Халкъны Къанатлары - 02

СИСТЕМА КАРАЧ.^ЕВСКОГО
^
ГОРОДСКОГО ОКРУГА
КАРАЧАЕВО-ЧЕРКЕССКАЯ Р Е г :р -
кабрны онбиринде иги кесек джууаблы адам джыйылыб, об­
ласть драмтеатрны юйюнде пьесаны джангыдан профессионал
артистлеге кёре сюзюб, репертуаргъа саладыла. 1963 джыл мартны онусунда “Ленинни байрагъы” газетде быллай билдириу
басмаланады: “Къарачай-Черкес область драма театрны къарачай труппасы кесини биринчи спектакли “Огъурлуну” бюгюн ингирде Черкесскени уруннганларына биринчи кере кёргюзеди. Аны режиссёру Тохчукъланы Борисди. Ролланы ойнагъанла профессионал артистле Орусланы Джаммолат, Хапчаланы Роза, Ёртенланы Борис, Джабаланы Ибрагим, Аджиланы Амбий, Алийланы Чотай, Лайпанланы Люба, Алийланы
Шахарбий, Джатдоланы Асият, дагъыда башхаладыла”. Арадан тёрт кюн озуб, Къарачай шахарда, Чапаев элде кёргюзюб
бошагъанларындан сора, спектаклге толу анализ этилиб, баш
ролланы ойнагъан артистлени да суратлары салыныб, газетни
сау бир бетин, толтуруб чыгьарадыла. Дагъыда ыйыкъ да кетмегенлей “Джолугъуз джарыкъ, махтаулу болсун” деген башны тюбюнде газет илму къуллукъчула Гочи}Й1аны Софья бла
Сюйюнчланы Ханапийни уллу статьясын басмалайды. Ала
пьесагъа, артистлени ойнагъанларына да уллу багъа бере, те­
атр тууду, деб аны бегитиб джаза эдиле. Мартны отуз биринде
спектаклни режиссёру Тохчукъланы Борис “Огъурлу” бирин­
чи спектакллери эмда ала туудургъан сагъышла” деген статьясын басмалайды. Ол “Огъурлуну” юсю бла мындан ары куль­
тура бла искусствону ёсдюрюр ючюн не этилирге кереклисини
юсюнден кесини оюмларын джаза эди. Быллай уллу статьяла
бла бирге газетде элледе, шахарлада бу спектаклни кёрюб, анга
къууаныб, уллу багъа бериб, культурабызны ёсдюрюуде мын­
дан ары да дагъан боллугъун чертиб, уруннганла джазгъан
письмола да чыкъгъанлай турадыла. Къайда да къарачай труппаны артистлерин ашыгъыб сакълагъанларыны юсюнден да
тохтаусуз джазадыла. “Бизни областны джаш артистлери “Огъ­
урлу” пьесаны салдыла, деген хапар тау эллеге бек дженгил
джайылгъанды, — деб джазады Хурзукдан Къоджакъланы
Добай 1963 джыл мартны джыйырма экисинде чыкъгьан га­
зетде. — Таулуланы джюреклерине уллу къууанч киргенди.
Ныгъышда къартланы къатларына келсенг да, ол “Огъурлу”
деген пьесаны Хурзукга къачан келтирликдиле, биз анга къараргъа бек термилебиз, дегенлерин эшитесе. Школда окъугъан
сохтала уа къарачаины эски эллерине алгъа нек келтирмеидиле, дейдиле. Багьалы джолдашла, сизни джамагьат бек ашыгъыб сакълайды”. Башханы айтмай къойсакъ да, газетни бетлеринде къуру бир айны ичинде уллу, гитче да джыйырмагъа
джууукъ материал басмаланнганы “Огъурлугъа” къаллай магьана берилгенине шагъатлыкъ этеди. Бизни областны шахарларында, эллеринде джамагьат экишер-ючюшер кере къарагъан
бла да къалмай, Къабарты-Малкъарны уруннганлары да бу
спектаклге уллу багъа бередиле. Бусагъатда РСФСР-ни искусстволарыны махтаулу къуллукъчуеу, область драмтеатрны баш
режиесёру Тохчукьланы Борисни да бу къарачай авторланыкьы
болуб салгъан биринчи спектакли эди. Джаш режисеёрну биринчи атламы да бара-баргьан заманда бизни искусствобузгъа, культурабызгьа уллу къыйын кьошарыгьына уруннганланы ийнандыргьан эди. Шахарбий да пьесасын алай таб салгьаны ючюн, анга кёб кере разылыгъын билдиргенине мен да
шагьатма. Кесини пьесасына кёре салыннган спектаклле уа,
асламысына, авторланы кёллерине джетмейдиле. Арадан он
джыл озгъандан сора, миллетни тилеклери бла “Огъурлуну”
джангыдан саладыла. Бу джол аны режиссёру Алийланы Ша­
харбий болады. Ойнагьанла Тбилисиде институтну бошаб келген джаш актерла Акьбайланы Азрет, Текеланы Роза, Тебуланы Шукур, Акьбайланы Ума, Къоркьмазланы Кемал, Тамбийланы Мариям, дагъыда башхала эдиле. Спектаклге кьарт, джаш
да сюйюб кьарайды. 1973 джыл аны бизде да, Кьабарты-Малкьарда да кёргюзюб чыгъадыла. Бу пьесаны мындан ары да
салына турлугъуна мени ишегим джокьду.
