Халкъны Къанатлары - 05

арасында ачы зынгырдады.
Къаты джукълаб тургъанлайыма андан илгениб уяндым.
Юйде къалгъанладан аякълы |
болуб, ары мыллык атдым. Ол \
хадаус да коридорда эди да, j
чыракъ джандырыргъа да унутуб, къарангыда, абына-сюрюне джетиб, чолпусуна узалдым.
Мен алай алгъанлай, базыкъ |
эркиши ауаз бир макъамны
джырлаб тебреди. Тенглерими
къайсысы эсе да безий турады
Неда башха биреу хыликке этеди, деген акъыл келди, асыры ачыу болгъандан, ол да мыйымда орун табмады. Телефонну чолпусундан ол базыкъ ауаз да
эшитиле, толу уяныб бошамагъаным бла кимни ауазы болгъанына магьана берирча да эсими джыялмай, айтыргъа ачы сёзле излей тебрегенлейиме, макъам тохтады.
- Къалай кёрдюнг бу музыканы? - деб сорду ол адам. Къочхарланы Марат болгъанын энди ангыладым. Мен, не айтыр­
гъа да билмей, мурукку этгенимде:
- Нек тынгылайса? - деб экинчи сорууну да берди.
- Музыканты да, сени да... - андан ары былайда джазаргъа
келишмеген затланы къошдум да: - Джанымы алыб къоя эдинг
да. Быллай заманда бир ачыуну, бушууну, къыйынлыкъны юсю
бла болмаса, телефон бла сёлешген адет джокъду. Аны къалай
билмейсе? - деб, дагъыда талай айтымны силдедим.
3 Заказ 1022
65
- Мой придворный поэт, энтда бир тынгылачы музыкагъа,
- деди ол. Мени аманны къуйгъаным-зат чыртда къулагъына
кирмеген эдиле. Биягъы макъамны келме къойду.
- Энди меннге айтырынгы айт: не дейсе?
- Деб а не дейме, мындан сора кече арада алай этсенг, мен
сени придворный композитор къуллугъунгдан чыгъарлыкъма,
- дедим.
- Ким кимни чыгъарлыгъын артда кёрюрбюз,энтда бир
тынгылачы.
- Тынгыламайма! Аламат музыкады! Аны эшитдирирге
къонгурау къакъгъан эсенг, кёлюнгю бас.
- Мен аман музыка джазмайма, бу да аламат болгъанын
билеме. Анга сёзле джазсанг, кёлюм да басыллыкъды.
- Мен бусагъатда назмуланы къойгъанма, къачан да поэт
болуб поэтлигим болмагъанын экибиз да билебиз.
- Мени къой, дейсе?
- Хо. Бир джукъла “тырнаргъа” кюреширик эсем да, бусагъ­
атда И Ш И М кёбдю. Керти поэтлерибизге айт...
- Огъай, придворный поэтим тургъанлай, башхалагъа айтыргьа тартынама, - деди. - Къагъытынг болур, мен джырлайым, эсинге келген сёзлени тиз да, артда ол кебге джыярса джазгъанынгы.
- Къачаннга керекди? - деб еордум. - Нени юсюнден болургъа керекди назму.
- Заман джокъду, ма бусагъатда джазыб тебре!
- Бир танг атарыкъ болур...
- Артда джукълай турурса, мен алкъын тангнга дери джарашдырыб кюреширикме. Эки ыйыкъдан Нальчикде КъарачайМалкъар культураны халкъла арасы фестиваль! боллукъду.
Анда джырларгъа керекди. Бу талай кюнню ичинде несин да
тындырыргъа кюрешейик. Хор джырларыкъды, барына юретирге да заман къорарыкъды. Джырлайма макъамын.
Мен къагъыт, къалам алдьш. Ол макъамын айтыб, мен да
“ра-ра-ра...” дегенча, сёзню бёлюмлерин тизиб, Маратны телефонну чолпусундан чыкъгъан ауазына кёре джырны ойрасы
бла бирге хар тизгинини мардасын да алдым. Тангнга дери
кюрешиб, назмуну тамалын салдым. Кюнорталада Марат бла
тюбешдик. Макъамгъа келишмеген тизгинле, сёз бёлюмле кёб
чыкъдыла. Кече арасында эки-юч кере эшитгеним бла музыка66
I азбар этиб къоялмагьан эдим. Хазыр сёзлеге макъам салгъ^
хынч тюлдю, хазыр макъамгъа ссзлс джазгъан а бек къыиЫН И Ш Д И . Тизгинле назму халда къуралгъанлыкъгъа, мен кече
джазгъанны, сан бир джери болмаса, назмуду, поэзиягъа келишеди деб джаратыр джугъу джокъ эди. Бу юч кюнню ичинде
мен да аны тындырыргъа, тюбеше да турургъа оноулашыб,
чачылдыкъ. Келишгенибизча да болду. Нальчикге барлыкъ хор
ары хазырланыб башлады. Мен этерими этген эдим да, рахат
болуб, ишде олтуруб тургъанлайыма, Марат ашыгъыш кирди.
