Бахсан Жулдузу - 04

  — А, Масхут, сенмисе? Не иги болду келгенинг. Тар
  башында къар юзюлген хапар барды. Сен андан не биле­
  се? Жукъ эшитгенинг бармыды? — деп сорду олтургъанланы бирлери.
  —Быйыл къар жаумагъанды сора къайры юзюллюкдю? — деди аны жанында бирсу.
  — Угъай, тейри. Мында жаумагъанды ансы, тауда уа
  иги окъуна жаугъанды,— деди къайсы эсе да.
  — Мени андан хапарым жокъду, тамата,— деди Мас­
  хут.
  Теммот аякъ бла сыраны Масхутну къолуна узатды.
  Ол аны ичди да, толтуруп, гнапаны къолуна къайтарды.
  Андан сора анга Нохтарны къатында олтурургъа эркин этдиле.
  Масхут къатхан териден тунакы таууш этген тонун
  тешди да, эшик артында тулукъ юсюне салып, алай олтурду. Муну Нохтар ариу кёреди. Кесинден гитче болса
  да, тенгича жюрютеди. Бу да, Нохтар кибик, Амырхан
  «сындыргъанладан» бириди.
  Амырхан чакъырып, он жыл жалчы этген кюнюнде
  Масхутну акъылы кёп жерге жетген эди; хар жылдан жалына — беш къой, он жылгъа уа — элли къой! Ол элде
  байгъа саналгъан адамла бла тенг болургъа боллукъ эди.
  Анга кёре юй ишлер, юйдегили болур, сабийле болурла,
  жерчик да мажарыр. Алай эте, жашауну зауукълугъун сынар, ахлу, тенг да тута билир, кесини намысын да жюрютюр.
  Айхай, кюнлени биринде, ол ахшы умутла тюш болуп
  къалдыла. Жалчылыгъыны юч жылында Масхутну къошу
  болгъан къышлыжъгъа аллай къар боран келди да, аны
  татлы умутларын къан бла къусдурду. Андан бери ол
  къышны да, боранны да сагъыннган угъай да, атларын
  айтыргъа да сюймейди.
  Ол^боран Амырханны къой сюрюуюн, жыйын бёрю чапханлай, бёлген бла къоймай, бир къауумун сюреп барып,
  къаядан энишге къуйгъан эди. Кюндюзгю кюнню боран
  къаппа-къарангы этгенден, Масхут къойланы излей бара,
  кеси да къаядан кетерге азчыкъдан къалгъан эди. Къая
  47
  ыраннга жабышып ёсген артишге жаны къор болсун ансы,
  аны сюеклери къая жухлада ууалыр эдиле.
  Ол къарлы боранны Масхут тилеп келтирген кибик,
  Амырхан андан кёрюп, ючжылльжъ къыйынын да бермей,
  аны къаядан кетген къойлары ючюн тергеп, къыстап жиберген эди. Аны татлы умутлары алай бла бошалгъан
  эдиле.
  Энди уа, ата къарындашлары бла бирге болуп,
  алагъа болушады. Ала да — ними къой, кими бузоу атап,
  муну юй этер акъылгъа келишгендиле.
  Солтан-Мурат атасы ёлгенден сора чакъырып, жалчы
  бол, жарсытмам, къыйынынгы алырса деп, бир-эки кере
  сёлешгенди. Алай, аузу сютден кюйген сууну да юфгюрюп
  иче эди дегенлей, аны атасы сынатхан зорлукъ эсине тюшсе, сырты бюгюн да къалтырайды. Абаданнга бет этгенин ол
  къоркъуп къойгъан суннган болур эди анса, аны жашы
  базынып, энтда бизге жалчы бол деялмаз эди.
  Масхут а къайры унарыкъ эди! Алагъа жалчы болуп
  баргъандан эсе Бахсан суу бойнунда ташланы аркъам бла
  Дагъазала жолу бла Кыртыкга ташырем деп къойгъан
  эди.
