Бахсан Жулдузу - 19

да Саламгерийланы, Адайланы арбазларында да, Айтханы'мча, ала адамны чомартлыгъын билип, аны тёгерегине
аны себепли жыйыладыла. Ансы, айыбынг мени болсун,
Атауланы арбазгъа сабий кирип кёрсенг! Э, сабий жюреги, ол биледи.
— Боракъа улу, алан, не аламатын айтдынг, таланнган. Сен анга ийнан, ол зат мени эсиме бир заманда келмегенди,— деп, Бакъсанукъа сейир этеди.
— Дунияда къызгъанчдан сюймегеним жокъду. Къызгъанчны мен акъылдан жартыгъа санайма. Хоншунга не
да бир кереклиге болушурукъ тюйюл эсенг, сени ырысхынг
неди? Ол кимге керекди? Бергеннге ырыохы келген да эте­
ди. Нохтар бек чомарт адам эди.
Нохтарны юсюнден кёп ариу сёз айта, ашай, иче олтурадыла.
— Мен былтыр Герхожаннга баргъанымда, алгъын
Элжуртуда тара болгъанды деп эшитгенем. Андан бери
анга сейир этгенлей турама. Сени андан хапарынг бармыды, Боракъа улу?
^ Мен анда тара болуп эшитмегенме.
— Мен да угъай. Болгъан эсе, сора ол къайдады да,
не болду? Тауда тара бир чыкъгъан жеринде къуруп ким
эшитгенди?
— Тохта, тохта, юйюнге ахшылыкъ! —^деп, Боракъа улу
эсине не эсе да тюшгенча, жеринде тебе, анга терк бурулду.— Тейри, алайда къайда эсе да тара эсе да, шауданчыкъ эсе да барды деп, эртте кимден эсе да эшитген болурма дейме.
— Анда къалайда боллукъду да?
— Къарча къаланы билесе да?
— Билмей а, бек билеме, Элжурту башындады да?
— Хау. Къалай эсе да, Къарча къаланы къатында,
берлакъ, Тотур жанына тартаракъ, бир зат барды — тара
эсе да, шауданчыкъ эсе да. Унутмагъан эсем, алайды.
— Ол сейир тюйюлмюдю?
— Бек сейирди. Кесинг сагъыш эт — суу болмагъан
жерде не да суудан узакъда Къарча къала ишлемез эди
да, таланнган!
— Ол да алайды.
ча,
258
Ушакъ созулду. Аны ахыры кёрюнмей барады. Сыра
бир кесек къыздыргъанды.
— Меня ахам, жаннетли болсун, харип, бек эсли киши
болуучу эди. Мен телиге ол къаллай бир акъыл юйретиучю эди. Аланы жюзден, мингден бири да эсшмде къалса
эди! Тузу, мыстысы болмагъан, магъанасыз затланы айтыучу болма деучю эди. Жаншакъ адам тюпсюз челек кибикди. Аз сёлешген аз жангылады. Кёп сёлешме, кёп тынгыла, акъыл сёзню ангыла. Билмеген, кёрмеген затынгы айтма. Етюрюкчю адам кеф ада^м 'кибикди. Кимге да ариу
айтыучу бол. Адамны тили насып да келтиреди, насыпсыз
да этеди. Ариу тилли адам насыплыды. Аллай адам кимнн
да жюрегин жапсарады, кесин да сюйдюреди, ариу да кёрдюреди дейучю эди. Мен аланы къайсы бирин санайым!
— Нечик акъыллы сёзледиле барысы да! Къайда бизге аллай эслилик!— деп, Бакъсанукъа кючсюндю.
— Ала намысха къаты эдиле. Туугъанлы бери ала бир
бирлерине сен деген болмаса, бирини аузундан бир чюйре
сёз чыкъгъан болмаз. Ишге узалып, аны къолгъа бир алсала уа, ташны сыгъып, сууун чыгъарыр эдиле. Бюгюн
этиллик ишни там1благъа къоймаз эдиле. Мен Теммотха
аны ючюн артыкъ ыразыма. Бусагъатда этиллик ишин
артха созар амалы жокъду. Керти адамды. Кимге да ариу
тиллиди. Ол, бу деп, адам айырмайды, барына да бир кибикди. Ол а адамлыкъны бек баш ышанындан биринчисиди.
Боракъа улу биягъы Теммотну махтагъанында, Бакъса­
нукъа бираз буюгъаракъ болуп, сёзню башха жанына бурургъа сюйдю.
— Жауун тохтагъаннга ушайды дейме? — деп, ол терезеге бурулду.
Теммот чартлап эшикге чыкъды. Хау, жауун тохтагъанды. Тейри къылыч Адырсуу башындан Кыртык суу башына, суу агъач кибик, тогъай тартылгъанды. Аны ариулугъу
Теммотну байлап къойгъанча этди — ол андан кёзюн айыралмай къарайды. Къызыл, мор, жашил, кёк бетли кёзню
да, жюрекни да жапсаргъан, алай жумушакъ, алай тауушлукъ тюрсюнлю тейри къылыч! Аны бир къыйыры Адыр­
суу башына тирелгенча, бирси къыйыры уа Кыртык суу
башында Сылтыран кёлге кёмюлгенча кёрюнедиле.
