Халкъны Къанатлары - 17

  Стамбулну, башха джерлени да аладыла. Насыбха, аланы юлеше тебрегенлеринде, бир оноугъа келалмайдыла. Ол къралла
  бир-бирлери бла тик болгъанлары бла хайырланыб, халкъ бирден къобады. Тюркню белгили адамлары, Ататюрк да аланы
  арасында болуб, башчылыкъ этедиле. Россия бла да келишедиле. Ол келишиуню эки джанына да уллу хайыры болады.
  Алай демеклик, Тюркню джери джауладан тазаланады, Россия
  да чеклерине джууукъ келиб, къоркъуу салыб тургъан къралладан къутулады. Тенгиз джагъаланы, алайлада орналгъан
  шахарланы, эллени джауладан къутхарыр ючюн баргъан сермешледе Тюркден 250 минг, европачы къралладан да 300 минг
  адам къырылады. Къарачай джашланы да асламысы ол къазауатлада джан береди. Мен анда болгъан кюнледе Тюркню халкълары керти да баш эркинлик табханларына 70 джыл толгъан къууанчларын этдиле. Демократизацияны бегите, джангы
  конституция алыннганына да аллай бир болгъанын чертдиле
  ол кюн мен тюбеген, мен сёлешген адамла.
  250
  Бизни республикада джашагъан къарачайлылагъа дунияны кирин къуйгъан кёзюулеринде да, ала джалкъауладыла,
  хомухладыла, кьоркъакъладыла деб киши айтмагъанды. Къайда болсакъ да, не къыйын болумгъа тюшсек да, джигитлигибиз, ёхтемлигибиз, къаджыкъмай уруна билгенибиз, дагъыда
  былача халибизде баш орунну алгъан шартларыбыз юсюбюзде болгъандыла. Ала уа адамлыкъны тамалыдыла. Аллындан
  тюрклюле эшитиб, артда уа ол шартланы кёрюб, сезиб, аны
  бла магъана бергендиле, юйюрсюндюргендиле, керек джерде
  билек болурубузгъа толу ышаннгандыла. “Бизни аталарыбыз,
  къарт аталарыбыз онглу адамла болгъандыла, эте да, айта да
  билгендиле, халкъыбызны сыйын, намысын мийикде тутхандыла, бизден аллай адамлыкъ къайда” - дегенлеге тюбер ючюн
  къалмадым.
  Къазауатдан сорагъы къыйын джыллада Конъяны, Башюйюкню тёгерегинде джашагъан ахлуларыбыз туура башхалача
  ачлыкъ, джаланнгачлыкъ чекмейдиле. Эрлери сермешледе ёлген тиширыула да, сабийлерин ёсдюрюрге, бир къауумла уа
  алагъа уллу билим, усталыкъ алдырыргъа да мадар табадыла.
  Къалгъанлача джашауну джангыдан къурар джанындан боладыла, теренден тереннге ийиб баргъан демократия берген эркинликле бла толу хайырланадыла.
  Ататюрк 1938 джыл ауушады. Бюгюн да аны кешенесине
  адамла зияратха джюрюйдюле, къайда да уллу суратларын,
  эсгертмелерин кёресе. Халкъ аны керти сюймесе, бизде болуучусуча, талай джылдан аманны къуюб тебрерик эдиле. Ол патчахны башчылыгъы бла кёб иги тюрлениу болады. Алгъын хар
  К И М , кеси дыгалас этиб, аякъ, юс кийимлерин тигиб, юй-турмуш джашауунда, ишинде техниканы, башха кереклени хайырландырыу дегенча затладан кенгде болгъанды. Кеслери да
  къарангы джашагъандыла. Алай бла уа халкъ, кърал аякъ юслерине минмезликлерин Ататюрк иги ангылагъанды, башха
  оноучулагъа, аланы юслери бла адамланы барына да ол затны
  сингдирир джанындан болгъанды. 1923-1938 джылланы ичинде промышленностну ёсдюрюуге баш магъана бериледи. Джангы школла, окъуу заведениеле ачыладыла. Закон, джорукъ бегийди. Аланы бары да оноулашыб, халкъгъа сорулуб этиледиле, бегимле, законна да ол халда алынадыла.
  Ататюрк ауушхандан сора, 1950 джылгъа дери, къралгъа
  25 1
  башчылыкъ этген тамадала, ёсюмню башха джолларын излей
  биз деб, болгъанны къатышдырадыла. Джашау артына кете
  ди, аманлыкъчыла кёб боладыла, ачлыкъ келеди. Кёб адам
  джарсыйды. Ол къыйын джыллада да къарачайлыла къалгъ
  анладан эсе чыдамлы боладыла “Бизден осал ишлеге киши къо
  шулмады, ирият алмады”, - дедиле мен ушакъ этген адамлан!.!
  бары да. “Сиз да, биз ол сагъатда къатышханча къатышыб ту
  расыз, алай эте барыб, тюзелликеиз”, - дегенле да болдула.
