Халкъны Къанатлары - 03

белгили болуб турурча аллай джугъум джокъ эди. Талай назмум газетде басмаланнгандан озуб, китабым чыкъгъаны, атым
айтылгъаны зат болмагъан эди. Аскерде адресими да табыб,
литературада биринчи атлам этген джаш адамгъа алай эс бёлюб айланнганына энтда сейирсиннгенлей турама. Ма ол Ха­
лиматны къагъыты бла аскерден ийдиле. Семинарда да болДУм, юйде да джети кюнню туруб, ызыма алай бардым. Аллай
бирге бош этген эдиле. Андан сора аскер къуллукъ этген джеримде атым да чыкъды, сыйым да кёлтюрюлдю. Халиматны
ол игилигин мен ёмюрде унутурукъ тюлме...
Быйыл джылны ал сюреминде, Халимат телефон бла ишге
селешди. Тынчлыкъ-эсенлик сорушдукъ.
.
2 3 'аказ 1022
33
- Арт кёзюуде ары-бери да хазна джюрюялмайма да, бир
къауум затладан уллу хапарлы тюлме, - деди. ~ Къалгъан къалай болса да, литературада болумгъа эсим бёлюннгенлей турады. Джаш джазыучуладан биз къууанырча ким барды?
- Ол джаны бла халыбыз къолай тюлдю, - дедим. - Джазаргъа тырмашханла, иги кесек зат джазгъанла да кёбдюле, не келсин, Къобан райондан Батчаланы Фатима бла Джёгетей Аягъы
райондан Лепшокъланы Амин болмаса, литературагъа юлюш
къошарла, деб ышанырча адам кёрмейме.
- Ол экисин а былтыр айтхан эдинг, - деди мыдах ауазы бла.
... Халимах былтыр да ол затны юсюнден соргъаны, мен да
бу джолча джууаб бергеним энди эсиме тюшдю.
Бу ЭКИ авторну назмуларын газетде окъуб, хатларын джаратыб, аладан хапар билирге излеб телефон бла сёлешген эди.
- Была кимледиле? Неге джарайдыла? Къаллай окъуулары
барды? - деб соргъан эди.
Мен аланы танымагъанымы, назмуларыгъыздан да асламыракъ алыб, редакциягъа бир келигиз деб, письмо ийгеними
билдирген эдим ол джол...
- Да аланы да иги кесекден бери газетде джукъларын чыгъармайсыз, - деб эсими бёлдю Халимат.
- Ол экисини назмуларын редакциягъа джетгенлей чыгъарыб барабыз, - дедим. - Былтыр экиси да бирер кере келиб кетген эдиле, - деб Батчаланы Фатима бла Лепшокъланы Амин
кимле болгъанларын айтдым. - Энди кеслери да кёрюнмейдиле, назмуларын да иймейдиле. “Къайдасыз?” деб письмола
джазгъанма, джууаб сакълаб турама.
Литература джашаууну тамалы эди, джаны аны бла бир эди.
Мен ангылагъандан, биз “кетсек”, бизни орнубузгъа келиб,
литератураны ёсдюрлюкле кимледиле, ала къайдадыла деген
сагъыш арт джыллада чыртда тынгысыз этиб тура эди. Джашауну тюрленнгени бла, хар ким байлыкъгъа башын атыб, кеси
къайгъылы болуб, алгъынча, джазаргъа тырмашханла да аз
болгъанлары артыкъ да къыйнай эди аны. Телефон бла сёлеш­
ген, не ол редакциягъа келген, не мен алагъа баргъан, не джолда тюбеб къалгъан кёзюулерибизде да ол зат ачыкъ таныла эди.
Джаш джазыучуладан сора да, дагъыда бир затны сагъыннганлай тура эди. Артыкъ да бек былтырдан бери. Джазыучуланы союзуну республика правлениесинде болумгъа хош тюл
34
эди Ол кесини кёб къыйыны кирген джерге эси бёлюнюб тура
эди Бирер чурум бла алайда ишлерге къарачайлыладан киши
къэ-лгъзн эди.
- Алай болмазгъа керек эди, - деб, нени юсюнден сёлешсек
да, сёзню аягъын анга элте эди.
Республиканы тамадаларына телефон бла сёлешиб, алайда
къарачайлы болмагъаны келишмейди, литературабызны ёсюмюне да чырмауду, деб кюрешиб тургъанына шагъатлыкъ этерикме. Башха миллетледен ишлеген адамланы бирин чыгъарыб,
аны орнуна къарачайлы салынсын, демей эди. Энтда биреуленнге орун беригиз деб, аны айта эди. Правлениени кесинде къуллукъ этгенле, биз, къарачай джазыучула да, джюрюте эдик ол
сёзню. Алай бла бюджетден энтда бир оруннга ачха чыгъардыла. Тамадала Халиматны бек сыйын кёре эдиле да, аны айтханы барыбыздан да бек джарагъаны хакъды.
Анда ЭНДИ къарачай джазыучуладан да консультант боллугъуна къууандыкъ, артыкъ да бек Халимат джарыды.
