Энтта да къууандым жангы - 03

Гумулжукла тамырларынгы
Юсюнде жюклерин элтдиле.
Ингирде, ахшамда экибиз
Ётген кюнню сагъышын этдик.
Арбазны къыш акъ этгенинде,
Къаргъа да биз бирге къарадыкъ,
Жибий тургъанынгы да кёрдюм,
Мен да жибий келдим биргенге.
Сени ай, жулдузла жарытхан
Кечеледе да кёрюп турдум,
«Тынч кечели бол!» – дедим санга,
Сен да: «Тынч кечели бол!» – дединг.
Чакъгъан кюнлеринги да кёрдюм,
Кесинг къууаннганча, къууандым,
Акъгъанда уа чапыракъларынг,
Мен да кесингча болдум мудах.
Алай жашайбыз кёп жылланы,
Саубуз, бирге кёребиз жерни,
Биз бирге жылына, къууана,
Жарсый, иги умут да эте.
Юйреннгенме сени кёрюрге,
Тереземи аллында терек,
Бир жары кетсем, санга тансыкъ
Болама. Къайтып келгенде,
84
Чинг алгъа да кёреме сени,
Салам да береме бек алгъа.
Анам да олтурду тюбюнгде.
Сабийле, къартла, гумулжукла,
Къанатлыла, жаз къамажакъла,
Ай, жулдузла, булутла, юйле –
Барыбыз да сюебиз сени,
Къаргъа, жаууннга да ырахат
Къарагъан арбаздагъы терек!..
1971
85
* * *
Кесими тюшюмде кёрдюм:
Мен, жашчыкъ, Чегем аузунда,
Жалан аякъ бара ёрде,
Жыр айта жол узунуна.
Чиммакъ тёппеле, кюн тийген
Къаяла, кёкню чууагъы,
Башиллик тауну бийиги,
Чегетде терекле чагъып,
Къууанч болуп манга бары,
Той баргъандача хоншуда,
Къанатлыланы жырлары
Суу тауушуна къошула.
Алай барама таулада,
Алыкъа бир жангылычым,
Гюняхым да жокъ, талада
Гюлча, таза кёлюм – ачыкъ.
Чегетде терек тюбюнде
Кырдыкда жылтырайды чыкъ.
Барама, жылына кюнде,
Билмей сокъураныу, ачыу.
Мен алыкъа бир кишиге
Ачы сёз айтханым да жокъ,
Къара къайгъыны юшюген
Картошун татханым да жокъ,
Билмейме мен харамлыкъны,
Бир къара иш этгеним жокъ,
Бетсизликни, къоркъакълыкъны
Кёпюрюнден ётгеним жокъ,
Кюйген тюп болгъан эллени
Алыкъа кёргеним да жокъ,
Аланы кёрлюгюм мени
Эсиме келгени да жокъ,
86
Алыкъа керох не шкок
Биреуге атханым да жокъ,
Манга да атылмады окъ,
Бушуу сёз айтханым да жокъ!..
Барама – къырлача, таза,
Бир къайгъым жокъ, кюнюм жарыкъ,
Хар аман ишден да азат,
Тауларымча – таза жаным!..
Къычырама мен тюшюмде:
– Менмеми ол? Менмеми ол?
Жууап эштмейме кишиден,
Тынгылайдыла тау, таш, жол…
1971
87
АУРУГЪАНДА ЖАЗЫЛГЪАН
НАЗМУЛА
1
Жалан мен тюйюлме ауруп
Къыйналгъан, ёлюмден къоркъгъан,
Билип азаплыкъ ауурун,
Термиле къарагъан къаргъа.
Алай къыйынлыкъ кесинге
Жетсе, сенден сора киши
Къыйналмагъанча – эсинге
Алай келип, алай тюшюп,
Къабаса эринлеринги,
Тёзерге къаты къаст эте,
Жокълай жарыкъ кюнлеринги,
Ала кёз аллынгдан ёте.
Чыдамайын жокъ амалынг,
Жашау берилгенча, тёзюм
Берилгенди санга. Халынг
Къыйын болуп, эки кёзюнг
Къандан толгъанда да, чыдам
Турады сени биргенге:
Татлыны бёле ачыдан,
Нёгерди азап кёргеннге.
Манга айып этмегиз сиз,
Хау, къоркъама мен ёлюмден.
Сиз андан къоркъмай эсегиз,
Бек сукъланама сизге мен!
Жатсам да, къоркъа ёлюмден,
Жетишмейин батырлыгъым,
Чыдамгъа махтау – кёлюмде,
Кишиликни сау турлугъун
88
Ангыладым, хар инсаннга
Ишин этдире, кюч бере.
Къууанч! Тансыкъ болдум санга,
Ауруу къыйынлыгъын кёре!
2
Жаланда урушда угъай,
Кюн сайын эте къазауат,
Жангы жаралагъа багъа,
Жашайбыз, болалмай азат
Къыйынлыкъладан, ауруудан, –
Алайды жашауну халы.
Бирде – бушууунг ауурдан,
Тураса унугъуп, талып,
Бирде – юйюнге, жанынга
Турур кюн жап-жарыкъ тийип,
Къууанчны чырагъы жана, –
Алайды жашауну кюйю.