Къонакъла Налдюзге ыспас эте чыкъдыла. Ала да
тейри къылычха къарай, анга алгъыш эте, юйлерине кетдиле. Кён тюрсюнлю тейри къылыч а Бахсан бойнунда
эки тауну арасында бийик кёпюр болуп созулады.
Бакъсанукъа орамда кетип бара, Адайланы бахчала17*
259
рында къазыкъгъа чанчылып тургъан ат баш сюекни бюгюн кёрген кибик, тохтап, анга къарайды. «Бизни бахчадагъы уа къайры думп болгъанды? Бизни эшигибизни жабып тургъан ол кёреме да! Мен аны бюгюннге дери нек
эслеген болмам? Адайлары не къадар картоф алгъандыла. Жер десенг, мени жерим игиди, асламды. Багуш эсе,
мен кёп салама. Картоф а ала кёп аладыла. Кёз тиеди,
кёз. Ол кёреме да бизни картофсуз этген. Ат баш табып,
бахчагъа салыргъа керекди. Теммотха айтыргъа керекди'.
Айлана, жюрюй тургъан адамгъа ол неди! Бир кюн тюбемесе да, бир кюн тюбейди. Созмай табаргъа. Урлукъ салыр заман жетип келеди. Алайсыз, биягъы салгъан урлукъчугъунгу алырса да къоярса»,— деп, жарсый, озуп
кетди. Тюз да алайдан атлагъанлай, аны кёзю хар бахчада, бодуркъу кибик, къазыкълагъа чанчылгъан ат башлагъа илинеди.
IX башы
БАХСАН ЖУЛДУЗУ
Жаз башы жылыугъа адамла да, малла да, къанатлыла да къууанадыла. Анга жер да къууанады. Жер жылыннганы бла анда-мында жанкъозла эслене, ёзенле кёгере
башлагъандыла.
Кюн Къоргъашинли тауну башындан, кюз артында чум
тереклей, къызарып, къарайды. Элде ожакъладан чыкъгъан тютюнле, къайсыбыз бийикге чыгъарбыз деп, бир
бирлери бла эришгенча, анда бир насып табарыкъ кибик,
мыллыкларын тау башына атадыла, Болса да, ахырында,
тенгизге тёгюлген суулай, чууакъ кёкде тас болуп кетедиле.
..
Адамла жаз башы ишлерине узаладыла.
Аймёлек бла Ханифа арбазларын ариу сыйпадыла. Юйлерини эшиклерин, терезелерин кенгнге ачдыла. Ныгъыш
жыйылгъынчы бошап къалайыкъ деп, эрттенликде тёгерекни тулукъ тауушха алдыра, кийизлени атъырыкъгъа
тагъып, аямай къагъадыла. Аланы къолларында жабышмакъ тыякълары жигит атлыны къамичиси кибик ойнайдыла. Налдюз, аланы алай тири узалгъанларына сукълана, кесини къыз заманын эсине тюшюреди.
Аймёлек тазалы.къны сюйген, анга бек сакъ адамды.
Аны ол ишине ким да сукъланыр. Ол жумуртха ичинде
тюк излеген адамгъа ушайды.
260
Къолу уа неге да устады — жюн тарайды, урчукъ ийиреди, ченкен согьады, быстыр тигеди. Элде чепкен, къаптал тнкдирлик жашла андан башхасы тикгенни жаратмай
башлагъандыла. Алгъын аны анасы Жамилят тикмегенни
киерге унамай тургъандыла. Энди Аймёлек бла да тюз
алай боладыла — ол тикмеген быстыргъа дуния бла бир
чурум табадыла, илгигине, тюймесине, чырнъына дери да!
Аймёлек бир адамгъа угъай демейди. Этгении тынгылы
да, терк да этеди. Чепкенни бир кюннге тигип берир. Къапталны да алай. Налдюз: «Келин, жангызым ёлмеси, бармакъларынгы аямай эсенг да, эки кёзюнгю ая!»— десе,
жукъ да айтмай, «Ол неди? Бош, жубанчды»,— дегенча,
ышарып къояр.
Тауатха чёксе уа, аны къолларында чоллакъны ары-бери ойнагъанын къанатлы учхан сунарса. Аны бир жанындан бирси жанына алай терк айланнганыны ызындан къарап, кёзлеринги жетдиралмай къалырса.
Аймёлек бюгюн атасыны юйюн жыяргъа тебирейди. Кюмюш тюймеоин бла камарын къысханды. Ала эрттенлик
кюнню бетинде жим жылтырайдыла. Аймёлек ышарса,
аны инжи тишчиклери бла нюр бети кюн жарыгъы бла
эришген сунарса. Алай тауушлукъ кюн бетлидиле.
Аймёлекни юсюнден Кюн да, Суу да, Хауа да, бир бирлерине женгдирмей даулашадыла. Хар бири кесин насыплыгъа санайды.
