Чыгъармаларыны Алтытомлугъу - 13

Агьаргъан тауну къууанчы,
Жауунну, къарны къууанчы,
Кюн тийген тарны къууанчы,
Эсни-акъылны къууанчы,
Акъгопал талны къууанчы,
Хорлагьан тюзлюк къууанчы,
Бек тургъан бирлик къууанчы,
Къаты бютюнлюк къууанчы,
Битерик бюртюк къууанчы,
Къыш жаннган отну къууанчы,
Толгъан умутну къууанчы,
Жангы келин келген юйню Той баргъан юйню къууанчы,
Жангы жюрюген сабийни,
Тойгъан сабийни къууанчы,
Учхан къанатлы къууанчы,
Терк чапхан атны къууанчы,
Бек битген садны къууанчы,
Къаннган суусапны къууанчы,
Баласы насыплы болгъан
Ананы таза къууанчы,
Душманла алалмай къалгьан
Къаланы азат къууанчы,
Кече, жер тепгенде, саулай
Къалгьан шахарны къууанчы,
Бу дунияда, сени сыйлай,
Жашайма, жанны къууанчы!
Сен берген ётмегинг, сууунг,
Чагьырынг, сёзюнг да - татлы,
Жашагьанланы асыуу,
О къууанч - алтын къанатлы!
6
Къузгъун къычырады манга,
Къара къанатларын къагьа:
«Къууанч да жокъ, насып да жокъ,
Бокъланмай къаллыкъ суу да жокъ!»
Къарылгьач айтады манга:
«Къууанама жангы тангнга!»
428
Кёк чинар айтады манга:
«Къууанама сакъ жаууннга!»
Къара жел айтады, жетип:
«Жер да тебер, от да тюшер,
Жолоучу, къаядан кетип,
Ёлюр. Палахсыз къалмаз жер!»
Акъ жел да айтады манга:
«Баш къусдургъанма сабаннга!»
Жауун айтады: «Бахчала
Чакъдыла, иш болмай чола!»
Бёрю улуйду: «Ёмюрде
Къан тёгюлгени тохтамаз!»
Кукук къычырады: «Жерде
Жаз кырдык чыкъгъаны къалмаз!»
Черек жырлайды: «Кёк - чууакъ,
Терекле - жашил, таула - акъ,
Къууанама баргъаныма,
Дуниягъа къарагъаныма!»
Мен да, къарылгъач эм черек
Кибик, къарайма бу жерге,
Ариу чакъгъанына терек Къууана жер бла бирге.
Уч, къарылгъач, ахшы жолгъа,
Жарыкъ хапарынгы къатла!
Айтама, тангнга жолугъа:
- О къууанч - алтын къанатлы!
7
Къузгъун, къара жел, ач бёрю!
Сизни бла кёп даулашдым,
Адамны эрлигин кёрюп,
Къууанчны сыкъгъанын ташдан.
Сизни бла ёмюрюмде
Кёп ушакъ этерге тюшдю,
Кюйген юйле кёмюрюне
Къарай, къыш кече юшюдюм.
429
Алай сизге нёгер болмам
Къабыргъа киргинчи дери,
Кючюгюзге махтау салмам,
Къузгъун, къара жел, ач бёрю!
Сиз билмейсиз сабан сюрген
Эллини сабыр къууанчын,
Жангы юйюн ишлеп кирген
Адамны сыйлы къууанчын;
Жашил май орамда баргъан
Субайсан къызны къууанчын,
Салкъын ай жарытып тургъан
Бишген харбызны къууанчын;
Сабий туугьан юйге тийген
Эрттенлик кюнню къууанчын,
Байрамгъа ариу кийиннген
Жарыкъ сабийни къууанчын,
Жут душманны бюгюп атып,
Хорлагъан халкъны къууанчын,
Узакъдан юйге къайытып
Тургъан адамны къууанчын.
Сиз - душмансыз ол къууанчха.
Мен а, жангы тангнга чыгъа,
Айтама: - Сенден къууатлы
Жокъ, къууанч - алтын къанатлы!
8
О, къузгъун, къара жел, бёрю!
Билеме кючюгюз барын.
Алай къууанч да бой берип
Къоймаз, ол хорлатмаз, арып.
Мол битген сабан къууанчы,
Терк баргъан сууну къууанчы,
Уста мараучудан къачып
Къутулгъан бууну къууанчы,
Сабий бешигине тийген
Ырахат айны къууанчы,
Ийнек, геммеш, къадыр, тюе
Токъ болгъан жайны къууанчы,
430
Жыртыучу къушдан къутулгьан
Агъач тауукъну къууанчы,
Азаплыкъдан азат болгъан,
Ычхыннган халкъны кьууанчы,
Къанатлы, узакъдан келип,
Уясын тапхан къууанчы,
Озуп кетип кече жели,
Мамыр танг атхан къууанчы,
Муратына жетген жанны
Жаз тангы бетли къууанчы,
Къууатлы жайны жаууну
Жуугъан кёгетле къууанчы,
Машина басмайын ётген
Гюл бла чёпню къууанчы,
Жау аскер киралмай кетген,
Бек тургьан чекни къууанчы Къышхы юйледе сабийле
Ырахат жылыннган отла!
