Бахсан Жулдузу - 17

— Ай, сизни огъесе! Тамата, айып этме, асыры ашыкъгъандан, мен башхасын алып келгенме. Бусагъат! — деп,
биягъы жаш, ол тиширыуну да билегинден тутуп, отоудан
чыкъды.
— Масхут! Не эсе да жаратмагъанча ангыладым,—
деп чам этди Жансох, бизни бла ойнама дегенча, кёлю кётюрюле.
— Угъай, Жансох, алай нек айтаса? Жаратханбыз.
Алай бизден эсе узакъдан келген къонакъ тургъанлай,
биз, уялмай, аны аллына къалай чабар эдик!
Жансох аны чамын ангылап, мыйыкъ тюбюнден ышарды. Жууугъум, айыу бла кертме ашама деп эшитмегенмисе дегенча, Масхут кеси кесине ыразы болуп, жёнгерлерине къарады. Ала ышардыла.
— Тамата! Была излеген улакъчыкъны сурай барып,
кесибизни ажашып айланнган улакъчыгъыбызны табып
келеме! — деп, къолундан тутуп келгенни башындан жаулугъун артха къайтарып, бетин ачды. Ханифа, уяла-уяла,
бетчиги къызарып, бетин къолчукълары бла жапды.
— А, бу уа, харипчик, кесибизниди да! — деп, жукъудан аязгъанча, Жансох тирилди.
Алай эте, ойнай, кюле, Аймёлекни чыгъарыргъа деп,
бир къауумла аны отоууна кирдиле. Орайда зынгырдайды.
229
Дынгам къаяла орайданы тауушун бирден бирине бередиле. Кюз арты аяз да алагъа болушады.
Отоуда къызла кими кийандиргенибиз ючюн деп, кими
босагъагъа жетгени ючюн деп, кими босагъадан тюшгени
ючюн деп, ойнап, киеу нёгерден кёп затла аладыла. Бир
жаш а бир уллу тюккючню тёнгеретип келип, киеу нёгерлени таматасыны къолуна балтаны тутдурду.
— Къарыуугъузну сынамай иерик тюйюлбюз! .
Масхут гиданы Хыйсагъа берди. Ол къарап-къарагъынчы ол тюккючню чачып, жонгурчхаларыны юсюне балтаны
салды.
Орайда уа тёгерекни тынгылатады. Арбаздан чыгъа туруп биягъы алларын тыйдыла. Анга да не эсе да бердиле
да, къутулдула. Алайдан чыкъгъанлай — орамны бир жанындан бирси жанына къурукъ салынып. Барындан да бек
андан къыйналып къутулдула. Къайсы эсе да Хыйсаны
къалпагъын сермеди. Насыпха, аны узунлугъу болушду
да, сермеген жукъ да эталмады.
Киеу нёгер Теммотлагъа жетди.
Аминат ,бла Жамилятны гитче эгечинден туугъан Солтан Аймёлекни биргеоине келгендиле. Киеу нёгер Теммотланы арбазгъа киргенлей, жангы чыкъгъан гылмай ай
кесини саргъылдым жарыгъын тёгерекге тёге, тау башындан къарады.
— Жамауат, жанларым, кёзлерим! Бизни бу ишибиз
егъурлу иш болгъанына кечени кюню — жарыкъ ай да
шагъатлыкъ этгенин барыгъыз да: кёрюгюз! Бу ай жерге
тюшгюнчюге дери бу эки сабийни жашаулары да, насыплары да тауусулмасын! — деп, Баймырза киеу нёгерни хар
бирини къолун тутду. Масхутну уа къучакълагъан окъуна
этди.— Масхут, къарындашым, сени ёмюрюнгде сен бюгюнден бек къыйынлыкъ кёрме!
Арбазда келинни аякъ тюбюне жугъутур тери салыпу
отоугъа аны юсю бла кийирдиле. Адамла келип, Налдюзню бла Баймырзаны къолларын тутуп, алгъыш этедиле.
Той къызадан къыза барады. Жашла арыймы биледиле! Къангала ашарыкъдан, ичгиден толудула. Масхут бла
абаданыракъ къауум олтургъан жерде жыр башланды.
Жарыкъ ай къууанчны бютюн жарыкъ этеди. Ол жерде
баргъан къууанчха бийикден къууаньш къарайды...
Экинчи кюн — байрым кюн.
Баймырза къурманлыкъгъа ёгюз сояды деп къычыра,
сабийле чапханлай, бир бири ызларындан Теммотланы ар­
базгъа гур деп къуюлдула.
230
Арбазда адамла асыралгъан, семиз ёгюзню башына
чынды салып, бутларын а манс бла къысдыла. Алтаулан
болуп, гёжефлеча жашла, кими — ары тарт дей, кими къаты тут, ычхындыраса дей, уллу ёгюзню къыйналып жыкъдыла.
— Къыбылагъа буругъуз, маржа, ахшы уланла,— дей,
Баймырза, мюйюз саплы бичагъын къынындан чыгъарып,
жаныу этип башлады.