  Эллинчи джыллада джашау джангыдан тюз джолгъа тюше
  башлайды. Тыш къралладан техника, оборудование кёб келтиредиле. Къарачайлыла сабан ишлени бардырыргъа тракторла. алагъа керекле аладыла. Башюйюк эм уллу эс бёлюннген
  джерлени бири болады. Нек десенг, 1950-1960 джыллада къралгъа башчылыкъ этген Джелал-Баяр, сайлауланы аллы бла джерджерге айлана. сёлеше, кесини программасын айырта келиб,
  къарачай элге да джетеди. Иги кесек нёгери да болады. Алайда
  бизни ахлуларыбыз аны ангылайдыла, аламат тюбейдиле. Бу
  адамны оюмларын тюзге санайдыла, аны джакъларыкъларын
  айтадыла, къурманлыкъдан сора кете тебрегенинде: “Тамада
  болсанг, бизни унутуб къойма”,- деб да билдиредиле. “Чакъырсагъыз, энтда къонакъгъа келирме”, - дейди ол да. Башюйюкню адамлары кеслери, анга чёб атхан бла да къалмай, ол
  тёгерекде тюрк эллеге да айланыб, кёблени аны джанлы этедиле. Сайланыб бошалгъанындан сора уа, эллени, шахарланы
  белгили адамларындан къуралгъан делегацияла кеслери да
  барадыла, ол да чакъыра тебрейди. Башюйюкден да адамла
  барыб тюбейдиле. Патчах ала бла эски танышлары бла сёлешгенча ушакъ этеди. Хар не тилеклерин да къабыл кёреди, тындырыр джанындан боллугъун билдиреди.
  Башында чертгенибизча, мындан барыб тюшген къарачай
  юйдегилеге джер берген эдиле. Алай а, эллинчи джыллада ол
  сабан ызланы азгъа санай тебрейдиле. Аны бла да къалмай,
  джангы юйдегиле къуралгъан эдиле. Алагъа да джер керек эди.
  Патчахха тюбеген сагъатларында ол затланы юслеринден айтхан эдиле. Башхала да кърал алай этерин излеген болур эдиле,
  джер сатыу башланады. Сатыу десек да, багъасы бек учуз бо­
  лады. Аны да, ол кёзюучюкде болуб къалмай, он джылгъа тёлерге керек эди. Юйленнген, юйленмеген да босун, джылы онсегизге джетгенлеге онтёрт десятинаны бередиле. Алгъындан
  252
  джерлери болгъанлыкъгъа, , андан аз эсе, алагъа да къошуб,
  ол мардагъа джетдиредиле. Бирер сылтау бла артыгъыракъ
  алгьанлагьа да тиймейдиле. Ол огъай, атасыны эки кереге кёб
  джери болгъанын кёре тургъанлай, анга къарамай, джыллары
  джетген балаларына юлюш чыгьарадыла. Ол халда Башюйюкню адамлары да алгъындан элге джораланыб тургъан джерлени юлешедиле, толусу бла энчи мюлкле этедиле. Ары дери хазна магъана бермеген, хане, чыгъанала ёеген джерлени да сюрюб башлайдыла. Артыгъыракъ излегенле да чыгъадыла.
  Узагъыракъда хайырландырылмай тургъан джерлени сюргенле да боладыла. Алайларын да, алгъыннгы джерлерине эки
  джылны ариу къараб, уллу битим ёсдюргенлеге береди кърал.
  Узаймай ол джер реформаны магъанасы да ачыкъланды. Алгъын тышындан мюрзеу сатыб алыучу кърал, энди халкъны
  азыкъ излемин да баджарыб, кеси еатыб башлайды.
  Джелал-Баяр сайлауланы аллы бла башюйюкчюлеге берген
  сёзюн унутмагьан эди. Мингден артыкъ адам да нёгери болуб,
  элге къонакъгъа келеди. Къарачайлыла къурманлыкъла, тойоюн этедиле. Сыйлы къонакъла кече къаладыла. Патчах, не кереклигиз барды, деб соргъанында, была да излеген затларын
  ачыкъ айтадыла. Къралны тамадаеы бла бирге ол тёгерекге башчылыкъ этген оноучула да келген эдиле. Ала патчах хар элге да
  былай сый бериб бармагъанын иги биле эдиле. Ол алай этиб
  кетгенден сора, была да алгъындан эсе бек эс бёле башлайдыла.
  Бусагъатда Башюйюк, къуру къарачай элледен эм уллусу
  болуб къалмай, тюрклюле джашагъан эллени арасында да эм
  онглуланы бирине саналады. Сабан ишлени кёзюулеринде анда
  тёрт-беш минг адам джашайды. Сууукъла джууукълашсала,
  аланы кёбюсю Коньяда фатарларына кетедиле да, джаз ишле
  башланнгынчы отун, кёмюр къайгъы этмей, рахат турадыла.
  Кърал джерни юйдегилеге, джыллары онсегизге джетген
  адамлагъа тенгиширек юлешгенин чертген эдим. Алай а, хар
  КИМ да берилген джерине ие болуб турмайды. Бирер сылтау бла
  иги кесек адам кесибизникилеге сатханды. Алай бла 13-200 де­
  сятина джерлери болгъанла да, чыртда джукълары болмагъанла да бардыла. Урлукъ атыб, битим ёсдюрюрге къолларындан келмегенле, ортакъгъа бередиле. Бу затла бизни республикада да башланыб къалсала уа, деген акъыл келиб, ол къалай
  этилгенин айырыб сордум.