- Сен ары бар! - деб, мени “джагъамдан” алды.
Талай джылны мындан алгъа, олсагъатда областны эм уллу
оноучуларыны бири Гочияланы Борис “Акъ юйге” эки-юч кере
чакъыргъан эди. “Джазыучуланы союзуна башчы болургъа
излегенле кёбдюле, биз сен болсанг дей эдик, джазыучуланы да
кёбюсю разыдыла, ала бла сёлешгенбиз”, - дегенинде унамагьан эдим. Аны да билдирдим да:
- Кел деб, правлениеде ишлегенле да айтхандыла, - дедим .
- Алай а джангы джазыб тебрегенле бусагъатда союзну хазна
джокъламайдыла, редакциягъа келедиле. Алагъа бу къуллугъумда иги джараргъа боллукъма.
Халимат бир кесек сагъыш этиб, мени оюмуму тюзге санады.
3. Энтда сокъуранама
Джазыучуланы союзуна джангы адамланы алыугъа, ол
ишлеге кеси башчылыкъ этген замандача джууаблы къарай эди.
халиси ючюн алгъын бир къауумла бла арасы тик болуб
^Ургъанын, ауур сёзле эшитгенин да башында чертген эдим.
Литератураны тазалыгъын сакъларгъа керекди”, - деб къойгъан болмаса, энтда меннге кёлкъалды боллукъдула, ызымдан
эманны къуярыкъдыла дегенча затла къулагъына кирмей эди2*
35
ле. Кёбюбюз литературагъа алай джууаблы къараялмагъаныбыз, мени сартын, бусагъатда джазыучуланы баш 1семликлерини бириди.
Союзгъа член болургъа тыйыншлыланы алгъы бурун секциялада сюзедиле. Мен правлениеде къарачай секциягъа башчылыкъ этгенли озгъан он джылдан артыкъ заманны ичинде,
джаш джазыучуладан ючеулен, кеслери да мен бек тыйыншлыгъа санагъанла, сен бир айтсанг Халиматха дегенлеринде,
андан рекомендацияла берсенг, деб тилеген эдим. Бирине разы
болуб джазды, бирине экили бола туруб, талай кюнден берди,
ючюнчюсюне уа унамай къойду. Мен андан-мындан келтирирге
да кюрешдим, болмады. Ол да биз чыртда бир-бирибизни ангыламагъан кёзюулерибизни бири болуб озду. Кёб джылланы
ичинде аллай кёзюуле уа болур ючюн къалмагьандыла. Алай а
ТЮЗ сыйын кёргенден, багъалатхандан сора да, Халимах мени
анамдан аз гитче тиширыу эди. Бир-бирде, кесими оюмуму
тюзлюгюне чыртда ишегим болмаса да, адебсизлик этмейим,
джанын къыйнамайым деб, тереннге кирмей къоюучан эдим.
Алай а...Бир джолда Джазыучуланы союзуну правлениесинде
къарачай бла абаза секцияланы ишлеринден отчётха къарадыла. Алагъа башчылыкъ этгенле хапар айтыргъа керек эдиле.
Мен да, абаза секцияны тамадасы Лагучев Джемоладдин да
сёлешдик. Бизден сора сюзюу башланды. Хар ким ол кеслери
билген тилде джазгьанла бла байламлы сёлеше эдиле кёбюсюне. Биринчи Халимах сёз алды. Къарачай секцияны, мени да
бек хыртха урду. Аныча хыны сёлешген болмады ол кюн алайда. Ариуну сюйген адам эди да, алай нек “тебгенин” ангыламадыкъ. Джыйылгъанла уа - правлениени тамадасы Хубийланы Осман, беш секцияны да башчылары, консультантла, бюрону членлери, дагъыда бу ишге къошулсала деб чакъырылгъан, сынамлары болгъан, джыллары да келген белгили адамла
эдиле. Халимах да ол халда чакъырылыб келген эди.
Кесине аман айтылгъанын киши да сюймейди. Мени да
“бурнума” ётдю. Ол излегенлени, ол айтханланы кёбюсю биз
баджараллыкъ затла тюл эдиле. Джыйылыуну аягъы сюремде,
доклад этген адамлагьа “айтылгъанны эшитдигиз, энди не дейсиз” дегенча сёз бериучендиле. Бу джол да алай болду. Хали­
мах мени да, секцияны да херслеб айтхан захларыны асламысы
туххучсуз болгъанларын джыйылгъанлагъа ангылахыргъа
36
кюрешдим, гюнахсыз джеримде ауур сёлешгенине ачыуланнганым бла, къаты сёлешиб да ийдим. Айтыб бошагъандан сора
сездим асыры тереннге кетгеними. “Меннге сёзюгюз да керек
тюлдю, бу иш да керек тюлдю, башыма бош этигиз”, - дедим
да олтурдум.