Шахарбийни образы толу болур ючюн, аны сурат салыугъа
усталыгьын да айтыргьа излейме. Нарсанада клубну башчысы болгьан заманында къабыргьалада тагъылгьан суратланы,
ариу джазыуланы барын да кеси этиб тургьанды. Ол джыллада, артда Микоян-Шахарда кшлеген кёзюуюнде да, спектакллени декорацияларын джарашдыргьан да кеси болгьанды.
1933-чю джыл “Правда” газетни ючюнчю бетинде В. И. Ленинни ташдан ариу этилген гитче эсгертмесини фотоаппарат бла
алыннган сураты чыгъады. Аны тюбюнде “Искусство горцев”,
Деб джазылыб болады. Ташны джонуб, ол эсгертмени Шахар­
бий ишлеген эди. Ол сагьатда “Правда” газетни корреспонденти Ю. Лебединский аны эртдеден таный эди. Бир джолда Эбзе19
лагъа къонакъгъа келгенинде, Шахарбийни столунда ташдан
КИМ да сейирсинирча ариу ишленнген эсгертмени кёреди. Аны
суратха алыб, редакциягъа ийген да ол болады.
Шахарбий бла юй бийчеси Софья. Джетмишинчи джылла.
Арт джыллада да Шахарбий, адамны кесине эслетмей,
къагъытха суратын салыб, къолуна бериб сейирсиндириучен
эди. Областны ариу табигъатына къараб салгъан суратлары
бусагъатда да джууукъда-тенгде болгъан хапарлары барды.
Джетмишинчи джыллада бир кёб ишим барды деб, юйюне
ашыгъыб туруучусу эсимдеди. Ол не иш болгъанын биз талай
замандан билдик. Шахарбий къазауатны кёзюуюнде Белоруссияда партизан отрядны командири, Совет Союзну Джигити
Къасайланы Османны уллу суратын салыб кюрешгенди. Артда ол сурат рамкагъа джарашдырылыб, Гитче Къарачай районда Къасай улуну атын джюрютген джарыкълыкъ юйге салыннган эди. Бу затланы барыны да тамалында айтсакъ, Ша­
харбий тин байлыгъыбызны бу санагъатында да кесини ызын
къойгъанды.
Алай болса да ол баш ишине драматургияны санай эди.
Ёмю-рюню арт он-онбеш джылында джырла, назмула, хапарла джаз-гъанын къурутмаса да, заманыны асламысын пьеса20
лагьа къората эди. Аладан “Хамамны директору” деген пьесасы область драм-театрда салыннганды. Анга бизни областны,
Къабарты-Малкъарны шахарларында, эллеринде да бек уллу
эс бёлюб къарагъандыла. Сабийлеге аталыб джазылгъанды
“Кечеги чегет” деген пьесасы. Эшта, бара-баргъан заманда ол
да театрны репертуарында орун аллыкъ болур. Пьеса, къачан
да Шахарбий джазыучусуча, ким да сейирсинирча, кюлюрча,
чамы, накъырдасы бла джазылгъанды. Бу чыгьарма кеси да
табигъатны сакълаугъа аталгъанды. Анда баш орун бизни тауларыбызда, чегетлерибизде асыл джаныуарланы ёлтюрюб,
аланы этлерин, терилерин сатыб айланнган бузукъланы айгъакълаугъа бериледи. Баш геройлары сабийледиле. Пьесаны
ёсюб келген тёлюню юретиуде, ангысын кёлтюрюуде, туугъан
джуртун мындан да бек сюерча этиуде магъанасы боллукъду.
Шахарбийни ёмюрюню ахыр кюнлерине дери (ол 1913
джыл 24 октябрда туугьанды, 1982-чи джыл ауушханды, Эски
Джёгетейде, къарт атасыны къатында асыралгъанды) таймаздан кюрешгени “Огъурлу” комедияны экинчи бёлюмю болгъанды. Бирге ишлеген заманыбызда, артда да аны юсюнден айтханлай тура эди. Джангы чыгъармасында “Огъурлу” комедияда адамланы Совет властны ал джылларьшда джазыуларын,
аланы юслери бла джангы джашауну бегитир ючюн кюрешни
кёргюзюрге излей эди. Шахарбийни пьесаларындан, джырларындан, хапарларындан китаб къурауну юсюнден оноу этилиб,
аланы джыяргъа, джарашдырыргъа меннге борч салыннганында, айгъа джууукъ заманны ичинде аны архивине къараб чыкъдым. Ичлери къол бла джазылгъан, машинкада басмаланнган
къагъытладан толу онеки папканы асламысында ол пьесаны
планлары, бир къауум суратлары, башдан аякъ джазылыб бошалгъан беш-алты варианты бар эди. Къачан да Шахарбий
этген ишин джигине дери джетдирмей хазна къоймай эди. “Огъ­
урлу” пьесаны экинчи бёлюмюн джазгъан сагъатда да ол шарты сакъланнганды. “Къалай да болсун, мен умут этгенча болмайды, — деучен эди, бир-бирде окъургъа бермеймисе десек.
