Бахсан Жулдузу - 11

келди да, ахына къамкчи жехдирди. Ахы сен кишилик эхсенг, мен ахлыкъ эхерме дегенча, мыллыгын алх-ъа ахды
да, херк кехди. Алайы аны эсине кёп захны хюшюреди.
Алай ол аланы эсине хюшерлерин сюймейди. Унухургъа
сюеди. Ёмюрде артха чыкъмаз кибик, аланы алай хереннге
сугъуп басхырыргъа ыразыды. Алай адамны акъылы бла
жюреги хар заманда да адам сюйгенлей болмайдыла —
эслерине келгенни адамны эсине хухдуруп къоядыла. Къахы жукълап хюшюнгде болмагъанны ма деп къолунга берип къоярла.
Бюгюн да алай эхдиле. Теммохну сагъышы ушкок болгъанлыкъгъа, акъылы дыркъ деп былайдан сырхлары бла
хопуракъ хашыгъанларын эсине салып къойду. Аны херки­
рек унухур ючюн ол башха сагъышла эхерге кюрешеди.
Терк-херк биринден башхагъа ёхе келип, Аймёлек эсине
жехди. «Аймёлек къалай болур? Кехе хуруп бир кёрюрем
дегенем да, болалмадым. Алгъаракъда кёргенимде, олду
деп, аны адам ханымаз эди. Асыры азгъандан. Ауругъаны
ишми болур? Кеси да мени кёзюме бир хюрслеп, бир мудах къарагъан эди. Ол мени кёзюме алай бир заманда да
къарамагъанды. Ол нек болур эди? Аминах айхханнга
кёре, Амырхан улуну умуху уа сейир кёреме да! Кёрмейсе
мени эссизлигими! Аймёлек аллай бир андан азгъанды
ансы, не боллукъ эди? Андан уллу ауруу а къайда! Эшикге чыгъаргъа да унамайды деп. Аминах аны ючюн айххан
болур эди. Энди, аллах айтса, къайыхханымлай, Аминахдан келечилик айхдырып, сёзню ачыкъ эхейим. Анамы бла
ахлуларымы да мындан кёп инжилхмейи.м. Барысы да бек
жарсыйдыла. Не эхейим, аллах да, жарлы ахам да кечсинле. Мени къоймагъанлары барына да хуурады — аханг
да жангыз, кесинг да жангыз, ангыламай эсенг да, ангы144
лар заманынг болгъанды дегенлей турадыла. Алай, Аймёлек, КИМ биледи, кеси унаса да, атасы, бай Бакъсанукъа
угъай деп тохтарыгъы баямды. Мени къоркъууум олду.
Бий Солтан-Муратдан къоркъмай, ол хауму дерикди?
Бий — бийди. Тенг тенги бла, тегене бауу бла дегенлей,
ала да быр бирлерине тартадыла. Бийни таба, ол мени неге
санарыкъды? Быллай бир заманны термилип тургъаным
анга неди? Тау тёппесинде жугъутур мюйюзюне ургъан сериуюнчюк кибик да тюйюлдю. Анга дуния байлыгъы керекди. Не болса болсун. Таукеллик керекди...»
Ннгир бола Темглот Къабакъны башындан кирди. Къытайла, кими чалы, кими хуна башындан кеч боласыз, келигиз, жыйылыгъыз деп, ким уллу да, ариу да къычырыр
деп эришгенча, къычыра, тауукъланы орунларына чакъырадыла. Сюрюуде ахшы тойгъан ийнекле, сют ийис эхе,
ары-бери чайкъала, ашыкъмай келедиле. Юйлерине жууукъ болгъанлай а, келгенлерин иелерине билдире эселе
да, бузоуларына ашыгъа эселе да, ёкюрюп-ёкюрюп, арбазларына буруладыла.
Теммот къонакъбайына келди. Алай не Астемир, не
жашы юйде жокъдула — бюпон ала экиси да жумушлары
бла Гум къалагъа кетгендиле дедиле.
Не этерик эди, юйде тнширыуладан башха адам болмагъаны себепли, алагъа намыс этип, ол кече анда къалыргъа болмай кетди. Кетип бара, эл аягъында билмей тургъанлай бир огъурсуз шошкъап ит, башын да энишге тутуп,.
къабакъ эшикден чыгъып юслерине секирди да, ат да юркдю, Теммот да жыгьылыргъа аздан къалды.
Элден чыкъгъанлай, кёп бармай, суу бойнуна бурулду.
Алайда атдан тюшюп, атны айылларын бошлады. Сора,,
кишенлеп, ауузлугъун алды да, отларгъа ийди. Кеси да
алайда чёкдю.
Жазгъы кюню узун болгъанлыкъгъа, кюн терк окъуна
Жаммаш тёбеден аууп, батып кетди. Жулдузла кёкню бийигинден жокку болуп къарагъанлыкъгъа, аланы жарыкълары жерге толу жеталмайдыла. Ахшам къарангысы шошду. Бахсан суу, тынч кечели болугъуз, адамла, дегенча жумушакъ ауазы бла шууулдай барады. Аны Бахсан тарында
бла ёзен тюзюнде баргъаны арталлы да бирге ушамайдыла. Тарда эмилик атча келген суу былайда кишен салыинган атны келгени кибикди.
