Бахсан Жулдузу - 05

— Келин, кюнюнг ахшы болсун! — деп, къысха кесилген акъ уруп башлагъан къалын сакъалы бла узун мыйыкълары ариу бетин бютюн толу этген къарт, онг къолунда жабышмакъ тыягъына тыянып, арбазгъа къарады.
Эки этеги да ун жугъу болуп, Налдюз юйден чыкъды,
— Ахшылыкъ кёр, аппа. Кесинг келип къалдынг кёреем. Андан эсе ёлгюем! Келгенинглей билдир дегенем да
жашчыкъгъа.
— Хата жокъду, аллах айтса. Жумушунг затмы барды?
Налдюз келген къонагъыны юсюнден айтды.
— Охо, келин, андан хатадан къалайыкъ. Къонакъ — аллахны къонагъыды. Битеу элибизге да къалай ахшылыкъ
этди къонагъыбыз. Анга къонакъбай болмай а! Сен аны
ючюн жарсыма, келин. Кеси уа къайдады?
— Къадырны алып кетгенли къайтмай турады. Аллах
ючюн, аппа, эшикде тураса, келчи юйге.
— Игиликге барайыкъ юйге да, башха тюйюлдю.
Ала былай ушакъ эте тургъанлай, эбзе жаш да келди.
Anna бла ол бир бирлерин аз-маз апгыладыла.
Экиси да Нохтарлада олтуруп, ахшы ашадыла. Сора
аппа аны да алып, юйюне кетди. Кече къонакъ жаш аппалада къалды. Эрттенликде уа: «Мен Нохтарны кёрмей кетер амалым жокъду»,— деп, биченчиле болгъан жерге
чыкъды.
Налдюз, Сардион жиберген тёшге бла чёгючлеге энтда
бир къарап, эрттенликде юйден чыкъды да, бахчаларына
тигеледи. Арпаны тирлиги кёз къууандырады. «Кёз тиймеге эди. Бу ыйыкъда орургъа керекди. Агъып кетмеге эди.
Охо да, биченчиле да бошап бюгюн-тамбла келе болурла»,— дейди. Ол тёгерекде ба.хчалагъа да къарайды. Ала­
ны тирликлери да ахшыды. Быйыл огъурлу жыл болду.
Суу келген къырыкъны юсю бла, хунаны алашаракъ
жери бла жолгъа чыкъды. Ол ууахтыда ат аякъ таууш
61
эшитип, Налдюз жолну тёбен жанына къарагъанында,
Солтан-Муратны эследи да, ол озуп кетгинчи хуна жанында сюелгенлей турду. Ол да «кюн ахшы» берип, ётюп кетди. Аны акъылын Налдюз къайдан биллик эди, алай кеси
уа; «Муну кёрсем, кёзлерим ауруйдула. Былай эртте кеси
да къайдан келеди. Бу ариу эрттенликде мынга тюбемеге
эдим да, кимге да тюбеге эдим!»— деди.
Солтан-Муратны сагъышы уа Бакъсанукъа эди. Ол, кёпюрден ётюп, ёрге айланнганлай, аны юйю кёзюне урунду. Олсагъатда ол жиберген адамлагъа Бакъсанукъаны
«угъай» деген жууабы эсине тюшдю: «Бакъсанукъа не
умут этеди? Аны жууабына адам къалай тёзсюн! Мен ушхууурчу Масхут тюйюлме да, ол аны нек ангыламайды? Тейри, мен а санга кесими танытырма. Ол алай къыйын тюйюлдю. Мени бла ойнама. Мен санга бурнунг бла жер къаздырырма, тейри. Мен да кесими санга бир танытмасам,
мени да мыйыгъым жокъду. Кесинг къолундан тутуп алып
келирча этерме. Сенде уа гынтты бар кёреме да. Ол да кесин манга тенг этерге кюрешеди алайда бир-зки къой сюрюуюм барды деп!»
Солтан-Мурат кёз туурасындан ташайгъынчы, Налдюз
ызындан къарап турду. «Ол сабий къызчъжъны къатында
уа бу къарт кишиди. Алай байды, бийди. Дуния малына
кесин КИМ да алдатады. Б1нна айтханча, не угъай деген
эсе да, Бакъсанукъа да бек ырысхыны сюйген адамды,
кёп берне берсе, аны да алдар. Угъай, угъай, къайда бизге аллай насып. Андан эсе ынна сагъынып, ичиме от салмагъа эди да, не да этге эди. Жангызым билгенден аллах
сакъласын. Эсинде-тюшюнде болмай тургъанлай, аны жюрекчиги къыйналгъандан эсе мен ёлюп кетейим. Айыу бла
кертме ашама дейдиле. Бий бла эришир кюч бизге къайда.
Не этериксе? Къадардан бир адам да къутулмайды».
Бу сагъышла башындан басып, Налдюз ёрге, юйлерине
айланып кетди...