— Былай тамам кесими кёлюме джетерча этсем берирме”. Кеси
алай айтханлыкъгъа, пьесаны бек аламат джазылгъан джерлери, суратлары бардыла. Джашауну, тилни, драматургияны
джорукъларын барыбыздан да иги билген адам, аланы чыгъ­
армасында хайырландыргъан да этгенди. Алай болса да, сау21
лугъунда тюбей, сёлеше тургъан кёзюулерибизде айта туруучусуна къарасам, эшта, Шахарбий кеси да алкъын аны китабда чыгъарыгъыз дерик болмаз эди, деб кёлюме келеди. Аны
себебли пьесаны бу джол мен да къошмагъама. Бара баргъан
заманда энтда къаралыб, джарашдырылыб не басмада чыгъар, не бир джерде салыныр деб умут этеме.
Мен бу статьяны джазгьан сагьатымда не Шахарбийни пьесаларына, не музыкасына, не назмулары бла хапарларь<на> къараргъа, тинтерге, анализ этерге, неда аны джашауу бла хе­
рен танышдырыргъа кесиме борч салмагьанма. Ол затланы хар
бирини юсюнден илму ишле, таб сау китабла да джазаргьа боллукъду. Шахарбийни творчествосу анга тыйыншлыды, алай этерикле да чыгьарла. Мен а бу адамны фахмусуна, арымай-талмай кюрешгенине къачан да сейирсиннгенлей тургъаным себеб­
ли, окъуучулагъа кёлюмю билдирирге, аны джашау китабыны
бир къауум бетлерине эслерин бёлюрге, деб джазгъанма.
Дагъыда черте кетерге излеген бир затым — Шахарбий
назму джазама деб бир тизгин да джазмагъанды, макъамларына сёзле джазгьан болмаса. Биз джырланы сёзлерине да назмуду, деб къо-яргъа ёчбюз. Алай да болады. Мен ангылагьаннга
кёре уа асла-мысына тыш къарамлары ушагъанлыкъгъа, джазылгъанларында башхалыкъ барды. Биз эшитген, биз билген
джырланы кёбюсюн макъамлары бла джырламай, назмуча окъуб тебресек, аланы авторларына асыры разы боллукъ тюлбюз.
Нек десенг, поэзияда излемге къараб алсакъ, алада иги кссек
келишмеген затны эслерге боллукъбуз. Джыр, адам биринчи
эшитгенлей огъуна хар сёзюн, хар тизгинин айырыб, ангылаб
барырча, биз хар къуру да эшите тургъан сёзле, айтымла бла
джазылыргъа ёчдю. Суратлау кючю назмудача кючлю хазна
болмайды. Быланы барын да айтханым, китабда окъугъан на­
зму тизгинлеригиз джырла болгъанларын энтда бир кере эсигизге сала тургъанлыгъымды. Аны бла да къалмай, аланы бир
къаууму къыркъ, элли джылны алгъа джазылгъандыла, ол заманны излемине кёре джарашдырылгъандыла. Бу затха да эс
бёлюрюгюзню излейме...
Адамны джашауу джылла бла тюл, аны этген ишлери, ала­
ны халкъгъа магъаналары, хайырлары бла саналады, деб айтыу барды. Ол бек тюздю. Бу оюмгъа кёре алыб къарасакъ,
Шахарбий дунияда эм узакъ ёмюрлю адамланы бириди. Халкъ
22
ёлюмсюздю. Халкъны уа эм сыйлы джол нёгери джарыкълыкъды, ол ёмюрлени аны биргесине барлыкъды. Байрамлада джырланнган джырланы, келин келгенде айтылгъан орайданы, сабий туугъанда согъулгъан къобуз тартыуланы ичинде биз, келир тёлюле да Эбзеланы Кёккёз-ню джашы Шахарбийни
ауазын эшитгенлей турлугъубузгъа мени ишегим джокъду.
1986 джыл.
Тин байлыгьыбызда тейри джарыкъ
Байрамукъланы Башчыны
къызы Халимах керти дуниягъа кетди, Аллах джандетли
этсин. 1996 джыл ноябрь айны
сегизинде, ингир сагъат бешден
атлай ауушуб, экинчи кюнюнде Юбилейный элни кюн чыкъгъан джанында орналгъан,
Черкесскени муслиман джамагъатыны къабырларында
асырадыкъ.