Пелиуанла кибик жашла къонгур ёгюзню аякъларын
манс бла бир бирлерине къаты тартдыртдыла. Бирлери
мюйюзлеринден тутуп, башын жерге къысды. Аны суу бетли тёгерек кёзлери огъурсуз къарайдыла. Бурун тешиклеринден чыкъгъан солуу а башы жетген жерни -букъусун
сууурады. Ол амалсыз болуп, къысха-къысха солуйду.
Арбазны огъары мюйюшюнде, жатма жанында хунагъа
къысдырылып тургъан къанга кибик сыйдам къалакъ
гыйы ташны ючеулен болуп алып келдиле да, ёгюзню башыны тюбюне салдыла. Аны башын энди ол гыйыгъа
къысдыла. Гыйы аллына уа — таз салдыла.
— А, ахшы уланла, ы маржа, энди сакъ болугъуз,
къайда да эрттегили жашлай иш этерсиз! — деп, Баймырза
къапталыны женглерин артха къайырып, ал этеклерин бел
баууна сукъду.
— Бир да къоркъма, тамата. Бахсан суу артха бурулуп, ёрге къайытмазына ийнана эсенг, муну былайдан
энди саулай къопмазына да ийнан,— деди аланы къайсысы
эсе да.
Баймырзаны къоркъууу уа башха эди. Ол кёп жыл
мындан алда къошда болгъан ишди.
Къош тамата кюз артында къышха семиз ууаныкны
сояргъа таукел болуп хазырланнганды. Жантау бла аны
бутларын тартдырып, къыйырын жашына бергенди. Ол
кезиуде итле, юрюп-юрюп, шаудан жанына атылгъандыла.
«Былагъа не болду?»— деп, жаш ала къайгъылы болуп,
аланы ызларындан къорагъанлай, атасы ууаныкны бойнун
тартханды. Ууанык керилип, аякъларын къысып тургъан
жантауну юзюп секирип къобады, къарт да бир жанына
жыгъылады. Ачы-ачы ёкюре, бойнундан къаны да бюрке,
ол ууанык мыллыгын ыстауатха атады. Ол жазыкъ алайда
малладан болушлукъ тилегенча, ёкюргенин тохтатмай, тёгерекге чабады. Ыстауатда малла къайгъылы боладыла.
Дорбун башы къаяла уа, аны алай ачы ёкюргенин бютюн
да гюрюлдеп къайтара, дунияны дауургъа алдыра эдиле.
Ол дауургъа хоншулары да жетдиле. Ууанык а къаны кёп
кетгенден ыстауатда ауду. Аны экинчи кере кесдиле.
231
— я бисмилляхи рахман рахим! Я аллах, уо Тейри,
муну огъурлу къурманлыкъ сиз этигиз. Бу эки сабийни
тойлары бла бирге битву жамауатха, саулай элибизге бир
уллу насып, бир уллу къууанч келсин!— деди БаймырзаАлайдагъыла: «Амин»,— дейдиле.
Сора ёгюзню аузун къыйналып ачдыла да, тилин аузундан бир жанына къаратдыла. Баймырза ичинден не эсе да
шыбырдай, СОЛ къолу бла ёгюзню онг мюйюзюнден тутуп,
дагъыда «бисмилляхи» деп, мычымай, аны бойнун тартды.
Ёгюз къалтырай, титирей, кериле, жашла уа тобукъланып,
аны бутларына байланнган -мансдан къаты тутханлай турдула. Аны бойнундан чыкъгъан къызыл къаны уллу жез
тазны толтурду. Ол силкине, хырылдай кёп турду.
— Баймырзаны къолу татлыды да, бу кесген мал терк
ёлмеучюдю,— деди Хыйса, мансдан къаты тартханлай.
Сабийле уа кёпден кёп басынып хъарайдыла.
Ёгюзню хырылдагъаны да, къаны да хазна къалмай,
бирча то.хтадыла. Аны ёлгенин кёрюп, Баймырза ёгюзню
аузундан бир жанына салынып тургъан тилини къыйырын
кесди да, арбазны тёбен жанына атып, ёрге къопду. Къошдан биргесине келген бёрюкес парий, аны сакълап тургъанча, сермеп къапды.
Сабийлени асламы Баймырзаны алай этгенин ангыламай, сейир болду. Аны ол да ангылады.
— Балала! Мени алай нек этгеними билемисиз?
Билеме, билмейме дегенле да болдула.
— Билгенле энтда да эшитсинле, билмегенле уа, иги
тынгылап, ангыласынла. Аллах хар адамгъа эки кёз, бир а
ТИЛ бергенди. Эки кёзню эки кёрсюн, бир тилни уа —i
бир сёлешсин деп. Аны магъанасы — кёзлери кёп кёрсюнле, тили уа аз сёлешсин, тили узун болмасын демеклйкди.
Тили узун деп аузун тыя билмегеннге айытадыла. Аллай
адам кёп жаншар, алай аузундан бир акъыл сёз чыкъмаз,
тузу, мыстысы болмагъан сёзден бащха. Ол а адамгъа
айыпды. Ма мен бусагъатда ёгюзню тилини къыйырын кесип атханымы сиз кёрдюгюз. Энди сиз да, аны кёргенле,
ёмюрюгюзде не ётюрюк, не аман сёз айытырыкъ тюйюлсюз. Айтама дегенлей, бу эсигизге тюшюп къаллыкъды.
