Джашау, Ёлюм Да - Хакъ Джашау, Ёлюм Да - Акъ - 14

  Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.
  Кюн таякъгъа къонаргъа излеген шорбат чыпчыкъ,
  Кюн таякъгъа - шорбатхача - кирирге излеген шорбат чыпчыкъ.
  Кюн таякъны, чёбнюча, уясына келтирирге излеген къарылгьач.
  Тюшюнде уясы кюн таякъладан болуб кёрген кёгюрчюн.
  Кюн таякъладан гурт чыгъарыргъа излеген да бир къанатлы.
  Къаядан джанкъылычха къараб сейирсиннген къуш бала.
  Джанкъылычны тогъай сыртына къонуб,
  Ары-бери джюрюрге излеген къуш бала.
  Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк.
  Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.
  ШАЙЫР
  Таукеллик, рахатлыкъ да бериб,
  Кёлюмю кёлтюрген, кёлюмю джазгъан
  Юч керамат Табигъат, назму, аят.
  Аладама, аладанма, алагъама.
  Джерденме, Сёзденме, Кёкденме.
  Джердеме, Сёздеме, Кёкдеме.
  Кетсем да къаллыкъма
  Джерде, Сёзде эмда Кёкде.
  СУУ
  Мени къайыгъымы алгъан - адамлалла (адамламылла?).
  Суу, сен а, къайгъымы ал.
  Иги джолгъа бар.
  Сау-эсен
  Ашыкъгьан тенгизинге джет,
  Ызынга да - тугъан тауунга Къууанч бла къайыт.
  Джазыуум-джашауум бираз ушайды сеннге.
  Мен да, сенича эниб тауладан,
  Джайылгъанма дуниягьа.
  336
  Алай а, сен къайытырыкъса артха.
  Сени кетиуюнг, келиуюнг да - тохтаусуз:
  Сен Тау бла Тенгизни тураса байлаб.
  Сёз къобан бла мен да алай
  Байларгьа излейме джуртум бла дунияны,
  Джер бла Кёкню, Адам бла Аллахны.
  Мени назмум да сенича, юзюлмей,
  Барыб турса эди ёмюрлени.
  Ол назмум бла адамла да
  Ауларча тауланы, тюзлени, тенгизлени, Кёклени...
  Суу!
  Тауну ауазы, джыры-назмусуса сен.
  Таудан айырылмагъанлай, тенгизге джетесе.
  Дунияны кёресе, ызынга да къайытаса,
  Кёб хапар айтаса.
  Суу!
  Мени назмум болурмуса сен?
  Джаша сау-эсен.
  Сенден иги, сенден сейир назму билмейме мен.
  КЪАРТ АЯМА
  Къартаяма.
  Къар болмагъан къара джерде да таяма.
  Бир затны - унутханча,
  Не да унутургъа къоркъгъанча Къайтарама, къайтарама, къайтарама...
  Къартаяма.
  Шайыргъа уа джарамайды къартайыргъа,
  Бир сёзню эки кере къайтарыргъа,
  Бир суугъа эки кере кирирге Ол заманда ёледиле шайыр да, сёз да.
  Къартлыкъ джарашмайды шайыргъа, шийирге да.
  Келишмезлик затлалла ала.
  Шайыргъа,
  Сёзню ёлтюргенден эсе,
  Кесин ёлтюрген иги тюлмюдю, тюз тюлмюдю, тыйыншлы тюлмюдю?
  22 — 3715
  337
  Аны ючюн ёлтюре болурламы шайырла кеслерин?
  Сёзлери джыгьылгъандан эсе, кеслери джыгъылалла ала.
  Къартлыкъгъа джашамайды шайыр.
  Шайырны джашауу, сёзю да къысха.
  Джашауун сёзюне къояды шайыр.
  Къысха назмусу, нарт сёзча, ёмюрлюкдю, ёлюмсюздю.
  Керти шайырла, шийирле да
  Къаладыла билмей не болгъанын къартлыкъ.
  Ёмюрге джашлай къалалла ала.
  Шайыр-шийир - ол джашлыкъды.
  Мен а - къартаяма.
  Тюз джерде да, аякъ тутмай, таяма.
  Сёзлени, назму тизгинлени да къайтарама.
  Ай медет, къартаяма.
  Шийир бузгъан
  Джарым шайыр болурмамы мен?
  УЗАКЪДАН КЪАРАБ
  Джылны эки чагъын тас этгенме бери келгенли.
  Къыш да джокъду мында, джай да джокъду.
  Къачны ызындан джаз, джазны ызындан къач Манга эки къатха аз болгъанды къууанч.
  Да не этериксе, алайды джашау:
  Халкъындан, джуртундан айырылгъан, кёб затдан айырылады.
  Алай а, къабханнга тюшген бёрю,
  Эркинлигинден айырылмаз ючюн,
  Аягъын тишлери бла кесиб, юзюб,
  Аягъын къабханда къоюб,
  Кетеди эркин дунияда джашаргъа, ёлюрге.
  Чалдышда джашагъандан эсе,
  Эркинликде ёлюрге разыды ол.
  Амантиш итле аны ангыламазла.
  Мен халкъымдан, джуртумдан айырылгъанма
  Эркинликден айырылмаз ючюн.
  Чалдышдан къарамаз ючюн
  Кетгенме кёб затымы кесиб, юзюб...
