Джашау, Ёлюм Да - Хакъ Джашау, Ёлюм Да - Акъ - 16

  джууабыбызны айтыгъыз: «Биз Келишиуге хазырбыз. Алай а сизни
  уучуларыгъыз, Эл Тёрени оноууна сыйына болмазла, уруш ачыб, бизни
  къырыб тебрегенле. Къылыч бла келгенлеге, биз да азауларыбызны
  кёргюзтмей мадар джокъду. Ала бизге башха джол къоймайла».
  Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Къысха оноу этилиб, хар бир
  Ёзенбаш борчун ангылаб, джыйынларына кетдиле.
  КЮ Н БЛА КЕЧЕ
  Уучу джыйын, ойнай-къутура, орайда тарта, аз да бёрю
  къымылдагъан кёргенлей шкокдан ата, таулагьа ёрлеб барады.
  Къайдалла бу бёрюле? Бизни къаралдыбызны кёргенле
  къачыб-къачыб думп болдула. Тёре да была бла Келишиу этерге керекди
  деб, бедишлик болуб. Мен ангылагъаннга кёре, 50 адам созулуб,
  Бийнёгерге баргъандан магьана джокъду. Оноулан барайыкъ да, аны
  алайыкъ да келейик, къалгъанла былай турсунла. Бу таб талачыкъда
  бюгече бирге къалайыкъ. Тамбла уа, мен бир тогьуз-он адам бла барыб,
  Бийнёгер зауаллыны сау-эсе бери джыярма, сиз былайда тишлик-мишлик
  этерге келликбиз,- деб, гёджебсинеди Алауган.
  Джыйын тамада аны айтханына «хо», «огъай» да демеди. Тамбла
  кёрюрбюз деб къойду. Къарангы кючлеб къойгъунчу, бары да тынчайыр
  джерлерин джарашдырыб кюрешелле.
  Кече арасында ит чабхан уятды аланы. Бёрюле тауушсуз
  къысылыб, къарангы бла хайырлана, уучулагьа мыллык атдыла. Ит
  чабхан, хырылдагъан, адам къычырыкъ, окъ таууш - бары къатышды.
  Бираздан биринчи Ёзенбашны джыйыны артха къачды, итле да аланы
  сюрюб, дуппурдан ташайдыла. Алайда парийлени башха джыйын
  джанлыла къуршоугъа алыб, хазна къалмай барын кесдиле. Сегиз ёзенни
  джыйын джанлылары бир-бирин ауушдура, тангнга дери уучу
  джыйынны пара-чара этдиле. Танг джарыгъанлай, бёрюле думп болдула.
  Талачыкъда адам ёлюкле, ит, бёрю мыллыкла аралашыб, къатышыб
  джата эдиле.
  Талай бёрю ызларына къайытыб, талачыкъда болумну тинтиб,
  джыйынларына джортдула. Сора, къарауулладан къалгъан джанлыла
  бары келиб, урушда ёлген бёрюлени барын сюйреб, ол бир къулакъда
  бир джер джарылгъаннга бирем-бирем ийдиле. Хар бирин улуу бла
  ашыралла. Джюз кере улуду сегиз ёзенни бёрю аскери. Аллай бир
  джанлы къырылгъан эди - бир къаууму окъ тийиб, кёбюсю уа басхан
  парийлени азауларындан. Алай а, элли уучу бла элли парий дырын болуб
  362
  джатханлары бёрюлени бушууларын азыракъ этген къууанч эди. Эмбаш
  уучуланы шкокларын джыйдырды, сампалларындан бассагъыз былай
  боллукъду деб, бир шкокну быргъысын кёкге айландырыб, еампалындан
  баеды. Бёрюле илгендиле. Эмбаш, юретген да этиб, джерлениб тургъан
  шкокланы ёзенбашлагъа чачды, ала да орунбасарларына эмда
  къарауулагъа юлешириклерин айтдыла. Бёрюле ёзенлерине кетдиле,
  джангыз Уллу Бёрю Тёре джыйыны бла Бийнёгерге соруу-сууал этерге
  атланды.
  СОРУУ-СУУАЛ
  Бийнёгер Джангыз Терекде тургьанлы иги кесек заман болса да,
  хатасы джокъду. Къакъ эти барды, суулугьунда джангур сууу да барды.
  Къаны уюб къалмаз ючюн, бир бутакъдан башхасына илиниб, маймулча
  ары-бери къымылдагъанлай турады. Терк-терк Терек башына чыгъыб,
  тёбеннге къараучанды: биледи, эртде-кеч болса да, аны табарыкъларын,
  къутхарлыкъларын. Бу джол да баш бутакъгъа илиниб, къолун да
  кёзлерине къаранчха этиб, кёзлерин чыракъ ийди: кёзюне кёрюнмей эсе,
  бир къаралдыланы эследи. Энгишге тюшюб, кёзюлдреуюгюн алыб,
  ызына ёрледи: келгенле адамла тюлелле - джортуб келген джыйын
  джанлы. Терек къатында аны сакълаб тургъан джанлыла тынгысыз
  болгьандан огьуна ангылады: джыйын джанлы бошуна келмегенин.
  Бийнёгер бёрюлени таша тиллерин ангылаб башлагъанлы, аладан
  хапарлы эди.