Ёлюм къачан келсе да буш ууду, къыйынлыкъды. Артыкъ да бек джууукъларына,
тенглерине. Халиматча адам
. арабыздан кетсе уа, ала бла
i къалмай, саулай джамагъатха,
саулай халкъгъа бирден къаты да, ауур да тиеди. Бизни бир
къауумубуз алкъын ийнанмагъанча болуб, къалгъанла эс джыялмай, кимден айырылгъаныбызны толу ангылаялмай турабыз.
Белек заман озуб, аны чыгъармаларына джангы зат къошулмай, биз да таза хауа излегенча бола тебресек ангыларыкъбыз,
билликбиз.
Халимах кеси саулукъда аны творчествосуна бирден, башха-башха чыгъармаларына аталыб да Къарачай-Черкесияда,
Россияда, алгъыннгы СССР-де да статьяла, рецензияла, таб
китабла да басмалана тургъандыла. Аланы менден онглу адамла джазгъандыла, энтда джазарыкъларына да ишегим джокъду. Ол себебден мен, талай затны эсигизге салгьандан озуб, аны
чыгъармаларына херен кирирге излейме. Халимах охуздан
архыкъ проза, поэзия, публицистика кихабны авторуду. Ол
24
чыгъармаланы асламысы 52 халкъны тилине кёчюрюлгенди.
Бу затла аны творчествосуна къаллай магъана берилгенине
шагъатлыкъ этедиле. Къарачайлылада Халиматны талай китабы болмагъан юйдеги джокъду. Муну барын да айтханым:
окъуучуланы бу авторубузну чыгъармачылыкъ иши бла шагъырей этерге керек болмагъанын билдирирге излегенимди. Литературабыз бла байламлы болса да, мен кёбле билмеген, эсгермеген адамлыкъ шартларыны, халисини, айырыб магъана
берген затларыны бир къауумуну юсюнден, ахыр кюнлеринден, ахыр джолуна къалай ашыргъаныбыздан айтыргъа излейме. Аны къыркъ джылгъа джууукъну таныгъаным, терк-терк
тюбеше, ушакъ эхе тургъаныбыз, кёб хюрлю джыйылыулада,
окъуучула бла тюбешиуледе, къол джазмаланы сюзген заманларыбызда бирге болгъаныбыз, юйюне да сормай кирирча
илешдиргени меннге ол эркинликни бередиле.
I. Биринчи тюбешиу
1958 джыл, Ючкёкенде орта школну бошай тургъан кёзюуюмде, письмо келди. Конвертинде “Джазыучуланы область
бёлюмю” деб джазылгъан штамп урулуб тура эди. Меннге Черкесскеден письмола газетни редакциясындан келиучен эдиле.
Ала да ийген назмуларым, хапарларым газетде чыкъмазлыкъларын билдириб. Сан бир затым басмалана эди да, алагьа джууаб иймей эдиле, газетде окьуй эдим. Джазыучуланы бёлюмюзат деб джукъ билмей эдим да, бу уа не болду деб, конвертни
ашыгъыб ачдым. Къарачай джаш джазыучуланы биринчи семинарларына чакъыргъанларын окъугъанымда, ёмюрюмде
къууанмагъанча бир къууандым. Ол Карачаевск шахарда боллугъун, ЭКИ кюнню барлыгъын да билдире эдиле, “Джазыучу­
ланы бёлюмюню джууаблы секретарь:” деген джерде Гашоков
Хусин деб джазылыб тура эди. Аны ким болгъанындан, анда
мени къайдан билгенлеринден, адресими кимден алгъанларындан а чыртда хапарсыз эдим.
Кёчгюнчюлюкден къайтхан джылларыбыз, хар ким джуртунда джангыдан тамал салыб кюрешген заман, мен да, кесим
тенглилеча, дерслеге баргъан бла юйде ишлеге къарагъандан
озуб, элден тышына чыкъмагъан эдим. Карачаевск, Черкесск
шахарлагъа къалай барыргъа боллугъун, мен огъай, тийребизде
25
уллайгъан адамла да айталмадыла. Ол себебден, бусагъатда
тыш къраллагъа атланнганла этмеген сагьышланы да эте, юйде
да “узакъ” джолда не боласа, не къаласа дей, алай чыкъдым.
Черкесекеге тюшмегеним эсимдеди. Карачаевок шахаргъа не
бла, къалайы бла джыйылгъанымы унутханма. Ол джыллада,
Нарсана бла Гитче Къарачайны арасында болмаеа, Ючкёкенден башха джерлеге автобусла да джюрюмей эдиле.
Ингир ала джетдим. Къонакъ юйде орунларыбыз боллугъу
мен алгъан письмода джазылыб эди. Аны кёргюзгенимде орун
бердиле. Шахарны къыйырындан киргенлей огъуна да, ариулугъуна, тёгерекде табигъатны сейирлигине эсим кетиб, “джандет деген буду”, дерча болгъан эдим. Джазны аягъы сюрем эди
да, хар не артыкъ да кёзбауча кёрюне эди. Къонакъ юйге джарашхандан сора чыгъыб, кёргениме ышанмагъанча, шахарны
узунуна, кенгине да айланыб къайтдым. Тамбла эртденбла се­
минар башланныкъ эди да, менича келгенле кёб эдиле. Кесим
тенглилени талайы бла да танышдым. Семинарны бардырлыкъла келген эселе да, биз аладан кишини эслемедик ол ингирде.