  338
  Къутхаргъанма итле талагьан тёнгегими да,
  Аллахдан башхагьа бойсунмагьан джанымы-джюрегими да.
  Энди мындан бардырама къазауат,
  Халкъымы этер ючюн эркин, азат.
  Кимден, неден, не ючюн, къалай
  Келеди халкъыма къоркъуу-къыйынлыкъ?
  Аны халкъыма излейме билдирирге, эслетирге Алай бла халкъымы уятыргъа эмда тирилтирге.
  Сууча кетген эсем да, ызыма булутча Бир агьара, бир къарала - къайытама.
  Поэзиягъа керек тюл эсе да сёзюм,
  Халкъыма керекди да - айтама.
  КЪОЯМА КЕСИМЕ
  Ауаз бериуню къояма имамгъа Ол чакъырсын диннге, иманнга.
  Кёб кюрешдим назму бла аятны бир этеме деб,
  Ауаз бериуню шийирге къанат этеме деб.
  Болмазлыкъ зат кёреем ол.
  Ол - джангылычым эди мени.
  Бир иннетли болсала да назму бла аят,
  Шериат бла адабият Адам джюрегине аланы джоллары башха.
  Хакъ кертини, Хакъ джолну, Хакъны,
  Тюзню-ётюрюкню, игини-аманны,
  Сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
  Джашауну-ёлюмню-тирилиуню
  Айтыу, ангылатыу болса да борчлары аланы,
  Адамны тюшюндюрюу,
  игилендириу,
  кёллендириу болса да борчлары аланы,
  Адам джюрегине аланы джоллары башха.
  Биркюнлюк сёз, заман сёз келишир газетге.
  Алай а, ол тыйыншлы тюлдю назмугьа, поэтге.
  Ёмюрлюк, ёлюмсюз затланы юслеринденди шайырны сёзю.
  Джашау, Джашлыкъ, Ариулукъ, Сюймеклик - шийирни ёзю.
  22*
  339
  Адамны сындырыу тюл, учундуруу - иннети-сёзю-иши аны.
  Адамны ёрге тургьузуу, ёрге тартыу, ёрге тутуу - борчу аны.
  Ауаз бериуню къояма имамгъа, афендиге.
  Биркюнлюк заман сёзню да - газетчиге.
  Сиясет хыйныланы-питналаны да къояма сиясетчиге.
  Кесиме уа Ёмюрлюк, ёлюмсюз темаланы къояма,
  Ёмюрлюкню, ёлюмсюзлюкню сайлайма кесиме.
  340
  БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ
  (хапар)
  БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
  (уучу, бёрю, кийик - ючюсю да джашаргъа, юйдегилерин асраргъа
  излейле. Аланы юсюнденди бу хапар)
  Бу эл къачан къуралгъанды - аны айталлыкъ болмаз. Былайда
  нек орналгъанын, нек къуралгьанын а бары да билелле. Элни тёгереги
  инсан минелмез, энелмез мийик къысыр къаялалла. Эки къая бир-бирине
  аууб, тюб джанында элге кирирча бир тешик барды ансы, башха джол
  кёрюнмейди. Элни не Чингизхан, не асхакъ Темир алалмагьанла. Аллай
  бек джерди былайы. Джан сакълагьанлыкъгъа, джашау этген да былайда
  аллай бир къыйынды. Сабан - джокъну орнунда, не орнуна да - таш. Не
  да болсун, арпа ёседи, эчкиле да джаргамлада, ранлада кечинмек этелле.
  Джер дыккыды, ёзге ачдан ёлген джокъду. Рахат заманда элден тышына
  чыгъыб, къош салыб, дуния бла бир мал тутхан юйдегиле аз тюлдюле.
  Алай а, джер бла, мал бла кюреширге эриниб, ата-бабаладан келген
  усталыкъ бла - уучулукъ бла - юй асрагъанла да бардыла. Аллайланы
  ичинде аты эм бек айтылгъан мараучу, атхан огъу джерге тюшмеген Бийнёгерди. Бу джол ол ууда асламыракъ мычыб къайытханы себебли,
  къайгъылы болуб тургъан хоншу-тийре юсюне джыйылгъанды.
  Бийнёгер а келген келгеннге, чалдышха атылыб тургъан бёрю
  кючюкню кёргюзте да, хапарын джангыдан башлайды. Элде эм къарт,
  120 джыл болгъан Джюсюб, аны этгенин огъурамады. «Ай юйюнг
  къурумагъан, ол бир ыйыкъда да бирин келтирген шой эдинг да. Не этесе
  быланы, отлукъ ташланы джыйгьанча джыйыб!». «Ол тишичикди, бу
  эркекди. Къалгъанларын къырыб, эм добарчыкъларын, эм къайырларын
  къойгъанма. Быланы къолгъа юретиб, кютю этсем, бёрюлени къалай
  къырыууму кёрюрсюз сора». «Алайсыз къыргъанынг да джетерикди.
  Бёрю кючюк ит болуб, бёрюлеге чабары джокъду. Бёрюле бла
  джууукълугъубуз да барды. Тейрини чамландыраса»,- дей, таягъын да
  сыртына кёнделен салыб, арбаздан чыкъды Джюсюб. Бийнёгер аны
  ашырыб къайытыб, джангы келген джаш къауум бла лахоргъа кёчдю.