  Талай бёрю алгъа джетиб, былайдагьы бёрюле бла саламлашыб,
  болумну тинтиб, ызларына чабдыла. Талай такъыйкъадан Эмбаш
  джыйыны бла джетди. Бийнёгер былай къарагъанлай огьуна,
  Джаныуарны таныды. Аны тёгерегинде бёрюлени ауузларында
  шкокланы кёрюб, бети тюрленди. Эмбаш Тёречилеге айланыб,
  «башлагъыз» деди. Терслеучю:
  - Бийнёгер, сен къолунга шкок алгъанлы, не кийик, не джанлы
  кьоймай къыраса. Биз сени мурдаргъа санаб, анга кёре азаб саллыкъбыз.
  Бармыды кесинги джакълар сёзюнг? Ёкюл керек эсе, берирге
  боллукъбуз.
  - Огъай, кеси кесими джакъларчама. Сиз меннге мурдар дерге
  кюрешесиз,
  мурдар а сизсиз.
  Кийикле бла къалмай,
  мал
  стауатларыбызгъа да чабасыз. Мен малларыбызны сизден сакълар ючюн,
  алгъанма къолума сауут.
  - Алдайса, ётюрюк сёлешесе. Тёрени аллында кертисин айтыргъа
  керексе. Бёрюлени аууз къабынсыз - кийиксиз - этсенг, ала да
  стауатлагьа кирмей не этерикле? Алайсыз, къарынларын, юйдегилерин
  да къалай асрарыкъла?
  363
  - Аха, меннге уа керек тюлмюдю юйдегими аераргьа? Аны
  ючюн джюрюйме мен да уугъа. Сизге да, меннге да ашаргъа-джашаргьа
  керекди.
  - Сен къалгъан адамлача, сабан бла, мал бла нек кечинмейсе?
  Халкъны кёбюча нек джашамайса? Бизни, бёрюлени, кийик тутхандан
  башха джашар амалыбыз джокъду. Билесе, Тейри бизни сабан сюрюрча,
  чапкъы чалырча, юй ишлерча джаратмагьанды. Бизни джашатхан
  аякъларыбыз бла тишлерибизле. Сен а мадарсыз болуб тюл, аманнга
  юреннгенден, кёз ачар ючюн къыраса бизни. Биз мадарсыздан тутабыз,
  кесебиз кийиклени, сен а мурдарлыкъдан джюрюйсе уугъа, къыраса
  барыбызны да. Кийик кырдык отламай, ашамай джашаялмагъанча, биз да
  эт ашамай джашаялмайбыз. Джаратхан бизни алай джаратханды. Сени
  ишинг башхады.
  - Тюзсюз, мен мал бла, сабан бла джашаргъа боллукъма. Алай а
  мен уучулукъ бла джашаргъа сюеме. Сиз меннге оноу нек этесиз? Мен да
  боллукъма сизге айтыргъа: ит болугъуз да, адамгъа къуллукъ этигиз - ол
  заманда сизни киши къырмаз.
  - Биз, бёрюле, джангыз Тейрибизге бойсунабыз. Сизге къул
  боллугъубуз джокъду. Кийиклени да, бизни да рахат къойсагъыз
  къоясыз, алай болмаса, биз да сизни кесигизге, малыгьызгъа да къоркъуу
  салгьанлай турлукъбуз.
  - Адамла сизни башдан аякъ къурутурукъла.
  - Бирси кече уруш болгьанды.Бизни къурутабыз дегенлени
  къурутханбыз. Бу шкокла да анга шагьатдыла.
  Бийнёгер, не айтыргъа, не сагьыш этерге билмей, хайран болду.
  Бёрюлени бири шкогун Бийнёгер таба айландырыб, сампалындан басды
  - окъ уучуну тюз башы бла ётдю. Тёре бёрюню шкогун сыйырыб, кесине
  да хыны-хуну этди.
  Бираздан Тёре оноуун баям этди. «Бийнёгерни мурдар болгъаны
  кимге да ачыкъды. Эмбашны, Уллу Ана Бёрю Обурну юйюрлерин
  къырыб, кеслерин да - ёксюз балаланы - итлеге къошуб ёсдюрюб, ит
  этерге умут этгенди. Эталмагьанында, ёлтюрюрге кюрешгенди. Ары
  дери да, андан сора да, джюзле бла джанлыланы ёлтюргенди. Бюгюн да
  тюшюнюрге унамайды. Тёре мурдар уучугъа ёлюм буюрады. Алай а
  Эмбашны оюмуна тынгылаб, Тёре Бийнёгерни башына бош этерге оноу
  чыгъарады. Эли, Эл Тёреси этсин анга оноу, салсын анга азаб.
  Келишиуде Бийнёгерни бошлагъыз дей эди Эл Тёре - бошлайбыз.
  Джолда бёрюледен хата джетмез ючюн, сакълауулла бериб, бирси кече
  уучула къырылгъан таланы юсю бла Элине дери ашырсынла. Бютеу къан
  тёгюлгенни гюнахы мурдар уучуланы кеслериндеди. Келишиу этерге
  излеселе, келечилерин иер Эл Тёре».
