Бахсан Жулдузу - 12

ЭНДИ сёзню ачыкъ этмей болмайды. Азретден башха адам а
керек тюйюлдю. Бу тюбесин да, мени акъылымы ангылатсын. Ана.м айтханлай, буйрукъ болуп тура эсе уа! Хазнамы болур. Бакъсанукъа кесича бай адам излерикди. Ол
ишексиз алайды. Мени уа нем -барды? Аны къатында бир
затым да жокъду. Жалан да таза сюймеклигим. Б1нна айт­
ханлай, къызны жюз жаш тилер да, бири алыр дейди.
Азрет келечилик айтханлыкъгъа не болады да! Болса, андан табы жокъду. Болмаса уа, не этерикбиз, тёзербиз. Атама да тёзгенме». Алай, «тёзерме» деген сёзню ичинден
айтханлай, жюреги чанчды.
— Азрет, жаным, айт, не дейсе?
— Сен ыразыса да, Теммот?
— Ётюрюк не асыу, бек ыразыма. Аймёлекге мени кёзюм эрттеден бери къарайды. Кертиди, аузум аузуна сёлешмегенди. Эсингдемиди, Бакъсанукъа экибизни да биринчи кере дырын жыяргъа деп изеуге элтгени? Ма ол кюнден бери.
— Андан бери аны манга бир сагъынмай къалай тургъанса?
— Бошуна жаншагъанны кёрюп болмайма. Ма, сёзню
ачар заман жетди да, айтама. Не эталлыкъ эсенг да, энди
бир да аяма,— деп, Теммот татыулу ышарды.
— Мен бюгюнден ары андан башха ишни къолума алмам!— деди Азрет, башына алгъан, ант кибик, уллу борчну къыйынлыгъын ангыламай. Аны жюреги асыры халалдан, ол неге да, не ауур ишге да хазырды, жалан да Тем;мотха бир ахшылыкъ болсун ансы. Бусагъатда аны башха
сагъышы да, къайгъысы да жокъду.
158
Налдюзню башын къайгъы къысхандан, ол кюнден
кюннге аза барады. «Бу ишни нек башладым мен? Сагъыш этмей, къартдан башы хайран болуп айланнган ыннаны сёзюне къарап! Къарындашыма да бошму айтдым
дейме. Аны да нек къыйнадым. Башха билегим мени да
жокъду. Аны сакъларгъа керекме. Бу жангызлыкъла мени
телн этдиле. Къарындашым жангыз, Теммот да, атасы да,
Азрет да жангызла! Бу жангызлыкъ эсиме тюшсе, башым
атылады, чачылады. Аллахны бизге не дерти болур! Тоба,
тоба! Аллах, сен кеч мени тели жаншагъанымрл! Ыннагъа
барып, бир таш салдырайым»,— деп, чыгъып кетди.
Ыннаны юйде тапхан тынч болмаучу эди. Алай бусагъатда ол юйюнде боза къалагъын жууа тура эди. Аны
сырагъа бла бозагъа усталыгъын билмеген адам болмаз.
Этли юйню — ыргъагъы, бозалы юйню — къалагъы! Бу
сёзле Ынна ючюн айтылгъан болур эдиле.
— Ынна, бозамы биширесе?
— Угъай, келин, хазырлай турама. Къалагъынг болмаса, боза бозамы болады.
— Б1нна, бир таш салырменг деп келгенме. Къайданэсиме салдынг эсе да бу ишни! Тураем жата, къайдан
чыкъды бу хата дегенлей болдум да къалдым.
— Келин, жарсыма. Аллах буюруп къоярыкъ эсе уаГ
Умутну юзмейме мен,— деп, олсагъат тапкада агъач табагъындан ууакъ ташчыкъланы алый, таш салып тебиреди.—
Теммотчукъ а алыкъа жукъ билемиди, айтханмысыз?
— Угъай, жарлы! Тюзюн билгинчи андан жашырып тура-быз.
— Ол да алай болсун,— деп, ынна ташларын ары сала,
бери тюрте, дагъыда барын да ууучуна жыйып, къатышдыра, ичинден не эсе да шыбырдай, жаяды. Биягъы ары
эте, бери эте, бир къыйырдагъын ары тюрте, бери сала
кетди да:
— Келин! Мен жукъ биле эсем, сен бусагъат бир хапар^
эшитесе,— деди учуп баргъан жумарукъ тауукъну сермеп
тутуп, Налдюзге берген кибик, иги да жарып.
— Ма, къарачы былагъа. Бу хапарды, бу уа — келечи.
Бу Теммот кесиди. Ма бу уа келинчикни юйю. Хапар сакъла, келин.
— Ынна, хапарны уа хапар биледи ансы, мен жаратмагъан болуп къалса уа?
— Таш сала туруп, келин, алай армау этиу жарамай159
ды. Иги хапар келлик эсе да, энди буздунг да къойдунг.
Адам алай этемиди!
—' Къоркъгъандан этеме алай да, ынна.
— Келин! Ахшыгъа тёрелерге керекди. Адам алай эте­
миди!
— Энтда да жангыдан бир кёрчю, ынна.