Эртденбла “ёретин” ауузланыб, шахарны Джарыкълыкъ
юйюне ашыкъдыкъ. Семинар алайда боллукъ эди. Мен баргъанымда иги кесек адам аны аллында джыйылыб тура эди. Дагьыда келдиле. Китаблада суратларын кёрген эдим да, аланы
арасында Хубийланы Осман бла Байрамукъланы Халиматны
таныдым, Къалгъан беш-алты адам кимле эселе да хапарыбыз
болмады. Мен сейирсиннген зат - уллайгъан, аскер кийимлери, кёкюреклеринде орденлери, медаллары бла келгенле да бар
эдиле чакъырылгъанланы арасында. “Джаш джазыучула джыйыла эселе, была не айланадыла” деб, ал ингиринде танышхан
талай джаш бир-бирибизге сордукъ. Джууаб табхан чыкъмады. Онтёрт джылны быллай затладан айырылыб тургъан, алай
а джазаргъа тырмашхан, энди газетге-затха назмуларын, хапарларын ийиб башлагъанланы барын да, джылларына къарамай, джангы башлагъанлагъа санаб, “джаш джазыучула” деб
чакъыргъанларын артда ангыладыкъ.
Мен да, мени тенглилени кёбюсю да атларын эшитгенликге, бир-бир чыгъармаларын окъугъанлыкъгъа, керти джазыучуланы биринчи кёре эдик. Патчахла, файгъамбарла, мёлекле
бла саламлашханча, алай къолларын тутдукъ. Биз, уялыб, тартыныб, дженгил огъуна ызыбызгъа турдукъ. Джыллары кел26
ген адамладан аланы таныгъанла чыкъдыла. Алагъа сукъландыкъ.
Барыбыз да залгъа кирдик. Семинаргъа келгенле элли
адамгъа джууукъ бар эдик (аланы беш-алтысындан къалгъаны, талай джылдан сора, джукъ джазыб баджаралмазлыкъларын билиб, бу ишни къоюб олтургъан эдиле). Семинарны Гашоков Хусин ачды. Сахнада адамла бла танышдырды. Ставрополдан профессор Попов, критик Кабаченко, поэт Исаков,
бизден Осман бла Халиматдан сора да ногъай литератураны
тамалын бегитгенлени бири Абдулжалилов Фазиль да бар эди.
Хусин ишни бардыргъандан озуб, кеси доклад этгени, сёлешгени болмады. Ставрополдан келгенле бла Фазиль проза, назму джазыуну джорукъларыны юсюнден лекцияла окъудула,
ол огъай, устазла сохталагъа кёргюзгенча, доскагъа джазыб
да ангылатыргъа кюрешдиле. Бизни аллай затладан хапарыбыз джокъ эди. Уллу магъана бериб тынгыладыкъ, кёб затны
да ангыладыкъ, джазгъан биз умут этгенча тынч болмагъанын
да билдик асламыбыз. Аладан сора бизни эки джазыучубуз сёлешдиле. Осман джазыучуланы бёлюмюнде консультант, Халимат да газетде чыгъармачылыкъ джаны бла ишлеге къарай
кёре эдим. Ала, семинаргъа джыйылгъанла ийиб, редакциягъа,
джазыучуланы область бёлюмюне келген назмуланы, хапарланы, повестлени юслеринден айтдыла. Мах.тагъанлары, къарыусузду, дегенлери да болдула. Хыртха ургьанларын да не къадар сыйдам, кишини кёлю къалмазча айтдыла. Танышыргъа
излегенлерин билдириб, ол затланы авторларын ёрге тургъуза
эдиле. Мени да, дагъыда талай адамны да атларыбыз айтылмай къалдыла. Ала къалай эселе да билмедим, мени уа юч-тёрт
назмум бла бир гитче хапарчыгъым редакцияда эди. Андагьыланы юслеринден Халимат айта эди да, сансыз этиб къойгъанын онгсунмадым. Не джашырыу, махтарыкъ, сёгерик эсе да,
залда ёрге тургъузса, сахнадагъыла, залдагьыла да кёрюб къойсала разы эдим.
Ишни бир бёлеги бошалгъандан сора джарым сагъатха солургъа чыкъдыкъ. Кеси-кесиме кёл этиб, таукеллик салыб, биягъы литератураны юсюнден, талай адамны арасында сёлеше
тургъан Халиматны къатына бардым. Бир кесек тынгылаб, таб
тюшгенлей, мен джазгъанланы юсюнден джукъ айтмагъанын
билдирдим.