  ОБУР БЛА ДЖАНЫУАР
  Бийнёгер, этиучюсюча, уучу итин да биргесине къошуб, талай
  кюннге азыкъ да алыб, таулагьа илиниб кетди. Джанлы Тёбеге джетиб,
  кёзюлдреуюк бла тёгерекге джити-джити къарайды. Узакъда, Къая
  341
  тюбюнде, кийик сюрюу отлай эди. Алагьа джууукъ къысылгьан тынч
  тюлдю. Окъ джетер чакълы джууукъ къысылсанг да, атхан кийигинг
  сеннгеми аш болур, чынгылгьамы кетиб къалыр - анга да сакъ болургъа
  керекди. Къаяны эрнинде эки джаш джугъутур, шын-шын туруб, мюйюз
  таууш этдире, кючлерин сынай элле. «Тюб джанындагъын уралсам,
  экиси да къаядан кетеригелле» дей, джюрюй юреннген джаяу джолчукъ
  бла мыллыгын ёрге атды. Джангы тёппеге илиниб, сымарлаб къарады.
  Биягъыла биягъынлай башлары бла бир-бирин уруб, сермеше эдиле.
  «Аджалгъа къутургъанла» деб келди Бийнёгерни кёлюне. Энди ышаннга
  салыб, таб заманда сампалны ычхындырса, эки кийик да аныкъы
  боллукъла. Аллай кёзюучюкню тутуб къоялмай, бираз мычыды.
  Къарауулда тургьан гуждар, неден илгенди эсе да, бурну бла кючлю
  сызгъырды - къараб къарагъынчы кийикле кёзден тас болдула. Бийнёгер
  кёзюлдреуюк бла тёгерекни тинтиб къарай, кийиклени илгендирген
  чурумну табды - ранланы туурасында эски танышын - биягъы бёрюню
  эследи. Уучуну ачыуу бурнуна джыйылды. Ала экиси да кийик уугъа
  джайылыб, бир-бирине чырмау бола да кийиклени къачыра, бир-бирине
  дерт болуб айланнганлы иги кесек заман бола эди. Айхай, экиси да
  юйдегилерин асраргъа керекле. Аны англаса да Бийнёгер, бу джол
  джанлыдан, аны юйдегисинден да бошаргъа изледи. Кийик сюрюуню
  ызындан къараб ахсына тургьан бёрюню мараб атды. Алай а бёрюню
  джыгъылгъаны бла къобханы тенг болду. Эшда, окъ учхара тийген болур
  эди, ол мыллыгын энгишге къулакъгъа атды. Уучу ити алай ары угулуб
  кетди. Бийнёгер джетерге, Бойнакъ джаралы бёрюню богьурдагъын
  юзюб тура эди. Джууукъ джерде таша бетджан салыб, Бийнёгер ана
  бёрюню кёрюнюрюн сакълаб тебреди. Ол кюркесинден чыкъмай
  къаллыкъ тюл эди - уугъа кетген бёрю къайытмай, джангы аякълана
  тебреген балалары ач бола тебреселе, ол кеси джайыллыкъ эди уугъа.
  Кечесинде къысха бёрю улугъан эшитилди. Юйюрню атасы уудан
  къайытмагъанына къайгъылы болгъанын сакъ билдире эди ана бёрю.
  Джангыз ючюнчю кюнюне кёралды аны кесин Бийнёгер. Ол кюркесин
  билдирмез ючюн ызын аджашдырыб, Бийнёгер сакъламагъан джанындан
  чыкъды. Аны келе тургьанын, ол кеси кёрюннгюнчюн да, ит тынгысыз
  болуб билдирген эди. Бийнёгер да, ити да солумагьанны орнунда сакъ
  болдула.
  Ана бёрю сакъ, бек сакъ таш артындан кёрюндю. Алгъа башын
  къаратды, тёгерекге сымарлаб къарады. Эри къайытмагъанындан да
  сезген эди бир палах болгъанын. Бусагъатда ол кийик къайгьылы тюл
  эди - ол тенгин табаргъа излей эди. Джыйлаб, аны болгъан джерин
  тюзетди. Сора, сакълыкъны да унутуб, мыллыгын ары атды. Бийнёгер
  аны ышаннга салалмай абызырады.
  342
  Ана бёрю алгъа мыллыкны башдан аякъ ийисгеди, тили бла
  джалады. Ызы бла артха чёмелеб, сыйыт-къычырыкъ этди. Аны
  улугъанында аллай бир ачы бушуу бар эди, Бийнёгер кетиб къалырча
  болду. Бираздан ана бёрю эс джыйды, сора ёлюкню сюйреб, чунгуруракъ
  джерге элтди, ташланы аягьы бла тартыб-тебериб, аны юсюне къалады.
  Дагьыда талай кере созуб-созуб улуду. Ол бёрю алайдан джанлай эсе,
  биз да кетейик дей, Бийнёгер Бойнакъны башын сылады. Бу кёзюуде аяз
  мындан ургъан болур эди - Бёрю сагъайды, бери айланыб тишлерин
  чакъдырды, сора секириб-секириб, былагьа джууукълаша тебреди.
