Байталбатыр - 02
кийик этледен келтире турурбуз, - деп
тилегенди.
Аны айтханына ыразы болуп, къызны
Чолакъ бла ийгендиле. Кеслери жашарча
къошчукъ ишлегендиле. Чолакъ бла чыгыр,
тобукълары къыркъылып тургъан жашны
кё-тюрюп, уугъа жюрюп тургъандыла. Къыз
а хар кюнден алагъа ашарыкъ хазырлап
тургъанды.
Бир кюн, тюш заманда, къыз отха - суугъа
къайгъы болгъанды, отну ёчюлюп
тургъанын кёргенди. Ол бек адыргы
этгенди, болса да бир да от тапмагъанды.
Энди ала ингирге ач болуп келселе,
манга айып этерле деп, къыз, от излей
кетип, бир бийик дуппургъа чыкъгъанды.
Къарай кетип, узакъда бир тютюн
чыкъгъан таба тебирегенди. Баргъанды.
Баргъанда, жангыз бир къатын олтуруп
тургъанын кёргенди.
Къыз:
- Мен от алыргъа келгенме, - дегенди.
Къатын, бир элекни алып, ичин кюлден
толтуруп, юсюне от салып, ёчюрген этмей,
элеп бар деп ийгенди. Къыз жолну узуну
кертиси да ёчюлген этер деп, жетгинчи
элеп баргъанды. Экинчи кюн ол къызгъа
от берген къатын элекни акъгъан кюлюню
ызы бла келгенди. Ол обур къатын
болгъанды. Сора, къатын ариу айтып,
жойкъулланып, къызгъа шагъырей
болгъандан сора, аны чимдий: «Мени
хапарымы айтсанг, санга жашау болмаз», -
деп, къызны къоркъутханды. Ол халда бир
белек заманнга къызны къыйнап
тургъанды.
Сора, жашла къызгъа:
- Сен нек аман болгъанса, ауругъанынгмы
барды? - деп соргъандыла.
Къыз уялгъан кибик этип:
- Бир зат хатам да жокъду, - деп
къойгъанды. Алай жашла уа бек тынгысыз
болгъандыла.
- Энди биз кетсек, мынга бир палах
болады. Кезиу-кезиу сакъламай
болмайбыз, - деп, бир жол Чыгырны юйде
къойгъандыла Ол сакълап тургъанлай,
обур къатын кел генди. Сермеп, Чыгыр
обурну тутханды, алай болгъаны ючюн
къутхарып къойгъанды. Экинчи кюн къолу
чолакъ къалгъанды. Обур къатын биягъы
андан да къутулгъанды. Ючюнчю кюн
тобукълары къыркъылгъан жаш
къалгъанды. Сора къыз: «Энди келиучю
заманы болады», - дегенден сора, жаш
букъгъанды.
Обур къатын келип, къызгъа
тебирегенлей, жаш, секирип, къатынны
сыртына миннгенди. Къатын жашны да
кёрмегенлей, аяусуз къачып
тебирегенди. Жаш къатынны аркъасында
бара, эки къолу бла къатынны бойнун
буугъанды. Къатын солууу тохтагъандан
сора баралмай тебирегенди.
Жаш айтханды:
Артха айланып, мени алып кетген жеринге
элтмей эсенг, - ёлтюреме. - Къатын жашны
артха къайтаргъанды.
Жаш:
- Энди мени да нёгерлерими да сау этмей
эсенг, бичакъ бла туурарма, - дегенди.
Къатын жашны бутларын кесини къарамы
бла сау этгенди. Сора ингир болуп, ол
бирси жашла келгенден сора, аланы да
сау этдирип, обур къатынны алай
ийгенди. Энди сау болдукъ деп, тёртюсю
да юйлерине тебирегендиле. Къызны
юйлерине элтип, бек уллу ыспас да этип,
элталгъанлары къадар бир кийик этден
бергендиле. Юч жаш да, саламлашып,
айырылгъандыла. Тобукълары кесилген
жаш юйюне баргъанды, аны ол кюнбатышда
алгъан къатынын эки къарындашы
къарауаш этип тургъанларын кёргенди.
Жаш къарындашларына айтханды:
- Да, къарындашларым, мен сизге игилик
этер жанындан аямагъаным чакълы бир,
сиз да манга аманлыкъ этерден
аямагъансыз. Энди ким терсни кёрейик.
Ючюбюз да кёкге садакъланы атайыкъ да,
терсни садакъ окъла айырырла. - деп
оноулашхандыла. Садакъланы атхандыла.
Эки жашны окълары, келип, башларына
киргендиле да, ала ёлгендиле. Сора кичи
къарындаш анасы бла эм дунияны башында
болмагъанча ариу къатынчыгъы бла
сау-саламат, къууанчлы ашап-жашап
къалгъандыла. Харам къарындашланы ол
этген харамлыкълары битеу ол тийреде
болгъан жерлеге бла алайда жашагъан
халкълагъа белгили болгъанды.
АХМАТ-АЛИЙ БЛА АРИУЖАН
Эртте-эртте эки бий жашап болгъандыла.
Аланы аралары жюзкюнлюк жол эди. Ала
хапарларын эшитген болмаса, бир
бирлерин танымай эдиле. Алай бир
бирлерин таныргъа бек сюе эдиле.
Кюнлени биринде, бир бирге билдирип
чыкъгъанча, байрым кюн экиси да
жортууулгъа чыкъгъан эдиле.
Биргелерине нёгер да алмай, экиси да
жангыз кеслери чыкъгъан эдиле. Бийлени
муратлары, бир бирин танып, татлы
тенгле болургъа эди. Экиси да бир бирни
излей, кёп жолоучулукъдан соруп, бир
кюн эки жол къошулгъан жерде
тюбешгендиле.
- Жол болсун, ахшы улан, - дегенди бири.
- Жол аллах берсин! - дегенди экинчиси.
Экиси да, атладан тюшюп, бир бирге хапар
сорушхан эдиле. Ол заманда, аланы бири:
- Мен тау артыны бийиме, жортууулгъа
чыкъсам, кесиме нёгерге адам тапмайма,
энди уа тау аллында жигит бийни хапарын
эшитип, аны излей чыкъгъан эдим, -
дегенди.
- Да, тау аллы бийни излей эсенг, ол
менме. Мен да, тау артында жигит бийни
хапарын эшитип, аны излей чыкъгъан
эдим, - дегенди бирси да.
- Да эки жол къошулгъан жерде, бир бирге
тюбешип, танышдыкъ, эки жол бирге
къошулгъанча, муратыбыз бирге алай
къошулсун, - деп, экиси да, къол тутушуп,
бир бирни къучакълагъан эдиле.
Эки бий да, атларын ариу ёзенде
кишенлеп, къыртишге бошлап, от этип,
азыкъларын жылыта тургъанлай, эки атлы:
бири тау артыны бийи келген жол бла,
бири да тау аллыны бийи келген жол бла,
чабышып жетген эдиле. Бийле аланы алай
муштухул не зат ючюн келгенлерин
билмей, къайгъылы болуп хапар
соргъанларында, тау аллы бийни
жолундан келген чабып, бийни къолун
тутуп: «Къатынынг жаш тапханды», - деп,
сюйюнчюлюк берген эди. Тау арты бийни
жанындан келген да, чабып, бийни къолун
тутуп: «Къатынынг къыз тапханды», - деп
сюйюнчюлюк берген эди.
Ол заманда, эки бий да, бир бири
къолларын тутуп: «Бу эки адамны
шагъатлыгъы бла сабийлеге ат атаргъа
эм уллу болсала, сау ёсселе, къызны да
жашха, берирге», - деп, сёлешип, тауусум
этген эдиле.
Тау аллы бий, тау арты бийни къызына
Ариужан атагъан эди.
Тау арты бий да тау аллы бийни жашына
Ахмат-Алий деп атагъан эди.
Ол кече тёртюсю да, уллу ёзенде къалып,
тангны бурну бла юйлерине кетген эдиле.
Бийле юйлерине къайтхандан сора, кёп
заманны ырахатлыкъда эм къууанчда
жашагъан эдиле.
Бир кюн тау аллы бий Ахмат-Алийни
ойнагъанына къарап тургъанлай, тау
арты бий ёлгенди деп, къуугъуннга адам
келген эди. Тау арты бийни ёлген
хапарын эшитгенде, тау аллы бий, кесин
да унутуп, атха минип кетген эди. Тау
аллы бий келгенде, тау арты бийни
тёгерегине да халкъ басынып, бийге да
жан кирип тура эди.
Тау аллы бий барып, тенгин къучакълап:
«Энди мен жортууулгъа ким бла чыгъа
турлукъма», - деп, жилягъан эди.
Тау арты бий: «Мен бу дунияны адамы
тюйюлме, къызыма айтыр сёзюмю айталмай
кетген эдим да, аны айтыргъа
къайтханма», - деген эди.
Эм къызы Ариужанны чакъырып:
- Къызым, сени атынгы бу бий атагъанды,
сен туугъан кюн бу бийге да жаш туугъан
эди, аны атын а мен атагъан эдим. Ол
кюнден бери, сёзюбюз барды, уллу
болсагъыз, сизни бир юй этерге. Ол сёзге
эшитгенле шагъат болсунла, - деп, артына
аууп, ёлюп къалгъан эди.
Халкъ жиляу, сыйыт болуп, бийни
асырагъан эдиле. Тау аллы бий
Ариужаннга:
- Къарындашларынга къатын алгъынчы
атангы журтунда тур, андан сора уа
келип, элтирбиз, - деп кетген эди.
Тау аллы бий, юйюне къайтхандан сора,
Ахмат-Алийни алып, сынар ючюн
жортууулгъа чыкъгъан эди.
Ахмат-Алийни атасы жашын сынагъандан
сора, ол жерде бир элде мени бир тенгим
барды, анга барып, бир кесек туруп
къайт. Къайда да «бурунсуз хан» деп иш
айтырса деди да, жолгъа атландырды.