  Нохтар да бир мал берирге деп турады. Кертиди, аны
  юсюнден ол алыкъа Масхутну кесине сёз да айтмагъанды.
  Алай ата къарындашлары анга мал айыргъан кюн берирме деп таукелди. Ол сёзюне табылыучуладанды.
  Солтан-Мурат, терен сагъышха кирип, юйюнде олтурады. Ол не кече, не кюн тынчаймайды. Нохтарны жерчиги
  аны кёзюнден кетмейди. «Быйыл аны алайчыкъдан алгъан
  картофу мени битеу жерлеримде алыннган чакълы бир бо­
  ла кетеди. Алайыча жер саулай Бахсан аузунда жокъду».
  Нохтарны жерчиги жол бла \ыртык сууну арасында
  болгъанды да, ары ётсе да, бери ётсе да, хунагъа жарашмагъан таш кибик, кёз туурасындан кетмейди. Илипин аны
  бахчасыны юсю бла барады. «Мен атамдан къалгъан жерими сугъарыр ючюн андан суу тилерге нек керекме? Ол
  тилесин менден! Ол кимди, мен кимме? Ол кесин билсин!
  Атамы Нохтар бла ол ачы сёзю аны юсюнден болгъанды.
  Мен аны нек унутама?»
  Энди Амырхан улу, не амал да этип, аны жерчигин
  къолгъа этерге кюрешеди. Ол, чабыр олтанлыкъ кибик,
  гитчечикди. Болса да, Солтан-Мурат аны алай тынч алал48
  мазлыгъын да биледи. Алай: «Не болса болсун, мен аны
  кесими жериме къошмай ёлсем да къоярыкъ тюйюлме.
  Алай болса эди, саулай суу бойнуна кесим, жангьга кесим
  не болуп къаллыкъ эдим. Нохтар былайгъа, бизни жерибизни бек баш ортасына, къалай бла кирген болур? Эшта, бу ариулукъ бла болгъан иш тюйюлдю. Муну тюзюн
  КИМ билирге болур? Хоу бир да, энди аны киши да биле
  бол'маз. Алай, не да болсун, бу былайгъа бир аманлыкъ
  бла киргенди, къачан кирген эсе да. Бу кеси угъай, не ата­
  сы, не аппасы, аладан къайсы эсе да! Атам аны къалай
  болгъанын уста биле болур эди, алай, не медет, аны юсюнден манга бир заманда бир зат нек айтхан болмаз эди?
  Баям, ол Нохтар бла сёз болгъанда, быланы сёзлери жангыз суу сугъарыу болмаз эди. Кимге соруп билгин аны?
  Ким айтыр аны кертисин манга? Амма биле болур. Алай
  анга мени бу акъылымы ким сагъынады. Бу ишни ол кеси
  ёлгюнчю унарыкъ тюйюлдю. Унагъан угъай да, эшитирге
  да сюерик тюйюлдю. Не этсин адам? А, атам, атам! Аны
  керти хапарын сен биргенге алый кетгенсе. Ахыратха кетген а артха къайытмайды. Алай бла аны санга соруп билиу да жокъду. Аны себепли аны оноуун мен кесим этерге керекме. Мен сени жашынг эсем. Анга уа киши шек
  бола болмаз да. Мен — атамы жашыма!»
  Бу сагъышла аны тели этедиле. Жукъудан угъай, ашдан, суудан да айыргъандыла. Этер мадарын а алыкъа
  табалмайды...
  Къара къышны ахыры къыйын болур деп къоркъгъанларыча болмай, жаз башы алгъаракъ окъуна келди. Эриген къар суула таудан шорхачыкъла эте келип, Бахсан
  суугъа къошуладыла. Ала къошулгъан жерчикледе суу
  къаралдым болуп турады. Арлакъгъа кетгенлей а, уллу
  суугъа кёмюлюп, къаралдым бетин тас этеди.