Джыйылыуну бардыргъан да, аягъында сёлеширик да, аны
джабарыкъ да Осман эди. Ол сабыр да, оюмлу’да адам, менича
Халиматдан башлаб къоймады. Ишни, бюгюн сюзюлген затланы, литератураны ёсюмюнде секцияланы магъаналарыны
юслеринден айта келиб, алай джетди Халиматны оюмларына.
- Къарачай тилде къол джазмала къалгъанладан эсе талай
кереге аслам тюшедиле бизге, - деди. - Аланы эсеблерин бар­
дыргъан, кесини ишлерин джарсытыб, сан биринден къалгъанын окъуб тургьан, хар къол джазманы секцияны членлеринден
юч-тёрт адамгъа бериб, бир-бирде, тилеб, джалыныб окъутхан,
алагьа къарагъан, сюзюлген сагъатда башчылыкъ этген да, протоколланы-затны джарашдырыргъа кюрешген да Билял болгъанын билесиз. Сюзюулени кёзюулеринде хыртха урулгьан чыгъармаланы авторларыны кёлкъалдылары болмаса, сау бол, де­
ген киши джокъбуз, бир сом ачха да тёленмейди. Джазыучуланы союзуна джангы адамланы теджеуге джетсек да, алгъа секцияда къарагъанларын, документлерин джыйыуну, джарашдырыуну ауурлугьу да, ол ишни юсю бла сёзню-къайгъыны ачысы
да мынга джетгенин билесиз. Была бары да керекмидиле Билялгъа? Къарачай секция, аны башчысы да хамам аламат ишлейдиле деб, мен да айтмайма. Къалгъан тиллени секцияларындача,
мында да бардыла кемликле, аны чертдик, билдирдик. Тюзете
барырла. Сен да, Халимах, секцияны членисе. Арх кёзюуледе аны
джыйылыуларына хазна келмейсе, къол джазмаланы да къалгъ­
анладан аз окъуйса. Ишде сен айхханча кемликле бар эселе да,
ол захда сени да барды херслигинг...
Оемандан алгъа сёлешгенледен да эки-юч адам Халимахха
сен джангылдынг деген эдиле да, аланы бири бла да даулашмады. Асыры оздуруб ийгенин сезгенча кёрюндю. Алай нек
эхгенин ол кюн да ангыламадыкъ, мен энхда билмегенлей барама. Сокъураннган а эхдим, бир кесек “сууугъанымда”. ЭнхДа сокъуранама. Джангылмагъан адам болмайды. Ол алай эхгенликге, мен уллу хатерин кёрюб, айхырымы “сыйдамыракъ”
айхсам хыйыншлы эди.
37
Ол джыйылыуда билмегенликден, Осман да бир затны
юсюнде джангылгъан эди. Халимат бла мен алгъаракълада ол
секцияны джыйылыуларына азыракъ джюрюрюню, къол джазмаланы да азыракъ окъуруну юсюнден келишген эдик. Османны андан хапары джокъ эди, артда да джукъ айтылмагъан эди,
бу очеркни окъуса билликди.
Ол келишиуюбюзню юсюнден айтмасам, хапарым толу
боллукъ тюлдю.
Мен билгенден, мен сынагъандан джыллары келген адамла
джашыракъ къауумдан эсе джууаблылыкъны бек ангылайдыла,
сёзлерине толу болургъа кюрешедиле, былай керекди, болуш
десенг, къолларындан келгенни аямайдыла. Къарачай джазыучуладан секциягъа тюшген къол джазмалагъа къарауда да ол
зат ачыкъ кёрюне эди. Аланы окъургъа да, еюзген сагьатда ма
былайды деб, кескин айтырча хазырланыргъа да, джыйылыуда
олтурургьа да заман къорайды. Секцияны членлери онджети бар
эдиле. Бары да бирден джыйылырча мадар болмай эди, ондан
артыкъ адам келсе, ол джетише эди. Ол джыйылыр кюннге белгиленнген къол джазмаланы окъугъанла уа келирге керек эдиле.
Алай болмаса да оюмларын джазыб ие эдиле.
- Мени джылым да келгенди, бир кёб башлагъан затым да
барды, аланы бошаялмам деб къоркъуб турама, кесим да Джазыучуланы союзундан узагъыракъда джашагъанымы билесе, деди бир джолда Халимат. - Ол ишлеге хаман къошул деб, мени
асыры къысма.
Аны айтханларын тюзге санадым. Къол джазма да уллу,
ангыларгъа къыйын болуб, бир оноугъа келалмай къалырбыз,
деб къоркъсам бере эдим анга окъургъа. Алай бла окъугъаны
да, еекцияны джыйылыуларына джюрюгени да аз болгъан эди.
Сен керексе десек, баш алыргъа излегени болгъанды, деб эсиме
тюшюралмайма.
4. Башхалагъа чырмау болмайым
Джашаууну арт джылларында заманы джууукълашханын
сезиб тургъаннга ушай эди. Мени ол оюмгъа келтирген затланы да экисин айтайым.
Алгъын радиода, артда газетде ишлеген заманымда, ма
быллай темалагъа сени статьянг, эсге тюшюрюуюнг керекди
38
десем, “къачаннга?” деб, соргъан болмаса, сылтау этмей эди.