Ахмат-Алий азмы жюрюдю, кёпмю, болса да
бир кюн бурунсуз хан жашагъан элге
келген эди. Адамлагъа соруп, ханны
юйюне келип, ханнга къарагъанында,
ханны бурну жокъ эди. Хан бла
саламлашып, кеси кесин танытхан эди.
Хан, Ахмат-Алийни ариу кёрюп, жумушакъ
ундурукъгъа олтуртуп, кёп хапарла
соруп эм бек иги сыйлагъан эди.
Ахмат-Алий нек келгенин да билмей, хан
аны кесинде къонакъ этип тутхан эди.
Бир кюн хан Ахмат-Алийни чакъырып:
- Сен туугъан кюн ханнга сюйюнчюлюк
айтыргъа мен баргъан эдим. Ол заманда
мени шагъатлыгъым бла санга, уллу
болсанг, тау артында бийни къызын
алыргъа жарашхан эдиле. Ол эки къууанч
ючюн, бий сени манга жылкъы сюрюрге
иерге айтхан эди. Хазыр бол, жылкъы
сюрюрге чыгъарыкъбыз, - деген эди.
Экинчи кюн хан Ахмат-Алийге: «Жылкъыдан
манга ат тутайыкъ», - деп, жылкъыгъа
элтген эди. Жылкъы чалманнга тыйылып
тура эди.
Хан : «Ма ол атны тутарыкъса», - деп, бир
акътуякъ атны кёргюзтген эди.
Ахмат-Алий тёзалмай:
- Эй хомух, бурунсуз хан! Мен сени
сынайма ансы, атынгы бойнун буруп
алырма, - деген эди. Ол заманда ханны
бети да тюрленип:
- Насыбынг бар эди, татлы тенгими жашы
болгъанынг ансы, бир къагъым
боллугъенг, - дей, . аркъанны атып,
акътуякъ атны, бойнун буруп, кеси
тутхан эди. Ол кюн алайдан, экиси да
тайгъа минип, жортууулгъа кетген эдиле.
Кёпмю жюрюдюле, азмы жюрюдюле, бир кюн
бир уллу сууну бойнуна келген эдиле.
Хан, атдан тюшюп: «Биз былайда бу
хансладан юч гебен этерге керекбиз», -
деп, хансла жыртып башлагъан эди. Экиси
да кюн батхынчы юч гебен этдиле. Кюн
батып, къарангы болгъанда, хан:
- Атынга мин да суугъа кир, мен а гебенни
жандырырма. сен суудан ётеринге, гебен
жанып бошар. Сен жылкъыны къатына
жетерге экинчи гебенни жандырырма, ол
жанып бошагъынчы, сен жылкъыны сюрюп
суугъа кирирге керексе. Экинчи гебен
тауусулургъа, ючюнчю гебенни
жандырырма, сен а жылкъыны от жарыкъгъа
сюр, - деп, Ахмат-Алийни атландыргъан
эди.
Ахмат-Алий, атына минип, суугъа кирирге,
хан гебенни жандыргъан эди. Ахмат-Алий
суудан ётюп жылкъыны къатына жетерге,
хан экинчи гебенни жандыргъан эди.
Ахмат-Алий да жылкъыны от жарыкъгъа,
суу таба сюрюп, жетдирген эди. Ол
заманда хан ючюнчю гебенни жандырып,
сууну жарыкъ этген эди. Ахмат-Алий,
ючюнчю гебен жанып бошагъынчы,
жылкъыны хан болгъан жанына ётдюрген
эди эм ала жылкъыны ёзеннге бошлап,
кеслери солургъа олтургъан эдиле.
- Багъалы хан, бу биз сюрген жылкъы
кимни жылкъысыды? - деп Ахмат-Алий
ханнга соргъан эди.
Хан, нек сора болур деп, сагъыш этип,
айтмай болмай:
- Тау арты бийни жылкъысыды деген эди.
Тау арты бийниди дегенден сора,
Ахмат-Алийни атасы айтыучу хапарлары
эсине тюшген эдиле, алай не этерик эди
Ахмат-Алий, атасы бир кюннгю къыйынын
ханнга бергени себепли, тынгылап
къойду.
Алайда солугъандан сора хан да,
Ахмат-Алий да, атлагъа минип, жылкъыны
сюрюп, кетип бара тургъанлай: «Ай, итден
туугъанла, мени жылкъымы сюрюрге ким
болгъансыз?» - деп, бир атлы ызларындан
жетген эди.
Хан Ахмат-Алийге: «Сен жылкъыны сюр», -
деп кеси садагъын алып, артха айланып,
садагъын атхан эди. Ханны огъу барып
атлыгъа тийип, атлыны атдан жыкъгъан
эди.
Хан Ахмат-Алийге: «Жылкъыны женгил
сюрейик», - деп бир жанларына жетерге,
экинчи атлы чыкъгъан эди.
- Итден туугъанла, къарындашымы да
ёлтюрюп, жылкъымы сюрюрге ким
болгъансыз? - деп, садагъын атып, ханны
кёкюрегине окъну чанчхан эди.
Ахмат-Алий ханны атдан жыгъылгъанын
кёрюп, садагъын алып, атлыны атып
ёлтюрген эди. Ахмат-Алий: «Хан ёлдю,
жылкъыны къайры сюрейим?» - деп
тургъанлай, «Ай, итден туугъан, къан да
тёгюп, жылкъыны сюрюрге сен ким
болгъанса? - деп, атлы чыкъгъан эди.
Ахмат-Алий садагъын тартхынчы, атлы,
атып Ахмат-Алийни базыкъ бутундан
ургъан эди.
- Эй хомух, ата билмей эсенг, садакъны
къолунга ала турма, - деп, Ахмат-Алий
атып, атлыны кёкюрегинден уруп
ёлтюрген эди. Ахмат-Алий атдан тюшюп,
бутундан келген къанын тыялмай
тургъанлай, «Юч да къарындашымы
ёлтюрюп, жылкъымы да сюрюрге сен ким
болгъанса?» - деп, аллында бир адам
сюелген эди.
Ахмат-Алий, асыры къаны кетгенден,
къарыусуз болуп, башын кётюрюп
къарагъанында, аллында бир къыз сюелип
тура эди.
- Эй, ариу къыз, бары да бизни хатабыздан
болгъанды, биз туугъан кюн, бизни бир юй
этерге оноу этилген эди. Бу хан а
сюйюнчюлюк айтыргъа келген эди. Ол
заманда атам мени ханнга бир кюнюмю
берирге айтхан эди. Кюнню тёлерге
келгенме, билмейме, жылкъы сизни жылкъы
болгъанын, - деп, къарыусуз болуп,
жыгъылып кетген эди.
Ариужан жашны танып, кёзюне къарап,
«Аллахны. буйругъу алай болур эди», -
деп, тёрт ёлюкню да басдырып, жылкъыны
артха бургъан эди. Ахмат-Алийни да атха
миндирип, жылкъыны сюрюп юйюне келген
эди.
Ахмат-Алийни ундурукъгъа салып,
жарасын жуууп, дарманла бла багъып, кёп
бармай сау этген эди. Эм Ахмат-Алий
Ариужанны къатыннга алып, кёп заман
жашагъан эди.
Бир кюн Ахмат-Алий Ариужаннга:
Эрикгенден ёлеме, тёгерекге бир
къарайым, - деп, атха минип, жортууулгъа
чыкъгъан эди. Кёп заманны айлана, жюрюй
кетип, бир кюн ингирде бир дуппурну
юсюне минип къарай тургъанлай, бир
сейирлик кёрген эди. Дуппурну аллында
уллу эл, элни огъары жанындан бир уллу
жаныуар кирип, хоб-хуб, хоб-хуб деп, элни
тёбен жанына чыкъгъан эди. Элни ичинде
ит болгъан къалмай, ызындан къуууп
чыкъгъан эдиле. Ол заманда, ол жаныуар,
жол жанында тохтап, хар келген итни
уруп, барын да къырып, артына къайтып
кетген эди.
Ахмат-Алий ол жаныуарны этгенине
сейир-тамаша этип, атына минип, элге
тигелеп, бир къарт къатынны юйюнде
къонакъгъа къалгъан эди.
Танг атып, атына иер салып, кетип
башлагъанда, къарт къатыннга элигизде
не жангы зат барды деп соргъан эди.
Жашым, элибизде бир хан барды, ханны уа
бир ариу къызы барды. Къызны тилей кёп
адамла - жигитле келедиле, алай ханны юч
оюну барды да, аны киши эталмайды.
Оюнланы этгеннге къызын берликди, - деп,
къарт къатын хапар айтхан эди.
Олсагъатдан Ахмат-Алий ханны юйюне
келген эди. Халкъ жыйылъш, ханны къызы
да тахтагъа минип, атасы да къатына
олтуруп тура эди.
- Эй багъалы хан! Энтда да бюгюн
къызынгы тилеу оюнларынгы этерге киши
келген болмаз. Халкъынгы эрикгенин
кетерирем, эркин этсенг эди. Оюнларынгы
эталсам - къызынгы элтдим, эталмасам -
башымы бердим, - деп Ахмат-Алий ханны
аллына баргъан эди.
Хан Ахмат-Алийге къарап:
- Эй, жигит, алыкъа мени оюнларымы киши
эталмагъанды, сен жаш адамса, сени
бойнунгу мен къалай кесаллыкъма!
- Багъалы хан! Бойнуму да аллахдан
къоркъгъанлай этерсе, айт оюнларынгы,
мен да бир эшитейим, - деген эди
Ахмат-Алий.
Ол заманда хан, жеринден ёрге къобуп,
халкъгъа да къарап:
- Жигит жаш, алай эсе айтайым оюнларымы,
- деп, санап башлагъан эди:
- Биринчиси: жюз атлы бла уллу ёзеннге
чабып, уруш этериксе. Экинчиси: жети
атым барды да, чаришге чабаргъа
керексе. Ючюнчюсю: асыралгъан бугъам
барды да , аны бла тутушурукъса, - деген
эди.