27
- Сен къайсы джашса? - деб, бетиме джити къарады. Мен
болгъанымы айтдым. - Барынгы юсюнгден да сёлеширге
асыры кёб заман къорарыкъ эди, - деди. - Бир къауумугъузну
ма былай, солургъа тохтагъан кёзюулеге къойгъанбыз. Сени
затларынг а эсимдедиле. Хапарчыгъынгы джаратдым, тюнене
газетде чыгъарыгъыз, деб бергенме. Назмуларынга да джууаб
джазгъан эдим, энди аллыкъ болурса. Кесинг неге джарайса?
Мындан ары не акъылынг барды?
Мен орта школну бошай тургъанымы, тёртеулен болуб
мединститутха барлыгъыбызны билдирдим.
- Школну бошагъанынг игиди, экинчи айтханынга хош
болмадым, - деди. - Врачлыкъгъа окъурукъла сенден сора да
табыллыкъдыла, джазаргъа тырмашханла уа аздыла. Сен да
Карачаевскеде, не Москвада литература бла байламлы окъусанг керек эди. Ол кёзюуде Гашоков Хусин къатыбызгьа келди. Халимат анга бурулду да: - Бу мединститутха барама дейди, - деб, КИМ болгъанымы да айтыб, андан оноу соргъанча
къарады.
- Черкесскени юсю бла къайтырса юйюнге, - деди Хусин. Алайда джазыучуланы бёлюмюне бурула бар. Халиматны кёлюндегин ангылагъанма, мен да аны джанлыма. Бир рахат сёлеширбиз.
Экинчи кюнюнде, семинар бошалгъандан сора, Черкесскеге кетдим. Джууукъларыбызны адреслерин биле эдим да, алагъа
барыб, кече къалдым. Эртденбласында джазыучуланы бёлю­
мюне кирдим. Хусин да, Осман да анда эдиле. Халимат айтханны айтдыла. Москвагъа литература институтха дегенлерине юйде да таблыкъ джокъ эди, кесим да базыб бараллыкъ тюл
эдим. Карачаевскеге ангарылдым. “Да школну бир бошай келейим да” деб, аладан чыгъыб, Халиматны редакциягъа да
къайтырса дегени эсиме тюшюб, ары бардым. Газетде олсагъатда ишлегенлени талайы бла да танышдырды, окъууну юсюнден да айтды. “Эшта, бу бир джукъ билиб айта болур”, - деб
кетдим ызыма.
Алай а мен ангыламагъан бир зат бар эди: семинарда эм
иги джазгъанла бла чыртда къарыусуз джазгъанланы юслеринден айтханларын артда сезген эдик. Мен къайда эсе да эки къауумну арасында къалыб, аны бла атым сагъынылмагъанын
джюрегим билген эди. Сора ол махтагьанларындан кимни болКИМ
са да биреуню “къолгъа” алмай, меннге нек эс бёлген эди? Аны
энтда билмейме. Алай болса да ол айтхан бла Карачаевск шахарда окъургъа джарашдым. Артда, чыгъармаланы-затны юслеринден сёлешген, даулашхан кёзюулерибизде: “Кесинг тюлмединг мени терсине айландыргъан, энди не дейсе?” - десем,
кюлюучен эди.
2. “Биз къууанырча ким барды?”
Ата бла анагъа сабийлерини барысы да бирча багъалыдыла, бирча къайгъырадыла, бирча къарайдыла. Биз башчылыкъ
этген адамла да алай болурларын излейбиз. Кереклиси ол эди,
не келсин, алай бир заманда да болмагьанды, боллукъ да тюлдю, артыкъ да бек творчество джаны бла ишлеген къауумлада.
Бусагъатда сёз джазгъанланы юсюнден барады да, “менден
фахмулу джокъду” деб, кёбюсюню акъылларында болгъанлыкъгъа, башчылыкъ этген адам аладан онглу эсе, кимни не
мисхал тартханын билиб турады. Ол эки зат бир-бири бла келишмегенлери себебли, арада сёз джюрюрге, къайгъы чыгъаргъа да ёчдю. Къарачай-Черкесияда джазыучулагъа Халимат
башчылыкъ этген заманда да ол чурум бла андан кёблени кёллери къала эди. Не джашырыу, мен да аллайланы бири эдим.
Он джылдан артыкъ заманны ичинде къарачайлыладан
къуру эки адам Джазыучуланы союзуна членнге алыннган эди­
ле. Экишер-ючюшер китаблары чыкъгъанла, классикле болдукъ
деб тургъанла уа кёб эдик. “Сора биз членнге алынмай нек турабыз”, деб алайын тута эдик. Айтырыкъ, этерик да джазыу­
чуланы бёлюмюню тамадасы эди. Ол а къол джазмаланы сюзюуге къошулуб, аланы юслеринден кёлюне келгенни ачыкъ
айта эди, башха кёб тюрлю ишлеге къарай эди, къайсы бирибиз бла да ариу сёлеше эди. Бизни уа эм баш излегенибиз, союзгъа алыуну къайгъысын этсе деб, ол эди да, аны юсюнден а
тынгылауну басыб тура эди. “Меннге нек оноу этмейсе”, - деб,
“джагъасындан алгъанла” бола эдиле. Анга аманны къуюб,
терслеб сёлешгенле да чыгъа эдиле кеси болмагъан джерледе.