  Бойнакъ да секириб туруб, аны таба угулду. Бийнёгер шкокдан атаргъа,
  итге тиер деб, базмады. Тик къабыргъада ит бла бёрю башлы-тюблю
  бола ёзеннге къуюлдула. Кёб бёрюден бошагъан басхан парий,
  юреннгенича, бёрюню бойнундан тутаргъа умут этди - туталмады.
  Тутханны къой, кеси тутулуб къалды. Бёрюню ауузу итни богъурдагъына
  къарышды. Тулпар къарыуу болгъан басхан парий амалын тауусду.
  Бийнёгер джетиб бёрюню талай кере шкокдан ургъанында да, парийден
  айыралмады. Артда муджурасы бла бёрюню тишлерин сындырыб, итни
  бойнундан айырды. Алай а богьурдагъы кесилген ит джан берген эди.
  Бийнёгер эки кюнню излеб, ачдан къансый тургъан бёрю
  кючюклени табды. Къалгъанларын къырды, бегирек джашыннган
  бирчигин а - атына да Обурчукъ атаб - артмакъгъа атыб, юйге келтирди.
  Бир ыйыкъдан а, дагьыда бир бёрю юйюрню къырыб, анга эркек
  нёгерчик келтириб къошду. Кёзлери джангы ачылгъан кючюк, атасынанасын да кюркени аллында Бийнёгер шкокдан ургьанын кёрюб турду.
  Къалгъан кючюкле Бийнёгерден къачаргьа кюрешдиле, бу уа джетиб аны
  аягьындан къабаргъа кюрешди. «Джаныуар» дей, Бийнёгер аны юйде
  Обур бла бирге ёсдюрюб, адамгъа джарарыкъ бир джангы ит тукъум
  чыгъарыргъа умут этди.
  ЁСДЮРЮУ-ЮРЕТИУ
  Бийнёгер Обурну, Джаныуарны да, кёб болмай балаланнган
  гаджини кючюклерине къошду. Алгъа ала бир-бири бла гъыр-мыр
  болдула, алай болса да бираздан джарашыб ойнаб тебредиле. Джангыз ит
  аланы алыргьа унамай, кёб къыйнады. Бийнёгер кеси не да ким болса да
  тутуб, алай эмизиб турдула. Бираздан ит да юреннгенча болуб, алай
  чарламай тебреди. Энди адам къарамаса да, ит бёрю кючюклени кесине
  бала этди деб тургъанлай, бир кере къалабалыкъгъа чабдыла. Ит талай
  тургъан бёрю кючюклени итни ауузундан аманны кеминде алдыла.
  Устаны чакъырыб, тюрлю-тюрлю хане балхамла салыб, байладыла. Бир
  айдан бёрю кючюкле аякъ юсюне турдула. «Ит кючюкле былай
  талансала сау къалмаз эдиле, бёрю къан кючлюдю» деб сейирсиндиле
  343
  къартла огъуна. Ёзге джаныуарчыкъла аякъландыла, энди берилген
  этден-сюекден кеслерин тойдурурча болдула. Алай а, не кюрешди эсе да
  Бийнёгер, аланы бёрю хауаларын къуруталмады. Бирге ёсген ит кючюкле
  бла ала къарнаш болалмадыла. Аланы къаба да къансыта тебредиле. Ала
  да джыйын болуб, бу экисине чаба башладыла. Бир кере къая башындан
  бёрю улугъан таууш келди. Итле, уллусу-гитчеси да къансыб, юрюб,
  чабыб тебредиле, была уа, къууаныб, чалдыш ичинде чончайыб, джууаб
  къайтара, улуй эдиле. Олсагъат юйню тёгерегин итле къуршалаб, кече
  узуну элни джукъларгъа къоймай къыйнадыла. Джамагъат «бёрюлени
  къурут» деб, Бийнёгерни къыса башлады.
  Элде бёрю болгъанын сезиб, ит, адам да къайгъылыдыла. Бёрю
  кючюкле уллу болгъанелле. Бир кере чалдышха киргенлей, экиси да
  Бийнёгерни юсюне чынгаб, талаб башладыла. Бийнёгер кючден башын
  алыб, тышына чыкъды. Ызына шкок бла къайытды. Уруб къояргъа кёлю
  бармады. Шкокну кёргенлей, экиси да мюйюшге къысылыб тохталла билееелле аны не болгъанын. Ызына къайытыб, эт алыб келди. Ала
  хырылдаб, эт къайгъылы болдула, алай а Бийнёгер бермеди. Этни
  тышында къоюб, чалдышха кирди. Бу джол экиси да келиб, Бийнёгерге
  кеслерин ышыб, тёгерегине бурулдула. Башхасы джокъ, ит кючюклеча.
  Алай а Бийнёгер быланы ит эталырындан тюнгюлдю. Ариу айтыб да,
  тюйюб да, къарынларын токъ, ач этиб да кёрдю - болмады. «Мен а
  быланы уучу итле этер акъылым бар эди» деб, къыйыны зыраф
  болгъанына мыдах болду.
  Бир кюн Бийнёгерге хоншу элден танышы Алауган келди. Сёз
  сёзню айтдыра, ол эки огъурсуз басхан парийи болгъанын айтды. Ёзенде
  аладан онглу ит болмагъанын, Бир джол беш бёрюден къуралгьан
  джыйын джанлыны экиси пара-чара этгенлерин хапарлады. «Сен эки
  бёрю ёсдюргенсе дейдиле. Талашдырайыкъ, ёчге сары алашамы салама.