Ахмат-Алий атдан тюшюп:
- Сени оюнларынгы этерге хазырма,
чыгъар жюз атлынгы, - дегенди.
Хан къолун кётюргенлей, сауутлары,
сабалары бла жюз атлы чыкъгъан эдиле.
Ахмат-Алий атына минип, жюз атлыны
артында тебиреген эди. Элден чыгъып, он
къычырым кетгенден сора, Ахмат-Алий ол
жаныуарны этгенин эсине тюшюрген эди.
Олсагъатдан уллу бичагъын чыгъарып,
атын артха, ызындан келген жаууна
айландырып: «Адам этинден тоймагъанла,
бир къыз ючюн жюзге жууукъ адам
къыргъанла, хайдагъыз энди къууугъуз
мени, къуууп жетсегиз, мени
хорладыгъыз», - деп, атын уруп, эл таба
къачхан эди.
Дуниягъа айтылгъан тау арты бийни тор
ажирин аскер атла къайры жетерик эдиле.
Ахмат-Алий узакъ узайгъан эди.
Ахмат-Алий артына къарагъанда, ханны
аскери бир бирден узакъ тизилишип
къуууп келе эдиле. Олсагъатдан
Ахмат-Алий атын тыйып, келгенни уруп,
келгенни уруп, жюз атлыны уллу ёзенде
къыргъан эди.
Атланы тутуп, ёлгенлени ат
къанжыгъаларына къысып, ханны аллына
сюрюп ургъан эди.
Хан экинчи оюннга чариш атларын
чакъыргъан эди. Чаришге чабарыкъ
жерлери - уллу - сырт, сыртны тёгерегине
чабаргъа керек эдиле. Ахмат-Алий атына
минип, чабышып башлагъан эди эм ханны
атлары элден чыкъгъынчы, ол сыртха
чыкъгъан эди. Ханны чаришчилери сыртха
чыкъгъынчы, Ахмат-Алий сыртдан
къарагъан эди. Эм ала сыртдан
къарагъынчы, Ахмат-Алий ханны аллына
жетген эди.
Хан ючюнчю оюннга бир уллу бугъаны
чыгъарды. Бугъаны бойнунда уллу темир
сынжыры бар эди. Ахмат-Алий тартып
сынжырны къыркъгъан эди.
Хан сынжырны къыркъылгъанын кёрген
заманда: «Ой, итден туугъан, тогъуз
атадан къалгъан сынжырны къыркъгъанса,
сени мен бойнунгу къыркъырма!» - деп
ачыуланнган эди.
Ахмат-Алий, ханны айтханы ачыу тийип,
сермеп бугъаны бойнундан тутуп, буруп,
бугъаны башын юзюп, ханны аллына атхан
эди. Хан аны кёргенде, уллу бичагъын
алып, Ахмат-Алийге чапхан эди.
Болса да, Ахмат-Алий, сермеп, ханны уллу
бичагъын сыйырып:
- Эй, багъалы хан! Мен сени сынар ючюн
этгенме оюнларынгы, къызынг кесинги
болсун. Сени къызынг къара-чач эсе, мени
къатыным алтынчачды, - деп, бичакъны
ханны къолуна берген эди.
Ол заманда, ханнга ачыу тийип,
жамауатха къарап:
- Жамауатым, кёремисиз муну, тутуп, жюз
аскерими къырып, тогъуз атадан
къалгъан сынжырымы да къыркъып,
бугъаны бойнун буруп, юзюп ол
этгенлерим азды деп, мени къызымы
хыликкя этеди.
Хан жашны къатына барып: «Сени
къатынынг алтынчач эсе мен адамла
жиберип, къатынынгы чачындан
келтирирме. Сен айтханча, алтынчач эсе,
къызымы санга къарауашха берирме, сен
айтханча болмаса уа бойнунгу кесерме»,
- деп, эки къуртха къатынны Ахмат-Алийни
юйюне жиберген эди.
Ол эки къуртха къатын Ахмат-Алийни
юйюне келип, арбаздан ары кирирге
къарыу тапмай тургъанлай, Ариужан
юйден чыкъгъан эди. Ариужан къуртха
къатынланы къонакъ юйге элтип,
олтуртуп, хапар соруп башлагъан эди.
Къуртха къатынла кёп хапар айтып:
«Ахмат-Алий жибергенди бизни, мен
къайтхынчы бизде туругъуз деп, сен аны
къатынчыгъымыса?» - деп соргъан эдиле.
Ариужан ёрге туруп: «мен Ахмат-Алийни
къарауашыма, Ахмат-Алийни къатынчыгъы
Ариужан керек эсе, мен иейим», - деп,
отоудан чыкъгъан эди. Ариужан аш юйге
келип, къарауашына: «Энди сен мени
кийимлерими кий да, къонакъла бла
олтур, мен а шапалыкъ этейим», - деп осал
кийимле кийген эди. Къарауаш къатын
жим-жим жылтырагъан кийимле кийип,
отоугъа тебиреген эди, Ариужан аллында
эшиклени ача, сакъ атла, жыгъылгъан
этерсе дей, къонакълагъа элтген эди.
Къарауаш, къуртха къатынла бла
саламлашып, Ариу-жаннга: «Неге
къарайса, бизге была арып келген
болурла, ач да болурла, бар, аш этип
келтир. Мени багъалы Ахмат-Алий ийген
къонакъладан аярыгъым жокъду», - деген
эди. Эм Ариужан ол кече шапалыкъ этип,
къонакъланы уллу сыйлагъан эди.
Къарауаш Ариужаннга: «Бизге жумушакъ
жер эт, мен багъалы къонакъла бла
жатарыкъма», - деген эди.
Ариужан: «Энди мени эркин этигиз, мен
сауут-саба жыяргъа барлыкъ эдим», -
дегенде, къарауаш ачыуланнган Да этип:
«Эндиге дери жыймай, аузунгу ачып неге
тураса, бар», - деп жиберген эди.
Ол кече, эки къуртха къатын къарауашны,
Ариужан сунуп, ортагъа салып жатхан
эдиле. Кечени узуну жукъламай туруп,
кече белинде къарауаш къатынны
башындан чачын кесип, быстыргъа
чулгъап, къачып кетген эдиле. Эм ала,
чачны ханнга берип, уллу саугъа алгъан
эдиле.
Халкъны жыйып, хан быстырны ачып
къарагъанында, чач башханы чачы эди.
Хан чачны халкъгъа кёргюзтюп:
- Ма кёремисиз, муну къатыныны чачын?
Энди мен муну бойнун кесерге буйрукъ
береме.
Ахмат-Алий, чачха къарап: «Бу мени
къатынымы чачы тюйюлдю, къарауашымы
чачыды», - деген эди. Болса да хан жашны
бойнун кесерге тебиреген эди. Хан
бичагъын чыгъарып, ёрге кётюргенлей,
Ариужан, аллына чыгъып, бичакъны тутхан
эди.
- Багъалы хан! Нек кесесе бу жигитни
бойнун? - деп соргъан эди.
Ол заманда хан, сейир-тамаша болуп,
хапарны барын айтхан эди.
Хапарны эшитгенде, Ариужан:
- Да алай эсе, кёргюзтюгюз ол чачны, мен
бу жигитни къатыныма, - деген эди. Хан
чачны кёргюзтген эди.
Ариужан кюлген да этип: «Бу бизни
къарауашыбызны чачыды, ма мени чачым», -
деп, башын ачханда, чачы алтынча
жылтырап эди.
Хан къызын Ахмат-Алийге берир муратын
къойгъан эди. Ахмат-Алий да юйюне келип,
кёп заман жашагъан эди.
Не иги жашай эселе да, сабийлери энтда
да жокъду. Бюгече алада къалып келеме,
бек иги сыйлагъан эдиле, алай, аланы не
иги ашлары да туз гыржыныма къор
болсун.
АЙТЕК
Бир элде Айтек деп бир киши жашагъанды.
Аны жашына да Айтек атагъандыла. Жашны
атасы ёлгенди. Элде болгъан адетге
кёре, жашы атасына къара кийип
башлагъанды. Къара кийген адетлери
алай болгъанды: бир жылны ичинде къара
кийген юйден тышына чыкъмагъанды. Жылы
жетгенде, тенг жашлары жыйылып, ораза
ачхан кюн оноу этгендиле:
- Барайыкъ да, Айтекни къарасын
тешдирейик да, элге туура этейик, -
дегендиле.
Была баргъанда, башха бир къауум жаш
жыйылып, Айтекни элге кёргюзтюп
тургъанларын кёргендиле. Ол затланы
кёргенде, артда баргъан жашла къайтып
тебирегендиле.
Артха айланнганда, бу къауум жашдан
бири, чалман башына къонуп тургъан
чыкъынжик чыпчыкъны кёргюзтюп,
тенглерине алай айтханды:
- Жашла, мен бир хапар эшитгенме. Керти,
ётюрюк эсе да билмейме. Ол чыпчыкъны
къарасы кибик чачы, кёзю, къашы къара
болуп, чыпчыкъны агъы кибик бети, эти
акъ болуп, бир жерде аллай бир къыз
барды.
Ол сёзлени Айтек эшитип, юйден чартлап
тышына чыкъгъанды. Ол хапарны айтхан
жашны тохтатып соргъанды:
- Сен биягъында не зат айтдынг?
Ол жаш, алгъын айтханча айтып, - мен алай
эшитгенме, ётюрюк эсе да, керти эсе да
билген а этмейме, - деп, жууап бергенди.
- Ол сени хапарынг керти болса, сени
насыбынг, ётюрюк болса - сени къыйынынг,
- деп, Айтек артха айланып кетгенди.