  Жер жылыннганды. Хар ким сабан къайгъыгъа киргендиле. Сабан заманын оздургъаннга хатер этмейди. Аллайлагъа ол дертлиди. Сабанын къолан къойгъан адам гыржынсыз къалады. Аны бары да биледиле. Аны ючюн хар
  бири сабанчыгъын заманында сюрюрге, къазаргъа, урлукъ салыргъа кюрешедиле...
  4 Ж. Ж. Залиханов
  VI башы
  АЙМЁЛЕК
  Темнот Аймёлекни кёре-кёре турады. Элде жашагъанла
  бир бирлери бла терк-терк тюбейдиле. Ол да элде ёсюп
  келген къызладан бириди. Аны аладан жалан да айырмалыгъы — бай Бакъсанукъаны къызыды. Теммот анга бирсиледен эсе артыкъ эс бургъанды дерге жарамаз. Тенглеринден башха кёрмегенди.
  Болса да, арт кезиуде ол Аймёлекни эслесе, анга къарап
  турлугъу келгенча, алай кёрюне башлагъанын сезгенди.
  Нек болгъанын а билмейди. Бетчиги, ышаргъаны да бирси
  къызладан эсе ариу кёрюнедиле. Сёлешгени да, атлагъаны да.
  Бир бирде уа аны кёрмей эки-юч кюн озса, жумушу да
  болмай тургъанлай, Бакъсанукъаланы юйлерини аллы бла
  ётюучюдю — кёрюрмеми деген умут бла. Барайым деп таукел болгъунчу окъуна аякълары ол жанына атлап тебирерле. Кёрсе, беги къызарып ётер, кёрмесе — жарсыр.
  Жашны жюреги алгъын болмагъан, не эсе да ол билалмагъан бир тюрлю дыгъыл этип башлагъанды. Ол не болур?..
  Бюгюн анасы бёрк агъачны алып кел деп, Теммотну
  къарындашыны юйюне жибергенди. Кесине къалпакъ этерикди. Акъ жюнден.
  Жаш анга къууанып бара, орамда хуна мюйюшюнде
  Аймёлекге тюбеди. Билмей тургъанлай тюбеп къалгъанлары ючюн болур эди, экиси да армау болдула. Бир бирлери
  бла бу жолгъа дери аз тюбемегендиле, алай бусагъатда
  не болду эсе да, была кеслери да ангыламагъан бир зат
  болду. Бютюн да Теммотха. Аны жаш жюреги, ким эсе да
  чимдигенча, бир къужур тепди. Санлары, «гур» деп, нарат
  кесеу башлай жандыла.
  Аймёлек, къызыл суу ичирилген акъ гюлмендисин сериуюнчюк ары-бери чайкъай, келеди. Аны кюмюш тюймеси
  ёшюнюн саулайын жабады. Кюмюш бел бауу белине тан
  жарашыпды. Аны инчге белчиги адамны бууунундан базыкъ болмаз дерсе.
  Арт жылда кеси да биле-биле ёсгенди. Узунчукъ болгъанды. Онбешжыллыкъ къызчыкъ. Акъ бетини ингиликлери — башында гюлмендисине ушайдыла.
  Аймёлек он бир жылында анасындан ёксюз къалгъанды. Аны анасы, саулай Бахсан аузуна айтылгъан къол ус­
  та Жамилят, бир кече, къонакъларын ашырып, отоуунда
  50
  жатханлай, уянмайын къалгъанды. Туугъанлы бери бу затым ауруйду деп аны аузундан адам эшитмегенди, Ажал
  дегенинг алайды. Ол къалайда, не заманда жетерин киши,
  да билмейди. Умут тау башда, ажал — имбашда деп
  акъылман буруннгулула аллай бир ючюн айтхан болурла.
  Дамилят этген жамычыны бла чепкенни адамла сормай.
  билиучю эдиле. Чепкенден этген, бийик жагъалы, хазыр
  орунлары бла къапталлары уа! Не да накъышла салып
  этген кийизлери. Аланы къайсы бирин санарыкъса. Тёбен
  элледен келип, алагъа азла къарамагъандыла.