— Угъай, келин! Бюгюн энди не таш салсанг да, ол
ТЮЗ айтырыкъ тюйюлдю. Тамбла салырма. Кесинг буздунг
ансы, кёрпозтген эдим да, бир тан бола тура эди.
«Мен сылхырбаш нечик, оюп къойдум. Мен алай айтмасам эди, ишибиз къуралып къаллыкъ эди»,— деп, анга
къаты ийнанып, Налдюз, бютюн бек жарсый, юйюне къайтып кетди...
Чёпе Уллу Къарачайгъа кетгенли он беш кюн болду.
Хамзат бий бюгюн, тамбла жетеди деп, Солтан-Мурат
ашыгъып сакълайды. Чаришге хар затны хазыр этгендиле — Курму тюзюню ташын ариулагъандыла, атланы чапдырлыкъ жерлерине белгиле салгъандыла. Хамзат бла
бийче къарарыкъ жерде къангадан бийик кётюртме этдиртгенди, алайдан тёгерек къол аязында кибик, алай
туурады. Кеси уа чаришге къатышыр умут этеди. Тор
ажирни хазырлайды. Аны хазырларгъа, жарау этдирирге
Чёпе болса иги эди, алай Къарачайгъа барыргъа андан
башха ада'м жокъ эди. Чёпе жолну таныйды, ары кеси бла
бир ЭКИ кере баргъанды. Аны себепли, ажирге жарау кеси
этдиреди. Эрттен сайын кетип, Кылдыдан ёрге айланып
чабады.
Солтан-Мурат атны бек сюеди. Чёпеге ышанмай, кеси
ат оруннга кирип, аз къарамагъанды.
Тор ажирни субай санлары кёплени сукъландырадыла.
Бойнун садакъ этип, тепсеп тебиресе, сейир этерсе. Жюгенден къысха тартып, къамичини жетдирсе, ауузлугъун тишлери бла къабып, мыллыгын алгъа атар не да эки арт
аягъына шиш турур. Аны аллай къылыгъын билмей, ажир
кесин алып къачханын Солтан-Мурат эсинден кетермейди.
Ол жол атдан кетерге аздан къалгъан эди.
Ажирни андан сора да бир аман къылыгъы барды —
юркген этиучюдю. Болса да, не аман къылыгъы бар эсе
да, сен аны биле эсенг, ол къоркъуусузду. Билмесенг палахды ансы.
Бийче да тойгъа хазырланады. Ол эрттеден бери адам
къолу тиймеген кюбюрлерин ачып, харакетлерине къарай160
ды. Биринчи кюбюрню ачханлай, аны ичинден нарах чыракъ ИЙ.ИС бурнуна ургъанында, кесини къыз заманы эсине
тюшдю. Къарт болгъанын андан бери не къадар заман
озгъанындан билди. Аякълары тохтагъанлыкъгъа, жюреги
уа къарт болгъанма дерге бир да унамайды.
Юйлерин да жарашдыргъандыла. Эки кюнню ичинде
кийизлерини букъуларын къагъып, юйлерин сюртюп тургъандыла. Элде бек уста къатынла сыра, боза биширгендиле. Союмлукъ малланы бюгюн-тамбла элге тюшюрлюкдюле. Отун кёпдю. Тойгъа бары да хазырды.
Солтан-Муратланы арбазларында, юйлеринде этиле
тургъан ишле была не эсе да бир уллу къууанчха хазырланадыла деп элде уллу хапар чыкъды. Тюзюн билген а
жокъду. Элде тюзю белгисиз сёз жайылса уа, аллах сакъласын, не эсингде, не тюшюнгде болмагъан затла къанат
битип учарла, болгъанны башын тюбюне этерле. Аны
жаратмай, бийче: «Къарындашымдан туугъанчыкъ Хам­
зат бий келеди. Аны намысына Солтан-Мурат бий чариш
къурарыкъды»,— деп, эшикни ачмай, терезени жени этди.
Толу тюйюл эсе да, ол да керти эди...
Къанат а Аймёлекге битген эди!
Азрет ол кюн окъуна Аминатха тюбеди. Кюн сайын
Аминат суу къылычха эки челекни да салып, суугъа барыучусун ол ‘биледи. Бюгюн ол суугъа барыр заманнга .
Азрет аллын сакълап, орамда ары-бери эте, булжуйду.
Къыз арбаздан чыкъгъанын эслеп, къатына жууукълашханлай:
— Аминат, айып этме, сабыр бол, сёзюм барды,— деп,
аны аллына жарыкъ ышарып атлады. Къыз жунчуду.
«Кимни не дерти, тирменчини суу дерти» дегенлей, ол
кеси сакълап тургъан иш ючюн тыйгъан суннган эди.
Азретге бир тюбесем эди деп тургъан къызны борбайлары
къалтырап къалды. Эки кёзюн эки аягъындан алмай тохтады.
Теммотну Аймёлекге акъылын Азрет анга айтды. Аны
эшитгенлей, къызгъа жан кирди, тирилди, ышаргъан да
этди. Ол ууахтыда аны эсине Солтан-Муратны келечи этгени келди. Алай аны юсюнден бир зат да айтмады.
— Аминат, созмай Аймёлек бла сёлешип, жууабын
билдирирсе деп тилейме.