Кёремисиз, уллу кишилени не ётюрюк айтмагъанларын, не
ауузларындан бир аман сёз чыгъармагъанларын. Ала да
сизни кибик заманларында сиз бусагъатда кёргенни кёргендиле да, андандыла. Алайды да, балала, иги сабийле
кибик, кесигизни тапчыкъ жюрютюгюз. Ётюрюк бла аузу
аман айыпды. Аны унутмагъыз. Ол палахдан сизни аллах
сакъласын. Кёп сёлешме да, уллу къап деп, бизни къарт
232
аталарыбыз аллай бирден айтхан болур эдиле,— деп, Баймырза, къолунда къумгъаны бла аны къолларын жуудурургш сакълап тургъан жашха бурулду.
Жашла, мычымай, ёгюзню терисин альш башладыла.
Лрбазда уа той, тёгерекни зынгырдата, барады.
Жамауатны, элни ахшыларын къурманлыкъгъа чакъырдыла. Бора1Къа улу, Саламгерий улу, башха кёпле
келип олтурдула. Боракъа улу алгъыш этеди:
— Жамауат! Ол жазыкъ Нохтар тау артындан къайытхан кюн биз былайда, ма бу арбазда этген алгъышыбыэны бюгюн кёзюбюз бла кёрдюк. Заман дегенинг сейирди. Къарап-къарагъынчы ол кюн суудан къутулгъан сабийчик бюгюн ахшы да, уллу жаш да болуп, бизни кесини
къууанчына жыйгъанды. Теммотну саулай элибиз да сюеди. Ол сюймекликни ол кесини ариу намысы, къылыгъы
бла, акъылы, эслилиги бла алгъанды. Намыс болмагъан
жерде насып да болмайды. Сау болсун. Темнот къайсыбызны да намысыбызны кёреди. Биз барыбыз да анга бек
ыразыбыз.— Ол кёп ариу сёз айтды. Алгъышын былай бошады: «Энтда къайтарып айтама; къууанчыбыз огъурлу бол­
сун. Бу ЭКИ сабийни ёмюрлери узакъ болсун, жашаулары да
насыплары да Бахсан суу тауусулгъунчу тауусулмасын.
Намыслары Минги тауча бийик, жюреклери аны эки тёппеси кибик, ёмюрде да алай таза болсунла! Келинчигибизни биринчиси таякъ тутсун, зкинчи таракъ тутсун. Тукъумжукъ болсунла! Бу къууанч бла бирге жамауатыбызгъа,
миллетибизге аллах уллу насып, уллу ахшылыкъ берсин.
Малчыланы юйлерине биз хар заманда да къууанчха келе
турайыкъ. Барады, Саламгерий улу!»
— Ол баргъан жерге ауруу да, талау да бармасын! —
деди ол да.
Боракъа улу бал бозадан толу гоппанны эки къолу бла
альш, ашыкъмай тартды. Сора гоппанны Саламгерий улуна
берип, эки .мыйыгъын эки жанына сылап, олтурду.
Къууанчда бири биринден ариу алгъышла этедиле.
Къабартыдан келген Астемир къопду. Къонакъгъа намыс
этап, таматадан къалгъанла бары да къобуп, аны алгъышына тынгылайдыла. Ол сёзюню ахырында былай айтды:
— Бу къууанч кюн мен Теммотха саугъа бир тайчыкъ келтиргенди.— Ол алай айтханлай, жашладан бири
баугъа кирди да, тайны нохтасындан тутуп, арбазгъа чыгъарды.— Мен кёп алгъыш эте билмейди, аллах кёп ахшы
алгъыш'этсин. Бу тайчыкъ къабакъдан Ючкюмелге жет1'иичи ненча атлам этген эсе да, бу эки сабийни жашау
лалллары аллай бир болсун. Насыплары жерде кырдык
233
кибик, кёкде жулдузла кибик кёп болсун. Къууанчлары
Къабартыда битген сабанлада будай къылкъыларыча кёп
болсун. Ырысхыларыны тау суула кибик, ахыры болмасын! Барады, Сардион!— деп, жанында олтургъан Сардионнга бурулуп, Астемир сырадан тартды
Аны ызындан Сардион къопду. Олтургъанла да биягъы
къопдула. Ол жанында чулгъамдан кюмюш бла омакъ накъышла салынып жасалгъан уллу жугутур мюйюзню чыгъарды. Адамла аны ариулугъуна сейир болуп къарайдыла. Ол мюйюзню гюржю аракъыдан толтуруп, таматагъа
айланды:
— Тамада! Бюгюн былайда бизни уллу, жарыкъ къууанчыбызда бу эки сабийге, ала бла бирге битеу элигизге
да кёп алгъыш этилгенди. Ол энтда да этилликди. Этилген
алгъышла, этилликле да къабыл болсунла. Мннги таугъа
биз Ял-Бузи дейбиз. Ял-Бузу эрип бошап, аны тёппелерин•де ташлары ачылгъынчыгъа дери быланы къууанчлары да,
насыплары да тауусулмасынла. Ырысхылары быйыл тау
артында жаугъан жауун тамычыла чакълы бир кёп да,
элпек да болсун. Жугъутурла бийиклени сюедиле, быланы
да намыслары алай бийик болсун. Къууанчлы, толу юйюр
болсунла. Тамада, айып этмесегиз, мен кесибизни адетибиздеча этерге сюеме.