Теммот, жамчысына чулгъанып, башын да кёпчекге
салып, жулдузлагъа къарай, сууну жырлагъанына тынгылай, къалкъыды. Узакъ жолоучугъа жукъу таш юсюндеда татлыды.
10 Ж. Ж. Залнханов
145
Тангны бурну бла къобуп, Теммот Гум къалагъа жол
алып кетди.
Теммотну жолунда аз-маз чырмаула да тюбей барады.
Ол алагъа артыкъ эсин бурмайды, болса да, чурумла тюбейдиле.
Бир кюн бир уллу элге кирди. Аны ариу юйлерине, юйлени асламыны кёгетлерин кётюралмай тургъан тереклерине сукълана барады. Элде не чепкен, не къаптал, бютюн
чабыр кийген бир адам кёрмейди. Кишиле акъ кёлеклиле,
тиширыуланы да акъ, къолан къумачладан жыйрыкълары.
«Мен барлыкъ жер да былай эсе, мен чепкенлерими киши­
те да алышалмам» деп, жарсый барады.
Орамны ТЮЗ да ортасында бир эсирген къауумгъа тюбеди. Ала Теммотну аллын тыйып, ичмей амалынг жокъду
деп къыса, ол унамдздан болуп, араларында сёз къозгъалыргъа аздан къалды. «Бу сюрюучю бизни ыспассыз этеди, бизни бла ичерге кюсемейди»,— деди бир узун, мазаллы жаш. Ол Теммотну атдан сермерге умут этип узалды.
Теммот иер къашдан бир къолу бла тутуп, бирси къолу
бла атха къамичини жетдирди. Ат алгъа секирди, ол жаш
да жыгъылды. Алай терк къобуп, Теммотну ызындан жумдурухну кёргюзтюп, не эсе айтды. Нёгерлери харх болдула.
Аллай ууакъ къаугъачыкъла жолда бола тургъандыла.
Алай ала аны жолуна да, этер жумушуна да артыкъ чырмау болмагъандыла...
Ючкюмелде уа, Теммотну кетгенин сакълагъанча, сейир ишле башландыла. Солтан-Муратны халын кёрген, ба­
ям, муну тёзюмю тауусулуп, ахырына тыяннганды дер.
Бети созулуп, кёзлери артха кетип, бир къужур болгъанды. Жалан да бурну тюрленмегенди. Хар ким да анга эрши кёрюнеди, кеси кесин танымай, не аз затха да ачыулана айланады.
— Ажирни суугъа нек элтмегенсе? — деп, аллында тюбеп къалгъан Чёпеге айланды. Ол а, харип, атны суугъа
элтген бла къоймай, юсюн-башын да сылап, сыйпап, аш
да салгъанды. Чёпеге жууап этерге да къоймайды.— Ат
орунну да кюремей тураса да! Санга не болгъанды, сылхырбаш? Арбазны хар кюн сайын сыйпасынла деп мен
санга ненча кере айтханма?
Чёпе, не айтыргъа билмей, ахы кетип, къалтырай турады. Бий а, ЭНДИ уа кимге илинейим деп излегенча, арбазда
146
ары-бери айлана келип, ат иликични къатында сюелди.
Аминат анга Аймёлекни жууабын айтханлы башы къазан болгъанды. Ачыуланнганлай, кеси кесин ашай, ачыуун
кймден алыргъа билмей айланады. «Ол манга алай къалай
айтып къойду? Огъесе ол биягъы атасыны оноууму болур? Танакёз Бакъсанукъа да кесин манга тенг этип,
угъай, мен этер иш тюйюлдю деп къойгъанды. Кёремисе
аны! Тахтасын бир! Мен анга аны кёп кере угъай, хар кюн
сайын жетдире-жетдире турурма. Аймёлек къолума бир
тюшге эди ансы, мен алагъа кесими бек терк танытырма.
Мен хау десем, алагъа талауму керекди? Эки аягъы басханны кёзю кёрмей, чапханлай келирге керекди, чапханлай. Быланы уа кёрмейсе! Угъай, Бакъсанукъа, мен кесин
хыликгя этдириучюледен болмагъанымы билирсиз! Мени
мындан кёп сакъларгъа кюнюм да, тёзюмюм да къалмагъанды. Жашла жиберейим. Барып, марлап турсунла да,
таи тюшгенлей, алсынла да къачсынла! Алып къачыу туугъанлы бери да тауда жюрюген адетди. Алай... Амырхан
улу бийге келирге унамагъан къызны урлап, къачырып
келтиргендиле деп айтдыргъан, кертиди, мени намысыма
ушамайды. Арталлы да ушамайды! Ай, аман танакёз, сен
мени башымы хайран этдирдинг да! Не этейим, къалай
этейим? Тохта, тохта! Аминат ётюрюк а айта болурму?
Аны къарамын мен жаратмагъанем. Не эсе да бир жашыргъаны болгъанча, манга алай кёрюннген эди. Тиширыугъа
не ышаныу барды. Болса да, бу ишде, хоу бир да, туура
алай да болмаз. Манга бусагъатда не да чюйре кёрюнеди.