— Ахшы, Азрет.
11 Ж. Ж. Залиханов
161
— Аузунгдан чыкъгъан нохтабауунг — мардады.
— Ахшы,— деп, эринчиклери ышарыргъа хазырлана^
кёзчюклери жылтырай, ичинден: «Мен излеген нохтабауну
уа аллах буюргъу эди...»— деп, Аминат суу алыргъа кетди..
Аны ызындан къараргъа сюйюп тургъан Азрет, бирле
кёрселе айып этерле деп, артха айланды да, Аминат бла
тюбегеними Теммотха айтайым деп кетди.
Аминат, суу алып, юйге терк къайытды. Ол бусагъатда
кётюрюп келген эки челек бюгюн анга эки къамилни ауурлугъу чакълы бир да кёрюнмедиле. Челеклени аш юйге
кийирип, суу къылычны да :мюйюшге сюеп, ол, мычымай,
ёрге отоугъа чыкъды. Аймёлек анда жюн тарагъыны тишлерине патеген сюрте тура эди. Аминат жетип, аны артындан къучакълады.
— Э къыз, не этесе? Къолларымы таракъгъа урдураса
да!
— Урдур, Мёлек, урдур! — деп, къууанып, къучакълайды.
— Санга бюгюн не болгъанды, э къыз? — дейди Аймё­
лек, аны къучагъындан кючден-бутдан ычхына.
— Бир да сорма сен бюгюн манга болгъан ишни!
— Сора сормам алай эсе.
— Угъай, угъай, Мёлек! Угъай, сор, сор! Бусагъатчыкъдан сор, терк, терк сор! — Аминатны къууанчы эрттенлик:
кюнню тыякълары жылтыратхан чыран кибик, алай жарыкъды.
— Сора сорайым; айтчы, не болгъанды? — Аймёлек:
сейирсинип, аны кюле тургъан кёзлерине къарады.
— Теммот санга келечилик айтдыргъанды!
Аймёлек сюелип тургъан жеринде чёгюп къалды. Ол
ууахтыда юй да, Аминат, бары да тёгерек айландыла.
Жюрекчиги «дыркъ» деди да, сора артал да тохтап къалгъанча, алай кёрюндю. Аминат суугъа барама деп, анга
аллай хапар келтирликди деп аны эсине къайры келлик
эди! Аны чёгюп «ъалгъанын Аминат энди эследи.
— Мёлек, оу кюнюм, не болду? — деп, эси кетип сорду..
— Бир зат да угъай,— деди Ам.инатны билегине тыянып, жеринден кётюрюле. Ол за.манчыкъгъа аны эки эрини
тёшекде жыл жатхан кибик къургъакъсып, агъардыла.—
Бир зат да болмагъанды манга.
Энди Аминатны ол къучакълайды. Кесини къууанч
жиля.мукъларын жашырырча, аны къаты къысады. Экисини да жюреклери, бир бирине эришгенча, терк-терк тебедиле. Аланы алай терк тепгенлерин экиси да эшитип, бири:
162
бирини жюрегине тынгылайдыла. Аланы ол тебиулери —
къууанчларыны жарыкъ жырлары эдиле.
Аймёлек Аминатны кёзюне къараргъа уялады. Теммотну муну бла сюелгенин эшитгенли бери жюреги мынга тюз
бол!иагъанды. Аузун ачып, бир сёзюн да айтмагъанды,
алай ичинден а кюйгенлей тургъанды. Аланы нени юсюнден сёлешгенлерин билмей, гюнахларын алып тургъанды.
Аны аллай акъылына ол кюн атасыны Аминатха ачыуланып айтхан сёзю да болушхан эди. Энди уа ала барысы да
ётюрюк болгъанларын кеси къулагъы бла эшитди, кёзлери
бла кёрдю, жюреги ийнанды. Тюнене къарангы кёрюнюп,
тюкге да санамагъан жашау бюгюн Аймёлекге асыры татлы кёрюннгенден, аны къуру Аминатны угъай да, битеу
тауланы къучакълары келди. Къууанчы жюрегине сыйынмагъандан, кёз жашлары тышына андан тёгюледиле. Ала
муну насыбыны биринчи атламларыны шагъатларыдыла.
— Мёлек, жаным! Мен айтханны эшитдингми?
— Эшитдим,— деп, къучакълап тургъанлай, анга эслетмей, бир къолу бла кёз жашларын сюртюрге кюрешди.
Аминат аны эследи, болса да, билмегенча этип къойду.—
Эшитдим,— деди Аймёлек экинчи кере да шош, мёлек
ауазчыгъы бла.
«Эшитдим» деген сёз анга балча алай татлы да, хычыуун да кёрюндю. Аминатха ишекли болуп тургъан кезиучюгю саналмаса, бу Теммотдан умутун бир кюнню да юзмегенди, сакълап тургъанды.
Адамны жюреги сейирди, бютюн да жашны бла къызны! Теммот Азрет бла сёлеше туруп, ол анга айтхан сёзлепи Аймёлек да Аминатха айтды. Жашланы сёзлерине
тынгылап тургъан кибик! Жюрек жюрекни ангылайды, не
узакъда болса да, таланнган!