— Мен бек насыплыма,— дейди Кюн.— Мен кюн тыякъларым бла хар кюн сайын Аймёлекни бетчигин, къолчукъларын сылайма, санларына жылыу береме, жарыгъым
бла жюрекчигин къууандырама. Ол, мени кёрюр ючюн,
кече сайын танг атарын ашыгъып сакълайды. Хар эрттенликде мен аны отоууна салам берип, жарыкъ киреме,—
деп, къууанады Кюн.
— Угъай,— дейди Суу.— Сенден эсе мен насыплыма.
Мен Аймёлекни хар кюн сайын беш кере къолун, бетин,
аякъларын жууама, ариулугъун бютюн ариу, санларын
таза, женгил этеме. Суусап болса, суусабын къандырама,— деп махтанады Суу.
— Сиз айтхан да болур,— дейди Хауа.— Алай мен кече
да, кюн да, жатса да, къопса да, жюрюсе да, олтурса да,
ишлесе да, солуса да, жукъласа да, уянса да, бир такъыйкъаны Аймёлекден айырылмайма, къуру да биргесине турама, солуу береме,— деп ёхтемленеди Хауа.
— Мен дунияны жарытмай къойсам, сиз не этериксиз? — дейди Кюн.
— Сен не бек да жарыт, алай мен болмасам, дунияда
261
жаны болгъан бир зат да жашамайды сора уа! — дейди
Хауа.
— Менсиз а ким жашайды? Бир зат да угъай. Кюн да,
Хауа да болугъуз, алай мен болмасам, арталлы да жашау
бол'мазын къалай билмейсиз! — дейди Суу.
Даулашны не ахыры, не къыйыры болмай барады. Ала­
ны тохтамай баргъан даулашларына андан ары тёзалмай,
анга Ундурукъ къошулду.
— Кертиди,— дейди ол,— адамгъа кюн да, суу да, хауа да
керекдиле. Ючюгюз да тюзсюз. Алай адам а жашау
татыуун
мени юсюмде табады,
сиз аны унутмагъыз. Адамгъа мен берген насыпны дунияда бир зат бермейди. Адам не бек арыса да, не бек къыйналса да, не бек
инжилсе да, не бек жарсыса да, мени юсюмде тапхан татыуу аланы барысын да унутдурады. Мен адамгъа жангы
кюч, жангы къарыу бла бирге алыкъа ол сынамагъан
жангы насып да береме. Мен адамгъа сюймекликни татыу­
ун тапдырама. Адам кеснни бек ахшы умутларын меня
юсюмде этеди, аланы жалан да манга ышанады. Аймёлек
да алайды. Ол дуния жаннети — жашау татыуун мени
юсюмде табады.
Ундурукъну бу сёзлернн эшитгенде Кюн да, Суу да,
Хауа да даулашларын тыйдыла. Ала аны айытханына ыразы да болдула, тюзге да санадыла.
Болса да аланы даулашларыны юсюнден Аймёлекни
бир тюрлю хапары жокъду. Ол Ханифаны да жёнгер этип,
ата юйюне барады. Ныгъышны аллы бла ётерге бетсннип,
ала экиси да Ыннаны бахчасы бла баш орамгъа чыкъдыла да, хазна адамгъа да кёрюнмей, ётюп кетдиле.
Бакъсанукъалагъа жетгенлей, экиси да мычымай тёшеклени,
жастыкълаиы кюннге жайдыла, кийизлени
къакъдыла, арбазны сыйпадыла, быстыр жуудула. Юйню
жыйып бошагъаилай, Ханифа кетерге сылтау излеп тебиреди. Атасы бла къызыны сёзлери иш бар эсе уа деп, ала­
ны кеслерин бирге къояргъа сюйюп, артдаракъ, ингир ала
келирме деп, кетди. Ол юйге кире-кирмез:
— Ханифа! Сайга ышандым да, отну ечюлтдюм да
къойдум. Тоба, тоба! Туугъанлы этмеген ишими нечик
этип къойдум! — деп, Налдюз жарсыды.— Барчы, Ынналадан от алып кел.
Оту ёчюлгенни Налдюз бек ырыслайды: «Мени жаууму
да оту ючюлюп, тыпыр ташы сууусун!»
Ханифа от алыргъа келгенин билгенлей, Ынна аны
юсюне болду:
262
— Сен билмей эсенг да, э къыз, уллу келиндамы билмейди — бюгюн от бермеучю кюн болгъанын?
Ханифа, ахы кетип, артха къайтды.
— Оу, кюнюм! Жангызым ёлмесин, керти айтады. Ораза жабылыргъа ненча кюн барды билемисе?
— Угъай, билмейме.
— Жылда ораза жабылырдан жети кюн алгъа тюшген
кюн от берирге жарамайды. Ол мени эсимден къалай ке­
тип къалгъанды? Сер бола тура болурма дейме.
— Сора биз бюгюн отсузлаймы турлукъбуз?
— Амалынг алай болса, не этериксе, сюйюпмю турурса.
— Гюрбежиге кирип, от алып келейимми?
— Угъай, жарлы, угъай! От алама деп, гюрбежини тюп
этип къояргъа ждраймыды? Угъай, угъай, ол — ырысды.
Быланы бу сёзлерин эшитген кибик, Теммот гюрбежиден чыкъды. Ханифа аллына атлап, отсуз къалгъанларын
анга айтды.