— Аллах айып этмеснн, Сардион,— деди тамата.
Сардион анга ыспас этип, мюйюзден ичди да, элтип,
аны таматаны къолуна берди.
— Муну ишлеген огъурлу къоллагъа аллах ыразы бол­
сун!— деп, Боракъа улу аны ариулугъуна бир кесек къарап, уртлады. Баям, билмей, нгирек уртлагъан болур эди.
бети жыйырылды, эринлерин къаты къысды. Ичинден; «Бу
уа, тейри, титиретирикди»,— деп, ол, башын булгъай, Саламгерий улуна узатды. Ол уртлады да, тюз да аныча бо­
луп, жанында олтургъаннга берди. Алай эте, бирден бирине бериле, жугъутур мюйюз тёгерек айлана келип, Сардионнга къайытды. Ол къолуна алды да, ёрге къобуп, былай айытды:
— Багъалы тамада! Айып этмегиз, бизде жюрюген адет
бла мен ЭНДИ муну иесине берирге керекме. Теммот бизни
бла олтурмагъаны себепли, эркин этсегиз, муну толтуруп,
анга иерик эдим.
— Сардион, къарындашым! Аны оноуун къалай сюйсенг, алай зтерге эркинсе,— деди тамата.
Къанганы къыйырында олтургъан Арчил, къобуп,
Сардионну аллына келди. Ол топпа-толу жугъутур мюйюз­
ню тёгюлмеге эди деп, анга сакъ берди. Арчил аны алып.
234
бир жаш нёгер этип, Теммотну болуш уланыны юйюне кетди.
Арбазда жашла къоз бёркню алыр умут бла, бир бирлерине ал бермей, къурукъгъа ёрлерге кюрешедиле. Алай,
кёп бармай, учхалап-учхалап, жерге тюшедиле. Баймырзаны аямай айыу жау сюртгенин ала эндп ангылайдыла.
Эрттенликден башлап, тюшге дери аны тёгерегинден кетмей, ёрлеп кюрешедиле- Алай, къоз бёркге бири да жеталмайды. Ол кюнде жылтырай турады.
Бир сепкилбет жашчыкъ кёп кюрешеди. Учхалап артха
тюшгенине да къарамай, бары тохтагъанда да тохтамайды. Ол ёрлей, ёрлей, илине бар'ып, энди уа жетеме дегенлей, артха учуй кетеди. Къоз бёркге андан жууукъ жанлагъан жокъду.
Къоз бёркге Хыйсаны кёзю да къарайды, андан ол
да умут этеди. Алай ол, ёрлемей, аман акъыл этип сакълайды. Ёрлейме деп, не къадар кёп адам кюрешсе, айыу
жау аланы быстырларына, къолларына аллай бир кёп жагъыллыкъды. Ол жагъыла баргъаны къадар артда ёрлерге
аллай бир тынч боллукъду. Хыйса аны билип, аны ючюн
ашыкъмайды, аны себепли сакълайды. Болса да, ол сепкилбетчик жетип, алып къояды деп да къоркъады. Насыпха, ол да жеталмайды.
Абаданыракъ къауумла да ёрлеп кюрешдиле. Абаданла, аланы илинип, ёрге чыгъа кетип энишге учханларына
кимине бедиш эте, кимине чам эте, кюлюп къарайдыла.
Къоз бёрк а жериндеди.
Ахырында, Хыйса, энди замай болгъанды, ансы къуру
къалыргъа къоркъууду деп, эки къол аязына да юзмез
сюртюп, ёрлеп тебиреди. Аны кёргенлеринде, алайгъа кёпле басындыла. Тап, къартла да къарайдыла. Хыйса тыйылмай бара, жетерге аз къалгъанлай, бирсилеча, ол да сууурулуп, энишге тюшдю. Экинчи да кёрдю, ючюнчю да...
«Бираз солуюм да, кёрюрме»,— деп тохтады.
Ол солугъунчу дегенлей, башха жашла да кеслерин Сынап кёрдюле, алай, не медет, болалмайдыла.
Алайгъа Баймырза да келди.
— Ой, хомухла! Мынга къалай миналмайсыз? — деп,
чам этди ол да.
— Да Бахсан аузунда болгъан жауну сюртгенсе да,
биз не этейик? — деди къайсы эсе да.
— Басхыч салып бир кёрюрмю эдигиз? — Бютюн бек
лакъырда этди Баймырза. Адамла кюлдюле.
Абадан жашла тохтагъан ууахтыда, ол сепкилбетчик,
абаданла этгенча, эки къолчугъуна да юзмез сюртюп
235
илинди да, ёрлеп башлады. Ол да къурукъну ортасына жетгенлей, анасы: «Кёнчегинги жыртмагъа эдинг да, андан
санга келлик жокъ эди!»— деп къычырды.
Жашчьжъ анасыны алай айтханын эшитгенде, бютюн
теркирек къадалып башлагъанча кёрюндю.