Биз джанындан киши айтмагъанлай, джашауда баш магъана
берилген затланы юслеринден кеси джазыб да ийиучен эди. Бу
озгъан юч-тёрт джылны ичинде уа аллай джукъ джазгъанын
тохтатыб къойду. Тюбеген сагъатыбызда, телефон бла да бешалты кере эсине салдым. Бирер сылтау табды. Ахыр кере уа,
унутмагъан эсем, 1995 джылны аягъында эди, былай джууаб
берди:
- Публицистиканы къачан да сюе эдим, джазыб тургъанымы да билесе, энтда джазаргъа кереклисин да ангылайма, - деди.
- Алай болса да энди меннге ол затлагъа бёлюнюрге керек болмаз. Ол оюмгъа келиб, ачыкъ айтыб да къоялмай, редакцияда,
радиода ишлегенледен да бирер сылтау бла “башымы ала тургъанма”.
Экинчини айтыр ючюн а узагъыракъдан башларгъа керекме.
1995 джылны ал кёзюуюнде, 30-40 къагьыт болур эди, Халимат къолу бла джазгьан бир затны ийди. Ол быйыл кёб болмай басмадан чыкъгъан “Джашауум” деген китабыны бир юзюгю эди. Газетни редакторуна кёргюздюм. Редакцияда джюрюген джорукъгъа кёре, аны басмаларгъа табы тюшмей эди. Кесим алыб барырча болмады да, телефон бла сёлешдим.
- Халимат, къол джазманг саудан да керекди бизге, дедим.
- Нек излейсиз аны? - деб сорду.
- Кесинг билгенден, редакцияда алгъын ишлеген адамланы
джартысы къалгъанбыз, - дедим. - Ол себебден, газетни бетлерин материалла бла кючден толтурабыз. Къол джазмангдан
талай номерде берирге да излейбиз, окъуучула артыкъ да сюйюб окъурукъ джерлерин кесибиз сайласакъ дей эдик. Андан еора
да къол джазма бирден келиб къаралмай, андан юзюклени берген адет джокъду. Ол да тыйгьыч болады.
- Машинкагъа урулуб, китаб басмагъа кетгенди да, сизге
ийгенимден башха кесимде джугъу къалмагъанды, - деди. Сора
бир кесек турду да: - Не меннге ышанмагъанлыкъмы этесиз? деб сорду.
Ал джанында айтханымдан эсе, артда билдиргениме эси
бёлюнюб, кёлю къалгъанын сездим.
- Сеннге ышанмасакъ, кимге ышанныкъбыз, алай къалай
аитаса, - дедим. - Алгъаракъда повестинг саулай келгенинде,
39
сёз да салмагъан эдик, хазна джугьун къоимагъанча чыгъаргъан да этген эдик. Чыгъаргъандан ары кёбюрек да чыкъсын,
бизде джорукъ да бузулмасын, деб этебиз.
- Ол да алай болур, менде ол юзюкден сора джукъ къалмагъанды, - деб дагъыда айтды. - Болмай эсе кесиме къайтарыгъыз да къоюгьуз...
Айтханын этдик. Кеси келмегенликге, телефон бла дженгил-дженгил сёлеше туруучан эди да, андан сора ол адетин къоюб олтурду. Мен да ишни, къайгьыны кёблюгюнден эсгермей
турдум аны. “Халимах бизни нек унутханды?” деген оюм экиюч айдан келди эсиме. Кёлю къалыб, аны ючюн алай этиб тургъанын да ол заманда ангыладым. Телефон бла сёлешиб, тынчлыкъ-эсенлик сордум. Кёлю къалгъаны сёнгнген болур эди,
сёз урумундан аллай джукъ сезмедим.
- Джангы назмуларынгдан ий бизге, - дедим, бир кесек
ушакъ этгенден сора.
- Юч-тёрт назму кёб болурму? - деб сорду.
- Ол азды, тогъуз-он назму бер, - дегенимде къууанды.
Талай кюнден барын да бирден газетде чыгъардыкъ.
Арадан тёрт-беш ай озгъандан сора, назмуларыны юслеринден дагъыда сёлешдик. Бу джол ол кеси телефонну къонгурауун къакъды.
- Алгъъш джазыб, кёлюме джетмей тургьан, башланыб бошалмай тургъан назмуларъш бла кюрешеме бусагъатда, - деди.
- Джарашдыргъанъша кёре, сизге да бир къауумун бере турсам, къалай болур? - деб сорду.
- Бир къаууму дей хурма да, кёлюнге джехгенлени ий да бар,
къолума тюшселе, хаб келгенине кёре басмагъа хеджей хурурма, - дедим.
- Да башхалагъа чырмау болмайым, - деб, бир кесек сагъыш эхди да: - эскилеге къарагъандан озуб, энди джангы зах
джазыб онгдураллыкъ болмам, - деди. - Эшха, заман джууукълаша болур, - деб къошду мыдах ауаз бла.
