Энтта да къууандым жангы - 13

Сени – уруш жели алды да кетди!
Бу дуниягъа уруш, палах келсе,
Кюйсюзлюк да къара желин жиберсе,
Жоюладыла, сенича, игиле.
Фахмулу эслиле – сени кибикле.
Уруш кюнлеринде санга жилядыкъ,
506
Дагъыда биз кёп къыйынлыкъ сынадыкъ.
Тюп болмадыкъ, къыйынлыкъда чыныкъдыкъ,
Бар палахдан да, гунч болмайын, чыкъдыкъ!..
Энтта халкъыбыз, сен саулукъда кибик,
Жериндеди, энтта таулары – бийик!..
Азат халкъла ичинде биз да азат!
Жокъ эди бизге андан уллу бир зат.
Ма олду бек иги хапарым санга, –
Бизге жокъду андан аламат саугъа!..
Бахсанчы, чегемли бахчасын эте,
Малкъарлы да тауларында мал кюте,
Сабийлери окъуй саулай къыралда,
Иги умутубуз къоймайын алдап!..
Китапла сен кёрген кюнледен эсе,
Биз бирге жюрюген кюнледен эсе
Он кере кёп чыгъа, иги жазыла,
Жазыучула кёп затлагъа базына,
Бар къара кюнле артда къалып, озуп,
Дуния эштди таулуну ауазын!
Ма ол да санга бир иги хапарым.
Халкъынг къалмады жарты жолда, арып!..
Сен сау тургъанча, айтама сёзюмю,
Бирге жюрюучюбюз тюше эсиме.
Ол кюнлерибиз, жазгъы кюнлерибиз,
Акъ таулагъа бирге къарай эдик биз!..
Аны уа мен унутмадым бир кюнде,
Баргъанымда да окъланы тюбюнде.
Унутмадым, унутмадым мен сени
Не къара туманында да кюнлени.
Татлы тенгле деп айтадыла андан
Унутулмагъанлагъа бир заманда.
Унуталмадым, унуталмадым мен,
Кери аталмадым, аталмадым мен
Санга жарсыуну, санга кюйгеними,
Ол жарсыу кюйдюре эки эрними.
Къара бушуу – алай жашлай кетгенинг,
Эки сабийинги ёксюз этгенинг,
Жетгинчиннге жетер усталыгъынга,
Жетгинчиннге жетер бийик халынга,
Алай кетдинг, алай кетдинг, жашлайын,
Къаядан тенгизге кетген ташлайын!..
Кюйдюнг къара кюнлени отларында,
Жеталмадынг иги умутларынга!..
Сен, чынтты сёз устасы боллукъ адам,
Устала ичинде жер аллыкъ адам,
Жангы чакъгъанлай кесилген тереклей,
507
Не элия уруп кюйген тереклей,
Кюйдюнг, кетдинг, бизге тюбешиу да жокъ,
Биз бирге кёрлюк къууанч, бушуу да жокъ!..
Мен да боллукъ эдим алай къалыргъа,
Окъ ёлтюрюп, батып къышла къарына!..
Сен жоюлдунг, мен къалдым. Кечир манга!
Насып бирча берилмейди бар жаннга.
Жангыз жашынг жерингден узакълада,
Биз къыйынлыкъла сынагъан чакълада,
Ёлюп кетди, ёлюп кетди сабийлей,
Ол гунч болду, от тюшген жангы юйлей.
Аны анасы да, санга термиле,
Ёлдю анда. О, халкъ инжилген кюнле!..
Кечир, тенгим, кечир аны да бизге! –
Ёлюмге уа бу бизни кючюбюз не!..
Сени жашынгча ёлген сабийлеге,
Киши жерде кёмюлген сабийлеге
Бу сёзлерим да сын ташла болсунла!
Жазама мен, бу сёзле керек суна.
Бизге сыйлы болгъанлай къалды атынг.
Энш этмебиз ёлюмюнгю къыйматын.
Ата журтунг ючюн урушха кетдинг,
Бу сёзлени жазама сын болсунла
Деп санга. Ала халкъ бла турсунла.
Сарнасынла бу сёзлерим таулада,
Кече желле сарнагъанча алада.
Бу сёзлерим сенича ёлгенлени,
Сени кибик жашлайын кетгенлени,
Жоюлгъан фахмуланы барысына,
Къарыусуз болсала да, сын болсунла!..
Урушха дери да сынагъан эдинг
Къыйынлыкъ, бетсиз адамла тил этип.
Алай ол кюнледе къутулуп келдинг,
Уруш кюнде къутулалмадынг, ёлдюнг!..
Хочуланы Салих, жан тенгим мени,
Кезиусюз кетген фахмусу жерини!
Жангы чакъгъанынлай кюйген тереги,
Урушну оту кюл этген тереги,
Халкъыны иги фахмусу, ийнагъы,
Сёзюнг гунч болмайын турады, чагъып,
Школлада сабийле къатлай аны,
Халкъынг окъуй сен жазгъан китапланы.
Ол болады асыу жарсыуубузда,
Дайым ичебиз умутну сууундан.
Хочуланы Шабазны жашы Салих!
О, жан тенгим, фахмулу, ахшы Салих!
