Бахсан Жулдузу - 20

  Батта сакълагъан да ол эди. Энди ол кесини умутун
  да, акъылын да айталлыкъды. Тебинсенг — жер тепдирирча тебин дейдиле. Сакълагъан умутуна жетеди.
  — Къызчыкъ, ёресине сары алтынды ол да. Къайсы
  насыплыгъа жетер.
  — Ол насыплы уа белгилиди.
  Батта «Кимди?» деп сорургъа аздаи къалды. Жюрегинде бир тюрлю кир ниети болмай, ыразы болуп сорлукъ
  эди. Болса да, кесин тыйды. Аймёлекни кёлюне бир ушамагъан зат келмесин деп.
  — Биз аны Азретге къурайбыз.
  — Оу, кюнюм, нечик аламат иш этесиз. Ол да бек нги
  жашды. Бир да эринмесин, аллах бирди. Насыбы тутарЫ'КЪДЫ.
  Батта бу ишге жюрегинден къууанды. Ахшы адамны
  кир ниети бола болмаз. Аллай адам хар кимге да ариу
  жюрек тутады. Батта алайды.
  — Созмай, этип къойсала эди, андан иги иш ёмюрге
  да этмез эдиле была.
  — Керти айтаса, къызчыкъ. Аминат кибиклени кёпге
  къоймаучудула.
  — Камукъула ызындан болгъаннга ушайды.
  — Андан билгеним а жокъду. Алай, къызчыкъ, сен
  айтханлай, созулмаса игиди.
  Аминат отоугъа къайтды, ала да аны юсюнден сёзлерин тыйдыла.
  — Мёлек,— дейди ол эшикден кире киргенлей,— сени
  бийче чакъырады деп, Шахада келип турады.
  272
  — Оу, кюнюм! Мени уа не этеди? — дей, Аймёлек
  тынгысыз болду.
  — Э къыз, чыкъ, не эте эсе да бил.
  Аймёлек арбазгъа чыкъды.
  — Шахада, кел, жууукъ бол, не эшикде тураса?
  — Эринмей эсе, былай бир кирсин деп, бийче жибергенди.
  — Не эте болур, Шахада? Билмеймисе?
  — Билмейме. Алай Солтан-Муратха чепкен бичдирлик
  болур дейме,— дедн ол. Сора шыбырдап, адам эшитмесин
  дегенча, тёгерекге къарай, былай къошду: — Бий, бакъдырып къайтханлай, къатын келтирликди деп, уллу хапар
  жюрюйдю. Адамгьа иш ычхындырма ансы. Ол хапар юйде баргъан хапарды. Тышына чыгъаргъа жарарыкъ тюйюлдю.
  Чепкен бичген деген сёзню эшитгенлей, .Аймёлекге жан
  кирди. Ол сёзню эшитгинчи аны башына жюз тюрлю
  акъыл келди.
  — Охо, жарлы, Шахада. Ол а иги хапарды да!
  — Хау, бийче да алай айтады. Келемисе, Аймёлек?
  Сакълап турады. Мен Налдюзлагъа барып, сени бери кетгенинги билип, келгенме. Жюр.
  — Бусагъат,— деп, ол юйге кирди да, алагъа да айтып,
  Аминат бла бирге чыкъды. Ызларындан Батта да чыгъып,
  къарайды.
  Ючюсю да барып, бийчени отоууна жетгенлей, бир кесек жунчусала да, кирдиле.
  Бийче, бийчеча, къуу жастыкъладан толу жумушакъ
  тапчаннга батылып, къолларында минчакъланы санай, олтурады. Аймёлек аны кёргенли, бийче къарт болгъанды.
  Жукъа бети саргъалгъанды, узун бойнуну териси айырылгъанча кёрюнеди, богъурдагъында къан тамырлары тартылгъанча, ачыкъ билинедиле. Алгъыннгы ариулугъундан жалан да къара къашлары бла дугъум кёзлери къалгъандыла. Къартлыкъ ариу адамны талап къояды.
  — Келдигизмн, къызла? — деп, бийче аланы эслегенлей, жарыкъ сорду.
  — Келдик, бийче.
  — Шахада, терезе жанындан кет да къызлатъа къараргъа къойчу мени,— деп, ол тапчанда бир кесек онг жанына бурулду. Къызла жунчудула.— Кёзлерим иги кёрмейди, сен къайсыса? — деп, бийче Аймёлекге сорду.
  —^ Аймёлекди, Бакъсанукъаны къызы,— деп, Шахада
  жууап этди.
  18 Ж- Ж. Залиханов
  273
  — Бу уа? Таныялмай турама,— деп, Аминатха къарады.
  — Бу уа гирхожапчы къызды, Аминат,— деди биягъы
  Шахада.
  — Эшитгенме аны да. Шахада, кёремисе, была экиси
  да нечик арнучуъкладыла. Быланы эрге берирча, аллай
  жашла жокъмудула мында?
  —Болмай а, бардыла. Аймёлекни бергенбиз.
  — Кимге?
  — Налдюзню жашына, Теммотха.
  — Аны аллай жашы бармыды?
  — Болмай а, барды! Ючюнчю жыл барады да.
  — Жашынамы, Шахада?
  — Аймёлек аны жашына баргъанлы дей.ме.
  — Сабийчнклери уа бармыдыла, Шахадат?
  — Алыкъа жокъдула, бийче.