- Халимах, дачалада ишлени кёб кёзюуюдю да, кесинги ишге
урмаз ючюн айхаса аллайла, - деб джарыкъ сёлешдим. Керхиси
да, Къобан сууну джагъасъшда дачасы бар эди да, алгъаракъ
джыллада ары кёб джюрюучюеюн, къара иш бла кёб кюрешиучюсюн да биле эдим. - Менден кишиге чыгъарыкъ хюлдю,
ачыкъ айх да къой сылхауунгу.
40
Кюлген да этди, бир кесек джарыгъан да этди, дагъыда нелени юслеринден эсе да сёлешдик. Алай болса да аны сёзлери
джюрегиме тюйрелиб къалдыла. “Бу иги кесекден бери да былай этиб турады”, деб, къайсылагъа эсе да айтханымда, ала да
“Аллах сакъласын”, - дей кетгенлери эсимдеди.
Назмуларын а редакциягъа ие турду. Бир къауумла асламыракъ десенг, толтуруб да къоюучандыла. Бу эки-юч назмуну ие эди. “Ким къалай болса да меникиле чыкъсынла, деб тургъанды къачан да, гонорарны да къалгъанладан аслам излегенди”, деб сёлешгенлеге тюбегенме. Аллайланы ауузларын
джабар ючюн, республикада китаб басманы кёбден бери ди­
ректору Лайпанланы Рашидге сёз берейик.
- Бош хапарладыла, - дейди ол. - Халимах сау сагъатда да
аны юлгюге салыб айтханма талай джазыучугъа, аллай адехи
джокъ эди. Былай алыб къарасанг, фахмусуна, ахы айхылгъанына, сыйына кёре, мен джазгъанла асламыракъ чыкъсынла,
багъасы да анга келишсин дерге не джаны бла да эркинлиги
бар эди. Башха джерледе аныча онглула алай да айхадыла, ала
айхмасала да, чыгъармаларын басмалагъанла кёбюсюне алай
эхедиле. Бизде аллай джукъ болмагъанды. Меникин чыгъарыргъа керексе деб, къадалыб, билмейме. Ачханы юсюнде уа “сюйгенингча эх”, - деб къоюучан эди...
Халимах чамны, накъырданы бек сюе эди, ангылай эди,
джарый эди, кюле эди аланы эшихсе. Кеси аллай джукъ айхыргъа ёч тюл эди. Бусагъахда сагъыш эхеме да, джангыз бир зах
эсиме тюшеди.
Халимах Москвада М. Горький атлы литература институтда, анда баш курслада окъугъан джылларында, юйюн-юйдегисин херк-херк джокълай эди. Алай келгени болса, газехни редакциясына, радиогъа, кихаб басмагъа къайхмай кетмей эди.
Бир ДЖОл эрхденбла радиону къарачай бёлюмюне келди. Кабинехде эки-юч адам бар эдик да, къууаныб, ёрге хуруб, саламлашдыкъ. Алай келген адамла олтургъан юч-хёрх бош шиндик бар эди. Аланы бири мени схолуму къахында эди. Анга
олхурду. Биз андан, ол да бизден хапар сора бир кесек ушакъ
эхдик. Телефон зынгырдады, анга бёлюнюб бери къарагъанымДа, Халимах сигарехни къабыб тура эди. Не айтыргъа билмей,
нёгерлериме кёз джехдирдим. Аланы бет къанлары да эс хашлай тебреген адамланыкъына ушады. Халимах а:
41
- Билял, бир сернек джандырчы, - деди.
Мен, къаллайла эсе да мурукку этдим. Бола тургъан затха
ийнаныб къалалмай, кёргениме ийнанмай да болмай, къатышханым бла, сернекни да къыйналыб джандырдым. Алай а къабындырмады.
- Хо-хо, артда ичерме, - деб, джанына сала да бир тебреб,
сора олтургъанланы къайсына эсе да узатды да. - Бу сеннге
саугьам болсун, - деди.
Ол берилген да тиширыу эди. Къолуна алды да, ары-бери
буруб къараб, кюлюб башлады. “Табды бу да къууаныр зат”, деб, къалгъанла ичибизден анга аманны къуйдукъ. “Ахырда
да сен ич”, -деб, ол да кюлгенин тохтатмагьанлай, меннге узат­
ды. Биз ёмюрде кёрмеген ручкачыкъ. Быллай бир затха деб, ол
джыллада багъалы сигаретлеге къараб этген болур эдиле, къо­
луна алмагъан бир-биринден айырыб танымазча эди. Барыбыз
да кюлдюк. Халимат кеси уа бизден да бек кюлдю.
5. Тыйгъычла кёб болдула
Не аламат, не ариу ишленнген эсе да, фундаменти деменгили болмагъан мекям кёбге бармайды. Асыулу урлукъ джерге
тюшмесе, битим алыб къууаннган адамны да эшитмегенме.