Аминатны къучакълап, аны терк-терк ургъан жюрекчигини жылыууна къысылып тургъанлыкъгъа, Аймёлекни
эсине — ол Теммотну биринчи кёрген кюню келеди. Ууакъ
сабийле, бир кюн наныкъ жыя барып, къолума шинжи киргенди деп, Теммотну гузаба эте, жёнгер жашчыгъын чакъыргъаны, нек эсе да, бюгюн кибик эсиндеди. Алай, ол
кимни атын айтып чакъыргъанын а унутханды. Теммотну
атын угъай да, ол кюн юсюиде болгъан чепкен къапталчы-гъы да кёзюне кёрюнеди. Бир токъбетчик, токълучукъ ки­
бик.
— Сора, Мёлек, нохтабаугъа не дейим?
— Сюйген затынгы.
— Азрет да алай айтханды. Анга уа не дейим? Кесинги
деп къояйыммы?
И*
163
— Ол а бек иги эди.
— Уялгъан этеме анса, алай айтып, бир кёрлюк
эдим,— деп, Аминат жарыкъ кюлдю.
— Не билейим, э къыз. Кесинг а къалай айтхын?
— Сора, сен айт.
— Мен айтсам...
— Была къайдадыла? — деп, Бакъсанукъа биреулен
бла эшикден кирди да, къызы сёзюн тыйды.— Мындамьь
сыз? Барчыгъыз, бизге бир къабар зат мажарыгъыз.
Къызла экиси да отоудан шош чыкъдыла. Бакъсанукъа
къонагъын олтуртду.
— А, Рамазан, былай келгенинге бек къууандым. Элде
уллу, гитче да сау-саламат эселе, биз сорлукъла барысы да?
— Аллахха шукур, Бакъсанукъа, барысы да сау-саламатдыла.
Рамазан герхожанчы, орта бойлу, онг кёзюню тюбюнде
къызаргъан тубусу онг жыягъын сол жыягъындан эсе абадан кёргюзтген, токъ бетли адамды. Олтура туруп тюклюуллу бёркюн тешгенде, уллу мантылайы жарыды. Баям,,
элде жюлютген болур эди, башы жюлюнюп. Бу Иткъолда малларына бара, ныгъышда Бакъсанукъа тюбегенине
бек къууанып, къаты болуп, суусап иче бар деп, юйюне
къайтаргъанды. Энди къонагъына хапар сорады. Анданмындан сора келип, Оразайгъа жетди. Урданланы Оразай
бла Рамазан экиси эки къарындашладан туугъанладыла.,
— Оразайны жашчыкълары уа жетгенмидиле, харип?
— Хау, жетгенни къой, не айтаса, бек хайт деген, алгъа ургъан кезиучюклериди. Таматасы юйдегили да болгъанды. Тюз да аталары кибик, ишге кеслери да алайдыла. Оразай ишге бек къаты адамды. Бир алгъан ишин ахырына чыкъмай, тынгылы этмей къоймаз.
— Жашчыкъларына къууандым. Бир бирден аллах айырмасын. Мен ишлеген адамны бек сюеме.
— Ишлемей жараймыды, Бакъсанукъа. Ишлемей адам
къалай жашарыкъды?
— Кертиди. Оразай адамгъа онг тапдырыргъа итиннген, огъурлу адамды.
Аминат къумгъан бла таз алып кирди да, экисини да
къолларын жуудурду. Кёп мычымай, ашарыкъла келтирип,
къангагъа салды. Ол кезиуде Рамазан:
— Тохта, Бакъсанукъа! Бу герхожанчы къызчыкъды
д а !— деп, къобуп, къолун тутду. Бюгюн бола тургъан ишле бла алайсыз да уууртчукълары къызаргъан Аминат
бютюн да къызарды.— Сен а бери къачан келгенсе?
164
— Аминат а, харип, мында эрттеден бери турады.
Сен а Рамазанны таныдынгмы?
— Хау... угъай, хау,— деди къалай айтыргъа билмей,
жунчуп.
Ала экиси да кюлдюле.
— Узалчы, Рамазан. Сен жолоучуса, ач да, суусап да
болурса,— деп, Бакъсанукъа аны аллына жан сюекни
бурду.
Ала ашап башлагъанлай, Аминат отоудан чартлап
чыкъгъанча болду. Ол Аймёлекге ашыгъады — не эсе да
бир магъаналы сёзню айтып башлагъанлай, была келип,
тыйып къойгъандыла.
Солтан-Мурат келечи ийген кюнден бери, Бакъсанукъаны тынчлыгъы маймул ауана кибик болгъанды. Ол къызыны юсюнден сагъышны бир кюнчюкню да къоймайды.
Бек къайгъылыды. Анда ол, мында бу деп, Бахсан аузунда кеси таныгъан, бу уа къалай болур эди деген къолайлы юйюрлени барысын да эсепге альш, кёп къарагъанды.