  — Ма, мен да андан къоркъама. Бий Солтан-Мурат да
  сабийсиз къалады. Мени жюрегим аны ючюн таралады,
  къызла. Мен саулукъдан башынга бир оноу эт деп, мен
  бий Солтан-Муратдан аны тилейме. Тюз къайтханлай
  оноуун, кеси этмесе да, мен этип къояргъа деп турама.
  Шахада, мен быланы нек чакъыртхан эдим? Эсиме бир
  салчы.
  — Солтан-Муратха чепкен бичдирирге эсе да, тикдирирге эсе да дегенинг эсимдеди, бийче.
  — Алайды, эсиме тюшдю. Аймёлек, мен бий СолтанМуратха акъ чепкен тикдирирге дейме къатын келтирир
  кюнюне. Аны ючюн чакъыргъанма.
  — Бичилнпмиди, бийче?— деп, онгсунмай, алай анга
  билдирмезча, сорду Аймёлек.
  — Угъай. Бичген да эт, тнкген да эт. Сен бек устаса
  дейдиле бары да.
  — Угъаймы дерикме, бийче, тнгейим. Алай, бичилмеген
  эсе уа, дейме ансы.
  — Кесинг бичерсе. Бий Солтан-Муратны ёсюмю, бели
  бирсилеге ушамагъанын, бий санлары болгъанын ким да
  биледи.
  Аймёлек не айтырыкъ эдн? «Охо» деп, чепкенликни
  алып, Аминат бла артха айланды.
  — Аймёлек, созмай, терк тнк!— деп, бийчени сёзлерин
  босагъадан атлагъанлай эшитдиле.
  — Бий Солтан-Муратны бий санлары...— деп, орамгъа
  чыкъгъанлай, Аминат бийчени эриклейди.
  — Э, къыз, эшитдиресе! — деп, Аймёлек шош болду. ^
  — Бий санлары болгъанын ким да биледи дей ушай274
  ды! Хоу, тёрт гуппур болгъан санларын а ким да билеjy^\ — деп, биягъы къыз хыликкя этеди.
  — Э, къыз, аллах берген палахха ол не этерик эди?
  Айтма алай. Кесинге гюнях алма.
  — Мёлек, сен а, хау, бий Солтан-Муратны сюйгенлей
  къалгъанса да, аны юсюне кир къондурлукъ тюйюлсе!
  — Аузунгу къыс, э, къыз, эшитдиресе!
  Алай эте, юйлерине къайтдыла.
  — Къайда айланасыз? — деп, ала зехледен арбазгъа
  атлагъанлай, сорду Бакъсанукъа.
  Аминат хапарларын айта тургъанлай, арбазгъа Батта
  да чыкъды.
  — Э, киши, мен айтхан эдим да,— деди ол да.
  Солтан-Муратны келечилери келгенлери Бакъсанукъаны эоине тюшдю. «Охо да, бийче аны юсюнден билген да
  эте болмаз. Жашы уа мында жокъду»,— деп, сансыз этип
  къойду.
  Кертиди, бийче, къартлыкъ хорлап, бир-бир затланы
  унута башлагъанлыкъгъа, бюгюн Аймёлекни бла Аминатны кёргенлей, жашына «къатын ал» деп къысханы эсине
  тюшдю. «Заманында быллай бир ариучукъну келтирсе эди,
  бюгюннге аны жетген жашлары, къызлары боллукъ эди­
  ле. Тоба, тоба! Мен неле жаншайма! Манга акъсюек къыз,
  бий къыз керекди. Бий Солтан-Муратны бий къанын мен
  къара кишини къызына къалай боярем! Угъай, аны адам
  да эшитмесин. Ким биледи, насып болуп, Къарачайдан
  бир мадар боллукъ эсе уа. Жюрегим не эсе да ол жанындан сакълайды, ары урунупма, умутум анданды. Къарындашым бла аны жашы Хамзат бий ол ишни къалай унутурла? Унутурукъ тюйюлдюле. Бу жол кеслери да анда тюбеселе, оноу этмей къалай къоярла. Чёпеге бек къаты айтып ийгенме. Кесибизчаладан болсун ансы, манга аны
  ариулугъу керек да тюйюлдю. Алай, кёрген адам — бу
  ариу бийче къайсы насыплыны келиниди деп соргъаннга,
  бу уа бий Солтан-Муратны анасыны келиниди деселе, жюрекге бек асыу кёрюнюрюкдю. Бек ариу келинчигим болса
  сюеме, аны не жашырыуу барды. Ариуну сюймеген жокъ­
  ду, мен да бек сюеме. Аймёлек, керти окъуна, къара кншини къызы болгъанлыкъгъа, бийче къыз кибикди. Мен
  муну алгъадан кёрмей къалай тургъанма. Сабий дегенинг
  алайды. Суу бойнунда тал терек кибик, къарап-къарагъынчы ёсюп кетеди. Бий Солтан-Муратха бюгюн да угъаймы дерик эди, алай къара кишини къызын мен бий намысыма, бий бетиме уялмай, къалай алыр эдим! Кеси уа, ёсмезлик, нечик ариу затчыкъ эди! Бий Солтан-Мурат аны
  18*
  275
  къалай эслеген болмаз эди? Огъесе, ол да менича, къулду
  деп, ыспассыз этипми къойгъан болур эди. Алай боллукъду ансы...»
