Бахсан Жулдузу - 22

къошхан кибик, Ынна гулош тыягъына тыяна, ышараышара, юйлерине кетди. Налдюз а арбазда сюелгенлей
къалды. Аны акъылына байрым таш, ол уста къатын тюшдюле. «Аланы къайсыны хайыры тийген болур? Огъесе
экисинидамы? Жангызым ёлмесин, устагъа да ийнанама,
алай Ынна айтхан керти болса, байрым ташха тилегибиз
жетгени туурады. Я аллах, бизни байрым ташдан айырма.
Анга барып, энтда да бир баш урмай къоймам!»
Анам ёлгенли жыл болду деп, Солтан-.Мурат къара кийгенин тешди. Ол, мындан къарыусуз болгъунчу юйдегили
болмай эсем, сора арталлы да къалып къалама деп, къоркъуп, Къарачайдан къатын келтирдн.
Ана къарындашлары анга Мамырхан деп, бир къарт
бийче къызны къурагъандыла.
Жашауну татыуун къартлыгъында ангылагъан СолтанМурат жашлыгъы алай зырафха кетгени ючюн кеси кесине айып этеди. Озгъан кюнлерин къайтарыргъа кюрешген
сунарса. Алай тюненеги кюнню а р т а ким къайтаргъанды.
Ол иш — озгъан жауунну жамычы бла къуугъан кибикди.
Налдюзге къууанчха, Аймёлек жаш тапды.
Аны
къууанчыны мардасы жокъ эди. Ол асыры къууаннгандан,
301
саулай дунияны къучакълап, уппа этерлиги келди. Ол ыспас этмеген таш да къалгъан болмаз эди.
Теммотну къулагъындан бек алгъа Масхут тартды. Би­
лип келген кибнк, ол кюн ол къошдан тигелеген эди.
Теммот не этерге билмей, адыргыгъа къалгъанды. Ол
жашха Жаммот атаргъа сюеди, алай уялмай, кеси аны
къалай айтыр! Азретни чакъырып, жашха Жаммот ата деди. Азрет мычымай Налдюзге барды да, аны бла сёлешди.
— Налдюз! Мен жашчыкъгъа Жаммот атайма!
— Бек ыразыма сен айтханнга, Азрет. Жаммот болсун,
Азрет, сен алай атай эсенг! — деди ол да. Жангыз къарындашыны жангыз жашы айтханны этмей, Налдюз аны
къалай мудах этер эди!
Кёп бармай, Аймёлекни да, сабийчигин да кёреме деп,
Батта келди.
— Налдюз! Аллах бир огъурлу сабий этсин! Тукъумжукъ болсун! Сау сюекли болсун! Уланла атасы болуп,
сен да, барыбыз да кёрейик! — деп, Бакъсанукъаны атындан да, кесини атындан да Батта кёп алгъыш этди.
— Сау болугъуз сиз да! Бизни кибнк, сизни да сибийигизди.
Бакъсанукъа къатынына борч салып, жибергенди. «Бил
да,— дегенни айтханды Баттагъа, ол Теммотлагъа тебирей
туруп,— жангчыкъгъа алыкъа ат атамагъан эселе Бекболат
деп атасынла, мени аппам кибнк киши болсун. Ат атагъан
эселе уа, не этериксе, жукъ да айтма. Биринчи сабийлерине кеслери окъуна атасынла, экинчисине уа, аллах айтса, биз атарбыз». Жашчыкъгъа Жаммот атагъанларын
эшитгенде, Батта не этерик эди, алгъыш этип, бир кесек
да олтуруп, юйлерине, къайтды.
Жаммотчукъну бешнкге салгъанлы, Налдюз андан
хазна айырылмай, къатында чёкгенлей, бетчигине къарагъанлай турур. Жалан да, ол ач болуп жиляса, анасына:
«Ёшюнюнгю сал»,— деп, къобуп кетер. Алгъа Налдюз
тургъанлай сабийге ёшюнюн салыргъа уялып, Аймёлек
бешикни кётюрюп, башха отоугъа кетиучю эди. Энди, аны
къыйнамайма деп, Налдюз кеси чыгъып кетеди. Алай
Жаммотчукъ шошайгъанлай а, мычымай къайтып келеди.