508
3. Теммоланы Хамит
О, бюгюн кибик, турады эсимде
Нальчикдеги къырпакълы тереклеге
Бирге къарай, келлик кюнле юсюнден
Айта, къараучубуз бу бийиклеге.
Алай жеталмадынг келлик кюнлеге,
Уулу сёз – тил жетди сени ызынгдан,
Тенг болдунг къазауатда ёлгенлеге,
Жолда окъ тийгенлеге тау аузунда!..
Сен да тау аузунда кетип баргъанлай,
Жашил, жаш кюнлеринге да къууана,
Иги умутларынг алда тургъанлай,
Жарты жолда тёгюлдю таза къанынг.
Жырларынг, бишмегенлейин юзюлген
Кёгетлеге ушап, алай къалдыла,
Ол думп болгъан иелерин излеген
Жаш жырларынг таулада жилядыла.
Ала этдиле сени жиляуунгу
Сени сюйгенлени биргелерине,
Санга жиляды Бахсанны жаууну,
Тигелей Гестентини ёрлеринден.
О, бюгюн кибик, турады эсимде
Бу орамлада бирге баргъаныбыз,
Биз жазарыкъ китапланы юсюнден,
Иги умут эте, кёп айхтаныбыз.
Алай къадар онг бермеди жазаргъа
Санга ол сен жазар китапларынгы!..
Мен андан жарсыйма, къарай жазлагъа,
Кёп кюнледе эте сени къайгъынгы.
О, бюгюн кибик, турады эсимде
Сары шиллирек, узун жаш болуучунг,
Биз къауумда болмай сени кесингден
Лакъырдачы, кёп кюлдюре туруучунг.
Алай артда кюлюрню орнуна
Санга жиляу этерге тюшдю бизге!..
Сен къуругъанча, кёпле къурудула.
Къан не кёп жауду бизни юйюбюзге!..
509
О, бюгюн кибик, турады эсимде
Сени жарыкъ, жумушакъ ышаргъанынг!..
Не айтайым назмуланы юсюнден? –
Кёп да иги болур эди жазгъанынг,
Алай кезиусюзлей кетмесенг эди
Тюзле терслеге саналгъан кюнледе!..
Сени терслик къурман этмесе эди,
Бирге айланыр эдик тау элледе.
О, бюгюн кибик, турады эсимде
Жаз башында биз бирге барыучубуз,
Дуния жашиллигине сюйюне,
Чакъгъан тереклеге къууаныучубуз.
Алай санга къалмады къыш неда жаз,
Жашил дуния, терекле чакъгъаны,
Кюндюзгю жылылыкъ, кечеги аяз,
Къууаннган къанатлы учуп чыкъгъаны!..
Мен жилядым ол заманда, жилядым,
Ачыу берген кюнлерибиз ётдюле.
Сора мен сени ючюн да жырладым,
Сууларыбыз бир тенгизге кетдиле.
Бахсанны огъурлу жашы! Чегемде
Эсиме тюшюреме энтта сени.
Жартылай къалгъан жырынг – жюрегимде.
Ол жырда да жели ётген кюнлени.
Жоюлгъанла, ёлгенле кетгенликге,
Жер, суу, таш, халкъ да турадыла саулай.
Мен тилек этеме хар эрттенликден
Барысына, жашаугъа махтау сала.
4. Кацийланы Хабу
Неди магъана мен сени юсюнгден
Айтхан сёзден? Барды, барды магъана:
Бир башха затны алмайын эсине,
Жиляйды да сабийи ёлген ана.
Тенги ёлген да алай – жарсыу сёзюн
Айтмай болмаз, жаумай болмагъанча къар.
Тенгинги табарынгдан умут юзюп
Къаласа, дуния бола санга тар.
510
Татлы тенгим, бирге ойнагъан-кюлген,
Кёп кюлдюрдюнг, кёп жарыкъ хапар айтдынг.
Артда уа къара кюн бердинг кёлюме,
Манга ачы ачыуну да сынатдынг.
Ачыуну сынатдынг, кезиусюз ёлюп,
Сюймеклигим жюрегими кюйдюрдю.
Ол къыш кече, узакъ агъачдан келип,
Ач бёрю, къутургъан ит болуп, юрдю.
О, унуталмайма ол къыш кечени,
Жангы къаргъа сенсиз къарагъанымы,
Ёлюм келтирген къайгъыла ичинде
Неми да билмегенлей баргъанымы!
О, аллай бир кече манга да келир,
Ахлуларыбыз сангача кюерле,
Татлы тенгим да къарны менсиз кёрюр,
Мени сюйгенле да къара киерле.
Алай сен менден эртте, жашлай кетдинг,
Ишинги жетдиргинчиннге жерине,
Сен барыбызны да кёп жарлы этдинг,
Туз сепдинг мени талгъан жюрегиме.
Мен, кесим ёллюгюмю билген бир жан,
Тенглерим ёлгенде, жарсыйма чексиз.
Ах, сормай-ормайын келеди ажал!
Билмей тургъанлайын къалдыкъ биз сенсиз.
О, ол къыш кечени мен унуталмам,
Кеси аякъ тауушларымы къарда!
Жарсымайын, инжилмейин болалмам,
О, манга кёп да тынч эди, сен барда!..