Налдюз, тауатха олтуруп, чепген согъады. Сагъышы
уа, эсине алыргъа не унамазгъа кюрешсе да, ынна тюнене
аны жюрегинде тамызып кетген отчукъду. Ол аз-аз тириле, жана, Налдюзню ичин «гур» деп алгъанды. Энди аны
ёчюлтюр онг да, амал да, къарыу да жокъду. Ол асыры
къызыу жаннгандан, Налдюз не олтуралмайды, не чепкенин согъалмайды. Бу болмачы ишни акъылыма да нек алама деп тохтайды. Болса да, чоллакъны не онгуна, не солуна сууургъунчу биягъы сагъыш башын бийлеп къояды.
Аймёлекни ариу ышарып, дугъум кёзчюклерин эншге ийгени кёзюне кёрюнюп къалады.
62
Тюшде юй ичи къарангы болду. Ингир болуп къалды
ушайды деп, Налдюз эшикге чыкъды. Ингир да болмагъанды, алай тёгерек къарангы бола башлагъанды. Къанатлыла, жыйын-жыйын болуп, Адырсуу жанына учуп баргъанларын эследи. Дагъазала жолу башындан къоргъашинча ауур булутла энишге салынып, къаяла башларына
тагъылгъанларын кёрдю. Аланы артларындан от чагъып,
элия жилтинлери къарала баргъан тауланы жарытадыла.
Кёкню кюкюрегени къутургъан бугъа кибикди, къаяла
оюлгъан сунарса. Ачы таууш келди: «Къалайны эсе да
элия урду»,— деди Налдюз кеси кесине.
«Аллах сакъласын буз болгъандан»,— деп, Налдюзню'
эсине толу алай келгинчи, бичендегилени юсюнден къайгъы этди: «Алагъа бир палах этмеге эди, аурум». Ызы бла:
«Дырынчьжълары иш къалгъан эсе уа, халек этди не да
батанларын а алып 01къуна кетген болур»,— деп, жарсыйды.
Басылып келген къара булутланы чача, суху жел кел­
ди. Таудан ташла тюшген тауушла да эшитиледиле. Къарап-къарагъынчы буз урду. Аны къалай келгенин Налдюз
эслеген да этмеди. Юй артында бугъуп туруп, билдирмей,
жашырын чыкъгъанча, буз алай терк жетип урду. Налдюз
чабып юйге кирди.
Кёп бармай, къая оюлгъан кибик, тёгерек гюрюлдеп
башлады. Налдюз юйдён чыгъалмай, эшикни жеписинден
арбазгъа къарайды. Арбаз, къар басханча, чиммакъдьъ
Буз сел болмай жауады. Жерге тюшгенлей, къурмач ки­
бик, ары-бери, ёрге чартлай жауады.
Кыртык суу жанындан бютюн уллу гюрюлдеген тауупг
келеди. «Я аллах, палахдан сен сакъла!»— дей, Налдюзичинден дууа айтып, шыбырдайды. «Къыяма дегенлери бу
болур ансы, быллайны ким кёргенди»,— деп, къоркъуп, от
жагъагъа къысылды.
Алыкъа оту ёчюлмеген от жагъагъа ожакъдан тюшген
бузла кюлге тийип, «чыс-чысх» этдиредиле.
Буз бир кесекден шошайды, алай уллу жауун башланды. Кёкден тагъылгъан къара жюнню шынтагысы кибик,
жауун юзюлмей, жерге къуюлады. Ырхы да келмеге эди
деген къоркъуудан Налдюзню ичин биягъы къалтырауукъ
алды. «Къатымда не ынна, не да бир башха адам да жокъду. Быллай бир кюнюнгде нёгеринг болмагъаны нечик
аманды»,— дейди. Ол ууахтыда аны эсине Аймёлек тюшдю. Алай ырхыны къоркъууу аны да унутдурду.
Ингирге кёп къалмай, жауун шошайды. Налдюз, башына да кийиз атып, орамгъа чыкъды. Кыртык суу, боза бет63
ли болуп, туман этип, огъурсуз келеди. Гебенлеча ташланы бирин бирине ура, жел этдирип, мыллыгын Бахсан
суугъа атаргъа ашыкъгъанча, будуман болуп барады.
Налдюз бек алгъа кыртык кёпюрню элтгенин кёрдю.
Элни ЭКИ бёлюннгени къыйыи боллукъду деген оюмну
этди.
Элде жауун сел болгъанлыкъгъа, суу а уллудан уллу
бола келген болмаса, аз болмайды, Къошула келгени туура кёрюнеди. Башында алыкъа бек жаугъаны баямды.
Халкъ бичендеди, элде хазна адам жокъду — гырхы
къартла бла ууакъ сабийле. Анда-мында гузаба этген
тауушла келедиле. Кимни эсе да юйюн ырхы алый кетди,
насыпха, юйде бир адам да болмагъанды, барысы да биченде эдиле. Ол Зауурбекни юйю болуп чыкъды. Бираздан, КИМ бузоуун, кими эшегин, кими танасын тапмайды
дедиле. Бирле уа — къойчукъларын.
Ачы хапар а элни тёбен жанындан келди. Къайсы эсе
да танасын Излей барып, бахчаланы ырхы алып кетгенин
кёрюп къойду да, элге келип, аны шургу хапарын айтды.
Аны бла къалмай, дегенни айтды ол адам, жолну да кесгенди. Энди Бахсан суугъа ётер амал да къалмагъанды
деп да къошду.