  Бийче унутхан этеди ансы, Хамзат бий Солтан-Муратны акъылын анга айтханында, бийче аны эшитирге да унамагъан эди. Аймёлек хазыр болуп, сакълап тургъан кибик,
  угъай, акъсюек къыз болмаса, мен ахыратда адамларыбызгъа не бет бла барлыкъма деп, къатына да къоймагъан
  эди. Солтан-Мурат а аны сюйюп ёле тура эди. «Бий Солтан-Мурат алама десе, анга угъай дерик къыз къайда!»—
  деп, бийчени акъылы алай болгъанлыкъгъа, Аймёлек, жаны сау болуп, ол ишни этерик тюйюл эди. Аны жулдузу
  Теммот эди.
  Аймёлекни ашыра, Аминат да Теммотлагьа келди.
  — Аминат, сен биреуню къатынчыгъын элде юйле сайын алып айланыуунгу къачан къоярыкъса?— деп, Ханифа
  чам эти'П, уллу сёлешди.
  — Кермеймисе муну айтханын? — деп, ол сейир этип,
  Аймёлекге къарады.— Эски жууукъларын кёре баргъан
  эди.
  — Э, къыз, сен сейирсе!
  Аланы тауушларын эшитип, Азрет гюрбежиден чыкъды. Ханифа алай уллу нек сёлешгенин Аймёлек сормай
  ангылады.
  — Кюнюгюз ахшы болсун,— деп, Азрет экиси бла да
  жарыкъ саламлашды.
  — Ахшы кюнлю бол, жашчыкъ,— деп, Аймёлек аны
  къучакълады. Аминат а къолун тутду.
  — Мени къарындашьшы сен а нек къучакъламайса? —
  деп, Ханифа аны кёзюне къатды.
  — Оу, кюнюм! Аны адам эшитсе, не айтыр? — деп,,
  Аминат типискиге къалып, тёгерекге къарады.
  Ол кезиучюкде Налдюз Ынналадан чыгъып, арбазларына ётдю. Ханифаны алай айытханын ол эшитген болур
  деп кёллерине келди. Алай аны эшитгенин бла эшитмегенин бири да билмеди.
  — Келин, Ханифа! Аминатны юйге жууукъ этмей эшикде нек тутасыз? — деди ол алайгъа атлагъанлай.
  — Былайы да боллукъду. Мен артха къайтама,— деп,
  Аминат кесин жунчумагъанча кёргюзтюрге кюрешди. Аны
  «артха къайтама» деген сёзлерин Налдюз айырмады.
  — Гирхожаннгамы?
  — Угъай, Бакъсанукъалагъа.
  — Аминатха энди ары къайтыр кереклиси жокъду дейме мен,— деди Ханифа.
  276
  — Нек?
  — Бакъсанукъа юйдегили болгъанды...— деп, башлап,
  Ханифа айтыр сёзюн ачмай къойду.
  Ханифаны акъылын иш этмегиз! Аминатны келгенин
  билдирип, Азретни къошдан ол чакъыртханды. Теммотну
  атьш да алып келгенди, керек иш бола эсе деп, сылтаугъа
  тап тюшгени себепли. Атын келтиргенине Теммот ыразы
  болгъанды. Нал салып, минип, бираз жарау этерге кёрекди.
  — Келигиз юйге,— деп, Налдюз, къаты болуп, юйге
  кийирди.— Бакъсанукъа уа къалайды?
  — Жангыдан жаш болуп турады.— Аймёлек атасына
  къууанып айтды, алай олсагъат айтханына чогъеж болду.
  «Налдюзню кёлюне не келген болур?»— деп, айтханына
  сокъуранды.
  — Жангызым ёлмесин, мен бек къууаннганма. Батта
  лсигнт тиширыуду, сау сюекли адамды кеси да.
  — Бек керти айтаса,— деп, Аминат ол сёзлени кертиликлерине шагъат болгъанча, таукел айтды.
  — Налдюз! Юйге чакъырып, былай этипми турлукъс а? — деп сорду Азрет, алай айтсам, Налдюз аш юйге чыгъар'да, мында кесибиз къалырбыз деген акъыл бла.
  — Ханифа, барчы, бир зат келтир,— деп, аны жибернп,
  кеси уа анда къалды.— Баймырза уа къалайды, Азрет?
  Налдюз къарындашыны юсюнден экинчи кере сорады.
  Ол сау-саламатды, болса да эгеч жюрек къарындашына
  тынгысызды. Муну аллында келгенинде, къалай эсе да, белими аурутханма деген эди. Налдюз аны ючюн жарсыйды.
  — Бир хатасы жокъду.
  — Аллах хата бермеси! — деп,
  Налдюз
  отоудан
  чыкъды...
  — Азрет, келин келтире эсенг, келтир, тюйюл эсе, мен
  да щй.юбюзге кетеме,— деди Ханифа, алларындан къанганы
  алгъанлай.
  — Тохта, тохта, Ханифа! Мен сени нек ашыкъгъанынгы билдим.— Азретни бу сёзлери аны къызартдыла. Ай­
  мёлек ышарды, Аминат а аны орнуна уялып, энди уа не
  болады дегенча, къарады.
  — Аны киши да билмейди — .мен юйюбюзге тансыкъ
  болгъанма.