Санга иги адам деучю эдиле,
Хау, мен да кёп игилигинги кёрдюм.
О, ауруу, ёлюм да сени жокъ этедиле,
Манга да ачыуну ачысын бердинг!..
Жашау бизге кёп тюрлю тартыу согъа,
Манга саулугъунгда сен тенглик этдинг.
Ыразылыгъымы айтама санга,
Дунияда азды, бек аз иги тенг!..
511
Бу сёзлени жазама, жиляй-жиляй,
Ол узакъ жыллада Кязим айтханлай,
Бу сёзюм турур деп бир бёлек жылла,
Думп болуп къалмай, суугъа таш атханлай.
Андан сора не этейим мен санга,
Хабу? Ёлюмден къутхарыр жокъ амал!
Сени игиледен бирине санап,
Жаздым, болгъанынг ючюн таза, халал.
5. Къулийланы Хажимуса
Кёп тойлада тепседик
Биз экибиз да бирге.
Къадар къалай терс этди, –
Айырылдыкъ ёмюрге,
Айырылдыкъ кезиусюз!
Сен къайытмазгъа кетдинг,
Энди турама сенсиз,
Жангызлай мур-мур эте.
Биз бирге кёп жырладыкъ,
Кёп да айландыкъ бирге,
Бирге кюлдюк, жилядыкъ,
Айырылдыкъ ёмюрге!
Энди турама сенсиз,
Санга жарсый кёп кюнде,
Жарсыучусунлай ёксюз,
Къыйынлыкъла келгенде.
Сабийни – анасындан,
Атасын баласындан
Айыргъан кюйсюз ёлюм
Бизни айырды, келип.
Анга эгеч, къарындаш,
Анга сабий, къарт не жаш
Жокъду, жетип барысын
Айырыр, болмай арсар!..
О, тепсерге бек сюйген,
О, жырларгъа бек сюйген
Санга – жыр, тепсеу да жокъ,
«Чегем!», «балам» деу да жокъ!
512
Мен айтханны эшталмаз
Узакълагъа кетдинг сен,
Бизге энтта келди жаз,
Терекле чагъа, ёсе.
Энди санга жаз да жокъ,
Бир адам ауаз да жокъ!..
Алай жазлагъа айтхан,
Алай къызлагъа айтхан
Жырларынг – биргебизге,
Энтта онг бере бизге.
Энтта жырынгы эштип
Турама, сагъыш этип,
Чегемдеги юйюмде.
Сен тюшесе кёп кюнде
Эсиме. Манга къыйын.
Ишлейме мен, кюч жыйып.
Яникой башы сыртда
Жатаса, кирип жерге.
Табылмаз амал, сылтау
Биз бир бирни кёрюрге!
Сен эштмезсе. Кесими
Жапсарыргъа не дейим?
Жиляй айтдым сёзюмю,
Сенсиз къалдым. Нетейим?
Хар неден сыйлы атлы,
Жашауда бек къыйматлы –
Бизни этген ишибиз,
Ишге салгъан кючюбюз.
Сен да ишинги этдинг,
Жырынгы къоюп кетдинг.
Кёп кёпюрледен ётдюнг,
Жеринг ючюн къан тёкдюнг.
Жырынг къалды жерингде,
Халкъынгы жюрегинде.
Жашагъанынга къыймат
Олду, олду сый, къууат.
1978
33 Къули Къайсын
513
* * *
Бу жауа тургъан къар бла тау къалай
Сёлеше тургъанын эштемисе сен?
Сени жашауунг да, ма бу акъ таулай,
Акъ болса, къалсанг хатасыз, сау-эсен,
Мен да жашаугъа, ма бу акъ тау бла
Жауа тургъан къарны да акълыгъына
Къарагъанча, къарарма да, тамбла
Кюз арты кюнюмю чууакълыгъына
Къууанырма. Агъаргъан тау бла къар
Сёлеше тургъанлары кибик, алай
Сёлеше сени бла, сюйюп атар
Тангым, бу чиммакъ таугъа атханынлай.
Тау къар бла ушакъ этеди. Анга
Къартлыкъ жокъ. Мени уа къысхады кюнюм.
Сени бетингеча, къарайма таугъа.
Сени бла байланып тюшюм, тюнюм.
1979
514
УЧУП БАРГЪАН КЪАНАТЛЫЛА
Учуп баргъан къанатлыла,
Сансыз кюнледе къатлана,
Былай азат баргъаныгъыз,
Бу сейир ауазларыгъыз!
Жазла да ариулукъларын
Бергендиле сизге бары.
Нечик сюесиз чууакъны,
Жерде, кёкде жарыкъ чакъны!
Азатлыкъ къанатлылары,
Бар сауланы умутлары,
Кёкде учуп баргъан кибик,
Барасыз, – жолугъуз бийик.
Мен ёлген кюн да ма былай
Барырсыз, къалып ариулай.
Бу дунияда сиз барда,
Сиз уча тургъан къадарда,
Азатлыкъ да, къууанч да сау,
Будай бише, агъара тау.
Учуп баргъан къанатлыла,
Биз къарагъан къанатлыла,
Бизге юлгю къанатлыла,
Кёпню билген къанатлыла!