—’ Аны ючюн аллай бир жарсымагъыз,— деп, къапталыны жан хуржунундан ол отлукъ ташны бла къууну чы•ъарды. Аланы бир бири юслерине салып, бичагъыны сыр­
ты бла чагъа кетди да, от жилтинле чартлай, чартлай,
къууну юсюне тюше, аны къабындырдыла. Ол къабыннганлай, Теммот анга юфгюре-юфгюре, от жагъада инчге нарат
жонгурчхачыкъланы къабындырып, от тиргизди.
Налдюз жарыды, къууанды. Олсакъдан от тютюню
чыкъды! Аны тилеклери кёпге дери эшитилгенлей турдула.
Аймёлек бла Ханифа кеслерин орамда киши да кёрмей
ётюп кетген суннганлыкъгъа, аланы Солтан-Мурат кёрдю.
Ол кюн тууушда чёгюп, белии да къочхар тон бла къысдырып тургъанлай, аланы баргъанларын зелен, ачыуланды.
Ол кесини къадарына ачыуланады. «Ол налат боллукъ
юркюучю ажирни келефенлиги болмаса эди, мен бюгюн
былай мугурайыпмы турлукъ эдим ариу Аймёлекни къойнуна кирип
турмай?! Ол къуралмазлыкъ
ажирни
да ол кюнледе
мен нек келтиртген
болурем? Чаришге деп келтиртген эдим да. Болмагъан ол чариш
болгъу Э'Ди, болгъан да этмейди. Ташны ата билмеген башына урур дегенлей, мен кесим кеенми не кюннге жетдирдим! Адам болушмаса, жеримден да къобалмай, шалбарымы да ёрге тарталмай окъуна къалырма деп, къоркъама.
Андан эсе, энтда да ол биягъы исси суулагъа барып, чахауан этдирип, бир кёрейим. Ким биледи, бир болушлукъ иш
болса уа. Ай, къаллай умутларымдан къурлай къалдым
263
мен. Манга дунияда бир мадар къалай болмаз? Бир насыбымдамы къалгъан болмаз? Ол Бакъсанукъагъа уа кёл
кенгдирмей ёлсем, къабырым эки жарылыр. Ол къурум
ийис Теммотха да! Ала да кеслерин адам сунадыла. А, заман а, заман! Не къадар ырысхым суугъа тёгюледи! Умутларым тг.у башында къалыргъа ушайдыла. Угъай, былай
этип, сакълап тургъандан хата болмаса, хайыр жокъду.
Хата уа уллу хатады. Созмай, терк къуралып кетерге керекме. Ол хайырсыз Чёпе да къайры къуруду! Тауда былай
болгъан, анда уа иги да жылы болур. Кетерге керекди. За­
ман озуп барады».
Солтан-Мурат, жабышмакъ гулош тыягъына тыянып,
жер.инден къыйнальш къопду. Олтуруп бираз турса, къыйналып къобады ансы, туура алай а тюйюлдю. Ол тёгерекде кюнню жылыууна къууана, ишлей тургъан адамланы
кёрюп, аланы саулукъларына сукълана, юйюне кирип кетди.
Сууу къуругъан кёлде чабакълай, насыбы къуругъан адам
да дуниягъа мал«ёзлю1К этиуню ёлгюнчю да къоймайды.
Заман биягъы Налдюзню амалсыз да, адыргы да этдиреди. Аймёлекге эслетмей, ол кёзюн аны къарнына кюнден
9 КИ-ЮЧ кере леетдире болур. Алай, не медет, ол этген умут
анда жокъду. «Эшигим жабылып, тюп болуп къалады»,—
деп, асыры ж^арсыгъандан, акъылын да, башын да тас этгенди. Этер амал а не билмейди, не тапмайды. Адыргыгъа
къалгъанды. Бек ышаннганы байрым таш эди да, андан
да хайыр болмайды. Дууа жаздыргъанды, ол да болушмайды. Бахсан аузунда бек уста Адайланы Налмасханнга
окъуна тюкюртгенди, андан магъана да чыкъмайды. Чегемде байрым ташны кючюню хапарын жарты эшитгенди
да, сурап, соруп тургъанды. Энди ары баргъандан башха
мадары къалмагъанды. Кечеси, кюню да башында бусагъатда олду. Таш салдырады, иги таш чыгъады, алай эки
л<ыл> —Ынна, жангызым ёлмеси, мен санга бир зат айтырыкъма да, аны юсюнден бир жаннга аузунгу ачма,— деп,
тилейди Налдюз.
— Келин, мен сени ич сёзюнгю кимге ачханма? Алл-ай
бир тилемей билмеймисе мени,— деди Ынна, ыразы болмай.
— Ол да кертиди, алай амалсыздан айтама, харип,
ансы.
«Муну ЭНДИ уа аллай бир не л^ашырын сёзю болур?»—
деп, Ынна шынтагысын да урчугъуна чёргеп, аны да жанына къыса, тынгыларгъа къулакъ салды.
— Не айтырыкъ эдинг, келин?