Къалай этейим, къалай?»— деп, кеси да билмей тургъанлай, «къалай этейим, къалай?» деген сёзлени уллу айтып
жиберди.
Аны жанында не оноу этерик болур, не айтырыкъ болур деп, сир къатханлай сюелип тургъан Чёпе, бийи кесине не эсе да соргъан сунуп;
— Не дейсе, бийим? — деп, терк сорду. Аны бу сорууу
Солтан-Муратны эоин аяздырды.
— Дауурдан къырма да, былайдан думп бол! — деп,
хыны этди. Чёпе, жёбелеп, алайдан кетди. Кеси кеси бла
сёлешгенин Чёпе эшитгенин ангылап, кеси кесине айып
окъуна этди.
Биягъы сагъышла биягъы башын алдыла. «Мен ич сёзюмю, бек жашырын ишими жашлагъа ачып, ала да бир
зат да эталмай къойсала уа? Андан сора ёмюрге дери башым бедишден къутулмаз да. Жашла кюлкюсю болуп
къалгъандаи аллах сакъласын. Угъай, жашлыкъ этмейим
да, не боллукъ эсе да, атасы бла кесим бир сёлешейихМ.
10*
147
Маига ол да ушамайды, мен бийме. Алай, мен къалай этсем, адет да алай болургъа керекди. Манга ким дау этерикди? Бийлерини сёзюн ыспассыз этерге кимни къолундан
келликди? Хау, алай этейим. Кёп сакълагъанма, энди, эшта да, кёп сакъларгъа тюшмез. Ашыкъгъан суу тенгизге
жетмейди дейдиле. Ол тюздю. Кесим сёлешейим. Бетден
бетге къарап сёлешсем, ол танакёз, къоркъмай, манга
угъай деп къалай айталыр? Хау, сёзсюз, мен аны бла
кесим тюбеширге керекме. Алагъамы барайым огъесе аны
бери, кесибизгеми чакъырайым? Бери чакъырсам, анам не
айтыр? Бий биреуню аллына баргъандан эсе, аны аллына
келиучюдюле. Тийишлиси алайды. Алай бу иш бла уа мен
кесим алагъа баргъанлыкъгъа не боллукъду? Барайым
да, алгъа ариу айтып кёрейнм, эрнр эсе уа. Болмаса,
къоркъутурма!»
Быллай акъыл келгениие къууана, энди иши къура.лырына ишексиз болуп, ийнана, юйюне кирди.
Бу кюиледе жашыны халын анасы да таи кёрмейди.
Не болгъанды деп соруп-соруп кёре эсе да, адамыча жууап алалмайды. «Бусагъатда да, дейди анасы кеси кесине,— туура тюненеча тюйюл эсе да, мудахды. Я аллах,
мынга не болгьан болур? Муну жаш жюрегин ким къатдыргъан болур?»
— Жашым! Ол ахшы атангы жаны ючюн, мен ёлмейим, тилейме, айт, санга не болгъанды? Жашырма менден. Мен сени анангма. Сен мени къанымдан жаратылгъанса. Мени жарыла тургъан жюрегими мындан кёп жарма, мени быллай бир инжилтме, таралтма!—-деп, анасы
жашыны кёзюне къарап тохтады.
Солтан-Мурат ишини керти болушун айтыргъа уялды.
Ана — анады. Ол аны биледи. Етюрюк айтыргъа уа базыналмайды. Бу кёп жерде жашлыкъ этерге угъай демегени кимге да белгилиди. Бир башласа, къутургъан суу
кибик болуучуду — тохтай билмеген, мардада тохтамагъан. Алай, ётюрюк жарамаз, анасына уа намыс этеди.
Бусагъатда да анасыны кесини кёзюне алай термилип
къарап тургъанын ол андан ары кётюралмайды. Не болса
.болсун деп, ишин анга айтыргъа таукел болду.
— Анам, манга болгъан жокъду, алай санга уа кёп
бармай келин келирге боллукъду,— деп отоудан чыкъты.
Асыры муштухул чыкъгъандан, имбашы бла уруп, эшик
жанны къобарыргъа аздан къойду.
Алгъа анасы аны бу сёзлерин иги да айырмады. Ол бу
сёзлени жалан да Солтан-Мурат отоудан алай чартлап
чыкъгъандан сора ангылады. Аланы ангылагъанда уа эси
148
ауаргъа жетди. Ол аллай бир заманны алай ашыгъып
сакълагъан къууанчны къобуз тауушу арбазына кирип
келгенин эшитди. Къарт бийче, къанат биггенча, тирилди,
санлары женгил болдула, суууй баргъан жюреги жылынды. Жашындан туугъан къаракёз жашчыкъны кёкюрегине къысханча, кёзюне алай кёрюндю. Келинни биринчи
сабийи жаш боллугъуна аны арталлы да ишеги жокъ эди.
Ол анга тамбла эрттенликде кюн тиерине ийнаннган кибик ийнана эди.