  253
  Джерни иеси да, аны ортакъгъа алгъан да салынныкъ урлукъну, себиллик ашауланы, заранлы хансланы къурутхан дарманланы да бирге аладыла.
  Сюрген, салгъан битим джыйгъан а ол ортакъгъа алгъан
  адам болады. Кюзлюклени себген сагъатда, неда джер ашаула,
  хансланы къурутхан дарманла алгъан кёзюуледе джерни исси­
  ни аланы джартысына джоюм этер мадары болмаса, ишни барын да ортакъгъа алгъан тындырады. Алай а, битимни сатхандан сора, аланы барыны да джартсыны багъасын джерни иесинден алады. Къагъытла джарашдырыб тургъанлары, хар ким
  эсебге уста болгъаны себебли, эки арада ангылашынмагъан зат
  болмайды. Джерлери асламыракъланы барыны да кеслерини
  тракторлары, сеялкалары, башха кереклери джетишеди.
  Конья шахарда къарачай тийре.
  Ишни ЭМ джууаблы кёзюулеринде болушургъа адамла да
  тутадыла. Алкъын акъыл-балыкъ да болмагъан джашчыкъладан башлаб, алтмышдан атлагъанлагъа дери, анда-мында биринден къалгъаны агрегатла бла ишлей биледиле. Элге джууукъда сабанлагъа къарагъан сагъатда юйлеринден джюрюйдюле. Тышында, 15-30 километрде джерлерине уа, палаткала-зат
  алыб барыб, анда джашайдыла, ишлейдиле. Былайда бизде
  болмагъан дагъыда бир затны айта кетейим: не джаны бла да
  джарашхан сабанланы араларында анда-мында джайылыб ёсген тереклени кёргенимде, бек сейирсиндим. Сабан ишлени кё254
  зюуюнде агрегатла ол терекледен джанлаб озаргъа керекдиле.
  Битим бериб онгдургъан затлагъа да ушамайдыла. Сора нек
  къоратмай турадыла? Ол сорууну бергенимде, кюн иссиде салкъынларында солугъанларын айтдыла.
  Биз республикабызны ичинде, андан тышында да джюрюген, айланнган кёзюулерибизде, энчи бачхалада, мюлклени сабанларында да малланы кёрюр ючюн къалмайбыз. Ол огъай,
  джетиб тургъан битимлени ашагъанларын, теблеб айланнганларын да кёребиз. Кесибизникине заран джетерча болса къайгъырабыз ансы, кёрмегенча этиб кетебиз. Анда уа алай тюлдю. Ким, къайда эслесе да, малланы сюрюб чыгьармай кетмейди. Аны бла да къалмай, джылны узуну къарауулла тутадыла.
  Къыш айлада ала аз боладыла, битимле ёсе тебрегенден аланы
  чалыб, джыйыб бошагъынчы, кёбюрек тутадыла. Кимни бол­
  са да джерине мал кирсе, алайда тыядыла, неда неси ким болгъанын билселе, аны арбазына келтиредиле. “Ол адамны би­
  тимине сени малынг ма быллай бир ачха багъасы, не мынча
  килограмм мюрзеуге заран салгъанды”, - деб тергеб, къагъыт
  джазыб, къолуна тутдурадыла. Биздеча, аллай кёзюуде къара­
  уулла бла даулашхан, тёлемей дыгалас этген чыкъмайды.
  Мюрзеу ёсдюргенлени кёбюсюню кеслерини джарашхан
  амбарлары барды. Биздеча кимге сатайым, къалай сатайым деб,
  аны къайгъылы болуб турмайдыла. Кърал да тыйгъычсыз алады, сатыу-алыу ишлени тутхан бизнесменле да аладыла. Багьаракъ болгъунчу сакълайыкъ деб, бермей къойгъанла, бир-бирлеринден алыб, артда хайыр этерге излегенле да боладыла.
  Кърал арт джыллада джер бермейди, сатмайды. Аны баш
  чуруму неди десенг, адамла джерге ие болгъанлай, сабан сю­
  рюб, мюрзеу ёсдюрюб тебрерикдиле. Бусагъатда мюрзеуню
  къайсы тюрлюсю да артыгъы бла джетишеди. Экинчи чуруму
  да, асыры кёб джер сюрюлгенди да, энди тийселе, малчылыкъ
  санагъатха заран джетерикди. Бусагъатдагъы джайлыкъланы,
  къышлыкъланы сакъланыръш излейдиле. Ючюнчюсю, джангы элле, шахарла къурала барадыла. къалгъан джерле да энчи
  адамланы къолларына тюшселе, ол ишге чырмау боллукъду.