Бу хапарны эшитгенлей, Налдюз башында кийизни
да арбазгъа атып, бахчаларына чапды. Андан эсе бартъан да этмей, кёрген да этмей къалгъан болгъуй эди!
Эрттенликде алай къууанып къоюп кетген бахчасын тапмады. Аны орунуна зыгъыргъа кёмюлген уллу ташла, ыр­
хы ызла. Туугъанлы бери былайда сабан болгъанды да,
арпа не да къартоф битгенди деп, бир адамны ийнандырмаз здинг!
Налдюзню
борбайлары сын болдула,
атлаялмай
къалды. Жангылгъанмы эте болурма, бизни бахча орунубуз былайы болмаз деп, тёгерекге къарайды. Алай, кёзлерине къан чапханды да, иги кёралмайды. Кёрсе уа, жарсыугъа, аланы тёбен жанларын да ырхы алып кетген эди.
Ол тийреде жалан да Амырхан улуну сабанлары сау эди­
ле. Ырхы аны сабаныны бир мюйюшюн талагъаны эсленеди ансы, къалгъан жери сауду. Тирлиги уа бир жерде да
къалмагъанды — буз барын да дырын этгенди, жер бла
тенглешдиргенди.
Налдюз, сабанларыны бу халын кёргенлей, аны ары
дери битеу жашау жолу къол аязыча, кёзюне кёрюндю.
«Былайгъа алгъынча, энтда да топуракъ ташып толтурургъа керекди деп, адамны эсине иш келирми? Былайны
толтурур чакълы бир топуракъ тапхан да къыйынды. Тап64
санг да къалай бла ташырыкъса! Биягъы сырты бламы,
жауур этип? Угъай, угъай. Ол акъыл кимни эсине да келмесин. Андан эсе аллах сакъласын!»
— Келин, жарсыма, кесинги быллай бир къыйнама.
Аллах этгеннге дауму этериксе. Къуру сиз тюйюлсюз. Бу
къыйынлыкъ кёплеге жетгеиди. Ма, алайда кёрдюнг да,
харип, Зауурбекни юйюн да, жашдан къартха дери жыйгъан ырысхычыгъын да алый кетгенин. Ол биченден къайтып келсе, кёресе, башын сугъары болмай къалгъанын!
Къарт аппаны бу сёзлери анга тюшюндеча кёрюндюле.
— Аллахны ахшылыгъындан, адам ачымагъанды. Анга
шукур этерге керекди. Эл, жамауат болгъан жерде, санга
да бир мадар болур. Къоркъма, келин, таукеллик ке­
рекди.
Налдюз, тёгерегинде аппа бла бирге сюелип тургъан
адамланы эследи. Сё,з айтыргъа болалмай, ол алагъа кезиу-кезиу къарайды, алай бла алагъа ыспас этгенча.
Аппаны айтханы кертиди: бу къыйынлыкъ жангыз
Налдюзлагъа келип къалмагъанды. Б1рхы хоншуларыны
жерлерин да жуууп, элтип Бахсан суугъа къуйгъанды.
Бахча орунлары уа ташдан бла зыгъырдан толгьандыла.
Оракъ кибик гуппур къарт киши, башындагъы боз бетли къалпагъы да жибип, шош, ашыкъмай атлай, алайгъа
келди. Б!рхы ызгъа къарап, кючсюне турду да, былай
айтды:
— Мен эрттеден бери жашайма, алай быллай къыйын­
лыкъ келип бир да кёрмегенме. Не этейик, кимге тарыгъайыкъ? Тёзерге керекди. Ма, тёбен, Жагъа тюзюнде
мыллыкланы элтип, суу ары жанына атып турады. Кёзюм
иги жетмейди, туура кёралмадым, алай мыллыкланы уа
эслегенме. Баям, бузоу, къой болурла. Эшекледамы болурла дейме.
Ол кезиуде Налдюзню эсине эбизе жашны къадыры
тюшдю. Ол эндиге дери аны унутуп къалай тургъанды?
Аппагъа бурулуп:
— Къонакъны къадыры къайда болур? Анга бир хата
болмагъа эди, аурум,— деди, къайгъылы болуп.
— Угъай, келин. Ол къадырына минип кетгенди биченнге.
Аны эшитгенде, Налдюзню жюреги тынчайды, болса
да, «биченнге» дегенлей, бичендегилени юсюнден бютюн
бек къайгъы этип башлады. «Ала къалай болурла? Теммот,
Нохтар, Баймырза? Къарагъыз мен телиге! Жангыз къарындашымы бек артда сагъынама. Ол адамдан да сора.
Къарындашым, жангыз билегим, барындан да багъалыды
5 ж . Ж- Залиханов
65
манга. Ичимден чыкъгъан баламдандамы? Угъай, угъай,
аны уа айталлы'Къ тюйюлме. Къарындашым, этим... Къарындашдан эсе уа тиширыугъа эри жууукъду. Мен ол адамгъа айтханымы къарындашыма айталлыкъ тюйюлме. Эр
бла къатынча жууукъ къарындаш бла эгеч болмайдыла.