- Талай сёзню тюрлендирирге керекди, деди.
- Къайсыланы? - дегенимде, кёргюздю. - Не табхансыз былада? Киши джукъму айтханды? - деб сордум.
- Огъай, аллай зат джокъду.
- Да сора не дейсе? Кел энтда бир кере окъуб кёрейик, - деб
мен назмуну окъуб башладым.
- Окъургъа керек тюлдю,- деб, мен аны сёзюн бёлгенча, ол
да мени башлагьанымы бёлдю. - Назмуча окъусанг, хар не да
игиди, аламатды. Хор джырлагъан сагъатда бу мен айтхан сёзле къатларында сёзлеге къошулуб къалгъанча эшитиледиле.
Сени аны ангыларгъа болумунг да, фахмунг да, башынг да
джетерик тюлдю. Хайда, къымылда, бир эки сагъатдан къайтырыкъма, хазыр этиб тур, - деди да, кабинетден чыкъды.
Ма бу халда джаратылды Къарачай бла Малкъаргъа аталгъан “Эгизле” деген джыр. 1991 джыл июнь айда къарачаймалкъар культураны халкъла арасы биринчи фестиваль! ол
джыр бла ачылды.
Биринчи джырыбыз
... Мен Маратны ауазын да, атын да 1958 джыл Орта Азиядан кёчюб келген кюнлерибизде эшитдим. Радио бла аны “Студентлени джыры” деген чыгъармасын (сёзлери Байрамукъланы Халиматны) дженгил-дженгил бериб тура эдиле. Кеси солистлик этиб, хор джырлай эди. Ауазын да, джырны макъамын да бек джаратхан эдик ол сагъатда Ючкекенде орта школну ахыр классларында окъугъан сохтала. Къалай да болсун,
Джаш тёлюге ёхтемлик берген шартла бар эдиле анда. Устазларыбыздан Маратны юсюнден сордукъ. Аны ким болгъанынДан толу хапар айтхан чыкъмады. “Бу биринчи джырыды кеси
67
макъам салгъан”, - деб къайда эсе да эшитгенин билдирди бир
устазыбыз. Алай а халкъ билген да бир зат бар эди; 1957 джыл
сентябрь айда Къарачай бла Черкесия Россиягъа къошулгъаныны 400-джыллыкъ юбилейини къууанчыны тамалында, мындан барыб, культура бла искусствону декадасын Москвада этген кёзюулеринде Къочхар улу тепсеучюлени да, джырлаучуланы да солисти болгъанды. Бизни ансамблни концертлерине
бек уллу магьана бериб къарагъандыла. “Студентлени джыры”
да анда пластинкагъа, радиопленкагьа джазылыб, башха джерлеге да джиберилгенди. Ансамбль, Къарачай-Черкесияны уллу
эллерини бир къауумунда концертле салгъанды айланыб, Москвадан къайтхандан сора. Бизден алгъа кёчюб келгенледен кёбле къарайдыла концертлеге. Аладан танышла, джууукъла да,
Маратны тепсегенин, джырлагъанын махтагъан болмаса, кесини юсюнден джукъ айталмай эдиле. Ол заманда ана тилибизде чыкъгъан газет да кёчгюнчюлюкден къайтыу, мында тамал салыу бла байламлы материалладан, мюлк ишледен озуб,
быллай джашланы, къызланы юслеринден суратлаула, очеркле чыгъармагъанны орнунда эди. Маратны, башха творчество
къуллукъчуларыбызны, тин байлыгъыбызны ёсдюрюуге уллу
юлюш къошхан адамларыбызны джашау джоллары, джазгьан
затлары бла мен да, мени тенглиле да артда шагъырей бола
бардыкъ. Халкъыбыз джуртуна джарашыб бошагъандан сора,
уллу, гитче болса да, материалла басмалана тебредиле. Марат­
ны энчи алыб айтсакъ а, газетде не затла чыкъгъанлары эсимде тюлдюле, аны джашаууну, творчествосуну юсюнден, кесин
да сёлешдириб, джырларын да къошуб, 40 минутну баргъан
уллу радиоочеркни 1975 джыл мен къурагъан эдим. Артда джангыдан джарашдырыб да, башха пленкагъа джазгьан эдик. Ол
кёб кере берилгенди, энтда радиокомитетни фонотекасында
болургъа керекди. Бу джол да ол хапарла айтылмасала, чыгъарма толу боллукъ тюлдю, алай а аладан алгъа Маратны “при­
дворный поэти” къалай болгъанымы билдирейим.