  — Сени книге тансыкъ болгъанынгы уа мен бир уста
  билеме да,— деп, Азрет ышарды.— Сени къачан кетеринги
  Аминат айтырыкъды. Алайды да, А.минат?
  — Хау,— деди ол да. >
  — Мен аны сакълап тураллыкъ тюйюлме!
  , '
  277
  — Къызчыкъ ашыкъгъанын тюз этеди,— деди, «асырьр
  узакъ созмагъыз» дегенча, Аймёлек
  — Ма, келин тюз ангылагъанды.
  — Алайны уа мен да ангылайма,— деп къошду Азрет.— Аминат ангыларгъа сюймейди ансы.
  — Э, къыз, кертда да, былай этипмн турлукъса?
  — Келин, мен айтханны этерик эсегиз, сабаннга чыкъгъанлай этип къояргъа дейме мен,— деп, Ханифа къаты
  сюеледи.
  — Аминат,
  эшитемисе? — деп
  сорады Азрет.—Неэтейик?
  •— Къызчыкъ тюздю. Этиллик ишни созуп тургъандан
  не хайыр барды.
  — Аны Мёлек кеси да сынагъанды,— деп, чам этди Аз­
  рет.— Сау бол, келин, мен айтхан да олду. Эндиге дери
  Бакъсанукъа ючюн созулгъанды. Энди аны иши да тынгылы болгъанды.
  — Алайды. Э, къыз, нек тынгылайса?
  — Аминат, къоркъма, санга да дигиза мен боллукъма,— деп, Ханифа хар заманда этиучюсюча, аны белиндеи
  къучакълады.— Сени биз атхан суу элтсин! Къарачы Азретге, бий кибикди.
  — Билмейме не айтыргъа да.
  — Хомух болма! — деп, Ханифа таукеллендиреди.
  — Кезиу кесинге жетсе, мен ол заманда айтырма,—
  деп шыбырдады Аминат.
  — Мен а сенича мугурайып турмам.
  — Кёрюрбюз.
  — Кёрюрбюз!
  — Атамдан къоркъама,— деп шош айтды Аминат.
  — Къоркъма! Охо да, бир чибиллериги тюйюлмюдю,— деди Ханифа.
  — Атам айтыучулай, къурмач табада не бек чартласада, табаны сындырмайды. Чибинлер да тохтар,— деди
  Азрет.
  — Э, къыз, была ТЮЗ айтадыла. Не этерикди? Бир дд
  болмай тохтаса, Жансохха аттяны окъуна жиберирбиз..
  Тилесек, угъаймы дерикди.
  — Аминат! Манга келин болургъа унамаймыса?
  — Ханифа, сен да мында къалырса да? — деп, Аминат
  андан тилеген этгенча, сорду.
  — Мен мында кимге керекме ансы, угъаймы дейме,—
  деп, кюлдю Ханифа, аны белинден тутханлай.
  — Аны мен бойнума алама,— деп, къолун узатды;
  Азрет.
  278
  Аминат анга ышанып къарады. Ханифа аланы къолларын тутдурду.
  — Къачаннга? — деп, сорду Аймёлек, экисини къолларындан тутуп, жибермей.
  — Оноугъа Ханифа устады. Ол айтханлай этербиз да,
  Аминат? — деп, анга къарады Азрет. Ол а къушдан бутокъгъан тауукъ балача, буюгъуп, бир зат да айталмайды.
  — Тамбла! — деди ол, артына-аллына къарамай.
  — Тамбыламы дейсе?
  — Хау, тамбла дейме, келин!
  — Тамбланы уа билмейме, алай биягъында сен айт­
  ханлай, сабаннга чыкъгъанлай болса,— деди Аймёлек.
  — Угъай, келин. Мен биягъында сагъыш этмей айтханма. Бусагъатда, сабаннга чыгъарны аллында этерге керекди,— деп тохтады Ханифа.
  — Муну не Э'Се да бир ашыкъгъан иши барды,— деди,
  ышарып, Аймёлек.
  — Сабаннга дери болмаса, сора иш кюз артына дери
  созулуп кетерге боллукъду,— деди биягъы Ханифа.—
  Алайды да, Азрет?
  — Мен а тамбыла деген болжалынга да ыразыма. Мё.лек, сен а не дейсе? — деп Азрет анга сорду.
  — Кеси не дейди ансы, мен да созулмаса ыразыма,—
  деди ол да.
  — Энди сен, Аминат, кесинг айт.
  — Болду — созуу жокъду,— деп, Ханифа керти да оноу
  этди.— Мен бу кюнледе юйню, арбазны хазырлайма, Налдюзлары сыра, боза этедиле. Жаз башына ала алайсыз да
  юйде бардыла,— деди Ханифа, къууанып, къанат битип.
  — Кёремисиз, муну? Эй, Ханифаны иш этмегиз! Оноу­
  гъа ма былайды,— деп Азрет чам этеди.— Бусуз биз не
  этерик болур ЭДИК?
  — Ойнасанг да, жашчьгкъ, къызчыкъ тириди, жигитди.
  Муну эр акъылы барды,— деди Аймёлек жюрегинден.
  Алайгъа келишип айырылдыла. Ханифа Аминатны
  ашырып къайтды. Быланы бу оноуларын эшитгенде, Теммот да къууанды. Налдюз да. Баймырзагъа хапар бердиле.