  Элде намыслары, сыйлары жюрюген абадан адамла
  Дамилят би'чмеген чепгенни кийген да этмеучю эдиле. Эн­
  ди уа, ол огъурлу къоллу тиширыу дуниядан ауушханлы,
  ЭЛ суу къуйгъанлай болуп къалгъанды. Барыны да тилеклери — Аймёлек анасы кибик адам болсун дейдиле.
  Анасы ёлгенли, къызы да эшикге казна чыкъмайды.
  Бюгюн болмаса, былай омакъ болуп кесин да киши кёрмегенди. Къара кийип тургъанды. Тёрт жылны ичинде.
  Ёлюп, жерге кёмюлген жазыкъды ансы, сау къалгъан жашайды, ачыу, бушуу таласа да, жашау хорлайды. Бютюн
  да — жашлыкъ.
  Была экиси да армау болдула. Аймёлек, азчыкъ ышарып, гюлмендисин бетине тартханча, Теммотха алай кёрюндю. Ала алайда такъыйкъа чакълы бир заманны сюелгён болур эдиле, алай алагъа ол сау кюнча узун да, кёп
  да кёрюндю.
  Аймёлек озуп кетди. Б1зындан бирле къуугъан кибик,
  ол алайдан терк кетерге кюрешеди. Аякълары уа, алагъа
  ташла къысылгъанча, ауурдан баралмайдыла. Борбайлары
  тутмайдыла. «Манга не болду? Бу халими бирле кёрмеге
  эдиле»,— деп, тёгерекге къараргъа адыргы этеди- Алай,
  саулай ЭЛ анга къарай тура эсе да, бусагъатда ол бир зат
  да кёрмейди. Жюреги асыры ургъандан, дып-дып эте,
  ёшюнюне къысылгъан тюймени чачдырады дерсе.
  Алай бара, къайсыны арбазындан эсе да ит кючюк юрдю да, Аймёлек эсин жыйды.
  Теммот да, ол озуп кетген жанына бурулуп, аны ызындан къарарыгъы келгенлей, алай бирле эслерле деп, къарагъан да этмей, уяла-уяла кетди...
  Бахчала ахшы болгъандыла. Элни къартлары къууанадыла. Эл биченнге чыкъгъанды. Тауда кюз аламатды. Ташыуул бошалгъынчы жауун аз жауады, ташыуулгъа арталлы да чырмау болмайды.
  Бакъсанукъа, жашла тутуп, аланы аталары бла жарашьш, тауусум этип, биченлигин чалдырады. Дырынын а, хар
  51
  замандача, изеу этип жыйдырады. Бир бирле, муну изеу
  жыйгъанындан эригип; «Изеу мынга деп жаратылгъан болур ансы, антсызды быллай уялмагъанны кёрген»,— дейдиле.
  Алай айтмай не этсинле? Не уллу иши болса да, изеу
  этип, битдирип къояды. Хазна къоранч да этмей. Кёп
  къоратса — азыкъгъа бир ирик сояр. Аны да тюш азыкъгъа. Гыржын, акъсуу. Башха къошмаз. Аны къылыгъыды ол.
  Бир жыл алай этип жангы юй ишледи. Экинчи жыл
  анга дагъыда эки отоу къошду. Бир жол уллу бау — ат
  оруну бла.
  Бюгюн да, изеу этип, кюнлюмде дырынын жыйдырады.
  Теммот да, Азрет да тенглери бла андадыла. Аймёлек да
  къыз нёгерлери бла дырын жыяды. Теммот бла Аймёлек,
  анда-мында, бир бирлерин излей келип, кёз къарамлары
  тюбешселе, бир уллу хата этгенча, экиси да къарамларьш
  терк башха жанына бурадыла. Болса да, кёзле къараргъа
  сюедиле. Кёзле къараргъа, кёрюрге деп жаратылгъандыла!