О, къалай ариу барасыз,
Кёлюме къууанч саласыз!
Къанатлыла, къанатлыла,
Кёз къууанчым, къууатлыла!
Учуп баргъан къанатлыла,
Жер къууаннган къанатлыла!
Азатлыкъ къанатлылары,
Жерни иги умутлары!..
1979
33*
515
* * *
Къайытмазгъа кетсем, къайыталмам,
Жангыдан бетинги да кёралмам,
Бу ариу атынгы да айталмам,
Сен къол-бет жуугъан юйге киралмам.
Аны себепли къарап тояргъа
Къой мен артда кёралмаз бетинге!..
Турмам мен жашаудан бош тарыгъа,
Къой санга иги тилек этерге.
Къайытмазгъа бир кетсем, келалмам
Сени бу кёзлеринге къараргъа,
Сора мен не жаз, не къыш болалмам
Биргенге бу орамда барыргъа.
Сёлешгенча жауун бла будай,
Сёлешейик биз, тургъанда бирге.
О, къалай жарыкъды энтта да ай!
Амал да бар бир бирни кёрюрге.
Саулагъа амал барды бир бирни
Кёрюрге, бир бирге сёз айтыргъа,
Кёрюрге тангны, тюшню, ингирни,
Узакъ жары барып, къайытыргъа.
Къайытмаздан а жокъду къайытыу.
Сени кёргеним – насыбым мени.
Мен бу назмуну да андан айтдым.
Ах, азлыгъы жылланы, кюнлени!
Ала аз болгъанлыкъгъа, бетинги
Жарыгъы жарытханды аланы,
Жазгъы эрттенликде, жарыкъ тийип,
Кюн жарытханча бу акъ тауланы.
Къанатлы насыплыды жаз кёкде
Азат учуп баргъан сагъатында.
Айтайым сёзюмю ингирликде,
Сау тургъанымда сени къатынгда!..
1979
516
ЭКИ СОНЕТ
1
Жазыла келмединг ана тилимде,
Сонет, сонет, низамлылыкъ белгиси!
Низамлы тюйюл эсем да мен кесим,
Сен дефтеримде кёрюн деп тиледим.
«Бизни тил да кючсюз тюйюлдю, – дедим, –
Жашауну жарыгъындан толуду ол!»
Жангы дефтериме кир, къонагъым бол,
Чегемде сени жазаргъа къаст этдим.
Сени жарытсын тауда танг жарыгъы,
Къакъгъан кюн да къаялагъа, жарлагъа,
Сабийлигими жарыгъы жарытсын,
Жауун шыбырдагъаны чинарлагъа,
Кырдыклагъа, тик жоллагъа, чатлагъа,
Сонет, сенде бизден сора да къалсын.
2
«Къарт болама!» – дедим санга кёп кюнде,
Жарсыдым, мен сюйген бетинге къарап,
Ол жарсыуум этди мени ауара,
Жашил терегим саргъалып кёрюндю.
Бетинг жарыгъанында айдан, кюнден,
Мен къарадым бетинге, сейир этип,
Жыл санымы унута, сен эритип
Жылла бузларын жылы кёк тюбюнде.
Жыл санымы унутуп, санга алай
Къарадым мен, жангыдан жаш болгъанлай,
Къайгъыларым булутла бла кетип.
Сени жашлыгъынг кёчген кибик манга,
Сени бетингеча, къарайма тангнга,
Танг да, сен да мени насыплы этип!..
1979
517
* * *
Ол чегемли, бюгюн бери
Жетгенимде, тюшдю эсге:
Аны айтыучу сёзлери
Турадыла, болмай эски.
Жашап къол къыйыны бла,
Иги да, аман да кёрдю,
Кюн чууакъ, туман да бола,
Жашау бал да, туз да берди.
Чегемни бу топурагъы
Терин, кёз жашын да жутду.
Тынч тюйюлдю тауда тургъан,
Башын ташха салып, жатды.
Къая оюлгъанда жолда,
«Ётербиз!» – деген эди ол,
Сабан дыккы битген жылда
«Ёлмебиз!» – деген эди ол.
Уруш, къаугъа келген кюнде,
«Чыдарбыз!» – деген эди ол,
Къара артыкълыкъ келгенде,
«Жашарбыз!» – деген эди ол.
Бу къаялагъа къарады,
Башларында таза кёкге,
Бу айланч жоллада барды,
Кёл этди да, тёздю кёпге.
Не къыйынлыкъ кёрсе да, ол
«Чыдарбыз!»– дегенлей турду,
Не тюрлю кюн келсе да, ол,
Бой бермегенлей, урунду.
Ичди бу къара сууладан,
Бу акъ таулагъа къарады,
Таукеллиги да жашауда
Саула бла къалып къалды.
518
Энтта, Чегемге келгенде,
Эсиме тюшдю ол киши,
Аны бу ташлы жеринде
Эсгердим мен сёзюн, ишин.
Чегем череги биягъы
Халында бюгюн да бара,
Энтта да Адай аягъы
Турады, таулагъа къарап.
Эштеме мен ол кишини
«Чыдамай а!» – деген ёнюн.
Жашаргъа, эте ишими,
Энтта юйретеди мени.