Аланы да сезе эди. “Сени китабларынг чыкъгъанлыкъгъа, фахмунг джокъду”, “Сен алкъын союзгъа алыр дараджагъа джетмегенсе”, - деб, аллайлагъа ачыкъ айтса, чыртда боллукъ тюл
эди. Билетле алыргъа излегенле бары да членле болуб барсала,
29
литературагъа заран болмаса, магъана болмазлыгъын билиб,
кимден не чыгъарына энтда бир кесек къарайым деб, аны бла
мурукку эте тургъанын артда ангыладыкъ бир къауумубуз. Аны
тышында да, мында тыйыншлыгъа санаб, къагъытларын джарашдырыб ийгенликге, Москвада комиссия къараб бегите эди.
Аладан къайсы болса да анда “элекден” ётмей къалса, бизде
джазыучуланы бёлюмюню да, аны башчысыны да сыйы тюше
эди. Эшта, анга да къарай болур эди Халимах.
РСФСР-ни Джазыучуларыны Союзуну съездинде. Ал сафда - Байрамукъланы Халимат, А.И. Микоян, Ахматова Раиса Кремлни Георгиевский залында
Халимах солургъа кехиб, аны орнуна Хубийланы Осман
сайланнганында, “энди уа...” деб, кёбле кеслерин союзгъа член
болг.ъаннга санадыла. Алай а бу захны юсюнде Осман да “чомархлыкъ” эхмеди. Дагъыда башландыла кёл къалыула, керексиз сёзле. Бу къахышхан джашау онг бериб, арх джыллада со­
юзгъа киргенле аслам болдула. “Не къадар кёб болсакь, ол
къадар игиди”, деб, анга къууаннганла да бардыла, алай а бу
оюм ТЮ З хюлдю. Ол халда алыннганланы бир къаууму лихерахураны ёсюмюне джукь къошмазлыкълары белгилиди. “Алай
эсе, Халимахча, Османча къахыракъ болмай, нек джол бериб
3О
барадыла”, - дерикле чыгъарла. Эшта, бусагъатда ол ишлени
джюрютген адамла аланы дараджаларына джеталгъан болмазла. Бу зат бла байламлы терсленник, айыб салынныкъ адамланы бири да мен кесимме.
Сабийликден да джазаргъа тырмашханлыгъыма, ма ол
Карачаевскеде семинарда Халимах бла сёлешиб, окъууну юсюнден айтхан оюмундан сора башданнганнга санайма творчество
джолум. Андан сорагъы джыллада къыйын ауругъунчуннга
дери, литератураны юсю бла байламлылыгъыбыз къурумагъанды. Ол да шыйых, мёлек тюл эди, ким биледи, айырыб джан
басханлары да болур эди, алай а фахму джилтини болгъанны
эслесе, аны сансыз этиб къоймагъанына, болушургъа излегенине шагъатма, юлгю келтирирге да боллукъма.
Мени биринчи назму китабымы, “Ата джуртха” деген аты бла
1964 джыл чыгьарыргъа деб, область басмада планнга салыб тура
эдиле. 1963 джылны аягъы сюремде, къол джазмаланы бир къауумун пландан чыгъарыб къойгъандыла, деген хапар джайылды.
Мен а къалай болдум экен деб, бек къоркъуб бардым. Ол сагъатда Халимат анда ишлей эди. Кабинетине кирдим.
- Крайны буйругъу бла Къарачай-Черкесиягьа джораланнган
печать къагьытланы къуру джартысын къойгъандыла, - деди ол.
- Ол чурум бла планнга салыныб тургъан китабланы да къуру
джартысы чыгъарыкъды 1964 джыл. Алай болса да, даулаша кетиб, сеникин алгъын белгилегенибизча къойдургъанма...
Артда Халиматны кючю бла, менича эки-юч джаш адамны
биринчи къол джазмалары планда къалгъанларын билдим.
Чыкъды китабым. Аны редактору да Халимат эди. Джазгъан
адамгъа китабы (артыкъ да бек биринчи китабы) чыкъгъандан уллу къууанч джокъду. Мен да башым кёкге джетгенча
болу б айландым. Алай а къууанчым кёбге бармады. Белгили
критик Байрамукъланы Нинаны статьясы къарачай газетде
чыкъды. Ол мени китабымы юсюнден эди. Сан бир назмудан
къалгъаны джукъгъа джарамагъан затла болгъанлары айтыла
эди анда. Бек джаныма тийди, бек къыйналдым, аны оюмларыны барын да терсге, кесин да меннге джаулукъ этгеннге санадым. Не этерге билмей, Халимат кеси редактор болгъанына,
андан бир себеб чыгъармы деб, телефон бла сёлешдим.