  Тюркню законуна кёре, бир бергенден сора, сыйырыргъа мадар джокъду. Кърал ызына сатыб алыргъа боллукъду, иелери
  унарыкъ тюлдюле. Нек десенг, хар кимни юйю, юйдегиси бар­
  ды, балаларына берирге, къояргъа излейдиле, джерни ёмюр255
  люк байлыкъгъа санайдыла. Ариу, сатаргъа излеген да, бюгюн
  кёз къарангы этиб бериб къоймай, андан да багьа болурун сакъларыкъды.
  Тюзю, бусагъатда джер алыб, анга къараргъа излегенле да
  алай кёб тюлдюле. Ол къыйын ишди. Андан эсе, кърал ишлеге
  джарашыб, хакъларын да алыб, рахат джашарлары келеди.
  Хакъ а иги тёленеди. Иш да табылады излегеннге. Джюк машинаны джюрютген бир джашха айына ненча алгъанын соргъанымда, экиджюз доллар багъасы чыкъгъанын айтды. Устазланы хакълары, стажлары уллу болса, минг доллардан атлайды. Пенсияла да анга кёре. Тюркде сеннге ненча джыл болгьанына къарамайдыла, стажынг джетсе, пенсиянгы тёлеб тебрейдиле. Андан сора сюйсенг ишле, сюйсенг къой.
  Энди элни кесине къайтайым. Тышында джерлеринден сора
  да, хар кимни 10-30 сотых бачхалары барды. Анда бирер-экишер юй сюеледи. Аланы бир къаууму была джангы баргъан
  сагъатда кърал ишлегенледиле. Къалгъанларын адамла кеслери джарашдыра, ишлей келгендиле. Хар мекямны арбазында,
  ичинде быргъыла бла келген суу барды. Тюркню бир къауум
  джерлеринде сууну алыб ичиб къоялмайса. Ол себебден, не келтириб, къудукълача джарашхан джерлеге къуядыла да, аладан
  аладыла, не шышала бла сатылгъанны джюрютедиле. Башюйюкге суу оналты километр узакълыкъда тауладан келеди. Бизни Къобан, Теберди суулача татымлы, тазады. Ол джанына
  рахатдыла.
  Бачхаларында тахта кёгетле, гардош, кёгет терекле ёсдюредиле. Алай а бачхалада да терек, кёкен алай кёб тюлдю. Аны
  себебли биринчи кёрген адам кёл салыб къоймазгъа да боллукъду. Мен аны ачыкъ айтдым кёблеге. “Хар не терек да тамырланыб, иги ёсюб бармайды, - дедиле ала. - Сора кесибиз да джалкъаууракъ болурбуз, аланы къайгъыларын этерге эринебиз”.
  Башха джаны бла эл бек таб джарашханды. Хар юйде дегенча
  телефон барды, шыбыла чыракъла джанадыла, ара орамгъа
  асфальт тёшелгенди, башхала да ууакъ таш, зыгъыр къуюлуб,
  миялача тюздюле, элни ичи бек тазады. Юйлени башлары кёбюсюне къошун бла джабылгъандыла. Бир-эки этажлы мекямла да бардыла. Ала акъ, къызыл кирпичден, самандан да ишленнгендиле. Буруулары да саманданды. Алай а андан этилген
  юйле да, ол буруула да ариу сюртюлюбдюле.
  256
  Джамагъат не кереклисин да беш тюкенден алады. Бары да
  энчи адамланыкъыладыла. 8-джыллыкъ школ, медпункт бар­
  ды. Гитчени, уллуну да айтсакъ, юч межгитге джюрюб, намаз
  этедиле. Сабан ишлени къызыу кёзюулеринде кече-кюн демей
  кюрешгенликге, джылны къалгъан заманларында тиширыула
  юй джумушланы тындыргъандан озуб, казна этилир джукъ
  джокъду. Кърал ишде уруннганладан къалгъан эркишиле, къартла элде энчи адамла къурагъан беш-алты чайханада олтурургъа ёчдюле. Хар не хапарны да алайда айтадыла, алайда эшитедиле, чай, кофе ичедиле. Биз билген, бизде джюрюмеген да
  талай тюрлю стол оюнла бла эрикгенлерин кетередиле. Джаш
  тёлюню да барды аллай джери. Джашла спорт оюнлагъа эс бёледиле. Площадкала, футбол ойнагъан джер бардыла.
  Юйле, арбазла эркин болгъанлыкъгъа, мен башында сагъыннганча, уллу къонакъла келселе, байрамланы кёзюулеринде
  джыйылыргъа, къууанч этерге керек болса, джамагъат алагъа
  сыйынмайды. Анга да амал табхандыла. Ара джолну джанында мекям барды. Аны бир бёлегинде мал кесген, хант этген
  джерле, минг адам сыйъшнган конференц-зал, дагъыда башха
  бёлмеле джетишедиле. Тойгъа-оюннга уа кенг арбазы. Алайгъа къараб, джарашдырыб тургъан адамла да бардыла.
