Халкъны Къанатлары - 12

динде туугьанды. Элде джашауну къыйынлыгьына бек джашдай тюбегенди. 1939 джыл аны къабарты-малкъар хорну колдективинде джырларгъа чакъырадыла. Профессионал искусствону джолуна алай тюшеди. Кёчгюнчюлюкде талай джылны
Къыргъыз кърал филармонияны солисти болуб турады. 1957
джылдан 1998 джылгъа дери КъМР-ни Гостелерадиосуну хоруну солисти болгъанды.
Отарланы Омар бизни халкъны культурасыны айныууну
тарихине джарыкъ бетле къошханды, халкъ сюйген джырчы
болгъанды. Ол джырлагъан халкъ джырланы бизни адамларыбызны бир талай тёлюсю эшитгенди. Аны аламат ауазы кёчгюнчюлюкню джылларында да эшитилиб тургъанды. Адамлагъа Ата джуртларына къайтырыкъларына ышаныулукъ бла
къараргъа болушханды. Халкъ джырланы юсю бла ол таулуну
джюрек ачыкълыгъын, аны заманында джашагъанла огъай,
туудукъла да унутмай турурча кёргюзтгенди. Ол джыр айтыргъа усталыкъны классиги эди.
Отарланы Магометни джашы Омар Мечиланы Кязимни,
Къулийланы Къайсынны, Къаракетланы Иссаны, Маммеланы
Ибрагимни эмда башхаланы назмуларына сейирлик макъамла къурагъанды. Кёб халкъ джырны джыйгъанды. Ол джаш
фахмулагъа, дайым, эс бёлгенлей тургъанды, аланы юретирге
заманын къызгъанмагъанды.
Отарланы Омарны культураны айнытыугъа салгъан къыйынына тыйыншлы багъа берилгенди. 1964 джыл анга “Къабарты-Малкъарны сыйлы артисти” деген ат аталгъанды. 1982
джылда уа КъМАССР-ни халкъ артисти деген атха тыйыншлы
болгъанды. КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну сый­
лы Грамотасы, СССР-ни эмда КъМР-ни Гостелерадиоларыны
сыйлы грамоталары бла да саугъаланнганды.
Дуниядан ашхы, акъыллы, насихатчы, халкъ джырланы
белгили устасы, халкъ чыгъармачылыкъны эмда миллет куль­
тураны айнытыугъа уллу къыйын салгъан адам кетгенди. Къабарты-Малкъарны махтаулу джашы Отарланы Омарны джа­
рыкъ сыфатын биз бир заманда да эсибизден кетерлик тюлбюз. Отарланы Омар Вольный элни къабырларында асыралгьанды. Кеси да Нальчик шахарны къыйырында, ол элде джашай эди”.
173
Газетледе, басмаланнган некрологда Къабарты-Малкъарда культура бла искусствогъа ол къошхан уллу юлюшню юсюнден айтылгъанлыкъгъа, бизде ол санагъатланы айнытыуда да
барды къыйыны. Аны республика дараджада, бир-бир эллерибизде, шахарларыбызда болгъан байрамлагъа, къууанчлагъа
чакъыргъанлай тура эдиле. “Мында керексе” деген сагъатда
бир сылтау табыб, башын алгъан адети болмай эди. Келиб,
джырлаб, джыйылгъан миллетни разы этиб, танышларындан,
шохларындан да тансыкъ алыб, алай кете эди. Анга къайда да
бек къууаныб тюбей эдиле, уллу сый да бере эдиле. Асламысына къарачай джырланы джырлай эди аллай кёзюуледе. Аланы
арасында эски халкъ джырла, арт джыллада этилген джангы
джырла да бола эдиле. Анга да не сейирсиниу, “джыр Къарачайда этилир, Малкъарда джырланыр”, деб сёз джюрюйдю
эртделеден бери да. Омарча адам джырласа уа къайсы композиторну, поэтни да башы кёкге джетгенча бола эди. Бизден
аллай адамланы бирине да огъай деб айтмагъанына шагъатлыкъ эталлыкъма. Мен да анга биринчи кере джырланы юслери бла тюбеген эдим.
1962 джылны джазында, область радиокомитетде джангы
ишлеб башлагъан кёзюуюмде, Нальчикге командировкагъа
ийдиле. Бизни фонотекада ана тилибизде джырла бек аз эдиле.
Къаьарты-Малкъар телерадиону аламат хору бар эди ол заманда. Къарачай халкъ джырладан пленкагъа джазылгъан бар
эсе, аллай табылмаса да, малкъар джырладан келтирирге буюргъан эдиле. Эндиге дери аладан келиб, бизни радио бла берилген джукъ джокъ эди. Артыкъ да бек Омар бла Алтуланы
Зоя джырлагъан джырлагъа эс бёлюрюмю излеген эдиле. Радиода ишлеген башха къуллукъчула да, мен да анда кишини
танымай эдик. Алтуланы Зоя анасындан къысха джууукъ джетгенин биле эдим, ол да билгенин айтхан эдиле Карачаевскеде
адамларыбыз. Аны бла танышырма да, ол “джол тюзетир” де­
ген умутум бар эди. Бизни радиону председатели Аджиев Д.