Энтта да къазауат эте
Турама мен ауруу бла,
Кечем, кюнюм къыйын ёте,
Дунияда жангыз къала;
Мен нечик къыйналгъанымы
Бир жан да кёрмеген кибик,
Мен амалсыз болгъанымы
Киши да билмеген кибик!..
Къоркъама тау бийиклигин
Энди кёрмей къалырма деп,
Сыртла, биченлик кёклюгюн
Кёралмазча болурма деп.
Къаргъа, жаууннга термиле,
Жатама, къоркъа, аласыз
Къалама деп, бетим терлеп,
Болуп къарыусуз, амалсыз!..
89
Къоркъдум дуния жарыгъын
Тас этипми къояма деп,
Къазауат этген, арыгъан
Мени ауруу жоярмы деп.
Жулдузла, терекле, сизни
Сюйдюм, болушугъуз манга, –
Мен энтта кёрюрча кюзню,
Жазны да, къарарча тангнга!
Ёлюм бла къазауатда
Къаты, къыйын – мен айтхан дау:
Анга бир хорлатсам, артда
Манга бирда болмаз хорлау!
Къазауатдама къыш кече,
Ёлюм бла къазауатда.
Жашау! Бек сюйгеним ючюн,
Энтта чыгъар мени отдан!
Къутхара келдинг кёп кере,
Энтта да бир къутхар мени, –
Жашаргъа сюеме, кёре
Акъ тауланы, жашил жерни!
3
Юсюме къая оюлуп,
Дуниямы къара этип,
Кёк, жулдузла да думп болуп,
Ахыр сагъатым да жетип
Къалдымы деп, аза эсим,
Тургъанымлайын, балконну
Эшигинден кёкню кёрсем,
Ырахатлыгъын да аны,
Башлайма къууана – жашау
Энтта биргемеди мени!
Энтта да агъарады тау,
Энтта кёреме юйлени!
90
Не заманда да къараргъа
Сюйген терегими кёрюп,
Ийнандым – ауруу, къарангы
Кетерле деп энтта кери!
Эштдим хораз къычыргъанын, –
Энтта да жашау биргеме!
Ожакъдан тютюн чыкъгъанын
Кёреме – жашау биргеме!
Сабийле, арбазда ойнай,
Дауур этгенлерин эштдим,
Кече ya жарыгъы айны
Кёрюндю манга эшикден.
Быргъыдан сууну саркъгъанын
Эштеме – жашау биргеме.
Биреуню къобуз сокъгъанын
Эштеме – жашау биргеме!
Арбазда эски бурууну
Кёреме – жашау биргеме,
Эштеме жангы дуруну
Ийисин – жашау биргеме!..
4
Ауруп, сау болгъаннга жашау
Кёрюнеди артыкъ татлы,
Насыплы тюшюнге ушап,
Жангыдан битип къанатла,
Таула бютюн акъ кёрюне,
Терекле да – жашилирек,
Сен туугъан, ёсген жерингде
Къууанч да болуп кёбюрек,
Кёбюрек болгъанча иги
Адам, халаллыкъ, чомартлыкъ,
Кюн бла ай да юйюнгю
Жарытханча энди артыкъ.
91
Бютюн таза болуп хауа,
Ётмек, кёгет – татыулуракъ,
Шатыгыракъ – харбыз, хууан,
Суу – тазаракъ, къар – агъыракъ.
Тиширыуланы бетлери,
Ауазлары – ариууракъ,
Сен ауруп къопхандан бери –
Жулдузла да – жарыгъыракъ
Болуп, энди бир къыйынлыкъ
Кёрмезлик кибик, насыплы
Боласа, жокъча бир къанлынг,
Санга жарыкъ жырлай суула, –
Жашау кёрюнеди татлы,
Ёмюрде болмагъан кибик,
Адамла – артыкъ къууатлы,
Таула да – артыкъ акъ, бийик,
Кырдык да – артыкъ багъалы,
Арбаз, терек, жол да алай,
Сёз да артыкъ сыйлы болуп,
Кесинг – жангыдан туугъанлай!..
1972
92
ЖУКЪЛАЙДЫЛА САБИЙЛЕ
1
Кече. Жукълап сабийле.
Танг атар, уянырла,
Кюн тийип, эски юйле
Жангы болуп турурла.
Сабийчикле чыгъарла,
Чууакъ кёкню кёрюрле,
Къууанырла, чабарла,
Манга салам берирле.
Сора чабып кетерле
Гюлю кёп биченликге,
Ала зауукъ этерле,
Къууана жерге, кёкге.
Жукълайдыла сабийле,
Тюшлеринде да ёсе.
Жай кече, аны биле,
Шошлугъунгу сакъла сен!..
2
Жукълайдыла сабийле.
Танг атар, уянырла,
Къар акъ этер да, юйле
Жангы болуп турурла.
Сабийлеге саулай жер –
Дайым да жаппа-жангы:
Къар да биринчи тюшер,
От да биринчи жанар.