1979
519
* * *
Энтта да жангыдан кёрдюм бетингде
Жаз жарыгъын. О, мен алгъа итиндим,
Къартлыкъ, арыу да болмагъанча манга!
Жазны жарыгъына жетмез бир багъа.
Бу черек, бюгюн баргъаныча, барыр,
Не болса да, жаз жарыгъы сау къалыр.
О, жаз жарыгъы, ариулукъ, сюймеклик!
Сиз турурсуз, бу акъ таулача, бийик.
1979
* * *
Башында жашил монгол дуппурланы
Не ариу барадыла акъ булутла!
Эсге тюшдюле, кёргенде аланы,
Чегем жайлыкълада бууурул атла.
Халхин-Голдан къайытып келе, кёрдюм
Чексиз кёп дуппурланы, булутланы.
Мен акъ булут кёрмегенча ёмюрде,
Сейир этдим, кёргенимде аланы.
Жашил монгол дуппурланы башында
Акъырын, ырахат баргъан булутла,
Тау жайлыкъда, бир бирине къошула,
Акъ къой сюрюуле тургъан кибик отлай.
1979
520
* * *
Монголияда турабыз тау жерде.
Терекле, ташла, тау къабыргъа, кырдык.
Гитче заманымдача, чыгъады ай,
Жарытады тауну, жолну, кырдыкны.
Танг атханлай, кёреме терезеден:
Кырдыклагъа жете баргъан булутла.
Ингирликде, кече алай аламат,
Тынч шыбырдайды, шууулдайды жауун.
Биз тургъан юйню эки жаны бла
Эки тау суучукъ да келедиле терк,
Кече аланы тауушлары манга
Сабий кюнлеримден келгенча бери.
Буула уа жатадыла къабыргъада,
Биз бурун заманлада тургъан кибик,
Бирде уа буула, жолдан ётюп кете,
Машинала ашыгъып баргъан жолдан.
Кёп жерлени кёре келген кёзлерим,
Бу жерлеге да къарайдыла, сюйюп.
Иги зат къайда да иги зат болур,
Ариулукъ къайда да – болур ариулукъ.
1979
521
* * *
Юйсюз ит, ач бёрю да болгъан кюнлерим,
Мен саулай къалып, сиз кетгенигиз кери –
Болду насыбым. Бек ачы ётмегигиз,
Тюшде кёрсем да, къоркъутурча мени сиз.
Сизден къутулгъаным – къар юзюлгенинден
Къутулгъанчады жолоучу къара кюнде.
Къара кюнлерим! Сизден къутулуп, кёрдюм
Кюн жарыгъын, чакъгъан бахчагъа да кирдим,
Жерими таза сууларындан да ичдим.
Минг махтауум, Жашау, санга аны ючюн!..
1979
* * *
Кюн тийди да, сени жылытды,
Ай тийди, бетинги жарытды.
Кюннге, айгъа да ыспас, махтау.
Тауну акълыгъына къарадынг,
Чапыракъ акъгъан жолну бардынг.
Таугъа, жолгъа да ыспас, махтау.
Тангны атханына къууандынг,
Таза къара суудан да къандынг:
Тангнга, суугъа да ыспас, махтау.
Къар кюн бетинги от къызартды,
Китап айтды кёп иги затны.
Отха, китапха ыспас, махтау.
Турдунг жерни ётмегин ашап,
Ариулугъунгу берди жашау.
Жашаугъа, жерге ыспас, махтау!..
1979
522
ТИШИРЫУГЪА КЪАСЫДА
Тиширыу, дунияны жарыгъына тенг,
Анa болдунг да, сен бизни адам этдинг.
Сютюнгден таза, татлы бир зат билмедик,
Ана бетинден огъурлу зат кёрмедик.
Сууукъ кюнюбюзню жюрегинг жылытды,
Кюн, чыракъ да болдунг, ана, Ата журтда.
Къууанч кюнюбюзде бек алгъа сен жетдинг,
Ёлгенде, жиляуубузну да сен этдинг.
Бизге кюч берген болду ана жюреги,
Ол болду урлукъну салдыргъан да жерге,
Кюн болуп тийип, жарытды дунияны,
Къыяма къыш от жандыргъан кючю аны,
Ай болуп, ол тийгенди хар арбазгъа.
Тиширыу да болду ана болургъа базгъан.
Ана болду кюннге, жулдузлагъа да тенг,
Ана, дунияда хар палахдан ёте,
Ёсдюргенди сютю бла адам улун,
Сюймеклиги, жер кибик, кёк кибик уллу,
Дуния кибик, кенг аны сюймеклиги,
Таула кибик, бек ананы да беклиги.
Ананы къууанчына тенг къууанч да жокъ,
Ананы бушуууна тенг бушуу да жокъ,
Ана умутундан таза умут да жокъ,
Ана къайгъысындан уллу къайгъы да жокъ.
Ананы жюрек жарасыча жара жокъ,
Ананы чыдамына жетген чыдам жокъ.
Ана жарсыгъан кюнде ташла да жарсый,
Ана ёлген кюн, сау дуния, къара кий!
Тиширыуну ариулугъу – уллу саугъа
Саулайын да дуниягъа, манга, санга.