Ю. тилек къагъыт да джазыб берген эди анда тамадала “чомарт” болур ючюн.
Бек эртде чыкъгъанъш себебли, эртде да джетдим. Радиону
юйю Нальчикни тюз арасында кёре эдим, дженгил табдым.
Зояны сордум да, хорда джырлай тургъан джеринден чыгъардыла. Танышыб, биз бир кесек сёлеширге, хордагъыла солур174
j^a ишлерин бёлдюле. Зоя мени уллу залгъа алыб кириб, джырчь1ла бла танышдырды. Узун сюекли, къатангы, бетинден нюр
тама турады дерча, ышаргьанын къурутмагъан сюйюмлю джаш
артыкъ да бек эркелетди. Ол Отарланы Омар эди. Алайдагьылада джылы бла тамада да ол эди. Былай кёргенлей, кёлюнг
алыб къойгъан адамла боладыла. Мен да алай болдум Омаргьа. Уллугъа уллуча, гитчеге гитчеча сёлеше билген адам, джылыбызда уллу башхалыкъ болса да, эски танышы, бир тенги
бла тюбегенча, кесин алай тута эди. Аны себебли, ол, къайда
да белгили онглу адамдан мен да хазна джунчурча болмадым.
- Кёбден бери да Къарачайдан адам кёрмегенме, кел бир
энчи ушакъ этейик, - деди да, къолтугъумдан кириб, уллу залдан алыб чыкъды. Мен аны имбашына джете эдим. Сагъат онеки-зат болгъан болур эди, кюн да бир ариу тийиб, радиокомитетни къабакъ эшигини къатында тохтадыкъ.
Кёчгюнчюлюкню джылларында къазанлашхан кёб адамны юсюнден хапар сорду. Асламысын мен танымай эдим, таныгъанларымы, эшитгенлерими юслеринден айтдым. Джырчыланы, композиторланы, поэтлени уллайгъан къауумун биле эди,
джашыракъладан хапарлы этдим. Ол кюннге къарагъанча, бир
кёб адам озду бизни къатыбыз бла, радиокомитетге киргенле
да аслам болдула. Хаман ушагъыбызны бёлюб тура эдиле. Не
бла десегиз, эркиши, тиширыу болсун, Омарны къучакъламай,
эркелетмей, тынчлыкъ-эсенлик сормай бири озмай эди. Бир
джаш тиширыу да анга алай этди да, меннге къолун узатды.
Мени да кёб эди да сорлукъ затларым, тынгылы сёлеширге
мадар болмай къалгъанын ушатмай тургъаным себебли: “Омар­
ны къучакълаб, меннге къолунгу узатыбмы къоярыкъса”? дедим. Терс этгеними ангылаб, олсагъатдан сокъурандым. Ти­
ширыу а: “Сени да къучакълайым”, - деб, аллына атлады. Айтханыча этди да ызына тура: “Сен кимсе?” - деб сорду. Къарачайлы болгъанымы менден алгъа Омар айтды. “Алай эсе энтда бир къучакъларыкъма”, - деди. Омардан да бек эркелетди
мени. Ол Зумакъулланы Танзиля кёре эдим. Орусчагъа кёчюрюлюб ара басмада чыкъгъан назмуларын окъугъан эдим.
Малкъарны уллу поэтлерини бири бла да Омарны юсю бла алай
танышдым.
- Кесинги уа джырларынг бармыдыла? - деб сорду Омар
экибиз къалгъаныкъда.
175
Насыб болуб, Омар джырласа уа, деб эки чыгъарманы элтген эдим; “Ючкекеним” бла “Къарачай шахарым”. Макамларын да, Ючкекенде Джарыкълыкъ юйде ишлеген Ёзденланы Къурман-Алий салгъан эди, ол назмуланы газетде окъуб,
Айтдым. Мени бир гитче студиягъа элтди да; “Сёзлерин джаратханма, макъамын айт да, пленкагъа джазыб къойсунла,
артда тынгыларма да, юренирме”,- деди. Этдик алай. Андан
сора радиокомитетде малкъар тамадала бла танышдым, къаллай бир джыр аллыкъ эсенг да, фонотекада къара да, ал, дегенни айтдыла ала. Сора джылы бла менича, малкъар бёлюмню редакторларыны бири Этезланы Бахауддиннге аманат
этдиле. Аны бла джыйырмадан артыкъ джырны мен мындан
элтген лентагьа джаздырдыкъ. Экинчи кюнюнде саламлаша
кетейим, деб хоргъа къайтханымда: “Сабыр бол, бусагъатдан
сени джырларынгы джазарыкъбыз пленкагъа”, - деди Омар.
“Къарачай шахарым” дегенни кеси джырлады, “Ючкекеним”
дегенни да башха джаш джырлады. Аланы да биргеме алыб
келдим Черкесскеге. Анда бере турургъа да алыб къалдыла.