Айтек экинчи кюн, нёгерге Къалмукъ
деген тенгин да алып, ол хапарын
эшитген къызны излей кетгенди. Кёп, аз
жюрюгенлерин ким билсин, алай бир жерде
Къалмукъну аты арып тохтагъанды.
Айтек ары айланнганды, бери
айланнганды - нёгерине ат тапмагъанды.
Анга ат тапмагъандан сора, жашны бир
дорбуннга элтгенди, кёп буу да ёлтюрюп,
аланы да тузлап:
Быланы тауусхунчу аша! Быланы
таууссанг, юйге къайтырса, тауусхунчу
уа мени мындасакъларса! - деп, атына
минип кетгенди.
Ким биледи, аймы айланнганды, жылмы
айланнганды. Ачдан да онгсуз болуп,
жукъу ючюн да къарыусуз болуп, бир кече
жылкъы къошха къонакъгъа тюшгенди.
Жылкъычы ол кече Айтекге
къонакълыкъгъа тай сойгъанды.
Айтек къошха тюшгенлей, ач эм жукъу
онгсуз этгенден, жукълагъанды да
къалгъанды. Ол жукълагъандан сора,
къошха башха къонакъла келип
тюшгендиле. Союлгъан тайны ала
ашагъандыла да кетгендиле. Жылкъычы
Айтекни уятмагъанды.
Эртденликде ол къобар заманнга,
жылкъычы дагъыда бир тай кесип, аны
биширип, хазыр этгенди. Этни хазыр
этгенден сора, Айтекни уятханды. Ол
къолун, бетин жуугъанды. Жылкъычы анга
аш ашатхандан сора соргъанды:
- Айып этме, къонагъым, алай, къарайма
да, сен бек мудахса айып этмесенг, аны
билирге сюеме.
- Керти айтаса. Мен бек мудахма. Эм
мудахлыгъым да олду: элибизде бир жаш,
былай-былай, бир къызны хапарын айтхан
эди. Мен ол къызны излеп кёп къыйынлыкъ
да сынагъанма, кёп да айланнганма, - деп,
ол къызны юсюнден билген затларын
барын да хапарлады.
- Сени кибик акъыллы жаш, сени кибик
ахшы жаш ол ишни ызындан болмагъа эди
ансы, мен ёлген окъуна этге эдим.
- Нек айтдынг алай? - деп, Айтек
жылкъычыгъа сорду.
Жылкъычы Айтекге айтды:
Бу жылкъы ол къызны жылкъысыды. Мындан
арлакъ барсанг, аны къой къошуна
тюберсе, андан ётсенг, тууар къошуна
жетерсе, Къызны тюз хапарын санга анда
айтырла.
- Къалгъанла билген хапарын къызны сен
да билмей амалынг жокъду, аны себепли
тилейме, аны хапарын манга айтырынгы, -
деп, Айтек жылкъычыдан тиледи.
Жылкъычы айтды:
- Аны юсюнден мен билген олду: ол къызны
бир аты барды да, кесин тилеп келген
жашны ол, аны бла бир белгиден къууады.
Андан аты бла къачып къутулгъан жашха
барыргъа анты барды, къутулмаса уа,
уруп тёнгеретеди. Аладан жюзге бир
кереклиди. Энди сени да алагъа къошар
деп, мен аны ючюн жарсыйма.
Айтек алай айтханды:
- Къаллай палах болса да, бармайын
амалым жокъду.
- Да барсанг, аллах жол берсин, - деп,
жылкъычы алгъыш этгенди.
Ол кюн атланып, жаш къойчу къошха
баргъанды, андан да ётюп, къызны
тууарчы къошуна жетгенди. Къызны
тууарчы къошунда хар кюнден
барып-келип тургъан бир киши болгъанды.
Ол адамгъа Айтек къызны хар хапарын
соргъанды. Болушун тамам билгенден
сора, къызгъа келечи этгенди.
Баргъан келечиге къыз былай жууап
бергенди:
- Ахшы болду! Жюзге бир керек эди да, ол
да келди. Жюзню толтурмай ёлеме деп
тура эдим да, муратыма жетдим!
Къыз жашха бир кюн болжал бергенди.
Къачар, къууар жер бла жаш шагъырей
болгъанды. Ол этген болжалгъа кёре, жаш
къачханды, къыз къуугъанды. Къыз,
къарап, жашны къаралдисин да
кёрмегенди. Жаш къутулгъанды.
Айланып, къызны элине жыйылгъанды. Къыз
да, ыразы болуп, уллу той-оюн этгендиле.
Къызны элинде, ким биледи, жылмы
тургъанды, аймы тургъанды, жаш мудах
болуп башлагъанды. Къатыны соргъанды:
- Сен нек мудах боласа? Жаш айтханды:
- Неге къууанайым? Мен да бир заманда,
бир элни таматасы эдим, андан къатын
излей кетгенме. Тенглерим айта болурла:
«Къорасын, Айтек-улу Айтек! Къатын алып,
кесини юйюн унутуп, къатынына къул
болуп къалгъанды», - дей болурла.
Къатыны айтханды:
- Аны ючюн сен мудах болма! Юйюнге
барыргъа сюе эсенг, барайыкъ, - дегенди.
Оноу этгендиле, жыйынларын
жыйгъандыла. Жолда къалгъан
Къалмукъгъа кийим, ат да
жарашдыргъандыла.
Айтек жыйыны бла Къалмукъ къалгъан
дорбуннга жетгенди. Ол дорбунну
къатына кеси барып, «Хей!» - деп
сёлешгенди.
Бир заманда бир адам чыкъгъанды. Ол
адам Къалмукъ болгъанды. Аны чачы бла
сакъалы ёшюнюне жете эди. Кеси кир,
тырнакълары узунла болуп тура эдиле,
аны Айтек таныгъанды.
Айтек Къалмукъну бир сагъатха
жууундургъанды, хар затын
тазалагъанды, быстыр да бергенди, атха
миндирип, нёгерлерине келтирип, жыйын
бла шагъырей этгенди.
Андан атланып кетгендиле. Бара кетип,
бир уллу агъачха жетгендиле. Айтек улу
Айтек жыйынны аллында бара болгъанды.
Бара тургъанлай, бир жерде, бир акъ атлы
бла бир тор атлы тюйюше тургъанлай
кёргенди. Ол аланы къатына келгенди.
Тор атлы акъ атлыны жагъасындан тутуп,
аман сёзле айтъш, тюе тура эди. Айтек
тор атлыны тутханды да, акъ атлыны
бошлагъанды. Олсагъатдан акъ атлы тас
болуп кетгенди. Ол акъ атлы кетгенден
сора, тор атлы бир жанына къарап
айтханды:
- Айтек сени къыз болгъанынгы билсе,
«отну, окъну юлеш» деп, сен анга айтхан
заманда, сен да юлеш деп ачыуланса эди,
сен юлеширге энишге ийилген заманда,
уруп башынгдан бёркюнгю тюшюрюп,
чачынгдан тутуп, тюйюп башласа эди, ол
заманда не айтса да, сен аны айтханын
этер эдинг, - деп.
Ол сёзлени терезеден тынгылап Айтек
эшитгенди «Къыйын тюйюлсе!» - деп, жанып
кетгенди.
Къачан танг атады деп, ашыгъып
тургъанды. Ючюнчю кюн эрттенликде
Айтек окъ, от юлешиучю тёбеде
болгъанды. Тор атлы да алайгъа
келгенди. Биягъы жамычыны да жайып,
отну, окъну аны юсюне атып:
- Айтек, юлеш! - дегенди.
- Сен да юлеш! Мен а атангы къулуму
болгъанма?! - деп Айтек ачыуланнганды.
Тор атлы юлешип башлагъанды. Ол
заманда, тор атлы юлеширге энишге
ийилгенде, Айтек уруп, аны башындан
бёркюн чартлатып, сермеп чачындан алып,
къамичи бла тюйюп башлагъанды.
Тор атлы айтханды:
- Айтек, аллахынг бла сенден тилейме,
бошла! Не айтсанг да, айтханынгы этерме!
- дегенди къыз болуп чыкъгъан тор атлы.
Ол заманда Айтек къызны элтип жыйынына
къошханды. Биягъы жолуна атланып
тебирегенди.
Элине жетерге башлагъанда, ахшы
кишиледен бир белек нёгер да алып,
Айтек алгъа кетгенди.
- Къонакълагъа къонакъбай хазырлайым, -
дегенди. Элни къатына къаршы жетгенде,
аты болгъан - атына, аты болмагъан жыяу,
элни башына къуюлгъанларын кёргенди.
Айтекге аладан чабып бир атлы жетгенди.
- Айтек, элинги малы сюрюлдю! - дегенди
ол. Айтек, атына да минип, нёгерине:
- Сиз къонакълагъа къарагъыз, мен а
къуугъуннга барайым! - деп кетгенди.
Мычымай, къуугъун аллына тюшгенди.
Къуугъунну аллында жорта кетип, ахшам
заманда бир агъачха киргенди. Ол
агъачда аркъан атып, Айтекни аркъан бла
тутхандыла, жесир этип, бир бийге
элтгендиле.
Ол бий Айтекни къанлы жауу болгъанды.
Кёргенлей, Айтекни тутмакъ этгенди. Ол
жерде Айтек эки жыл олтургъанды.
Айтек бир да болмагъанча къобузгъа бек
уста болгъанды. Ол къобузну согъуп
башласа, аны эшитген адам къайтып, не
ишин да унутуп, алай тынгылай эди.
Ол бийни тёрт къызы болгъанды. Бир кюн
ала Айтекни къобуз сокъгъанын
эшитгендиле, анга келип
тынгылагъандыла. Тамата къызы Айтекни
кёргенде, жаны ичине киргенди. Къыз
Айтекге келечи жиберип айтдыргъанды:
- Мени алыргъа айта эсе, тутмакъдан
бошлатырма. Жаш анга былай жууап
бергенди:
- Мени атанг мындан ычхындырса, келип
элтирме. Айтек тутмакъ юйде юч жылгъа
тилегенди.