Жерге урлугьунг себиле,
О къууанч - алтын къанатлы!
9
Кырдык, кюл ийис да этген
Атынгы уппа этдим мен,
Жерни, терекни кёгертген
Атынгы уппа этдим мен.
Сени ётмегингден татлы
Жокъ. Уппа этеме аны.
Сени бетингден къууатлы
Жокъ. Биргенге турур жаным.
Сууунг хар неден да таза,
Къапланама мен сууунга.
Дайым да тур дунияда сау!
Алгъышым, жырым да - санга.
Кёзлеринг - неден да жарыкъ,
Уппа этеме аланы.
Сенсиз ёсерик, чагьарыкъ
Зат жокъ юсюнде дунияны.
431
Сенсиз жулдуз жанмаз, ётмек
Бишмез, сабий да жюрюмез,
Жулдузларын жандырмаз кёк,
Жангы адам юйге кирмез.
Жокъду сени къанатынгдан
Женгил. Уппа этдим аны.
Хар сен келген сагъатынгда
Юйледе от жарыкъ жанып.
Жолунг болгьанда да не тик,
Отунг турсун дайым жанып!
Сени байрагъынгдан бийик
Жокъ. Уппа этеме аны!
Жыяулай бара, арыгъан
Жолумда этесе атлы,
Мени ачыудан къутхаргьан
Къууанч, сен - алтын къанатлы!
10
Мен - бал чибинингме сени,
Къууанч. Жыяма балынгы.
Санга сёз айтмадым, сёгюп,
Дайым къарадым аллынга.
Болгъанма сени жесиринг,
Бизге тангча келген къууанч,
Къара булутланы сюрюп,
Жашаргьа кюч берген къууанч.
Къузгъун къычырады, бёрю
Улуйду, къара жел уча.
Алай къоймазса бой берип,
Дунияны кюню - къууанчы.
Бу жерде сабан битгени,
Кёкде жулдузла жаннганы,
Юйде ана от этгени,
Жылы жауунла жаугъаны,
Къызгъа жаш «Сюеме сени!»
Дегени жоюлгьунчуннга,
Ёмюрде жерни юсюне
Къар жаугъаны къалгьынчыннга,
432
Жокъ болмайын турур къууанч,
Къутулур ол хар ёртенден,
Кюн тийгенча хар эрттенден,
Жоюлмазла той, жыр, жубанч!
Мени кюнюм, айым - къууанч,
Мени жазым, жайым - къууанч,
Насыпны ауушу - къууанч,
Жашил будай башы - къууанч,
Бар жанны умуту - къууанч,
Дунияны къууаты - къууанч,
Жашауну мураты - къууанч,
О, алтын къанатлы - къууанч!..
1968, август
28 Къули Къайсын
А Р Б А Ы ЗЛ А
1
Жашларыбыз, къартларыбыз,
Мен кюч алама сизден.
Барлыкъды бу хапарыбыз
Арбачыны юсюнден.
Жашчыкълай элде тургъанда,
Арбасыны ызларын
Кёп кёргенме, жангы къардан
Толгьанда тау тарлары.
Ол Налжикден, хапчук алып,
Къыш кече юйге жете,
Мыйыкълары да буз болуп,
Арбасы жыр-жыр эте,
Ма алай ётюучю эди
Жанындан бизни юйню,
Манга эштилиучю эди,
Жётел этгенде, ёню.
Келтириучю эди элге
Къумач, конфет, кёп затла,
Школдагьы сабийлеге Дефтерле, дере китапла...
Къардагъы арба ызлары
Кетген кибик, кетдиле
Заманны талай жыллары,
Булутлача, ётдюле.
Санлагъа эм жюреклеге
Кёп жарала тюшдюле.
Къайгъы да келди кёплеге,
Ачыу суудан ичдиле.
Урушну оту юйлеге
Танг аласында кирди.
Бой бермей къыйын кюнлеге,
Кёп жан тенгибиз кюйдю.
434
Урушну тюзлеринде къар,
Жауун да кюнюбюзню
Жапхан кюнде окъ эм къабыр
Жаный эдиле бизни.
Ол отдан чыкъгьаныбызгьа
Сейир этеме, жаным,
Саулай жолукъгъаныбызгъа
Бош затды деме, жаным!
Кюнюбюз кёп тюрлю бола,
Бар душмандан къутулдукъ.
Энтта Рамазан бла
Элде жолугъуп къалдыкъ.
Арбаны ызлары эрип,
Арбачы адамлыгъын
Кёп жылла, жерле да кёрюп,
Кёрюп огьурлулугьун.
Ауур арбабызны тарта,
Келдик, энтта тюбедик,
Кюйюп къалмай ёртен-отда,
Тауларыбызны кёрдюк!
Энтта олтурайыкъ бирге
От жагъада экибиз,
Къарайыкъ бу сыйлы жерге
Кёп палахдан сора биз!
Энтта, алгъынча, ариу - акъ
Къышлары жерибизни,
Къыш кёгюбюз, болуп чууакъ,
Къууандырады бизни.
