Бахсан Жулдузу - 16

кюрешеди. Болмагъанча кёп сёлешеди. Солтан-Мурат а —
аз. Не эсе да кётюралмайды. Бир бирде азчыкъ да къымылдагъанлай къарыусуз болуп къалады.
Ахшамда Хамзатны нёгерлери къайытдыла. Ала баргъанларына бек ыразы болгъанларын къууанып айтадыла.
Бири айтханнга бири къоша, ушхууургъа дери бошамадыла хапарны...
Хамзат бий биринчи кере элге чыгъып, ныгъышха къошулду. Аны келлигин сакълап тургъан кибик, Къарачайдан хапар сорадыла. Бир-бир къартла уа, бютюн да Алау
улу, ахлуларыны юсюнден, кими танышларыны жашауларындан. Ол да билгенини, кёргенини юслеринден айтады.
Алай эте, тюшге дери туруп, Чёпе бла юйге къайытып келе,.
214
г
Аймёлек бла Аминат Таукашладан чыгъып келе, мюйюшде аланы алларына тюбеп къалдыла.
Эки къаууму да абызырадыла:— Хамзат бий былай эки
ариу къыз тюбеп къалгъанларына, ала уа билмей тургъанлай жашланы юслерине чыгъып къалгъанларына. Къызла, борбайлары къалтырай, алай теркирек озуп кетерге
кюрешдиле.
— Чёпе, таланнган, бу къызла сиз эллилемидиле? —
деп, аланы ызларындан къарап сорду Хамзат бий.
— Хау.
— Ант этейим, мёлекчикле кибикдиле экиси да!
Юйге келгенлей, Солтан^Муратны бираз жарытайым
деп, аланы юсюнден айтды.
— Мёлекчикле кибик бир ариу затчыкъла кёрдюм,— деди ол, аны бетине бурулуп.
— Чёпе, КИМ эдиле ала?
Ол айтды. Солтан-Мурат, билдирмей, кючсюндю. Чёпени жумушха жиберип: «Аланы бирлери мен айтхан Аймёлекди»,— деди ол.
— Ант этейим, мал кёре эдим! Бийче аны таный болмаз ансы, кёрсе, угъай дер амалы жокъду.
— Таныйды.
— Аллайдан адам къачамыды? Мен бийче бла энтда
бир сёлешип кёрюрмю эдим? Не дейсе?
— Керекмиди? Андан эсе жарасы сууугъаны игиди.
— Ол да алайды. Сен айтханлай.
Алай Хамзат бийни уа жаны кирди. Аны энтда да Аймёлекни кёрлюгю келди...
Къызла уа, Теммот бла сёлешип, Таукашладан къайытып келе эдиле...
Къарачайлы къонакъла да кетдиле, къыш да тюшдю,
Солтан-Мурат а тёшек болгъанлай турады. Аз да игимедемейди. Сыртындан жатып, къымылдамай тынч турса, ту­
рады. Къымылдап онгу уа жокъду. Анасыны жюрегине
къоркъуу тюшгенди — бу тёшек болгъанлай къалмагъа
ЭДН деп. Элде да ол сёз жюрюй башлагъанды, кертиди
жашырымлай. «Сёз арабызда къалсын ансы, бийни халы
тап тюйюлдю. Ол ёмюрге алайлай къалыргъа боллукъду»,— дейдиле адамла бир бирлерине...
Теммот, кече жатып тургъанлай, къулагъына бир таууш урулду. Тынгылады да, бош эшитилгенди деп къойду.
Дагъыда эшитилди. Угъай, тейри, не эсе да бир иш барды
деп, эшикге чыкъды. Таууш ат орун болгъан жанындан
келеди. Барса — эшик ачылып, ичинде бир мушулдагъан
215
таууш. Ары киргенде, ат юркюп, артха тартханча ангылады. Къуудуш жанына атлагъанлай, кимни эсе да сыртына
къоллары тийдиле.
— Ой, анам!— деп, андагъы элгенип, ачы къычырды.
— Не этесе мында? — деп, хыны соруп, Теммот аны башын къуудушха къысды.
— Ой, анам! Къой, мен Чёпеме!
— Мында ненг къалгъанды, не этесе?
— Атны урларгъа деп келгенем,— деди, болгъаны
къалтырай.
— Нек?
— Бийге берлик эдим.
— Менден урлапмы?
— Хау. Ол быллай ат кёрмегенди.
— Сени уа урлап кел депми жибергенди?
— Угъай, мен кесим келгенме.
— Мен сени бусагъат гюрбежиге элтип...
— Угъай, Теммот! Атангы жаны ючюн, къой! Бий мени
бери келгеними да билмейди. Урларгъа деп, кесим кел­
генме,
Дауурлагъа къайгъы этип, Налдюз да чыкъды.
— Теммот, кечегиде не этесе бауда?
— Налдюз! — деп, къычырды Чёпе. Ол аны ауазындан
танып, ары кирди.
— Сен а, харип, Чёпе, не этесе мында?
— Теммот гюрбелсиге элтеме деп турады.
Аны да билегинден тутханлай, баудан чыгъып, жашы
Чёпени нек келгенин анасына айтды. Налдюз, ол халал
тиширыу, ишни ангылады.