  364
  Уллу Бёрю Тёре Бийнёгерни башына бош этди. Ол Терекден
  гюшюб, бёрюлени арасында Уучула Къырылгъан Талагьа да къарай, эли
  таба барады. Тёбенде ёзенни ёрге келген къуугьун аскер кёрюндю. Ала
  да
  эследиле Бийнёгерни, тёгерегинде бёрюлени да. Джанлыла
  Бийнёгерни кесин къоюб думп болдула.
  Бийнёгер, талада джатхан уучу, ит ёлюкле кёзюне кёрюне,
  орнундан тебалмай къалды.
  Бёрю Тёреден къутулгъанлыкъгъа, Эл Тёреден къутулурму?
  Уллу Халкъ Тёре мындан ары Элни джашаууна, уучулагьа,
  бёрюлеге да не оноу этер?
  Адам улуну, бютеу табигьатны, джашауну тамбласы бармыды?
  Барына да Тейри не буюргьан болур?
  Не сакълайды дунияны алда?
  Ставангер, 2005 джылны джазы
  365
  СЫНАУ ЗАМАНЛА
  (романдан юзюкле)
  *
  *
  *
  «Милиция бек къоркъуулу, сауутлу аманлыкъчы джыйынны
  излейди. Бу аманлыкъчыладан не аз да хапары болгъан, бизге
  билдиририн тилейбиз. Билдиргенни аты ташада къаллыкъды, кесине да
  бир миллион сом берилликди. Аманлыкъчыланы къолларындан
  ачыгъанла айтханнга кёре джарашдырылгъан суратлагьа иги къарагъыз.
  Джамагьат, бу адам тюрсюнлю джаныуарла сизни арагъызда айланалла.
  Сакъ болугъуз, эслегенлей бизге билдиригиз».
  Ахмат бу къагьытны автобусну къабыргъасындан кишиге
  эслетмей джыртыб алыб, джан хурджунуна салды. Алай а, джангы
  миннген сагъатында бир эски чамчы танышына тюбеб къалыб, аны
  сёзлеринден джунчугъаны эсинден кетерге унамайды.
  - Ахмат, бу суратдагъыланы бири шашмай сеннге ушайды.
  Джандыракёз, къынгырбурун - туура да кесингсе. Барыб милициягьа
  айтыб, ол миллиончукъну алырмем?
  - Да была салгьан суратла бла къайсы бирибизни да тутаргъа
  боллукъду...
  - Огъай, огъай, сен баш алыргьа кюрешме. Ма адамлагьа
  сорайыкъ - ала айтырла тюзюн.
  Ахмат чамчыны ауузун джабар ючюн: «Да, сора, экибиз да
  барайыкъ. «Ол аманлыкъчы менме, энди бу тилчини ачхачыгъын
  беригиз»,- дейим алагъа. Артда эки юлеширбиз»,-деди. Адамла кюлдюле,
  эски шоху да «кел, бир джукъ тартдыр» деб, башха къайгъыгъа кёчдю.
  *
  *
  *
  Ахмат автобусдан тюшгени бла, кеслерини юйге бурулмай,
  Умарлагьа дери барды. Арбазда кёрюннген гитче джашчыкъдан Умарны
  чакъыртдырды да, экиси да тенглери Расулгъа атландыла.
  Расул, аланы кёргенлей, хуна ишлей тургъанын да къоюб,
  саламлашыб, юйге чакъырды. Ёзге тенгле, ичкери кирмей, анга хуна
  къаларгъа болушуб башладыла. Юйден Расулну гитче къарнашчыгьы
  агъач гоппан бла бир суусаб чыгъарыб, ичирди. Кёз байлана, Расулну
  анасы джашланы къоймай юйге киргизтиб, хычынла бла сыйлады.
  Бираздан ала намаз къылыргъа кеси джангыз джашагъан шохлары
  Исламгъа тебредиле.
  366
  Исламны «Кючюк» атлы мазаллы басхан парийи аланы таныды,
  алай а неси чыкъгьынчы аланы арбазгьа джибермеди. Ислам мазаллы
  къабакъ эшикледен аланы ётдюрюб, къылычын салды. Юйге киргенден
  сора, заманны оздурмай, намаз къылыб, хапаргьа кёчдюле.
  Ислам Ахматны хапарына, ол келтирген суратха да сейирсиниб,
  сорду:
  - Бу суратлада ючюсю, Ахмат, сеннге, Таукъаннга эмда Алийге
  ушайдыла. Сизни кёрген, таныгьан адамны айтханы бла салыннган
  суратладыла ала. Арт кере сизге салыннган борчну толтургъанмы эдигиз,
  огьесе толтурдукъ деб, мени алдабмы къойгьанегиз?
  Ахмат къаллай бир аякъ тиреди эсе да, ахырында айтмай
  болмады:
  - Джанымы сау къоюгьуз, энди бир аманлыкъгьа къатышмам,
  деб тилерге къалгьанында, ёлтюралмадыкъ Суратчыны. Аны юсюне да,
  аны эгечи Таукъанны сюйгени болуб чыкъды. «Бютеу джууаблылыкъны
  бойнума алама, бюгюн былайда тамадагъыз менме» деди да, ол айтханны
  этиб, Алий да, мен да джашны сау къойдукъ.
  - Энди ол бизни тынч къоярыкъ тюлдю. Алай этгенигизни
  менден нек джашырдыгъыз? Бир-бирибизден ташабыз болмаз, сени
  айтханынгдан чыкъмазбыз деб, Къуран бла ант этгенле сиз тюлмегиз?