Болса да, Оразайлада тохтагъанды. Аны жашлары эсине
тюшгенди. Ма, аладан бир хапар билир умут бла, алай
къаты болуп, Рамазанны юйюне аны ючюн къайтаргъанды. Аймёлек ол жашланы бирине тюшсе эди деп, атасыны
акъылы алайды. Оразайны жашлары жетгенмидиле деп
соргъаныны магъанасы ол эди. Аланы бири алыкъа юйдегили болмагъанын эшитди. Энди, не мадар да этип, кесини
къайынларыны юсю бла, намысларын да сакълап, ол ишни ариу мажарыргъа, ма аны бек уллу умуту буду. Бу иш
кеси умут этгенча къуралса, анга андан уллу ахшылыкъ
керек да тюйюлдю. Алай бу ишни созуп амал да жокъду — Солтан-Мурат муну къызындан алай тынч айырылып
къалмазын Бакъсанукъа биледи.
Бакъсанукъа къошларына жылдан эки кере чыгъыучу
эди — жаз башында, къой къозлагъан заманда бла кюз
артында, мал орунлагъа, биченнге къараргъа. Солтан-Му­
рат салгъан къайгъыдан бери да, къызына тынгысыздан,
анга къоркъгъандан, бир да чыкъмагъанды. Бий аны алай
къоркъутханды. Кишиге билдирмейди, алай кече, кюн да
кёзюн алмай, къызын алай сакълайды.
Тилеп, Масхутну жалчы этип жибергенли, малларына
къайгъысызды, анга ышанады. Масхут керти адамды. Аны
жаллыгъын элде жюрюген хакъдан эсе аслам окъуна этгенди. Анга да сокъуранмайды. Энди Бакъсанукъаны бек
уллу сагъышы — Оразайны жашыны юсюнден кесини
акъылын къалай бла билдирейим демекди. «Ол ишни барьша айтыр кереклиси жокъду. Къайынла Герхожанда
165
кёпдюле. Бу ишими тыш адам билген — ёлюп кетген кибикди. Адам К6 СИ тилеп къызын эрге берген боламыды?
Андан уллу айып къайда! Аны тыш адам билгенден аллах
сакъласын. Бек сакъ этилир ишди. Аминатны анасыны
юсю бла къураргъа керекди. Ол бирсилеге ушамайды, аузу
къатыды, сёзню ичинде тута биледи. Мен бу ишими
жангыз анга ышанырыкъма. Ол анда аны жел бла, аяз
бла билдирсе да, бир мадар этер. Тиширыула аллай затха
бизден эсе устадыла. Къайры кетгеними кишиге да билдирмей, барып, кесим тюбейим. Эрттенликде эртте кетсем,
ингирге къайтып келликме. Ол заманнга не боллукъду?
Аллах айтса, бир зат да болмаз...»
— Мёлек,— деди артха къайытханлай Аминат,— не эсе
да бир дей тура эдинг?
— Хау, мен айтсам игиди дейме.
Аминатны учуй кетериги келди. Ала кёп сёлешдиле.
Эки къыз бирге къалсала, тыш адам чырмамай, ала бир
бирлерине айтмагъан дунияда бир зат къала болмаз. Ала­
ны алай ичги, жашырын сёзлерин мен дуниягъа къалай
туура этейим? Аллах сакъласын! Ала ышанып бири бирине айтхан къыз жашырымла — сыйлылыкъны да сыйлыларыдыла. Мен эки къызны аллай сыйлы жашырынларын
жаяр амалым жокъду. Угъай, угъай! Ол кеслерини араларында къалсын...
Бийче тойгъа, жашы чариште нени да хазырлагъандыла, жарашдыргъандыла. Гумулада толгъан боза къошунла къайнайдыла, къурманлыкъгъа эндирген малланы аямай семиртедиле.
Алай, не медет, Хамзат бий келмейди. Андан бир тюрлю хапар жокъду. Чёпе къайытмайды. Суугъа батып кетмеди эсе! Солтан-Мурат асыры ачыуланнгандан, жюреги
ере ёртенлей жанады. Алайсыз да баштёбен бий, арабий,
гуппур окъуна болгъан кёреме дерсе.
Жарахматны жашындан туугъан жашчыкъгъа ат атап,
бешикге салдыла. Алай атайыкъ, былай атайыкъ деп, бири
бирине жетдирмей, гузаба эте тургъанлай, Теммот атына
минип, алайны озуп баргъанын Жарахмат кёрдю. Теммот
атагъыз деди ол, угъай дерге амал болмазча ауаз бла.
Энди Ючкюмелде эки Теммот барды — Малчы улу бла
Алау улу.
— Нохтарны жашы Теммотча жаш болсун, Сабанчы
166
къызы, жашынг!— деп, Жарахмат юйдегисине алай айтып, ныгъышха чыгъып кетди.
Налдюзню хоншусу ынна да бюгюн мындады, кёп къатынла бла бирге. Гитче Теммотчукъну бешикге биринчи
салыргъа анга тюшдю — бюгюн бери жыйылгъанлада ол
бек таматады.
— Ынна! Сени къолларынг огъурлу болуучудула, бе­
шикге сен сал,— деп, Сабанчы къызы жашчыкъны анга
берди.