— Къой, жашым, къой муну кетме. Телиге жол бош,,
айраннга суу къош деп эшитгенмисе?
— Анам, бу жол сен айтханны этейим, алай быллай
иш бла Чёпе манга экинчи кере тюбесе, билемисе не этерими? Гюрбежиге элтип, темирни къып-къызыл къыздырып,.
аны тили бла жалатырыкъма.
— Ой, анам! Къой, Теммот! Ёмюрде да этмем!— деп,.
Чёпе, бусагъатда алай этдирип къоярыкъ кибик, жюрексинди.
— Бар да, Чёпе, бийинге бу ишни къалай болгъанын
айтып, ангылат. Мен айытханны уа унутма!
Ол къарангыда абына-абына, арбаздан чыгъып кетди.
Ала да, сейир этип, юйлерине кирдиле...
VI башы
БАКЪСАНУКЪА
Кюз жетди. Адамла, хар замандача, кими бахчачыгъына, кими биченлигине къарайдыла. Алай Бакъсанукъа заманны алай терк баргъанына арталлы да къууанмайды.
Энди ол кеси экинчи кере салгъан болжалындан артха турургъа онг тапмайды, сылтауу жокъду. Аллахдан къызына
ауруу да тилейди. Ол да, эшите болмаз, къыз да сау-саламатды, бютюн жашнай барады. Кесине тилейди, кеси да
аурумайды. Ол жыл Нохтарны эшигин жапхан жер титирерин да, ырхы келирин да тилейди. Бири да болмайды. Не
хадагъа этейим деп, хайран болуп айланады.
Солтан-Муратны бели къайнап, алай гуппур болуп
къалгъанды. Ёрге къопса, башы бели бла тенг болмай,
атлаялгъан да эталмайды. «Терс къайнап болгъанды, жангыдан сындырып, жангыдан къайнаса эди, саппа-сау бо­
луп къаллыкъ эди»,— дегенлени эшитгенде, бий къатына
да къоймады. «Энди бир сынса уа, сора менден хайыр
жокъду. Андан эсе элтип, жаным саулай къабыргъа кёмюп
къоюгъуз»,— деп тохтагъанды. Бийчени жюреги жарылады. «Жангыз бий жашымы бу халда къоюп, къалай ёлюп
кетейим»,— деп, кече, кюн демей жиляйды, таралады. Сол­
тан-Муратны жанындан сюйген ажирин арбаздан къыстатханды.
— Мени юйюме къан бу жаудурду. Къурутугъуз бу
харамны мени арбазымдан!— деп.
Бийче аны кибнк, «къоян» деген сёзню да ырыслайды.
Арба бла барып, жашы жыгъылгъан жерин кёргенинде, ол
ташха тюкюрюп, палат берип къайытханды. Алай жашы
тёрт гуппур болгъанлай къалды. Элде кёплени жаны ауруйду. Бий — бийди. Сабийи жокъ. Тюп болуп къалыргъа
къоркъууду. Аймёлекден умутун кеси да юзгенди. Бийче
уа кеси кесин талайды. Былтыр, Хамзат бий келгенде,
Бакъсанукъаны къызына угъай деп къоймасам эди, ким
биледи, кёп бармай сабийи болургъа болур эди»...
Энди Солтан-Муратны бир къолунда бир гылмай жабышмакъ тыягъы, бирси къолу бла Чёпени имбашьша
тыяньш, ныгъышха да алай чыгъады. Кертиди, бек аз чыгъады — быйыл сау жайны ичине юч-тёрт кереден кёп
бармагъанды. Келалмайды. Жюрюрге къыйынды...
Биягъы Бакъсанукъа биченлигин чалдырыргъа, ызы
бла дырын жыйдырыргъа изеу этди, алай эки жол да Теммотну чакъырмады. Экисинде да Азретни элтди. Дырыннга
217
Ханифаны да чакъырды. Азрет бла Ханифа Аймёлекден
бла Аминатдан айырылмай, дырын жыядыла. Хар тап
тюшгенлей, кеси ишлерини юсюнден сёлешедиле.
— Аймёлек, ма бу къыз боллукъду сени дигизанг, артда эшитмегенме деме,— деп шыбырдап, чам этеди Азрет.
— Бу уа алай къоркъутур къыз тюйюлдю. Биз Герхожынчылабыз! — Аминат Ханифаны билегинден тутады.—
Биз сизни къоюп кетерге да болурбуз.
Гюлменди тюбюнден ышарады Аймёлек, сени кетмезинг а ЭНДИ мени къолумдады дегенча.
— Биз бери келген къызны артха къайтармаучубуз,—
деп ышарады Азрет, алай тап жууап тапханына къууана.
«Анга уа не айытыр?»— деп, Аминатха къарайды.
— Эгешчигинги оноуун этерик болурса.
— Экигизни да.
— Жеталмазынгы къуума деп сёз барды, жаш,— деди
Аминат, аны кёзюне къарап. Азрет аны ол сёзюню магъанасын ангыламады.
— Азрет къууса, ол жеталмазлыкъ жокъду,— деди Ха­
нифа, аны къутхарама деп.— Жигитни къылычы къыл
къыяр деп эшитгенмисе, Аминат? Азрет аллай жашды.