Энтта, алгъынча, жашил - кёк
Жерибизни жайлары,
Энтта, алгъынча, ариу - кёп
Ханслары, агъачлары.
Алгъынча, къарны тюбюнден
Чыгъалла жанкъозлары,
Энтта жазны кюнлеринде
Чагъадыла таллары.
28*
435
Кишиулары ол талланы
Жумушакъдыла алай.
Сабийликдеча, аланы
Жыягъыма къысханлай,
Кёп турама. Жел келтире
Къарны ийисин таудан.
Акъ зыгьырлада кёрюне,
Къар кибик, сууукъ шаудан.
Кёк зыкала, балдыргьанла
Энтта да элпек чыгъа,
Кёп наныкъла, марокола
Бише, чыпчыкъла уча,
Оразыкла къалын бите,
Агъач кертме, алмала,
Жай кетгенинде, кюз жете,
Той да эте адамла.
Къайгъыланы барын чача,
Жерибиз бизге алай
Жолукъду, къучагьын ача,
Бизни унутмагъанлай.
Рамазан! Сен - жерими
Тутуругъу, амалы.
Ачып къара жюрегими Кимден да сен багъалы.
Арбангдан да азмы кетдим
Мен гитче заманымда.
Бюгюн а назмуму этдим Сени кёрсюнле анда.
2
Арбачыды Рамазан,
Эки аты, арбасы.
Барыучуду Рамазан,
Юсюн-башын къум басып.
Къыш а келиучюдю юйге,
Мыйыкъларында - къырпакъ,
Ожакъладан тютюн ёрге
Кете, юй башлары - акъ.
436
Ол осал, иги да тюйюл
Бирси арбачыладан, Артыкъ артха къалмай, жюрюй,
Бармайды артыкъ алда.
Теркирек бар дегенлеге,
Ышара, чайкъар башын:
- Э, ашыкъгъан суу тенгизге
Жетмез! - дейди арбачы.
Рамазан башхаладан
Осал жашайды десем,
Тюз тюйюлдю. Хар заманда
Алай дейди ол кеси.
Артыкъ бай жашайды десем,
Ол да болур ётюрюк.
Ол манга айтханды кеси:
- Хау, жашайбыз, халкъ кибик.
Тюздю, халкъ кибик жашады Халкъ бла бирге кёрген
Хата хайыргъа ушады,
Насыпсыз - халкъсыз ёлген.
Халкъ бла бирге Рамазан
Чыдагъанды кёп затха,
Къыйын болгъанында заман,
Къууанч тюшгенде отха.
Ол урушну тютюнюнде
Сау тёрт жылны айланды,
Ач болгьанда, окъ тийгенде,
Чыдамлылайын къалды.
Эсде тутду тап тюшюнде
Туугъан жерини жырын,
Къыйын кюнде бир кишиден
Тилемеди ол гыржын.
Ишлеген бла жашагьан
Бир сёз болдула анга,
Жан салгъан кибик ташлагьа,
Анга иш - дайым жангы.
437
Арбачы тарыкъмай келди,
Бош батыр болмай сёзде,
Ол да халкъдан бири эди,
Халкъ тёзгенлеге тёздю.
3
Жашау а тюйюлдю оюн,
Ачы, татлы да болур.
Отда къаралса да чоюн,
Ол чыдагъанлай къалыр.
Жашау жол дайым тынчды деп
Ётюрюкчю назмучу
Айтады. Биз, алай этип,
Болмайыкъ алданыучу.
Болмайыкъ сёзню намысын
Сындыргъан бетсизледен,
Сыйламагъан ёз анасын,
Тентек хурметсизледен.
Сёз, ананы сютю кибик,
Сыйлыды, кертиликге
Къулланып, турургьа бийик,
Жаратылды, бар жюкге
Чыдаргьа, аны басмай тот.
Ана тилибиз - бизге
Дайым бизни жылытхан от,
Бир багъа жетмез кюзгю.
Ётюрюкге ийнаннганла
Жалгъан жол бла бара,
Къыйынлыкъ жетгенде, ала
Апчып къалырла, къорап.
Чынтты, керти сёз адамны
Абызыраргъа угъай,
Юйретир бекликге аны,
Таукел чыгъарча уугъа.
Да, ол элтеди адамны
Элияла тюбюнде,
Ол таукел этеди аны
Бузлу, къыйын кюнюнде.
438
Бийигин, чынгылын сынап
Ётгенме мен жашауну,
Алай къыйматсызгъа санап
Къоймагьанма мен аны.
Жашау тынч демей бошуна,
Турушунлай сюйдюм мен,
Къууандым да къууанчына,
Жарсыууна кюйдюм мен.
Жашау, иш, уруш тынч сунуп,
Алдатмайыкъ бошуна.
Кирсенг, кючню чекмей, суугьа,
Палах келир башынга.
Жашау насыплы тюш тюйюл,
Татлысындан ачысы
Кёп да болур. Кюлкюде - кюл,
Чыда - жюрек ачыса.
«Жашау бош зат!» - дер эдинг сен,
Алай андан сора ненг
Барды? Жашау бизден кетсе,
Биз - кюйген терекге тенг!