Налдюз бешикни кеси тебиретирге сюеди. Асламында
алай да этеди. Жашчыкъ не азчыкъ да тынгысыз бола
башлагъанлай, аны бешигин шош тебирете, сабыр жумушакъ ауазы бла бешик жырын башлап:
Бёлляу, бёлляу, бёлейим, санга ахшылыкъла кёрейим,
Жандан сюйген жан балам, адам болуп кёрейим.
302
Жандан татлы жан балам, сендед жюрек сюйгеним,
Сен ырахат болмайын, тынчлыкъ тапмайд жюрегим!
Жюрегими къууанчы, жашаууму жубанчы,
Накъут-налмас жашчыгъым, гокка ханслай жашчыгъым!
Бёлляу, бёлляу, жиляма, кёзлерими гинжиси,
Бёлляу, бёлляу, тынч жукъла, жюрегими инжиси!
Жашны юйдегили этебиз да,
келаллыкъ
эсенг,
деп,
АстеМ'Ир хапар берди да, Темнот ахшы хазырланып, къа-
бакъгъа барды.
Аны къабартылы къарындашлары бек жаратдыла. Ол
къонакъча болмай, юйюрлеринде бирлери кибик, кесин
алай тап жюрютгенине бары да ыразы болдула. Ол намысны жюрюте да, сакълай да биледи. Къабарты намысны
къатылыгъына бек ыспас этеди.
— Эй, къонакъны тойгъа! — деп, той башчы Теммотну
тойгъа тартды.
Аны багъалы кёрюп, аны бла тепсерге къобузчу къызны чыгъардыла.Къобузчу назик къызны къобузу жюрекге
асыу тиерча, алай жумушакъ зынгырдайды. Аны ариу тартыуу тепсегенни- санларын женгиллетеди. Теммот, гюрен
тургъан инчге белли, кенг жауурунлу жашланы ортасында, башха болмай, кёк бийигинде тау къуш кибик, сюзюледи.
— Къонакъ тепсейди, къарс!— деп, той башчы жаш­
ланы алларына бурулуп, энишгеракъ ийиле, къарс урду.
Жашла асыры кючлю ургъандан, къарс юй ичине сыйынмай, тышына, Къабартыны дынгыл тюзлерине жайЫлаДЫ...
Къабарты намысны, адепликни махтай, аны кенг
аулакъларына сукълана, Теммот Ючкюмелге къайтды...
Гитче Жаммотчукъгъа Баймырзаны жаны киргенди.
Хар къошдан келгенлей, ол алгъа тюзюнлей ары барып,
жашчыкъны кесини тюк басхан бетине -къыса, сакъалы
анга дыгъыл этгенча кёрюне, ол да кюле турурла. Баймырза аны ийнакълап бошамайды.
— Ай, ассыдан туугъанчыкъ! — деп, дыгъыл эте, жашчыкъ да къолчукъларын ойната, къыл-къыл этип, кюледи.
Ёрге, ёрге атып башласа уа, Налдюз къоркъуп;
— Оу, кюнюм, атаса!— деп, чабады.
— Къоркъма, згечим. Муну атасын да алай эте, уллу
киши этгенбиз!
Налдюз уялып, жукъ да айталмады.
Баймырза тюздю. Ол хар заманда Теммотха кесяни
жангыз жашындан эсе сакъ болгъанды. Энди Теммот жа303
мауат да, эл да намыс берген адам болгъанды. Бюгюн
гитче Жаммотчукъ тамбла атасындан да ахшы киши
боллукъ эсе уа!..
Жаммотчукъ атлай башлады. Алгъа къоркъа-къоркъа,
базыналмай, артдан артха уа эркинирек жюрюп тебиреди.
Налдюзню къууанчыны ахыры-къыйыры жокъду.
— Жашчыкъ жюрюп башлагъанды!— деп, къурманлыкъ этедиле.
Отоу да, арбаз да тиширыудан топпа-толуду. Налдюз,.
бир адамгъа да ышанмагъанча, кеси халыу этип, биширди
да, Ыннагъа узатды.
— Ынна, сени къолунг да огъурлуду, тилегинг да къабыл болуучуду. Ма, бир иги алгъыш эт,— деп, бердн.
— Аллах ахшы алгъыш этсин, келин,— деп, Ынна къа^
лачны къолуна алды.