93
Сабийле уянырла,
Кёрюрле акъ эрттенни,
Хар зат жангы болурла,
Къар чиммакъ этип жерни.
Жукълайдыла сабийле,
Тюшлеринде да ёсе.
Къыш кече, аны биле,
Шошлугъунгу сакъла сен!..
1972
94
* * *
Гитче да, уллу да болдум,
Алай акълыгъы да къарны
Манга тазалайын къалды,
Айырта акъны, къараны.
Акъыллы, тели да болдум,
Алай кырдык жашиллиги
Манга жангылайын къалды,
Аман кюнню эте иги.
Насыплы, жазыкъ да болдум,
Алай терекле чакъгъанда,
Aлай жулдузла чыкъгъанда,
Сейир эте, бардым жолда.
Бай болдум, жарлы да болдум,
Алай тиширыуну бети
Къууанчым болгъанлай къалды,
Ариулугъу да бай этди.
Тюз да болдум, терс да болдум,
Сюйген а тюзлюкню этдим,
Жашамадым урлап, алдап,
Ишлерге кюреше келдим.
1972
95
* * *
Манга жашауну тиширыу бергенди,
Таза сютюн тиширыу ичиргенди.
Андан санайма кесимден уллугъа
Аны, ол – анады адам улугъа.
Тиширыула мёлекле тюйюлдюле
Деп жарсыма – алайлай игидиле.
Тиширыуну ариу бети, кёзлери
Турурла бизге къууанч, насып берип.
Мен мёлеклени ёмюрде кёрмедим,
Уппа этмедим, салам да бермедим;
Быстырларымы жуумагъанды мёлек,
Жапсармагъанды, тикмегенди кёлек;
Жарсыууму мёлеклеге айтмадым,
Жарыкъ тангым ала бла атмады,
Аш да ашамагъанма къолларындан,
Окъ тийип, жатмагъанма алларында,
Жараларыма да бакъмагъандыла,
Жапсарыу сёзюн да айтмагъандыла,
Къыйын кюнюмде болмадыла асыу,
Ала бермедиле манга аш не суу.
Тиширыу бергенди къууанчымы да,
Манга зауугъуму, ачыууму да,
Гюняхлы тиширыу, жерде жашагъан,
Жолда арыса, олтургъан ташлагъа,
Гыржын этген, быстыр жуугъан тиширыу,
Оракъ оргъан, кёгет жыйгъан тиширыу.
Жарыкъ кюнде аны бла жырладым,
Къара кюн аны аллында жилядым.
Ол манга къыйынлыкъ берген эсе да,
Мен аны терслигин кёрген эсем да,
Тиширыу дайым да уллуду менден,
Алай айта кетерме мен хар кюнде.
96
Не болса да, жетмез анга бир зат да,
Бизге жаннган чыракъ, жылытхан отду.
Тиширыуду – уллу къууанч, билеме,
Анга аман айтмай жашап келеме, –
Ансыз жашауум боллукъду къарангы,
Бар жазгъаным да – махтау болду анга.
Ол барда – кюн сууукъ боллукъ тюйюлдю,
Ол бу дунияда бек ариу гюлдю.
Ол барда – кюнюм жылы, кечем жарыкъ,
Анга махтауду – жюрегими жыры.
1972
7 Къули Къайсын
97
* * *
Кече бек къарангы.
Терекни тюбюнде,
Жап-жашил кырдыкда,
Жанады чыракъ къурт,
Жанады чыракъ къурт.
Ол тёгерекдеги
Къарангыны жарыкъ
Эталмагъанлыкъгъа,
Кече арасында
Жанады чыракъ къурт,
Жанады чыракъ къурт,
Аны жаннганына
Терекле къууана,
Кырдыкла къууана.
Бек къарангы кече
Окъун дунияда
Бир жаннган затсызлай
Къалып къалмаз жашау.
Бу къарангы кече
Терекни тюбюнде
Жанады чыракъ къурт,
Жанады чыракъ къурт.
Мен да, аны кибик,
Къарангыда жанып,
Аз болса да, жарыкъ
Берирге къаст этдим.
Жана-жана келип,
Барама ёчюле.
Алай мен керексиз
Жаннган эдим демем.
Къарангы болгъанда,
Терекни тюбюнде
Жанады чыракъ къурт,
Жанады чыракъ къурт!
1972
98
* * *
Сабийлигимден бери юйрендим
Кёрюп турургъа къарангы кече
Тау агъаргъанын,
Сабийлигимден бери юйрендим
Танг аласында кёрюп турургъа
Тауну акълыгъын.
Ёлгенле да сау
Тургъанча, алай
Агъарады тау,
Кече ичинде,
Танг аласында
Агъарады тау.
Къууанч сагъатда,
Бушуу сагъатда
Агъарады тау.
Аны бир палах
Эталмай къара,
Кечеде, кюнде
Агъарады тау!..
1972
7*
99
«КАВКАЗ»
ДЕГЕН ПОЕЗДДА
ЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
Поезд, сен бараса кюндюз, кече,
Арымагъанлай, таркъаймай кючюнг,
Бараса танг алада, ахшамда,
Ай, бурунча, чыгъады башынгдан.