  Тенглерини бири да Теммотну озмайды. Ол элтген дурула бирсиледен эсе ариу жыйылгъанча, Аймёлекге алай
  кёрюнедиле. Аны батанлары бирсилени батанларындан
  уллуладыла дерчады. Нёгерлеринден эсе аны сенеги эркинирек ойнагъанчады. Аны ызындан, табанларына, сенеги
  жете-жетмез Азрет къысха барады.
  Жашла бла къызла, ойнай, лакъырда эте, кюнлюмню ды­
  рынын тюшге жыйып бошадыла. Тюш азыкъгъа Теммот
  бла Аймёлек бир бирлерине туура олтурдула. Биягъы
  къарамлары бир бирге тюбегенлей, Аймёлек кёзлерин баш­
  ха жанына бурады.
  Ингир алагъа гебен этип бошадыла да, юйлерине кетдиле.
  Амырхан улу, атыны ёшюнлюгю акъ кёмюк этип, Чылмасдан къайтып келеди. Ёрге айланнганда атына къатылгъаны белгилиди. Бахсан суудан ётгенлей, аны кёзлери
  Нохтарны сабанына тирелдиле. Арпасы аламатды. «Охо,
  быйылдан сора былайдан жыярынг сени болсун. Мен да мен
  тюйюлме, мындан кёп тёзсем. Мен муну несинден къоркъама? Кёпдю. Болгъанды. Келир жыл былайны тирлигин
  мен жыймасам — мени мыйыгъым жокъду. Ма алай ары
  къыйырында, жар тюбюнде бир затчыкъ берирме да, кюрешсин. Кюрешмесе да кесини ишиди. Берген атлы болайым ансы, антсызды бир жугар да алса. Былайны уа асы52
  ры кёпге къойгъанма!»— дей, кеси кесине ачыуланып, терлеп келген атына къатылып, озуп кетди.
  Бу кюнледе хар кимни бичен, дырын хапардан башха
  сёзю жокъду. Чалгъычыла гылмайны, дырынчыла сенекни
  тутадыла. Минги Тау жанындан къаралып башласа уа,
  чалгъыны къоюп, бары да дырыннга узаладыла. Хазыр,
  къуругъан дырын жыйылмаса, кюнню не болурун ким биледи.
  Элде хазна адам жокъду. Къарт тиширыула бла ууакъ
  сабийледен башха. Бары да бичендедиле.
  Баймырза бла Нохтар бичен бирге ишлейдиле. Табыракъ, биченлиги игирек жерле была кибиклеге жетмейдиле. Тау этеклери, анда-мында къалгъан къол ичлери,
  къая жухла. Аллай жерледе чалгъан да, жыйгъан да тынч
  тюйюлдю, алай андан биченни тюшюрген неден да къыйынды. Бир-бир жерледен антаула этип да тюшюредиле. Ол
  тынчыракъ болгъанлыкъгъа, аллай бир къыйын салып, бетингден терлегенинг къурумай, эрттенден ингирге дери белинги тюзетмей ишлеген биченинги жарымы чачылып
  къалады.
  Теммот бла Азрет изеуден къайтхандыла. Была дырын
  болса дырын, бол'Маса аталары бла бирге чаладыла. Была
  ЭНДИ толу чалгъычыладыла. Къолларында чалгъылары ойнай, бир бирлерин къуууп тебиреселе, сейир этерсе. Чал­
  гъылары да кюнде жылтырай.
  Эрттен, ингир бири азыкъ этер, бири мычымай, энишге
  энип, сууукъ суу келтирир, аталарыны къолларын, бетлерин
  жуудурур. Чалгъыларын тишерле. Нохтар ол ишге экисин
  да уста юйретгенди.
  Ахшамгъа дери чалып, ушхууурдан сора балаганнга
  жыйылсала, таурух, хапар айтыргъа сюедиле. Нохтар Апсатыны хапарын айтыргъа ёчдю. Уучуну Апсатыны унутургъа не амалы барды. Хапарына тынгъларгъа сюйгенликге, Баймырза ууну кёрюп болмайды.