  Жашау дегенинг сейирди! Адам бир оноу, ол а — башха оноу этер! Сен бусагъатда этген оноуунгу башын тюбюне этип, арталлы да эсингде, тюшюнгде болмагъанны этип
  къояр.
  Баймырза, ол огъурлу таулу, жангыз жашыны къууанчына учуп келгенча, къошдан алай терк жетди. Алай къууанчны орнуна бушуугъа тюбеп къалды. Ол келген кече279
  ни эрттенлигинде Саламгерий ауушханды деп, жамауатха
  шургу хапар жайылды.
  Тюшден атлай Ючкюмел Саламгерийни асырады.
  Бирси кюн Азретни бла Аминатны юслеринден этилген.
  оноуну болжальш жарым жылгъа кёчюрдюле. Элде аллай
  бушуу болуп тургъанлай, той хапары къайры боллукъ.
  эди!..
  Аймёлек кёп созмай, бийчени жумушун этип, Шахаданы чакъырды да, юйлерине жиберди. Бийче чепкенни
  бек жаратды.
  — Шахада, кёзлерим толу жетмей эселе да, ариу да,
  уста да тишегенин бармакъларым бла билеме. Бий Сол-тан-Мурат бек ыразы боллукъду.
  — Огъурлу болсун, бийче!
  — Мынга ненча чык этилген эсе, аллай бир жыл
  къууанч бла жашасын бий Солтан-Мурат!
  — Амин!
  — Шахада! Мени ол сахтиян кюбюрчекчигими бери
  бир алчы.
  Шахада жыйгъыч башына узалып, кюйюз артындан
  аны чыгъарды. Ол ариу, жумушакъ сахтиян кюбюрчекчикни Амырхан бий бийчеге эртте Гум къаладан саугъагъа келтнрген эди. Андан бери бийче бек багъалы, бек
  сыйлы затларын аны ичинде тутады.
  Шахада ариу сыйпап, аны бийчени аллына салды. Аны
  бийче кеси ачды. Анда болмагъан зат болмаз. Ол андан
  бирин йла, бирсин сала турду. Болса да бир зат да алмады. Баям, кёзю къыймагъаи зат тапхан болмаз эди. Сора^
  башын жапды да, Шахадагъа узатды.
  — Ма, жерине сал. Ол къара кюбюрге бир къарайыкъ.
  Ашчы аны.
  Ол кюбюрню ичи бернеден толуп, бийчени эрге бергенлеринде, аны кеси бла бирге Уллу Къарачайдан келгенди.
  Отоуда, мюйюшде, юсю да хапчукладан толуп тургъан
  къара кю'бюрню юсюн бошатып, ачдыла. Ол къонгуроу
  таууш этип ачылды. Бийче андан бир ариу жаулукъчукъну алды да, ары-бери айландырып, къарады.
  — Бу жарармы, Шахада? Не дейсе?
  — Нек жарамайды? Бек ариуду.
  — Ма, ЭЛТ да, бнй Солтан-Муратха алай ариу тикген
  чепкенинг ючюн, бийче санга саугъагъа береди дерсе.
  — Ахшы, бийче,— деп, Шахада кюбюрню этди да, ал280
  гъан хапчукларын да биягъы юсюне жыйып, саугъаны да
  алып, отоудан чыгъып кетди.
  Бийче кючбюсюреу адам болгъанлыкъгъа, адамгъа аллы айланнган кезиую болады. Ол заманда бек чомарт болуучуду. Кёзбау этерге, ариу сёз бла адамны жапсарыргъа
  сюйген адамды. Алай бир тепсе уа, андан мархабатлыкъ
  сакълама. Къартая баргъаны къадар ол къылыгъын аз
  эте барады. Алай арталлы да уа къоймагъанды. Аз болса
  да, кёргюзте-кёргюзте турады. Ол кезиуде бийче жагъыны
  тутхан байталгъа ушайды. Ол заманда ким да мадар излеп, къатына жанламазгъа кюрешеди. Аны къой да, кёзюне урунургъа да къоркъадыла.
  Бюгюн а, не айтырса, ачылгъан кюнюдю. «Жарармы?»— деп, Шахадагъа соргъанында, ол «Ассыры азды»,—
  десе эди, бийче, сёз да айтмай, андан эсе мажалыракъ
  саугъа этер эди. Алай, Шахада: «Нек жарамайды? Бек
  ариуду»,— дегенинде, ол да «охо» деп, аны ючюн къойгъан
  эди.
  Бийчени саугъасы Аймёлекни къууандырды. Шахада
  кетгенлей, Аймёлек саугъасын Налдюзге берди. Налдюз
  андан да бек къууанды.
  — Юлюшлю бол, келин. Бу ариучукъну кесинге къойсанг эди у а !— Алай айтды эсе да, Налдюз бек ыразы
  болду.
  Ючкюмелни эрттенлиги шулпулу болду. Тёгерекни ту­
  ман басханды. Акъсылдым туман, созулгъан юзмелтле кибик, анда-мында тау башларына къонуп, чыранланы чокайлары уа, туманны тюбюнден тешип, кёкге айланнган
  бизле кибик, кёрюнедиле. Аланы жютюлери эрттенлик
  кюнде кюмюшча жылтырайдыла.