— Бюгюн, бу сыйлы байрым кюн бешикге тюшеди Теммотчукъ! Я аллах бу да бу кюнча, битеу элибизге алай
сыйлы, атасы, анасы сюйгенча, жамауатны къууандырырча, халкъыбызгъа жарарча аллай адам болсун! Акъылы
тенгиз кибик терен, насыбы Бахсан сууча тауусулмагъан,
намысы тауларыбызча бийик, саулугъу темирболатча къаты болсун! Муну бешик башындан огъурлу къара къаргъа къычырыучу нёгери болсун! Я аллах, юйюрлю болсун,
биринчилери тыякъ тутсунла, экинчилери таракъ тутсунла! Амин! — Алайда болгъанла бары да амин дедиле.
Сабийчик, ыннаны айтханларын ангылагъанча, бёлей
туруп шошчукъ турду. Ай, бешик бауну къысханлай алай
башлады алай да, аны сырыйна ауазчыгъы хоншулагъа да
эшитиле болур эди.
Б1нна къонгуроу ауазы бла бешик жырны сабыр тартып башлады:
Бёлляу, бёлляу, бёлейим,
Санга ахшылыкъла кёрейим!
Жандан сюйген жан балам,
Адам болуп кёрейим!
Бёлляу, бёлляу, жиляма,
Кёзлерими гинжнси!
Бёлляу, бёлляу, тынч жукъла,
Жюрегими гинжиси!
Ыннаны бешик жыры узун эди. Жашчыкъ, шошая келип, кёзчюклерин къысды. Ь1нна да шошдан шош бола келип, тохтады да, аны башчыгъын жапды...
Теммот юйлерине бир отоу къошаргъа деп, эрттеден
бери кючсюнеди, алай базынмай тургъанды. Энди уа Баймырза бла кенгешгенли, таукел болуп, созмай, ташын, агъачын хазырлагъанды. Адамны игилигин унут.магъан— ол
адамлыкъны бек баш шартыды. Ючкюмелде адам юй ишлей, не да башха ишге изеу этип, Теммот къатышмай хазна
къалмайды. Аны ючюн болур, Теммот юй ишлейди деген
хапар жайылгъанлай, жашла келип, ташын, агъачын ха167
зырлауда анга болушур керекли къоймагъандыла. Ол кереклерин алай терк Теммот аланы хайырларындан жарашдыргъанды.
Бюгюн Баймырза элде эди. Эрттенликде адамла Теммотха юй ишлерге деп келгенлерин ангыламай, ала ныгъышха жыйылгъан адамладыла деп, ашыкъмай алагъа
келди. Алай, келе келип, ала юй ишлерге деп келгенлерин
билгенлей, хахай этип тохтады.
— Теммот, угъай, жарлы, къой. Алай жарамайды,—
деп, алайгъа жыйылгъанланы армау этди.— Геуюрге кюн
бизге жарашмаучуду. Мен бюгюн башларыгъызгъа ыразы
тюйюлме. Геуюрге кюнню биз ырыслагъан этебиз. Иги жашла кибик, эринмесегиз,— тамбла башларбыз. Айхай, созудгъан этеди дериксиз ансы — байрым кюн башласакъ, бак
аламаты ол эди.
Алайда болгъанла, бютюн да Теммот бла Азрет, сейчрге къалдыла. Ырыслагъаны ючюн угъай, алай кёп сёлршгени ючюн. Баймырза кёп сёлешмеучю адамды. Аны бары
да биледиле. Туугъанлы бери малладан айырылмагъан,
адам бла аз тюбегени себепли, ол кёп сёлеше билмейди.
Бусагъатда аны сёзю алагъа алай узун аны себепли кёрюндю.
Адамла не этерик эдиле. Бир уллу киши «еле келип,
угъай, ырысды деп тохтаса. Тамблагъа деп тохташдыла.
— Къурала баргъан ишибизни бир тели къарт малчы
оюп къойду деп, айып этмегиз, аланла. Атам, харип, геу­
юрге кюн юй ишлегенни къой да, элден чыгъаргъа да унамаучу эди, ырыслап. Геуюрге кюн бизге жарашмайды деп.
Келгенле салталарын, балталарын кётюрюп, бош турмайыкъ дегенча, ныгъышха бурулдула. Алай ныгъыш
таматала — не Боракъа улу, не да Саламгерий улу алыкъа
чыкъмагъандыла. Теммот а не ала бла, не Баймырза бла
кенгешмей, юйюне отоу къошама деп, бюгюн не акъыл бла
башлагъаны сейир эди. Аны ишин билмегенлеге. Аны
ишин жалан да кесини анасы бла, Баймырза бла, аны жашы биледиле. Жашы ашыгъады. Анасы аны бек жаратады.
Асыры ыразыдан ичинден къууанады. Налдюзню ол
къууанчын кесини бет жылыуу сатаргъа къоркъууду. «Аны
аллах сакъласын!»— дейди кеси да.
Экинчи кюн изеучюле отоуну ишлеп тебиредиле. Гёжефча жашла уллу ташланы таи жарашдыра къалайдыла. Оюн, лакъырда, чам ишлерин женгил бардырады.
— Ой, хомух! Тут муну, къарыуунгу кюзге аямай эсенг!
— Бу уа, тейри, Батай къызыны батаны тюйюлдю! Андан эсе аууруракъды!