Бийче жюрегини къууанчын саулай жамауатха билдирир ючюи тау башына минип, андан къычырыргъа да
угъай демез эди. Бу ахшы хапарын къарындашларына
билдирирге Къарачайгъа адам иер къайгъыгъа кирди.
«Тохта, тохта. Ашыгъып, бедишлик болуп къалмайым.
Кимди келинчигим деп да бир сорайым. Солтан-Муратны
элден чыгъып да билмейме. Кимден, къайдан болур? Чегемден'ми, Бызынгыданмы огъесе Малкъарданмы? Бу
ауузда уа кесибизникиледен башха акъсюек жокъду. Жаным саулай, жангызымы къууанчын кёрсем, манга андан
уллу насып къайда! Ол жазыкъ аны да кёрмей кёмюлюп
къалды. Юйлени жарашдырыргъа, ахшы сыра этдирирге
керекди. Заман сакълатмаз. Ким болур? Бийче къызланы
не башхалыкълары барды. Алай, аллах бирди, бек игиси
болса сюеме. Бек ариучукъ. Жашына бек ахшысы болурун
сюймеген боламыды?..»
Солтан-Мурат а, анасына айтып, ичин ачып къойгъанына уялгъандан, бети къызарып, не этерге билмей, арбазда айлана, орамгъа, ныгъышха чыгъар акъылда, зехледен атлады. Ныгъышха къарады да, бек алгъа аны кёзюне
Бакъсанукъа урунду. Ол, ырахат олтуруп, не эсе да айта,
къалгъанла да кюле, олтурадыла.
Бакъсанукъаны эслегенлей, бери чыгъарны аллында этген
оноуун терсге санады. «Мен барып, бу адамгъа бетден бетге
къызынгы манга бер деп къалай бла айтайым? Угъай, биягъында асыры къызгъандан айтып къойгъанма ансы, туура
алай этерге жарарыкъ тюйюлдю. Менде намыс болургъа
керекди. Андан эсе Чёпени мычымай ана къарындашларыма,
Уллу Къарачайгъа жиберейим да, Хамзатны чакъырып
келсин. Келечиге аны иерме. Алгъын Бакъсанукъагъа ийген адамым да ишни тынгылы эталмагъанды. Андан сора
кесим Аминатдан келечилик айтдыргъанымы да терс этгенме. Ол ишими Аймёлек ыспассыз этгеннге санагъан бо­
лур. Санаса да тюздю. Алайны мен сагъыш этмегенме.
Мен — бийме, кесими бийча жюрюте билирге керекме.
Мен а бир сюрюучю жаш этгенча этип къойгъанма. Алай
149
жарамазлыгъын сагъыш этмегенме. Хамзат барыр. Ол
сёзге устады. Отха атсанг — кюймез, суугъа атсанг — жибимез. Келечи къаты болса, кели башны да эрге берир
дел, аллайлагъа айтхандыла. Хамзат эндиге дери мени
эсиме тюшмей къалай тургъанды?»
Бу акъыл аны баш аурууун селейтди. Дуния жарыкъ,
жашау бютюн татыулу, таула бютюн бийик, хауа бютюн
ариу кёрюндюле. Солтан-Мурат, ашыкъмай, акъырынакъырын атлай, ныгъышха жанлай, салам берди.
— Алейкум салам, Солтан-Мурат!— дел, ныгъыш,
ёрге къобуп, саламын алды.— Кел, кел, олтур былайгъа.
Ол олтурду, къалгъанла да чёкдюле. Энди сёзню бий
башласын деген акъылда, ныгъыш аны аузуна къарайды.
Ол а, аузунда къуууту болгъан кибик, шум болгъанлай турады. Абаданла бир бирлерине къарайдыла, Саламгерий
улу— Боракъа улуна. Бий былайгъа келгинчи хапары бла
барын да кюлдюре тургъан Бакъсанукъа да энди аузун
жапханды. Аймёлекни тилеп, Солтан-Мурат келечи жибергенли была бир бирлери бла былай бюгюннге дери тюбешмегендиле. Баям, Бакъсанукъа, аны ючюн болур, бираз
жунчуюракъды.
Жамауат а, ныгъышха къошулмаучу бийлерини келгенине сейир этип, не эсе да бир затны сакълагъанча, сагъайып сакълайды. Ол да алай.
Боракъа улу, хар заманда жамауатны не болумдан да
къутхарыучу тамата, ол къадар бусагъатда да кесини башына жетгенин ангылады.
— Бийибиз, айт хапар, не жангылыкъ барды?— дей,
хунагъа сыртын табыракъ жарашдыра, аны кёзюне къарады.
— Мен да эрттеден бери таудан чыкъмагъанма. Сизге
айтырча хапарым жокъду,— деп, ол жууап берди.
— Биз а, Бакъсанукъа жаш заманымда Хунгурту жайлыкъны башында бир теке атханем да, аны сырты беш
къарыш бар эди дегенди да, анга кюле тура эдик. Мен
кёп уучу бла тюбегенме, алай, сен анга ийнан, Солтан-Му­
рат, бир да аллайны эшитмегенме.