  — Жашла! Мени сизге бир айтырым барды, сиз билмеген. Уучугъа керекли. Аны сиз да билирге керексиз,—
  дейди Нохтар, кече балаганда жумушакъ мулжаргъа
  сыртындан жатый.
  Ол не болур деп, жашла сагъайдыла. Бекмырза да тынгыларгъа хазырланды.
  — Кийикле бек бийикде, жумарукъла уа аладан алашаракъда отлайдыла. Ала алай нек болгъанларын билемисиз?
  — Мен билмейме,— деди Азрет.
  — Мен да,— деди аны ызындан Теммот да.
  53
  — Тынгылагъыз, аны магъанасы буду: баш жанындан
  келгенни кийикле кёредиле да, жумарукълагъа билднредиле. Тёбен жанындан келгенни уа жумарукъла кёредиле
  да, кийвклеге билдиредиле. Аланы эки къауумуну да
  къалауурлары бардыла. Ала бир бирлеринден кёзлерин
  алмагъанча, алай сакъ къарайдыла, къоркъуулукъ келе
  эсе, белги берип билдирир ючюн. Ала бири бирине алай
  болушадыла. Ол сейир тюйюлмюдю?
  Бу затха жашла угъай, Баймырза да сейир этди.
  — А, таланнган, кёремисе ол тамашаны. Аланы эслиликлерин, адамла кибик. Мен аланы ёлтюргенни гюнахха
  аллай затла ючюн санайма. Аланы да жанлары барды,
  жазыкъланы нек ёлтюресиз! — дей, Баймырза хар къуру
  да айтыучу оюмун айтды.
  — Мен да, сен айтханны этип, бир жол бир байтамал
  жугъутурну атмай къойгъанем,— дейди Нохтар анга бурулуп.
  — Къояренг сен а! Тейри, ол мен кёрген киши уралмай
  къойса КИМ биледи ансы, атмай а бир къоймаз эди да,—
  дейди, аны айтханына ийнанмай, Баймырза.
  Жашла шум болуп тынгылайдыла.
  — Кёрген да этип, атар жеримде атмай да къойгъанма.
  — Ол жомакъны сен сабийлеге айт.
  — Инанмай эсенг, не этейим, алай мен а керти болгъан
  ишни айтама.
  — Сора нек атмагъаненг да?
  — Бир жол кюз артында, ингир бола, айлана келип,
  къая ыранда отлай тургъан бир баш магъырамаз, мазаллы жугъутурну юсюне чыгъып къалдым. Жел аны жанын­
  дан келе эди ансы, мени кёрмегенликге, ол жыйымдан
  билмей къайры къоярыкъ эди. Ол да, мен да бир бирибизни тенг кёрдюк. Ой, анда бир мюйюзле бар эдиле! Мени
  эслегенлей, ол къарап-къарагъынчы мыллыгын ёрсюрен
  атды, андан артха айланды. Къутулур жери жалан да мен
  тургъан кириш бла эди. Алайгъа уа, мени юсюме кесин
  къайры урлукъ эди. Мен а, аны алай адыргы этип айланнганы ючюн болур эди, атмайма. Атарыкъ да тюйюл эдим.
  Аны алай амалсыз болгъанын кёргенимде, жаным ауругъандан. Ахырында, ол кесин эки къаяны арасы къырыкъгъа атды да, энишге кетип, мюйюзлерини юсюне тюшдю. Сен анга ийнан, Баймырза, мен аны ызындан ма бу
  эки кёзюм бла къарап турдуп. Таш таууш этип, айтханымча, мюйюзлерини юсюне тюшдю да, къобуп, къая киришге
  ташайып кетди.
  54
  1
  — Арабий, Нохтар, не ахшылыкъ этгененг. Кёп гюнахларынгдан къутултурукъду сени ол жугъутур,— деп, Баймырза кёлюнден ыразы болду.
  — Къутултурукъ эсе да, тюйюл эсе да, ма иш алай
  болгъанды, Баймырза.
  Алай эте, хапарлары кёпге созулду. Эрттен бла эртте
  къобарьжъбыз деп, тохтадыла...