Жолну, сени да жарытады ай,
Алгъын арбаланы жарытханлай,
Жарытады тюзлени, сыртланы,
Бурун жалкъаларынча атланы.
Аппаларыбызны атларыны
Тийип бу тюзде жалкъаларына,
Бюгюн сени жарытханча – алай
Жарытып тургъанды ёмюрлюк ай.
Аланы атлары къайры элте
Эдиле кече, жауун жибите?
Акъ таулагъамы кете эдиле?
Ёмюрлегеми элте эдиле?
Къайдадыла барысы да ала?
Кюйдюрген эдиле ненча къала!..
О, садакъ окъларыны тюбюнде
Кишнеген атла уруш кюнюнде!..
Поезд, къар да агъартады сени,
Поезд, кюн да жарытады сени,
Сакъ жауун да жибитеди сени,
Бараса кечелени, кюнлени.
Алгъады барыуунг, таймай, алгъа,
Ай тийсе да, кюн тийсе да жолгъа.
Къайры элтесе кече, кюн мени
Ичинде агъачланы, тюзлени?
Таулагъамы жетдирирсе мени?
Ёмюрлегеми элтесе мени?
Жууап жокъ. Кече келеди тюзге,
Жангыдан танг да атады бизге.
Тюшюмде таула бла ёмюрле,
Бирге къатыш бола да, кёрюне,
Аулакъла, аталарыбыз чапхан,
100
Дуппурла, аталарыбыз жатхан,
Тынгылап, башларындан ай чыгъа,
Сабанла да, терекле да чагъа...
Поезд, таулагъамы элтесе сен?
Не ёмюрлегеми жетерсе сен?..
1972
101
* * *
Ёлдюле эки къызыбыз,
Аланы киши жеринде
Кёмдюм. Ёчюлдюле эки
Чырагъым, табылмай амал
Жангыдан жандырыр кибик!..
Ах, кюйген эки жулдузум,
Ёчюлген эки чырагъым!
Бирине Зара атагъан
Эдим, бирине – Сафият.
Не аз турдула аланы
Атлары биргелерине!..
Къалай кюйсюз эдинг, эки
Чырагъымы ёчюлтген жел!..
Нечик къарыусуз эдиле
Ала ол желни аллында!
Къутхаралмадым аланы –
Мен да – алача, амалсыз!
Къыш ахшам. Жанады чыракъ.
Мен а, ол ёчюлген эки
Чырагъым эсиме тюшюп,
Ала кёрюне кёзюме, –
Энтта да тургъанча жана,
Жангызлай, ахшамгъа къарап
Олтурама мен, биргеме
Жаланда эски жарсыуум...
«Унутулады хар бир не», –
Дединг, эсли. Ол тюз не терс
Болгъанын билалмай къалдым!..
Мен жангызлай къыш ахшамгъа
Къарайма. Узакъда мени
Эки ёчюлген чырагъым
Жана тургъанча кёрюне!..
1972
102
* * *
– Аламатды жер,
Аламатды кёк,
Тенгиз кенглиги.
Аламатдыла жулдузла, гюлле,
Ала ёмюрде туруп турурла.
– Аланы кимге къоярбыз мында?
– Жашарыкълагъа.
– Биз а къалырбызмы
Думп-гунч болуп?
– Бардыла сабийлерибиз бизни,
Аланы да барды сабийлери.
Ма алай бла, къоркъма сен, хорлап
Къоярбыз, хорлап,
Думп болууну биз!
Къоркъмайын къара
Сен жулдузлагъа,
Къаргъа, гюллеге,
Тангнга, ахшамгъа!..
1972
103
* * *
Юйюмю ташлап да кетдим,
Кёпюрсюз сууладан ётдюм.
Ол ачыу энтта биргеме,
Тынч жашагъан эдим демем!..
Мен ангыладым: адамгъа
Юйсюз къалгъан – къанатлыгъа
Кёксюз къалгъанчады. Билдим:
Мирзеу да битмейди кюлде!..
Адамны кесини кюйю,
Адамны кесини юйю,
Кесини тауу, череги,
Кесини къары, тереги
Болургъа керекди. Аны
Эртте иги сезди жаным...
Энтта къайытдым юйюме,
Жерге, кёкге да сюйюне.
Кюн жылытады юйюмю,
Ай жарытады юйюмю,
Атхан танг кире юйюме,
Ахшамым кире юйюме,
Тауларым къарай юйюме,
Кёгюм да къарай юйюме,
Аллында терекле чагъа,
Къатында гюлле да чыгъа!
Дуниягъа сюймеклигим
Кеси юйюмден башланды.
Жокъ, сюймем юйсюз къалыргъа,
Ансыз жер жокъ жылыныргъа.
Ансыз ырахатлыкъ да жокъ,
Къууанч, къууатлылыкъ да жокъ!..
1972
104
* * *
«Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез!» – деген
Эдиле Чегемимде эллилерим.
Мен а ашыгъып келдим кёпден бери,
Ашыкъсам, кючюм тенг боллукъча деуге.