Жашау ючюннге къан тёкген
Аны бек толу билди,
Ётюрюк назмуну этген
Назмучугъа ол кюлдю.
Жашаугьа кёзбау кёз бла
Жаланда къоркъакъ къарар,
Тик жолну жалгъан сёз бла
Кёлсюз адам омакълар.
Фронтда аллай назмучугъа
Кёп ачыуланнганма мен,
Урушдан, къан тёгюп, чыгъа,
Кёп да чамланнганма мен.
Солдатла урушда керти
Айтхан командирлерин
Бек сюелле, толу этип
Туралла бар сёзлерин.
439
О, ётюрюкчю назмучу!
Къоркъакъча жашайса сен,
Бир кезиусюз къычырыучу
Хоразгъа ушайса сен.
Поэт а адакъа тюйюл,
Жюрегиди халкъыны.
Халкъ бла къууанып, кюйюп,
Жашаргьа - борчу аны.
4
Рамазанны хапарын,
Ишин-кючюн да аны
Айтайым мен андан ары,
Ыразы болсун жаны.
Жашайды, халкъ жашагъанлай,
Халкъ жолу уа мамукъдан
Тюйюлдю, билебиз. Алай
Кюч, эс да кёпдю халкъда.
Бири ёлсе, бири къалыр,
От жагъасы сууумаз,
Сау къалгъаны алгъа барыр,
Ичер сууу къурумаз.
Халкъ къууанч кюнюнде тепсер,
Къыйын кюн чачын жыртмаз,
Ол эссиз къалмаз, болмаз сер,
Жолдан артха бурулмаз.
Ол азды деп да жилямаз,
Кёпдю деп да махтанмаз,
Къоншусуна болушур ол,
Отда сен кюй деп къоймаз.
Аны манга китап угъай,
Жашау тюз ангылатды:
Халкъгъа кёр къаза тургъанлай,
Терс ары кеси батды!
Халкъ а, жангы юйле ишлей,
Жерин сюре, мал кюте,
Жоялмайын къара кючле,
Жангы тойларын эте, 440
Жашайды, сабийлерине,
Саулугъуна къууана,
Къууана бийик жерине,
Оту жангьщан жана...
Алай болду, алай болур Душман ёлюр, халкъ жашар,
Малчы малый кютюп турур,
Жазыучу китап жазар.
Рамазан - таулу элли,
Ырахат, сабыр халы.
Сынаса да къайгъы, ёлюм,
Келди, эслилей къалып.
Урушха дери элинде
Ишлеп, билмей эрине,
Сау къалды да уруш кюнде,
Къайытды юйюрюне.
Жара табы кёп санында,
Къарны къызартды къаны,
Къоркъакъ болду деп фронтда,
Терслемедиле аны.
Арба бла ишлеучюсю
Кибик, уруш да этди.
Уруш тютюн басып юсюн,
Кёп тюзден, суудан ётдю.
Анда да, махтау излемей,
Борчун толтуруп турду.
Къыйынды, не тынчды демей,
Халкъ бла бирге болду.
Къайытып, алгъыннгы юйюн
Тапмаса да, чыдады:
Палахдан жашауну кюйю
Кючлюдю - ангылады.
Жюреги кесеуча кюйген
Къара кюнню да кёрдю.
Жашайды - жашаргъа сюйген,
Дуньяны сайлай кёрден.
441
Рамазан да урунду
Туууп ёсген жеринден
Узакъда. Термилип турду,
Жери кетмей кёлюнден.
Тюшюнде кёп кёрген жерин
Рамазан тюнюнде
Кёрдю, атасыны кёрюн
Эски таулу элинде.
Журтуна келип жангыдан,
Дагъыда къыйын салып,
Ишледи къарда, жауунда
Жангы юйюн, къадалып.
Энтта агъарталла юйюн
Ата журтну къарлары,
Арбазына жауа, сюйюп,
Жерини жауунлары.
Энтта да сюйген журтунда
Этеди жаз бахчасын,
Энтта да ол тау жолунда
Жюрютеди арбасын,
Энтта алгъынча бишире
Ол гюллю нартюхлени,
Кюз кюн, баргьанда ишине,
Жыя чертлеуюклени.
Кенг кёгюню жулдузлары
Къарайла арбазына,
Чыранларыны бузлары
Тынгылай ауазына.
Жерини салкъын аязы
Сылайды мыйыкъларын,
Келедиле кюзю, жазы,
Къызгьанмайын жукъларын.
Ох-ох-ох! Игиди нечик
Жерин жангыдан тапхан,
Жулдузлары жаннган кече
Кёгюне къарап жатхан!
442
Мен, кёлюм, кёзюм да жарып,
Рамазаннга келдим,
Жангы юйюн эм халжарын,
Арбазчыгъын да кёрдюм.
- Эсингдемиди: урушда
Экибиз да жолугьуп,
Кёпге этгенибиз ушакъ,
Мен тутханым къолунгу? Дедим мен Рамазаннга.
Ол жууап берди манга:
- Жаным, жабагьы да жюндю,
Жолукъмазлыгъ’ а кимди?