Ханифа аны керти да къутхарды. Аны алай айтханына
Аминат да ыразы болду. «Тепмез тепсе, жер тебер» деучюлей болуп а къалырмы? Муну мураты мен излегенлей эсе
уа!»
Азретни акъылы да алайды. Ол бюгюн къыз бла сёлеширге къаст этгенди. Тап тюшмей, ол да сёлешалмай,
кюн да кетип барады. Башлайым дегенлей, биринде Хыйса чырмады, биринде Таулан. Дуруларын ала барып, экиси да алгъа къутулдула. Аймёлек бла Ханифа, аны сёзгенча, артхаракъ къалдыла.
— Аминат, биз былай этипми турлукъбуз?
— Не дейсе?
— Элбер ойнагъан кибик дейме.
— Неге дейсе, Азрет? — деп, къыз биле тургъанлай
сорду.
— Кёресе, кими къатын алады, кими эрге барады.
— Сен а пек алмайса?
— Мен а сени сакълайма.
Аминат, кеси да билмей тургъанлай, къушдан буюкъгъан тауукъ кибик болду. Ол сёзню айтмайды деп тургъан
къыз, аны эшитгенли, не айтыргъа билмей къалды.
— Огъесе Герхожандан жашмы сакълайса?
— Угъай! — деди къыз терк. Аны ауазы мен терк угъай
демесем, Азрет да «угъай» деп къояды дегенча эди.
218
— Мен бир къош болайыкъ дейме. Бу ишни мен ичимде эрттеден жюрютеме. Теммотну иши къуралгъынчы деп
тургъанма ансы. Энди, аллах айтса, ол къуралады.
— Ол бир къуралгъы эди ансы, бирсиле уа иш тюйюл
эдиле.
— Нек иш тюйюлдюле?
— Алагъа чырмау уллуду.
— Ол чырмау тау тёппесине къоннган булутну жел
чачханлай чачылгъанды.
— Ай, алай болгъу эди ансы...
— Огъесе сен мен билмегенними билесе?
— Угъай, андан башхасын мен да билмейме.
— Мен Солтан-Муратны юсюнден айтама.
— Мен айтхан да олду.
Была алай сёлеше туруп, баям, дуруларына акъырын
узала башлагъан болур эдиле. Нек десенг, Аймёлек бла
Ханифа ашыкъмай келгенликге, быланы жетдиле.
— Аминат, арыгъанынгы билдирме, айыплы боласа,—
деп чам этди Ханифа, жетгенлерин билдире.
— Оу, кюнюм!— деп, кеслерини сёлешгенлерин бирле
эшитген сунуп, элгенип, Аминат эркин сермеп тебиреди.
Ол кюн Азрет анга кесини жюрегин ачды...
Баймырза таудан тигелеп келди. Энди Теммотну иши
мындан ары созулмазына толу ийнанып, ишексиз болуп,
Азретни да алып агъачха кетди. Айланып, не къотуру, не
бутагъы болмагъан бир узун, бир ариу нарат терекни табып, кесип, юйге келтирдиле. Эрлай Азретге къабугъун сыдыртды. Хуна юсюне салып, аямай айыу жау сюртдю. Эгечине къоз бёркню къайгъысына кир деди. Сыра этерге,
боза биширирге да керекди деди.
Сыра бла бал бозагъа Налдюз кеси устады. «Ыннаны
да чакъырырма, Ханифа да болушур. Салатларым хазыр
боладыла»,— деди ол кеси кесине. Азрет, эки кюн да барып, ЭКИ эшек бла отун келтирди.
Гюрбежини аллы ныгъыш Теммотлада бола тургъан
затланы эслейди. Быланы не эсе да бир ишлери болгъанны ангылайды, алай не деп сормайды. Кеслери айтмасала,
бу неди деп къалай соргъун. Ушамайды. Кертиди, изеу
этип, жангыдан ол уллу, жарыкъ отоуну къоша туруп,
эсли адамла алгъыш этген эдиле. Ол алгъыш къабыл болады деп, кёпле къууанадыла. Дурус билмей эселе да.
Союмлары жайлыкъдадыла. Керек болгъанлай, Азрет
чыгъып, тигелетип келликди.
— Эгечим! Не затынг хазыр тюйюлдю?
219
— Жангызым ёлмесин, нем да хазырды!— дейди тойгъа ашыкъгъандан не этерге билмей тургъан Налдюз, къанат битип.
— А, эгечим, бу къууанчда небизни да бир унутайыкъ!
— Аллах айтса де, къарындашым.
— Хау, аллах да, тейри да айтсала. Мени бюгюн Бакъсанукъагъа тюбер акъылым барды.
— Энтда да бир болжал салып тохтамагъа эди. Не эсе
да жюрегиме аллай къоркъуу кирип турады.
— Ай таланнган, туура алай этмез да!
— Сен не дериксе ансы, ишибиз къурала эсе, Сардионну бла Астемирни чакъырыргъа дей эдим. Атасы экисин
да, кесинг билгенликден, бек сюйюучю эди. Аны орнуна
ала сени бла олтурсала дейме.