Ол болду жюрегибизге кюн тийдирген,
Бизге къууанч, зауукълукъ, насып да берген,
Ол ариулукъсузлай дуния къарангы
Болур эди, кюн тиймей къалгъанча анга,
Ол ариулукъсуз сен, мен да жарлы болуп
Къалыр эдик, жер бёрю улуудан толуп.
Ол ариулукъ, гюлле болуп, чакъды бизге,
Жарыкъ берди кёлюбюзге, юйюбюзге.
Тиширыуну жюрегини, кёзлерини,
Бетини жарыгъы жарытды бар жерни.
Ол болмаса, къалыр жерни туман басып,
523
Кёкде жулдузла да чыкъмагъанлай ансыз.
Ол ариулукъду жарытхан ёмюрледе
Поэзияны саулайын уллу жерде,
Олду аны ёлмезлик бетин жарытхан,
Олду ёлетден бери таймай жылытхан
Сууумаз от жагъасын Поэзияны.
Ол мындан ары да сууутмаз деп аны,
Жазама мен Чегемде бу тизгинлени,
Къарап къар жапхан башларына юйлени,
Ийнанып, Жер, Поэзия ёлмезле деп,
Ийнанып, аллай кюнле да келмезле деп,
Тиширыу ариулугъусуз къалыр кюнле,
Гунч болурча Жашау алай арыр кюнле
Келмезле деп, келмезле деп, келмезле деп,
Таула, тенгизле, жулдузла ёлмезле деп,
Адам жерин сюрюр, юйюн да ишлер деп,
Ай тиер, къанатлы жырлар, ат кишнер деп,
Къар, жауун жауар, кюн тиер, танг атар деп,
Тиширыуну ариулугъу жарытыр деп
Энтта саны жокъ жыллада дунияны,
Ай бюгюнча тиер, жарытыр деп аны.
О, тиширыуну хорланмагъан жюреги!
Турдунг дайым жылыу, жарыкъ берип жерге.
О, тиширыуну сютюню тазалыгъы,
Тиширыуну жюрегини азатлыгъы!
Ёмюрде бар къара кючню хорладыгъыз,
Бар палахлада жоюлмайын къалдыгъыз,
Хорлатмадыгъыз ачлыкъгъа, къыйынлыкъгъа,
Жашау бердигиз дунияда хар халкъгъа,
Къыйын дунияда саулайын къалдыгъыз,
Бар кюйсюзлюклени да сиз хорладыгъыз!
Дуния уа кюйсюзлюкден толу эди.
Тиширыу бар отдан, ёрттенден да ётдю,
Ётдю, ёшюнюнде сютю къурумайын,
Ариулукъсуз, умутсуз, эссиз къалмайын.
Энтта аны бир къара кюч хорламаз деп,
Жер да аны ариулугъусуз къалмаз деп,
Сабийлерини къууанчын да кёрюр деп,
Поэзиягъа ёлмез кючюн берир деп,
Ийнанып, жазама бюгюн мен Чегемде
Бу тизгинлени кюз бла къыш чегинде.
Бюгюн да мен, санга бу сёзлени жазып,
Айтдым болгъанымы санга бек ыразы.
Жашаууму сен жарытдынг, сен жарытдынг,
Мени жарыкъ тангым болуп да сен атдынг.
Манга бек иги кюнлерими сен бердинг,
524
Сени хайырынгдан къууанч, насып кёрдюм.
Бир терслигинги да кёрмегенме, дедим,
Мени насыплылагъа тенг да сен этдинг.
Берген къууанчынга кёре, бар терслигинг
Бошду. Кёрмедим ариулугъунгдан иги.
Тиширыу апчыгъан, жарлы болгъан жерде
Бир игилик, насып да болмаз ёмюрде.
Тиширыугъа аман болгъан кюнюбюзде
Ырысхы жокъ, къууанч да жокъ юйюбюзде.
Тиширыу саулай жашауну тутуругъу.
Насып кёрмез анга аман болуп тургъан.
Жаша, тиширыу, дайым сауланы жаны!
Жюрегинг, ариулугъунг бла да жарыт
Жашауну энтта да чексиз ёмюрледе,
Кюннге, айгъа тенг болгъанлайын къал жерде!
Анабыз, эгечибиз, сюйгенибиз – сен.
Хар не да болур сен болгъанда сау-эсен.
О, тиширыу, ыспас да, махтау да санга!
Алай дерге тийишли хар жаны саугъа.
Ыспас, махтау, тиширыу – кёз жарыгъыбыз!
Бек ийнагъыбыз, къууанчыбыз, жаныбыз!
1979
525
* * *
Не татлыса, не татлыса, ана тилим!
Мен къыйматынгы билмесем, менден тели
Болмаз эди! Анамы сютюнлей, таза
Хар бир сёзюнг. Сен – азатлыкъны ауазы.