Кеп-керти айтды. Сёзлери
Жюрегимде турурла:
- Ёлгенлеге жол жокъ бери,
Саула уа жолугъурла!
Тюздю. Болмазла келирге
Узакълада къалгъанла,
Къара кюнде кирип кёрге,
Жер къучакълап жатханла!..
Тауда - жангы ауулунда
Урунады арбачы.
Биягъы иши къолунда,
Артда къалып кёп ачыу.
Ол термилмейди кёгетге,
Гыржыны барды аны,
Келтиреди зынг-зынг этген
Бек къургъакъ отунланы.
Тау отунла! Биз да сизни
Агъачдан кёп келтирдик,
Ауур жюклеп эшеклени,
Ташлы жоллада сюрдюк.
Сиз жаннган от жагъалада
Жылына, биз олтурдукъ,
Къонакъла хапар айтханда,
Биз, сабийле, къалкъыдыкъ.
443
Рамазанны печинде
Бир иги жанасыз сиз.
Олтургъанбыз юйчюгюнде
Къар ингирде экибиз.
Тау отунла, чыр-чыр эте,
Жангы печьде жаннганда,
Хапар айтды къыш ингирде
Арбачы жашауундан.
Жазаргъа да хапарымы
Ол кюн тюшдю эсиме.
Айтмадым мен муратымы
Арбачыны кесине.
Ишинден юйюне келип,
Ашап-ичип ингирде,
Турады ол, муркку этип,
Арбазында, элинде.
Халжары таза да болсун,
Кюреп, малына къарар.
Печь аллында да олтурсун,
Жюген, нохта да жамар.
Ол арбачы - тауда сиз кёп
Кёрген эллиди тамам,
Ишсиз кюн ашырады деп
Киши айтмагъан адам.
Ол жолда кеч болама деп,
Артыкъ къайгъы да этмез,
Ол ишде кёп къалама деп,
Ашыгъып бирда кетмез.
Къуру гыржын жол азыгъы
Болса да, ол эс бурмаз,
Жолу болса да къар, зыгьыр,
Ол тарыгъа да турмаз.
Эртте уятдыла деп, ол
Тырман этип кюрешмез,
Жолда къыйнадыла деп, ол
Керексиз гур-гур этмез.
444
Хар жигин да тау жолланы
Биледи ол кёлюнден,
Алада ётген жылланы
Санайды ол элинде.
Излемейди Рамазан
Жюрюрге башха жолда,
Таулада жюрюй кёп заман,
Таула кибик, чал болду.
Жеринден айырылгъанны
Биледи ол къыйматын.
О, тауланы агъаргьаны!
Сенсиз танг мудах атып
Тургьанын билебиз иги,
Къан чаба кёзюбюзге.
О, тауланы бийиклиги!
Сенсиз жашау жокъ бизге.
Рамазан айырылса
Айланч тау жолларындан,
Алада баралмай къалса,
Къол жуу сен Рамазандан.
5
Хау, Рамазан, кюз болса,
Ташыйды мирзеу, кёгет.
Шофёр, анга кюле, озса,
Арбачы этмейди бет:
- Хыликкя этме арбаны,
Атанга къуллукъ этди,
Игилиги кёпдю аны:
Къаллай жолладан ётдю!
Рамазан машинагьа
Бир да салмайды сёгюм.
Алай тауда жашагъаннга
Арба алыкъын иги
Къуллукъ этгенин да билип,
Сёгюм салмайды анга.
Ол жолда, арбагьа минип,
Ненча жолукъду тангнга!
445
Хар нени бар кеси жолу,
Эски болмай зат къалмаз,
Керек затны этсе къолунг,
Ол зат бош зыраф болмаз.
Хар нени кезиую кете
Баргьанына амал жокъ,
Жигитни ызындан жетип,
Тийген сагъатдача окъ.
Бизге ол сагъатда жалан
Къалады къара ачыу,
Тангы да къарангы бола,
Ана жыртады чачын.
Амалсызлыкъны сагъаты Жолгъа тау аугьан сагьат!
Жарыкъ кюн кетеди батып,
Амал къалмайды санга.
Ол сагъатда бизге къалгьан:
Тишлерибизни къысып,
Чыдауду къыйын къадаргъа,
Турсакъ да болгьанча сын.
Къыйын кюнде адам бола
Билгенлеге - махтауум,
Къара кюнде беклей къала
Келгенлеге - махтауум!
Ол къалай къыйын болгъанын
Бек иги билеме мен,
Ол кюн таукеллей къалгъаннга
Сукълана келеме мен.
Тауда арба керек кюнде
Рамазан ишледи,
Хата этмей ёмюрюнде,
Хайыр бергенлей келди.
Мен да аны арбасына
Кёп миндим, ёте кюнле,
Ол кёплени арбазына
Келтиргенди келинле.
446
Шофёр болса да, Рамазан
Ма алай ишлер эди,
Анга айтылмазча аман,
Жолуна тюшер эди.
Аны юсюнден мен бюгюн
Жазаргъа нек кюрешдим? Мурккучу таулу кече-кюн
Жиргенмейди бир ишден.
Ишден жиргеннген - жашаудан
Жиргенирге да керек.