  Элде башчылыкъ этгенле да къарачайлыла кеслеридиле. Биз
  советни председатели, энди администрациясы деген тамадаларыбызгъа анда райис дейдиле. Ол кеси да бек уллу къуллукъгъа саналады. Менме деген онглу адамладан юч-тёрт кандидат
  болуб, чёб атыб, бирин айырадыла. Ол элни, джамагъатны несине да эс бёлюб, къайгъырыб турургъа борчлуду. Сайлаучуланы аманатларын толтурмагъанланы биздеча тартыныб, бетсиниб, билмегенча, кёрмегенча этиб къоймайдыла. Ол себебден кесине бек базмагъан ол къуллукъгъа хазна бурун урмайды. Джамагъат да, адамларын иги таныйды да, сайлаб теджейди. Бу кюнледе, саулай Тюркдеча, Башюйюкде да сайлаулагъа
  хазырланыу къызыудады.
  Тюркге баргъан, Тюркден келген адамлагъа , андагъыла
  тилибизни сакълаймыдыла, деб сорургъа ёчбюз. Меннге да
  сорадыла. Аны юсюнден къысхача айтыб, окъуучуланы барына да джууаб берирге излейме.
  Биринчи къарачайлыла ары тюшгенли джюз джыл болады.
  Артда баргъанла да анга джууукъ заманны Тюркде джашайды257
  ла. Алай а, сау болсунла, таулуланы хар не шартларын да сакълайдыла. Тилибизни юсюнден айтсакъ, биз сёлешген сагъатыбызда орус сёзлени къошханча, анда да тюрк сёзлени къошадыла. Къарачайлыла азыракъ джерледе джашагъан адамла ана
  тиллеринден эсе тюрк тилни иги билгенлери танылады. Бизде
  да алайды. Шахарлада джашагъанларыбыздан кёблени сабийлери кесибизча къыйналыб сёлешедиле, ол огъай. къуру орусча
  чакъдырыб тургъанла да бардыла. Биз мында бирге джашаб алай
  болгъан джерде, ала тыш къралда ол халда сакълагъанларына
  бюсюреу этерге тыйыншлыды. “Бизни къартларыбыз, ана тилигизни сакъласагъыз, халкълыгъыгъызны да сакъларыкъсыз
  деб, аны сингдириб тура эдиле, аны осият этиб кетгендиле, - дедиле уллайгъан адамла. - Биз да сабийлерибизге, туудукъларыбызгьа айтыб, айыртыргьа кюрешебиз. Инша Аллах, ала да энди
  келлик тёлюлеге тилибизни аманат этерле”.
  Ана тилинде окъумагьан ана тилин билмейди, дерге ёчбюз.
  Тышында джашагъан ахлуларыбызгъа, грамматика болмаса
  да, суратлау литература, башха ана тилибизде басмаланнган
  чыгъармала бек керекдиле. Кеслери да аны излейдиле. Не келсин, биз бусагъатда джазгъан харифлени анда-мында бирсу
  биледи. Бир къаджыкъмай, къаст этиб кюрешген болмаса, юрениб къалгъан да къыйынды. Эки-юч адам хурджунларындан
  къагъытланы чыгъарыб кёргюзедиле. Алада башындан энгишге юч тизгин болуб, аллында бизни харифле, аланы ызлары бла
  латин харифле, ючюнчюге да араб харифле джазылыб эдиле.
  Ол халда кюрешгенле да бардыла. Эки айгъа эджиклеб окъурча болгъанма, дегенлеге да тюбедим. Не келсин, алай бла бу
  ишни тындырыргъа мадар джокъду. Талай джерде олтургьан
  сагъатыбызда, къалай этейик, не этейик деб, ол затланы юслеринден кёлюбюзге келгенни айтдыкъ. Ала бизни латин алфавитге кёчерибизни излейдиле. “Бизде да алай этейик дегенле
  кёбдюле, алай а ол бусагъатда таб келмейди, - дедим. - Уллу,
  гитче да джазгъан харифлерибизге юреннгенбиз, латин харифлеге тюзелгинчи кёб замай кетерикди, типографияны анга кёчюб къалыуу да къыйын боллукъду”. Ол затны да ангылатыргьа кюреше, башха оюмну айтдым. Бизге тышындан келиб, араб
  тилни юретгенле бардыла. Сиз да оноулашыгъыз да, бизден
  устазла иейик, талай айгъа харифлени да юретирле, эджиклеб
  окъурча этерле, андан ары уа хар ким кеси кюрешир, хар элде,
  258
  хар шахарда аллай курсла ачылмазлары хакъды, кёбюрек адамыбыз джашагъан джерледе къураргъа, уллуну, гитчени да
  юретирге боллукъду деб, алайын тутдум. Анга огъай деген болмады. Адамлагъа айтайыкъ, сёлешейик, кёрейик, оноулашайыкъ, анга кёре келиширбиз, дедиле. Кърал джанындан тыйгъыч болмазлыгъын да билдирдиле.
  Китабны автору бла ата къарнашы Аппаланы Джелал Баш юйюкге мийикден къараучу дуппурларында.