Дайым агъаргъан тауланы бийиклиги,
Къууанч ийген хапарны да игилиги,
Кёкде бийик жулдузланы жарыкълыгъы,
Байрам кюнде этилген той зауукълугъу,
Кёп палахда жоюлмагъан халкъ эрлиги,
Тауладан эннген череклени терклиги,
Жазгъа къууаннган къанатлыла ёнлери,
Акъ тёппелени азат баргъан желлери,
Чинар чапыракъланы шыбырдаулары,
Ахшамда жауунла шууулдагъанлары,
Учхан къанатлыланы азатлыкълары,
Сюйгенле сёзлерини татлылыкълары,
Кече къарангысы, тангны жарыкълыгъы,
Харбызла бишген чакъны да зауукълугъу,
Чегем тюзюнде атлы чабып баргъаны,
Минги тауну ёмюрледе агъаргъаны,
Бише тургъан чумланы къызаргъанлары,
Къышхы юйледе отланы жаннганлары,
Бизни къууанчыбыз, бушууубуз бары,
Бийикде баргъан къушланы ауазлары,
Сары кюз, акъ къышыбыз, жашил жазыбыз,
Бар нарт сёзюбюз, жырыбыз, жомагъыбыз –
Бары да сенде, ана тилибиз, сенде!
Аналарыбызны сыйлы, татлы тили,
Сенсиз халкъ болмаз эдик биз жер юсюнде.
Бу бийик жерибизни къууатлы тили,
Аталарыбыздан да къалгъан тилибиз!
Къартха да, жашха да тил болгъан тилибиз!
Халкъынга таймай къуллукъ этгенди кючюнг.
Сейир тюйюлдю ёлген да сени ючюн!..
Таулу тилим, ана тилим, татлы тилим,
Сен – тилегим, сен – жюрегим, жаным-тиним!
Сени къулунг болдум, анам берген тилим,
Отха атсала да, кюймей келген тилим!
526
Сен ёлюрсе, жокъ болурса деген кюнюм –
Бек къара кюнюмдю мени, ана тилим!
Он кере да келсин манга, келсин ёлюм,
Жаланда сен ёлме, жаша, ана тилим!
Ариу тилим, кючлю тилим, татлы тилим,
Хар халкъны да тилинлей, къууатлы тилим!..
1979
527
АНАМЫ СУРАТЫ
Анамы сураты аллымда мени.
Мудах бети, къара жаулугъу аны.
Жазыу этеме кёбюнде кюнлени
Чегемде. Манга сакъ къарайды анам.
Сакъ, мудах къарайды мени кёзюме,
Манга сюймеклик, къайгъы ол къарауда.
Жангыдан тюшеди мени эсиме
Жашаучубуз узакъ жыллада тауда.
Анам манга къарайды. Мен бар этген
Терс ишлериме жарсыйма жангыдан.
Анам бла къалама бетден-бетге,
Хар аман ишим да – ачыу жаныма.
Анамы бир жалгъан заты болмагъан
Бети, кёзлери, мудахлыгъы аны.
Нечик къайгъырып къарайды ол манга,
Кёп осал ишими билмеген анам!..
Бу сурат бла бетден-бетге къалып,
Кюеме мен жангылычларым ючюн.
Анам, этдим осал ишлени къалай?
Ёсген эдим, таза сютюнгю ичип!
Аллымда анамы сураты. Кёлюм
Тола, жазама энтта бу сёзлени.
Кечгинлик тилеялмам, санга келип,
Энди, анам, манга жокъ табыу сени!
Анам, суратынг биргеме Чегемде.
Аны ючюн да – жашаугъа алгъышым.
Жазыу этеме гитче юйчюгюмде,
Сени кёре ётеди жазым, къышым.
Аллымда мудах анамы сураты.
Ётюрюк жазсам, ол манга не айтыр!
Кёз аллымдады анамы сыфаты, –
Жалгъан жазсам, тангым амандан атар.
528
Жалгъан сёз жаза башласанг, жангыдан
Эслеп къара анангы суратына,
Сени терсликден тыярча жангыдан,
Ананг, шош келип, чёкгенча къатынга.
Анамы бетине къарай, кёп кюнде
Жазама. Кёп жангылычым эсимде.
Ёлген анамдан уялмасам, кимден
Уялырма мен бу жерни юсюнде?!
1979
34 Къули Къайсын
529
* * *
Биз да – учуп баргъан къанатлыла.
О, къалай кенгди бу кёк бийиги!
Биз – ёмюрле жолунда атлыла.
Къууанчны, къайгъыны да кёплюгюн
Сынай, учуп баргъан къанатлыла
Болгъаныбызны ангыладыкъ биз.
Не къыйын кюн да жолгъа атлана
Турдукъ, къалгъаныбызда да юйсюз.
Бизни жолубузну жокъ къыйыры,
Узакълада жаннган жарыкъ отла.
Учханны да билебиз къыйынын,
Кёкде учуп баргъан къанатлыла.
Жерге да, кёкге да махтау бере,
Учуп баргъан къанатлылабыз биз.
Жашаугъа ыспас этдик минг кере,
Жер болду бизни ата юйюбюз.
Махтадыкъ будайны, булутланы,
Ташны беклигин, жулдуз жарыгъын,
Жолоучу кюсеген суу уртламын,
Къанатлы, жазгъа айтхан жырынгы.
Да, биз, адамла да, учуп баргъан
Къанатлылабыз. Салам аязгъа!
Биз узакъ жолубузда арыгъан
Эсек да, жетербиз уябызгъа!..