  Туман энишгеден эвишге эне, чегетледе нарат тереклени башлары ачыла келедиле. Шулпу этилгенликге, адамла жумушларын къоймайдыла. Жалан да ныгъыш жокъду. Саламгерий улу ёлгенли алыкъа ныгъыш адамча хаз'
  на жыйылгъан да этмегенди. Биреу-экеу болса да, андан
  кёп болмайдыла. Боракъа улу уа бир да келмегенди...
  X башы
  ЖАММОТ
  Налдюз элде бир адамгъа билдирмей, Ыннаны биргесине алып, Чегемде Байрым Ташха кетди.
  Эсинден кетмеген къайгъысы — Аймёлек сабийсиз къа281
  лады деген къоркъуу анга не кече, не кюн тынчлыкъ бермейди. Уста айтханнга кёре, Байрым Ташха жалан да кюз
  артында барып тилесенг, ол тилегинги ол заманда къабыл
  этеди. Ары баргъан тиширыуну айтханы да алайды дейдиле. Аны себепли, кюз арты мындан сууукъ болгъунчу, ба­
  рып къайтайыкъ деп, ЬТннадан тилегенди. Ол, сёз да айтмай тебирегенди.
  — Къайры ахшы жолгъасыз? — деп соргъаннга уа:
  — Гирхожанда эгечим, Ханифаны анасы ауруйду деп
  эшитгенме да, ары барама. Ынна да, сау къаллыкъ, мени
  да Камукда жумушум барды дегенди да, экибиз да ары
  барабыз,— деп къояды.
  Чегемге барлыкъларын не Темнот, не Аймёлек, не Ханифа да билмейдиле. Темнот анасыны ол акъылын билсе,
  аны жеринден тепдирмеэин Налдюз биледи. Унаса да, нёгер этней амалы жокъ эди, Азретни не да башха бир жашны.
  Алай, Налдюзге айтханларына кёре, Байрым Ташха эр ки­
  ши барып жарамайды. Азрет не да башха жаш алагъа нёгер болуп барса, ишибиз оюлуп къалыр деп, Налдюз аны
  ючюн къоркъуп, жашырын этгенди.
  Была- Ючкюмелден чыкъгъанлай, Налдюз «бизге бек
  алгъа КИМ тюбер? Ашхы адам тюбесе, ишибиз къураллыкъды, аман адам тюбегенден а аллах сакъласын»,— деп
  барады. Алай киши да тюбемей, кёп бардыла.
  Огъары Къызылкёзге жете жетмез, тёбен жанындан
  бир атлы келгенин эследи. Ол келе келип былагъа жууукълашханлай, атындан тюшюп: «Кюнюгюз ахшы болсун»,— деп, саламлашып озду. Алайдан бираз атлагъандан сора, атына минип кетди.
  «Бу не адам болур? Тоба, тоба! Мен танымагъан! Жангызым ёлмесин, аман адам а болмаз! Намыс, къылыкъ билген аман адам къалай болур? Ишибиз къуралыргъа ушайды»,— деп, барады Налдюз.
  — Келин, бир кесек солурму эдик? — деп сорду Б1нна.
  — Солуюкъ, Б1нна. Бюгече Гирхожанда къаллыкъбыз
  сора, къайры ашыгъабыз.
  — Алайды алай. Олтурайыкъ.
  Олтурдула. Быланы акъыллары — бюгече Гирхожанда,
  тамбыла уа Быллымда къалып, бирси кюн Акътопракъгъа
  ауаргъады. Ары аусала уа, къалгъаны алай къыйын тюйюлдю.
  — Келин, Камукдан бир жёнгер къошармы эдик
  дейме.
  — Нек, Ынна?
  282
  — Аллах билсин, жолда аз зат болмайды.
  — Ки-мни дейсе?
  .— Бир жашыракъ къатын къошсакъ эди дейме.
  — Угъайым жокъду, Ынна. Кимни дейсе?
  — Аида бирлени тапсакъ дейме.
  — Табалсакъ, бек иги боллукъ эди.
  — Алай этейик ансы, бизнича, жыл санлары келген
  тиширыулагъа нёгерсиз ары жанына аугъан ушамайды.
  — Бек ТЮЗ айтаса, Б1нна, бек ыразыма.
  — Келин, биз бир затны унутхан болурбуз дейме.
  — Нени?— деп, ахы кетип сорду Налдюз, «энди уа не
  палах тюшдю» дегенча.
  — Биз келинчикни бир быстырын ала келирге керек
  ЭДИК. Унутханбыз да кетгенбиз. Кеси болмай эсе да, бир
  заты болургъа керек эди.
  — Оу, кюнюм, Б1нна! Энди уа не этейик да?
  — Этип, энди биз этер жокъду. Жолдан къайтхан андан да аманды.
  — Байрым Таш тилегибизни алмай къойса уа?
  — Келинчикни быстырын алмай баргъан игиди жол­
  дан къайытхандан эсе.
  Налдюз сагъышлы болду. Аны эсине биягъы дуния бла
  бир зат келди. «Бу не къуранмагъан иш эди!»— деп, жарсыйды.
  — Келин, жарсып, биз энди анга этерик жокъду. Жолгьа бир чыкъгъандан ары, барайыкъ. Ким биледи, чегемли устала дагъыда бир зат айтсала уа? Аланы да бир
  эшитейик да, анга кёре этербиз дейме мен.
  — О.хо да, Ынна, харип, сен айтханлай болсун.
  — Къоп, келин, тынч-тынч кете, жолдан къората ба­
  райыкъ.