— Ашыкъма, жаш!
— Ашыкъмай жараймыды!
— Хайт де, кёп къалмагъанды!
— Хомух болма, Тана!
— Аперим, жаш! Уллуланы хорлайса, хайт де!
— Узал! Игирек узалсанг — жетесе!
— Серме, Тана!
Жашчыкъ сермеди да, 1Къоз бёркню онг къолуна алып,
терк энишге къарады. Анасынмы излей болур эди, аны
киши да билмеди. Болса да, къоз бёркню энишге, адамла
жокку болгъан жерге атды. Барындан да узун Хыйса аны
сермеп тутду да, тёгерегине къарап, ол сагъатда «кёнче­
гинги жыртмагъа эдинг да...» деген къатынны эслеп, къоз
бёркню анга береди.
Таначыкъ энишге тюшдю. Жыйылгъанла къоз бёркню
тёгерегине басыннгандан, аны тюшгенин киши да кёрмейди. Ол, ЭКИ къолчугъун бирге ышый, кёнчекчигин ёрге т а р та кетди...
Той барады. Къангала къатында шапала кими ашарыкъла бла тепшеклени алышындырады, кими къакъ кийик къабыргъаланы шишликле этип, келтиреди, къыймала
саладыла, кими боза, сыра къуяды. Арбаз берекетден толуду. Къууанч барады.
Масхутха жырла дедиле. Ол, тилетмей, ёнюн ариулады
да, жырлап башлады. Аны жыры да, ауазы да тауушлукъдула. Ол жырлай туруп, Ючкюмелни башы бла учхан
къанатлыла къанат къагъыуларын сабыр этгенча кёрюнедиле. Суху келген тау суула ол кезиуде шорхаларын
шош этгеннге ушайдыла. Масхут жырлап бошагъынчы жеринден къопхан угъай да, эжиучюледен башха адамла солумай тура болур эдиле ансы, тёгерек уюп къалгъан кибик, алай шош эди.
Абаданла къол таш атадыла, тутушадыла. Аладан кёргенни этерге сабийле да кюрешедиле. Масхут жырлагъандан арып, тышына чыкъгъанлай, сабийлени алай ойнагъанларын кёрдю да, алагъа жанлап:
— Сабийле, ЭНДИ чабышьш ойнармы эдигиз? — деп сорДУТутушургъа кюрешгенден бетчиклери къызаргьан са­
бийле хау дедиле.
236
— Ма, алайда Мырзакъулланы юйлерини къатында,
кёремисиз, ол уллу ташны? Алайдан былайгъа дери чабышыгъыз. Алгъа келгенни саугъа сакъларыкъды,— деп, Масхут келлик жерлерине белги салды.
Сабийле, дауур этип, ол айтхан жерге .чапханлай кетдиле. Жетип, тизилгенлейин, Масхут «чабыгъыз!» деп, къолун булгъады. Ала, буз ургъанлай, къатыш болдула.
Къайсы эсе да бирлери жыгъылды, алай секирип къобуп,
чапды. Ала къолчукъларын ойната, башчыкъларын ёрге
кётюрюп келедиле. Абадан жашла тутушханларын къоюп,
аланы чапханларына къарайдыла. Ала бир бирини аллына кире, озаргъа кюреше мукъут болуп келедиле.
Масхут а тепшек бла >бир халыуа алый сакълайды. Сабийле ёпке солуу этип, бир бири ызындан жетдиле.
— Ай, аперим, жашчыкъла, иги жашчыкъла! Ма, сен
хорлагьанынг ючюн, сайга бек уллусу,— деп, алгъа келгеннге Масхут сау халыуа берди. Къалгъанларына уа бирин ЭКИ этип экисине, экисине берди. Сабийле къууандыла.— Энди уа чабышырмы эдигиз?
— Хау!— дедиле чапханла да, чапмагъанла да.
Экинчи кере да чабышдыла. Ол жол да Масхут алай
этди.
Той тохтамай юч кюнню барды. Къонакъла ашыкъ-.
масала эди, ол дагъыда барлыкъ эди. Аууш жабылып къалады деп, бютюн да Сардион бек ашыгъа эди. Ол алай болургъа керти да къоркъуу эди.
Къонакълагъа саугъала этдиле Астемирни Масхут бла
Хыйса Гирхожаннга дери, Сардионну бла Арчилни Теммот
бла Азрет ыфчыкга дери ашырып къайытдыла.
Налдюз анасына жангыдан туугъан кибик болгъанды.
Аны жюрек къууанчыны ахыры жокъду. Хоншусу, къарт
ыннагъа ол этген алгъышла саулай Бахсан аузунда жашагъанланы жюз ёмюрлери болса да жетер эди. Ол анга
аллай бир ыразыды. «Къарангы кечеми кюнча жарыкъ
этген! Ол эсиме салмаса эди, бу къууанчымы мен тюшюмде да кёрлюк тюйюл эдим»,— дейди.
Ана жюрек, огъурлу жюрек, халал жюрек! Сени~таллылыгъынга жетген дунияда не болур! Ыннаны эсинде да
болгъунчу окъуна Аймёлекни ариулугъу аны жашыны жюпегин байлап бошагъанын Налдюз къайдан биллик эди!