Сёзлерине, макъамына да юрениб, къысха заманны ичинде
алай джаздырыб къойгъан бек къыйынды. Бир белгили адам
болуб, магъана бергенни, эс бёлгенни иши башхады. Не поэзияда, не журналистикада, не музыкада алкъын атын киши
эшитмеген, кесини баласыча бир джаш адам ючюн радиола,
юйюнде ишлерин да джарсытыб, кюн бла кечеге джырны
эфирге берирча хазырларыкъ табылыр, деб айталмайма энди.
Эшта, ол заманда да андан башха алай этерик болмаз эди.
Кимге да алай эс бёлгенин, къайгъыргъанын мен, кёб кере
тюбешиб, иги таныгъандан сора ангыладым.
Андан сорагъы джыллада мен Къабарты-Малкъаргъа барыб, анга тюбемей кетмегенме. Бери келсе да тюбеше эдик.
Творчество ишни тутханланы къайсы бири да джокълаучан
эдиле аны. Аланы, мени да иги кесек джырыбызны джарашдырыб, пленкагъа джаздыргъан эди. Къарачайда джюрюген халкъ
джырланы барын да биле эди. Ол джырлагъан аллай джырла
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес радиоланы фондларында сакъланадыла, дженгил-дженгил берилген да этедиле. Бизни поэтлени талайыны назмуларына макъамла да салгъан эди.
“Былай, бир заман табылса, къарачай эллеге бир айланыб
чыгъар эдим”, деучен эди. Аллай заманы уа болмай эди. Ра176
Отарланы Омар бла Къочхарланы Марат. Сол джанында Алтуланы Зоя
бла Ертенланы Тамара.
диокомитетде иши, аны тышында да кеслеринде, не да башха
регионлада концертлеге къошуллугъу, телевидениелеге чакъырылгъаны, башха тюбешиулери, юй джарлылыгъы, джууукъгъа-тенгнге джюрюгени ол муратын толтурургъа онг бермей
эдиле. Бери чакъырыб келтиргенлери болса да, байрам, къууанч бошалгъанлай, ызына ашыгъыб тебреучен эди.
Семенланы Исмаилны аты бла фонд бар эди. Къарачайны
культурасына, искусствосуна, литературасына эм уллу юлюш
къошханлагъа аны саугъасы да бериле эди. Бир джолда аллай
саугъа Омаргъа теджелди. Барыб алыб келдик. Черкесскеде
драмтеатрны уллу залы адамдан тыкъ-тыкълама эди. Омар
джырларыкъды, деб хапар джайылгъанында, миллет къуюлуб
къалгъан эди. Аламат концерт болду. Джырларын излеб сахнагъа чакъырыб турдула. Анга Семенланы Исмаил атлы саугъаны берирге меннге буюргъан эдиле. Хасанланы Назирни
“Къарча” деген китабы джангы чыгьыб тура эди. Ол саугъагъа
аны да къошуб берген эдим. Къарачай халкъгъа уллу сюймеклигин билдире, насыб, къууанч теджей, иги кесекни сёлешген
эди. Сёзюбюз экинчи кюнюнде ашырыргъа эди. Алай а тамблагъа талай иши болгъаны артда эсине тюшдю. “Кетерим да
келмейди былай дженгил, бармай да мадарым джокъду, - деди
тепсиге джарашханлай. - Тамбла сагъат онда концертим бар­
ды. Айыблы боллукъма къартлыгъымда”. Тепсиде туздамны
кёргенден ары, рахат ашаргъа да заманы болмады. Кече алыб
177
кетдиле джашла Нальчикге.
Андан алгъаракъ болгъан бир затны да айтмай къоялмайма. Ол джыллада бизни радиокомитетде да , Нальчикде радиокомитетде да, тюзю башха организациялада, предприятиеледе
да кюнорта азыкъгъа чыкъгъан сагъатда, аны ашыгъыш бошаб, “козёл” ойнаргъа къызыб къалыучан эдиле. Бир джолда,
къайсы болгъанын унутханма, бизден джашланы бири Черкесскеде бузлатыучу машинала ишлеучю заводда цехни тамадасына тилеб, къол аяз чакълы тёгерек, медалча темирден ишлетиб келди. Аны бир джанында текени башы, бир джанында да
доминоланы суратлары станокда басылыб этилген эдиле. Ол
кюнден тебреб, бизни радиокомитетде ойнай келиб “козёл”
болгъанны бойнуна аны тагъыб турдукъ. Кесини да тюрлютюрлю боялгъан халыладан къамчича эшилиб этилген аламат
бауу бар эди. Ал кюнюнде ол саугъаны меннге тагъалла да,
экинчи кюнюнде Нальчикге барлыкъ эдим да, тас этгенме дер­
ме да башымы алырма деб, хурджунума салыб ары элтдим.
Кюнорта заманлагъа джетдим республикан райдиокомитетге.