  Меникиле хорласала, ол узакъ атхан шкогунгу бересе» деб, Бийнёгерни
  къыздырыб кюрешди. Бийнёгер унамаздан, ол да къоймаздан кёб
  даулашдыла. Эм ахырында ол Бийнёгерни бьшай айтыб дженгди: «бу
  бёрюлени сен къоратмай мадар джокъду. Была стауатха, арбазгъа,
  малгъа, адамгъа да юреннгендиле. Быланы башларына бош этерге
  джарарыкъ тюлдю - малгъа, адамгъа да къоркъуулудула. Шкок бла
  ургъандан эсе, мени парийлерим кессинле аланы. Сеникиле хорласала,
  сен ёч алырса, аланы уа мен къурутурма. Аланы оноуларын манга
  берирсе. Аланы урургъа сени кёлюнг да бармаз». Бийнёгер сагъыш этди
  да, разы болду.
  Талай кюнден элге джууугъуракъ бош стауатланы биринде хуна
  бурууну башына гёзенеклени тизиб, талашырыкъла чыгъалмазча
  бегитдиле. Хунаны тышындан кёз ачаргъа келгенле басыннгандыла адам бурууча кёрюнедиле ала. Алгъа Бийнёгер талай джаш бла ауузлары,
  344
  аякълары байланыб тургъан бёрюлени стауатха быргьадыла. «Энди
  кеслерин къабдырмай, быланы къалай бошларыкъдыла» деб тургъанла,
  сейирге къалдыла: Бийнёгер тышына чыгъыб, хунагьа миниб,
  тапанчасын чыгъарыб, гёзенек башындан талай кере атды. «Бийнёгер
  бёрюлерин ёлтюрдю» деген ауазла чыкъдыла. Алай а, бёрюле окъ юзген
  джибледен бошланыб, бурууну ичинде тёгерекге чабыб башладыла.
  «Хей, джашда усталыкъ бар эсе уа. Ма мараучу десенг, мараучу», деб
  гюрюлдеди халкъ.
  Бёрюле уа, «энди уа не этерге башлагъанла бизге» деб, стауатны
  тюз арасында мазаллы ташха таяныб, тёгерекге сымарлаб къарайла.
  Обур, ташны тёгерегине айланыб, алашаракъ джанындан чынгаб-чынгаб
  кёрдю, башына илиналмады. Сора артхаракъ барыб, чабыб келиб бир
  чынгагъаны бла ташха минди. Таш башындан бурууну тышында
  джамагъат да, къалабалыкъ да кескин кёрюндюле. Эки мазаллы басхан
  парийни буруудан ичине бошларгъа хазырлай тургъанларын да кёрдю.
  Итлени боюнларында богъурдакъларын джанлыны тишинден сакълагъан
  къуршоулары бар эди. Бийнёгерни айтханы бла Алауган амалсыз болуб,
  аланы алыб кюреше эди. Обур ала бла итлени талашдырлыкъларын
  ангылады. Сагъайтхан ауазы бла тюбюнде нёгерине: «бери мине кир»,деди. Джаныуар да, ючюнчю кере чынгагъаны бла таш башына чыкъды.
  Эки джанлы къыйналмай ол мийик ташны башына секириб
  миннгенлерине адамла сейир этдиле. Бу кёзюуде эки басхан парийни
  бурууну ичине ийдиле. Ала базыкъ ауазлары бла тёгерекни илгендире,
  джетиб ташны тёгерегине айландыла. Бёрюле да башындан тишлерин
  чакъдырыб, хыршыландыла. Ауур басхан парийле не чынгаб кюрешдиле
  эсе да, ташны джарымындан ёрге илиналмадыла. Джаныуар бир-эки кере
  аланы юслерине чынгар умут да этди, Обур унамады. Ала бёрю тилде не
  оноу этгенлерин итле, не адамла къайдан ангыласынла. «Да быланы таш
  юсюнден атаргъа керекди, ансы ала алайда къош салыб, не ишди бу», деб
  Алауган хахайны баса тебреди. Бийнёгер биягъы шкогун алыб, бёрюлени
  илгендирирча атды. Шкокга юреннген джанлыла абызырамадыла. Алай а
  таш юсюнде къоймазлыкъларын ангыладыла. Итле ташны эки джанына
  туруб, ала тюшгенлей бууаргъа хазырландыла. Обур, мазаллы эркек
  басхан парийни башындан къараб, ийнар айтхан халда хырылдады.
  Парий ёрге чынгагъанында, таб аягъы бла узалыб, аягъына да тийди.
  Парийни огъурсузлугъу эриб, санлары башха тюрлю джызылдадыла.
  Парий ёрге-ёрге энди башха тюрлю мурат бла чынгай башлады. Бу
  кёзюуде Джаныуар башха парийни юсюне чынгаб тюшюб, башлытюблю болдула. Обур да, чынгаб, добар парийни къатына тюшюб, бир
  джанына къачды. Парий сюрюб, ол да къачыб, стауатны тёгерегине
  айланыб тебредиле. Алай а, джамагьатны эси талаша тургъанладады.