Налдюзню къууанчы уллуду. Аймёлек келгенлн, аланы
жашаулары тюрленнгенди — кюнлери да кюн, кечелери да
кюнча жарыкъ болгъандыла. Юйлерине хычыуун жылыу
киргенди.
Теммот бла Аймёлек, булбулчукъла кибик, жашау та237
тыууна батылгъандыла. Ала бирлешгенде суу да, жел да„
жауун да уюдула, дуния солуусуз болду, къанатлыла тохтадыла...
Кюнден кюннге къууана, экиси бирге къалсала, бир
бирлерин ийнакълай, тансыкъларын ала жашайдыла.
Адам болгъан заманда уа была бир бирлерин таный да
болмазла дерсе, тыш адамгъа намыс этгенден. Таулуну
адети алайды.
Аминат бла Солтан юйлерине къайытханлыкъгъа, келинни дигизасы Ханифа аны Аминат керекли этмейди,.
жумушун жерге салмайды. Ханифаны кеснни да кёп.
халы келиннге ушайды — ол да кёп сёлеширге сюймейди,
уялчакъды. Андан жаш болгъанлыкъгъа, эсчиги игиди,
игини, амаины уста айырады. Аны ким да айырады, алай
аныча терен кёпле ангыламайдыла.
Аймёлек Аминатха уа тансыкъ болады. Ол бир-экн.
кюнню келмей къалса, излеп тебирейди. Кел деп сабий
баргъанлай а, кесин сакълатмай жетеди. Ол келгенлей,
аны къайдан биле эсе да, олсагъат Азрет да жетер. Асламында алай болады. Аланы алай тюбегенлерин Ханифа
сормай ангылайды — ол келинчигини ишиди.
— Биз къайытхан кюн Бакъсанукъа адамча башын да
кётюрюп къарамады. Не эсе да къайгъылы эди,— деген
ЭДН Аминат биринчи келген кюнюнде.
— Не къайгъысы болур эди, э къыз?
— Сен сейирсе, Мёлек. Жангыз къызын эрге берген ки•шини сагъыизы азмыды!
— Ол а алайды.
— Киеу а къайдады, Мёлек?
— Сен соргъанны уа мен билеме.
— Угъай, Теммотну сорама.
— Ол да, жашчыкъ да бусагъат къайтырыкъдыла,
къоркъма.
— Мен къоркъмагъанлай, сен кьоркъмагъа эдинг!
— Мен а неден къоркъурукъ эдим?
— Солтан-Муратдан.
— Нек?
— Тюнене суу алып келе тургъанымлай, Чёпе тюбегенди да, къоркъутуп, жанымы алгъанды.
— Не этген эди, э къыз?
— Аймёлекни бийге бермей, алай этип къалай къойдунг деп, юсюме айланды да, челеклерими тёгерге аздан
къалдым.
— Мен а не этди деп, эсим кетди.
— Солтан-Муратны элтип, деди, мен къайры ' эсе да.
238
жылы деди эсе да, исси деди эсе да, бир суугъа барама.
Бийни бакъдырыргъа. Аламат сууду дейдиле. Сау бол.лукъду. Андан къайытсакъ, биз санга этерни кёрюрсе деп,
бек жаныгъанды.
— Чёпеден къалгъы эди сени башынг!
— Алай айтма, Мёлек. Мен къоркъуп турама.
— Къайытсанг кёрюрбюз деп къойсанг боллукъ эди.
— Алай да айталмадым.
^
Артда келгенинде, Аминат биягъы ушагъын бардырды.
— Мёлек, сюйюнчюлюк бер — Солтан-Мурат кетгенди.
— Курму сени,— деп, чам этди Аймёлек.— Бек къоркъутхандыла ансы, быланы унуталмайса, Аминат.
— Сен ол кюн Чёпени кёзлерин кёрсенг эдп, къоркъгъанны бла къоркъмагъанны анда айтыр эдинг!
— Къой, къой аны. Аття къалайды?
— Бираз жарыгъанча кёрюнеди. Бюгюн баудан акъ
ятны да чыгъарып, тёгерегине айланып, къарай эди...
Кюз арты сууугъуракъ болду. Чапыракъла терекледен
жерге бирен-бирен сюзюлюп тюшедиле. Къартла ингирде
тонла кийип башлагьандыла. Орамда жалан аякъ сабийле
аз тюбейдиле. Ожакъладан чыкъгъан тютюнле, алгъынча
созулмай, чыгъа баргъанлай, думп болуп кетедиле. Ючкюмелни башында жел ойнайды.
Ючкюмелде биринчи къар сабийлеге оюн болду. Ала
чаначыкълары -бла учадыла, къар тутулла этип, бир бирлерине атадыла, жагъалашадыла, жыгъыладыла, къаргъа
булгъанадыла, кюледиле. Асыры къар бла ойнагъандан
уууртчукълары гюржю алмала кибик къызарадыла, терлейдиле, къолчукълары къызадыла.
Къыш тюшдю. Адамла малларына къарайдыла — кими
сауады, кими суугъа сюреди, бичен салады, орунларын кюрейди. Ныгъыш ташла сууугъандыла — къартла энди заманларын эшикден эсе юйлеринде аслам бардырадыла.