Аланы да солугъан кёзюулери болуб, тёртеулен ойнай, къалгъан эркишиле да аланы тёгереклерин алыб, ёретинлей столгъа
къараб, хорланнганны орнуна олтурургъа сакълаб тура эдиле.
Мени таба башын бургъан болмагъан эди да, киши кёрмей,
къатларында сюелдим. Тюз ол кёзюуде: “Сизге алай керек эди”,
- деди сюелиб къарагъанланы бири. Къалгъанла кюлдюле,
Омар бла хорда джырлагъан джашланы бири, кюлгенлеге да
аманны къуя, ёрге къобдула. Мен да аллыма атладым да,саламлашхан да этмей: “Керти козёллагъа” Къарачай-Черкесиядан саугъа келтиргенме”, - деб, мындан алыб баргъан “медалымы” Омарны бойнуна такъдым. Бары да кюлдюле, Отар улу
а аладан да бек кюлдю. “Сен да бир кесек къара”,- дедиле да,
беш-он минут чакълы бирден джангы олтургъанла хорланыб
ёрге турдула. Джашла джырлаб харе ура. Омар кесини бойнундагъын алыб, ол экисинден джылы бла тамаданы бойнуна такъды. Аны адет этиб тургъанларын экинчи джылында да бизге
къонакъгъа келген радиокомитетни къуллукъчулары айтхан
эдиле...
Аны юйюню эшиклери кимде да ачыкъ эдиле. Мен да талай кере къонагьы болгъан эдим. Ахыр кере арбазында, джюзюм терекни салкъынында олтуруб, бир туздамны ашагъан
178
кюнюбюзню айтмай къоялмайма.
Беш джылны мындан алгъа белгили врачланы бири Блимръотланы Кочар Марагъа этген джырын алыб келди. Халкъ
макъамгьа келишгенин былай окъугъанлай да билирге боллукъ
эди. Назму халда газетде чыгъарайыкъ да, магьанасы, джарашханы да игиди, суратлау коллективледе джырлаб тебрерикдиле, деген оюмну айтдым. Газетде чыгъарына разы болду, джырланырына уа... “Отарланы Омаргъа бир тилеб кёр, - деди. Ол джырлаб пленкагъа тюшсе, эм уллу муратым толгъаннга
санарыкъ эдим”. Хазыр машина бар эди да, джолгъа чыгъыб
къалдыкъ. Хор кюнортагъа дери ишлей эди. Ала чачылыр заманнга джетдик. Омар, Марада да болгъанын айта, назмуну эс
бёлюб окъуду, бек да джаратды. Макъамына джетгеникде, кеси
билген макъамланы барыны да сёзлери бла джаздыргъанын
чертди. “Сиз бу назмугъа келишген, халкъ макъамланы эшитдиригиз да, бусагъатда радио, телевидение бла берилмеген бар
эсе, аны бла болайыкъ, - деди. - Муну сизде, бизде да фонотекалагъа аллыкъ болурла, бир макъам бла джырланнган эки
джыр этсек джарамаз”.
Хар КИМ чачылгъан эди да, хорну уллу залында, джыргъа,
ийнаргъа да келишген къарачай макъамланы мурулдаб башладым. Аллай тёртню эсиме тюшюрген эдим да, бирин сайлады. Бу джол пленкагъа джаздыра да айланмады. Алайсыз да
унутмазлыгъына ишексиз эди. Алайда джырны башындан аягъына дери айтыб чыкъды. Бир кере окъугъан эди да, экинчи кере
къагъытха кёз джетдире, чыртда джангылмай бошады. Хорну
эркишилерине эжиу этдирирге керек эди. Ала уа чачылгъан
эдиле. Тамбласы да солуу кюн эди. Къысха заманны ичинде
джаздырлыгъын айтды да: “Хапар биле туругъуз, не келирсиз,
не кесим сизни таба барырча болсам, элтирме”, - деди. Юйге
келигиз деб къаты болду, биз да энди келеек барырбыз, деб
ызыбызгъа кетдик.
Юч кюнден кеси сёлешди телефон бла. Бардыкъ. Пленкагъа
тынгыладыкъ. Джырланнганына киши сёз табмазлыгъын биле
Э ДИ К , эжиуню да, бир аламат келишиб, ким да къулакъ иерча
ариу джыр болуб тура эди. “Мара элим” деген джыр ма ол хал­
да джазылыб, айда, мында да радиоланы да фондларына тюшдю. “Мени юйюме элтигиз да, алай кетерсиз”, - деди Омар. Аны
юйюне элтирикле табыллыкъ эдиле, шахар автобус бла, не так179
СИ бла кеси да кеталлыкъ эди, ол сылтауну бизни тыяр ючюн
табхан эди. Бардыкъ. Ичге джыймай къоярыкъ тюл эди да, анга
да айтдырмагъанлай, таныш къабакъ эшикден кирдим, нёгерим да ызымдан атлады. Къонакъ кёб келиучю юйдегилени
адамлары башха тюрлю боладыла. Кимге да артыкъ джарыкъ,
хакъ джюрекден разы болуб тюбейдиле. Омарны юй бийчеси
ышара-ышара аллыбызгъа келиб, мени къучакълады. Кочарны да эркелетди. Къонакъбыз-зат дегенча болмай, эт джууукъларыбызгъа келгенча болуб, олтурургъа эшик хауаны, джюзюм терекни тюбюн сайладыкъ.