1965 джыл “Восток-2” космос кеме бла Алексей Леонов эмда
Павел Беляев кёкге учдула. Анга СССР-де, саулай дунияда да
уллу магьана берилди, газетлени ал бетлеринде, радиобериуледе андан сора хапар джокъду, дерча алай болду. Леонов
ачыкъ космосха чыкъгъанында уа, миллет къанат битгенча
болуб къалды. Мен олсагъатда Къарачай-Черкесияны радио68
омитетини редактору болуб ишлеб тебреген эдим. Ингирги
^ериулени джангы хапарларында дунияны сагъайтхан бу затны юсюнден да айтылыргъа керек эди да, ол материалланы
башха журналистле бла бирге къурай келиб, тютюн ичерге коридоргъа чыкъдым. Ол джыллада радиокомитет Черкесскени
ТЮЗ арасында, почтаны мекямыны экинчи этажында эди Меннге дагъыда биреулен къошулуб, экинчи этажгъа чыкъгъан
бачхычланы башында биягъы кёкдегилени юслеринден сёлеше
тургъанлай, Марат келиб къалды. Леоновну ачыкъ космоеха
чыкъгъаны джангы берилген эди радио бла. Ол алкъын эшитмеген кёре эдим, тамам бек къууанды.
- Джашларыбыз кёкге учдула, бу джолгъула уа “кемени
эшигин” да ачдыла, Леонов тышына да чыкъды, бизде уа космосха аталгъан бир джыр да джокъду, - деди Къочхар улу.
- Нек этмей тураса да джыр, - деб мен сорууну кёнделен салдым. Ол кёзюулеге биз иги танышла болгъан эдик. Марат менден тамада болгъанлыкъгъа, тенглеча эди арабыз.- Не, ауузунгу джабдыммы? - деб къошдум, джууаб бермей, мурукку этгенинде.
- Дурак, сен сёзле джаз да, мен макъам салмасам, джабарса
ауузуму, - деди.
- Назмула музыкача алай “тынч” джазылмайдыла, - деб аны
ишин да, кесин да кемситгенча келтирдим.
- Джашла, сёзню къоюугъуз да, ишни къолгъа алыгъыз! деди ол ючюнчю, къатыбызда адам (къайсы болгъанын эсиме
тюшюралмайма). - Бу хорлам бла байламлы бир джыр амалсыз керекди, - деб къатыбыздан джанлады.
Мен джанымдан блокнотуму алдым. Къууанчым джюрегиме сыйынмай тургъаны ючюн болур эди, онеки тизгинни талай минутну ичинде джаздым да, Маратны къолуна тутдурдум.
Ол эки-юч кере окъуб чыкъды. Сора бир кесекни шум болуб
турду да, къагъытдан кёзюн алмай мурулдай тебреди. Талай
минутдан ол мурулдагъанына назму тизгинлени да къошуб,
ачыгъыракъ айта башлады. Алай эте туруб, базыкъ ауазын
сахнадача чыгъарыб, джырны келмеге къойду. Ол джыллада
Радиокомитетни къуллукъчулары олтургъан беш-алты кабинетден адамла коридоргъа атлаб, “не этгенлигигизди”, дегенча бизге къарадыла. Аллах джырларгъа ауаз бермегенин унутуб, мен да къошулгъан эдим да, экинчи этаж саудан да бир
69
тюрлюле зынгырдай эди. Бир-бирле ишни къаты заманында
эслерин бёлгенибизни онгсунмагъанларын ангыладыкъ. Башхала да безий, тели-мели эхе тургъаннга санаб, ызларына ышара-ышара кирдиле. Ол кёзюуледе музыка бёлюмге тамада Эбзеланы Шахарбий эди да, къатыбызгъа келди.
- Неди бу дауур-сюйюр?! - деди хыны этгенча. - Эсириб,
кесигизни тыялмай эсегиз, къорагъыз былайдан. Сау эсегиз,
студиягъа келигиз! - деб ючюнчю этажны бачхычларындан
ёрлеб тебреди.
Ол джыллада радиокомитетни фонотекасында джырла бек
аз эдиле. Къарачай джырланы бары да Шахарбий дыгалас этиб,
аны башчылыгъы бла джазылгъан эдиле да, музыкаларын толу
биле эди, эшта, къайсы бирини да бир къауум сёзлери - тизгинлери эсинде болур эдиле. Энди уа башха макъамны эшитгенине, къайдам, “космонавтла”, “космос” деген сёзле къошулгъан айтымла да чалышхан болур эдиле къулагъына. Бир джангы зат джаратылыб къалса уа, деб умутчу болгъаньш ангылаб,
ызындан атладыкъ.
- Хы, ЭНДИ хайда,
“ёкюрюгюз”, - деди да,
пианинону аллына олтуруб, тиеклерине бармакъларын салды.
Мен “ёкюргенни”
къоюб, бир джанына
турдум. Марат аны къатына сюелди. Бу джырлаб, ол да пианинода
согъуб башладыла. Талай кере башындан аягъына дери джырланды. i
Сора Шахарбий, студи- •
Я Н Ы уллу терезесини ол
джанында бёлмеде операторлагъа пленкагъа
джазаргъа буюрду да:
- Бар да къарачайлыланы Д Ж Ы Й ы б кел.
деди меннге.
Марат бла юй бийчеси Зоя. Кабардинка ансамблни солистлери. 1965 джыл.