— Ийнанмай эсегиз, Боракъа улу, Хунгурту башына
чыгъыгъыз да, андан уллусун окъу табарсыз! — деди
Бакъсанукъа, быллай сёз бла энтда да бир кюлдюрейим да,
жунчуп тургъанымы билдирмейим деген акъыл бла. Аны
бу аман акъылы анга жарады. Андан-мындан чам этип
башладыла.
— Атыгъыз да, барыбыз да ёнчелербиз дейме мен а! —
150
деп, ол биягъы сёзге къошулду.— Угъай демегиз, бек семиз кезиулериди.
— Анга угъай дер адам жокъду. Алай мен санга энди
Нохтарны къайдан табайым? Ол мажармаса, айыбынг ме­
ня болгъу эди! •— деп, Боракъа улу, кючсюнюп, таулагъа
къарады, Нохтарны алада кёрлюк кибнк.
— Тейри, Теммот атасындан артха къаллыкъ тюйюлдю,— деди Саламгерий улу.
Солтан-Мурат аны ауазындан ким болгъанын толу
ангылаялмай, олтургъанладан къайсыды деп, ары жанына къарады. Бий Нохтарны бла Теммотну атларын алай
махтай сагъыннганларын жаратмады.
— Теке атар жашла уа бардыла,— деди ол.
Ныгъыш ЭНДИ уа не айтады деп сакълагъанлыкъгъа,
бий андан ары бир зат да айтмады. Аны ол сёзлерин эки
тюрлю ангыларгъа боллукъ эди. Теммот кибик жашла
бардыла деп, аны махтады эсе да, огъесе аллай жашла
Теммотдан сора да бардыла деди эсе да, ол экисинден бий
къайсы жанына тартханьга хазна адам айырмады. Кертиси бла уа ол, атасын бла жашын махтау бла сагъыннганларына бюсюремей, текеатарла аладан сора да бар­
дыла деген магъанада айтхан эди.
Бийни акъылы биягъы Хамзатха кетгенди. Ол, келип,
Бакъсанукъа бла къалай сёлеширини юсюнден сагъышха
киргенди. Сёзге уста, аман акъылы тюлкю маталлы Хам­
зат Бакъсанукъаны къарап-къарагъынчы къолуна жыяр
деп ышанады. Ол анга ишексизди.
Болса да, ныгъышха келип, абаданла арасында олтуруп, шум болуп тургъан ушамагъаны себепли, ол сёзге
къошулмай жарамазлыгъын биледи. Не сёз бла къошулургъа уа билмейди. Эсинде да болмай тургъанлай, атасы
жыл сайын кюз артында этиучю чариш келди. Ол аны эндиге дери къалай унутуп тургъанды? Бу акъыл башына
келгеннге ичинден къууаннганын бети жарыгъаны кёргюзтеди.
— Боракъа улу! Не дейсе, чариш этерге заман болгъан
болурму? — деп сорду бий.
Ныгъыш сейир-тамаша болду. Олтургъанла алгъа толу
ангыламадыла, артда, ангылагъандан сора, тирилдиле.
Тирилмей а! Амырхан бий ёлгенли этилмеген чариш башланса, ойнагъанмы этесе! Аны бир бирле унутхан окъуна
этгендиле, асыры эрттеден бери этилмегени ючюн.
— Айхай, бийибиз, бек болгъанды заман! Башла да,
бизни да кёзлерибизни бир ач, маржа,— деп, Боракъа улу
керти да кёлюнде болгъанын айтып, жарыды.
151
— Ай, cay болгъун, бийибиз!— деди Саламгерий улу да.
— Амырхан бийибиз, харип, жаннет ахлуларындан
болсун кеси да, бу дупиядан кетгенли, ол иш бизни элибизде болмагъанды. Не этериксе, Солтан-Мурат, къарасын
киер ючюн да къалмагъанса, ол да тамамды. Андан бери
ненча жыл ётдю. Огъурлулукъ бла башла. Аллах ыразы
болсун,— деди Боракъа улу, жанында Бакъсанукъаны тобугъуна-тобугъуна къолу бла ура.
— Бек керти айтаса, Боракъа улу,— деп къошду Бакъсанукъа да.— Заман ишин этерге керекди.
— Мен да алай сунама,— деп, бий ишни битгеннге санады.
II
башы
СЁЗ АЧЫКЪ БОЛ АДЫ
Солтан-Мурат, созмай, Чёпени Къарачайгъа атландырады.
— Ажашмай бараллыкъса да, Чёпе?
— Нек ажашама, бийим? Бармай а, барырма бек,,
бийим.
— Экибиз барыучу жолланы унутмай тураса да?
— Ол жолла тура эселе, бир да къоркъма, бийим.
Жукъу арамда сорсанг да табарыкъма мен аланы.
— Сакъ бол, Чёпе. Узун жолду, сакъ бар. Кесинг да
кече ЭЛ болгъан жерде къала тур. Атынга да сакъ бол —
отлата, солута-солута барырса.
— Ахшы, бийим.
— Хамзат бийге не айтырынгы унутмагъанса да?
— Унутмагъанма, бийим. Бийим бери терк жет деп
жибергенди дерикме да?