— Бек ыразыма, эгечим. Мен барып сёз тауусайым да,
анга кёре алагъа билдириу оноуну этербиз.
— Ахшы.
Баймырза, айтханыча созмай, ол ингирде окъуна Бахсанукъалагъа барды. Ол, биягъыча, анга жарыкъ болуп,
ахшы сыйлап, ариу айтып ашырыр акъыл этди. Къанга
ашарыкъдан бла ичгиден толуду. Шапаны да къыстап,
къонакъгъа кеси къарайды, сыра къуяды. Алай Баймырза
бу жол алгъынча этмейди. Къамилни кётюрюп, ол этгенлей, бир уртлап, къангагъа салып къояды. Бакъсанукъа
аны эследи.
— Баймырза! Бу жол не эсе да сырагъа иги батмайса.
Огъесе жаратмаймыса?
— Угъай, гиняз, бек жаратама, аламатды. Муну этгенни къолларындан бал тамсын. Гиняз, биз сизде аманатха
къойгъан улакъчыгъыбызны элтир заманы болгъанды.
Алайсыз да кёп къойгъаныбыз ючюн кёлюнге тийген болур деп, уяла-уяла келгенме.
— Бай.мырза, сени бу ашыгъыучу къылыгъынг къачан
къаллыкъ болур? Кертиди, бир малчыгъыгъыз барды. Кёп
да къайдан турсун. Ол бир кесек аурукъсунупду.
— Не болгъанды харипчикге? .
Бакъсанукъа сылтауун тапмайды. Алай терк жууап
этеригин а биледи.
— Не эсе да жётел этеди, терлеген да этеди,— деп
лсууап этди.
Бакъсанукъа аны аман акъылгъа айтханын къыйналмай ангылады, ол къарыусуз сылтауун кесип къояргъа керегин да.
— Аллах айтса, ол юйюнде терк сау болур, гиняз. Биз
аны туз арбагъамы жегерикбиз!
220
— Юйреннген жерчиги иги болмазмеди? Юсюн-башын
да алыкъа кесибиз сюйген кибик эталмагъанбыз. Бир кесекге сабыр болугъуз, Баймырза.
—' Аллах бла тилейме, энди мени алдама! Мен да бир
адам санына жюрюйме,— деп, Баймырза кесин бираз танытып башлады. Бакъсанукъа бир кесек шош болургъа
кереклисин ангылады.
— Мен кишини да алдамайма. Мени сёзюм бюгюн да
сёздю. Алай, айтама да, биз экибиз салгъан болжалгъа
бары керекчигин хамам эталмагъанбыз да, мени жарсытхан олду. Ёксюзню кёлю такъыр дегенни кесинг билесе.
Жангыз сабийими жюрекчиги къатарын мен да сюймейме.
— Мен алайны бойнума алырыма, гиняз, санга ант
этеме!
— Тоба, тоба! Адам аллай ант этемиди?
— Мен этеме! Сен анга ийнан, гиняз.
— Адам юйюнден саусуз къызны чыгъарып ким кёргенди? Аны къалай ангыламайса? Бир-эки айгъа къарайыкъ.
Была кёп сёлешдиле. Ашлары да суууду, сыра да тартмайдыла. Салгъан сылтауларыны магъанасызлыкъларын
Бакъсанукъа кеси да ангылайды. Болса да, къапханнга
тюшген бёрю кибик, ары дейдн, бери дейди, созар амал
излейди. Алай Баймырза да къапханны къаты къысханды
да, бошламайды. Энди ол кеси айтхан болгъунчу къапхан­
ны бошларыкъ тюйюлдю. Налдюз айтханыча, Сардионнга
бла Астемирге иерик адамларыны заманын да тергеу этип,
Баймырза ахырында былай айытды:
— Гиняз, мен сени аузунга андан кёп чапмайма. Келе
тургъан байрым кюн къалып, аны ызындан келлик байрым
кюн келип, улакъчыгъыбызны къолубузгъа этебиз. Андан
ары созар амал да, онг да жокъду!
Баймырзаны къатылыгъын Бакъсанукъа кёреди. Ол бу
жол да этиучю къылыгъын этип, башын энишге бошлап,
кёп турду. Сора охо да, ол заманда да бир аллах айытхан
болур деген оюмда тохтады.
— Кёрюрбюз, Баймырза. Иги болса, ким угъай дерикди,— деди.
— Иги болгъанмыса деп, мен кесим келип сорурма.
— Сен, уялмай, намысынга ушамагъан затны къалай
этеренг?
— Келип, анга сорлукъла менден сора да табылырла,.
гиняз. Сен аны ючюн бир да къоркъма.
Сёлешедиле, даулашадыла, бир бирде бир бирлерине
къыйыкъ да къарайдыла. Ахырында Бакъасанукъа, амал221
сыз болуп, башха сылтау тапмай, былай айтып тохтады:
— Баймырза! Бизни бу ишлерибизни къыз билген да
этмейди!
— Гиняз! Биледи, биле.
— Къайдан биледи?
— Къайдан билиучюдюле жашла бла къызла? Ол да
андан биледи.
Бек ахыр сылтауу бу эди да, энди андан да бошады.