Къараб-къарагъынчы тепси келди. Чот ичкиге джетгенинде: “Бу шышаланы къояйыкъ да, Омарны татлы сууундан ичейик”, - дедим. Ол кесини джюзюмлеринден вино бла сокну арасыды дерча ички этиучен эди. Анда джашла аны атына “Омар­
ны татлы сууу” деучен эдиле. “Бир шыша къалгъанды да, къолугъузгъа салырма, деб тура эдим, былайда кёрейик татыуун
дей эсегиз, халалды”, - деди. Аны арагъа алдыкъ. Ол кеси да
ичкигк аз узала эди, биз экибиз да алайыракъ эдик да, “татлы
суудан” сора хазна къошханыбыз да болмады, хантладан а
малкъар хычыннга иги узалдыкъ.
Ушагъыбыз кёбюсюне джырланы юсюнден болду. Тюз сёлешгенибиз бла къалмай. Омар этиучюсюча, джырлаб да бара
эди атлары сагъынылгъан джырланы. Кёбюсю бек эртделеде
этилген къарачай, малкъар джырла эдиле. Бизни чыртда хапарыбыз болмагъанла да бар эдиле аланы арасында. “Энди уа
къайсы джыргъа тынгыларгъа сюесиз?” - деб соруб, биз айтханланы да джырлай эди. Я Къудрет, аллай бир джырны сёзлерин, макъамларын къалай да эсинде тута эди?! Эжиу этерге
да кюреше, сейирсиниб, Кочар бла мен бир-бирибизге къарай
Э Д И К . Сексенден атлагъан адамны ауазыны алай сакъланнганын да кеси эшитмеген ийнанмазча эди. Биз къууаныб, эсибиз
кетиб, алай тынгылай эдик анга. Кеси уа джырлагъанына бизден да бек къууаннганча кёрюне эди. Анга да не сейирсиниу,
джыр аны джашаууну тамалы эди. Башхаланы кёллерин кёлтюргенча, джюрек дарманлары болгъанча, кееине да кюч-къарыу бериб, къартлыкъгъа бой салмазча эте эдиле джырла. Ким
биледи, адамланы бек сюйген Омар, башхаланы кьууаннганларына да къууана болур эди. Аллай оюмла да эсибизге келе,
кёб олтурдукъ. Ол къадар джырны джырлагъанында да, ауазы
180
джарыкъдан-джарыкъ чыкъгъан болмаса, арыгъан ышаны
джокъ эди.
Нальчикден бери джетгинчи къуру аны юсюнден сёлешиб
келдик Кочар бла мен. Биз айланнган джерледе аллай фахмуну, аллай ауазны, аллай джарыкълыкъны, аллай ёхтемликни
кёрмегенибизни бегитдик экибиз да. “Аллай адамыбыз болгъаны уллу насыбды бизге”, - дегенлей келди нёгерим. Ол саулугъу, ол сакъланнганы бла джюз джылны истем этмезлигине
къол салыб Э Д И К . Не келсин, биз этген алгъышла, биз этген
умутла толмадыла. Алай болса да Къарачай бла Малкъарны
тарихинде ёмюрлюкге джашарыгъы хакъды. Аллах ол дуниясын рахат этсин!
2002 джыл.
Ижаланы Абдулла
Керти дуниягъа кетген онглу адамларыбызны эсгериу,
алагъа сый бериу, юбилейлерин
белгилеу иги адетлерибизни бириди. Алай а, мени сартын, ол
;халда джукъ болуб баргъаным
; болса, мынга сау заманында
; къалай къарай эдик, деген соруу
Iджагъамдан алыб, этиле тургъан затха магъана берирге къоймай олтурады. Ол сагъышны
Теренине кире баргъаным сайын, джюрегим бекден бек къыйналыб тебрейди. Бу джол а аллай затха аталгъан джыйылыуда олтурмайма, Черкесскеден
Ючкекеннге барама. Алай а ол
соруу, ол сагъышла, ауур джюкча, юсюмден басхандыла. Кеслери да Ижаланы Махайны джаП1Ы Абдулла бла байламлыдыла.
Биз адам сау сагъатда анга магъана бере, багъалата билмейбиз. Ариу алай этгенибиз бола эсе да, сууну башъшда “кёмюгюн” кёребиз да, тюбюнде джаухар ташларын эслемейбиз.