168
.— Хыйса, неге къубуласа? Ай кёрген эбизе кибик, гамайынгы да кёкге буруп.
—Тут, ыч'хындыраса, маржа!
— Шалбаргъа сакъ бол!
— Ай, Баймырза былайда болмагъа эди, ансы мен
санга этиуню кёрюр эдинг!
— Эй, сизни огъесе!
— Къолуму эздиресе!
— Эзилген къолларынг кёп болгъа эдиле!
— Эзилселе уа санга кесим да барырем.
— Аха, тап тюшдю. Я аллах, огъурлу тюшген таш болсун!
—Былайы огъурлу жерди, Налдюз! Бу мурдор салыннган бла юйюнге бир уллу къууанч келсин!
Арбазда изеуге ашарыкъ эте тургъан Налдюз ол алгъышха бек ыразы болду. Бу битгенлей, юйюне келин келирин сакълагъан анагъа андан уллу къууанч къайры боллукъду.
— Аллах сизни да къууанчдан айырмасын, жашла! —
деп, Налдюз алагъа ышара, къууана, тегенеде аямай ты­
лы ийлейди. Тылы ийлегенлигине ол ала бла сёзюн тыймайды.— Хыйсаны бек къыйнамагъыз, жашла. Ол назикчикди, харип.
— Анса уа, кесин бек къыйнарыкъ кёреме. Къарачы,
къалайда гитче таш барды деп излегенден башха иши
алыкъа кёрюнмейди,— деп кюледи бек оюнчу Баттал. Му­
ну къарыуу бирсиледен онглуду. Кючюне базыннгандан
болур, кесин ёхтемирек жюрютеди. Баймырзадан уялады
ансы, ол чамларын алыкъа башламагъан кибикди.
Баттал орамны озуп баргъан жашны эследи. Ол, салам
берип, озуп кетерге акъыл этди. Баттал, чартлап, аллына
чыкъды.
— Э, эгешден туугъан, изеу жыйынны юсю бла сен
алай бош къутулуп кетер умут этме!— деп байлады. Ол
жаш амалсыз болду, алай не этерик эди? Оюн — оюнду.
— Аны уа керегин бердинг, ала!
— Алай этмей жараймыды? — деп, Баттал да уллу
кёллю болду.
Ол кезиуде, быланы сакълап тургъан кибик, дагъыда
биреулен ётюп келди. Ол да салам берди. Жашладан
къайсысы эсе да, Баттал этгенлей, аны байлар акъыл
этип, орамгъа секирди. Алай Баймырза унамады.
— Къой, Ысмаил, къой! Кёрмеймисе, бу къонакъ жашчыкъды.
— Къонакъ а къонакълыгъын биле келсин,— дерге да
169
кюрешди Ысмаил, болса да, тамата аны байларгъа къоймады.
Иш къызадан къыза барады. Адам кёпдю, ала бир бирлерине чырмарла деп къоркъгъан Теммот энди ангылагъанды — хар ким кесине жер табып, бир адамча ишлейди. Баймырза, барын да алай тап жарашдырып, жашла
арасында кеси да жаш болуп ишлейди.
Тюшге изеуню ашаргъа олтуртайым деп, Налдюз алагъа жанлагъаны бла тенг, Баттал байлагъан жаш сол
къолу бла бир четенни, онг къолу бла бир къанкъаз боюнлу къошунну алый жетди. Ол, тёгерекге къарап, Батталны кёрдю да, аны къатына барып, келтиргенлерин анга
узатды.
— А, аперим, аперим, жигит! Ма жаш болса былай
болады! Юлюшлю бол, насыплы бол. Хамит!— Тёгерекге
къарап, Баймырзагъа эшитдирмезча, шош,— бир ариу
къызны къойнуна тюш!
Нёгерлерини татыулу ышаргъанлары ол сёзлеге аланы
ыразылыкъларына шагъатлыкъ этедиле. Хамит алагъа:
— Сиз да ишигизден къууаныгъыз! Айып этмегиз, ал­
лах ючюн, бир жумуш бергендиле анса, мен бусагъатда
окъуна былай къалып, сизни бла ишлеп башларыкъ эдим.
Бусагъат къайтырма! — деп, ашыгъып кетди.
— Баттал, терслик бу жол сеиде болду,— деди къайсы
эсе да шош ауаз бла.—Ол ариу къызны дединг да, Хамитчик а, харип, ол алайда нарат терекле тюбюнде сакълап
тургъан сунуп, алай ашыгъып, аны ючюн кетди.
Жашла уллу кюлдюле. Баймырза, охо да, жашланы аз
сёзлери болмайды деп, эсин бурмай къойду.
Налдюз къоймаздан, жашла — бираз ишлейик да, андан сора деп, даулаша, бир кесек мычыдыла. Баймырза —
аш жылылай татлы болады деп, ишден айырды да, къолларын жуууп, къангагъа олтурдула.
— Ма, кёремисе, Налдюз, Хыйсаны! Ашха жетсе бир да
назикме, къарыусузма деп артха турмайды да! — деп, Бат­
тал биягъы лакъырдасын этди.
— Ишлеген адам ашагъан да этеди!— Хыйса бу жол
аны жууабын берди. Жашла харх этип кюлдюле.