  «Санларым не эсе да бир ауур болгъандыла. Бутларым
  да тутмайдыла»,— деп, Налдюз зрттенли бери кеси кесине
  жарсый айланады. Алай эрттенлик ариуду, кюн жылыды,
  кёк чууакъды, бир булутчукъ да жокъду.
  Налдюз чепкен согъаргъа бек сюйюучюдю. Хоншулары:
  «Налдюзню чоллагъынлай»,— деп, жумушларын терк этап
  къайтыучу адамлагъа да айтыучудула. Болса да, бюгюн
  башланнган чепкенин согъаргъа тауатха иги сюймей чёкдю. Къоллары ауурланиганча кёрюнедиле. Аны ючюн болур, чоллакъны шынтагысы терк-терк юзюледи. «Бюгюн
  манга не эсе да болгъанды, кюнюм тюйюлдю»,— дей, хатаны кеси сюйгенча ойнамагъан чоллакъдан кёрюп, анга
  тырман этеди.
  — Келин, юйдемисе? — деп, хоншусу, къарт ынна, гулоч тыягъына тыяна, гуппур болуп, эшикден шош къарады.
  — Кел, кел, ынна. Юйде болмай, мен къайда боллугъем,— деп, Налдюз муну келгенине ыразы болуп, ботасын башына тарта, къопду.
  Иши бармагъаны себепли тауатдан къалай къобаргъа
  билмей, къобаргъа уа сюйюп тургъанлай, быллай тап сылтау чыкъгъанына къууанды.
  — Келин, мен а биягъы башым тутханды да, не этерге
  билмейин, сен юйде эсенг кирейим деп, келе келе эдим.
  «А, башынгдан тарыгъып башлагъан эсенг, сени аурууунга не эсе да башхады»,— дейди кеси кесине Налдюз.
  Туугъанлы бери хоншу болуп жашап келгенле бир бирлерин уста биледиле. Сюйсенг а, бир бири бетлерине къарагъанлай, кимни не айтырын окъуна биледиле. Б1ннаны
  къылыгъын а Налдюз аны кесини къызларындан эсе иги
  биледи. Аладан эсе ыннаны жашауу Налдюз бла кёпдю,
  сора къалай билмез. Элде угъай, Чегемде окъуна болгъан
  хапарланы да билир ынна. Налдюз неден да бек анга тамаша болады. Элден бир адам тышына чыкъмагъанды, элге тышындан биреу да келмегенди. Сора бу къадар хапар55
  п
  ны бу къайдан биледи, къалай бла биледи? Ол сейир тюйюлмюдю?
  — Нечик ахшы этдинг, ынна, келгенииги. Аллах бар­
  ды, мен да, не эсе да, эрттенли бери бузулупма, санларымы кётюралмайма.
  — Келин, аурууунгу алайым, сени да биягъы желинг
  тутхан а болурму? Бетинг да сапрандан ауругъан адамгъа
  ушан турады.
  — Билмейме аны да. Къой, къой, ынна, мен иги болурем, сени башынг аурумагъа эди аисы.
  Налдюзню муну бла, ынна нек келген хапарын башлармы эди дей, ыннаны сёзге чакъыргъан амалы эди. Алай,
  шорха суу саркъгъанлай аузундан хапарлары тохтамай
  саркъыучу ынна бюгюн не эсе да хапарын башларгъа
  ашыкъмайды. Алайын ангылап, Налдюз андан-мындан
  къагъып кёреди.
  — Ынна, башынг бир бек ауруй болур дейме. Не этсин
  адам? Туз байлаучукъ этермем?
  — Угъай, угъай, келин, кереги жокъду, Бошлап тебирегеннге ушайды. Бир кесек сел бола баргъанча кёрюнеди.
  Болса да, айтыр сёзюн энтда башламайды.
  — Халкъ биченнге чыкъгъанлы, аллах бирди, эл жукълап тургъан юйге ушап къалгъанды. Бир жерден бир таууш эшитмейсе, бир хапар.