264
— Биягъы келинчикни юсюнден дейме. Болмайды бир
зат да, къарны жокъду энтда да. Ынна, сенден башха къатьшда не анам, не эгечим жокъ, сени бла кенгешмесем,
санга айтмасам, книге айтайым? Сен да не дейсе ансы,
мени эсиме бир зат тюшгенди да, не этерге да, къалай
этерге да бил'мейме.
— Не тюшгенди эсинге, келин?
Чегемде байрым ташны хапарын ол узакъдан тутуп
айтды.
— Ол жарамагъан тиширыу жокъду дейдиле. Ары барырмы эдим дейме. Анга бир мадар, бир болушлукъ болур
зат тапсам эди, сен анга ийнан, Ынна, бутларымы ат зтип,
жер этегине да барлыкъ эдим.
— Келин, Чегемни байрым ташы бахсанчы тиширыулагъа жарармы? Анн билген адамгъа сорургъа керекди, ан­
сы...— деп, Ынна Налдюзню къанатларын кесип къойду.
Налдюз не айтыргъа билмей, башы туман болду. Ынна
сёлешгенин да эшитмей, сангырау адам кибик, тынгылагъанлай турду. Аны битеу эси, сезими да саулай Чегемни
байрым ташы аны келинине жарармы деген акъылгъа кетгендиле. Ынна, аны сагъыш туманлай тургъаньш ангылап,
урчукъ бурну бла аны билегине тийип, элгендирди.
— Келин, мен айтханны эшитмеймисе?
— Жукъму айтаса, Ынна?
— Мен, барып, Налмасханнга сорурму эдим дейме?
— Угъай, кесим тюберме, сен да нек къыйналаса. Ын­
на, ары мындан адам барып эшитгенмисе?
— Эшитмегенме, жарлы. Аны да Налмасхан билликди.
Барсанг, анга сор, ол билликди.
Налдюз ол кюн окъуна Налмасханлагъа барды, алай
аны юйюнде тапмай къайтды. Кёзюне жукъу кирмегенча,
тангын атдырды. Эрттенликде эрттеракъ барып, аны бла
сёлешди.
— Бизден ары тиширыу барып эшитмегенме. Алай Гирхолсанчы къатын баргъанды деп, анда биреу айтханы
эсимдеди.
— Жарагъанмы эди да? — деп, Налдюз ашыгъып
сорду.
— Хау дегенлери эсимдеди.
Налдюзге жан кирди.
— Налдюз, эгечим. Байрым ташха тиширыу кюз артынДа, дунияда берекет толгъанда барып, алай тилейди. Сен
бюгюн ары баргъандан не хайыр боллукъ сунаса. Андан
магъана боллукъ тюйюлдю. Кюз артын сакълап, алай барыргъа керекди.
265
Налмасханнга алайда жукъ айталмады эсе да, «Кюз
артына дери уа адам къалай сакъласын»,— деп, Налдюз
ыразы болмай къайтды. Келгенлей, Ынна бла кенгешди.
Ахырында, ала устаны айтханын тюзге санай, кюз артын
сакъларгъа деп келишдиле. Налдюзню башха мадары
къалмагьан эди.
Билмей тургъанлай Аминат келди. Анга барысы да
къууандыла, Аймёлек а — барындан да бек. Была бир
бирлерине бек юйреннгендиле. Юйренмей а, бирге ненча
жыл жашайдыла! Бири айтырыкъны бирси сормай биледи.
Туугъан эгечледен эсе татлыдыла. Аймёлек аягъын ташха
ургъандан эсе, Аминат кесини буту сынса да ыразыды. Ол
аны аллай бир сюеди. Аймёлек да анга алайды.
— Бу жол а кесинге бек тансыкъ этдирдинг, Аминат,—
деп, Теммот аны бла жарыкъ саламлашды.
— Хау, асыры тансыкъдан, кёзюгюзге жукъу кирмей
тургъанды деп, мен да эшитгенем.— Аминат да алай лакъырда этди.
— Ётюрюкден не асыу, алай биз а кертда да сени бирле алып къачхан сунуп тургъанбыз,— деп, энди Теммот
чам этди.
— Хау, мени ючюн ёле эдиле дейди.
— Алай айтма, Аминат. Елгенле да бардыла,— деп,
Аймёлек сёзге къошулду.
— Эшитемисе, Аминат?
Ала Азретни юсюнден айтханларын къыз сормай ангылады. Олсагъат аны тёгерек бети къызарды. Ол энди Теммотдан уялады. Бусагъатха дери батырчыкъ болуп, лакъырда, чам эте сёлешип тургъан къызны алышындырып,
башхасы сюелгенча болуп къалды. Азрет хар заманда аны
эсинледи. Аны бет сыфаты, бютюн да кёксюлдюм кёзлери,,
ТЮЗ бурну, жукъа уууртлары Аминатны кёзюнден кетмей
турадыла. Чачы къаллай болгъанын а билмейди—аны башы
къуру да гымых жюлюннгенден башхасын ол кёрмегенди.
Тауда жашла бир бири башларын жюлюрге ёчдюле.
— Эшнтеди энште,— деди аны орнуна Аймёлек.
Ол ууахтыда Хаиифа къууанып юйге кирди.
— Оу, кюнюм, Аминат, сау кел! — деп, аны белинден
къучакълап, къонгуроу ауазчыгъы бла июле, кёзюне къарайды.— Азгъанча кёрюнесе да.