Аны айтханына ыразы болуп, къызны
Чолакъ бла ийгендиле. Кеслери жашарча
къошчукъ ишлегендиле. Чолакъ бла чыгыр,
тобукълары къыркъылып тургъан жашны
кё-тюрюп, уугъа жюрюп тургъандыла. Къыз
а хар кюнден алагъа ашарыкъ хазырлап
тургъанды.
Бир кюн, тюш заманда, къыз отха - суугъа
къайгъы болгъанды, отну ёчюлюп
тургъанын кёргенди. Ол бек адыргы
этгенди, болса да бир да от тапмагъанды.
Энди ала ингирге ач болуп келселе,
манга айып этерле деп, къыз, от излей
кетип, бир бийик дуппургъа чыкъгъанды.
Къарай кетип, узакъда бир тютюн
чыкъгъан таба тебирегенди. Баргъанды.
Баргъанда, жангыз бир къатын олтуруп
тургъанын кёргенди.
Къыз:
- Мен от алыргъа келгенме, - дегенди.
Къатын, бир элекни алып, ичин кюлден
толтуруп, юсюне от салып, ёчюрген этмей,
элеп бар деп ийгенди. Къыз жолну узуну
кертиси да ёчюлген этер деп, жетгинчи
элеп баргъанды. Экинчи кюн ол къызгъа
от берген къатын элекни акъгъан кюлюню
ызы бла келгенди. Ол обур къатын
болгъанды. Сора, къатын ариу айтып,
жойкъулланып, къызгъа шагъырей
болгъандан сора, аны чимдий: «Мени
хапарымы айтсанг, санга жашау болмаз», -
деп, къызны къоркъутханды. Ол халда бир
белек заманнга къызны къыйнап
тургъанды.
Сора, жашла къызгъа:
- Сен нек аман болгъанса, ауругъанынгмы
барды? - деп соргъандыла.
Къыз уялгъан кибик этип:
- Бир зат хатам да жокъду, - деп
къойгъанды. Алай жашла уа бек тынгысыз
болгъандыла.
- Энди биз кетсек, мынга бир палах
болады. Кезиу-кезиу сакъламай
болмайбыз, - деп, бир жол Чыгырны юйде
къойгъандыла Ол сакълап тургъанлай,
обур къатын кел генди. Сермеп, Чыгыр
обурну тутханды, алай болгъаны ючюн
къутхарып къойгъанды. Экинчи кюн къолу
чолакъ къалгъанды. Обур къатын биягъы
андан да къутулгъанды. Ючюнчю кюн
тобукълары къыркъылгъан жаш
къалгъанды. Сора къыз: «Энди келиучю
заманы болады», - дегенден сора, жаш
букъгъанды.
Обур къатын келип, къызгъа
тебирегенлей, жаш, секирип, къатынны
сыртына миннгенди. Къатын жашны да
кёрмегенлей, аяусуз къачып
тебирегенди. Жаш къатынны аркъасында
бара, эки къолу бла къатынны бойнун
буугъанды. Къатын солууу тохтагъандан
сора баралмай тебирегенди.
Жаш айтханды:
Артха айланып, мени алып кетген жеринге
элтмей эсенг, - ёлтюреме. - Къатын жашны
артха къайтаргъанды.
Жаш:
- Энди мени да нёгерлерими да сау этмей
эсенг, бичакъ бла туурарма, - дегенди.
Къатын жашны бутларын кесини къарамы
бла сау этгенди. Сора ингир болуп, ол
бирси жашла келгенден сора, аланы да
сау этдирип, обур къатынны алай
ийгенди. Энди сау болдукъ деп, тёртюсю
да юйлерине тебирегендиле. Къызны
юйлерине элтип, бек уллу ыспас да этип,
элталгъанлары къадар бир кийик этден
бергендиле. Юч жаш да, саламлашып,
айырылгъандыла. Тобукълары кесилген
жаш юйюне баргъанды, аны ол кюнбатышда
алгъан къатынын эки къарындашы
къарауаш этип тургъанларын кёргенди.
Жаш къарындашларына айтханды:
- Да, къарындашларым, мен сизге игилик
этер жанындан аямагъаным чакълы бир,
сиз да манга аманлыкъ этерден
аямагъансыз. Энди ким терсни кёрейик.
Ючюбюз да кёкге садакъланы атайыкъ да,
терсни садакъ окъла айырырла. - деп
оноулашхандыла. Садакъланы атхандыла.
Эки жашны окълары, келип, башларына
киргендиле да, ала ёлгендиле. Сора кичи
къарындаш анасы бла эм дунияны башында
болмагъанча ариу къатынчыгъы бла
сау-саламат, къууанчлы ашап-жашап
къалгъандыла. Харам къарындашланы ол
этген харамлыкълары битеу ол тийреде
болгъан жерлеге бла алайда жашагъан
халкълагъа белгили болгъанды.
АХМАТ-АЛИЙ БЛА АРИУЖАН
Эртте-эртте эки бий жашап болгъандыла.
Аланы аралары жюзкюнлюк жол эди. Ала
хапарларын эшитген болмаса, бир
бирлерин танымай эдиле. Алай бир
бирлерин таныргъа бек сюе эдиле.
Кюнлени биринде, бир бирге билдирип
чыкъгъанча, байрым кюн экиси да
жортууулгъа чыкъгъан эдиле.
Биргелерине нёгер да алмай, экиси да
жангыз кеслери чыкъгъан эдиле. Бийлени
муратлары, бир бирин танып, татлы
тенгле болургъа эди. Экиси да бир бирни
излей, кёп жолоучулукъдан соруп, бир
кюн эки жол къошулгъан жерде
тюбешгендиле.
- Жол болсун, ахшы улан, - дегенди бири.
- Жол аллах берсин! - дегенди экинчиси.
Экиси да, атладан тюшюп, бир бирге хапар
сорушхан эдиле. Ол заманда, аланы бири:
- Мен тау артыны бийиме, жортууулгъа
чыкъсам, кесиме нёгерге адам тапмайма,
энди уа тау аллында жигит бийни хапарын
эшитип, аны излей чыкъгъан эдим, -
дегенди.
- Да, тау аллы бийни излей эсенг, ол
менме. Мен да, тау артында жигит бийни
хапарын эшитип, аны излей чыкъгъан
эдим, - дегенди бирси да.
- Да эки жол къошулгъан жерде, бир бирге
тюбешип, танышдыкъ, эки жол бирге
къошулгъанча, муратыбыз бирге алай
къошулсун, - деп, экиси да, къол тутушуп,
бир бирни къучакълагъан эдиле.
Эки бий да, атларын ариу ёзенде
кишенлеп, къыртишге бошлап, от этип,
азыкъларын жылыта тургъанлай, эки атлы:
бири тау артыны бийи келген жол бла,
бири да тау аллыны бийи келген жол бла,
чабышып жетген эдиле. Бийле аланы алай
муштухул не зат ючюн келгенлерин
билмей, къайгъылы болуп хапар
соргъанларында, тау аллы бийни
жолундан келген чабып, бийни къолун
тутуп: «Къатынынг жаш тапханды», - деп,
сюйюнчюлюк берген эди. Тау арты бийни
жанындан келген да, чабып, бийни къолун
тутуп: «Къатынынг къыз тапханды», - деп
сюйюнчюлюк берген эди.
Ол заманда, эки бий да, бир бири
къолларын тутуп: «Бу эки адамны
шагъатлыгъы бла сабийлеге ат атаргъа
эм уллу болсала, сау ёсселе, къызны да
жашха, берирге», - деп, сёлешип, тауусум
этген эдиле.
Тау аллы бий, тау арты бийни къызына
Ариужан атагъан эди.
Тау арты бий да тау аллы бийни жашына
Ахмат-Алий деп атагъан эди.
Ол кече тёртюсю да, уллу ёзенде къалып,
тангны бурну бла юйлерине кетген эдиле.
Бийле юйлерине къайтхандан сора, кёп
заманны ырахатлыкъда эм къууанчда
жашагъан эдиле.
Бир кюн тау аллы бий Ахмат-Алийни
ойнагъанына къарап тургъанлай, тау
арты бий ёлгенди деп, къуугъуннга адам
келген эди. Тау арты бийни ёлген
хапарын эшитгенде, тау аллы бий, кесин
да унутуп, атха минип кетген эди. Тау
аллы бий келгенде, тау арты бийни
тёгерегине да халкъ басынып, бийге да
жан кирип тура эди.
Тау аллы бий барып, тенгин къучакълап:
«Энди мен жортууулгъа ким бла чыгъа
турлукъма», - деп, жилягъан эди.
Тау арты бий: «Мен бу дунияны адамы
тюйюлме, къызыма айтыр сёзюмю айталмай
кетген эдим да, аны айтыргъа
къайтханма», - деген эди.
Эм къызы Ариужанны чакъырып:
- Къызым, сени атынгы бу бий атагъанды,
сен туугъан кюн бу бийге да жаш туугъан
эди, аны атын а мен атагъан эдим. Ол
кюнден бери, сёзюбюз барды, уллу
болсагъыз, сизни бир юй этерге. Ол сёзге
эшитгенле шагъат болсунла, - деп, артына
аууп, ёлюп къалгъан эди.
Халкъ жиляу, сыйыт болуп, бийни
асырагъан эдиле. Тау аллы бий
Ариужаннга:
- Къарындашларынга къатын алгъынчы
атангы журтунда тур, андан сора уа
келип, элтирбиз, - деп кетген эди.
Тау аллы бий, юйюне къайтхандан сора,
Ахмат-Алийни алып, сынар ючюн
жортууулгъа чыкъгъан эди.
Ахмат-Алийни атасы жашын сынагъандан
сора, ол жерде бир элде мени бир тенгим
барды, анга барып, бир кесек туруп
къайт. Къайда да «бурунсуз хан» деп иш
айтырса деди да, жолгъа атландырды.