Халкъны тин байлыгъын къурагъан затлагъа да мен ол халда
къарайма. Литературабызны тамалына джетген сагъатда, эртдеги поэтлерибизге, джазыучуларыбызгъа магъана бере, бу
ёмюрню джыйырманчы-отузунчу джылларында аллай адамларыбызда тохтайбыз. Сёлешген кёзюуде, таб, джыйылыулада да
ол джыллада къолгъа илинник джукъ джазылмагъанды, дегенлеге кёб тюбегенме. Артдан артха уа ол оюмну билдире, статьяла басмалагъанла да бардыла. Тауну тёппесине чыгъыб, энишге къарагъан, тюбюнде къалгъанла анга ары ёрлерге болушханларын унутуб, аланы сансыз этгенчады ол. Хар ким кесини
заманына тыйыншлы, ол джыллада билимге, ангыгъа, джамагъат хауагъа кёре джазгъанды. Алай а, ол чыгъармаланы
ичинде ёмюрлюкге бизге дагъан боллукъланы айтмай къойсакъ да, къайсы бири да бюгюннгю литературабызны тамалы­
на тизилибдиле. Бусагъатда болумубузгъа кёре мийикден къа­
раб, алагъа сёз табхан атаны, ананы къачларын унутханчады.
Аланы, аладан сорагъыланы да иш этиб магъаналарын
42
тюшюрюрге излегенле чыкъсала да, эм фахмулу, эм онглу юч
адамыбызгъа букъу къондураллыкъ тюлдюле. Ала Семенланы
джырчы Исмаил, Аппаланы Хасан, Байрамукъланы Халиматдыла.
Исмаил Къарачайны булбулу болгъанлай къалады, Хасан
бизни прозабызны тамалын салгъанды, классигибизди, дейбиз
къайда да. Ол тамалын салгъандан озуб, бюгюн да ара багъанасы болуб тургъанын чертерге тыйынпхлыды. Биринчи проза
китаб болгъанындан тышында да, сёз байлыгъы, суратлау
кючю, сюжети, композициясы ол халда кючлю, бир-бирине
алай келишиб, алай бегиб джазылгъан чыгъарма “Къара кюбюрден” сора бюгюн да джокъду, джууукъ заманда болур деб
да айталмайма. Мени сартын, Халиматны поэзиябызда орну
да алайды. Назмулары магъаналарыны теренлиги, кенглиги,
поэзияны джорукълары бузулмай сакъланнганлары, уллу, гитче
да ангылаб барырча джазылгъанлары, бу затда ол бизни литературагъа къошхан джангылыкъла аны поэтлерибизни арасында биринчи оруннга чыгъарадыла. Бу юч адам да литературабызда юч жанрны ара багъаналары болгъанлай ёмюрлюкге
къалырла деб, акъылым алайды.
Барыбыз да билгенден, биз джанладан джазыучула болуб,
кеслерини да, халкъларыны да, Шимал Кавказны да, таб, саулай къралны да атларын айтдыргъан талай адам барды. Сёз
ючюн, Расул Гамзатов, Кулийланы Къайсын, Давид Кугультинов, Алим Кешоков... Былагъа къошаргъа тыйыншлы бо­
луб къалды эсе да, экиси-ючюсю къалгьандыла. Ма аллай адамланы бири эди бизни Халимах. Мен атларын айтханла бла
Къарачай-Черкесиядан кёбле тюбешгенбиз. Телевизорда-затда кёрмеген а хазна адам болмаз. Аланы асламысыны кёкюреклеринде алтын джулдузлары, къалгъаныны да кърал саугъаланы лауреатлары болгъанларын танытхан знаклары эсигизге тюшдю болур. “Халиматда аллай джукъ нек джокъду?” деген сорууланы мен кёбледен эгиитгенме. Энтда боллукъдула
ол соруула. Кесим ангылагъаннга, кесим билгеннге кёре, джуУаб берейим.
Ала республикалада джашай эдиле да, областдан эсе таблыкълары аслам эди. Кесибиз республика болгъунчу, “Халкъ
поэт”, “Халкъ джазыучу” деген атланы джюрютмегенлери да
аны ючюн эди. Адамларын кърал саугъагъа теджегенлери да
43
ол халда. Бу биринчиси. Экинчиси, ол джерледе оноучула да,
халкъла да фахмугъа къайгъырыуда, фахмуну джакълауда,
фахмугъа джол ачыуда, фахмугъа болушууда бизден маджал
эдиле. Халиматны юсюнде да бу затла чырмау болгъандыла,
дерикме, мени сартын.