Ол - дайым кир болгъан шаудан,
Битмейин къалгьан терек.
Къар эрисе, арба ызла
Кетедиле, думп бола,
Адам этген ахшылыкъла
Къаладыла халкъ бла.
6
Айтханымча, - салып келдим
Элге, Рамазаннга.
Мени къонакъ этди элде,
Бек ыразыма анга.
Рамазанны къатыны
Пашахан жарыкъ болду,
Къыш кюн жылытды отоуну,
Кече алада къалдым.
Къакъ къой этден шишлик этип,
Жарыкъ салды столгъа,
Салды ётмекни, келтирип,
Анга этден жау агъа.
- Гитче заманымда, - дедим
Пашаханнга, - мен сизде
Кёп кере ашагъан эдим
Нартюх гыржын, эсимдед.
Алай татлы кёрюнюучю
Эди манга ол гыржын.
Ыразыма аны ючюн,
Ётген эсе да кёп жыл.
447
Къыш кюн тончугъуму жснги
Бла бурнуму сюрте,
Келе эдим. Манга иги
Эдинг, ыразы эте.
Къарыусузгьа сакъ болгъандан
Багьалы дуньяда нед?
Санга ыразыма андан.
Энтта нартюх гыржын эт!
Энтта нартюх гыржын эт сен,
Мен тансыкълап ашайым,
Аны айран бла бер сен,
Мен энтта да ушайым
Ол хыбырт тончугьу бла
Къыш келиучю жашчыкъгьа,
Ариу айтсанг, кёлю тола
Сюелиучю жашчыкъгьа!..
Пашахан, кюлген да этип,
Ийнакълап да къарады.
- Не хазна болур эдик! - деп,
Бойнумдан къучакълады.
Ол, нартюх гыржын да этди,
Табалада биширди.
- Ашап кёрчю, балам! - деди,
Айран, гыржын да берди.
Ол къызыл бишген гыржынны
Ашадым, сабийликде
Ашаучумча. Пашаханны
Гыржыны жиликди! -д еп .
7
Чырылдап, печьде отунла
Жаннганына тынгылай,
Чёкдюк Рамазан бла,
Ашай-иче, бир талай.
Эсге тюшюрдюк кёплени,
Айтдыкъ кёп хапарланы,
Эсгердик узакъ кюнлени,
Кёре арба ызланы.
448
Жылла къалай терк кетдиле,
Жауун ётюп кетгенлей!
Къайытаралмазса, тилсп,
Кслмезле ётген кюнле!
Рамазан бла бирге
Ненчауланны эсгердик!
Не кёп ахлу кирди кёрге,
Биз ненча бушуу кёрдюк!
«Дунья хаухду», - деп бошуна
Айтмагъан эди таулу.
Ала кёп кибик ташындан Жерим къабырдан толу.
Дунья хаух болса да, андан
Жокъ уллу насыбыбыз,
Кетип къалсакъ бу дуньядан,
Жокъ ашыбыз, сууубуз.
Мен, жашаугьа эте алгьыш,
Ёлюмге эте къаргьыш,
Кетерме, хар чёплеу башны
Махтай, терекни, ташны.
- Сен бек палах сабий эдинг, Деди Рамазан манга, Чабып тагъылыучу эдинг
Къыш орамда арбагьа.
Эмилик атха миннгенинг
Эсимдеди Бедикде,
Жыгъьшмагьанлай келгенинг,
Атдан кетмейин тикде.
Мен кюлеме. Айтады къарт
Кёп затланы юсюнден.
Узуннга кетеди хапар,
Кёп зат тюше эсиме.
- Терек бахчанга алмала
Урларгъа кириучюбюз
Эсимдеди. Ол зат бла
Къыйнагъанбыз сени биз, 29 К ъ ул и К ъ ай сы н
449
Дедим мен Рамазаннга.
Ол тунукъ-тунукъ кюлдю.
- Аны да кечеме санга,
Халал болсунла! - деди.
Къарт болгъанды Рамазан,
Акъ болгъанды сакъалы.
Аны къарт этсе да заман,
Алгъынча - иги халы.
Мыйыкълары да къырпакъгъа
Ушадыла, акъ болуп,
Алай кёзлери къартлыкъгьа
Хорлатмагьанлай къалып.
Ол кёп ишлеген къоллары,
Жыйырылгъандан толуп,
Кёп жол къыдыргъан бутлары
Жарсыталла, жел болуп.
Мен кёп хылиле этгенде,
Бир урмаучу къоллары,
Тереклерине киргенде,
Ачытмаучу къоллары!..
Гырхы, сабыр таулу къатын
Пашахан, биз кёп кёрген,
Кёп ишлеп, сёзню аз айтып,
Сабий ёсдюре келген,
Сау жюрегин, битеу кючюн
Берген юйдегисине,
Махтасынла аны ючюн
Деп келмеген эсине.
Ашым-сууум осалды деп
Тарыгъыуну билмеген,
Къыйынлы адамны кёрюп,
Гунч болсун дей келмеген.
Аузунда кеси къабынын
Сабийлерине берип,
Ненча кюн ачлай къалгъанын
Биледи аны эри.