— Гиняз, мен салгъан болжал ючюн бирер аякъ тартар заман болгъанды!
Баймырза къоймаздан, Бакъсанукъа унамаздан болуп,
'биягЪы даулашха кирдиле. Кирселе да, аны сылтаулары
бир бири ызындан оюладыла.
— Гиняз, этген тауусумубуз огъурлу болсун— деп,
Баймырза аны къолуна къамилни берип, кеси да бирин
алды.— Къуру да сени юйюнгде былай къууанч аякъла
кётюре турайыкъ! Бу иш саулай да жамауатха огъурлу
иш болсун. Ол ЭКИ сабийни къууанчлары ючюн!
Экиси да тартдыла. Баймырза аны къучакълай:
—Тынч кечели бол, гиняз! — деп, жюреги къууана
кетдй.
Ол кетгенлей, Бакъсанукъа кеси умут этгенча бол.матъанын ангылап, сагъышха къалды. «Биринчи кюн окъуна
мен бу ишни ёчюлтюп нек къойгъан болмазем! Ол къурлукъ ат да ёлгенимеми керек эди! Ол да къайдан эсиме
тюшген болур эди! Айхай, барып, алай табып келликди
деп кимни эсинде бар эди. Бу къыз кетсе, энди кетерине
сёз а жокъ эди, мен къалай бла жашау этейим? Муну
ючюн деп, быллай бир заманны кесими жашаусуз этип
неге деп турдум? Кеч-эртте болса да, бу кюн жетерин
мен нек сагъыш этген болмазем! Энди мен не этейим?..
Къызны хазырларгъа керекди. Жаханим аладан толсун!
Жаш башын тутарыкъ жашды. Къол усталыгъы барды.
Ол — ырысхыды. Менме жарлы ансы. Къарт болмаймы
турлукъма? Манга ким къарарыкъды? Мени туугъанлы
бери жыйгъан ырысхым, малым кимге къаллыкъды? Жашым жокъ, юйдегим жокъ. Угъай мен, барын да къоюп,
кесиме оноу этерге керекме, кесиме. Манга ки*мден келлик
да жокъду...»— дей, башы къара къазан болуп, ундуругъуна ауду.
Экинчи кюн эрттенликде башы ауруп къопду да, Бакъ­
санукъа Аминатны чакъырды.
— Аминат, иги къыз кибик, былай олтурчу,— деп, сабыр сёлешип, къатына олтуртду.— Сен бу ишден не би­
лесе?
222
— Не ишден?
— Аймёлекни ишинден дейме.
—Бир зат да угъай,— деди къыз, жаны кетип. Ол
Баймырзаны келгенин биледи, алай билмеген кибик зтеди
ансы. Бакъсанукъадан бек къоркъады — аны бек ачыуланыучу къылыгъы барды. Аны алай урушханындан эсе,,
ётюрюк не асыу, къол жетдирсе да ыразы эди. Алай, таулу
киши тиширыугъа къол жетдирип ким кёргенди! Кертиди,.
къайда эсе да бир элде биреулен къатынын тюйгенди да,
жамауат апга налах бергенди деп, ол жаш заманында бир
эшитгенди.
Баймырзаны келгенин ол къызгъа айтды.
— Аминат, сен уялма,—^деп, ол кесини къызыны акъылын билир ючюн анга не къадар ариу айтыргъа кюрешди.— Хар затны заманы болады. Сиз экигиз да ол заманнга жетгенсиз. Аймёлек кеси дейме, бу ишге не дейди?
Андан сен билген не барды дейме?
— Бир зат да угъай,— деди буюгъа, башчыгъын энишге бошлай.
— Алай эсе, сен, иги къыз кибик, бар да, аны бла сёлеш. Аны Теммотха акъылып билип, бусагъат манга айт.,
Бар, сакълап турлукъма.
Аминат, ЭКИ борбайы къалтырай, къалай чыкъгъанын
да билмей, отоудан чыгъып кетди да, атасыны айтханын
Аймёлекге айтды. Ол къызарды, жюрекчиги «дып-дып»
этди.
— Оу, кюнюм, э къыз! Энди мен атама не бет бла кёрюнейим? — деп, къызы къайгъыгъа къалды.
— Сакълап турады, Мёлек. Мен не айтайым анга?
— Не сюйсенг да айт.
— Мен керти сорама, Мёлек.
— Билмейме.
— Угъай, Мёлек, энди иш битгенди. Ол сенден хаудан„
угъайдан бирин эшитирге сюеди.
— Э къыз, мен атама хау деп къалай айталырма. КеСИНГ былай тапчыкъ айт.
— Б1разыды дейим.
— Тюз алай да айтма. Былай, бираз учхараракъ айтып
билдир ансы.
— Ахшы,— деп, андан чыкъды да, Бакъсанукъаны
отоууна кирди. Ол аны сакълап тургъаны баям эди.
— Не дейди? Ыразымыды? — Аны ол сорууу Ампнатны юсюне тюшюп тургъан ауур ташны тюшюрдю. Энди
анга сёлеширге тынч болду.
223
— Хау, сен айтханлай дейди.
— Мен алыкъа жукъ айтмагъанма!