Къарагъыз мени хайран бола тургъаныма! Эр табарса,
тууар, къарындаш а тапмазса. Къарындашымдан туугъанчыкъ а? Жангыз Азретчигим, татлы сабийчик! Была барысы да жангызла болуп, мен кимге хата этген эсем да! Тоба,
тоба! Мен неле жаншайма! Былайда андан башха болмагъан кибик! Аллах, сен кеч мени бу тели сёзлерими!
Аллах аланы бир бирден айырмасын. Аланы ачыуларын
кёрмей ёлейим!..
Жауун бузланы асламын ырхы къатыш этип, суугъа
къуйду. Къалгъанлары да эрий-эрий башладыла. Жауунну бла бузну сууукъ ийнелерин хорлап, жер жылыу ала
тебиреди.
Жауун тохтады.
Амырхан улу Солтан-Мурат сабанларыма къарайым
деп, биргесинден хазна айырмаучу шапасы Чёпени да алып
келеди. Адамла жол жанында жайылып, къайгъылы, бушуулу болуп турадыла. Солтан-Мурат келе келип Нохтарны бахчасыны халын кёргенде, ичинден къууанды. «Терслиги хар кимге ма былай жетеди. Былайы къачан эсе да
бизни жерибиз болгъанына сёз жокъду. Алай былагъа нек
тюшгенин билалмай къалдым. Энди кимни да болсун. Нохтар. кибикле былайны сабан этгинчиге дери бир жашайым»,— деген сагъышлары бла къууанады. Болса да, жамауатны бетин этди эсе да, былайда ол эки къартны намысларын кёрдю эсе да, жарсыгъанча этип, энишге энип
кетди. Къалгъанла да, бир бирлерине кёл этдире, юйлерине айландыла.
Аймёлек бу хапарны эшитгенинде, барып къараргъа
адыргы этди. Алай, аллай амалы болмагъанын ангылап,
шум болуп, ичинден кюе къалды.
Жассы бола Нохтар бла къонагъы шырт деп юйге кирдиле. Эшик ачылгъанлай, аязчыкъ от жагъада жаннган нарат чыракъны от тилин ожакъ ичине бурду.
Сакъламай тургъанлай, былай келип къалгъанларына
Налдюз, сейирсинип, не айтыргъа билмей, жунчуду.
— Ырхы элге хата этгенмиди? — деп соруп, Нохтар
къонагъын олтуртуп, кеси от жагъагъа чёкдю да, отну
ышырды.
Налдюз ушхууур къайгъылы бола, сабыр-сабыр элде
болгъан ишлени юсюнден айтды.
66
Нохтар тынгылап кёп турду.
— Аллахны къадары алай болур эди. Адам ачымагъаны
игиди. Не этериксе! Сыртыбыз бла топуракъ ташыргъа эндими юйреннгенбиз! — деп, жюрегини теренинден кючсюндю.
Кече къарангыда жукъ кёрлюк тюйюл эдиле ансы, бы­
ла экиси да бусагъатда къобуп барып, «бахчагъа» къарарыкъ эдиле.
— Биченден а бошаялдыгъызмы? — деп, Налдюз эрини
къайгъысын бираз чачар акъылда шош сорду.
Налдюзню къылыгъы къуру да алайды. Ол туугъанлы
бери бир адамгъа уллу сёлешмегенди. Шошунлай хар сёзю, хар иши, хар атламы. Шош атламын бюгюн эки кере
бузгъанды, юйге чабып киргени бла, сора бахчаланы ырхы
элтгенини хапарын эшитгенде ары чапханы бла. Бу эки
жол болмаса, Налдюз хар замандагъы къылыгъын буз­
гъанды деп бир адам кёрген да, эшитген да этмегенди.
— Кюн болса, бюгюн окъуна бошап къоярыкъ эдик.
— Буз а хата этмей къойгъанмыды?
— Аны артыкъ хатасы жетмеген эди. Жел эди ансы.
Дырынчыгъыбыз жибигенди, алай аны хатасы жокъду.
Кюн болса, ол иш тюйюлдю. Арчил келе келип, бир иги
болушуп башлагъанлай, буз да, жауун да урдула да, бир
да кёз ачдырмадыла ансы, дырынчыгъыбызны бошап къоя­
рыкъ ЭДИК. Дунияны ырхы алгъанына, ол сизге бир палах
этмеге эди деп, къоркъуп келдим. Арчил да тамбла юйлерине кетерге керекди. Халны да бир кёрейим, муну да
ашырайым деп тигелегенме.
^
— Баймырза уа къалайды? Сабийле уа?
I *
— Бары да ахшыдыла. Хаталары жокъду.
VIII башы
ЖАН КЪАЛДЫРГЪАН ТОПУРАКЪ
Эрттенликде тангны бурну бла Нохтар да, Арчил да
барып, бахчагъа къарадыла. Экиси да суу къуйгъанлай
болуп, не айтыргъа билмей, жунчуп къалдыла. Ол кезиуде
аланы акъыллары агъачда чырпыла чакълы, аланы чапыракълары чакълы жюз, минг тюрлю болдула.
— Нохтар, мен кетмейме,— деп, Арчил таукел айтДы.— Тюнене къадырны кишенлерге деп мен былайгъа
келгенимде, бахчаны кёрюп, къууанып озгъанем. Бюгюн а
не сабан, не жер жокъ. Сиз бу палахха тюшюп тургъанлай,
мен сизни къоюп кеталлыкъ тюйюлме.