Ахмат-Алий азмы жюрюдю, кёпмю, болса да
бир кюн бурунсуз хан жашагъан элге
келген эди. Адамлагъа соруп, ханны
юйюне келип, ханнга къарагъанында,
ханны бурну жокъ эди. Хан бла
саламлашып, кеси кесин танытхан эди.
Хан, Ахмат-Алийни ариу кёрюп, жумушакъ
ундурукъгъа олтуртуп, кёп хапарла
соруп эм бек иги сыйлагъан эди.
Ахмат-Алий нек келгенин да билмей, хан
аны кесинде къонакъ этип тутхан эди.
Бир кюн хан Ахмат-Алийни чакъырып:
- Сен туугъан кюн ханнга сюйюнчюлюк
айтыргъа мен баргъан эдим. Ол заманда
мени шагъатлыгъым бла санга, уллу
болсанг, тау артында бийни къызын
алыргъа жарашхан эдиле. Ол эки къууанч
ючюн, бий сени манга жылкъы сюрюрге
иерге айтхан эди. Хазыр бол, жылкъы
сюрюрге чыгъарыкъбыз, - деген эди.
Экинчи кюн хан Ахмат-Алийге: «Жылкъыдан
манга ат тутайыкъ», - деп, жылкъыгъа
элтген эди. Жылкъы чалманнга тыйылып
тура эди.
Хан : «Ма ол атны тутарыкъса», - деп, бир
акътуякъ атны кёргюзтген эди.
Ахмат-Алий тёзалмай:
- Эй хомух, бурунсуз хан! Мен сени
сынайма ансы, атынгы бойнун буруп
алырма, - деген эди. Ол заманда ханны
бети да тюрленип:
- Насыбынг бар эди, татлы тенгими жашы
болгъанынг ансы, бир къагъым
боллугъенг, - дей, . аркъанны атып,
акътуякъ атны, бойнун буруп, кеси
тутхан эди. Ол кюн алайдан, экиси да
тайгъа минип, жортууулгъа кетген эдиле.
Кёпмю жюрюдюле, азмы жюрюдюле, бир кюн
бир уллу сууну бойнуна келген эдиле.
Хан, атдан тюшюп: «Биз былайда бу
хансладан юч гебен этерге керекбиз», -
деп, хансла жыртып башлагъан эди. Экиси
да кюн батхынчы юч гебен этдиле. Кюн
батып, къарангы болгъанда, хан:
- Атынга мин да суугъа кир, мен а гебенни
жандырырма. сен суудан ётеринге, гебен
жанып бошар. Сен жылкъыны къатына
жетерге экинчи гебенни жандырырма, ол
жанып бошагъынчы, сен жылкъыны сюрюп
суугъа кирирге керексе. Экинчи гебен
тауусулургъа, ючюнчю гебенни
жандырырма, сен а жылкъыны от жарыкъгъа
сюр, - деп, Ахмат-Алийни атландыргъан
эди.
Ахмат-Алий, атына минип, суугъа кирирге,
хан гебенни жандыргъан эди. Ахмат-Алий
суудан ётюп жылкъыны къатына жетерге,
хан экинчи гебенни жандыргъан эди.
Ахмат-Алий да жылкъыны от жарыкъгъа,
суу таба сюрюп, жетдирген эди. Ол
заманда хан ючюнчю гебенни жандырып,
сууну жарыкъ этген эди. Ахмат-Алий,
ючюнчю гебен жанып бошагъынчы,
жылкъыны хан болгъан жанына ётдюрген
эди эм ала жылкъыны ёзеннге бошлап,
кеслери солургъа олтургъан эдиле.
- Багъалы хан, бу биз сюрген жылкъы
кимни жылкъысыды? - деп Ахмат-Алий
ханнга соргъан эди.
Хан, нек сора болур деп, сагъыш этип,
айтмай болмай:
- Тау арты бийни жылкъысыды деген эди.
Тау арты бийниди дегенден сора,
Ахмат-Алийни атасы айтыучу хапарлары
эсине тюшген эдиле, алай не этерик эди
Ахмат-Алий, атасы бир кюннгю къыйынын
ханнга бергени себепли, тынгылап
къойду.
Алайда солугъандан сора хан да,
Ахмат-Алий да, атлагъа минип, жылкъыны
сюрюп, кетип бара тургъанлай: «Ай, итден
туугъанла, мени жылкъымы сюрюрге ким
болгъансыз?» - деп, бир атлы ызларындан
жетген эди.
Хан Ахмат-Алийге: «Сен жылкъыны сюр», -
деп кеси садагъын алып, артха айланып,
садагъын атхан эди. Ханны огъу барып
атлыгъа тийип, атлыны атдан жыкъгъан
эди.
Хан Ахмат-Алийге: «Жылкъыны женгил
сюрейик», - деп бир жанларына жетерге,
экинчи атлы чыкъгъан эди.
- Итден туугъанла, къарындашымы да
ёлтюрюп, жылкъымы сюрюрге ким
болгъансыз? - деп, садагъын атып, ханны
кёкюрегине окъну чанчхан эди.
Ахмат-Алий ханны атдан жыгъылгъанын
кёрюп, садагъын алып, атлыны атып
ёлтюрген эди. Ахмат-Алий: «Хан ёлдю,
жылкъыны къайры сюрейим?» - деп
тургъанлай, «Ай, итден туугъан, къан да
тёгюп, жылкъыны сюрюрге сен ким
болгъанса? - деп, атлы чыкъгъан эди.
Ахмат-Алий садагъын тартхынчы, атлы,
атып Ахмат-Алийни базыкъ бутундан
ургъан эди.
- Эй хомух, ата билмей эсенг, садакъны
къолунга ала турма, - деп, Ахмат-Алий
атып, атлыны кёкюрегинден уруп
ёлтюрген эди. Ахмат-Алий атдан тюшюп,
бутундан келген къанын тыялмай
тургъанлай, «Юч да къарындашымы
ёлтюрюп, жылкъымы да сюрюрге сен ким
болгъанса?» - деп, аллында бир адам
сюелген эди.
Ахмат-Алий, асыры къаны кетгенден,
къарыусуз болуп, башын кётюрюп
къарагъанында, аллында бир къыз сюелип
тура эди.
- Эй, ариу къыз, бары да бизни хатабыздан
болгъанды, биз туугъан кюн, бизни бир юй
этерге оноу этилген эди. Бу хан а
сюйюнчюлюк айтыргъа келген эди. Ол
заманда атам мени ханнга бир кюнюмю
берирге айтхан эди. Кюнню тёлерге
келгенме, билмейме, жылкъы сизни жылкъы
болгъанын, - деп, къарыусуз болуп,
жыгъылып кетген эди.
Ариужан жашны танып, кёзюне къарап,
«Аллахны. буйругъу алай болур эди», -
деп, тёрт ёлюкню да басдырып, жылкъыны
артха бургъан эди. Ахмат-Алийни да атха
миндирип, жылкъыны сюрюп юйюне келген
эди.
Ахмат-Алийни ундурукъгъа салып,
жарасын жуууп, дарманла бла багъып, кёп
бармай сау этген эди. Эм Ахмат-Алий
Ариужанны къатыннга алып, кёп заман
жашагъан эди.
Бир кюн Ахмат-Алий Ариужаннга:
Эрикгенден ёлеме, тёгерекге бир
къарайым, - деп, атха минип, жортууулгъа
чыкъгъан эди. Кёп заманны айлана, жюрюй
кетип, бир кюн ингирде бир дуппурну
юсюне минип къарай тургъанлай, бир
сейирлик кёрген эди. Дуппурну аллында
уллу эл, элни огъары жанындан бир уллу
жаныуар кирип, хоб-хуб, хоб-хуб деп, элни
тёбен жанына чыкъгъан эди. Элни ичинде
ит болгъан къалмай, ызындан къуууп
чыкъгъан эдиле. Ол заманда, ол жаныуар,
жол жанында тохтап, хар келген итни
уруп, барын да къырып, артына къайтып
кетген эди.
Ахмат-Алий ол жаныуарны этгенине
сейир-тамаша этип, атына минип, элге
тигелеп, бир къарт къатынны юйюнде
къонакъгъа къалгъан эди.
Танг атып, атына иер салып, кетип
башлагъанда, къарт къатыннга элигизде
не жангы зат барды деп соргъан эди.
Жашым, элибизде бир хан барды, ханны уа
бир ариу къызы барды. Къызны тилей кёп
адамла - жигитле келедиле, алай ханны юч
оюну барды да, аны киши эталмайды.
Оюнланы этгеннге къызын берликди, - деп,
къарт къатын хапар айтхан эди.
Олсагъатдан Ахмат-Алий ханны юйюне
келген эди. Халкъ жыйылъш, ханны къызы
да тахтагъа минип, атасы да къатына
олтуруп тура эди.
- Эй багъалы хан! Энтда да бюгюн
къызынгы тилеу оюнларынгы этерге киши
келген болмаз. Халкъынгы эрикгенин
кетерирем, эркин этсенг эди. Оюнларынгы
эталсам - къызынгы элтдим, эталмасам -
башымы бердим, - деп Ахмат-Алий ханны
аллына баргъан эди.
Хан Ахмат-Алийге къарап:
- Эй, жигит, алыкъа мени оюнларымы киши
эталмагъанды, сен жаш адамса, сени
бойнунгу мен къалай кесаллыкъма!
- Багъалы хан! Бойнуму да аллахдан
къоркъгъанлай этерсе, айт оюнларынгы,
мен да бир эшитейим, - деген эди
Ахмат-Алий.
Ол заманда хан, жеринден ёрге къобуп,
халкъгъа да къарап:
- Жигит жаш, алай эсе айтайым оюнларымы,
- деп, санап башлагъан эди:
- Биринчиси: жюз атлы бла уллу ёзеннге
чабып, уруш этериксе. Экинчиси: жети
атым барды да, чаришге чабаргъа
керексе. Ючюнчюсю: асыралгъан бугъам
барды да , аны бла тутушурукъса, - деген
эди.