  Мени сартын, адетни, намысны сакъланыуу бизден эсе анда
  маджал болурму, дерикме. Эсирген, аман сёлешген, тиширыугъа аууз джетдирген дегенча затланы кёрмедим. Къартла бла
  джашыракъ къауум бирге олтуруб да эслемедим. Юйде бир
  ауузланнган кёзюуде да балалары аталары бла бирге хазна
  ашамайдыла. Къурманлыкъда, байрамда эркишиле бла тиширыула тепсиге башха-башха олтурадыла. Гитче уллуну сыйын
  кёрген, уллу гитчеге эс бёлген, айтхан, юретген адетибиз да
  сакъланады. Мында этилген хантланы бары да анда джюрюйДю, деген да уллу джангыллыкъ тюлдю. Бизде болмагъанла да
  бардыла. Эшта, алагъа тюрклюледен сора да багпха, ол тёгерекледе джашагъан миллетледен юреннген болурла. Арт джыллада тепсеулерибизни бузуб барабыз, деб кёбле айтадыла бизДе. Мен да ала джанлыма. Къобузну не къадар дженгил
  ч*
  259
  сокъгъан, не къадар дженгил тыпырдагъан уста къобузчугъа,
  уста тепсегеннге саналыб тебрегенди. Мен аны эки затдан кёреме: хоншу миллетлени бир къаууму алай этедиле да, джаш
  тёлю да аны алыб барады. Экинчиси уа, халкъны искусствосун, фольклорун, культурасын билмегенлей, бир-бир адамла,
  суратлау коллективледе тепсеуле къурайбыз деб, аны бла къатышдырадыла. Ол огъай, башха миллетледен балетмейстерле
  бизни тепсеулени “джарашдырыб салгъанларын да” билебиз.
  Тюркде джашагъанла уа эртделеде аталарындан. къарт аталарындан, аналарындан кёргенлерича, юреннгенлерича тепсейдиле. Башхача айтсакъ, керти къарачай тепсеулени сакълагъандыла. Бизде той тамада деген сёз къуруб барады. Анда уа
  той тамадады-къууанчны башчысы. 50-60-чы джыллада да бар
  эдиле бизде ол ишни къураргъа фахмулары, болумлары джетген адамла. Энтда бардыла. Сора тойларыбызда адебни да,
  намысны да, джорукъну да кючлю сакъларгъа онг берген адетни нек къурутдукъ? Той тамадала джангыдан оноуну къолгьа
  алсала, къууанчлада къызлагъа аууз джетдиргенле, осал сёлешгенле, эсириб келиб, болгъанны къатышдыргъанла да аз боллукъ эдиле.
  Къарачайны эски, джангы джырлары да джюрюйдюле
  Тюркде. Халкъ джырланы мындан баргъан адамладан эшитиб,
  биринден бири юрене келгендиле. Арт джыллада эки ара ачылгьаны себебли, баргъанла, келгенле кёб болмай басмадан чыкъгъан “Эски джырла” деген китабны, башха фольклорну юсюнден затланы ары табдыргъандыла. Джангы джырланы да кассеталагьа джаздырыб элтгенлей тургъандыла. Бу затлагьа къараб айтсакъ, ала джетишедиле, дерге боллукъду. Не келсин,
  мындача, анда да ариу ауазлары болгъанла хар къуру да айтыб, эшитдириб турмайдыла. Кёбюсю тартынчакълыкъ этеди­
  ле. бир къауумла ишден, джумушдан озуб, аланы джаяргъа
  къайгъырырча болмайдыла. Джырланы билгенле, ариу, ким да
  сюйюб тынгыларча джырларгъа къолларындан келлик фахмулу адамла уа аз тюлдюле. Кеслери макъамла, сёзле джазгъанла
  да бардыла.
  Бизде “Джамагъат” дегенча, аланы да бу эки джылда къуралгъан “Дернек” деб обществолары барды. Анга беш-алты
  адам башчылыкъ этеди. Конья шахарны арасында уллу мекямны тёртюнчю этажында тёрт бёлме анга берилгенди. Бу тёге260
  рекде къарачайлылагъа миллет шартларын, культураларын
  сакълау да бек джараргъа боллукъду. Джангы болгьаны себебли, хар неси джарашыб бошамагъанды. Алай а бир къауум
  ишлени бардырады, мындан ары нелеге айырыб эс бёллюклери белгилиди, джамагъат джашауда кесине орун айырады. Табышлы, билимли, белгили адамла тыйыншлысыча эс бёлселе,
  аны халкъгъа уллу магъанасы боллукъду. Анга башчылыкъ
  этген джашла бла ушакъ этгенимде, ол оюмгьа келдим.
  Мен болгъан кюнледе келин келген, къыз чыкъгъан болмады. Джангы юйдегиле къалай къуралгъанларын да сордум.
  Бизден уллу башхалыкъ болуб, былай деб айтырча джукъ эшитгеним болмады. Алай а, эки джанындан да этилген джоюмланы асламысын, джангы юйдегини аякъ юсюне салыргъа джоралар джанындан сёз джюрютгенлерин билдирдиле. Ёлгеннге
  этген затларыбыз да, хызенлени айтмасакъ, бир-бирлерине келишедиле. Хызенле уа джюрюмейдиле.