Мен, билмейин къайры ашыкъгъанымы,
Ашыкъдым усхарда, тюшде, ингирде,
Ашыгъып, къытдырдым ашыкъларымы
Сабийликде, суугъа ашыгъып кирдим.
Къайры ашыкъдым? Кимни, нени къуудум?
Эрттеним, кюнтюшюм къалдыла артда,
Жашил кырдыгым болду сары къаудан,
Ингириме жолугъуп, тюшдюм атдан...
Мен ашыкъгъан кибик, ашыгъып келген
Ингирим кёзюме къарайды мени.
«Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез!» – деген
Ёнлерин эштеме чегемлилени...
1972
105
* * *
Танг атар, ахшам да келир. Ырахат
Къара алагъа, тауладан да ал дерс.
Кече жолдан къоркъмай баргъаныча ат,
Биз да къоркъмазгъа юйренсек – болмаз терс.
Булутла жол башы бла ётерле,
Алагъа ырахат къараргъа юйрен,
Кёкге тынч къарагъанча ташлы ёрле,
Къышха ырахат къарагъанча юйле.
Къар жауар, жауун да жауар. Алагъа
Ырахат къара, аталарыбыздан
Юйрен. Кёк сабыр къарайды таулагъа,
Ала жаратылгъанлы. Къоркъма буздан!
Шибля жанар, ырхы да келир. Сен
Юйрен алагъа къоркъмайын къараргъа.
Къыш къыямасы жерибизге келсе,
Терекле таукел къарайдыла къаргъа.
«Кёллюню кёлю – терен»,– деген сёз бар.
Юйренейик биз алай айтханладан,
Алай жашагъанладан, буз неда къар
Тыялмай, арбаларын тартханладан.
Мен сукъланама – жаланда, къыйынлыкъ
Келгенде, анга тюбей билгенлеге,
Къан ырхы келсе да, эрлейин къалып,
Ёлгенде да – адамча ёлгенлеге,
Къадар ачы ётмегин бергенликге,
Жашауну алгъын кибик сюйгенлеге,
Къанлары къыш къаргъа тёгюлгенликге,
Жазгъыда сабанларын сюргенлеге.
Ырахатлыкъ, эслилик! Сизге ие
Болуу нечик къыйын болгъанын кёрдюм,
Тереклеча, сабыр болургъа сюе
Келсем да, ырахатлыкъ тапмай келдим.
106
Дагъыда айтама кеси жаныма:
– Жерге, кёкге сабыр къараргъа юйрен,
Ырахат къара сен къаргъа, жаууннга,
Алагъа къыш, жай къарагъанча юйле.
Ах, неди манга таза, сары алтын!
Беклик, таукеллик – мени кюсегеним.
Жашау, таукеллейин, беклей да къалдыр,
Ахшамыма тюбегенимде, мени!
Ахшамгъа, кечеге сабыр къараргъа
Юйрет сен, жашау – акъылман устазым.
Сен берген жолумда таукел барыргъа
Деп чыкъгъан эдим, аз кючюме базып.
Ма кюн тийди. Жаным, анга да къууан,
Ма аллыбызда шаудан. Сууундан къан.
Танг атады. Жаным, къууан сен тангнга.
Къыз ышарады. Жаным, къууан анга!
Ай тийгенди. Жаным, сен айгъа къууан,
Чагъыр къуюлгъанды, сен чагъырдан къан.
Жашау сюеди беклени, эрлени,
Сен аладан юйрен, жюрегим мени!..
1972
107
* * *
Сабан сюрюрбюз, жангы баразаны
Жангы жауун жибитсин, кюн жылытсын.
Олду акъылманлыгъы дунияны,
Будай башларын жарыта, танг атсын.
Булутланы мылы ауаналары
Жашил биченликлеге сабыр жата, –
Кюн, сабан сюрген ёгюз кибик, арып,
Бийикледе къарны къызарта, батар.
Кюн батар, сора жулдузла чыгъарла,
Тынч къарай арбазла, юйле башындан;
Шапталла, жабышмакъла тынч чагъарла,
Ай да тиер Чегемни ауушуна.
Сабан сюрюрбюз, биширирбиз ётмек,
Биз кюннге жылынырбыз, жулдузлагъа
Къарарбыз, чууагъын да аямаз кёк,
Жай къууанырбыз бишген харбызлагъа.
Жашарбыз, дунияны къууанчына,
Бар огъурлу затына эте алгъыш,
Хар жаз сайын келирле къарылгъачла,
Жашиллигин берир жай, акълыгъын – къыш.
Дунияны бар ариулугъу саулай,
Атамы мюлкюнлей, манга берилди, –
Сабанлагъа баш къусдургъан жауунла,
Алтын тамгъалы чабакъларым кёлде!..
1972
108
* * *
Ташны ёмюрлюк сууукълугъун жылытды
Кюн, къууандырды сары чёплеу башланы,
Кюн тауну да, гумулжукну да жылытды,
Жылтыратды къарларын да ауушланы.
Тау да, къумурсха да, мен да санга алгъыш
Этебиз, Кюн. Сен саулукъдан, юшютмез къыш!..