— Азмай а! Сейирмиди? Муну анда туз арбагъа жегип тургъандыла сора уа,— деп, Теммот биягъы чам этди.
Бары да кюлдюле.
266
Сёз алай тюрленнгенине Аминат ыразы болду. Айхай,
Теммот болмаса эди, Азретни бла кесини юслеринден не
къадар сёлешселе да ол угъай дерик тюйюлдю. Бютюн
къууаннган этерикди. Гирхожанда тургъан заманында
Азретни юсюнден ол ким бла сёлеширик эди? Сёлеширге
тансыкъ окъуна болуп турады. Алай, бюгюннге къарагъанча, Теммот, отоудан чыкъмай, тапчаннга байланып къалгъан кибик, олтурады.
— Аминат, бизникиледен не хапар?
— Бек игидиле. Тюнене, кете туруп, Ахматчыкъны кёрген эдим да, асыры ойнагъандан, къызылбетчик болуп
айлана эди.
— Мен да анга бек тансыкъ болгъанма,— деди Ханифа.
— Ол биреуню уа кёрмедингми, Аминат? — деп, Тем­
мот анга кёз къысып сорду, алай къарагъан а Ханифагъа
этди. Аминат ангылады, Ханифа уа — угъай.
— Кёрмей а, кёрген да, сёлешген да этдим — деп
ышарды. Ханифа уа, биягъыча, бир зат да ангыламай,
«была кимни юсюнден сёлешедиле?»— дегенча, турады.
— Не деди да? Биз салгъан болжалгъа ыразымыды? —
деп, Теммот, киши ишек болмазча, кюлмей, ышармай сорады.
— Хау, ыразыды. Алгъаракъ болса уа иги эди дейди.
Нек эсе да ашыкъгъан жери барды.
— Андан алгъа уа биз да эталлыкъ тюйюлбюз.
Аймёлек, сёз кимни юсюнден баргъанын ангылап,
кюллюгюн тыялмай, билдирип къояма дегенден, бир зат
излегенча, жыйгъыч артына узалды.
— Айтама да, бек ашыгъады.
— Ашыгъа эсе, келсин да, эски тонуму къууурсу! —
деп, Теммот да ышарды.— Мени анга ёзге сылтауум жокъду, алай не эсе да бир кесек махтанчакъмы болур деп,
къоркъама.
— Аны уа билмейме. Жыргъа бек устады. Элде ол болмай бир къууанч да бара болмаз.
— Ол а ипиди да. Жырлар ючюн а ашыгъа болурму?
— Ким биледи.
— Огъесе бизге ышанмаймы ашыгъа болур?
— Тюзюн билмейме, алай анга ушайды,— деди Ами­
нат, андан ары тёзалмай.
— Бош ышанмайды. Биз сёзлери бла ойнаучуладан
болмагъаныбызны билирге уа керек эди.
— Ханифа, сен а нек тынгылайса? — деп, Аймёлек сёзню анга ангылатыр акъылда, адыргы этди.
267
— Мен не айтырыкъма да,— деди ол, «была айтхан
болмаймыды» дегенча.
— Бизге ышанмагъан кибик, ол, кертда да, не айтырыкъды? — деп, Теммот биягъы не ышармай, не кюлмей
сорду.
— Ханифа, жарлы, была сени сата тургъанларын ангыламаймыса?— деди Аймелек, аланы масхараларына андан
ары тёзалмай, Ханифагъа да жаны ауруй.
— Оу, кюнюм, мени уа неми сатадыла? — деп, элгенди ол.
— Бир жерчигинги да къоймай, саулайын да!
— Сатхан этмейбиз, эрге беребиз!
Жанында къая оюлуп, юсюне тюшсе да, Ханифа ан­
дан бек жунчумаз эди. Ол быланы лакъырда эте, алай
къысха баргъан ушакъларын энди ангылайды.
—' «Хата жокъду! Ит да, жип да, эшек да къаядан кетгендиле»,— дегенди эртте жаш. Аллайын, не хата барды?
Эрге къачарыкъ къызны адети алай болуучуду. Ийнанмай
эсенг, Мёлекге да сор,— деди Теммот, къатынына кёз къыса.
Ханифа амалсыз болуп, адыргыгъа къалды. Отоудан
къачып чыгъар акъыл этди. Теммот жибермеди.
— Теммот, юйдемисе?
Кимни эсе да бу ауазы Теммотну эшикге чакъырды,
Ханифаны да къутхарды, бир кесек солуу да берди.
— Кел, Хыйса, жууукъ бол, нек эшикде тураса?
— Жууукълу бол. Дорласын керек эди да, бошмуду?
— Бош болмай а, дорласын бла сабанмы сюрлюксе!
Ма алайдады, элт.
— Ёгюзле алып келейим да, элтейим,—^деп, Хыйса артха айланьш кетди.
Теммот андан сора юйге къайтмай, гюрбежиге кирди.
Къызла, кеслери эркин къалып, энди уялмай сёлешедиле.
— Не къакъды-сокъду этдиле была?— деп, Ханифа
базынаракъ болуп, Аминатны чимдий, Аймёлекге сорду.