  Къабырларына да зиярат эхе бардым. Мындан кёчюб баргъандан къыркъынчы джыллагъа дери асыралгъан ахлуларыбызны сын ташлары Уллу Къарачайда эски къабырладагъылагъа ушайдыла. Тюз, сыйдам ташла, мийикликлери джарым
  метр, бир метр, юслерине да алайда джатхан ким болгьаны
  джазылыб. Окъуялмай кьалмадым эсе, эски къабырлада, ёлген
  джыллары болмаса, туугъан джылларын кёрмедим. Аны тюзеталмай, аны ючюн джазмай къойгъан эселе да, ким билсин,
  сорурча къарт да къалмагъанды.Ол заманланы эсинде тутхан,
  джылы джюзден атлагьан амма кёб болмай ауушханын айтхан
  эдиле, къабырын да кёрдюк.
  Эски къабырлада, эшта, эм алгъа тюшгенлени бири Баракъны къабыры болур. Артда аны туудукъларына тюбеб сёлешгенимде да, былай деб айталмадыла. Мен ёмюрюмде эшитмеген
  тукъумну айтдыла да, эс бёлмей къойдум. Эшта, атауул тукъум неда къарт аталарыны аты-зат болуб, Тюркге бургъанларында,.тюрленнген болур эди. Алайды да, Баракъ1909 джыл
  ауушханды. Блимгъотланы Узейирни джашы Элмурза 1920,
  Байкъулланы Хаджи-Мырзаны къызы Хауа 1930, Къочхарланы Ибрахимни джашы Исмаил 1935 джыл керти дуниягъа кетгендиле. Аланы барыны да сын ташлары мен башында айтханча эдиле. Джетмишинчи джылладан сора тюшген къабырлада,
  бусагъатда бизде этилгенча, акъ мермерден уллу сын ташла
  261
  салыныбдыла. Аны бла къалмай, къабырны тёгереги бла бе­
  тон къуюб, джарым метрге джууукъну ёсдюрюб, топуракъ бла
  тюзетиб, гокка хансла себиб, ёсдюрюб тургъанла да бар эдиле.
  Джамагъат къабырланы тёгереклери бла аламат буруу ишленнгенди. Ол халда джарашхан къабырланы мен бизде сан бир
  джерде кёргенме.
  Мен ангылагъандан, бизни шахарла бла элледе адетна,
  намысны бузгъаныбызны баш чуруму ичкичиликди. Тюркде
  ахлуларыбыздан киши ауузуна салмайды, деген бош хапарды.
  Алай а бек аз джюрютедиле, сан бир адам ичеди. Ичген да
  мындача, не эс ташлагъынчы, не столда шышаланы артын этгинчи кюрешмейди. Уртлаб келгенин юй бийчеси, сабийлери
  сезген уллу айыбды. Ресторанны да бир кёр, деб элтдиле бир
  ингирде Конья шахарда. Алтаулан эдик. Ючюсю ауузларына
  салмадыла, кьалгъан экиси бла мен эки-юч сагъатны ичинде
  бир шышаны кючден бошадыкъ. Сора алайда, кимге не керекди деб, айланнган джашланы бирин чакъырыб, тюркча нени
  эсе да келтир, дедиле. Сахан табакъ бла хане чапыракълача бир
  затланы келтирдиле. “Была уа недиле?” - деб соргъанымда:
  “Салат орнуна да ашаладыла, автобусда, юйде аракъы ийис
  урса, айыбды, аны да къоратадыла”, - дедиле.
  Тюкенледе толу болгъанлыкъгъа, сан бир юйде кёрлюксе
  аракъы шышаны. Аны да ичерге тюл, ким биледи, олеуз боллукъ тюлдю дерча, тышындан биреу келсе, салыргъа деб сакълайдыла. Къурманлыкъ этгенлеринде, столда аллай джукъ кёрмегенимде, бир тюрлю болдум. Мен ичкини сюрген адам тюлме, алай болса да, ол юреннген ауруу билдириб турду къонакъла
  чачылгъынчы. “Дин къаты болуб, аны бла рюмканы къолгъа
  алмайдыла”, - деген хапарны мен да кёб эшитгенме, еиз да эшитир ючюн къалгъан болмазсыз. Мен айланнган, мен кёрген
  джерледе адамланы бары да намазлыкъдан башларын алмай
  тургъанла тюл эдиле. Алай а динни ол затны юсюнде магъанасы бек уллуду. Адамланы кеслери да анга къаршчыча ангыладым. Эшта, “уяда нени кёрсе, учханда да аны этеди”, дегенча
  болур. Бусагъатда Тюркде джашагъанланы аталары, къарт
  аталары мындан ичкичилик джайылмагъан заманлада кетгендиле, тюрклюле да аны сюрген адамла болмагъандыла. Балаларын, туудукъларын да ол халда юретгендиле. Биз а джылланы узагъына анга кесибизни хорлата келгенбиз. 80-чы джыл262
  ладан бери уа анга табыныб къалгъанбыз. Бусагъатда джаш
  тёлюге кёбле аманны къуядыла. Ала бизден юреннгендиле, дерге уллайгъан тёлюден бирибизни да тилибиз айланмайды. Бизде
  да алай болса деб, андагъылагъа сукъланнган затларымы бири
  ичкини сюрмегенлери болду.