— Сен ыразы эсенг дегенлигиди.
— Аминат! Сен менден не къоркъма, не уялма, тюзюн
айт манга — ол Теммотну сюемиди? Букъдурмай айт!
— Хау.
— Да сора не сен айтханлай дегенлигиди да!
Аминат, не айтыргъа билмей, армау болду. Ишни ахыр
кесип къоярча айтыргъа да къоркъады, андан башха сёз
айтып Бакъсанукъа армау болса уа, ишлери оюлургъа
окъуна боллукъду да, андан бютюн да къоркъады. Аны
эсине Солтан-Мурат тюшдю. Ол муну Аймёлекге келечи
этгенин атасы билмейди. Аминат, нени да унутуп, батырчыкъ болуп, ол ишни Бакъсанукъагъа бусагъатда айтды.
Ол сей'ир-тамаша болду.
— Солтан-Мурат бла Теммотну тенг къалай этгин? —
деп къошду къыз, аны халын тан кёре.— Мёлек а Тем.мотну сюеди. Солтан-Мурат дегенлей а, элтип кесин Бахсан
суугъа атарыкъды.
— Теммотха да угъай деп тохтасакъ а?
Айтама да не, айтмайма да не деп, Аминат амалсыз
бол.ту. «Бусагъатдан тап заман нзлесем да табарыкъ тюйгалме. Айтайым»,— деп, таукел болду.
— Андан башхагъа уа барлыкъ тюйюлдю,— деди шош
ауазы бла, буюкъгъандан алаша бола.
«Ай, адам тапмайма ансы, мен аны анга сора турлугъум жокъ ЭДН. Не этейим, тапмайма... Оразайны жашы
болмады. Не этериксе да? Жетал>1азынгы къуума дейди.
Озгъан ишни къуууп мен этер жокъду. Буйрукъдан киши
да къутулмайды. Къадар алай болур эди. Мындан кёп башымы аурутмайым. Къызны кетгеннге санап къояргъа керекди- Аллахутагъаласы онгдурсун. Менде понях жокъду...»
— Бар, ишинги эт,—^деп, Бакъсанукъа аны ийди.
Не алай, не былай деп айтмай, аралы къойгъанын Ами­
нат ангылагъан да этмеди, жаратхан да этмеди. «Ахшымы
огъесе угъаймы» деди деп, сагъыш эте, Аймёлекни отоууна
кирди. Ол да мугурайып, не этерге бнлмей, Аминатны ата­
сы бла сёлешген ууахтысы жыл чакълы бир кёрюнюп тура
эди. Аминатны сёзюн эшитирге не бек ашыгъа эсе да, сормай, кесн не айтады деп сакълайды. Ол а къалай айтыр­
гъа билмейди.
— Э къыз, не болдугъуз?
деп, андан ары тезюмю
тауусулуп сорду Аймёлек.
224
Атасы айтханны не ары, не бери бурмай, Аминат турущунлай айтды.
— Кесинг сагъыш эт, Мёлек, аны къалай ангыларгъа
боллугъун.
— Небилейим.
— Угъай дерик болса эди, Мёлек, ол менденми къоркъурукъ болур эди? Сагъыш этеме да, хау дегенча ангылайма мен.
— Алаймы болур, э къы.з?
— Мен алайды дейме...
Теммот бла Аймёлек биягъы Таукашлада тюбедиле.
Аминат, аланы кеслерин къояр акъыл бла, эшикге чыгъар
сылтау излеп тебиреди. Аймёлек унамады.
— Э къыз, алай жараймыды? Кёрген адам не айытыр?
— Энди кёрген айытырыкъдан а бир да къоркъма. Экиюч кюнчюк къалгъанды да. Алай, ала сизге аз кёп кёрюне
болмазла! — Аминат бир татыулу ышарып къарады.
Аминат Бакъсанукъа бла болгъан хапарны Теммотха
2ЙТДЫ.
— Аны сен къалай ангыладынг да, Аминат? — деп сорду Теммот. Ол энди ишни битгеиин толу ангылагъанды.
Бир сёзню кёп чайнап тургъандан магъана болмазын бнледн. Болса да, къызны кёлюн алыргъа сюеди, аны жапсарыргъа, анга ариу айтыргъа.
— Энди сенден къалмаса, башхадан къаллыкъ тюйюлдю деп, мен алай ангылагъанма,— деп, Аминат аны кёзюне тырман этгенча къарады.
«Бишген балли терекни бутагъындан аллынга салынып
тургъанны къалай кёрмейсе? Огъесе асыры къууаннгандан
кёзлеринг аламы кёредиле? Сиз къалай насыплыласыз
экигиз да! Аллах насыбыгъызны алмасын. Менн жаным
да, кёзюм да Мёлекди. Мен муну аллай бир нек сюйгеними кесим да билмейме. Муну сюймегенни аллах сюерми?
Таза мёлекчикни! Хар заты, хар саны андан ары болмазча, ТЮЗ къалай керек эсе, алай. ё с ю м ю алай, бети алай.