5*
67
Нохтарны аузу ачылып къалды. Ол Арчилни къалырьш
да сюеди, кетсе да ыразыды.
— Къарындашчыгъым, мынга энди киши этерик да
болмаз. Сен бюгюн юйде болургъа деп кетгенсе тау артындан. Адам болжалына къайытмаса, билесе да, тауну къылыгъын, бир хата болгъанды деп, сау эл гузабагъа къалыучусуы.
— Билеме.
— Саулай элни жарсытыргъа уа жарарыкъ тюйюлдю.
— Жарсырла, жани. Не болса болсун, мен а кеталмайма.
Биченде зки-ючкюнлюк иш барды. Аны тамам этейик да,,
былайда ишлеп башлайыкъ. Айып этме, жани, былайны,
иши созулуп жарамазлыгъын менден эсе кесинг ахшы би­
лесе, Мухтар.
— Сау бол, Арчил, къарындашым. Сен айтханла бары
да кертидиле. Алай мен а — сен юйге кетсенг ыразыма.
Мен сени атангы, анангы, Сардионну къайгъы этерлерин
сюймейме. Ол алай бош къайгъы боллукъ тюйюлдю. Айымыды, мында адам жан ачымагъанды, сен бюгюн къайытмасанг а, ала алай сунарыкъдыла.
•— Угъай, Мухтар. Бек къыйналса бери бир жаш келлиги тюйюлмюдю. Аны ючюн сен жарсыма, жани, Мухтар.
Бу ишни билсе, сен анга ийнан, Сардион кеси окъуиа келир.
Юйге къайтып, ашап, экиси да мычымай биченнге чыгъып кетдиле.
♦
*
!|С
ЭрттенлИ'К кюн а тюненеги буз бла жауун этген ырхы
ызланы жарытып къарайды, кимге не хата этгенин тергеген кибик.
Эл, зрттенликде аякъланып, ырхы басхан жерлени
жангыртып къарайды, кимни не малый элтгенин тергейди.
Биченчиле, шургу хапарны эшитгенлей, кими ишин бошай, кими жарты къоюп, элге тигелегендиле.
Эл жыйылып, Зауурбекге юй ишледи. Хоншунгда къай­
гъы бар эсе, сен тынчайып къалай жатарса! Зауурбекни
халкъгъа этген алгъышы жетсе эди, кеси ёмюрюнде бир
бахсанчы аягъын ташха урмаз эди. Ахшылыкъ дегенинг
адамны жюрегине алай асыуду, бютюн да къыйынлыкъ
кюнюнде!
Б1зы бла Кыртык суугъа кёпюр ишлеп башладыла.
Нохтар ЭКИ изеуге къонагъын да, жашын да алып баргъанды. Ала ючюсю да жигер ишлегендиле. Энди кеслерини сабан орунларына барып, аны оноуун этедиле.
68
Уллу ташланы тёгереклерине айлана, сатыллыкъ атны
тишлерине къарагъанча къарайдыла. Баштёбендиле.
— Арчил, къарайма да, биз былагъа эталлыкъ жокъду.
Быллай бир къыйын салыр кибик, былайны энди аллай
магъанасы къалмагъанды,— дейди Нохтар, къалай этерге
да билмей.
— О, жани! Къыйынсыз не иш битеди деп кесинг бизге тау артында айтыучуну унутханмы этгенсе? Эсингдемиди, бир жол ол жугъутурну экибиз къаллай бир къыйналып чыгъаргъаныбыз?
— Аны иши башха эди. Къыйналсакъ да, анга бизни
къолубуздан келе эди. Бери уа — келаллыкъ тюйюлдю.
— Мен хыйсап этеме да, Мухтар,— дейди къонакъ жаш,
сагъышлы къара кёзлерин жума,'— бу эки уллу ташны
тюплерин къазып, эншге тёнгеретирбиз. Къарачы, зыгъыр
бла юзмезди. Зыгъырны бла юзмезни уа къазгъан жерибизге къуярбыз. Къалгъанына уа, не этериксе, топуракъ
ташырбыз, толтурурбуз. Мен башха амал кёрмейме.
Арчилни оноуу тюздю. Теммот да алай акъыл этеди. Алай аны атасы алыкъа жукъ айтмайды. Ол, суугъа
кёмюлген таш кибик, терен сагъышха батыпды. Къонакъ
айтханын тюзге санайды. Алай аны къыйыны къуру ол эки
уллу ташны энишге тюртген бла бошалып къалмайды.
Кертиди, ол иш бек къыйынды. Аланы зыгъыргъа къаллай
бирлери батханларын киши да билмейди. Къазып бара,
зыгъыр бла юзмез басып тургъан уллу ташлагъа тюбеп
къаллыкъ эселе уа? Аны бир адам да билмейди. Тан аллай
ташла тюбемей окъуна къалсала да, бу экисин энишге
тюртюр ючюн къаллай бир адам кючю керекди? Сау эл
жыйылса бир затха да ушайды. Алайсыз амал жокъду.