  Анда джашагъанладан кёбле мында джууукъларындан хапарсыз болгъанча, мындагъыла да, бир къаууму болмаса, анда
  адамларындан хапарсыздыла. “Ары ол адамыбыз кёчгенди”, дегенден озуб, бизни къайсы бирибиз да, барыб кёргюнчю, не
  бери келген болуб тюбегинчи, былай деб джукъ айталмайбыз.
  Ары кетгенле уа, джандетли болсунла, эртде ауушхандыла.
  Къарт аталарындан хапар соруб, мында къалгъан адамларыны атларын, джашагъан эллерин джазыб алгъанлагъа тюбедим.
  “Акка хаман айтыучан эди, унутурукъ болмам, деб тура эдим,
  эсиме тюшюралмайма”, - дегенле уа бек кёбдюле. Башында
  айтханымча, бирер чурум бла керти тукъумларын билмей къалгьанла да аз тюлдюле. Алай а, мындан узайтмай, сора кетселе,
  аны да тюзетир мадар барды. Бу затланы барын да тизгеним,
  адам джууугъун да, тукъумун да билирге керекди. Аны ала да
  бек излейдиле, не келсин, бизден баргъанлагъа, биз джанланы
  джокълагъанлагъа аманат салгъан болмаса, башха джол, башха амал табылмайды кёбчюлюкде.
  “Сиз не деб турасыз?” - деб, меннге да ачыкъ сордула Ба-
  Сарай Ёню элде эгечинде къонакъда.
  263
  шюйюкде да, Коньяда да. Не джашырыу, ары баргъынчы мен
  ол затны юсюнден киши бла да сёлешмеген эдим, эсиме да келмеген эди. Алай соргъанларында уа, терс, тюз этдим эсе да
  быллай оюмну айтдым: “Неден да алгъа къарачайлыланы
  юсюнден иш джюрютген общество шахарлада, элледе талай
  адамгъа айтыб, ненча болгъанларын санатыргъа керекди. Ол
  ишни къолгъа алгъан хар тукъумдан мындан акъыл-балыкъ
  болуб, не да уллайгъан адам болуб кетгенлени атларын джазаргъа тыйыншлыды. Ол халда списокла салынсала, хар тукъ­
  умдан ненча адам болгъаны ачыкъланса, газетибизде аз-аз басмалай барсакъ, андан арысын тюзетген кишите да къыйын тиерик тюлдю. Мындагъыла алай чыкъгъанны окъусала, ким
  кимге джууукъ болгъанын билиб, письмола джазаргьа, эки
  араны байламлы этерге мадар табарыкъдыла”. Мен сёлешгенлени бары да анга разылыкъларын билдирдиле. Алай а дженгил заманнга тындырыб къоялмазлыкъларын да айтдыла. Энтда эслерине сала турургъады муратым.
  Бюгюнлюкде уа мындан хапарланы бек ашыгъыб сакълайдыла. Хар баргъаннга джюз тюрлю затны сорадыла. “Мен
  къагъыт джазгъанлы иги кесек болады, джууаб келмейди”, дегенле кёб болдула. Андан письмо алсагъыз, дженгилирек
  къайтарыргъа кюрешигиз. Былайда бир юлгю келтирейим.
  Джылы адам ортасындан атлагъан бир киши, сёлеше келиб,
  хурджунундан тёрт бюкленнген къагьытны чыгъарыб, меннге
  узатды. Ол мен таныгъан адам мындан ийген письмо эди. Кеси
  да къол джазма болса, окъуялмай къыйналырла деб, машинкагьа уруб чыгъаргъан кёре эдим. Мындан эки-юч айны алгъа
  баргъан письмо. Аны юйде къойсам, тас болуб къалыр деб,
  биргесине джюрютюб тургъанды. Бизнича окъуй билген адам
  окъугъан сагъатда, тизгинлени аралары бла латин харифле бла
  хар сёзню кеси джазыб къойгъанды. Алыб окъуй турургъа этгенди алай. Джууукъну-тенгни къалай билирге термилгенлерине шагъатды ол да.
  Мен айланнган джерледе эм кёб адамы болгъан тукъум
  Байкъулларыдыла. “Къуру Башюйюкде экиджюз адам барбыз”, - дедиле. Айтыуларына кёр, Баучуладан да бек кёб адам
  джашайды анда. Текеладан, Салпагъарладан, Къанаматладан,
  Къочхарладан, Аджиладан, Гогуйладан, Абайханладан, Сюйюнчладан, Мамаладан, Аппаладан, дагъыда башха тукъумла264
  дан да кёблеге тюбедим. Аланы асламысы, эртделеде Къарачайдача, тийре-тийре болуб тюшгенди. Мен тизген тукъумладан адамла Тюркню шахарларында да асламдыла. Артыкъ да
  бек Коньяда. Башюйюкге эм джууукъ шахар да олду. Аралары
  алтмыш километр чакълы бирди.
  Конья уллулугъу, адам саны, магъанасы бла да къралда