Керти адамлагъа арабыздан кетгенден сора сагъаябыз. Биз кесибиз сезмегенликге, терслигибизни джуудурургъа эте болурбузму? Абдулланы, андан алгъаракъда “Россия Федерацияны
Джигити” деген ат берилген адамларыбызны да бусагъатда
аууздан тюшюрмейбиз. Аллай адамларыбыз болгъаны, къарачайлыла бла къалмай, саулай республикабызгъа да уллу сыйды. Ол сыйдан юлюш хар бирибизге да джетеди. Таб ала сау
сагъатда сансыз этген, джюреклерин сындыргъан адамлагъа да
1 82
джетеди. Аны да азсыныб, аланы бир къаууму ол джигитлени
лги танышлары, шохлары, бек сюйген, сыйларын кёрген адамлары болуб сёлеширикдиле энди. Алгьындан да алай бола келгенди. Ижа улуну юсюнде да ол джорукъ тюрленник тюлдю.
Мен да Ючкекенде джашаб кетген адамма. Элде бир-бирин танымагъан казна болмайды. Абдулла уа меннге ата джанымдан джууукъ да джете эди. Ёлюрюню ал джылларында,
ауруб башлагъанында, аскер госпиталгъа барыб, кесине къаратыр дыгаласда, путёвка излеб айланнганы эсимдеди. Сау юч
джылны ичинде анга аллай мадар чыкъмады. Ол аурууундан
ауушду. Заманында путёвка берилиб барса, бир да къуруса да,
энтда бир джылны джашаб, “Россия Федерацияны Джигити”
деген сыйлы ат аталгъанына да къууаныр эди. Былтыр ауушханды, джандетли болсун!
“Джигит” деген атны джюрютмесе да, ол къыйын кюнледе
джаула бла джанын аямай сермешгенин бары да биле эдиле.
Юч кере джаралы болгъанына къагъытлары да бар эди. Ата
джурт къазауатны бир ордени, махтауну экинчи эмда ючюнчю
дараджалы орденлери, онбир медалы, аланы арасында “Джигитлиги ючюн” деген да эки медалы, аны ким, къаллай адам
болгъанын, анга керек кюнде кишиге ангылаталмагъандыла...
Ючкекенни аралыгъында мен иги таныгъан адамлагъа
тюбеб къалдым. Саламлашдыкъ, тынчлыкъ-эсенлик сорушдукъ. Не иш бла айланнганымы билгенлеринде, аланы бири,
Къочхарланы Рамазан;
- Мени атам Хамзат бла Абдулла иги танышла эдиле, - деди.
' Бу хапарны Абдулланы адамлары толуракъ айтырыкъ болурла, мен да атамдан эшитгеними айтайым. Талай джылны
мындан алгъа Абдулланы биргесине къазауат этген тенги келгенди, къурманлыкъгъа чакъырады, деб кетди. Экинчи кюнюнде бизге къууаныб хапар айтды. Келген къонакъны кёкюрегинде
махтауну юч ордени да болгъанды. “Сени экинчи, ючюнчю
дараджалы быллай орденлеринг бардыла, биринчи дараджа­
лы орден да сеннге бериллик джеринде меннге берилгенди, дейди тенги Абдуллагъа. - Алай этерге эркинлигим болмагъанын да ангылайма, алай а сеникиди, алмай боллукъ тюлсе”, деб тохтайды. “Алгъанмы этерик эди, къатына да къоймайды,
алай болса да ол адамгъа бек разы болдум, биз Абдулланы кесинден эшитмеген да къазауатда джылларындан кёб хапар ай183
тды”, - дегени эсимдеди, - деб бошады хапарын Рамазан.
Артда мен къурманлыкъда ол къонакъ бла бирге олтургъан адамла бла да тюбешдим. Абдулланы кесини адамларындан да хапар сордум. Бу башында айтылгъанны ала да бегитдиле. Ол джол келген къонакъ Уфа шахардан джаш болгъанын
чертдиле. Кеси да сабыр, огъурлу, кёбню кёргени, кёбню билгени танылгъан адам болгъанын айтдыла. Алай аны атын, тукъумун, юй адресин эслерине тюшюралмадыла. “Бу мени саугъам тюлдю, сени саугъанг болуб меннге джангылыч берилгенди”, - деб, бирсу биреуге бош затла ючюн айтырыкъ тюлдю.
Сёз алайгъа джетген эсе уа, биргесине къазауат этген тенги
Абдулланы джаула бла сермешледе кёб джигитлигин кёргенине ишек джокъду. Аланы бир къауумуну юсюнден алгъаракълада газетледе джазыла, радио бла бериле да тургъанды. Биз
да “Ленинни Байрагъы” (бюгюннгю “Къарачай”) газетни 1980
джыл ноябрны 18-де чыкъгъан номеринде Ижа улуну бир элчиси Лайпанланы Сеитни очеркини эки-юч джерине кёз джетдирейик.
“Курскени къатында ачы сермешиуле баргъан кюнлени
биринде, Абдулла болгъан позициялагъа немец танкаланы
чабыууллары башланнганды. Онтёрт танка... Абдулла къауум да бираз джууукълашсынла деб, мараб тура. Алдагъы тан­
ка миналы талагъа джетгенлей, тюбюнден мина атылыб, гъыжылдаб, джыгъырдаб, андан ары тебиналмай тохтагъанды.