  Быллай ишде не сюймеклик хапарды ол? Сиз антыгъызны бузгъансыз.
  Быллай ишде ант бузгъанлагъа Тёре не буюргъанын билесиз. Сиз
  кесигизни да, барыбызны да, тутхан ишибизни да къурутургъа
  тебрегенсиз. Алкъын кеч болмагъан эсе, оноу этейик: Суратчыны
  къурутмай мадар джокъду. Экинчиси, Таукъанны бери джетдиригиз.
  Насыб болса, ол Суратчыгъа не да аны эгечине джукъ джаншагъан
  болмаз. Аллай зат болса, биз тюрмеде турлугьек. Расул, сени
  къарнашынг милицияда ишлейди, сен андан бир тюз хапар ал. Бюгюн
  огьуна. Хапарлы болгъанлай, кече арасы болса да, бери джет. Ахмат, сен
  мени бла тур. Умар, къалгъанланы таб да, Таукъанны да алыб, бери терк
  джетигиз.
  Джашланы аллай джумушла бла ашырыб, Ислам бла Ахмат
  кеслери къалдыла. Хазыр ашарыкъла - гардощ, бышлакъ, эт, айран тепсиде эдиле. Ауузландыла. Ахмат амалсыздан нелени эсе да сёлешеди,
  алай а, Ислам кеси сагьышына кетиб, анга тынгыламайды. Аны
  сезгенинде, Ахмат да бир китабны къолуна алыб, окъуй башлады, ёзге
  башына джукъ кирмезин ангылаб, олтургьан джеринде къалкъыр умут
  этиб, кёзлерин къысды. Ислам а, хар нени аллындан башлаб башында
  тёгерек бурады.
  367
  *
  *
  *
  - Не, дуния къатышхан сагьатда юйге кириб, башынгы
  сакълабмы турлукъса? Сеничаланы тынгылагьанларын кёрюб, аманла
  аны ючюн къанатланыб айланалла. Джый бизни бир джерге, ансы калак
  итлеге аш болургъа башлагьанбыз,- деб, арбазгъа кирир кирмез ауазын
  кёлтюртюб тебреди Ахмат.
  - Не болгъанды, нек къызгьанса?- деб, аны сёзюн бёлдю Ислам.
  - Да болуб а не болгъанды, кетген кече биз юйде болмагьанбыз,
  атамы къарнашы ауушуб, Джаланджюкдеек. Бюгюн келеек - арбаз
  къуру. Эки ийнекни, къойланы да сюрюб кетгенле. Аны тышындан
  келген гудучула этмегенле. Кесибизни хайуанлалла аны этген.
  - Кимге ишекли боласа? Милициягъа билдиргенмисе?
  - Ислам, самаркъауму этесе? Милициядан уллу аманлыкъчы
  къайда? Ненча адамны ёлтюрдюле, ненча джарлыгъа тоноу этилди кимлеге болушду милиса? Тюзлюгюнг ючюн сени ишден къыстагъан
  милициягъа бармы дейсе?
  - Хоу, бар дейме. Болушлукъ табарса деб тюл. Бизге
  билдирмегенсиз деб, айтмаз ючюн ала артда. Заявление джаз да алагьа
  бер, копиясын а къол салдыр да кесинге ал. Ансы къагъытынгы тас этиб,
  биз билген-эшитген зат тюлдю деб да турурла. Кесинг «былалла» деб,
  бир чык тюзетсенг, араны айырырбыз, шохум. Бар, милициягъа тюбе.
  Ахмат мурулдай, чамлана кетди. Ислам да, аны ашыра чыгъыб,
  джолну келе тургьан къарт Джюсюбню кёрдю да, амалсыз болуб, аллына
  атлаб, эки къолу бла къолун тутуб, саулукъ-эсенлик сорду. Къарт буруу
  джанында табджаннга олтурду да, сёзюн башлады:
  - Эй, эгечден туугъан, мен Къарачайны кёб тюрлю халда
  кёргенме, бусагъатдача бузулуб бир да билмейме. Азияда, сюргюнде, ол
  къыйынлыкъда да бир-бирибизни тутаргъа, адебни-намысны сакъларгъа
  кюрешейек. Энди не болуб къалгьанын билмейме халкъгъа. Бу кърал
  чачылгъанлы не кир бар эсе ёрге къалкъыгъанды. Ол келе тургьан
  къызчыкъланы кёремисе - джаланбут, джаланбилек, джаланбаш - орус
  къызладан не башхалыкълары барды? Кийим да адамны бетиди. Адамны
  джашауу, ич дуниясы, иманы, адамлыгъы-халкълыгъы да кёрюнюб
  къалады кийиминден, сёзюнден, кесин джюрютгенинден. Неме,- деб,
  къарт дагьыда не эсе да айта тебрегенлей, «салам алейкум» деб бир
  джанындан ичкичи Сапар чыкъды. Акъсакъал аны къолун да тутмай,
  къыджырады:
  - Мен ненча айтханма, ичиб къатыма келме деб. Урдурма бери
  ол джаханим ийисни.
  - Къарт, тынгылагьаныма керт да деб, башыма миниб къаллыкъ
  кёреме. Мени тенгли сагъатынгда сен да менден онглу болмазенг...