- Сен аны ючюн эс ташлама, - деди. - Нинаны тюз айтхан,
Джангылгъан джерлери да болурла, ачыуланнганынг кетсе, ста31
тьяны энтда окъу. Ол да кемлиютерин ачыкъ айтсам, артда аллай
затлагъа иакъ болур деб этгенди. Къалгъанланы юслеринден да
джазылгъандыла, энтда джазыллыкъдыла аллай статьяла...
Мен басмадан чыкъгъан затларымы, неге болса да керек
болмаса, къайтарыб окъугъан адам тюлме. Алай болса да, талай джылдан, ол назму китабчыгъымы бек эс бёлюб окъуб
чыкъдым. Сени джауунг да ол назмуланы окъусун. Нина маджалгъа санагъанлада да маджаллыкъ кёрмедим.Сора Халимат
аны чыгъарыр джанындан нек кюрешгенди, кеси редактор нек
болгъанды? Поэзиядан сынамлы, терен хапарлы адам, аланы
не дараджада джазылгъанларын Нинадан да.иги биле болур
ЭДН. Мен артда оюм этгенден, бир къауум тизгинледе, бир къауум айтымлада, тилинде, къайдам дагъыда не затлада эсе да,
бара-баргъан заманда тюзелирге болур дерча, бир джукъла
эслегенди. Ансы, меннге джан аурутхандан, кёл басхандан чыгъаргъан Э Д Н , деб айталмайма.
“Хапарына хаман да кесин къошуб нек барады?”, “Алай
бла кесине сый тартады”, дерикле болурла. Кечериксиз, энтда
къошама кесими. Алайсыз хапарымы тамалы бегирик тюлдю.
Мен джазгъан къауумну, художниклени, композиторланы,
джырчыланы, артистлени къалынында айланама, ишим ол санагъатла бла байламлы болгъаны себебли. Халимат этгенни
ондан-джюзден бирин да этмегенлей, “халкъ мени биледи, мени
сыйлы кёреди, аны ёсюмюне менден бек къайгъыргъан, менден
кёб юлюш къошхан джокъду”, - деб, билдиргенлеге, таб ол
оюмун джакълаб, даулашханлагьа да тюбейме. Ким къалай эсе
да, мен Халиматда аллай уллу кёллюлюкню, кесин къалгъанладан ёргерек салыу дегенча затны кёрмегенме, эшитмегенме...
джангыз бир кереден сора.
Халимат ишден кетерини аллы бла бизде хар миллетден
бирер-экишер адамны Джазыучуланы союзуна членнге теджеуню юсюнден сёз болгъанын эшитдим. Артда меннге да аланы
бири болгъанымы билдирдиле. Не джашырыу, анга къууандым,
алай а иш дагъыда созулду. Осман ишлегенли белек заман озгъандан сора, биз этерик къагъытланы джарашдыра башлагъанбыз, сеннге джетгенлени хазырларгъа ашыкъ, дедиле. Ючеуленден рекомендацияла алыргъа керек эди. Аладан башладым.
Экеуленден алыб, сора Халиматха телефон бла сёлешдим да:
- Тыйыншлыгъа санай эсенг, ючюнчюню сен берсенг, - дедим.
32
- Бек разы болуб берликме, кел! - деди.
Юйюне бардым. Саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик соруб
бошагъандан сора, хазырлаб тура кёре эдим, джазгъан рекомендациясын берди. Къагъытны бир бетини джартысына да
джетмеген, талай айтымны кёргенимде, онгсунмадым. Къалгъан ЭКИ джазыучу бергенле къагъытны бетине кючден сыйыныб эдиле. Анга кёре, къара махтаууму да чыгъаргъан эдиле.
Быллай затлада ол эртдеден келген адет эди. Халимат а “тыйыншлыгъа санайма” дегенден озуб, чыртда махтау салмагъан
эди. Махта деб айтыргъа уа бетим къайдан джетиширик эди.
- Халимат, азчыкъ джазгъанса да, - дедим, андан арысын
кеси ангылар деген умутда.
Ол не эсе да “ангыларгъа” излемеди.
- Иш рекомендацияны аз, кёб джазгъанында тюлдю, ким
джазгъанындады, - деб ышарыб къойду
Мындан алда талай джаш 1960-1979 джыллада джазыб башлагъанланы юслеринден ушакъгъа сингдик, кесибизни ал атламларыбызны да эсге тюшюрдюк. Поэтлерибизни бири Къоркъмазланы Аскер былай хапар айтды:
- 1965 джыл Белгород шахарда аскер къуллукъ эте эдим.
Бир джолда командирибиз чакъырды да; “Джуртунгда сени
излеген этедиле”, - деб бир письмону берди. Анда кёб турмай
Карачаевок шахарда бизни тилде джазгъан джаш къауумну
кёзюулю семинары боллугъуну юсюнден билдириле эди, ары
келирге кереклиси да чертиле эди. Къагъытны тюбюнде да
Халиматны тукъуму, кеси да къол салыб, мухур да басылыб.
Джазыучуланы бёлюмюнде мени адресим, къайда айланнганым