Нохтар бу сагъышларын айтханда, Арчил аланы юсюнден
эрттеден тергеу этип тургъанча, былай айтды:
— Кертиди, Мухтар, жани. Къазып башлайыкъ да, кёрюрбюз. Адамла да болушурла.
— Ол алай окъуна болса да, былайны толтурур топу­
ракъ биз къайда табарбыз? — деп сорду Нохтар.
— Курму тюзюнде топуракъ азмыды? — деди, ары де­
ри сёзге къошулмай тургъан Теммот атасыны соруууна.
— Тапхан этерек, алай къалай ташырбыз дегин, жани.
— Мен айтхан да олду.
— Иш бара-бара кесин танытады, керекли кесин тапдырады,— деп, Арчил, бир татлы ышарып, Нохтаргъа къарады.— Таукел этейик да, башлайыкъ, жани. Башха мадар жокъду.
69
Ол кюн окъуна ючюсю да адырларын да — жугарла,
салта да алып, ишлерин башладыла. Кёп турмай, Азрет
да жетип, былагъа къошулду. Иш къызып тебиреди.
Арчил айтханлай, тёртюнчю кюн аны излей, тау артындан адам ауду. Ол бахсан суудан ётюп элге айланып келе,
жол жанында былагъа тюбеп къалды.
— Жани, Арчил!
— Жани, Жора!
Быланы къууанчларын айтыр амал жокъду, аны кёрюрге керек эди! Бахсан аузуну эки жанындан къысып тургъан таула бир бири юсюне аугъан сунар эдинг! Аллай
бир уллу къычырып, бир бирлерине чабып къучакълашдыла. Нохтар да Жораны къучакълады. Арчилни сау-саламат кёргенине Жора асыры къууаннгандан, кёзлеринден
жилямукълары келдиле. Ала къууанчны жюрегине сыйынмай, тышына тёгюлген жилтинлери эдиле.
— Мухтар, жани! Арчилни артха къайтмай къалгъаны
бизге уллу къайгъы салгъанды. Саулай элибиз суу къуйгъанлай болуп къалгъанды.
— Мен кесим да андан къоркъа эдим,—дейди Нох­
тар.— Аллахха шукур, кёресе, сау-саламатды!
Жора энтда Арчилни къучакълайды.
— Эл, Сардион, къалгъанла барысы да сау-саламат
эселе?
— Сау бол, Мухтар, бары да ахшыдыла. Бу салгъан
къаугъадан башха хата жокъду. Кесигиз ахшы эсегиз?
— Бизде да, аллахха шукур, хата жокъду.
— А, жани, муну Мухтар хатагъа санамайды,— деп,
Арчил ырхы бла бузну хапарын Жорагъа айтды.
Жора бусагъатха дери не былайны, не тёгерекни кёрмегенди. Къайры кёрлюк эди! Келе келип, Арчилни жугар
бла ташны тюбюн къаза тургъанынлай кёрюп къойгъанды
да, къайры къарарыкъ эди! Энди уа къарайды.
— А, жани, ишле уа мында болгъан кёреме да,— деп
кючсюндю Жора, бетинден къалпагъы бла терлегенин
сюрте.
— Тохта, биздедамы ургъанды буз? — деп, ашыгъып
сорду Арчил.
— Угъай. Тауну башын къара туман басып тургъаны
элден окъуна кёрюне эди. Абаданла анда уллу боран бар­
ды деп, мени бюгюннге дери жибермей тургъандыла.
Ауушда уа боран энтда да тохтамагъанды. Шайтан ойнагъан сунарса. Кючден-бутдан аугъанма. Бугъейге кетерге
аздан къалып.
70
— А, Арчил, кёрдюнгмю ишни уллусу тауда болгъанын.
Бизге уа аны къанаты жетген кёреме да.
— Эл аллыма къарап, менден хапар сакълап къалгъанды. Мен артха айланыргъа керекме. Къууанч хапар
айтып, сюйюнчюсюн алыргъа ашыгъама кесим да.
Бары да кюледиле.
— Бюгече солу. Эрттен бла эртте уа — жолунг огъурлу
болсун да тебирерсе,— дейди Нохтар.
— Хау, бар ансы, сени да манга къошуп, къайгъы
этип башларла.
— Кесим да андан къоркъама ансы, мен да мында
къалып, сизге болушсам эди бек сюерик эдим.
— Сау бол, Жора. Алай къайтмай къалыу деген сёз
аузунгдан да чыкъмасын. Бармай жарарыкъ тюйюлдю.
Экинчи кюн Жораны ашырып, биягъы ишлеп тебиредиле...
Кёп жугар, кёп кюрек, кёп чыпынла сындыла, адамла
асыры кюрешгенден аздыла, алай ташланы энишге тёнгеретип, ала тургъан жерни зыгъыр бла юзмез бла толтурдула. Энди топуракъ керекди. Ташладан къутулгъанлы
бери ишлери онгарыгъына ийнаныулукъ келе башлагъанды.
Былайда тындырылгъан ишни кёрген адам сейирге
къаллыкъды. Амырхан улу, жумушу болмаса да, быланы
ишлерине къарар акъыл бла ары-бери терк-терк оза тургъанды. Ташланы аудургъанларын кёргенли бери уа, арымай, талмай былай къадалып кюрешгенлерине, бир бирлерине былай билеклик этгенлерине сукъланнган окъуна
этеди.