  Парийни къатын да Джаныуар назик кёрюннгенлигине, сингир санлада
  345
  деу кюч болгъаны ачыкъ бола тебреди. Къаллай бир кюрешди эсе да, ит
  бёрюню къабыб ачыталмады. Ёзге, ахырында ёшюню бла уруб,
  Джануарны джерге къаблады, ызы бла ауур аякълары бла басыб
  тебдирмей, сермеб богъурдагьындан алыргъа тебреди. Алай а тюбде
  тургъанлай да бёрю, итден тирирек болуб, парийни тюз сакъал
  тюбюнден азауларын чанчды. Ит аны ары бла бери силкиб тебреди,
  ычхыналмады. Къан тамырлары кесилиб, ит къарыусуз бола келиб,
  тентиреди. Дагьыда аякъ тиреб, бютеу къарыуун салыб, мазаллы башын
  къаты силкгенинде, бёрю итни богъурдагъы да ауузунда, талай атламны
  учуб барыб, джыгъылды. Басхан парийни кесилген бойнундан
  боркъулдаб ургъан къан, итни къарыуун алыб, джерге бауурландырды.
  Дагьыда баууру бла сюркелиб, ол джауу таба бираз барды. Сора
  орнундан тебалмай, кёзлери бёрюге къатыб тургъанлай джан берди.
  Джаныуар а энди аны къайгъылы болмай, Обурну сюрюб айланнганнга
  кетди эси. Обур муну башына бош болгъанын эслеб, былай бери чабды.
  Парий, бир бёрю эки болуб, къаршчы сюелиб къалгъанына хайран болду.
  Нёгери кесилиб тургъанын да эследи. Обургъа кесин алдатханына да
  ачыуланды. Сора мыллыгын джауларына атды. Джаныуар арыб эди. Ёзге
  джангыз парийни арагьа алыб, башлы-тюблю болдула. Кёб кюрешди
  парий, кёб сермешди, алай ахыры аны да ёлюм бла бошалды.
  Алауган тёзалмай, шкогун тартыб алыб, бёрюле таба атды. Эки
  бёрю да, окъ тиймезча таш джанына къысылдыла. Атларындан тюшмей,
  талашыугъа ат юсюнден къараб тургъан джашла, атла бла буруу ичине
  кириб, эки джанлыдан бошаргъа изледиле. Алауган къызгъаны бла,
  «бёрюлени аркъан бла туталгъаннга эки атымы да береме» деб сирелди.
  Къанлы оюн сейирден сейир бола башлады.
  Олсагъат, акъ башлыгъын да бойнуна чырмаб, къара джамчысы
  да юсюнде, эл таныгъан чёрчек Къаблан, аджирин секиртиб, буруу ичине
  кирди. Юлюшюн бёрюледен къоруулай юреннген аджир, къулакъларын
  джумуб, къачхан джанлыны ызындан сюрюр къан алды. Атлыны
  къолунда шкок болмагъанын эслеб, бёрюле батырыракъ болдула. Аджир
  къатларына джууукълашыб, шын туруб кишнеди. Биягъы Обур секириб
  таш башына минди. Ташха джууукъ барыргъа къоркъуулу эди: таш
  башындан Обур бир чынгагъаны бла атны юсюне тюшерик эди.
  Джаныуар да таш къатындан, азауларын кёргюзтюб, бек эрши къарай
  эди. Къаблан узагъыракъдан атды аркъанны. Джаныуар бир джанына
  чынгаб, аркъанны тишлери бла къабды. Къаблан кючден-бутдан тартыб,
  аркъанны кесине джыйды, бёрю да аркъанны джибермей атха
  джууугъуракъ келди. Олсагъат аджир бёрюге атылды. Джаныуар
  стауатны башха джанына угулду, Къаблан да ызындан. Талай кере
  бурууну къаты бла тёгерек айландыла. Аджир алай къызды, энди аны
  тыйгъан да атлыгъа кюч тие башлады. Бу кёзюуде Обур таш башындан
  346
  улуду - Джаныуар мыллыгын аны таба атды. Аны ызындан сюрюб, атлы
  ташха асры джууукъ къысылды. Олсагъат таш башындан Обур чынгаб,
  Къабланны юсюне тюшдю. Джамчы да, башлыкъ да аны бёрюню
  тишлеринден сакъладыла, алай а шын тургьан аджирден экиси да джерге
  сылджырадыла. Аджир болмаса, Обур атлыдан бошарыкъ эди - аджир
  юсюне атылгъанында, Обур амалсыз болуб артха туракълады, бу
  кёзюуде Джаныуар секириб атны юсюне минди. Аджир шын турду, ёргеёрге секирди, джюз тюрлю къымылдады - бёрюню юсюнден аталмай,
  стауатны тёгерегине чабыб тёгерек айланыб чыкъды. Ахырында джерге
  джатыб аунай тебрегенинде, бёрю аны юсюнден алай айырылды. Ат тура
  тебрегенлей, секириб аны богъурдагъындан илинир умут этди, ёзге атны
  аягъы аз джетгенлей да, чортлаб кетиб, хауада тёгерек айланыб аякъ
  юсюне турду. Ачыуланнган аджир бёрюню юсюне алай айланды, ол
  кючден джетиб таш башына илинди. Аджир Обур таба бурулду. Ёзге
  джюгени аягьына чырмалыб, абыныб, тюз Обурну аллына джыгъылды.