70
Къарачайлыла болуб да, менден сора тёртеулен бар эдиле:
бизге башчылыкъ этген Байрамкъулланы Алибек, редакторла
Щаманланы Медиха бла Гогуйланы Хауа, дикторубуз Болурланы Люба. Биз баргъаныкъда, джырны пленкагъа джазыб
бошай тура эдиле. Шахарбий бла Марат да, студиядан чыгъыб алайгъа келдиле. Барыбыз да тынгыладыкъ. Ол темагъа
бизде да, башха миллетледе да джыр болмагъанын айтдыла,
джаратханларын да билдирдиле, радиону фондуна алыргъа
тыйыншлы кёргенлерин да чертдиле.
- Бу хар кимни эси космосха кетиб тургъаны бла къарачайча бериулени бюгюн муну бла башлайыкъ, - деди Алибек. Башхала да ол айтханнга разы болдула.
Ол кюн “Черкесскеден сёлешебиз”, дегенден сора джыр берилди да, къысха хапарла аны ызындан башландыла. Не ары дери, не
андан сора бир джыр къысха (джангы, десек тюздю) хапарланы
аллына тюшюб, эфирге берилмегенди. Аллай джорукъ джокъду.
- Бюгюнден ары мен сени кесиме придворный поэт этеме, деди Марат, чачыла тебрегеникде.
Арадан талай ай озгъандан сора, ашыгъыш джазылгъан
тизгинле поэзиядан узакъ болгъанларын ангылаб, макъамгъа
джангы сёзле джазаргъа муратым болгъанын нёгерлериме айтдым. “Аны къой да, башха ишлеринги эт, бу ол къууанчыбызны шагъатыча турсун” - дедиле. Алай болса да, талай джылдан бир къауум джерлерине кёз джетдириб, дагъыда бир куп­
лет да къошуб, джангыдан джаздыргъан эдим. Энди ол тюрленнгени бериледи радио бла.
Джырланы репрессиясы
Мен а Маратха экинчи джырыбыздан сора атадым “при­
дворный композитор” деген атны. Бу джырны чоту “Космонавтлача” дженгил, тынч болмады. Ол заманлада быллай затла бла байламлы болумну, Марат чыгъармаларына къалай
къайгъыргъанын ангылатыр ючюн, аны хапарын да къысхача
вйтмай къоялмайма.
Бизде кърал тамалда къуралгъан не ансамбль, не бир уллу
Хор къалмагъан эди джетмишинчи джыллагъа. Ол себебден
къарачайлыладан, башха миллетледен да талай джырчы, тепсеучю Къабарты-Малкъаргъа кетиб, анда ишлей эдиле. Марат
71
да аланы бири эди. Анда радио бла телевидениени хоруну солисти эди. Мадар табханына кёре, бери келгенлей тура эди.
Радиогъа къайтмай а кетмей эди. Хар келгени сайын малкъардагъыла, бизникиле этген болсала да, бир-эки джангы джырны пленкагъа джаздырыб келтире эди. Аланы арасында кесини джырлары да болуучан эдиле. Бизде аллай джукъ болмагъанлыкъгъа, ол республикада хорлары-зат бары да ишлей эди­
ле. Эжиулери, къобузлары, башха музыка инструментлери джарашыб эдиле. Ол халда джазылгъанлагъа миллет бек магъана
бергени себебли, Марат бек огъур ишни тындыра эди.
- Келчи, сени “Ана” деген назмунга къаллай макъам салгъаныма, къалай джырлагъанларына бир тынгыла, придворный
поэт, - деди ол.- Бусагъатда джетгенме, юйге да бармай, бери
келе турама.
Ол кёзюуге радиокомитетге энчи, неси да джарашхан мекям ишлениб, Черкесскени Комсомолец тийресине джыйылгъан Э Д И К . Биринчи этажда эдиле пленкагъа джазгъан, тынгылагъан джерлери да. Музыка бёлюм да анда орналгъан эди.
Тюшдюк экинчи этаждан. Эбзеланы Шахарбийни кабинетине
кирдик. Марат экибизни джырыбызны хапарын айтханында:
- Ненча минутну барады? - деб сорду ол.
- Юч минутдан артыкъны, - деди. Шахарбий бла мен бирбирибизге мыдах къарадыкъ.
- Халыгъыз нек тюрленди? - деб алгъын келтирген джырларынача къууанмагъаныбызны ангылагъанын сездирди.
Къууаныр зат а джокъ эди бу джол. Радиокомитетге экин­
чи тамада болуб бир онглу адам келген эди. Неси да аламаташхы, алай а джырла эки минутдан аслам болсала, тынгылагъанланы эрикдирген этедиле, деб алайын тутхан эди да, талай
кюнден бери ол кебге сыйынмагъан чыгъармаланы (Москвадан джиберилген орусчаладан къалгъанланы) кеси башчы бо­
луб, къоратдырыб бара эди. Маратха аны айтдыкъ.
- Алай болургъа мадары джокъду, - деди ол. - Эски халкъ
джырладан бири да, джангыланы асламысы, аны излемине келиширик тюлдюле.