«Керекли кюн манга жарарыкъ, манга тыянчакъ боллукъ мени бир керти адамым жокъду. Кёрмейсе бу эбизе
жашны мынга болушханын! Ма керти адам десенг! Баймырза бла аны жашчыгъы — кеслерини ахлуларыдыла.
Жууукъла бир бирге болушхан адетди, тауда уа — бютюн
да. Ол ушхууурчу Масхутну уа кёрмейсе! Атасына ишлеген кибик, терлегени бла жерни жибите, нечик къадалып
кюрешеди. Къойчу болуп, тау жайлыкълагъа чыкъсанг
эди, тели, быллай бирми къыйналырыкъ эдинг! Тууар!
Башда болмагъан деп сенлайлагъа айтадыла. Былайгъа
ЭНДИ мен къалай бла дау этейим? Жокъдан бар этгенлей,
ЭНДИ былайны не деп сыйырайым? Жаханим быладан толсун!»—^деген ауур сагъышладан башы ауруп чачыла,
ачыуланып, атын уруп, озуп кетеди...
Арчилни къадыры бла, Баймырзаны эшеги бла, хоншусундан алгъан бир хаух эшек бла да, кеслерини сыртла71
рына да бирер тулукъ кётюрюп, Жагъа тюзюнден топуракъ ташыйдыла. Эрттенлик жулдуздан ахшам жулдузгъа дери. Къадыргъа бла эшеклеге жанлары ауруп, малла
бир кесек отласынла деп, аланы тохтатсала, кеслери да
бир зат къабадыла. Андан башха солуу болмайды. Теммотну сырты жауур этгенди, ол анга да къарамайды,
Иш тохтамай барады. Кюнден кюннге юйюрсюнедиле.
Алай алыкъа бахчагъа топуракъ къуюлгъанча кёрюнмейди:
была бир кюннге ташыгъан топуракълары Бахсан суугъа
тамычы кибикди. Ишни ахыры, тау артында бугъуп тургъан кибик, алай узакъдады.
Жашла тулукъларын къотара тургъанлай, Чёпе, эки жанына жантая, къамичисин ойната жетди, саламлашхан да
этмей:
— Нохтар! Бусагъатдан ишинги тохтат дейди бийибиз.
— Не ючюн, Чёпе?
— Жагъа тюзюне тийме — аны топурагъы да, сууу да
бийнидиле. Ангыладынгмы? — дейди.
— Тохта, ол ЭНДИ бизге топуракъныдамы къызгъанады? — дейди Нохтар, эринлери къалтырай.
— Угъай, къызгъанмайды. Керек эсе, Чылмасдан ташы
дегенди,— деп, Чёпе, бир жигитлик этгенча, онг къолун
жан сюегине салып тохтады.
Амырхан улуну аллай къылыгъы барды. Аны себепли,
иеси болмагъан жерде Чёпе къолун алай салыучуду. Алай
салгъаны — Солтан-Муратны кёзю да, сёзю да менме, кёрмеймисиз не да ийнанмаймысыз деген магъанады. Чёпени
алай этиучюсюне элде кёпле кюледиле, алай, жарсыугъа,
ол аны ангыламайды.
— Сора Кылдыдан ташыргъа эркин этеди,— деди Нох­
тар, кеси кесин тыя.— Бахсан суудан ичерге уа къокмыды,
Чёпе?
— Аны юсюнден жукъ айтмагъанды. Сорургъа керекди. Курму тюзюне да тиймегиз дегенди.
Нохтар угъай, Арчил бла жашла да сейир-тамаша болдула. Арчил жугарын кётюрюп, кесин Чёпеге атаргъа хазырды. Аны къаны аллай бир къызады. Аны къаны бузула
тургъанын кёрюп, Нохтар къолундан тутду.
— Сабыр бол, къарындашым. Чёпеге не жетеди! Иеси
бар дегенди да, келди. Аны иши олду,— деп, Чёпеге айланды да:
— Бар, Чёпе, бар. Иенги айтханын сен бизге билдирдинг.
— Мен кетеме, Нохтар, эшитмегенме демегиз,— деп
Чёпе келгени кибик, артха да алай кетди.
72
Нохтарны къаны Арчилден аз бузулмагъанды. Аны
эсине Амырхан бла тюйюшгени келди. Ол суу ючюн башланнган эди. «Да, была ёмюрге дери бизге былай этипми
турлукъдула? Атасы суу ючюн, жашы топуракъ ючюн.
Солтан-Муратны жашы болса, ол а не ючюн тюйюш башлар? Былай барлыкъ эсе, сора бизге жашау жокъду. Бир
жары кёчюп кетмей эсек! Къайры кёчгюн?»
— Мухтар, не дейсе? Къалай этебиз?
— Ташыйбыз? — деп, Нохтар бир заманда да айтмагъанча, алай таукел, алай къаты айтды. Сора, мычымай,
жугарны да имбашына салып, эшеклени да, къадырны
да аллына этип, Курму тюзю таба айланды. Жёнгерлери
да ызындан, сюнгюле кибик, жугарларын да ёрге тутуп
кетдиле.