— Оу, анам! — деп элгенди Аминат.
— Кесинги тый анса, сен а мени къолумдаса, къызчыкъ.
— Ансы жашчыкъгъа алмай къоярмамы дейсе, э
къыз?— деп, Аймёлек къайын къызына сорду.
— Тохтамаса, алай этип да къоярма.
— Э къыз, угъай, харипни алай этме.
— Къыздырмагъыз ансы, не кюрешсегиз да бармай
къалыргъа да болурма,— деп, чам этди Аминат.
Ол алайны керти окъуна айтды. Лакъырда — кертини
келечисиди деп, сёз барды. Ол, Теммот бла бирге болуп.
268
Ханифаны юсюндеи бусагъатда этген лакъырданы керти
жери да барды. Алай ол керти — кесини юсюнденди. Бу
жол Гирхожанда анга бир жаш келечилик айтдыргъанды.
Аны эшитгенлей, анда тыйып къоядыла деп къоркъгъандан, Ючкюмелге ашыгъып, андан къачып келгенча болгъанды. Кеси Гирхожанда тургъанлыкъгъа, жаны Ючкюмелде болгъанды.
— Къызчыкъ, ЭНДИ Аминатны уа мындан бир ычхындырмаз ЭДИК да,— деп, таукел сёлешди Аймёлек.
— Мёлек, мен жумуш бла келгенме,— деди Аминат,
H0K эсе да «айтмай бираз турурма» деген акъылы болгъанлай.
— Нек айтмайса да?
— Атанг жибергенди.
— Не этеди?
— Къатын алама дейди.
— Кимни, э къыз? — деп, Аймёлек, кеси да билмегенлей, терк сорду.
— Состарланы Баттаны.
Аймёлек ЭНДИ эсин жыя башлады. Ол Ханифагъа бла
Аминатха кезиу-кезиу къарайды. Бек алгъа аны эсине анасы келди. Аны жарыкъ бет сыфаты кёзюне кёрюндю. «Охо
да, э къыз, ол кимге да тёреди. Ёмюрюнде къара кийип
киши да турмайды»,— деп, Жамилятны жумушакъ ауазы
къулагъына жетгенча болду. Аны ауазы Бакъсанукъагъа
жарсыгъанча, алаймы кёрюндю деп, Аймёлекни акъылына
алай келди. Б1зы бла юсю-башы да тозурап атасы кёрюн­
дю. «Бу былай къачан болгъанды,— деп, Аймёлек, къайгъы этип, кеси кесине сорду. Угъай, аттягъа жашаргъа,
къартлыгъында тынчайыргъа керекди. Ол алыкъа алай
къарт да тюйюлдю. Аминат да эрге бюгюнмю, тамбламы
кетеди. Юйде тиширыу болмаса, эр кишнге къыйынды. Ол
кимге да туурады, аны ким да биледи. Не этериксе! Эндиге дери да иги тургъанды. Сау болсун. Жылдан кёп къара
кийген казна адам жокъду дейдиле. Аття уа ненча жыл
турду. Мен аны ол ишине угъай деяллыкъ тюйюлме. Батта
къаллай адам болур? Энди аны адамгъа сорур, сурар кереклиси да болмаз. Алама дей эсе. Аттяны кесини оноуу
эсе, мени угъай дерим жокъду. Алгъаракъда аття Гирхожаннга баргъанында, баям, Жансох бла кенгешген болур.
Экиси этген оноугъа мен къошулалмам. Теммот а биле болурму? Ол а не дерик болур?»
— Мёлек, не сагъышха къалдынг? — деп, Аминат шошчукъ соруп, белинден къучакълады.
— Э къыз, не дерге да билмей къалдым да.
269
— Келин, Баттаны уа таныймыса? — деп Ханифа
сорду.
— Танынма, аман адам болмаз.
— Бек махтагъандыла аны уа,— деп къошду Аминат.
— Билмейме. Аттягъа иги болсун ансы, мен а не?
— Бакъсанукъаны жастыгъы тынчайса, сапга андан
уллу а.хшылыкъ къайда!
— Керти айтаса, Аминат. Къартлыгъында жунчумай,
насыплы жашаса, манга андан уллу насып керек да тюйюлдю.
— Аллах насыбын алмасын.
— Сау бол, э къыз!
— .'Иёлек, сора мен атанга не жууап бла къайтама?
— Билмейме. Ол этген оноугъа мен не къошарыкъма.
— Сора, Мёлек ыразыды дейим да?
— Не айтайым, э къыз? — деп, Аймёлек дигизасына
къарады.
— Оу, кюнюм, мен не дерикме? Сюйгенинглей эт, ке­
лин!
Аймёлек жукъ да айтмай, сагъыш этеди, Аминат а жууабын сакълайды. Терезеден отоугъа кирген кюн тыякъ
Ай.мёлекнн бетчигин жарытады. Ол къымылдаса, кёзчюгюне тннгенн себепли, тургъан жеринден бир жанына кетди.
— Аминат, жаным, билмейме. Сен этген оноугъа мен
не айытырыкъма дегенди де. Андан башха мен не айтай­
ым?