  368
  - Сени тенгли сагъатымда мен Джатдайны джыйыны бла
  Къарачайны джаудан сакълаб айланнганма...
  - Ол таурухлагъа ийнандым да къалдым,- деб Сапар кюлюрге
  кюрешгени бла, тюз башына акъсакъалны гулош таягъы тийгени тенг
  болду. Сапар тентирей барыб, аякъ тиреди, сора ызына айланыб къартха
  мыллыгын атды. Алай а Ислам аны уруб тёнгеретди да, мыллыкныча
  сюйреб, ташаракъгъа элтиб, иги къагъын-согьун этди. «Эшек, къартха
  къол кёлтюрген къой, бир тере сёзюнгю эшитсем энди - джанынгдан
  умут юз».
  Чамланнган къарт, Ислам къайытханында да суууб къалалмай,
  «кёрдюнгмю ол шайтанны; ненча кере айтханма, ичиб-эсириб кёзюме
  тюртюлме деб. Ол къайырылыргъа кюрешгени уа...» дей, кетерге ёрге
  турду.
  Ислам аны кёлюн басаргъа кюрешди, ёзге ичиндегин айтмай
  болалмады:
  - Акъсакъал, терслик балтада, сабда да. Тамада къауум бары да
  сизнича болса, джашла ичиб орамгъа чыгъаргьа къоркъарелле.
  Джашланы тыйгъан къой, кеслери ичерге кюрешгенле да барла. Майна
  Таубий, Хасанбий.
  - Эй алан, терслик кесибиздеди, биздеди. Аны къартлагъа
  межгитде да, ныгьышда да айтыр керекли къалмагьанма. Бу ит кърал
  бизни
  сюрюб,
  тутуб,
  къырыб,
  кёчюрюб
  игилерибизденмаджалларыбыздан бошагьанды; «аман артха къалыр» деб, энди бизле
  къалгъанбыз;
  буруннгу тийре-тукъум
  джашауубузну
  зор
  бла
  къурутханлы башланнганды хар не тюрлю къыйынлыкъ. Эл
  джыйымдыкъ болса, бир-бирине тынгылагъан, бир-бирин ангылагъан
  къыйын болады. Кърал динни харам этсе, ичкини халал этсе, болгъанны
  къатышдырыб ит иесин танымазча этсе - ахыры былай болады. Алай
  болса да, саудан ёлюб къалмай, адамны шайтаннга бериб къоймай, джан
  чыкъгьынчы Адам ючюн, Халкъ ючюн сермеширге керекбиз. Иманыбыз,
  бетибиз айтханны этерге керекбиз. Кишилик, адамлыкъ да олду. Артда
  къабырыбыз къычырмаз ючюн, бюгюн тынглаб къоймай, тюзюнкертисин азанча къычырыргъа керекбиз. Кесибиз ючюн да, юйдегибизахлубуз-халкъыбыз ючюн да, бютеу адам улу ючюн да джууаблыбыз биз.
  Мен ёлсем да, аны унутма, шохум.
  Къарт кетди, алай а Ислам, джюрегин кемириб тургъан талай
  затха джууаб алгъанча болду. «Огъай, къартла да бардыла алкъын,- дей,
  арбазына кирди. Ёзге, халкъны былай бузулуб къалгьаны сейир
  тюлмюдю? Узакъда, джууукъда, телевизорда - къайдан да болсун, бир
  хылымылы затны кёрсе, аны алыб тебреген, кесини адетин, адебиннамысын седиретиб баргъан быллай джамагъатны да ким кёргенди?»
  24 — 3715
  369
  *
  *
  *
  Милицияда ишлеген сагъатында бир танышы келиб, «Немелени
  Неме тюб юйюнде порнофилмлени кёргюзтеди, джашланы къой,
  къызланы да кёргенме ары джюрюгенлерин. Ачха къаллай бир
  тюшюргенин билмейме, джаш тёлюню уа джоюб барады»,- деди. Ислам
  барыб джашха тюбеди, ачыгьынчы тохта деб, къыджыраб кетди. Экинчи
  кюн ишге баргъанлай, милицияда кёбден бери ишлеген киши Къара аны
  кесини кабинетине чакъырыб, ушагьын башлады:
  - Алан, сеннге башхаладанмы кёб керекди? Адамла бирер тюрлю
  зат бла хайыр этерге кюрешелле. Кими аракъы чыгъарыб сатады, кими
  порнофилмле бла хайырчыкъ этеди, кими хауле юй ачыб, алай бла ачха
  тюшюреди. Билеме не айтырынгы. Тюздю. Ала бары да намысха
  келишмейле, халкъны бузгъан затлалла. Алай а ким кимге артыкълыкъ
  этеди? Болма ичкичи, болма хауле.
  Биз да аллайланы - джорукъну бузуб джашагъанланы саууб,
  джашау этебиз. Сен алкъын баразагьа тюшалмай къыйналаса. Огьесе,
  Немелени Немеден ары-бери джукъму излейсе? Алай эсе, аны иши
  башхады. Джангыз, аны крышасы барды - ол менме. Керек эсе, сеннге
  башха джер юретейим. Нек тынгылайса?
  Исламны ачыуу бурнуна джыйылса да, аны билдирмей, «алай
  этсенг а, разы боллукъма» деди.