Дагъыда айтайым. “Халиматны саугъагъа теджерге керекди”, - деб, кёбле айта тургъанбыз. Алай а, алгъын биз Ставро­
поль крайгъа къарагъаныбыз себебли, Къарачай-Черкесияны
Москвагъа барлыкъ аллай къагъытлагъарына крайда да кёз
джетдирмей къоярыкъ тюл эдиле. Уллу крайдан джазыучугъа
берилмеген саугъаны, бизден адамгьа берилирин онгсунмазлыкъларын ангылай эдик: Областха тамадаланы да ол джыллада андан ие эдиле. Ала “планла толсунла” деб, джерни “титиретиб”айланнгандан озуб, тин джаны бла ёсюмге, фахмулу
адамлагъа уллу магъана бериб билмейме, кеслери да крайда
оноучуланы ауузларына къараб тура эдиле. Энтда къошайым:
Къарачай-Черкесияда беш халкъ болгъаны себебли, бирини
адамына уллу сый берилсе, къалгъанла не айтырла деб, оноучуларыбыз ол сагъышны да эте эдиле. Гитче областдан беш
джазыучуну бирден кърал саугъагъа теджемеклик а кюлкюлюк
эди. Тюзю аллай беш адам да табыллыкъ тюл эди. Айхай, тыйгъычла къуру была бла бошалсала уа. Областдан да, крайдан
да ётюб, Халиматны къагъытлары Москвагъа джетди, деген
хапар чыкъгъанлай, зарлыкъдан, анга джюз тюрлю ётюрюк
айыбны салыб, бизни кесибизден огъуна да ары джазыб тебрерикле чыгъарыкъ эдиле. Ма бу аягъында айтхан эки затым эн­
тда бизни абындырыб турурла, деб бек къоркъама. Мындан
алда тыйыншлы адамлагъа айырыб сый бериуню, кърал саугъалагъа теджеуню юсюнден комиссия къуралгъанды республиканы Башчысы Хубийланы Исламны джашы Владимирни буйругъу бла. Ол бек игиди. Не келсин, миллетлигине къарамайыкъ да, эм фахмулуну теджейик, аллай адамыбыз болса, барыбызгъа да сыйды, дерикле республикада джазгъан къауумну
арасында бек аз чыгъарыкъдыла. Къуру къарачай джазыучуланы, композиторлйны, джырчыланы, суратчыланы, актёрланы арасында да бирикмеклик боллукъ тюлдю. “Ол менденми
онглуду?”, - деб тебрерикбиз. “Мен алмагъанны ол да алмасын” дерикле да боллукъдула. Комиссияны членлери да, таукел, ТЮ З адамла болуб, ол затлагъа къарамай ишлерин бардыр44
сала, бу джол Халиматны юсюнде ёкюннгенибизча, мындан ары
тюл ЭДИК. Анга уа “Халкъ поэт” деген ат да кёб бол,^1ай аталды. Орденле, медалла уа алгъын берилген эдиле.
Быйыл джай, Халиматны “Джашауум” деб джангы китабы чыкъды. Мен, телефон бла сёлешиб, алгъышладым.
- Энтда бир алгъышларгъа боллукъса, - деди ол. - Кёчгюнчюлюкню юсюнден китабым Тюркде чыкъгъанды.
- Аны бла да алгъышлайма, - дедим. - Бу китабынгы юсюн­
ден окъуучулагъа билдирир акъылда информация джазыб, газетде басмаларгъа секретариатха берген эдим. Тюркде чыкъгъанны юсюнден да ары къошайым...
Дагъыда бир кесек сёлешдик. Хаман эсине салыб тургъан
иги болмаз деб, саулугъуну юсюнден мен да сормадым, кеси да
джукъ айтмады.
Экинчи кюнюнде ингир ала кабинетде телефонну къонгурауу къагъылды. Халимат кёре эдим.
- Тюнене бир затны айтыргъа унутуб къойгъанма, - деди. —
Мадар бар эсе, ол китабланы юслеринден информациянга мени
телефонуму да бир къош. Бусагъатда джорукъгьа кёре, китабларымы къолума бергендиле, окъуучулагъа табдырыр мадарланы
кесинг эт деб. Мен а аны къайгъысында джюрюр къарыуум болмагъанын билесе, юйдегиле тюкенлеге, школлагъа-затлагьа дегенча еёлеше айланадыла. Алыргьа, окъургьа излегенле юйде те­
лефон бла бизни табарла деб, аны ючюн башынгы аурутама.
Газетде тамбла чыгъаргъа деб, джыйылыб тургъан информацияны еекретариатдан алыб, джангыдан джарашдырдым. Ол
1996 джыл, сентябрны 21-де басмаланды. Халимат китабларыны къайгъысында сёлешген кюн, аны ауазын ахыр кере эшитгеними, ай бла джарым чакълы бирден сал агъачны къыйыРындан тутуб, фатарындан чыгъарлыгъымы да билмей эдим.
ёкю нню к
6. Адамлыкъ аллай кюн танылады
Энди хапарымы эм бушуулу, эм къыйын джерине джетдим.
Ноябрны алтысында, ингирде, Халиматны гитче джашы
А.рсен телефон бла сёлешди.
- Анам больницада талай кюнню джатыб, энди юйге алыб
келгенбиз, - деди. - Бизден хайыр джокъду, дегендиле врачла.
- Бусагъатда къалайды? - деб сордум.
45
- Бек къыйынды, - деди.
Аны больницагъа тюшгенинден, андан юйюне ашырылгъанындан да хапарыбыз джокъ эди редакцияда ишлегенлени.