  Обур да, таб тюшгени бла хайырланыб, сермеб, аны богъурдагъындан
  алды. Къаблан, джамчысын да юсюнден атыб, къамасын къынындан
  чыгъарыб, бёрюге атылды. Бу кёзюуде Джаныуар джетиб, ёшюню бла
  уруб, аны аякъ юсюнден аудурду, къамасы да къолундан чартлаб кетиб,
  арлакъда джерге чанчылды. Бир секиргени бла бёрю аны юсюне тюшюб,
  бойнуна къадалыб тохтады. «Ай къырдырдыкъ» деб, талай атлы
  шкокладан да кёкге-кёкге ата, буруу ичине кирдиле. Бу джол таш
  башында, таш джанында да сау къалмазлыкъларын ангылагъан бёрюле,
  бурууну ёзен джанын битеген мазаллы ташха мыллыкларын атдыла да,
  чынгаб аны юсюне миндиле. Миннгенликге уа - чынгылны башындан
  къараб къалдыла. Тюбюнде уа суу ачы таууш этиб бара эди. Къаяны
  арасы сюремде ран ышанчыкъда кёкенле, бир уллу терек да кёрюне
  эдиле. Шкок атылды. Окъ аланы къатлары бла ташны букъулатыб ётдю.
  «Адам къолундан ёлгенден эсе» деб, экиси да бир-бири ызындан, баш
  энгишге секирдиле.
  Д Ж Ы ЙЫ Н ДЖАНЛЫДА
  Эки джанлы да ол секиргенлери бла барыб кёкенлеге тийиб,
  алайда да илиниб тохтаялмай, энгишге кетдиле. Насыбларына, суугъа
  кёмюлген джерлери сууну кёмеуюл терен джери болуб, ташлагьа
  тиймедиле. Алай а аланы суу джутуб, буруб, тюбюне тартыб кетиб,
  къайда эсе да тёбенде башына чыгьарды. Экиси да сау эдиле,
  сыдырылгъанлары, абызырагьанлары болмаса, башха хаталары джокъ.
  Джаныуар бла Обур хар хансны, ташны ийисгей, ёрге-энгишге
  джорта, джурт бла танышыб башладыла. Арадан эки кюн ётерге, ачлыкъ
  347
  кесин билдире тебреди. Кюн да асры иссиден, къымылдаргьа
  къоймайды. Къымылдамагьаннга уа аш да джокъ, джашау да джокъ.
  Алай болса да, насыблары тутду болур, ёзеннге суу ичерге эннген кийик
  сюрюуню эеледиле. Усталыкълары болмагьанлыкъгъа, ата-бабадан
  келген къан, не этериклерин билдирди. Экиси сюрюуню эки джанындан
  къысылдыла. Ёзге къарауулда тургъан къуугъун этиб, сюрюу
  къабыргъаны ёрге къачыб тебреди. Обур артха къалгъан бир асхакъ
  эчкини аягъындан илинир умут этди, алай а эчки аягъы бла уруб
  ийгенинде, къабыргъаны энгишге чёмелтаякъ айланды. Джаныуар
  огъары джанындан юсюне чынгаб, кийикни энгишге айландырды. Ёрге
  баралмагъан кийик, мыллыгын ёзеннге атды. Тюзюрек джерде уа бёрюле
  аны арагьа алдыла. Ёзге эчки бир уллу ташха сыртын тиреб, мюйюзлери
  бла кесин къоруулаб тебреди. Бёрюле бирден эки, къатына баралмадыла.
  Сора Обур Джаныуаргъа айтды: «Кетгенча этейик. Ташдан бир
  айырылсын». Зауаллы кийик кесин алдатыб, къабыргъаны ёрге кетер
  умут этди. Алай а бу джол Джаныуар секириб аны сакъал тюбюнден
  илинди, иймеди. Обур да быгъынындан джабышды. Къаны, къарыуу да
  кетген кийик, тентирей келиб, джыгьылды. Джаш бёрюле не ач болгъан
  эселе да, кийикни алайда ашай турмай, кёкенле ичине, ташагьа
  сюйредиле. Кеслерини джигитликлери бла табылгъан аш артыкъ да
  татлы кёрюндю. Кече ала алайда къалдыла. Танг аласында бёрю улугъан
  уятды аланы. Башчы бёрюге эжиу этгенча, дагъыда талай бёрю улуду.
  Джаныуар да, «биз да бёрюлебиз, ауузлана турабыз, джууукъ болугъуз»
  деб, джууаб къайтарды. Джыйын джанлы кесин сакълатмады. Джетиб,
  эки бёрюню къуршоугъа алыб, тишлерин чакъдырыб тохтадыла. Башчы
  бёрюге Джаныуар хапарын айтды. «Ит ийис андан этесиз сора» деб, ол
  хауаны ичине тартыб солуду. Джаш бёрюледен бири хахайны басды:
  «Была ит сют ичгендиле, итле бла ёсгендиле. Бир да ажымсыз, была
  бизден тюб билирге, бизни тюб этерге келгендиле. Быланы кесиб
  къояргъа керекди». Уллу Ана бёрю аны къыджырады: «Быланы не
  гюнахлары барды? Аталарын-аналарын ёлтюрюб, къарнашларынэгечлерин ёлтюрюб, кеслерин душман сюрюб кетсе...».