  - Вот это другой разговор. Мени джыгырамы рахат къой. Талай
  къауум барды - юй тоноучула, мал урлаучула, джасакъ джыйыучула.
  Былайда ишлегенле хар бирибиз бирери бла байламлыбыз. Ансы омакъ
  арбаланы, къат-къат юйлени халпамабызгьамы аллыгъек? Бизни
  насыбыбызгъа аманлыкъчыла кёбден кёб бола барадыла. Сеннге да иш
  да, юлюш да джетерикди.
  - Да сизни уа юйюгюз къуруб турады да. Эм уллу
  аманлыкъчыланы ичине келиб тюшгенме да.
  - Джаш, эслеб сёлеш, мен айтхан затла ётюрюкдюле. Сени
  ичинги билир ючюн къурашдыргъанма аланы. Ёзге къайры барыб
  тарыкъсанг да, сеннге ийнанныкъ джокъду. Къол къолну, къолла да
  бетни джууалла. Хар ай сайын башына улху узатылынады. Аны да
  унутма.
  - Къарыуум неге джетмесе да, сени да, джыгырангы да
  олтуртмай къоймам,- деди Ислам
  - Анангы алай этейим, эталлыгъынгы аяма,-дегенлей, Ислам
  пудлукъ джумдуругьу бла джаягъына уруб, сюек таууш этдирди.
  Эшиклени дюнгюрдетгенлерине да къарамай, тюйюб, къара кёсеу этди.
  Милисала киргенлеринде, Къараны сауу-шауу да белгили тюл эди. Аны
  ашыгъыш хастанеге къоратдыла.
  370
  Милицияны тамадасы Ислам айтханнга тынгылаб: «джылы бла,
  чыны бла да кесингден тамаданы ачытханса. Кеси разылыгъынг бла
  къагъыт джазыб ишден кете эсенг, къалгъанын мен таб этерме. Алай тюл
  эсе, сени чалдышха джыяргъа керек боллукъбуз. Сюд оноу этер»,- деди.
  «Барыгьыз да бир ит джыйынсыз да сиз» дей ичинден, Ислам алайда
  огъуна къагъыт джазыб, милисалыкъдан башына бош болду.
  Андан бери Исламны джаулары артыкъ да аслам болдула. Хауле
  къызла да, ичкини ызындан болгъанла да, уру бла, тоноу бла кюрешгенле
  да, аланы аманлыкъларын джабыучу милисала да - бары да анга тиш
  билегенлей туралла. Алгъын аны бла тутушдан эришиулеге джюрюучю,
  энди уа Бештау джанында бир аманлыкъчы джыйыннга башчы болуб
  тургьан Асхат, бир кече Исламгъа салыб келди. Ислам аны юйге
  чакъырды, нёгерлери машинадан чыкъгьан да этмедиле.
  - Ислам, сен биле болмазса, сен тюйген милиса мени къысха
  джууугьумду. Джаны сау къалгъанды, сакъатлыкъ да табмагьанды. Ёзге
  араны айырайым деб келгенме. Аны айтханын эшитгенме. Аны
  сёзюнден, ол ачха алыучу джерни сен кючлер умут этгенсе. Алай а, мен
  сени тюз адам болгъанынгы билгеним себебли, сени айтханынга да
  тынгларгьа излейме.
  - Асхат, Аллахдан башха меннге тёре джокъду. Тюзюн билирге
  излей эсенг - айтайым. Бир имансыз, акъыл-балыкъ болмагьанланы
  порнола бла джоюб, экинчи имансыз да аны башын джабыб...Тау элде
  алллай харам ишлени кёрмегенча этиб турсакъ, не адамлыгъыбыз, не
  муслиманлыгъыбыз бизни. Сеннге айтырым - сен ётю болгъан джигит
  джашса.
  Кючюнгю
  джуртда
  сылыкълыкъны
  тыяр
  джанына,
  халкъыбызны сакълар джанына салсанг, иги боллукъ эди. Нёгерлеринг
  бла аллай бир джыйын къурасанг, джыйырманчы джыллада Джатдайны
  къауумуча белгили боллукъ эдигиз. О хо да, мен айтыр, юретир
  кереклинг джокъду.
  - Ислам, мен тышындама, бир таулугьа хатам джокъду. Мен,
  керек кюн, Къарачай ючюн сермеширге хазырма. Сен аллай джыйын
  къурасанг, билдирирсе. Дагьыда айтырым: сен билген милисала сеннге
  дерт джетдирирге боллукъла. Кесинги эсле - къагъыб къоймасынла.
  Аланы аллай адетлери барды - кеслери къагъыб, аманлыкъчыла бирбирин къакъдыла деб къойгъан. Кете барайым, хайда, сау къал.
  Ислам аны ашыра чыкъды. Ол арбасына къонуб, кече
  къарангысына ташайды. Тюз джашла къалай терсейиб кетелле дей,
  арбазына кириб, къабакъ эшиклени къадауун салды, басхан парийни Кючюкню - сынджырдан бошлады.
  24*
  371
  *
  *
  *
  Экинчи кюн, заман кюн ортадан атлай, тиширыу таууш чыгъыб,
  Ислам орамгъа къарады. Зуриятны - хоншусу башсыз къатынны эгечин кёрюб, къолун тута:
  - «Келмезлигинги билсем да, кел, джууукъ бол»,- деди.