— Ахшы, Мёлек. Атанг андан башха сёз излей да бол­
маз. Барайым, терк къайтып кел дегенди.
— Кетипми къаласа, Аминат? — деп сорду Ханифа.
— Сакълап турады сора уа.
— Э къыз, алай бекми ашыгъады?
— Къатын аллыкъ жаш ашыкъгъан кибикди, аллах
бир! — деди Аминат.
Ючюсю да ышардыла. Аминат кетди.
— Э къыз, керти да, не бек ашыкъгъапды,— деп, Ай­
мёлек соргъанындан эсе, ич сагъышын уллу айтханча
болду.
Ханифа жукъ да айтмады. «Мени биреуню ишине кесими къошаргъа не ишим бар,ды»,— деди. Аймёлек сагъыш
этеди: «Аттяны къартлыгъында иги адам тюшге эди. Туура
анамча болмаса да, гыр-гыр этип, башын аурутмагъа эди,
юсюне-башына сакъ болса, андан сора кереклиси жокъ
эди».
Бакъсанукъа бу ишни кеси сюйюп башлагъанын билгенлей, Теммот аны къолгъа алды. Узакъ созмай, кюиню
270
тохташдырды. Ол кюн, Теммот бла Аминат барып, ипгир
ала Баттаны алып келдиле. Тул кишите тул къатыины келтирир ючюн, киеу нёгер кереклиси жокъду деп, оноу этилген эди.
Баттаны юйлеринде биринчи кёргенлей, Аймёлек аны
жаратды: ариу сыфатлы, тап санлы, сюйдюмлю тиширыу
кёрюнеди. Ичин а къайдан биллик эди. Былай къарап,
адамны ичин ангылар онг а алыкъа жокъду. Сабырлыгъына, бет къанына кёре, Бакъсанукъа къоркъгъаннга ушам айды .
Бек ада.м кёлю олтурурчады.
Бёлек кюнден сора Аймёлек ата юйюнс барды. Анда
юйлерин танымай къойгъанча болду, алай тап жыйылгъандан, тизгинли болгъандан. Хар зат таза. Кертиди, аны
Аминат да жарты къоймайды, болса да Батта да къолун
бош тутмагъанын сокъур да кёрлюкдю. Аны алайлыгъын
Аймёлек бек жаратды.
Атасын кёргенде уа къууанды. Аны сакъалы ариу жюлюнюп, мыйы'кълары гымых къыркъылып, жаш болуп тургъанын кёргенде, кёлю окъуна толду. «Мен ангыламай,
жарлы атама не заманлы бери азап чекдирип тургъанма.
Тоба, тоба!»
Батта Аймёлекге бек жарыкъды. Ол кесинден эсе иги
да жаш болгъанына да къарамай, анга келинлик этеди.
.й,сыры тёгерегине айланнгандан, къалайгъа олтуртургъа
да бнлмейди. Аллына салгъан азыкъны иги ашамайса
дейди.
— Къызчыкъ, атанг ёлмесин, aiua! — деп, аллындан
бирии алып, бирин салып турады.
Аны алай этгенине Аймёлек уялады. Алай башха онгу
жокъду. Батта Аминатха да тюз алайды.
Кеси уа бир чомарт, бир берекетли. Ушхууур этип башласа, дырынчы изеуге этген сунарса. Къолу алай берекетлиди.
Аймёлек юйлерине хар кюнде бармай эсе да, бара-бара
турады. Батта бла энди нени юсюнден да ачыкъ сёлешедиле. Эки тенг тиширыуча да болмай, эки татлы эгеч кибик, бир бирине жюреклерин ачар керекли къоймай башлагъандыла.
Асла-мында сёзлери Бакъсанукъаны юсюнден барады.
Батта аны къылыкъларына тюшюннгенди. Къарагъанлай
не айтырын, не керегин, барын саулай билип къоймаса да,
ангылайды. Къызына былай жарыкъ болгъаны ючюн
Бакъсанукъа къатынына бютюн ыразыды. «Анам сау бол­
са эди, манга былай этмез эди!»— деп, не азчыкъ да
271
аны жюреги къыйналмасын ансы, мен не да болайым»,—
деп, атасыны акъылы алайды. Батта аны ол акъылын тюз
ангылап, ичинден чыкъгъан баласы болса да, андан ахшы
болалмазча, Аймёлекге алай игиди.
Ам«натны да бек сюеди. Болса да, Аминат былай этип
турмасын деп, Батта аны юсюнден сёлешип, оноу этерге
керекди деп, сагъыш этеди. Алай, ол сёзню кеси башларгъа уа сюймейди. Нек десенг, аны мында кеси бла турурун
сюймегенден айтхан сунарла деп, къоркъады. Аны себепли, бирлери башласала эди, Батта аны бары жерине жетдиририне сёз жокъду.
Аны ол акъылын ангылагъан кибик, Аймёлек аны
юсюнден сёзню башлады. Аны да алай бош, не жарсып,
не жаны ауруп башламай, Аминат бла ёхтемленип, аны
ючюн айтады.
— Аминат болмаса эди, сен анга ийнан, мен былай болурем деп, билген да этмейме. Тели болуп окъуна кетерем.