  Эки бёрю да джыйын джанлыгъа къошулуб, кийик уугьа
  биргелей джюрюй башладыла. Къысха заманны ичине, тириликлери,
  джигитликлери бла Башчы бёрюню бири онг къолу, бири да сол къолу
  болдула. Адамча акъыллы, джаныуарча тири, ётлю бу эки бёрю джыйын
  джанлыны къалгьанладан баш этдиле. Алай а, зарлыкъ деген
  къыйынлыкъ бёрюледе да джюрюйдю. Быланы джылларында бёрюле бу
  экисине ёчюгюб, къайгьы чыгъарыб башладыла. Артыкъсыз да бир талай
  заманны кийик туталмай, бёрюлеге ачлыкъ джете тебрегенинде, аны
  быладан кёрдюле.
  348
  Бёрю Тёре джыйылды. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю
  джыйылыуну кёзюу-кёзюу бардырадыла. Орта тёлюден бир джанлы
  ауазын кёлтюртерек айтды:
  - Мен англагъаннга кёре, бизни эм уллу джауубуз адамды. Ол
  бизни кийиклерибизге уугъа джюрюб, къырыб, бизни азыкъеыз этеди.
  Кийик къалмаеа биз не ашарыкъбыз, къалай джашарыкъбыз? Адам мал
  тутады, сабан сюреди. Ол уугъа керек болуб джюрюмейди. Кёз ачар
  ючюн, мараучу усталыгьын кёргюзтюр ючюн, ёсдюрюр ючюн
  кийиклени да, бизни да къырады. Кийиксиз къалсакъ, ач болсакъ биз да
  бир-бирде адамланы малларына къатылабыз. Башха мадарыбыз джокъду
  бизни, адамча джерден хайыр ала, мал тута билмейбиз - Тейри бизге
  аллай онг бермегенди. Адам мурдарды, джаны болгъанны барына
  джауду. Ол кийиклерибизни, кесибизни да къыра эсе, биз да тынглаб
  турмай, адамны малына, кесине да чабыуул этерге керекбиз. Ёле эсек да
  сермеше ёлейик.
  Башчы бёрю Джаныуаргьа къараб, «адамны сенден иги билген
  джокъду, сени кёлюнге къалай келеди?» деб сорду. Сынаргъамы, огьесе
  керти кёлю бламы - ким биледи. Джаныуар, Обур аягъындан басханына
  да къарамай, кёлюндегин джашырмай силдеди:
  - Биз чабыуул этиб, адамны хорлаяллыгъыбыз джокъду. Аланы
  барын да чамландырсакъ, бу джуртлада бизге джашау къалмаз.
  Шкокларын да джерлеб, итлерин да алыб чыкъсала, не джашыныб, не
  къачыб къутулмазбыз. Ол себебден, бизге зараны болмагъан адамны
  малына, кесине да хыянат джетдирмейик. Бизни кийиклерибизге,
  кесибизге да ким къатыла эсе, аны бла кюрешейик. Халкъны кёбюсю
  уучулукъ бла джашамайды. Бизни джауубуз уучулалла, ала 9-10 адам
  болалла. Аладан бошасакъ, кийикле да эркин боллукъла, биз да эркин,
  рахат джашарыкъбыз. Джангыз бирибизден юй хайуанлагъа хыянат
  джетмесин. Бизни ашыбыз кийиклелле, джауубуз уучулалла. Аны адамла
  да ангылайдыла. Бир къарт бизге «бизни Тейрибиз бирди» деб
  сёлешиучен эди. Тели Бийнёгер ючюн бизге чамланмагъыз деб айтыучан
  эди...
  Олсагъат аны сёзюн бир башха джаш бёрю бёлдю:
  - Джаныуар адамла джанлыды. Бюгюнюбюзге не оноу? Бир
  ыйыкъ ауузубузгъа джукъ тиймей айланнганлы. Джууукъда бир къой
  сюрюуге чабайыкъ да, къарныбызны бир тойдурайыкъ, андан сора
  сагъыш этербиз...
  Башчы Бёрю аны къыджыраб тохтатды. Ол да къуйругъун
  булгъай, бёрюле ичинде джашынды.
  - Къарны аманны кюню аман,- деб, билмейми айтханла.
  Чыдарбыз энтда, бёрюле тюлбюзмю. Алай а энтда бир ыйыкъны
  349
  кийиксиз къалсакъ, бизге джукъ да керек болмай къалыргъа боллукъду.
  Аны юсюнден оюмугьузну айтыгъыз.
  Обур не джашыныб кюрешсе да, Уллу Ана Бёрю сёзню анга
  бердирди.
  - Кёб кёрген, кёб билген тамадалагьа мен не акъыл
  юреталлыкъма. Алай а, быллай амалсыз кюнде тюзде джашагъан бёрюле
  бизге бир къысха заманнга къонакъбайлыкъ этселе, джуртларында бир
  кесекге кечинирге къойсала эди. Алагьа къыйын кюн биз да болушур
  эдик. Къум бёрюле, тенгиз бёрюле, тюз бёрюле, тау бёрюле
  бирлешмесек, адамла, итле да бизден онглу болуб турлукъдула.
  Обур алай айтыр айтмаз, бёрюле аны селеке этиб башладыла.
  - Тюзде бёрюле итле бла къатышыб, ит болуб бошагьандыла.
  Адамла аланы джанлыча да кёрмейдиле. Ала бизни да кеслерича этиб