- Биз да хапарлыбыз андан, сёзюбюз чапыракъдан ётмей
турабыз, - деди Шахарбий. - Кючден пленкагъа джаздыргъан,
джыйгъан джырларымы джартысына джууугъу къорагъанды.
Хы, да, Аллах айтхан болур, сал аппаратха, тъшгылайыкъ.
72
Тынгыладыкъ. Сора, башхаланы да чакъырыб, тынгылаМакъамын, сёзлерин, Джеттеланы Магометни джырлагъанын къобузну согъулгъанын да джаратдыла. Аз заман алсын
джыр, деб тургъан тамадабызны да чакъырдыкъ. Ол да джугъуна сёз табмады, эки минутха джыйыгъыз, деди да кетди. Джарашыб тургъан пленкадан бир куплетни, къобуз кеси согъулгъанны да къошуб, къоратыргъа керек болду. Радиокомитетни уста операторлары хар сёзню къыпты бла башха-башха кесиб, артда бир-бирлерине да джалгъай эдиле. Бу джол а, бизден хайыр джокъду, деб симсиредиле. Алай болса да, оноулаша, кюреше кетиб, ол куплетни да, къобуз сокъгъанны да къоратдыла. Не келсин, дагъыда онбеш-джыйырма секунд эсе да,
ЭКИ минутдан артыкъ болду. “Ол кесек зат ючюн тыйгъыч болма”. - деб тамадагъа барыбыз да джалыныб, кючден алдырдыкъ фонотекагъа.
- Сен мени придворный композиторум болургъа излей
эсенг, мындан ары музыканты созуб, эки минутдан артыкъ этме
да, дженгилирек барма къой, - дедим Маратха, тамаданы кабинетинден чыкъгъаныкъда.
Тамам ачыуланыб эди да, меннге да къолун силкиб, экинчи этаждан энишге айланды. Арта-артда да: “Джырда андан
сюйген куплетим джокъ эди, аны алыб атханыгъызны ачыуу
бурнумдады”, - деучен эди.
Багъалы коньяк
Нальчикден джырла келтириучю Марат дауурбазла да келтириб башлады. Ала бизге тюл, джарыкълыкъ юйлеге бек керек эдиле. Ол джыллада, аламат болмаеала да, къобузла аслам
Эдиле. Дауурбазла чыртда джетишмегенлери культура учрежДениелени бек джунчута эди. Аны себебли, энди радиону къуллукъчулары тюл, ала сакълай эдиле Къочхар улуну келирин.
'^нда тюкенледе-затда сатыла болурла, бу да аладан алыб,
былагьа табдыра болур, деб эс бёлмедим. Ол тёгерекде да ала
болмагъанларын, иш этиб, юрениб, кеси этиб башлагъанын
^ртда билдим. Къарачай-Черкесияны радиокомитетинде хор
къуралыб, Марат да джуртуна къайтыб, анда солист болуб
ишлеб башлагьанында, аны къолу неге да джарашханын, джыр­
ла этгенден, джырлагъандан, тепсегенден сора да, кёб тюрлю
73
затда чемерлиги болгъанын ангыладым. Мал сояргъа, аны
юлюшлеге бёлюрге, тишлик-зат этерге да андан устагъа мен
хазна тюбемегенме.
... Юйде эт бошалгъан эди да, къой алыб келдим. Черкесскени арасында беш этажлы юйню арбазында тюшюрдюк да,
алайда терекчикге тагъыб, кёзюмю анга чыракъ ийиб симсиредим. Ким болса да кесибизни джашладан бир таныш озар,
деген умут бла келтирген эдим былайгъа ансы, кесими мал сойгьандан хапарым джокъ эди. Не бек оюмсузлукъ этдим, хоншу
элледе танышланы бирине джетиб, сойдура келсем боллукъ кёре
эдим, деб кесими хыртха ура тургъанлайыма, Маратны эслеб
къойдум. Дженгил-дженгил атлаб баргъанындан къайры эсе да
бек ашыкъгъанын да ангыладым. Таууш этдим. Къайтды.
- Мынга оноу эхе бар, бычакъ чыгъарайым, - деб фатарым
таба атладым.
- Заманым джокъду, ашыгъама...- дегенча, ызымдан бир
затланы айтды, ала мени къулагъыма кирмедиле.
Бычакъ алыб къайтдым. Анам да ызымдан чыкъды. Юйде
экибиз ЭДИК. Марат аны да къучакълады, эркелетди, къойну да
бойнун тартды.
- Мындан арысын кесинг этерсе, - дей малны арт аякъларын
тутду. Мен да ал джанындан кёлтюрюб, кухнягъа элтдик. - Аси­
ях, сау-эсен ашагъыз, - деди да анама, эшик таба айланды.
- Къайры ашыгъаса? Джангы этден бисмилля эхе барырса,
- деди анам. - Муну да мал союудан хапары джокъду...