1972
* * *
Кюн кетди. Алай биргеме
Къалды жарыгъы аны,
Къалдыла мени биргеме
Жылылыгъы, жаууну,
Сабийлени оюнлары,
Кюн тийген агъач ичи,
Къанатлыланы жырлары.
Бош къоркъутады кече!..
1972
109
* * *
Чинаргъа къысарма да жыягъымы,
Бир сёз да айтмай, къарарма терекге,
Жашиллиги сабыр эте жанымы,
Ол мени бла бирге къарар кёкге,
Бирге кёрюрбюз акъсыл булутланы,
Ала ырахат кете баргъанларын,
Салкъын жайлыкъда бууурул атланы
Кёргенча эркин отлай тургъанларын.
Терекге къысарма да жыягъымы,
Ол мени сёзсюз, хапарсыз ангылар,
Ырахатлыкъ, къууанч бере жаныма,
Ангыларла кырдык, таш, къырлада къар.
Сууну тауушу да ырахат этер,
Жулдузла жарыгъы, къанатлы жыры,
Аланы кёргенде, кёп къайгъым кетер,
Сууукъ кюнюм да болгъан кибик жылы.
Бу жер – мени жылы юйюм, бешигим,
Ишими, жукъуму да татлылыгъы.
Ансыз ётмек, насып да жокъ кишиге,
Олду бизни тенг этген атлылагъа.
Ашагъан ётмегим, ичген чагъырым,
Жазым, кюзюм, къышым, къыз ышаргъаны,
Ишим, тюшюм, умутларым, жарыгъын
Берген жулдузум, тауушу шорханы –
Бары да турдула мында биргеме,
Къышны акълыгъы, жашиллиги жазны.
Ол азмыды? Жокъ, жарлы эдим демем:
Бу жерде жашадым, къууандым, жаздым!..
1972
110
* * *
«Къар жауады» деген сёзге бир тынгыла, –
Умутларынг, алгъын кибик, акъ болурла,
«Жауун жауады» деген сёзге тынгыла, –
Кюнлеринг энтта жангы болуп къалырла.
«Танг атады» деген сёзге бир тынгыла,
Юйюнг, бетинг да, жюрегинг да жарырла.
«Кёк чууакъды» деген сёзге бир тынгыла, –
Олсагъат башынгда жулдузла жанарла.
«Ётмек бишеди» деген сёзге тынгыла, –
Жангыдан ырахатлыкъ келир жанынга,
«От жанады» деген сёзге бир тынгыла, –
Саулай дуния жылы болур жангыдан.
«Кырдык чыгъады» деген сёзге тынгыла, –
Сезерсе жангы, жылы сют татыуун сен,
«Терек чагъады» деген сёзге тынгыла, –
Кёрюнюр энтта ананг тургъанча эсен.
«Ай тийгенди» деген сёзге бир тынгыла, –
Бар дуниягъа къайтыр ырахатлыкъ.
«Тау агъарады» деген сёзге тынгыла,–
Ол этер фикирлеринги бийик, татлы!..
1972
111
* * *
Саусузла юйюне эрттенлик келди –
Ёлюм бла къазауат баргъан юйге.
Саусузлагъа не хычыуун кёрюндю,
Барысы да болуп къалгъанча иги, –
Дагъыда бир эрттенликни кёрдюле,
Кечени ауурлугъундан къутулуп,
Ала жангы кюннге салам бердиле,
Жюреклери иги умутдан толуп.
Ала: «Эрттен ахшы болсун!» – дедиле
Бир бирлерине, энтта тангнга саулай
Чыкъгъанларына къууанып, кёрдюле
Тереклени, шууулдап баргъан суула
Кёрюндюле кёзлерине жангыдан,
Биченликлени жангы кырдыклары,
Ауругъанла энтта жибий жауунда,
Сау сюекли болуп къалгъанча бары.
Кюн да жарыкъ тийди терезелеге,
Азаплы саусузлагъа умут берип,
Жарагъа, ачыугъа да тёзгенлеге
Танг атды. Кёкню, булутланы кёрюп, –
Ала энтта ийнандыла жашаугъа,
Терезеден кёрдюле къар акълыгъын.
Умут – акъ къанатлыды жаны саугъа,
Къара кюнде кёлсюзлюкден сакълагъан.
Больница уа ушайды окоплагъа,
Кече, кюн да сюнгю урушха кире,
Жашаргъа тюшеди ауругъанлагъа,
Бири жыгъылса, сермешеди бири.
Не алгъа барыу, неда артха къачыу
Болмагъанланы кёреме мен мында,
Аланыча, мени да къара ачыу
Сермеп тутады жагъамдан-бойнумдан.
112
Уллу шахаргъа келди къыш эрттенлик,
Жангы кюн да тийди терезелеге,
Ол ёлюмден къутхарлыкъ дарман кибик
Кёрюндю ауруулагъа тёзгенлеге.
Сау бол, жашау, энтта къыйынлылагъа
Бергенинг ючюн жангы эрттенликни,
Энтта кёргюзтгенинг ючюн алагъа
Къарны, тереклени, арбазны, кёкню!