акъылчыгъы уа барын да оза! Ауазы уа ауазы? Ийисагъан, Мёлекча бир ауазы болур эди. Къонгуроу тауушчукъ
эте, чорбат башында жырлагъан булбулчукъ кибик. Угъай,
булбулчукъну ауазы Мёлекге жетмейди. Ол кёкден келген
мёлекни ауазы кибикди!»
— Аминат сейир къызды, Аймёлек,— дейди Теммот,
аны алай базынып сёлешгенине сейир эте.
— Теммот! Сен мынга Мёлек, Мёлекчик дей тур. Охому?
15 Ж. Ж- Залиханов
225
— Охо,— деп ышарды ол.— Сени ыразы этер ючюн^
Аминат,.,не десенг да этерикме. Сен анга ийнан.
— Аны ыразы этер ишни уа мен айтайым,— деп, Аймёлек ышарып, Аминатха къарады. Ол кёзю, башы бла айтма дегенча билдиреди. Алай анга да къарамай, Аймёлек
айтыргъа сюеди.— Азретни бла муну ишлерин къураргъа
керекди.
— Мен анда къуралмай къалгъан иш барды деп билмейме, Мёлек.
— Keen биле болур, айтсын.
Аминатны ары дери болгъан батырлыгъы думп болду..
— Э, жууугъум, бизни ишибизни къурай туруп, бир дажунчухмай эдинг да! Энди уа санга не болгъанды? — деп,
Теммот анга бурулду. Ол а, тилсиз кибик, не эсе да бирзатла мурулдады, алай аны аланы бирлери да айырмады.— Аминат, кертиси бла да, не болгъанды? Айтчы.
— Ол кюн бизде изеуден бери Азрет жукъ сагъынмагъанды,— деп, Аймёлек да андан ары ачмады.
— Да ол кюн сайын жангыртып келечилик айтыпмы
турлукъ эди? — деи, Теммот, кюллюгюн тыя, Аймёлёкгекъарады.
— Къойчугъуз, аллахыгъыз ючюн. Кеси оноуугъузну этигиз! — деп, терезеге бютюн бегирек къысылды Ами­
нат.
— Э, жууугъум! Бизни ишибизни сен къурагъанса. Эн­
ди уа, Мёлек айтханлай, сени ишинги биз къураргъа борчлубуз, Мёлек! Мен быланы ишлерин терк къураргъа сёз;
береме. Мен Аминат кибик созмам! — Бу чамына ол кеои
да кюлдю. Аны эки къыз да ангыладыла.
— Анга андан башха кереги жокъду. Сени сёзюнге уа;
ийнанырыкъды. Алайды д а ? — деп сорду ол Аминатха.
— Алайды,— деди ол, анга бурул;май, арбазда бир сейирлик зат кёрюп къарагъан кибик, кёзлерин терезеден айырмай.
— Аминат, аллай бир терезеден къайры къарайса?
— Былайдан Азретланы юйлери туура кёрюнеди. Ары
къарай болур,— деп чам этди Аймёлек, ышара-ышара..
Аны бу сёзлери Аминатха кюч да, къарыу да бердиле. Ол;
тирилди. •
— Мёлек, аузунгу тый ансы, калидоргъа чыгъып, гюрбежиге къарап туруучунгу айтырма!
— Э къыз, андан ары не айытырыкъ эдинг? Айытырынгы айытдынг да бошадынг!— деп, теренден кюлдю Ай­
мёлек.
— Ары къараучусун а мен да кёрюучю эдим,— деп,.
Теммот Аминат жанлы болду.— Алай кимни эсе да излегенча, башха адамгъа къарагъанча кёрюнюучю эди. Ким­
ни излеучю эдинг, Мёлек?
— Сени! — Эки къыз да кюлдюле.
— Угъай, тюзюн айт, Солтан-Муратны излеучю болуренг?
— Ма ЭНДИ тюзюн билдинг,— деди Аминат.
,
— Керти да, къызла, тоюбузгъа аны чакъырлыкъбызмы?
— Хоу, ол ёлмесин!— деп, Аминат хыны этип къойду.
— Бийни чакъырмай жарармы? Элде жюрюген адетни,
этмесек, жамауат не айтыр? — деди Теммот, кесин таза да
керти айтханча сундурургъа кюреше.— Чакъырмасакъ
айыпды. Андан сора бизге мында жашау. бермез да.
Аймёлек тынгылайды, Аминат тыпыскыгъа къалгъанды.
—- Бары да чакъыра болмазла! , Былтыр. хоншулары
чакъыргъанын билеме,— деди Аминат, сиз яек чыкъырасыз, алай жууукъ хоншугъуз да тюйюлдю дегенча.
— Мёлек, аузунгда къууутунг болгъан кибик, сен а нек
тынгылайса?
— Сюйгенигизлей этигиз,— деди, не алай, ие былай деп,
чорт кесмей.
— Сора чакъырмайбыз!^ Теммот бу эки сёзнюайтхант
лай, къызлагъа отоу жылыракъ кёрюндю.
— Бизни аллай бир инжилтмей, эрттеден окъуна алай
.айтып къойсанг эди уа! деди, тырман этгенча, артха бурулуп, Аминат.
Алай эте, андан-мындан сёлеше, чам эте, лакъырда,
эте, байрым ингирге дери деп айырршдыла.