Ахмат-Алий атдан тюшюп:
- Сени оюнларынгы этерге хазырма,
чыгъар жюз атлынгы, - дегенди.
Хан къолун кётюргенлей, сауутлары,
сабалары бла жюз атлы чыкъгъан эдиле.
Ахмат-Алий атына минип, жюз атлыны
артында тебиреген эди. Элден чыгъып, он
къычырым кетгенден сора, Ахмат-Алий ол
жаныуарны этгенин эсине тюшюрген эди.
Олсагъатдан уллу бичагъын чыгъарып,
атын артха, ызындан келген жаууна
айландырып: «Адам этинден тоймагъанла,
бир къыз ючюн жюзге жууукъ адам
къыргъанла, хайдагъыз энди къууугъуз
мени, къуууп жетсегиз, мени
хорладыгъыз», - деп, атын уруп, эл таба
къачхан эди.
Дуниягъа айтылгъан тау арты бийни тор
ажирин аскер атла къайры жетерик эдиле.
Ахмат-Алий узакъ узайгъан эди.
Ахмат-Алий артына къарагъанда, ханны
аскери бир бирден узакъ тизилишип
къуууп келе эдиле. Олсагъатдан
Ахмат-Алий атын тыйып, келгенни уруп,
келгенни уруп, жюз атлыны уллу ёзенде
къыргъан эди.
Атланы тутуп, ёлгенлени ат
къанжыгъаларына къысып, ханны аллына
сюрюп ургъан эди.
Хан экинчи оюннга чариш атларын
чакъыргъан эди. Чаришге чабарыкъ
жерлери - уллу - сырт, сыртны тёгерегине
чабаргъа керек эдиле. Ахмат-Алий атына
минип, чабышып башлагъан эди эм ханны
атлары элден чыкъгъынчы, ол сыртха
чыкъгъан эди. Ханны чаришчилери сыртха
чыкъгъынчы, Ахмат-Алий сыртдан
къарагъан эди. Эм ала сыртдан
къарагъынчы, Ахмат-Алий ханны аллына
жетген эди.
Хан ючюнчю оюннга бир уллу бугъаны
чыгъарды. Бугъаны бойнунда уллу темир
сынжыры бар эди. Ахмат-Алий тартып
сынжырны къыркъгъан эди.
Хан сынжырны къыркъылгъанын кёрген
заманда: «Ой, итден туугъан, тогъуз
атадан къалгъан сынжырны къыркъгъанса,
сени мен бойнунгу къыркъырма!» - деп
ачыуланнган эди.
Ахмат-Алий, ханны айтханы ачыу тийип,
сермеп бугъаны бойнундан тутуп, буруп,
бугъаны башын юзюп, ханны аллына атхан
эди. Хан аны кёргенде, уллу бичагъын
алып, Ахмат-Алийге чапхан эди.
Болса да, Ахмат-Алий, сермеп, ханны уллу
бичагъын сыйырып:
- Эй, багъалы хан! Мен сени сынар ючюн
этгенме оюнларынгы, къызынг кесинги
болсун. Сени къызынг къара-чач эсе, мени
къатыным алтынчачды, - деп, бичакъны
ханны къолуна берген эди.
Ол заманда, ханнга ачыу тийип,
жамауатха къарап:
- Жамауатым, кёремисиз муну, тутуп, жюз
аскерими къырып, тогъуз атадан
къалгъан сынжырымы да къыркъып,
бугъаны бойнун буруп, юзюп ол
этгенлерим азды деп, мени къызымы
хыликкя этеди.
Хан жашны къатына барып: «Сени
къатынынг алтынчач эсе мен адамла
жиберип, къатынынгы чачындан
келтирирме. Сен айтханча, алтынчач эсе,
къызымы санга къарауашха берирме, сен
айтханча болмаса уа бойнунгу кесерме»,
- деп, эки къуртха къатынны Ахмат-Алийни
юйюне жиберген эди.
Ол эки къуртха къатын Ахмат-Алийни
юйюне келип, арбаздан ары кирирге
къарыу тапмай тургъанлай, Ариужан
юйден чыкъгъан эди. Ариужан къуртха
къатынланы къонакъ юйге элтип,
олтуртуп, хапар соруп башлагъан эди.
Къуртха къатынла кёп хапар айтып:
«Ахмат-Алий жибергенди бизни, мен
къайтхынчы бизде туругъуз деп, сен аны
къатынчыгъымыса?» - деп соргъан эдиле.
Ариужан ёрге туруп: «мен Ахмат-Алийни
къарауашыма, Ахмат-Алийни къатынчыгъы
Ариужан керек эсе, мен иейим», - деп,
отоудан чыкъгъан эди. Ариужан аш юйге
келип, къарауашына: «Энди сен мени
кийимлерими кий да, къонакъла бла
олтур, мен а шапалыкъ этейим», - деп осал
кийимле кийген эди. Къарауаш къатын
жим-жим жылтырагъан кийимле кийип,
отоугъа тебиреген эди, Ариужан аллында
эшиклени ача, сакъ атла, жыгъылгъан
этерсе дей, къонакълагъа элтген эди.
Къарауаш, къуртха къатынла бла
саламлашып, Ариу-жаннга: «Неге
къарайса, бизге была арып келген
болурла, ач да болурла, бар, аш этип
келтир. Мени багъалы Ахмат-Алий ийген
къонакъладан аярыгъым жокъду», - деген
эди. Эм Ариужан ол кече шапалыкъ этип,
къонакъланы уллу сыйлагъан эди.
Къарауаш Ариужаннга: «Бизге жумушакъ
жер эт, мен багъалы къонакъла бла
жатарыкъма», - деген эди.
Ариужан: «Энди мени эркин этигиз, мен
сауут-саба жыяргъа барлыкъ эдим», -
дегенде, къарауаш ачыуланнган Да этип:
«Эндиге дери жыймай, аузунгу ачып неге
тураса, бар», - деп жиберген эди.
Ол кече, эки къуртха къатын къарауашны,
Ариужан сунуп, ортагъа салып жатхан
эдиле. Кечени узуну жукъламай туруп,
кече белинде къарауаш къатынны
башындан чачын кесип, быстыргъа
чулгъап, къачып кетген эдиле. Эм ала,
чачны ханнга берип, уллу саугъа алгъан
эдиле.
Халкъны жыйып, хан быстырны ачып
къарагъанында, чач башханы чачы эди.
Хан чачны халкъгъа кёргюзтюп:
- Ма кёремисиз, муну къатыныны чачын?
Энди мен муну бойнун кесерге буйрукъ
береме.
Ахмат-Алий, чачха къарап: «Бу мени
къатынымы чачы тюйюлдю, къарауашымы
чачыды», - деген эди. Болса да хан жашны
бойнун кесерге тебиреген эди. Хан
бичагъын чыгъарып, ёрге кётюргенлей,
Ариужан, аллына чыгъып, бичакъны тутхан
эди.
- Багъалы хан! Нек кесесе бу жигитни
бойнун? - деп соргъан эди.
Ол заманда хан, сейир-тамаша болуп,
хапарны барын айтхан эди.
Хапарны эшитгенде, Ариужан:
- Да алай эсе, кёргюзтюгюз ол чачны, мен
бу жигитни къатыныма, - деген эди. Хан
чачны кёргюзтген эди.
Ариужан кюлген да этип: «Бу бизни
къарауашыбызны чачыды, ма мени чачым», -
деп, башын ачханда, чачы алтынча
жылтырап эди.
Хан къызын Ахмат-Алийге берир муратын
къойгъан эди. Ахмат-Алий да юйюне келип,
кёп заман жашагъан эди.
Не иги жашай эселе да, сабийлери энтда
да жокъду. Бюгече алада къалып келеме,
бек иги сыйлагъан эдиле, алай, аланы не
иги ашлары да туз гыржыныма къор
болсун.
АЙТЕК
Бир элде Айтек деп бир киши жашагъанды.
Аны жашына да Айтек атагъандыла. Жашны
атасы ёлгенди. Элде болгъан адетге
кёре, жашы атасына къара кийип
башлагъанды. Къара кийген адетлери
алай болгъанды: бир жылны ичинде къара
кийген юйден тышына чыкъмагъанды. Жылы
жетгенде, тенг жашлары жыйылып, ораза
ачхан кюн оноу этгендиле:
- Барайыкъ да, Айтекни къарасын
тешдирейик да, элге туура этейик, -
дегендиле.
Была баргъанда, башха бир къауум жаш
жыйылып, Айтекни элге кёргюзтюп
тургъанларын кёргендиле. Ол затланы
кёргенде, артда баргъан жашла къайтып
тебирегендиле.
Артха айланнганда, бу къауум жашдан
бири, чалман башына къонуп тургъан
чыкъынжик чыпчыкъны кёргюзтюп,
тенглерине алай айтханды:
- Жашла, мен бир хапар эшитгенме. Керти,
ётюрюк эсе да билмейме. Ол чыпчыкъны
къарасы кибик чачы, кёзю, къашы къара
болуп, чыпчыкъны агъы кибик бети, эти
акъ болуп, бир жерде аллай бир къыз
барды.
Ол сёзлени Айтек эшитип, юйден чартлап
тышына чыкъгъанды. Ол хапарны айтхан
жашны тохтатып соргъанды:
- Сен биягъында не зат айтдынг?
Ол жаш, алгъын айтханча айтып, - мен алай
эшитгенме, ётюрюк эсе да, керти эсе да
билген а этмейме, - деп, жууап бергенди.
- Ол сени хапарынг керти болса, сени
насыбынг, ётюрюк болса - сени къыйынынг,
- деп, Айтек артха айланып кетгенди.