Чёпе келип кетгенли ала экими, ючмю кере эсе да
къайтдыла.
Ингирги кюн Минги тауну башына къонуп, «ингир ахшы болсун!» деп саламашхан кибик, кюн тыякъларын
Бахсаи суугъа тиреп, жим жылтырайды. Ала, кюн тыякъла, суудан айырылгъанлары аз-маз эслене, акъырын-акъырын ёргеден ёрге кёче, Нохтарны сабан орунуна жууукълаша келедиле.
Солтан-Мурат бла жантакъ Чёпе, къолларында да къамичилери бла, ашыгъып, элден чыкъдыла. Ала экиси да
жашла ишлей тургъан жерге жол алдыла.
Жумушчусун ийип, Курму тюзюнден топуракъ алыуну
тыйыгъыз деп айтдыргъанига да къарамай, Нохтар топу­
ракъ ташыгъанын эшитгенде, Солтан-Муратны ичи отча
жанды. Жюреги къызгъандан, ол толу солуялмай, къысхакъысха солуп башлады. Ичин кишиге ачаргъа базынмайды. Ол аны бютюн бек къыйнайды. Бу халымы анам кёргюнчю кетейим деп, къамичисин къолуна алды да, юйден
терк чыкъды. «Кюнден кюннге соза тургъан дертими жетдирир кюн жетгенди. Мен бюгюн аны сыртындан къайишлик алмай къоймам. Кеч, эртте боллукъ эсе да, бу болмай
къалмазлыкъ ишди. Мындан ары аны созуу да, соруу да
жокъду. Бюгюнден тап сылтау излесенг да табаргъа
къыйынды. Бек тап тюшгенди!»— деп, болгъанны, болмагъанны да излей, къозгъай, туудура, сылтаула таба, къызып келеди.
Аны бурун сюеклери, солугъаны сайын бетича агъара,
огъурсуз хал ичинде от жаннганыны шагъатыдыла.
Келе келип, былайда Нохтар бла бирге ишлей тургъанланы кёргенинде, ол эсин жыйды. Жашланы бет къарамлары аны къанын сууутдула. Къамичи ойкатыргъа къарыу73
лары жетмезин ангылады. Эшек мюйюзле салдырама деп
барып, къулакъларын кесдирип къайтханлай боллукъларын билди. Была барысы да аны сабыр сёлешдирдиле.
— Нохтар, Чёпе санга мени оноууму айтханмыды огъесе айтмагъанмыды? — деп соруп, ырхы келтирип жолгъа
атхан ташха тыянды.
— Айтханды, анда терслик жокъду, — деди Нохтар да
сабыр ауазы бла.
— Айтхан эсе, сора нек тохтатмайса ишинги?
— Мен сабанымда ишлейме. Кимге не хата этеме?
Арчил, Масхут, Теммот, Азрет, ишлерин къоюп, не болады деп, алагъа къарап сюеледиле. Энди была да не эсе
да кеслерин хазырларгъа кюрешгеннге ушай, бир жерге
жокку болгъандыла.
— Манга этесе. Курму тюзю мени жеримди. Жер мени
эсе, аны топурагъы да, юсю бла баргъан сууу да менидиле.
— Топуракъны биз аны къыйырындан алабыз.
— Алмагъыз. Алайдан мен кесим да аллыкъма. Топуракъ мени кеоиме да керекди.
Нохтарны аузу тутулду. «Да муну сабанын ырхы басмагъанды, сора топура-къ муну несине керекди? Энди бир
сёз къошса, иш аманнга кетерин ангылап, ариу бла сёлешир умут этди;
— Солтан-Мурат! Алайдан биз алгъан топуракъ санга
чырмау этмезлигин ким да кёреди. Тилеген этеме — бизни
ишибизни чырмама.
— Узагъыракъ болса да, Кылдыда аламат топуракъ
барды. Андан ташы. Былайгъа уа тийме. Мен сёзюмю эки
кере къайтармаучума. Алайны билип къой! — деп, Нохтар­
ны не айтырына да тынгыламай, артха айланып кетди.
Нохтардан эсе энди Арчил шош да, сабыр да болду.
«Эбизени къууутуна тийме» дегенлей, бу адамны жеринде
топурагъыны юсюнден керти да была бир палахха тюшмеге эдиле деген акъыл аны Чёпе алгъа келгенде этген сагъышын хорлады. Керек тюйюлдю къаугъа да, тюйюш да.
Муну атасы бла болгъан ачы сёзню хатасындан Мухтар
туугъан элинден кетип, юйюрюнден, жамауатындан айырылып, нелляй бир заманны тургъанды. Энди алайгъа бир
жетсе, иш аны бла бошалмаз. Тереннге кетерге боллукъду.
Адам ачыргъа къоркъуу да барды. Къой, андан эсе, кеси
айтыучулай, жаханим андан толсун! Не узакъ эсе да, ол
адам айтхан жерден ташып башлайыкъ»,— деп, Арчил бу
оноугъа келишди.
Нохтарны акъылы уа башхады. Аны къаны жюрегине
74
сыйынмайды. «Бир кюн туугъанма, бир кюн ёллкжме. Хар