Жаммотчукъ отоуда ол къадар адамны кёргенде, «бы­
ла бери нек жыйылгъандыла»,— деп, сейир этгенча, алагъа кезиу-кезиу къарайды.
Отоуну арасында уллу жугъутур тери жайылыпды.
Ынна жашчыкъны къойнуна алды.
—Я аллах, бу гыржын кибик сыйлы да, бу терпни тюгю чакълы кёп ырысхылы да болсун Жаммот! — деп, жаш­
чыкъны ол жугъутур терини юсюне сюеди. Сора аны эки
бутчугъуну арасы бла гыржын халыуну тёнгеретип, ары
да, бери да ётдюрдю.
Алайдагъыла барысы да; «Амин!»— дедиле. Аланы
абаданлары не эсе да шыбырдадыла. Баям, ала да ичлеринден тилек эте болур эдиле.
Б1нна ол гыржын халыуну алды да, жети сабийи болгъан бир тиширыугъа берди. Ол жашчыкъны къойнуна
къысып, Ыннагъа берди. Сора ол кёп сабийли тиширыу
ЭКИ жашыракъ къатынны да нёгер этип, халыуну да алып,.
кёпюр къулагъына барды.
— Уой, Тейри! Бу сабийчикни жети къарындашы бол­
сун! Аланы ырысхылары бу суу тауусулгъунчу тауусулмасын!— деп, халыуну кёпюр тюбюне салып, нёгерлери бла
артха къайтды.
Ала къайтханлай, бары да олтуруп, Жаммотчукъгъа
алгъыш эте, къурманлыкъны ашадыла.
Юйде не жумушну да Аминат этеди. Тиширыула юйлерине кетгинчи, Аймёлек отоудан чыкъмады. Теммот а,
къатынла ичинде кёрюнмез ючюн, тангны бурну бла таугъа, уугъа чыкъгъанды. Ингирге дери хазнамы къайтыр.
Тем.мот да, Аймёлек да Ючкюмелде жюрюген адетни
сакълайдыла...
304
— Ма, ахшы улан,— дегенни айтды Аслангерий, онг
къолун имбашына салып, сюйдюмлю кёзлерин ойната,
манга къарай.— Ала алай ашап-жашап болгъандыла. Мен
эшитген да, санга айтырлыкъ таурухум да ол эди.
Мен огъурлу Аслангерийге жюрегимден ыспас этдим.
Бу таурухну эшитгениме бек къууандым. Жюрегим къууаннгандан болур эди, ол кюн Талада ашагъан шишликден:
татлы шишлик мен ашамагъаныма сизни ийнандырама.
Аслангерий да анга шагъатды.
Ахшы ишни созаргъа сюймей, мен экинчн кюн Уллу
Малкъаргъа бардым. Мен ары хар заманда да сюйюп,.
къууанып барама. Малкъар аузу ахшы адамдан толуду.
Ала ишге къаты адамладыла. Лакъырданы, чамны да бек
сюйгенле. Къуру Жамалны чамлары окъуна бир эл багъа*
сы барды. Малкъаргъа не жунчуп, не арып барсанг да,
жарытырла, кюч, къарыу берирле. Оюн, кюлкю болмагъан
жерде берекет да болмаз.
Таумурза кесини тёртгюл, бийик къошунбаш юйюнк>
кюннге айланнган мюйюшюнде, кеси этген тапчаннга олтуруп, фадауунну кюннге жайып, къурута тургъанлай, мен
арбазгъа кирип къалдым. Ол чурукъ киерге унамай, бюгюн да ышымла бла гён чарыкъла киеди. Ышымларын а,
юч кереги да — айылы, кёпюрю, тили да кюмюшден болгъан къайиш ышым бау бла къысханлай турур. Бусагъатда
да алайды.
Биз, эски шуё.хла, бир бирибиз бла болмагъанча
жарыкъ тюбешдик. Ётюрюк жарамаз, аны алай тынч, ырахат олтуруп тургъанлай тапханыма мен бек къууандым.
—Алан, таланнган, азашыф къаласа да! Сен бу аууз*
гъа таш атыф кетмеген эсенг, аллай бирни ицинде бери
бир айлан.май къалай турдунг?— деп Таумурза, къолуму
жибермей, кёзюме къатды.
Мен амалсыз болдум. Келмезге бир тюрлю сылтауум
жокъ эди. Не айтыргъа билмедим.