Анамы ол экинчи айтханын чыртда онгсунмадым. Марат
хыликке этиб, бир джыйылгъан джерлерибизде-затда айтыб,
азаб бериб турлукъ эди. Кесим да кёб болмай аны юсюнден бир
тюрлю хапарланы джайгъан эдим да, тиш къысыб тура эди.
- Анам, мен сойгъан къойла былайгъа тюшселе, арбазгъа
сыйынныкъ тюл эдиле, - дедим. - Ишинг къаты эсе, джарсытма.
- Къаты болуб къатылыгъы джокъду, бирсу сакълаб турады, - деди, меннге сынчыкълаб къарай. - Башлай тур, сёзню
къысхаракъ эталсакъ, къайтырма.
Сагъатдан артыкъны кюрешиб, къойну бир джаныны терисин айырдым. Ол бир джанын башлардан алгъа, солугъан
да этейим, кофе да ичейим деб, терими да сюртюб, белими тюзете тургъанлайыма, Марат кирди.
- Сен къарачайлы да тюлсе, эркиши да тюлсе, - деди да, анаМ
74
этерге бёлмесине чыкъгъан эди да, ауазын энишге этиб,
талай “ариу сёз” айтды.
- Кимни башы ишлейди, кимни къоллары ишлейдиле, - деб
“ ч и м д е р г е ” умут этдим, айтханыма магъана бермеди.
Ол бир джанына айландырыб, терисин аллыкъ болур, деб
тура эдим да, алай этмеди. Къойну ичин джарды да, болгъанны бери къотарыб тебреди. Сора, къалайларын, къалай алгъанын да иги кёралмай къалдым, таба бла бир затны туурады да:
“Къууур!” - деб буюрду. Бу “къыйын ишден” къутулгъаныма
къууаныб тургъаным бла аны бу этгенине суу къуйгьанча болдум. Къууурулгъаннга “нёгер” да керек эди. Кесим хазна ёч
болмагьанлыгьыма, келген, кетген къурумай эди да, юйде экиюч тюрлю ички болуучан эди. Бюгюннге къарагъанча, джангыз бир шыша къалыб эди. Ол тургъанлы джылдан артыкъ бола
эди. Дербент шахарда бир джыйылыугъа баргъанымда алыб
келген эдим. Ичи къалай болгъанын ким биледи, тёгерегирек,
тышы бир ариу оюуладан толу, хан къонакъ келсе да, тепсиге
салырча коньяк эди. Ол джыллада тыш къралладан бизни тюкенледе джукъ джокъ эди, бу Дагъыстаннга къалай келгенин
да билмейме. Бир тамам уяллыкъ адамыма болмаса, аны Маратха салыр акъылым джокъ эди. Тёгерегибизде тюкенле болгъанлыкъгъа, ашхамда ала сатмай эдиле.
Мен ол сагъышланы этген кёзюуде Марат къойну союб да,
санлаб да, юлюшлеча ууакъ этиб да бошады. Барына да ононбеш минут къорагъан болур эди. Табадагъы алкъын бишмеген эди да, анамы бёлмесине кириб, экиси ушакъгъа сингдиле.
Бир заманда экибизни “Ана” деген джырыбызны джырлагъаны эшитилди. Аягъына дери джырлады. Анамы алгъыш этгени къулагъыма келди, бизни бла тепсиге олтурлукъ тюл эди,
Марат кеси къайтды. Мен да, табаны столгъа салыб, ётмек кесиб тура эдим. Олтурду да, бетиме къарады.
' Къарасанг, къарамасанг да, джукъ джокъду, - дедим.
- Сен болгъан джерде суу джюрюгенине да сейирсинеме...
Мен ол шышаны хапарын айтдым да:
- Тамбла ЭКИ шыша аракъы не коньяк алыргъа айтама, муну
къой, - дедим.
- Тамбла мен сеннге алырма, - деди. - Мен да ичкини сюймегеними билесе, алгъыш этерге бирер рюмка къуй да, къалгъанын къоярса.
нам аз
дагъ ы да
75
Къоймадыкъ. Аны да аз-аз тарта, культураны, искусствону юсюнден ушакъ эте, кече арагьа дери къалдыкъ. Ол ингир
да бек багъалатхан адамларымы бири бла ашыргъан, эм насыблы кёзюулерими бири болуб озду.
Адамлыкъны шартлары
Марат уллу, саубитген, токъ джаш эди. Былай къарасанг,
деудю, деб къоярыкъ эдинг. Аллай адамла казна джукъгъа эе
бёлмейдиле, кишите къайгъырмайдыла, къатыджюрекледиле,
кеслерине базгъанладыла, дегенлени эшитгенме. Ким къалай
эсе да, Марат алай тюл эди. Джумушакъ джюрекли, джууаш,
илеш, джарыкъ, башханы джарсыууна къыйналгъан, кимге да
болушургъа излеген, бир-бирде сабийча, кесине эе бёлдюрюрге, таб джазыкъсындырыргъа да огъайы болмагъан джаш эди.
... Бир бек сууукъ къышда-затда ангинасы тутхан болмаеа,
арт джылларына дери джугьум ауруйду, деб эшитмегенме андан.