  - «Огъай, бу джол, адетге-намысха келишмей эсе да, юйге
  кирликме. Джумуш орамда айтыб кетерча тюлдю.
  Хоншунгу къызын, Земфираны таныйса да, школну алтын
  медалгъа бошаб, былтыр Москвада окъургъа кирген эди. Атасы
  болмагъанлыкъгьа, ол къыз юйдеги башхаладан артха къалмай, джюн
  бла кюрешиб, аналары да сатыугъа джюрюб, «хайт» деб тирилиб
  бараелле. Энди къан джауду да къалды...».Тиширыуну ауазы тюрленди,
  алай а кесин терк къолгъа алыб, сёзюн бардырды. «Мен насыбы
  къуругъан, сатыугъа барыб, аны фатарында тохтагъан эдим. Бир кюн мен
  базаргъа тебреб, ол да мени ашыра чыгъыб, орамда автобус таба бара
  тургъанлай, милиса машина тохтатды бизни. «Паспортларыгъызны
  компьютер бла тинтерикбиз, сиз чечен тиширыула эсегиз а, юй
  атылтыргъа келген эсегиз а», деб, тартыб машинагьа атыб, алыб кетдиле.
  Мен къычырыкъ-хахай этиб тебрегенлей, боюн джигиме уруб,
  машинадан джол джанында къырдышха быргьадыла. Дженгил эс
  джыйыб, машинаны арт джанында номерлерин унутуб къоярма деб,
  къагъыт да табмай, джанымда хамайылчыкъгъа джаздым. Ол хадауус
  регистрациям да болмагъаны себебли, милициягъа тюберге къоркъуб,
  бизни республиканы келечи юйюне такси бла барыб, анда ишлеген бир
  къарачайлыгъа тюбедим. Ол телефон бла мен айтхан номерли машина
  милицияны къайсы бёлюмюнюкю болгъанын, бусагъатда аны бла юч
  милиса шахардан тышында болгъанларын, таб ала кимле болгъанларына
  дери тюзетди. Сора ФСБ-ге телефон этиб, болумну ангылатды. Андан
  «рахат болугъуз. Аланы, къызны да табыб, сизге билдирирбиз»
  дегенлеринде, бираз кёлюмю басдым. Сакъла да сакъла, сакъла да сакъла
  - киши сёлешген джокъ. Джангыдан телефон ачдыкъ - сакълагьыз
  дедиле дагъыда. Ингир ала мен тюнгюлгенден сора, телефон этдиле: «сиз
  айтхан машинаны, милисаланы да табдыкъ. Къызны студентка
  къагьытын кёргенден сора, башына бош этгенек дейдиле. Къыз не
  окъугьан джеринде, не джашагъан джеринде болур. Табмасагьыз,
  билдиригиз. Сизни уа джол джанында тюшюргенек, сенннге хатабыз
  болмагьанды дейле. Алай тюл эсе - сюдге беригиз».
  Бош болса, Земфира юйге келмей къаллыкъ тюл эди - телефонну
  киши алмайды. Сора телефон зынгырдайды да, «Келечи юймюсюз?
  Сизни республикаданма дейди, Земфира деб бир къыз, артыкълыкъ
  этилиб, бизни хастанеге тюшгенди. Кесин да тюйген этген болурла,
  372
  бютеу саны кюлтюмден толуду». Джетебиз. Джазыкъ шашаргъа джетиб.
  Бир ыйыкъны къатындан кетерча болмады. Юйден да келдиле, бизни
  джаш да Петербургда окъугъан джеринден келди. Къызгъаны бла,
  кишиге да тынгыламай, ол милиса бёлюмге баргъанды да, ол
  милисаланы бирине тюбеб къалыб, къулакъ джанына ургъанды да
  алгьанды. Олсагъатлай тутханла да, чалдышха атханла, хурджунунда да
  наркотикле табханбыз деб, джалгьан дау салгьанла. Ол милисаланы
  сюдге берирге - къыз заявление джазыб, сюдледе айланырча тюлдю.
  Алайсыз да джанына къоркъа турабыз. Анасы да, хапар джайылырын
  излемейди. Къыз буеагъатда Черкесскеде джууукъларындады. Ол джаш
  кибик да сакъат болургъа башлагьанды анда. Хы, анда къарачайлыланы
  тамадасыма деген джашха да тюбегенек. Бютеу Москвада джашагъан
  къарачайлыланы ёрге тургъузуб, ол милиса бёлюмню къуршалатама
  дегенди да, ол айтхан джерге экинчи кюн бир тиширыу келгенди къуру.
  Бек мыдах болуб, джюреги джарылыб тура эди джазыкъны. Эшда,
  кишиден болушлукъ табаллыкъ болмазбыз, закон-джорукъ бла аланы
  къалай хорлайыкъ. Сен джити джашса, бизни джашны башын бир ал.
  Ачха-бочха табханыбызны джыяйыкъ».
  Исламны ичи къайнаса да, тышындан джукъ билдирмеди.
  «Земфирагьа айт: сёзюбюз сёздю. Джаныуарла дунияда джашарыкъ
  тюлле - аны да айт». Ол милиса бёлюмню да, ол юч милисаны да
  къагъытха тюшюрдю. «Хурджун телефонунга сёлеширме не да
  джокъларма, тамблагьа дери бир сагъыш этейим» деб, ашырды
  Зуриятны.