  Экиси да къобуп, Ынна айтханлай, ашыкъмай барадыла. Налдюз къайгъысы башын басхандан, аузунда къуууту болгъан кибик, сёлешмей барады. Б1нна уа сёлеШ1мей
  баралмайды. Аны себепли андан-мындан сёз къозгъайды.
  — Келин, Бакъсанукъа нечик жаш болгъанды. Тюнене
  кёргенем да, сейир этип озгъанем.
  — Жангызым ёлмеси, аны уа насыбы тутханды...
  — Ол ишни алгъаракъ этсе эди дейме, ох дерик эди,
  харип, Бакъсанукъа.
  — Аны уа билмейме, Ынна.
  — Алауланы къызларын алады деп, хапар чыкъгъан
  эди, алгъан а Состарланы къызларын этди. Сейир тюйюлмюдю?
  283
  — He билейим, Ынна.
  Ынна не эсе да бир айтды, алай аны Налдюз эшитмеди.
  Тотургъа жетгенлей, жел башланды. Саууукъ болуп, боталарын башларына игирек тартдыла. Артда бетлерин
  окъуна жапдыла. Тотур ичинден чыгъа-чыкъмаз Ынна,
  ташха абынып, жыгъылды.
  — Оу, кюнюм, Ынна! — деп, Налдюз мычымай энишге
  ийилип, аны ёрге кётюрюрге кюрешди.
  — Келин, тохтачы. Бутум...
  — Бутунгуму ачытдынг, Ынна? — деп, Налдюз къайгъылы сорду.
  — Хау. Тобугъум ачыгъанды дейме, келин. Онг тобугъум.
  Налдюз тобугъуиа къарады. Териси аз сыдырылгъандан башха жукъ кёрмейди.
  — Ёрге сюелаллыкъ эсенг, бир кёрчю, Ынна.
  Налдюз аны онг жанындан тутуп, аманны кебинден
  ёрге сюеди. Алай, Ынна арталлы да жер басалмай къалды.
  — Не аман кюн чыкъгъан эдик биз жолгъа!
  — Келин, алай айтма. Ол — гюняхды.
  — Ынна, не этейик да?
  — Былай бир кесек турайыкъ дейме.
  — Кеч болуп къаллыкъды,— деп, таугъа къарады
  Налдюз.
  Б1нна не айтыргъа, не этерге билмей, сол бутуну юсюне
  ауурлугъун салгъанлай турады.
  — Келин, былай къара да, бу агъач ичинде къолума
  алып тыянырча, бир зат кёре эсенг.
  Аны алай айтырын сакълап тургъанча, Налдюз аны
  Терек жанында чёкдюрюп, тёгерекге къарап, агъач ичине
  бурулду. Къалын агъачны ичи къарангы эди. Ол кимни да
  кеч болгъан сундурады. Налдюз да алай сунуп, асыры
  Теренине кирирге базынмай, анда-мында сыннган бутакъла алып, терк артха къайтады. Алай бёкем Ыннаны ауур­
  лугъун тутарча, аланы бири да тюйюл эдиле. Налдюзню
  имбашындан онг къолу бла тутуп, аманны кебинден атлай
  келеди.
  •— Ынна! Мени хатамдан сен кёрмеген не къалды? — деп,
  Налдюз асыры жарсыгъандан жилярыгъын кючден-бутдан
  тыя, келеди.— Сынып иш бир хата болмагъа эди?
  — Угъай, келин, анга къарапмы турады? Сюеги ташха
  жетгенди да, андан ачыйды.
  284
  — Алай болгъу эди. Ачыгъаны кетер эди, сыннган этмесин, аурунг, анса!
  — Келин, бир кесек солумасакъ, мен тёзалмайма.
  — Олтур, олтур, Ынна, солуюкъ.
  — Кёп да къалмагъанды, жетербиз аллах айтса.
  — Мен кесим кетип къалмай, сени да нек ауузландыргъан эдим, Ынна! Ох деп, юйюнгде ырахат турлукъ жерингде къоймай, алып кетдим да.
  — Келин, айтма алай дейме да! Жолда не боллугъун
  КИМ биледи? Уллу аллахны къолундады бары да. Андан
  зсе мен, уллу къатын, зелен, аллыма къарап атласам зди
  уа! Адамны ачыр кезиую болады. Бюпон мени былайда
  ачыр кезиуюм болду да къалды.
  Ь1нна не да деп, Налдюзню жапсарыргъа кюрешеди.
  Буту уа, керти да, бек ачыйды, бек къыйнайды. Тёзерге
  кюрешеди ансы.
  Алайда эки жаш эшеклерин отундан жюклеп, быланы
  ызларындан жетдиле. Налдюз тирилди.
  — Ахшы жашла! Бизге болуша барсагъыз а?
  Ала не болгъанын ангыламай, бир бирлерине къарадыла. Налдюз ишни болушун айтып, алагъа ангылатды.
  Ала зкиси да Ыннаны эки жанындан тохтадыла да, аны
  къолтукъ тюплерине кирдиле, ол да аланы имбашларындан тутду. Жашла Ыннаны Э'ки аягъын жерге жетдирмей,
  терк-терк атлап тебиредиле. Налдюз аланы ызларындан
  кючден жетип барады. Алай бла къарап къарагъынчы
  Гирхожан суудан ётдюле...