450
О, аз жукълап, кёп ишлеген,
Элли таулу тиширыу!
Чыдагъан къара кючлеге,
Кёллю таулу тиширыу!
Эри урушда тургъанда,
Сабийлерин ёсдюрдю,
Тюнгюлмей, къыйын заманда
Аланы школгъа берди.
Энди Пашахан къарт болду, Заман, тирмен чархынлай,
Барады, тохтамай жолда.
Дайым да болур алай.
Пашахан къартайгъанлыкъгъа,
Къоймай ишин, мурккусун,
Тохтамайын, аллай халгъа
Юйретеди ол къызын.
Заман барын да къарт этер.
Алай дайым игилик
Къартладан жашлагъа ётер,
От этиу ётген кибик.
Андан сыйлыды игилик,
Къартлыкъ, ёлюм жокъ анга,
Жер сюрюу, юй ишлеу кибик,
Къуллукъ этер дуньягъа.
Пашахан къартайып къалды,
Жангы къарча - чач чалы.
Алай къызы андан алды
Аны бар иги халын.
Пашахан бла Рамазан
Жашагъандыла, ишлеп,
Къыйын, тынч болса да заман,
Къоймай «жашау, тюп бол» деп.
Махтанмайын, иги кюнде
Этдиле къууанчларын,
Къыйынлыкъ сормай келгенде,
Жыртмадыла чачларын.
29*
451
Жашагьандыла да халкъ бла,
Эте билген ишлерин,
Бирде ач, бирде токъ бола,
Ёсдюре сабийлерин.
Аланы усталыкъларын,
Къарыуларын, терлерин,
Таулу чыдамлылыкъларын
Кёрдю туугъан жерлери.
Андан башха махтау ала
Излемелле кишиден.
Мен да анга шагъат бола,
Кюрешеме ишиме.
Кёп жылла, Рамазанны
Арбасыны ызлары
Кибик, кьалдыла, аланы
Кёп тюрлюдю халлары.
Алай биз энтта жолукъдукъ,
От, алгьын кибик, жана,
Кёп къайгъыладан къутулдукъ,
Къар да алгъынча жауа.
Танг да алгьын кибик ата
Башларында тауланы,
Къар да алгъынча агъарта
Жолланы, къаяланы.
Заман, Аликону тирмен
Ташыча, арымайын
Барады, тардан, не ёрден
Къоркъуп, ыхтырылмайын.
Мирзеу, адамлыкъ ёмюрге
Бирча сыйлы болурла,
Не кюн келгенде да жерге, Жоюлмайын къалырла.
Бу дуньяда бир машина
Аладан бийик болмаз.
Къар тауланы да башына
Кюн тийгени тохтамаз.
452
Келдим Рамазанлагьа,
Жолда талгъан ат кибик,
Къарай эдим акъ таулагьа.
Ала, алгъынча, - бийик.
Ачылды мени аллымда
Туугьан жерим ол къыш кюн.
Ыразыма къадарыма
Аны кёргеним ючюн.
Жерим - не кёп окъугьанда,
Тауусулмагьан китап,
Чексиз кёп жылла озгъанда,
Эски болмагьан китап.
Таулары, тумандан чыгъа,
Гюрен-гюрен агъара,
Къыйынлыкъгъа эм къууанчха
Хазырча, бёкем тура.
Ёмюрлюк, замана кеси
Тургъанча тургъан таула,
Булутла, аланы юсю
Бла ёте, созула,
Баралла, заманла ётген
Кибик акъ башларындан,
Ауана ие чегетге,
Жолланы ташларына.
Бушуу, къууанч да ётерле,
Таула алай турурла,
Кёп ёмюрле да кетерле,
Таула акълай къалырла.
Сени аппанг бла атанг
Кёргендиле тауланы,
Сени бар туудугьунг-баланг
Кёрлюкдюле аланы.
Кишиликни, эркинликни
Белгисидиле таула,
Муратларыбызча бизни,
Агъарадыла ала.
453
Ала оюлмазларына
Ийнаныуум - асыуум,
Ала гунч болмазларына
Ийнаннганым - насыбым.
Юйреннгенбиз гитчеликден
Къар кюнлени кёрюрге,
Уяннганда эрттенликде,
Къарап биз терезеге:
«Ой, къар жауа турад!» - деучек,
Жомакъгъача къууанып
Жангы къаргьа. Биз кетиучек,
Чаначыкъланы алып.
Энтта да тауда сабийле
Бизнича эте алай,
Къардан агъаргьанда юйле,
Туралла ашыкъ ойнай.
Урадыла хайнухланы,
Къолчукълары къызарып,
Бирда къоркъутмай аланы
Юслеринде бузлары.
Кёрдюм, бизлей учханларын
Тёшден чанала бла,
Отуннга да баргъанларын,
Биз барыучулай, ала.
Кёрдюм, бир бирлерин къууа,
Школдан келгенлерин,
Чаба да, жыгъыла, къоба,
Къар оюн этгенлерин.
Къуууп, жетип къызчыкъланы,
Жагъаларындан эншге
Сугъалла къар тугулланы,
Бет этмейин кишите.
«Дунья кезиудю», - деп таулу
Бош айтмагьанын билдим.