1979
530
ТАУЛУ ТИШИРЫУЛАГЪА
КЪАСЫДА
I
Таулу тиширыула! Бюгюннге дери
Айтмагъан эсем сизге бу сёзлени,
Айып этмегиз, терслигими кёрюп.
Аналарым, эгечлеримсиз мени!
Малчы да, сабанчы да ёсдюрдюгюз,
Не палахда да тюнгюлмей жаныгъыз,
Жулдуз жарыгъындан таза сютюгюз,
Сабийлеригиз а – кёз жарыгъыгъыз.
Бизге ана да, эгеч да болдугъуз,
Гюлле болуп чыкъдыгъыз жерибизде,
Акъ къанатлыла болуп да аудугъуз
Тауладан, жыр болдугъуз кёлюбюзде.
Сюйген къызла да болдугъуз сиз бизге,
Ай болуп тийдигиз арбазыбызгъа,
Танг жарыкъча кирдигиз юйюбюзге,
Къыйын кюн кюч бердигиз жаныбызгъа.
Жигитле, жырчыла да ёсдюрдюгюз,
Тутуругъу болдугъуз жерибизни,
Ариу болуп, бизге къууанч бердигиз,
Эсли болуп, адам этдигиз бизни.
Сизни тауда жырлагъан ауазыгъыз
Кёкден эннген кибик – алай кёрюндю,
Жарыкъ тойлада тепсей баргъаныгъыз,
Ариу болуп, жарсыу бузун эритди.
2
Ёлгенлеге жилягъан ауазыгъыз
Бу бийик къаяланы титиретди,
Не болса да, сиз жашаргъа баздыгъыз,
Ол таукеллик да бизге къарыу берди.
34*
531
Бетлеригизде – кюн, ай да жарыгъы,
Жулдузла жарыгъы кёзлеригизде.
Отубуз ёчюлсе, жангыдан жагъып,
Жашатдыгъыз бизни ёмюрюбюзде.
О, къазауатдан жашларын сакълагъан
Анала бу таула ауузларында!
Биз къаргъа жыгъылгъанда аулакълада,
Къаныбыз къызаргъанда бузларында,
Сизни бетлеригизни кёрюп турдукъ,
Бу тауларыбызны акъ тёппелерин.
Сау къалгъанларыбыз, баям, къутулдукъ
Аны себепли, къайытдыкъ биз бери.
Эштип турдукъ сизни ёнлеригизни,
Тауда сууларыбызны тауушларын.
Андан къойду уруш жоялмай бизни,
Сора кёрдюк жерибизни ташларын.
Жоюлгъан жашларыгъызгъа да чыдап,
Дагъыда кёл этип жашадыгъыз сиз,
Кюйгенигизде да жашау ачыдан,
Ма бу жерибизге ушадыгъыз сиз,–
Турдугъуз, аныча, чыдамлы болуп,
Юлгю кёргюзтюп сабийлеригизге,
Бёрюле тюнгюлталмадыла, улуп,
Жашау дайым жашаулай къалды сизге.
3
Тюздю сизни жерибизге ушатхан,
Сизге баш ургъанча кёрюне хар тау,
Сизсиз
бизни тюп этдирмей жашатхан –
‘
Кючюгюзге, чыдамыгъызгъа махтау!
Таза суу, кир болгъан суу да ичдигиз,
Турдугъуз жарыкъ, мутхуз танг да ата.
Жукъугъуздан а кёп болду ишигиз, –
Ишге уста къолларыгъызгъа махтау!
Иги умут жулдуз болуп чыкъгъанда,
Бешик тебиретген къоллагъа махтау!
Сюймекликни тереклери чакъгъанда,
Бизге насып берген къоллагъа махтау!
532
Таймайын, кёп ёмюрлени ичинде
Кюч бериучю бетлеригизге махтау!
Ёле туруп да – ахыр къара кюнде,–
Биз кёрюучю бетлеригизге махтау!
Барыбызгъа да къууаннган, жилягъан,
Жулдуз халлы кёзлеригизге махтау!
Чыдагъансыз кёп къыйынлы жыллагъа,
Таулу тиширыулагъа ыспас, махтау!
Сизге ыспас этгенни унутургъа
Жарамаз, жаныбыз саулукъдан бизге.
Бар къууанчыбыз, жарсыуубуз тургъан –
Махтау огъурлу жюреклеригизге!
4
Айтдым бу сёзлени бар жюрегимден,
Анала, эгечле, мен, сизге атап.
Кюнюм, гюлюм да болдугъуз жеримде.
Таулу аналаны сютюне махтау! –
Барыбызгъа да жашау берген сютге,
Жырыбызны, жомагъыбызны берген,
Бизни халкъ этгенлейин келген сютге
Ыспас да, махтау да болсун ёмюрге!
Ана – аналай, эгеч да – эгечлей,
Сюйген къызынг – сюйген къызлай къалыр деп,
Хар кюйсюзлюкню да оту ёчюле,
Жашау да алгъадан-алгъа барыр деп,
Таулу тиширыула да саулай уллу
Жерни тиширыулары бла бирге,
Бир къара кюч жоялмай, алай болуп,
Сабийлерин ёсдюрюрле ёмюрге.
Ёшюнлерини сютлери да ачы
Болмагъанлай, ана, эгеч да бола,