  Огъары Къызылкёзде была тюбеген атлы Жаммот эди.
  Жаммот Ючкюмелге лсууукълаша баргъаны къадар
  аны аты теркирек барады. Бахсан сууну кёпюрюне жетгенде, ат, аны неси къайры бурлугъун сакъламай, кеси кёшорге
  бурулду. Жаммот аны эслеген да этмей къойду.
  Кёпюрден ётюп, элни тёбен лсанындан ёрге айланнганда, пырх-чырх эте, ат бютюн женгил барып тебиреди. Аллында ныгъышны кёрюп, Жаммот атдан тюшдю да, атыны
  башындан тутуп, ныгъышха алай жанлады.
  — А, салам алейкум, жамауат!
  — Алейкум салам! Жууукъ бол, къонакъ,— деди Жа*
  рахмат, бу ингирде Боракъа улу болмагъаны себепли, бек
  тамата.— Ингирги къонакъ — аллахны къонагъыды дейдиле.
  — Сау болугъуз, тамата!
  285
  Теммот олсагъат атын таныды. Баям, ат андан да алгъа таныгъан болур эди. Ат кесин Теммотха эсе да, арбазларына эсе да тартдыргъаны жюгеини тартдыргъанындан
  билинди. Аты жюгенн'и алай тартдыргъанын ол бир затдан юр|КЮП этген сунуп, Жаммот жюгенни кесине къысха
  тартды.
  Теммот барып, къонакъ бла къол тутуп, энчи саламлашды да, андан ары тёзалмай, атны башындан сылады. Ат,
  къалай эсе да башын булгъап, кесин тансыкълагъанча,
  Теммотха алай кёрюндю.
  Келген къонакъ ол кече кесине акъ атын берген жашмыды огъесе башхасымыды? Теммот алайны билалмайды.
  Кече къарангыда жолукъгъанлары себепли, бетин туура
  кёралмагъанды. Ол жаш болур деп, жюреги уа алай сунады. «Бу ол эсе, мен мынга къолумдан келгенни, келалмагъанны да этип, ыразы этерге борчлума. Аллах муну ма­
  нга сынаргъа деп жиберген эсе уа! Не этсем да, бу манга эт­
  ген тенгликни мен мынга къайтаралльгкъ тюйюлме!» Бу
  сагъышла аны хорлай тебиредиле.
  — Къонакъ, кел, жууукъ бол,— деди Теммот анга.
  —' Жууукълу бол, къарындашым.
  — Бар, къонакъ, бар. Халынг узакъ жолоучугъа ушайды. Бар да, тынчай, солу,— деп, Жарахмат оноу этди.
  Ала арбазгъа бурулгъанда, ат кишнеди. Ол тансыкълап: «Кёремисиз, мен къайтдым да!»,— деп, къууаннган
  кибик, аны кишнегенин аны алгъыннгы неси алай ангылады.
  Жам1мотну къонакъ юйге элтип, къол-бет жуудуртуп,
  атха къарайым деп, Теммот эшикге чыкъды. Аймёлек бла
  Ханифа аш къайгъыгъа кирдиле.
  Терлеп тургъан атны иерин алмай, ол аны баугъа кийирди. Теммот аны бойнундан тутуп къучакълайды, ариу
  айтады, ийнакълайды, тансыкълайды. Андан кёп турургъа
  къонакъдан уялып, атха ахшы зынтхы салып, артха
  къайтды.
  Теммот да алыкъа кесин танытмай турур акъыл этеди.
  Ол, Азретни чакъырып, къой сойдурду. Юч кюнню бла юч
  кечени ичинде кеси да къонагъындан айырылмай, ныгъышха чыгъара, ары-бери элте, эрикдирмей турду.
  Къонакъ Теммотха кесини акъ атын берген, чегемли
  жашды. Алай Теммот ол жаш болгъанын Жаммот билмейди. Къайдан биллик эди, была кече ар ада, къарангыда бир
  бирлерине бирер, экишер сёз айтхандыла ансы, бир бири
  бетлерин кёрмегендиле. Андан бери юч жылдан аслам болады.
  286
  Къонакъ ёмюрге дери къонакъ болуп турмазын ким да
  биледи. Аны себепли, Жаммот жумушун айтыр заман болгъанын ангыларйды.
  — Теммот, айып этме соргъаныма, юйдегинг бармыды?
  — Барды.
  — Сабий, бала уа не барды?
  — Алыкъа жокъду, Жаммот.
  Теммотну юйдегиси анга нек кёрюнмегенин, Жаммот
  ЭНДИ ангылады. Сабийи болгъунчугъа келин кесин къонакъгъа кёргюзтмейди, бютюн да жаш адам эсе. Юйде,
  кёп тиширыула къатыш кёрюнсе болады ансы. Къонакъ
  болгъан кезиуде аны жумушу да, дитизасы эрге кетмеген
  эсе, аны бойнунда болгъанлай къалады. Эрге кетген эсе
  уа, эрини кичи эгечи бар эсе — ол, жокъ эсе уа — не жууукъларындан, не хоншуларындан болса да, бир сабий
  къызчыкъ жумушчусу болады. Аймёлекни насыбына, аны
  дигизасы Ханифа кесини борчун бюгюн да толтурады.
  Анга Аминат да болушады. Кертиди, аны эрге беребиз дегенлери тохтамайды, алай алыкъа берген да эталмай турадыла.