Айтек экинчи кюн, нёгерге Къалмукъ
деген тенгин да алып, ол хапарын
эшитген къызны излей кетгенди. Кёп, аз
жюрюгенлерин ким билсин, алай бир жерде
Къалмукъну аты арып тохтагъанды.
Айтек ары айланнганды, бери
айланнганды - нёгерине ат тапмагъанды.
Анга ат тапмагъандан сора, жашны бир
дорбуннга элтгенди, кёп буу да ёлтюрюп,
аланы да тузлап:
Быланы тауусхунчу аша! Быланы
таууссанг, юйге къайтырса, тауусхунчу
уа мени мындасакъларса! - деп, атына
минип кетгенди.
Ким биледи, аймы айланнганды, жылмы
айланнганды. Ачдан да онгсуз болуп,
жукъу ючюн да къарыусуз болуп, бир кече
жылкъы къошха къонакъгъа тюшгенди.
Жылкъычы ол кече Айтекге
къонакълыкъгъа тай сойгъанды.
Айтек къошха тюшгенлей, ач эм жукъу
онгсуз этгенден, жукълагъанды да
къалгъанды. Ол жукълагъандан сора,
къошха башха къонакъла келип
тюшгендиле. Союлгъан тайны ала
ашагъандыла да кетгендиле. Жылкъычы
Айтекни уятмагъанды.
Эртденликде ол къобар заманнга,
жылкъычы дагъыда бир тай кесип, аны
биширип, хазыр этгенди. Этни хазыр
этгенден сора, Айтекни уятханды. Ол
къолун, бетин жуугъанды. Жылкъычы анга
аш ашатхандан сора соргъанды:
- Айып этме, къонагъым, алай, къарайма
да, сен бек мудахса айып этмесенг, аны
билирге сюеме.
- Керти айтаса. Мен бек мудахма. Эм
мудахлыгъым да олду: элибизде бир жаш,
былай-былай, бир къызны хапарын айтхан
эди. Мен ол къызны излеп кёп къыйынлыкъ
да сынагъанма, кёп да айланнганма, - деп,
ол къызны юсюнден билген затларын
барын да хапарлады.
- Сени кибик акъыллы жаш, сени кибик
ахшы жаш ол ишни ызындан болмагъа эди
ансы, мен ёлген окъуна этге эдим.
- Нек айтдынг алай? - деп, Айтек
жылкъычыгъа сорду.
Жылкъычы Айтекге айтды:
Бу жылкъы ол къызны жылкъысыды. Мындан
арлакъ барсанг, аны къой къошуна
тюберсе, андан ётсенг, тууар къошуна
жетерсе, Къызны тюз хапарын санга анда
айтырла.
- Къалгъанла билген хапарын къызны сен
да билмей амалынг жокъду, аны себепли
тилейме, аны хапарын манга айтырынгы, -
деп, Айтек жылкъычыдан тиледи.
Жылкъычы айтды:
- Аны юсюнден мен билген олду: ол къызны
бир аты барды да, кесин тилеп келген
жашны ол, аны бла бир белгиден къууады.
Андан аты бла къачып къутулгъан жашха
барыргъа анты барды, къутулмаса уа,
уруп тёнгеретеди. Аладан жюзге бир
кереклиди. Энди сени да алагъа къошар
деп, мен аны ючюн жарсыйма.
Айтек алай айтханды:
- Къаллай палах болса да, бармайын
амалым жокъду.
- Да барсанг, аллах жол берсин, - деп,
жылкъычы алгъыш этгенди.
Ол кюн атланып, жаш къойчу къошха
баргъанды, андан да ётюп, къызны
тууарчы къошуна жетгенди. Къызны
тууарчы къошунда хар кюнден
барып-келип тургъан бир киши болгъанды.
Ол адамгъа Айтек къызны хар хапарын
соргъанды. Болушун тамам билгенден
сора, къызгъа келечи этгенди.
Баргъан келечиге къыз былай жууап
бергенди:
- Ахшы болду! Жюзге бир керек эди да, ол
да келди. Жюзню толтурмай ёлеме деп
тура эдим да, муратыма жетдим!
Къыз жашха бир кюн болжал бергенди.
Къачар, къууар жер бла жаш шагъырей
болгъанды. Ол этген болжалгъа кёре, жаш
къачханды, къыз къуугъанды. Къыз,
къарап, жашны къаралдисин да
кёрмегенди. Жаш къутулгъанды.
Айланып, къызны элине жыйылгъанды. Къыз
да, ыразы болуп, уллу той-оюн этгендиле.
Къызны элинде, ким биледи, жылмы
тургъанды, аймы тургъанды, жаш мудах
болуп башлагъанды. Къатыны соргъанды:
- Сен нек мудах боласа? Жаш айтханды:
- Неге къууанайым? Мен да бир заманда,
бир элни таматасы эдим, андан къатын
излей кетгенме. Тенглерим айта болурла:
«Къорасын, Айтек-улу Айтек! Къатын алып,
кесини юйюн унутуп, къатынына къул
болуп къалгъанды», - дей болурла.
Къатыны айтханды:
- Аны ючюн сен мудах болма! Юйюнге
барыргъа сюе эсенг, барайыкъ, - дегенди.
Оноу этгендиле, жыйынларын
жыйгъандыла. Жолда къалгъан
Къалмукъгъа кийим, ат да
жарашдыргъандыла.
Айтек жыйыны бла Къалмукъ къалгъан
дорбуннга жетгенди. Ол дорбунну
къатына кеси барып, «Хей!» - деп
сёлешгенди.
Бир заманда бир адам чыкъгъанды. Ол
адам Къалмукъ болгъанды. Аны чачы бла
сакъалы ёшюнюне жете эди. Кеси кир,
тырнакълары узунла болуп тура эдиле,
аны Айтек таныгъанды.
Айтек Къалмукъну бир сагъатха
жууундургъанды, хар затын
тазалагъанды, быстыр да бергенди, атха
миндирип, нёгерлерине келтирип, жыйын
бла шагъырей этгенди.
Андан атланып кетгендиле. Бара кетип,
бир уллу агъачха жетгендиле. Айтек улу
Айтек жыйынны аллында бара болгъанды.
Бара тургъанлай, бир жерде, бир акъ атлы
бла бир тор атлы тюйюше тургъанлай
кёргенди. Ол аланы къатына келгенди.
Тор атлы акъ атлыны жагъасындан тутуп,
аман сёзле айтъш, тюе тура эди. Айтек
тор атлыны тутханды да, акъ атлыны
бошлагъанды. Олсагъатдан акъ атлы тас
болуп кетгенди. Ол акъ атлы кетгенден
сора, тор атлы бир жанына къарап
айтханды:
- Айтек сени къыз болгъанынгы билсе,
«отну, окъну юлеш» деп, сен анга айтхан
заманда, сен да юлеш деп ачыуланса эди,
сен юлеширге энишге ийилген заманда,
уруп башынгдан бёркюнгю тюшюрюп,
чачынгдан тутуп, тюйюп башласа эди, ол
заманда не айтса да, сен аны айтханын
этер эдинг, - деп.
Ол сёзлени терезеден тынгылап Айтек
эшитгенди «Къыйын тюйюлсе!» - деп, жанып
кетгенди.
Къачан танг атады деп, ашыгъып
тургъанды. Ючюнчю кюн эрттенликде
Айтек окъ, от юлешиучю тёбеде
болгъанды. Тор атлы да алайгъа
келгенди. Биягъы жамычыны да жайып,
отну, окъну аны юсюне атып:
- Айтек, юлеш! - дегенди.
- Сен да юлеш! Мен а атангы къулуму
болгъанма?! - деп Айтек ачыуланнганды.
Тор атлы юлешип башлагъанды. Ол
заманда, тор атлы юлеширге энишге
ийилгенде, Айтек уруп, аны башындан
бёркюн чартлатып, сермеп чачындан алып,
къамичи бла тюйюп башлагъанды.
Тор атлы айтханды:
- Айтек, аллахынг бла сенден тилейме,
бошла! Не айтсанг да, айтханынгы этерме!
- дегенди къыз болуп чыкъгъан тор атлы.
Ол заманда Айтек къызны элтип жыйынына
къошханды. Биягъы жолуна атланып
тебирегенди.
Элине жетерге башлагъанда, ахшы
кишиледен бир белек нёгер да алып,
Айтек алгъа кетгенди.
- Къонакълагъа къонакъбай хазырлайым, -
дегенди. Элни къатына къаршы жетгенде,
аты болгъан - атына, аты болмагъан жыяу,
элни башына къуюлгъанларын кёргенди.
Айтекге аладан чабып бир атлы жетгенди.
- Айтек, элинги малы сюрюлдю! - дегенди
ол. Айтек, атына да минип, нёгерине:
- Сиз къонакълагъа къарагъыз, мен а
къуугъуннга барайым! - деп кетгенди.
Мычымай, къуугъун аллына тюшгенди.
Къуугъунну аллында жорта кетип, ахшам
заманда бир агъачха киргенди. Ол
агъачда аркъан атып, Айтекни аркъан бла
тутхандыла, жесир этип, бир бийге
элтгендиле.
Ол бий Айтекни къанлы жауу болгъанды.
Кёргенлей, Айтекни тутмакъ этгенди. Ол
жерде Айтек эки жыл олтургъанды.
Айтек бир да болмагъанча къобузгъа бек
уста болгъанды. Ол къобузну согъуп
башласа, аны эшитген адам къайтып, не
ишин да унутуп, алай тынгылай эди.
Ол бийни тёрт къызы болгъанды. Бир кюн
ала Айтекни къобуз сокъгъанын
эшитгендиле, анга келип
тынгылагъандыла. Тамата къызы Айтекни
кёргенде, жаны ичине киргенди. Къыз
Айтекге келечи жиберип айтдыргъанды:
- Мени алыргъа айта эсе, тутмакъдан
бошлатырма. Жаш анга былай жууап
бергенди:
- Мени атанг мындан ычхындырса, келип
элтирме. Айтек тутмакъ юйде юч жылгъа