Бирсиле, чотну табсыз кёрюб, башха джол къайгъылы болгъандыла. Танкаланы бири уа, бузулгъан танкаланы ызындан
келиб, нелени эсе да илиндириб, артха сюйреб кетерге умут этгенди. Абдулла ПТР-ден атыб, ол машинаны да къабындыргъанд^>1. Танкистле, чыгъыб, ызларына кьача тебрегенлеринде,
биягъы Абдулла аланы талайын агъызгъанды”...
Очеркде дагъыда Карпат таулада баргъан сермешиулени
юслеринден джазылады. Абдулла, эки нёгери бла тахса билирге
кетиб, немец пулемётчикни джесирге алыб, джаралы болгъан бир
тенглерин да кёлтюрюб къайтханыны хапары айтылады. Махтауну ючюнчю дараджалы ордени аны ючюн бериледи.
“Юч тахсачы нёгери бла чыгъыб, биягъынлай таулагъа
сингеди. Немецлени аскер кереклери, сауут-сабалары джыйылгъан бир складха тюртюлюб къалгъандыла. Абдулла эки авто­
матчик нёгерин алайда анга къарауулгъа салгъанды, кеси
184
ючюнчю нёгери бла арлакъгъа киргенди. Къарасала, тобла
батареясы! Батареяны тобчуларыны асламысы къачыб, тёртюсю тёрт тобну атлагъа илиндириб кюреше тура. Абдулла бла
нёгери, аланы автомат ышаннга алыб, дыф демегиз деб, тохтатыб, къолларын кёлтюртгендиле. Алайда кеси атланы тоблагъа
джегиб, экиси да тёрт тобчуну, тёрт тобну да сюрюб, аскер бёлекге алыб келгендиле. Абдуллагъа ол кюн этген джигитлиги
ючюн да Махтауну экинчи дараджалы '^"дени берилгенди...”
Абдулланы джангыз къызы Роза атасыны тийресинде джашайды. Аны эгечинден туугъан Ючкекенде, Гитче Къарачайда да белгили адамланы бири - Салпагъарланы Кертибий да келгенди да, ючюбюз да Джигитни суратларына, документлерине къарай, эсге тюшюребиз. Хар ким билгенин, кёргенин
айтады. Кертибий кёб джылланы “Ючкекен” совзозну биринчи бёлюмюню тамадасы болуб ишлегенди.
- Абдулла Чотчаланы Дахирни сют фермасында малчы эди,
- деб хапар айтады ол. - Ишге берилген адам эди да, коллектив
да, мюлкню тамадалары да разылыкъларын билдиргенлей тура
эдиле. Грамотала, саугъала алыр ючюн да къалмай эди. Керек
джерде ол этерик, мен этерик затды дей турмай, къолгъа алыб,
тындырыб къоя эди. Ол иги шарт къазауатда болгъанланы
юслеринде танылады. Аскер джорукъгъа кёре, къыйын-тынч
болса да, кеслерине салыннган борчну толтура юреннгенлери
бла болур. Алай а газетден, радиодан келиб “джагъасындан”
алмасала, ветеранла бла тюбеширге излеб чакъыргъанлары
болуб, амалсыздан айтмаса, джаула бла къалай къазауат этгенини юсюнден хазна джукъ айтмай эди. Эшта, махтаннганнга
санарла деб эте болур эди.
- Адам сау сагъатында, ол ёмюрлюкге джашарыкъча кёрюнеди, - деб ушакъгъа къошулады Роза. - Ансы толу хапар да
соруб, джазыб къояргъа да боллукъ эдик. Энди уа сокъуранама. Курскеде баргъан сермешиулени биринде, нёгерлери ёлюб,
джангыз кеси къалыб, пулемёт бла атыб, джууукълашыб келген фашистлени артха ыхтыргъанын айтханы эсимдеди. Алайгъа аскер бёлекни комиссары да келгенин черте эди. Эслеринде
болмагъанлай, Чехословакияда немецлени “Тигр” деген танкаларындан бири келиб къалыб, окопалада аскерчилени юслерин басыб ётгенлей, термит шышаланы быргъаб, аны джандыргъанын да айтхан эди алгъаракъда.
185
- Командири Захарченкону уа сагъыннганлай тура эди, дейди Кертибий.
- Хо, аны да, аны анасын да унутмай кетди, - деб джыламукъла ургъан кёзлерин сюртеди къызы.
Аны юсюнден айтырдан алгъа, Абдулланы джашау джолу
бла къысхача шагъырей этейим.
Ол 1920 джыл Учкуланда туугъанды. Къазауатха 1941 джыл
сентябрь айда кетгенди. СССР-ни джеринде, джауланы сюре,
аны чеклеринден чыкъгъандан сора да эм ачы, эм къанлы
сермешиуледе ал сафда болгъанды. Берлинни алгъанланы тизгининде къазауат этгенди, хорламгъа да анда тюбегенди. Танкаланы атыучу, танкаланы атылтыучу, тахса билиучю къауумну
командири болуб да тургъанды. 1946 джыл демобилизациягъа
тюшгенди.