VII б а щ ы
.
;
ТОЙ
Бирер кюн ары жолгъа, бирер кюн анда солургъа,
:ючюнчю кюн, бир да болмай къалгъанда уа — тёртюнчю.
кюн ингирде Ючкюмелде болурсуз деп, Сардионнга Азретни, Астемирге Хыйсаны жибердиле.
Баймырза уа, башхагъа ышанмай, ол нарат къурукъгъа биягъы айыу жауну сюртеди. Тауланны нёгерлери бла
чакъырып, арбазны тёбен мюйюшюнде, ат орунну жанын,да, терен уручукъ. къаздырды. Ташлы жерде аллай уру
къазгъан ийне бурну бла кёр къазгъан кибик эди...
Астемир келди. Анга бек къууандыла. Баймырза аны
бюгюн болмаса кёрмегенди. Ол Нохтарны ажымлы жоюл15*
227
гъанын эшитип келгенде, Баймырза къошха кетип эди.
Бюгюн аланы танышдырдыла. Баймырзаны жюреги толду.
— Бюгюн, бу къууанчда, ол жазыкъ сени кесини арбазында кёрсе эди, къууаннгандан жюреги тау кибик болур
эди!
— Айхай, аны бир кёрген манга дуниягьа жангыдан
туугъан кибик болур эди. Алай, къарнашым, дуния алайд.
Анга адам къол жетмейди. Ол аллах къолундад..Орта кюн нарат къурукъну баш чокайына къоз бёркню^
бегитдиле. Сора юч жанындан юч узун мансла бла тутуп,
ёрге сюей тургъанлай, Сардион бла Арчил жетдиле. Ала
да болушуп, тюбюн уругъа сугъуп, ташла бла къаты бе­
гитдиле. Тёппесинде къоз бёркню Дарий, чилле къол жаулукълары ингирги сериуюнде шууулдайдыла. Бата баргъан кюн кёзюнде къоз бёрк жылтырайды. Аны кёрюп, сабийле къарап-къарагъынчы арбазны толтурдула. Анга
аладан башхала да къарайдыла.
Шапала къазанла къайнатадыла. Къызла арбазны сыйнагъандыла, отоуланы жарашдыргъандыла. Масхутну тамата этип, киеу нёгерни хазырлайдыла. Масхутну орнуна
къошха адам жибернп, аны алай чакъыргъандыла — ол
Нохтарны бек сюйген нёгери болгъаны себепли. Чакъыргъанлары ючюн, ол кеси да бек ыразы болгъанды. Киеу
иёгерге Арчилни да къошхандыла.
Тойгъа хар зат хазырды. Баймырза оноу этип, киеу
нёгерни сыйлайдыла. Кими бал бозадан, кими сырадан
тартады. Юйде берекет шауданча къайнайды. Бирлери акъ
атны башындан тутуп, киеу нёгер Бакъсанукъалагъа
кетди.
Бакъсанукъа ахырында, башха этер амалы болмай
къалгъанда, къызын кеси сюйгенлей хазырлатды. Аминатны атасы бла, анасы бла бирге, Гирхожандан кёп жууукълары келдиле. Киеу нёгерге, адетде болгъанча, чам этип,,
оюн бла, лакъырда бла тюбеп, сыйлайдыла- Шапала, чепкен сокъгъан кибик, къазанланы бла отоуланы араларында тохтамай айланадыла.
— А, абаданла!
— дегенни айтды сырагъа хорлатмай,
кесин сакълагъан Масхут.— Айып этмегиз, бизни мында
бир улакъчыгъыбыз къалгъан эди да, биз аны элтирге деп
келе келгенбиз. Заман болгъанды, кесибиз да кёпге къойгъаныбыз ючюн уяла-уяла келгенбиз.
— Келген эсегиз да, сау-саламат келигиз. Алай бизде
аллай мал жокъду,— деди Аминатны атасы, Бакъсанукъа
бла киеу къарындаш Жансох, мыйыкъларын эки жанына
сылай.
228
— Сен, Жансох, жангы адамса, биреуню къошунда не­
си болгъанын алыкъа толу да биле болмазса! — деди Масхут.
— Жашла, маржа, кертда да алай болуп, мени уялтмагъыз. Барчыгъыз, бир къарагьыз тёгерекге. Ажашхан
мал иш бар эсе,— деп, Жансох ышарып, бир жашха къарады.
Ол жаш отоудан окъ учханлай чыкъды. Эки жаны да
дауур болдула, отоуну чам толтурду. Ол жаш башы да
бота бла жабылгъан бир тиширыуну билегинден тутуп
къайытды.
— Тамата! Кертиди, быланы бир маллары ажашып,
мында бизникиле бла тура эди да, ма, табып, алып келеме.
— Аперим, л<аш, аперим! Ыстауатындан ажашхан малны иесине къайтармай жараймыды. Бернгиз кеслерине,
хайырын кёрсюнле,— деди Жансох.
Башындагъы ботаны ал къанатын артха къайтарып, бетин ачдыла. Бакъсанукъалада шапалыкъ этип тургъан
къатын, ышара тёгерекге къарады. Дуния харх, кюлкю
болду.