Эл энтта сабийден толу, Сабийлигиме келдим...
454
Сыртла - акъ, юй башла да - акъ,
Жол да, орам да - алай,
Къар агъып терек башладан,
Агъач а - къаралгъанлай.
Турады эримейин къар,
Кюн да - насыпча, жарыкъ.
Алгьын барыучунг кибик бар,
Жеринг - умутунгча, акъ!
Таула байрамгьа жыйылгъан
Кибик кёрюне санга,
Ала бек аламат жырла
Жырларыкъча бусагъат,
Ала, гюрен туруп, жырлап
Башларыкъча кёрюне.
Андан, узакълада жиляп,
Кёп термилдим жериме.
Болгъан зат болду да кетди,
Кюлкю - кёп, жиляу а аз
Болсун деп кёп тилек этдим,
Къадар, сен да алай жаз!
Жер - акъ. Юй ожакъларындан
Къаралдым тютюн чыгъа.
Къалып къалгьан эди мында
Атам салгьан от жагъа.
Мен аны жангыдан тапдым,
Чачым, кюлю кибик, чал,
Кюлюне кёз жашым тамды,
Арбазгъа киргенча сал.
Терсликге налат берирге
Келдим бюгюн мен бери,
Тюзлюкге алгьыш этерге
Келгенме, бийик жерим!
Толмай къалгьан умутлагъа
Жарсыргъа келгенме мен,
Терслик ёчюлтген отлагьа
Къараргьа келгенме мен.
455
От жангыдан жаннганына
Этеме алгъышымы,
Той жангыдан баргьанына
Этеме алгъышымы.
9
Узун хапарым бошалды
Деп къууандыгъызмы сиз?
Хапарым ушапмы къалды
Бир киршили кюннге кюз?
Чыдадыгъыз кёбюсюне,
Энди къалгъанды азы.
А, тенгим, сени эсинге,
Чыдамынга да базып,
Андан созуп кюрешдим мен
Бу хапар кибигими.
Чалымы чола эшдим мен,
Кечерсе терслигими.
Табалмайын иги сёзню,
Кесим да бек къыйналдым.
Тынч сунма ишибиз бизни,
Мен да арыдым-талдым.
Бир мажал сёзню тапханлай,
Аякъгьа кирмей къалгъан
Чурукъча, къалады алай,
Бураса онгнга, солгъа.
Суратлауну да бир иги
Табын мажаргъанынглай,
Мюйюзю тюшген ийнегинг
Кибик болур алайлай.
Назму этиу - ай жарыкъда
Кырдыкда ийне излеу,
Къыш къыртчининде, сууукъда
Къысыр къаягъа ёрлеу.
Къызыу жайны чиллесинде
Акъ къарны тапханча де,
Чыгьаналаны ичинде
Чарыкъсыз баргьанча де.
456
Не этейим, къулунг болдум,
Ариу, шатык тилибиз.
Къоймазса сен жарты жолда,
Болдунг жарыкъ кюнюбюз!
Жерибиз суусуз къалгъанда,
Тирменлени сен бурдунг,
Сен бугъоугъа салыннганда,
Жаным бугъоуда турду.
Тилибиз, сен - ёлгенлени,
Сауланы да ёнлери,
Жаша сен узакъ кюнлени,
Ёлюмню къууа кери!
Махтау санга, бек тилибиз, Акъ тангым, жарыкъ кюнюм!
Сен - бизге жаз, жай, къыш эм кюз,
Сен - жерибизни ёню.
Осал къуллукъ этдим эсе,
Кеч манга, анам кибик,
Тоюм да, жиляуум да - сен,
Сен - бу таулача, бийик.
Санга хурмет этмей келген
Хурмет этмез жерине,
Санга намыс бермей ёлген
Тынч жаталмаз кёрюнде.
Махтау санга, ана тилим,
Ёмюрге дери махтау!
Басмай заманланы кюлю,
Кёп заманланы тур сау!..
10
Хы, мен Рамазанланы
Бек уллу къууанчларын
Айтайым: ол кюн аланы
Келлик эди жашлары.
Сакълай элле аны ала
Ол кюн узакъ шахардан,
Келлик эди къууанч бла
Ол кюн Азамат андан.
457
Аланы жангыз жашлары
Лётчикди ол - Азамат.
Ол - къартланы къууанчлары,
Ол - алагьа аламат.
Къызла элден письмоланы
Жаза элле узакъгъа,
Жылы сёзлери аланы
Къууанч эдиле анга.
Танг жарыгъыча жерини,
Хычыуун болуп, ала,
Кёк чууагъыча Чегемни,
Кёлюне асыу бола.
Кюбюрлеринден бек онглу
Жыйрыкъларын чыгъарып,
Бютюнда сыйдамла болуп,
Чачларын ариу тарап,
Бюгюн аны сюйген къызла,
Иги омакъ кийинип,
Сакълай элле, иймансызла,
Жойкъулланып, сюйюнюп.
Ол къызла аны аллында
Иги тепсерле бары,
Тепсерле аны тоюнда,
Аямай чурукъларын.
Чурукъла тюйюлгенлери