Джюрегибизге къоркъуу кирди. Экинчи кюнюнде барыб бир
кёрейим деб тургъанлай, бир сюйген тенгибизни джашы аскер
къуллукъ этген джеринде ауушханыны, кече атасы да, дагъыда
талай адам да аны бери келтирирге кетгенлерини юсюнден хапар билдирдиле. Ёлген джашчыкъны да иги таный эдик. Анга
ачыгъандан, мындан кетгенле къачан къайтадыла, къалай къайтадыла деген сагъышла, тенглерибизге-затха да билдирирге
керек эди да, ол къайгъыла бла барырча болмады. Экинчи
кюнюнде аны асыраргъа кетдик. Ингирде кеч къайтдыкъ. Босагъадан атлагъанлай, юйдегиле айтдыла Халиматны ауушханын. Ол ачы хапар келлигин сезиб, билиб тургъанлыкъгъа, санларым джызылдаб, башым тёгерек айланнганча болдум. Тюз
ол кёзюучюкде къатымда телефон зынгырдады. Газетибизни
редактору Айбаз улу эди. Алагъа да билдирилген кёре эдим,
ол да меннге айтыргъа деб къонгурау къакъгъан эди. Кеч да
болгъан эди, бир бушуудан къайтыб, энтда бирине барыргъа
кесибизге да базмадыкъ. Ары дери джетиб келеме деген джетер
да къайтыр, эртденбла сагъат онда коллектив редакциягъа
джыйылыб, бирден барсакъ дурус болур деб, алай келишдик.
Кесибизде ишлегенлеге, башха танышлагъа билдирир джанындан болдукъ.
Джазыучуланы союзуну бусагъатда тамадасы Бекизова
Лейлагъа да мен сёлешдим. Ауазы бир мыдах, бир къарыусуз
чыкъды. Мен Халиматны юсюнден айтхынчы, ол къыйын
ауруб, Ставрополда больницада джатхан эгечини биргесинде
туруб, бусагъатда эшикден киргенин билдирди.
- Къыйналгъанынгы, арыб келгенинги да ангыладым, мен
да бушуу хапар айтырыкъма, - дедим. Бек ачыды. Халиматны
тыйыншлысыча асырауну-затны юсюнден, къуллугъуна кёре
хар нени джарашдырлыкъланы бири ол болургъа керек эди.
Къалай этебиз, не этебиз, деб сордум.
- Мен бир кесек эс джыйгъынчы, сен джазыучулагъа бил­
дирирге бир кюреш, - деди.
Ол айтханча этдим. Лейла да эс джыя турмагъан эди. Керти кесек замандан телефон бла сёлешди.
- Республиканы тамадалары джыйылыб, оноу этиб бошай46
дыла, - деди. - Айтыллыкълагъа айтдынг эсенг, бюгече биз этер
зат джокъду.
Быллай затланы юслеринде “ол алай этди”, “бу джетишдирмеди”, “аны этгенин джаратмадым” дегенча, билген, билмеген да хар нени кесича джоралаб, сёз чыгъыб, сёз джайылыб
кетерге ёчдю. Аллай джукъ болмаз ючюн джазама кёргеними,
билгеними толусу бла.
Эртденбла эртде туруб, Халиматны юйдегисине къайгъы
сёз бериб къайтыб, коллектив бла бирге асыраргъа барырма
деб, кийине тургъанлай, телефон зынгырдады. Сёлешген Джаубаланы Хусей эди.
- Некролог джазаргъа-затха Халиматны джашаууну, творчествосуну юсюнден материалла излеб айланадыла “Акъ юйде”,
- деди ол. - Сенде джукъ бармыды?
Кабинетде сейфде бир затла бар эдиле да, анга да кел деб,
кесим да Басманы юйюне ашыкъдым. Излей, джыя турургъа
замай къалмагъан эди да, табханыбызны алыб, “Акъ юйге”
бардыкъ. Бир-бир затланы миллет политиканы, басманы эмда
информацияны министри Джегутанов Э. X. джарашдыра кёре
эдим. Аны кабинети биринчи этаждады да, къагъытланы анга
бериб, башына чыкъдыкъ. Дагъыда джукъ керек эсе уа деб, республиканы Башчысына кирдик. Хубий улу кеси эди. Нальчикге сёлешгенин, Адыгеягъа, башха джерлеге да билдире тургъанын айтды.
- Солуу кюнле да, байрам кюнле да бирге тюшгендиле да,
излеген адамларымы табхан къыйын болуб турады, - деди ол.
- Бусагъатда сиз да бу тёгерекде болугъуз.
Р есп убл и к ан ы
тамадаларыны хар
бирине бирер борч
салыныб, Халимат­
ны тыйыншлысыча
НАШ ОИтНАЯ
;
асырауну къайгъысында болгъанларын биле Э Д И К .
Алагъа да къайтДыкъ. Правительствону Председателини биринчи заме-1
47
стители Батдыланы Мустафа бушуу митингни къурау, анда