%
АРОгеКИКВОЕР
н^тпштшрй
- ^
■i
.
Маратны творчество ингири. Сахнада. 1995 джыл.
Къайсы джылны къышы болгъаны эсимде тюлдю, сууукъ
онгубузну алыб тохтады.
Ол заманда бизни кабинетибиз радиокомитетни ючюнчю
этажында эди. Хор да этажны эки уллу бёлмесинде юрене эди
76
жырларгъа. Бир джерде болгъаныбыз себебли Марат, ишге
кеде ишден кете, солургъа тохтагъан сагъатларында.да бизге
кириб, сёлеше, чам-накъырда эте, бир-бирибизни хыртха ура,
безий туруучан эдик. Не эсе да эки-юч кюнню кёрюнмей турду.
Ауругьан хапары чыкъды да, барыб кёрюрге керек эди, дегенле болдула, анга не боллукъду, деб кюлгенле да болдула. Алай
эте чачылдыкъ да, экинчи кюн бир тюз хапар билейик, дей тебрегенлей, кеси эшикден кириб къалды. Юсюнде тону бла пальтосу болгъанын унутханма, аны да джагъасын ёрге этиб, бир
тюклю, къалын боюнлукъну да бойнуна къысыб, тамагъы тутхандан ауазы да кючден чыгъа, туурамда шиндикге олтурду.
Кабинетде эки-юч адам не болгъанды, къалайса, дегенча сорууланы бердиле. Мен бу джол кесин тутханын джаратмагъан
эдим да, барыбыз да, алай кибик этсек “оюлуб” къалыр, деген
къоркъууда сансыз къарадым.
- Бу ангина чыртда чыртда онгуму алыб къойду, - деди ол.
- Туура былай тутмаучан эди. Не этерге билмегенимде, ауузму
да кашнем бла джабыб, температурам да болгъанлай, юйден
чыгъыб келеме. Кёремисиз, кючден сёлешеме.
Джан аурутурукъдула,ос бёллюкдюле, джазыкъсынныкъдыла деб, аллай “джылыу” излеб эте эди бизден. Къалгъанла
аны оюмуна келише тебрегенлей, мен да къошулдум сёзге:
- Бу къыйналыб тургъанынг бла мени сенден бир тилегим
барды, - дедим. Аллай дарман ич, кесинги былай сакъла, де­
генча бир оюмлу, джарарча затланы айтырыкъды, деб бетиме
къатды. —Не этерик эсенг да, бусагъатда тыныб къалма. Быллай къаты сууукъда, сенича ауур адамны “ашыргъан” бек къыйын тиерикди. Бизни джазыкъсын, джылыугъа дери аякъ тире.
Бир кесек джарыса, деб айтхан эдим да, болмады. Кёлю
къалыб кетди. Бу джолгъа дери, андан сора да бир-бирибизге
кёлюбюз къалыб билмейме...
Хорда джырлагъанла джыйырмагъа джууукъ адам бар эди­
ле. Эркишиледен Маратдан тамада джокъ эди. Башха коллективледеча, хорда да, саулай радиокомитетде да ишни, урунуу
Джорукъну, къайдам, ол сагъатда фатарла, машинала да бере
эдиле да, аланы юлешиуню юсю бла чурумла чыгъыб, даулашыула да болур ючюн къалмай эдиле. Аллай кёзюуледе джырчыларыбыз Маратны ауузуна къарай эдиле. Ол профсоюз комитетге членнге сайланнганлай тургъаны себебли, аны тиклик77
леге къарагъан, сюзген джыйылыулада да былай болургъа керекди, деб, кёб кере къалгъанлагъа сёзюн айыртханына шагъатлыкъ эталлыкъма. Хордан комитетни тамадаларына, Къарачай-Черкесияда джарыкълыкъ бёлюмге, культура учреждениелеге келечиге джюрюучю да ол эди. Муну бла мени арабыз
аманнга кетсе, артда кесиме табсыз болур, дегенча джукъ эсине келмеучен эди, нёгерлерин джакъларгъа джетсе. “Аны алайда терслиги джокъду”, “анга ол керекди, мынга бу керекди
амалсыз”, - деб, джууаблы адамланы джагъаларына “къадалыб” къала эди. “Тур ёрге”, - десенг, кимге да къолундан келген бла болушургъа хазыр эди, алай а кимден да бек нёгерлерине джан аурута эди.