Командири Захарченко И. Н. мындан Берлиннге джетиб, анда
сермешиулени биринде джан береди. Абдулла аны асырайды, кийимлерин, документлерин, саугъаларын сакълайды. Башына бош
болгъандан сора, аланы берирге, хапар айтыргъа командирини
анасына - Зинаидагьа тюберге Украинагьа атланады. Ол борчун
толтуруб, дженгил огъуна Кавказгъа, юйюне, къайтыр муратда
болады. Къарачайлыланы зорлукъ бла джуртларындан кёчюрюлгенлерин да алайда биледи. Махтауну биринчи дараджалы орденине къагъытларын джарашдырыб, артда нек бермей къойгьанларын да энди ангылайды. Зинаида джашыны кёзюнден кёрюб,
бизни бла бир кесек тур деб тилейди. Алай бла юч айны иймей
турады. Ол да кёлюн басады, бу да кёчгюнчюлюкню юсюнден
ачы хапардан сора эс джыйыб, мындан ары джашаууну сагъышын этерча болады. Сора кетиб, ахлулары Орта Азия бла Къазахстанны къалайларына тюшгенлерин биледи. Излей барыб,
адамларын Къыргъызстанда табады. Ол да, башхалача, комендантланы зорлукъларын сынайды, къыйын болумда джашау къурар джанындан кюрешеди. Къазауатда Ата джуртубузну сакълай
чекген къыйынлыкълары, джаралы болгьан кёзюулери, джигитлиги ючюн берилген саугъалары да джукъгьа джарамай къалгьанларына бек къыйналады. Алай а мадар джокъ, не къыйын ишден да артха турмай урунады. Ол джыллада бизде эркишиле бек
аз эдиле да, къолундан келген бла башсыз тиширыулагъа, аталары сермешиуледе джан берген ёксюзлеге болушургъа, дагъан болургъа дыгалас этеди.
186
Халкъы бла бирге джуртуна къайтхандан сора, кесини элинде джангыдан тамал салады. Ал кёзюую тынч болмаса да, джылдан джылгъа хар не джараша, орнун таба барады. Къызы Роза
да джетеди. Кийим бичген-тикген училищени бошаб, тиширыулагъа эм керекли усталыкъны алады, ишге джарашады. Аны
энчи юй болгъан къууанчын да кёреди. Ол Джатдоланы Борис
бла джашау джолун бир этгенди. Юч къызлары бла бир джашлары барды. Эки уллусу - Мариям бла Асиях - комбинатда
ишлейдиле. Аланы гитчелери Фатима школну быйыл бошайды. Расул тогъузунчу классда окъуйду. Джокъду хаталары.
Алай а, атасы сау заманда, бир-бирле ат юсюнден къарагъанларына Розаны джюреги къыйналгъанлай турады.
- Анам Мариям атамдан он джылгъа джууукъну алгъа ayyniхан эди, - дейди ол. - Бир бёлек заман озгьандан сора, атам да
ауруучу болду. Биз саулукъда къаралыр, нёгер керекли этмей
ЭДИК, алай а кюн сууукъ кёзюуледе юйде от этиле эди. Ол хауа
анга къыйын тие эди. Аны бла да къалмай, кече, кюн да бирча
джылы болуб да турмай эди юй. Бусагъатдача газ-зат келмеген эди. Не мадар этейик деб, сагъышым къурумай эди, кесине
да сора эдим. Ол а не къыйын, не табсыз заманда да кишиден
болушлукъ излеген, джарыллыгъын айтхан адам тюл эди. Къой
дей тургъанлай, ветеранланы советине, районда тамадалагъа
барыб, болумну ангылатдым, район аралыкъда газ бла джылыннган уллу юйледе бир тыгъырыкъ берсегиз, саулугъу орнуна келсе, ызына алыр эдигиз, деб тиледим. Келдиле, къарадыла, атамы халын кёрдюле. Бирер сылтау табыб, аны да этмедиле. Пятигорскеде госпиталгъа да путёвка табмадыкъ. Анга
“Россия Федерацияны Джигити” деген ат берилгенине къууаныргъа керек болгъанын да ангылайма, алай а быллай затла
эсиме тюшедиле да, джюрегим джарымайды. Башха ветеран­
ланы да уллу сыйларын кёргендиле, кереклилерине къайгъыргъандыла деб билмейме. Ала уа аздан аз болуб барадыла. Биз
аланы къол аяздача тутаргъа керекбиз. Къартланы, артыкъ да
бек къазауатны съшагъан къартланы сыйлай, багъалата билмесек, насыблы болаллыкъ тюлбюз, ёсюб келген джаш тёлю да
бизге биз алагъа къарагъанча къарарыкъды. Аны онглу адамларыбыз, джууаблы къуллукъчула ангыласала, бек сюе эдим.
Быллай затланы айта келиб, “Ючкекен” совхозну директо­
ру Байрамукъланы Хасаннга джюрек разылыгъын билдирди.
187