Акъмыйыкъ аланы орамдан къыстагъанды.
Ючкюмелчиле бир бирлерини юйлеринде боза тарта,
сыра иче, узун къыш кечелёни къысхартадыла. Озайчыла
озай айта айланадыла. Анда-мында юйледен жыр да келе,ди. Нарат чыракъланы жалынлары къызланы къыйынларын зыраф этедиле.
Бакъсанукъа юйюнден аз чыгъады. Ол кеси юйдегили
=болур акъыл этеди. Аны б.ашын ол иши байлап, амалсыз
этгенди. Аны себепли, ол кеси таныгъан жерде, манга
239
къайсы жарар деп, хар эсине тюшген тиширыуну жокълайды, тергеуге алады. «Ол жарарыкъ эди, алай сабийи
барды. Аллай тиширыу а керек тюйюлдю. Туугъанлы бе­
ри жыйгъан ырысхымы биреуню сабийине уа къалай
къояйым? Жамауат манга не айтыр? Угъай, аны эталлыкъ
тюйюлме. Алауланы къызлары, не айтаса, бек байтамалды, унаса. Унармы? Аймёлекден беш жыл таматады, Ол
кеси да эндиге дери эрге бармай нек турады? Тохта, тохта.
А, Бекболат улу, ол суугъа кетип ёлген жашдан бери кишини да унамайды деп эшитгенме. Ол кертиге ушайды. Ма
ол адам эди! Бек аламаты олду. Бир кёрейим! Огъесе, кесим Солтан-Муратха айтханлай айтып, анама берипми
къоярла? Ким биледи, къуралып къалса уа. Бир кёрейим.
Ол болмаса уа? Состарланы хул къатынларыны да хатасы жокъду, алай гяуур, бираз огъурсуз болурму дейме.
Аланы тиширыулары ажир ауузлу болуучудула. Мыйыкълы тиширыуну кёрюп болмайма. Андан эсе уа, сабийи болгъаны палахды ансы, ол бири онглуду. Кеси да ушагъылы,
адепли тиширыу. Тукъу.млары да адам кёлю олтургъан тукъумду. Угъай, не ары-бери десенг да, Алауланы къызларына жетген жокъду. Аны бла байлашыргъа кюрешеним.
Не боллукъду, узакъдан атып бир кёрейим. Къабып къояр
эсе уа! Къабаргъа да болур. Мен, керти да, кесими асыры
эртте къарт эте болурмамы? Алыкъа уа угъай, тейри, санла ойнарыкъдыла! Не менме деген да бир нек кёрмейди!
Малым, ырысхым, журтум бар. Ырысхыгъа кёзю къарамагъан тиширыу а болмайды. Къуру къолгъа къуш къонмайды. Мени ууучум а — толуду, толу. Ким да нек угъай дейди. Сабий жокъ, къарт къыйынлыгъы жокъ. Арбазда
жумушчу бар. Кимни да къарны аурурукъ тюйюлдю. Жангыз мен тюйюлмеми атасы, анасы да! Аймёлек а не?
Айдаи, жылдан бир кёрюнюр да, аны кимге къыйынлыгъы
жетерпкди? Кимге да угъай. Болушургъа, эс тапдырыргъа
кюрешмесе, башха неси боллукъду? Огъесе, анамы тёшегине башха адам «ирмесин деп, унамай тохтармы? Алай деп
тохтасады да ишни башы. Угъай, таланнган, туура алай
деп, мени юсюме сюелалмаз, уялыр, бет этер атасына.
Алай, тиширыугъа не ышаныу барды. Чачы узун, акъылы
къыоха дейди. Алай деп тохтаса уа? Сагъынып бир кёрюрмем? Хайырсыз Аминат да кетип къалды да, анга къарагъан кибик. Ансы, анга айтдырыргъа боллукъ эди. Охо да,
кёп сакълагъанма, энтда да сакълайым, ол къайтыргъа алай
кёп къалмагъанды. Арабий, Гирхожанда уа адам болмазмы? Гирхожанчы тиширыула ахшы санлы, эслиле, адам
кёлю тутханла болуучудула. Кеслери да тёзюмлю, къолдан
240
да устала. Аминат келгенлей, анга да бир... Угъай, анга
аны айтыр кереклиси жокъду. Ол Аймёлек бла сёлешсин
да, аны акъылын билип, манга айтсын. Герхожаннга уа„
къыяматмыды, барып, Жансох бла кесим тынгылы сёлешейим, экибиз да кенгешейик, оюмлашып, къарайыкъ. Ол
анда барын да таныйды. Анда кесим жаратхан тиширыу
табылмаса, сора Алауланы къызларында тохтайым, андан
мажалы жокъду. Аны аты да къалай болуучу эди?..»
Теммот бла Аймёлек а ол кече башха ушакъ эте эдиле.