1972
Москва, саусузла юйю
8 Къули Къайсын
113
* * *
Эштемисе? Ма, кукук къычырады!
Къабыргъада жашил чинарла – бийик.
Кукукну тауушу алай чыгъады,
Узакъ ёмюрледен эштилген кибик.
Терекле да, кырдыкла да, суула да,
Жангыдан насыплы болуп, тынгылап,
Ёмюрде биринчи эштген сунама
Агъачда кукук къычыргъанын ала.
Мен да санга ахшамда жетерикча,
От чакъдыра атымы туякълары,
Садакъ окъладан къутулуп, келликча
Санга, къыйын жараларымдан арып,
Сени кёргенлейин, унутурукъча
Окъланы, къыйынлыкъланы барысын,
Жангыдан, бир хата кёрмей турлукъча,
Бетинге, кёзлеринге да къарасам.
Жаралы болуп, чабып келирме да,
Аллынгда жыгъылырма талгъан атдан,
Кёзюмю ачып, сени кёрюрме да,
Ачыгъаным, жарам да къалыр артда.
О, сен нечик таза сёзле айтаса,
Тюшюмде кёргенча, ариуду бетинг!
Эки къолунгу манга узатаса,
Къайгъымы чача, жарамы сау эте!
Бусагъатда ма алай кёрюнеди,
Бу мен кукукга тынгылап тургъанда,
Жолла, талала, ташла да, ёрле да,
Терекле да жаз кёкге къарагъанда.
Кукук къычыргъанында къайытады
Энтта да жерге шошлукъ, ырахатлыкъ,
Жокъ болгъан кибик бар къаугъа, хата да,
Чабадыла къууанч ийген акъ атла!..
1972
114
ЖАННАГЪА
Сен – жаш жылларымы жарыгъы,
Манга хар къайда да кёрюннген,
Ауругъан, къыйналгъан, арыгъан
Сагъатымда энтта кюч берген.
Жатама мен уллу шахарда,
Ауруу къаты алып жагъамдан.
Алай, дунияда сен барда,
Юйюкмем, тюнгюлмем жанымдан.
Жауун жауады. Не узакъда
Эсем да, мен кёреме сени –
Хар манга къыйын болгъан чакъда
Сен, келип, юсюме сюеле.
Къар жауады. Бу сууукъ чакъда,
Термиле Чегемни жазына,
Бу къыйынлыкъ келген сагъатда
Атанг эштеди ауазынгы!
Санга насып бералмай къалгъан
Эсем да, халаллыкъны бердим.
Кимди толусунлай билалгъан
Насып не болгъанын ёмюрде?
Сен – балли терегимсе мени,
Хар жаз сайын да ариу чакъгъан,
Сен – тап-таза гюлюмсе мени,
Жаз сайын къууандыра чыкъгъан.
Сен – мени жанымы жарыгъы,
Жулдузум, кирмединг булутха,
Къууанчымса, миндирген жоргъа,
Чегемге да элтирик атха.
8*
115
Балам, халаллыгъынг жылытды,
Сууукъ болгъан чакъда кюнлерим,
Ахшамымы да сен жарытдынг,
Жюрегинги жарыгъын берип.
Къыйынлыкъда ангылайбыз биз
Ахлуну, сабийни къыйматын.
Сенсе дуния жарыгъым, кёз
Жарыгъым, къыш жылытхан отум.
1972
116
* * *
Юй кюйюп, кёмюр болса да, кюлюню
Башындагъы кёк турады чууакълай,
Шахар бузулса да, дуния кюню
Кюнлей къалыр, таула къалырла акълай.
Уруш сабанланы кюйдюргенликге,
Башларында жулдузла жанарла, сакъ,
Жер тебип, ол элни жокъ этгенликге,
Чууакълайын къалыр башында чууакъ.
Биреу ёлгенликге, бирси юй ишлер,
Ай башхаланы жолларына тиер,
Анга бишген алма – жашына бишер,
Ол сюрген сабан башхалагъа битер.
Кёк нечик чууакъды, жулдузла нечик
Жарыкъдыла, болгъанлыкъгъа юйсюзле!..
Бир бирни ашыра кюн бла кече,
Ёлюмсюз зат да къалыр ёлюмсюзлей.
Жулдузла жанарла, мирзеу да битер,
Хар суу – къуругъунчу, арымай барыр,
Хар жолу тауусулгъан кете-кете,
Ёмюрлюк – ёмюрлюклей къалып къалыр.
1972
117
РАСУЛ ГАМЗАТОВХА
ЖАЗЫЛГЪАН КЪАГЪЫТ
Тенглерибизге сакъ болургъа
Керекбиз – тюзсе, Расул, сен, –
Къарап къалабыз къара къаргъа,
Тенгибиз – ийнагъыбыз ёлсе.
Шкокланы быргъыларында
Жукълап тургъанларында окъла,
Суула жарыкъ баргъанларында,
Турдукъ биз, тенг тенгни ийнакълап.
Уянып, шкок быргъыладан
Окъла, сызгъырышып, чыкъгъанда,
Жер арый къанлы ырхыладан,
Баллиле къан къатыш чакъгъанда,
Къутхаралмадыкъ кёп тенглени,
Къан жугъу башларын къучакълай,
Кюллерине кюйген эллени
Къарагъанында жаралы ай.