  *
  *
  *
  Хоншу тиширыуну - Нюрджанны, аны кёз туурасында
  аякъланнган юч къызын да кёзюне кёргюзтдю Ислам. Къызчыкъланы эм
  гамадалары Земфира, школну бошаргъа, адам кёз алмазча ариу къыз
  болгъан эди. Кеси да Ислам бла тебсерге бек сюе эди.
  Бир кере Исламлагьа тийрени къызы-джашы джыйылыб,
  бурунча тойчукъ башланды. Земфира - 14 джыл болгъан къызчыкъ абезекге Ислам бла барады. «Ислам, мен сени юйюнгю оджагъындан
  тюшер акъыл алыб турама, сен анга къалай къарайса?» деди. Ислам
  кюлюрюн кючден тыйыб, «бир сагъыш этейим, къаллай бир заман
  бересе?» деб, ышарды. Эки джыл деб, къызчыкъ эки бармакъчыгъын,
  хорлам белгича ёрге тутду.
  Андан сора да Земфира чамын къоймады. Мен сеннге асры
  къартма деб да кёрдю Ислам. Эм ахырында келишдиле: Земфира баш
  окъуу алыб бошаргъа джюреги былайлай турса - джазыуларын бир
  этелле. Ислам Москвадан келген писмолагьа юренчек болду, ызына
  373
  джууаб да къайтара турду. Иш чыгъыб ара шахаргъа барса, анга тюбемей
  кетмеди. Алай а сёз чыкъмасын. деб, эслеб, сакъ болургъа кюрешди.
  «Кесимден эки къатха джаш къызны чарасындан чыгъалмай къалдым да»
  деген заманлары да болду. Ёзге, джилтин джукъланнган къой, ёртеннге
  бурулуб къалды. Энди уа кёресе ишни.
  Ислам эшите тургъанед, москвачы милисала тышындан келген
  къызлагъа артыкълыкъ этелле деб. Таб, Москвада болгъаны сайын,
  джангыз джюрюме, сакъ бол деб, азмы айтханды Земфирагьа. Ёзге туура
  быллай иш болур деб, эсине да келмегенди. Кюндюзгю кюн, эки
  тиширыуну машинагьа быргьаб, бирин оюсуратыб, джолда атыб, бирин
  да шахардан чыгъарыб кетиб, тюйюб, артыкълыкъ этиб... Бу да ара
  шахарынг болсун, ала да джорукъ сакълагъан милисаларынг болсунла.
  Да, тюз айталла оруслула: чабакъ башындан чирийди.
  Кече арасына дери Ислам Москвагъа телефонла этди. Афганчы
  шохлары бла, десантчы шохлары бла да сёлешди. Хар бири бирер
  джерде, кюч, джигитлик керек джерледе ишлеелле. Иш бла барама,
  келеек рахат сёлеширме дей, тамбла огъуна джолгъа чыгъарча болду.
  Джассы намазын къылыб, кёб тилек, дуа этиб, орундукъгъа кирди. Кеси
  кесине «джукъла» деб, буйрукъ бериб, кёзлерин къыеды.
  * * *
  Тенглери эки омакъ машина бла аллына келиб, «Внуководан»
  алыб барыб юч отоулу бир фатаргъа джарашдырдыла. Талай айгъа
  регистрациясын этдиле. Бир бёлек кюнню дачаларын кёргюзте, сыйлай
  айландырдыла.
  Зуриятны джашын, керекли адамлагьа ачха бериб, башына бош
  этдирдиле. Алай а, ол юч милиса асры тюйгенден, ичи сакъат болуб,
  Москвада хастанеге джатдырдыла. Анасы да, джууукълары да келиб,
  маджал бола эсе, юйге элтирикбиз деб, къатын сакълаб къалдыла.
  Сора бир кюн, эм ышаннгылы афганчы тенги Гоги, «Джипине»
  олтуртуб, Исламны Москва тюбюнде къалын чегетлени ташасында бир
  чегетчи юйчюкге алыб барды. «Къызлагъа артыкълыкъ эте юреннген юч
  милисаны
  да
  алайгъа
  келтирирге
  керекле,деди.
  Былайы
  аманлыкъчылагъа, сатлыкълагьа биз сюд этиучю джерди, чегетчи да
  кесибизни афганлыды»,- деб да къошду.
  Юйню къатында талай арба. Талай адам да быланы сакълаб,
  тютюн иче сюелелле. Ислам бары бла да къол тутуб, саламлашды. Юйге
  киргенлей, къоллары бла аякълары бир-бирине байланыб, ауузларында
  да буштукълары бла сойланыб тургьан ючеуленни эследи.
  Гоги бирин джелкесинден тутуб сюйреб, къабыргъагьа
  таяндырды. Ауузундан бушдугъун алды.
  374
  - Кавказлы къызгъа артыкълыкъ этгенсиз. Ючюгюз да. Аны
  ючюн джыйылгъансыз былайгъа. Джукъ айтырынг бармыды?
  - Аланы эркегин, тишисин да аяргьа керек тюлдю. Ала ючюн нек
  кьыйналасыз сиз? Андан сора да къайсы къызны айтасыз, биз кёблени
  насыблы этгенбиз.