— Хау. Бери бир кел, уллу жумушум барды деп жи­
бергенди дериксе.
— Охо, бийим. Не жумушду деп сорса уа не айтырма, бийим?
— Билмейме дерсе, ёзге не айытырыкъса?
— Охо, билмеген затыма ёзге не айтырыкъма?! Ол
кертиди, бийим.
— Жолда адам бла сёз болмай, тыншчыкъ бар, Чёпе.
Артха уа Хамзат бий бла къайтырыкъса да, жарсыуум
жокъду.
— Мени да жокъду жарсыуум, бийим.
— Темнрчиге кирип, атынгы налларына да къарат,
152
артмагъынга бир тёртюсюн-бешисин да ата кетерсе.
Унутма.
— Охо, бийим. Алай этерме.
— Бар да, аш юйде азыкъ да ал, артмакъларынга сал
да, тебире. Кюндюз жолоучу бол, кече уа, айтханым кибик,
ЭЛ болгъан жерде къала турурса.
— Охо, бийим.
Алай бла, Чёпе атланып, Къарт-Журтха жол алый,
чыкъды...
Теммот Ючкюмелге къайтхан кюн элде эки къууанч
бар эди. Бирлери — Боракъа улуну жашындан туугъан
къатын алый, аны тою, экинчиси уа — Алау улу Жарахматны гитче келини жаш табып. Ол келе келгенлей бу хапарланы эшитип, къууанды. Къууанмай а, экиси да
къууанчлы хапарла эдиле.
Теммотну келгенин эшитип, Азрет тойдан чабып келди.
— Ой, къарындашым! Аман кёп сакълатдынг!— деп,
Азрет аны къучакълайды.
— Алай кёп болмайды да!
— Манга бек кёп кёрюннгенди.
— Биле болмаз. Къайдады кеси уа?
— Жарахматлададыла къатынла барысы да.
— Охо да, келир.
— Жюр, бек арымагъан эсенг, Боракъалагъа тойгъа
барайыкъ.
— Угъай, Азрет. Юсюм-башым да букъуду. Атха да
къараргъа керекди.
— Ат1ха мен къарайым.
Терлеп келген атны айылларын бошлап, иерин алмай
тургъанын Азрет кёрдю. Алыкъа алыргъа жарарыкъ тюйюлдю, тауда кюз артыны ингири сууукъду. Атха барып,
Азрет башын, бойнун сылап, тансыкълайды.
— Теммот, сыртын жауур этмей къайтханмыса?
— Угъай, аллах сакъласын андан эсе. Анга уа бек сакъ
болургъа кюрешгенме.
— Бу жол а, эшта да, атлыгъын сынадынг да?
— Хау, аны уа керекли къоймагъанма.
— Къалайды да?
— Менден къалмаса, мындан къалмазына ийнаннганма.
Азрет атны бютюн ийнакълап,
башындан
тутуп
153
къучакълайды. Сора ол Солтан-Мурат чариш къураргъа
хазырланнганын анга айтды.
— Къачаннга дейди?
— Ол кюн, бу кюн деп алыкъа тохташдырылмагъанды.
Алай кёп къалгъан болмаз. Курму тюзюню ташын ариулатады аямай бий. Атны хазырларгъа керекди.
— Да жарауу ачылмагъанды деригинг жокъду, Азрет.
Жер этегине барып къайтханды.
— Бек къызыу болур эди ансы, бетинг кюйгенди, Теммот.
— Аны соргъан да этмей къой. Бек исси эди. Сюйсенг а,,
суула да асыры жылыдан, ичсенг да суусабынгы къандырмай эдиле. Тау суулагъа тансыкъ болгъанлай, былйны
кюсегенлей айландым.
— Баргъан ишинги уа мажаралдынгмы?
— Аламатды деп билмейме, бирин келтиргенме. Кел^
юйге кирейик да, кёргюзтейим.
Экиси да юйге киредиле да, Тем.мот ушкогун алып, Азретге узатды.
— О, къалай аламатды, Теммот! — деп, Азретни жаны
кирди. Ары бурады, бери бурады, сылайды, сыйпайды, кёзюне жууукъ тутуп, быргъысына къарайды.— Окълары
уа кёпмюдю?
— Азды. Ол тюйюлмюдю палахны башы. Сардионладан адам иш келсе, кёрюрбюз анса, болгъанындан магъана жокъду.
Налдюз, ботасын да къолуна алгъанлай, ашыгъып жетди да, жашланы ушакъларын бёлдю.
Ана жюрек, ана жюрек! Сен кимге да балча былай
татлы къалай болаласа? Сени чомартлыгъынг къалай
чексизди! Сени тилегинг толса эди, ичингден чыкъгъан
бир баланга да ё.мюрде ёлюм дегенни сынатмаз эдинг!
Баланг ючюн кесинг ёлюрге бир такъыйкъаны арсар бол­
маз эдинг. Сабийинг жашар ючюн кеси жанынгы тюкге да
санамазенг, ана!..