— Алай уллу къапма, таланнган! Къабынынг чакълы
бир таш да кётюрмегенсе!
— Ашда уялгъан ишде да алай болады!
— Уялмай ашагъыз, жашла,— деди Налдюз, уялып,
иги ашамайдыла деген акъылда.
—' Бир да къоркъма, Налдюз, уялып къаллыкъ тюйюлдю. Ишге сууукъду ансы, бу жууугъум ашха жетсе отду, от!
170
Хамит келди. Аны олтуртханлай, чамны энди анга бурдула.
—Хамит, харип, келтиргенчигинги ашаргъа деп, быллай бир ашыгъып аны ючюн къайытдынг кёреме да!
— Хау, ишге кеч болгъанлыкъгъа, ашаргъа уа кеч
къалмагъанды!
Хамит къангагъа уяла-уяла узалады.
Къонакъ жаш да жетди. Аны къонакъбайы Боракъа
улу кёреем. Жаш, келе келгенлей, изеуге тюбегенин айтды.
Техммотда бюгюн изеу болгъанын, ол ансыз да биле эди.
Байламагъан эселе да, адетни этмей къалай жарар деп,
Боракъа улу къакъ къабыргъаны шишлик этдирип, анга
да бир къошун къошуп жиберди. Къонакъ жашны къанга­
гъа олтуртдула. Ахшы адет ол жамауатны намысыды, насыбыды. Ючкюмелде аланы къаты сакълайдыла, ариу
жюрютедиле.
Ингирге отоуну къабыргъаларын къалап, Хыйсаны бойнуна жетдирдиле. Экинчи кюн, къалап бошап, башын да
жапдыла, эшигин бла зки терезесин да орнатдыла. «Теммот отоууна эки терезе салгъанды!»— деп, элде уллу сеййр эте эдиле.
Энди тиширыула этерик ишле къалгъандыла. Ичин
сюртюрге керекди. Аны Налдюз алай къыйыннга санамайды — хоншу къызла аны кёп тутмазла, къарап-къарагъынчы сюртюрле.
Азретни кёрюрмем деп, Аминат, терк-терк эшикге чыгъып, орамгъа къарайды. Аны алай этгенин жаратмай,
Бакъсанукъа; «Мынга не болгъанды?»— деп, тынгысызгъа
къалгъанды.
— Аминат, эшикде не унутханса? — деп сорду ол,
къыз артха къайытып киргенлей.
— Ханифагъа къарайма,— деди Аминат, арталлы да
жунчумай.
— Аны уа не этесе?
— Урчукъ баш келтирирге айтхан эди.
— А,— деп, сора кеси орамгъа чыгъып кетди.
— Э, къыз, биягъы атта сени нек тыйды? — деп сорду.
Аймёлек ол кире келгенлей.
— Не эсе да ишекли бола болур дейме, Мёлек. Эшикде
не унутханса деп сора эди.
— Не дединг да?
— Мен а бир тап ушатып къойдум да, охо деп кетди.—
Аминат Бакъсанукъагъа айтхан сылтауун айтды. Экиси
да кюлдюле.
— Керчи да, э къыз, не тап ушатханенг! Сакъ бол.
171
аллахынг ючюн. Не эсе да мен бир бек къоркъама. Унамазлыгъын а билеме, алай унамаса да кесин жарлы этерикди...
Аминатха бла Азретге челекле бла суу къылыч бу жол
да жарадыла — аланы хайырындан тюбедиле. Къыз Азретни сёзюн толтургъаныны юсюнден айтды.
— Бизден къайытмаса да, аллахдан къайытсын, Ами­
нат. Бек ыразы этдинг. Сау бол. Нохтабауунг а хазырды,— деп, аны кёзюне тюрслеп къарады.
— Мен да бек къууанырыкъма бу ишге. Мёлек атасындан бек къоркъады.
— Андан бизни да къууаннган жерибиз жокъду. Сен
сау болсанг, анга да бир мадар болур.
— Оу, кюнюм! Б,ИЙ келеди, мен къачайым,— деп, къыз,
ашыгъып, суу бойнуна ташайды.
Солтан-Мурат, тор ажирине да минип, чегет жанындан
кёпюр бла ётюп келеди. Теммот бла Аминат сюелип тургъан сунуп: «Биягъы была энди уа не этедиле!»—'Деп,
къаны бузулду. Азрет болгъанын таныгъанда, суууду.
«Эшта, ол мен Теммот бла кёрген кюнюмде да аланы сёзлери муну юсюнден болур эди»,— деп, эсин да бурмай,
озуп кетди.
Баймырза бла Налдюз Азретни хапарына къулакъ салып тынгылайдыла...
III
башы.
КЕЛЕЧИЛЕ
Жёнгерим КИМ болсун деп, Баймырза кёп сагъыш этеди. Алай Налдюз ол адам къошарына ыразы тюйюлдю.
Иш болмай къалса, аны башха адам да нек биледи дёйди.
Къарындашыны акъылы да алайды, алай ол туугъанлы
бери быллай ишге къатышмагъаны себепли, бир билген,
ангылагъан, быллай ишге шагъырей нёгери болурун бек