Ол джыллада, радиокомитетники болмаса, саулай областда да джокъ эди хор, районлада суратлау коллективле болмасала. Анга башчылыкъ этгенле башхала эдиле, алай а тамалын
салгъанланы бири, бегиуюне, джарашыууна эм уллу юлюш
къошхан да Къочхар улу эди. Аллай бир да сюе эди бу коллективни. Аны культура джашауубузда магъанасын джууаблы
къуллукъчулагъа сингдириб да кюреше эди. Къуллукъчула дегенлей, не уллу къуллукъчуну, устазны, тюз ишчини, колхозчуну къатында да кесин бирча тута эди. Биреуню кёлюне джетеме деб, тёгерегине айланыб, кукаланыб кёрмегенме. Бир къауум творчество къуллукъчулача, кесин хар джерге уруб, эс бёлдюрюр джанындан дыгалас этиучюледен тюл эди. Хорну юсюнден айтсам а, ол да, аныча, кёбле да къоркъгъан къоркъууубузгъа тюбедик. Артда ачха къытды-зат деб, бир сылтауланы табыб, джырчыларыбызны чачыб ийдиле. Ол бек оюмсуз иш болду. Не аламат джыр этген да, кеси джырлай билмей эсе, бусагьатда ол чыгъарманы профессионал дараджада телевидение бла,
радио бла берилиб турурча джаздыраллыкъ тюлдю. Кеслери
джырлагъанланы кёбюсю да халкъны джюрегине джол табалмайдыла. Кимни ауазы, кимни усталыгъы, не этилген эжиу, не
согъулгъан къобуз тыйыншлысыча болмаса, не аламат джыр
да миллетге джайылмайды. Хорну къуругъаны культурабызны ёсдюрюуге бек чырмау болду. Джууукъ заманда аллай кол­
лектив къуралыр, деб айтхан да къыйынды.
... Башында чертгенимча, илеш, ким бла да тенгликни,
шохлукъну тутаргъа излеген, ачыкъ кёллю адам, ол шартланы
тамалында бир халиси бла бизге, аны онгундан алыргъа.
7!
къозгъаргъа, чам этерге таблыкъ чыгъарыб къоя эди. Ол да
неди десегиз, танышларына тюбегени сайын къучакълаб, ийнакълаб, хар къайсысына къор-къурман болуб туруучу эди.
Эркишилени сан бири къала эсе да, тиширыуланы алай этмей
ычхындырмай эди. Тюзю, ол халисин биле эдиле да, тиши­
рыуланы асламысы андан алгъа кеслери къучакълай эдиле.
Айтханыбызгъа уллу магъана бермесе да, биз: “Аны эри сенден бошайма деб айланады”, “муну анасы къатынла джыйылгъан джерде сеннге айтмагъаны къалмагъанды”, “ол къыз
бу телиден къалай башымы алыргъа билмейме, дегенди” - дегенча сёзлени бир-бирибизге шагъатлыкъ эхе, айтханлай тура
ЭДИК. Ол затланы эсге тюшюре, энди сагъыш этеме да, дуниядан эртде кетериги себебли, хар кимден тансыгъынгы ал деб,
Аллах алай буюруб, аны бла эхе болур эди, деген оюмгъа келеме. Джандетли боллукъ, кеси къозгъаб, чамы-накъырдасы
бла азаб бериб тура эди да, ол зауукъ джыллада биз да аны
онгун алыргъа излей эдик. Бир джолда хамам «кёл кенгдиргеними да» айтмай къоялмайма.
Кечериксиз, мен юйленнген еагъатда тойда да болду, ол
кесин къонакъгъа санамагъанлыкъгъа, ючкекенчиле сыйлы
къонакъча кёрюб, тёгерегине да айландыла. Бийчени биринчи
кере анда эследи. Черкесскеге джыйылгъаныбыздан сора, шахарда къайры эсе да барыргъа автобусла тохтаучу джерге чыгъыб тургъанлайыбызгьа, Марат келиб къалды. Мен аллыма атлагъан болурем, кьайдам, биринчи мени къолуму тутду да,
экинчи аны бла саламлашды.
- Марат, сен мени былай нек сыйсыз этдинг, нек сындырдынг? - дедим кюлмей-ышармай.
- Не болгъанды? Не этгенме? - деб, сескекли болуб сорду.
- Шахарда тиширыуланы барын да къучакълайса, мени
бийчем аланы барындан да аманмыды? Нек къучакъламадынг?
- деб, керти да бир терслик этгенча, хыны сёлешдим.
Маратны ол кюнча джунчуб кёрмеген эдим. Къызарыб,
ауузуна сёзю келмей, бир кесек турду да:
- Вот дурак! Вот дурак! - дей, джанлаб кетди.
Артда бир олтургъан джерде ол хапарны айтыб, Марат
кеси:
- Бу адам тюлдю... Бу телиди... Мынга ышанмагъыз! - деучен эди.
79
Зарлыкъны ууу
Кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы бла ол да, кёблеча, окъ
уб, билим, усталыкъ алыргъа мадар табмай къалгъан эди. Ал­
лах берген уллу фахмусуна дагъан болурча, музыка инструмен
тледе согъа билгени, бу тутхан иши бла байламлы училище
институт дегенча джукъ бошагъаны джокъ эди. Артда ноталагьа юреннген эди, алай а къыйналыб джаза эди. 60-чы - 80чы джыллада Къарачайда, Черкесде, Абазада, Ногъайда му­
зыка джазгъанладан алгъа уруб кетген болмай, бирчаракъ эди­
ле. Ол кёзюуледе телестудиябыз джокъ эди да, чыгъармаланы