Теммот уугъа жюрюйдю. Атхан кийигинден хоншулукъ
этмей къоймаз. Бютюн да къарыусузланы юлюшлерин бек
алгъа чыгъарыр. Аны тынгылы этгинчи ашамаз, ашаса
да, ашагъаны татымаз. Атасыны бу адетнн жашы ажашмай сакълайды. Анга битеу эл ыразыды. Башхаланы къойсанг да, къабыргъа хоншулары, ынна анга этген алгъышла
саулай эллерине жетер эдиле.
154
Теммот гюрбежиде да ишлейди. Жумуш бла келгенни
ыразы этмей къайтармаз. Кечди, эрттеди демез. Амалы
болгъан къадарда жумушун этер. Ышаргъанлай, бетинден
нюр тёгюле, чам эте, лакъырда эте, ишлей турур. Аны
адеплилигине элде намыслары таула бла тенг болгъан,
якъ сакъаллы къартла жюреклеринден ыспас этедиле.
Теммот тенгликни таза жюрютеди. Тенги ючюн къанын,
жанын аямагъан жашды. Тенгликни жюрюте билген —
намысны жюрюте билмекликди. Ол а адамлыкъны биринчи шартыды. Ол уллугъа уллу, гитчеге гитче бола биледи.
Аны адамлыгъы кюн сайын бекден бек ачыла, халкъгъа
туурадан т>7ра бола барады.
Жамауат Теммотха намыс береди. Адамгъа андан уллу
байлыкъ къайда! Мени жаууму да туугъан элинде аты
аман бла айтылсын!..
Бюгюн Налдюз къарындашы бла сёлешеди. Ол, былай
тюбеп, Баймырза бла сёлеширге эрттеден бери къаст этипди. Алай, не алай бола, не былай бола, ол чырмау чыгъа,
бу чырмау тууа, сёлеширге онг тапмай, иш да созула тургъанды. Энди мындан ары созар къарыу къалмагъанды
деп, сёлеширге ахыр да таукел болуп тохтагъанды. Нал­
дюз бюгюн жюрек тамырларыиы бек теренинде букъдуруп сакълагъан, бек жашырын сёзюн къарындашына
ачыкъ этеди.
— Жаным, кёзюм, айт, не этейим? Жети жукълап тюшюмде, эсимде да болмай тургъанлай, бу ынна эсиме салды да, сен анга ийнан, андан бери не кече, не кюн тынчлыгъьш болмай къалгъанма. Ол иш болур деп да ышанмайма, башыбыз бедишге къалыр деп да къоркъама.
Теммотха сагъыныргъа уа, билмейме, аны да эсинде бол­
май тургъанлай, эсине сальш, иш да болмай къалып, жаш
жюрекчиги къатар деп къоркъама. Дагъыда, ким биледи,
аллах буюруп, бир насып болуп, болуп иш къалса уа деп
умут да этеме. Ол бай атасы унар деп а, дагъыда умут
эт.мейме. Айт, Баймырза, сен айтханлай этейик. Къой,
болмачы зат бла башынгы аурутма дей эсенг да, сагъыннган да этмей къояйым.
Налдюзню бети, булутлу кюн булутлагъа тумалана да
чыгъа тургъан кибикди — бирде жарый, бирде мудах бола
турады. Болса да, аллай бир заманны ичинде жюрегини
теренинде асырап тургъан сёзюн къарындашына айтханлы, не эсе да бир уллу жюкню юсюнден атханча, женгил
болду.
Баймырза сагъышха кёмюлгенди. Бюгюн аны эгечи
155
быллай иш бла сёлеширикди деп аны да эсинде жокъ
эди. Аны кюн бла жел кюйдюрген бети къызады. Бир жанындан, аны эгечинден туугъан жаш ёсгенине, ахшы жаш
болгъанына къууанады. Бирси жанындан, былай этерге
керекди дегенни бусагъатда хамам чертип къоялмайды.
Аны жюреги да эгечини жюреги кибикди — ишни болурун да сюеди, болмай къалыр деп да къоркъады. Бир
къандан жаратылгъан къарындаш бла эгечни акъыллары
да бир кибик болмай не амалы барды. Эгечи айтханыча
болса бу иш, аллах-аллах, дунияны башында Баймырзагъа
андан уллу насып къайда. Кесини ёз жашыны къууанчындан эсе ол эгечинден туугъанны, жаныча кёрген, ажымлы
жоюлуп кетген киеую — Нохтарны жашыны къууанчына
бек къууанырыкъды. Ол баямды. Аны акъылы алайды.
Болса да, ишни башласакъ къалай болур деген сагъыш
Баймырзаны да къайгъылы этеди. «Айхай, ала кеслери,
Теммотну бла Аймёлекни сёзлерн бир болсала эди, не ары
бери десенг да, аны иши башхады. Была уа аны билмейдиле. Угъай деп тохтарыкъ эселе да ким биледи. Не этсин
адам?..»
— Нек тынгылайса, Баймырза?
— Къалай этерге билмегенден. Мен туугъанлы бери,
кескнг билгенден, быллай ишге къатышмагъанма. Мен да
санга сорама — не этейик, къалай этейик? Теммотха сагъ ы н ы п бир кёрюрмю ЭДИК? Къалай дейсе?