— Бойнум къылдан инчгеди, Таумурза. Тереме,— де*
ДИМ, уяла-уяла.
— Зангылгъанын ангылагъан адамгъа дау этхен да
терсдн,— деп, дагъыда ол мени терслигими ариулады.
.Нен анга ыразы болдум. Андан, сандан хапар айта, ол
сора, мен жууап эте кёп турдукъ. Мен аны сорууларына
тамаша этдим. Дуния жашауунда ол эшнтмеген хазна зат
болмаз дедим, мен кесим кесиме. Радио жер этегинден
берген жангы хапар ныгъышда айтылгъан кибикди. Ра20 Ж. Ж. Залиханов
305
диогъа узакълыкъ жокъду. Адамны эси нечик деменгили
кенгергенди.
Малкъарда аламат терек бахчасы болмагъан юйюр излесенг да тапмазса. Тауушлукъ алмала кимни да сукъландырадыла. Мен ол терек бахчалагъа къууанама.
— Таумырза, эсингдемиди,— дедим мен, кёлюм тола,—
адамла жерчиклерин аяп, терекле салыргъа унамагъанлары?
— Эсимде болмай а, бек эсимдеди. Алай энди уа бек
ыразыдыла.
Таумырза башындан бёркюн алды. Аны мангылайыны
а-кълыгъына мен сейир этдим. Жарым ёмюрден кёп заманды малны ызындан айырылмай айланнган кишини аллай
акъ мангылайына ким да тамаша этер эди. Ол туугъанлы
башындан бёркюн тешген болмазмы, мангылайына кюндамы жетген болмаз дерсе. Аны алайлыгъын мен олсагъатда
билдим. Таумурза юйден тышында — не къыш, не жаз, бир
-заманда бёркюн тешмегенди.
— Атам харип бёркюн тешмегенлей ишлеучю эди —
къышхыда да, зай цилледе да, сюйсенг а — кюзню бек
къызгъан кезиую — цалгъыда да. Мен да андан кёргенни
эте, ма былай юйрениф къалгъанма,— деди ол, ышарып.
Атасыны къылыгъы жашына тёре болуп къалгъанын
-мен мында энтда да бир кере кёрдюм.
Олтура келгенде, мен Аслангерийни таурухун, башын,дан аягъына дери Таумурзагъа толусунлай айтдым. Ол
бир кесек тынгылап турду. Сора былай айтды:
— Бары да, къылыц кибих, бек тюздю. Аслангерий не
къошмай, не къоратмай, керти болгъаныца айтханды. За­
лай да аны бир зангылгъан зерчиги барды.
. — Неде жангылады, Таумурза? — деп, алайны айтыртъа унутуп къояр деп, къоркъгъандан, мен ашыгъып сордум.
— Зангылгъаны да олду,—^деди Таумурза, сакъалын
сылай, мыйыкъ тюбюнден ышара.— Теммот малкъарлы,
•Заммот а — бызынгылы болгъандыла. Алайцыкъдан къалгъаны бары да кеппе-кертиди.
Мен не айтыргъа билмей, аузум ачылып къалдым. Энди
аланы экисин да бирге жолукъдурмай амал болмагъаны
бютюн да туура болду. Тюбеселе, даулашырыкълары да
баямды. Не этейим деп, амалсызгъа къалдым. Не болса
болсун, эр даулашхан да этер, алай тюзлюк табылыргъа
керекди. Созмай, экисин да тюбетирге деп, арсарсыз таукел болдум. Бюгюн этиллик ишни тамбылагъа къойма де­
306
ген буруннгулу акъылман таулуну закий сёзюн унутургъа
жарамазлыгъы ачыкъ болду.
Ким биледи, бу таурухну тюзюн билген бар эсе, аны
болушун манга билдириригизни дунияны жарытхан кюн
бла, кечелени жарытхан жулдузла бла тилейме. Не да
болсун, созмай билдиригиз. Мен аны бу экисин бирге жолукъдургъунчу билирге керекме.
Эрттенлик кюнню узун тыякълары Малкъар тауланы
тёппелерине тийип, чыранланы жютю чокайларын кюмюшча жылтыратадыла. Ол жарыкъ, мамырлы кюн бизге
ашыгъып келеди. Таулада ол кюн бир заманда да батмасын.
1982—1984 ж.