Къарда юслерине къапландыкъ
Къатыбызда жыгъылгъанланы,
Ала кюл болдула, биз къалдыкъ,
Бардыкъ топла бузгъан жолланы.
Бир терслик болмаса да бизде,
Терсге санайбыз кесибизни,
Унуталмай ёмюрюбюзде –
Жетмей къалгъанын кючюбюзню.
Кюйсюзлюкню къурч жели жетип,
Алып кетди кёп уланланы,
Къутхаралмадыкъ биз аланы,
Бизден кючлю кюч оноу этди!
Заман тюзлени терс этгенде,
Тынгылап турдукъ, тилсиз болдукъ,
Аланы жел алып кетгенде,
Амалсыз болуп, къарап къалдыкъ!..
118
Ах, нечик къыйынды сакълагъан
Тенглени, Расул! Алай биз
Дайым саулукъ тилей саулагъа,
Ётер бу къысха ёмюрюбюз.
Ах, къалай аздыла тенглерин,
Не болса да, сакълай билгенле,
Отха тюшгенинде бирлери,
Ызындан отха секиргенле!..
Жашайма, алагъа сукълана,
Эште кишиликни ауазын.
Тенгин хаталадан сакълагъан
Болду мени иги устазым!..
Ах, Расул, къыйынды нечик
Къара кюн тенгинги къутхаргъан,
Окъдан да къоркъмай, аны ючюн,
Чынтты эрле баргъанча, баргъан!
1972
119
* * *
Кёп ауруп жатып, къайытдым юйюме,
Бек къууандым саулай къайытханыма,
Къарадым Чегемде чыкъгъан кюнюме,
Ол, къарланы къызарта, батханына.
Юйюмде жукъум, тюшюм да – татлыракъ,
Кёрдюм татлы жукълагъан сабийлени,
Башларын кече жаууп чыкъгъан къар акъ
Этип тургъан хоншудагъы юйлени.
Жюрегими, ишими да жарытхан
Тиширыуну бетин энтта да кёрдюм,
Къарадым да мен туугъан, ёсген журтха,
Жарсыуларымы къары да эриди.
Арбазыма, орамыма да тансыкъ
Болуп келип, барын жангыдан кёрдюм,
Жай кюн манга бериучю ауанасын –
Арбазда терекге да салам бердим.
Салам бердим арбазгъа, босагъагъа,
Балконума тийген ай жарыгъына.
Татлы – сен юйюнге сау келген сагъат,
Салам бердим тийрелени барына.
Энтта алай татлыдыла ойларым
Бу сабийле сакълап тургъан юйюмде.
Къайытханда, узакълада айланып,
Къайгъым, ёртен отха тюшгенча, кюйдю.
Энтта жарытды юйюмю чырагъы
Бетлерин бу ачылгъан дефтерими.
Кёрдюм энтта ай тийгенин чыраннга,
Тауларына, жолларына жерими.
Юйге сау къайытханланы къууанчын
Жангыдан ангылап кече арада,
Тереземи къар таула таба ачып,
Ары жаш кюнлеримдеча къарадым!..
1972
120
* * *
Мында менден алгъын жашап кетгенле,
Таулагъа менден алгъын къарагъанла,
Жомакъланы, жырланы да этгенле,
Бу жоллада менден алгъын баргъанла,
Сизден сора да бу жерде адамла
Жашарларын, ишлерлерин билдигиз,
Сизге бир айып этмез кибик ала,
Сабан сюрдюгюз, урушда ёлдюгюз.
Таула акълыгъына, бийиклигине,
Тиширыу бетине бла жулдузгъа,
Гюлню, терекни да игилигине,
Танг жарыгъына, кырдыкга, харбызгъа
Менден эсе алгъа сейир этдигиз,
Бу жерни жолларын алгъа салдыгъыз,
Хар элге, жерге ат берип кетдигиз,
Барыгъыз да устазларым болдугъуз.
Къырлада къар – жюрек тазалыгъыгъыз,
Къаяла беклиги да – беклигигиз,
Акъ таула да – сизни азатлыгъыгъыз,
Аланы барын бизге къойдугъуз сиз.
Чатлада туманла – къайгъыларыгъыз,
Жулдузла уа – иги умутларыгъыз.
Жарыкъ отла уа – сизни тойларыгъыз.
Энтта тынмай чапханча атларыгъыз –
Алай кёрюнеди манга: бар иги
Ишигиз къалды бизни биргебизге,
Сиз этген да, биз этген да, биригип,
Хазна, байлыкъ болдула жерибизге.
Андан айтама ёчюлмедиле деп
Сиз тамызгъан от, сиз жандыргъан чыракъ,
Мирзеу битеди бу сиз сюрген жерде,
Жулдузла – бурунча, жарыкъ, таула – акъ.
1972
121
* * *
Булутла башында барады самолёт,
Жер къалгъанды бизден узакъда, узакъда,
Анда уа сабан битеди, жанады от,
Сабийлеринг анда турадыла сакълап.