— Жангызым ёлмеси, угъай. Ол уялмай не айтырыкъды? Тынгылагъан да этмез.
— Men ол аман жашны чакъырып, анга айтдырайыкъ
дейме, ансы, хау, бизге уа айтмаз да айтмаз. Кесине кесибиз да айтмабыз, таланнган. Халкъда жюрюмеген адепсизликни биз къалай этер эдик!
Налдюз алайны ангыламай айтхан сунуп, къарындашыны кёлюне тиерге аздан къалды. Алай Налдюз тирилди.
— Жангызым ёлмесин, ол дегенинг аламат тюздю.
Азретчик къайда болур?
— Элде болмай, къайда боллукъду.
— Мен бир сабий чапдырайым! — деп, Налдюз, къарындашы айтырыкъны да сакъламай, сабий къызчыкъ
кибик, терк къобуп, эшикге женгил чыгъып кетди.
Аны. ызындан Баймырза да кётюрюлдю...
Ингир аласы тауда аламатды. Бир кесек салкъыныракъ болгъанлыкъгъа, ол кезиуде адамны санлары женгилленедиле. Эгечи бла этген ушагъындан сора ингир хауа
Баймырзагъа жангы кюч къошулгъанча, алай хычыуун
156
тийди. Дуния бютюн жарыкъ кёрюнеди, жюреги къууанады, къудурет ариуду. Туугъанлы бери Нохтарланы арбазда
ёсген жангыз нарат терек да бусагъатда анга аламат кё­
рюнеди: ол бюгюннге дери аны кёкге алан ёхтем созулгъанына ас буруп къарамагъанды, узунлугъун эслемегенди.
Ол терекге сейирсинип къарайды. Алай аны мыйысы уа
ась'ры терк ишлегенден, аны эсине жюз тюрлю акъыл келеди — бири келип, кесине орун алып тохтагъынчы, башхасы келеди, аны ызындан жангысы, дагъыда башхасы.
Алай эхе, бири бирин туудурадыла.
Аны сагъышларын эгечи бла жашы бёлдюле. Ала, бир
бирлерин къуууп келген кибнк, орамдан арбазгъа тенг жетдиле. Сора ючюсю да юйге кирдиле. Баймырза бла Налдюз жашха жумушларын тынгылы айтып ангылатдыла.
Азрет арталлы да сакъламай тургъан, алай жюрек жауун
эритген хапарны эшитгенде, сейир болду. Асыры къууаннгандан, аны къууанчы жюрегине да, юйге да сыйынмай,
арбазгъа, эшикге чыгъаргъа тартдырады. Азрет, мычымай,
Теммотну табып, аны бла сёлеширге ашыгъады. Была аны
этегинден тутуп тыймадыла.
Азрет аягъы тюбюнде чёп сындырмай барады. Учуп
баргъан сунарса. Теммотну терк тапды. Была экиси да
тенгледиле, алай Азрет муну таматагъа санайды. Баям,
Теммотну атасы тау артына кетип, бу сабийлей къалгъанында, атасы биргесине болмагъаны ючюн жюрекчиги инжилмесин деп, Баймырза ийнакълап, хар затда да атын
алгъа табыучусу себепли, Азрет муну таматагъа санап
тургъанды. Андан бери ол алайлай къала барады. Аны
себепли бу Теммотха хар заманда бет этеди, намысын кёреди. Болса да, бу жол арталлы да буюкъмай, сёзюн оюн
бла, лакъырда бла башлайды.
— Теммот! Сюйюнчюлюк бергинчи айтырыкъ тюйюлме ансы, мен санга бир ахшы хапар бла келгенме! — деди
Азрет, ичинден къууаннганы тышына тёгюле, ышаргъанын
тыялмай.
— Иги хапар эсе, ма, бусагъатда мындан башха къолумда жокъду,— деп, къынындан чыгъарып, ариу ишленнген бичагъын бурнундан тутуп, сабын Азретге узатды.
— Сау бол, бу да, не айтырса, бек ахшы саугъады,
алай азды,— деп алды.
Теммот сейир этди. Сюйюнчюлюкге азды деп, алыкъа
ол адамдан эшитмегенди. «Эшта да, мен хыйсап этгенден,
Сардпон келген болур да, бу аны ючюн ыразы тюйюлдю»,— деген акъыл келди Теммотха.
157
— Мени санга айтыр хапарымы ёлчеми жокъду.
— Алай эсе, аллах-аллах, озса да санга озсун, бир
ахшы ирик берирме, атанг унаса.
— Бер къолунгу! — Экиси да къол тутушдула. Азретни бети эрттенлик кюн кибик жарыды.— Санга къатын
алыргъа дейдиле.
— Э, аламат хапарынг олмуду!
Теммотну бети къызарды. Азрет а, атасы бла Налдюз
анга айтхан сёзлерин къошмай, къоратмай, толу айтды.
Ол айта баргьаны къадар Теммотну жюреги дыгъыл эте
барады. «Ыннагъа къуртха деп элде бош айытмаучу кёре
эдим. Бу зат аны эсине да къалай тюшген болур эди! Хау,