Адамны кёзлери аны жюрегини суратыдыла. Аймёлекни
дугъум кёзлерини ойнагъанлары, хар атламы, хар сёзю —
аны жюрек къууанчыны шагъатыдыла. Теммотну сёзлерин
Аминат ачыкъ этген кюн асыры къууаннгандан саулай дунияны къучакъларыгъы келген Аймёлекге энди дунияны
башында Теммотдан башха бир адам, бир инсан керек тюйюлдю. Аны жашауу да, ашауу да, жаны-къаны да жалан да Теммотду, жангыз олду. Те.ммот да алайды. Ала
кеслерин жер юсюнде болмай, кёкню э.м бийигинде жулдузла ичинде жашагъан сунадыла. Жаннет деп кеслерини
жашауларына айтадыла. Жаннетге къутулгъанбыз деп,.
бир бирлерин ийнакълайдыла, тансыкълайдыла. Алагъа
узун къыш кечеле къысха, къысха къыш кюнле уа узун кёрюнедиле. Бу ишни алгъаракъда эт.мей, не къадар татыулу
кюнюбюз тас болду дейдиле. Бюгюннгю кюнюбюз тамбла
боллукъ тюйюлдю дейдиле. Алай заманны кесини къадары
барды. Заман жашауну базманыды. Бир такъыйкъаны да„
бир гёренкени да санамай, тергемей иймеген заман. Мени
жауум да аны билмесин! Заман, заман. Барын да, нени да
ууучуна къысхан заман! Хар нени да заманы барды. Жаш
адамла зауукълукъну ахыры жер этегинден эсе узакъда
сунадыла. Ашыкъмайдыла. Жаннет зем-зем суудан тогъу*
нуп иче, къаннгандан сора, ала экиси да шум болуп, бир
бирине асыры къысылгъандан, бирге жабышып къалгъан:
кибикдиле. Бир бири жюреклерини тепгенлерине солумай
тынгылайдыла. Была ёмюрге дери алай турургъа ыразыдыла. Ол алай татлыды, алай аламатды...
Теммотну эсине Азрет бла Аминат тюшдюле. Баям да,,
кеслерича, ала да заманны тас этмей, жашау татыууна
батсынла дегенден эсине тюшген болур эдиле. Ала энди
аланы юслеринден сёлешдиле.
— Мёлек, жаным, былай этип турмайыкъ да, ол жа*
зыкъланы оноуун этейик.
— Аны этерик сенсе. Нек тынгылап тураса?
— Андан, мындан чам, лакъырда этгенден бошамайды16 Ж. Ж. Залиханов
241
ла. Мен тамбла окъуна Азрет бла сёлешип, ишлерин тындырайым.
— Аминат Герхожандан къачан къайытырыкъ болур?
— Андан хапарым а жокъду. Ол чырмау боллукъ болмаз да?
— Мен да алай дейме. Атасына айтсанг иги болмазмы
эди?
— Алгъа кеси бла сёлешип, анга кёре этерме.
•— Сен айтханлай. Болуп къалса бек сюерик эдим.
— Мен а — андан да бек! — деп, Теммот Аймёлекни
йютюн бек къучакълады. Ол бегирек къысылды ансы, баш­
ка сёз айтмады.
VIII башы
ЮЧКЮМЕЛ
Къыш къаты тутду. Суула бузладыла. Адамла Кыртык
суудан ары жанына ётерге ашыкъсала, кёпюрге барыргъа
эринии, ыфсыл бла ётюп кетедиле. Маллагъа суу ичирир
жерлени бузларын салтала бла, ылытхынла бла тюйюп,
тешик этип, тюбюнде сууларын ачадыла. Бузда малланы
аякълары учадыла, жыгъылгъаны да болады. Аны себеп.ли алайлагъа багуш, кюл къуядыла, мулхар атадыла.
Тауда къар уллу тюшдю. Тёгерек кюмюш себилгенча
болду. Сууукъду, алай туман жокъду. Кюн кёзю тау башында жылтырагъанлыкъгъа, жылыуу жокъду, бийикден
жерге жетала болмаз. Кийикле энишге тюшгендиле. Элден
аланы эрттен-ингир кёредиле. «Жашла, къайда да алагъа
тиерсиз! Хариплени юркютмегиз, маржа»,— дей, кёпле Баймырза жанлы боладыла. Алайсыз да ол кюнледе алагъа
КИМ къатыллыкъ эди! К'ьар теренден элден арталлы да чыгъар онг жокъ эди.
— Келин, юйдемисе? — деп, къолунда агъач аягъы,
жъара ботасы бла башын бастырып, къанатларын да белине чулгъап, ынна кирди.
— Кел, ынна, кел. Бу ахырзаманда къалай да келалды нг?— деп, Налдюз, жарыкъ болуп, аллына атлады. Ол
анга хар заманда да жарыкъды, алай келин келтиргенли
уа, не айтырса, бютюн да бек.
— Келин, мен къартдан шашып башлагъан болурма
дейме.
— Хоу бир да, ынна. Шашханла сенден бек шашмагъа
эдиле.
242
— Тюнене саугъан сютчюгюм мысты болуп къалгъанды.
— Къайнатмаймы къойгъан эдинг?
— Къайнатханем, келин. Сууутуп, бастыргъан да этгенме.
— Да сора къалай мысты болду да?
— Мен тели ырдауун къуяргъа унутуп къойгъанма,—
деди ынна, ышарып.
— Ынна, харип, не бек сагъышха киргененг!— деп„
Налдюз да кюлдю.