  — Хапарла уа бардыла, келин, сен эшитмейсе ансы.
  «Аха, жангызым ёлмеси, энди дыгъылына къатылдым
  дейме»,— деп, Налдюз тынгыларгъа сагъайды. Аны эслегенча, ынна агъач тапчаннга табыракъ къысылды.
  — Амырхан улу бий Солтан-Мурат Бакъсанукъаны
  къызчыгъын тилегенин эшитгенмисе?
  Налдюз не хапар эшитирге да хазыр эди, алай бу ха­
  пар а эсинде угъай, тюшюнде да жокъ эди. Нек эсе да ол
  бек сейир этди.
  — Эшитмегенме, ынна. Ол а не сейир хапарды?!
  — Анга адам къалай сейир этмесин. Атасы бла тенг
  киши сабий къызчыкъны тилей! Ол неге ушагъан ишди!
  Айып тюйюлмюдю бийге?
  — Етюрюк сёз болурму, ынна?
  — Угъай, келин, бек керти сёздю. Бу кюннге ийнана
  эсенг, анга да ийнан. Ол керти хапар болгъанча узакъ
  ёмюрлю болгъу эдиле экибизни да жангыз билеклерибиз!
  — Бакъсанукъа не айтханды дейдиле?
  — Къатына да къоймагъанды. Аны манга сагъыннган
  да этмегиз деп, ишни кесип къойгъанды.
  — Ол кесип къойгъанлыкъгъа, бий къойса уа. Андан
  56
  баймы табарыкъды? Элде андан тийишли ким барды?
  Бий — бий. Бир кесек таматады демесенг.
  — Келин, уялмай, алай къалай айтаса? Къалай бир
  кесек таматады? Не аз да эки жыйырма жыл тамата болур.
  Къарт кишите ол сабий къызчыкъны! Мёлекчик кибик.
  — Аллах бирди, бий айтханын этдирмей къоймаз.
  — Къой, келин, алай да буюрма.
  — Мен а буюрмайма.
  — Келин,— дейди ынна, юй ичинде тыш адам болгъан
  кибик, тёгерекге къарай,— адам эшитмесин ансы, мен ол
  къызчыкъны Теммотха жоралап тура эдим.
  Налдюзню башындан къазан бла къайнар сууну къуйсала да, андан бек элгенмез эди. Ол алай элгенди, алай
  сейирсинди. Не айтыргъа билмей, аузу ачылып, сёзю
  чыкъмай къалды. Къурушуп къалгъан кибик. Бир кесекден санлары бошландыла, женгиллендиле.
  — Ынна! Ол сёзлени айтхан аузунга къор болайым.
  Алай бизге къайда аллай насып. Аны адам эшитгенден
  эсе ёлген этейим.
  — Неле дейсе, келин? Нек?
  — Башыбызны дуния бедишге къоярелле да андан со­
  ра. Бай Бакъсанукъаны бий Ослтан-Муратха бермеген
  къызын Теммотха тилейдиле деп. Угъай, угъай, аны адам
  эшитмесин. Болмачы ишни къозгъар кереги жокъду.
  — Келин, тели болма, сагъыш этип сёлеш. Аллах буюруп, болуп къаллыкъ эсе уа! Кимге да хапарын жайып
  айланыргъа жарамаз, аны керти айтаса. Алай бу иш мени
  акъылыма келгенди да, мен сайта аны ючюн айтама.
  — Ынна, жаным, кёзюм! Аллах бла тилейме, бу сёзню
  Теммот билмесин. Аны эсине салыртъа жарарыкъ тюйюлдю. Болмачы ишни анта айтыртъа нете керекди? Артда
  аны жюрекчити жарылып къалыр. Утъай, утъай, болмачы
  ишди.
  — Болмачы, болмачы де да тур! Анса уа итите жораларент! Жантызынты.
  — Аллах итите жораласын. Мен ол болмазлыкъ иш
  болтъанын билип айтама, ынна.
  — Аллах буюрса, болуп да къалыр. Теммотчукъ ити
  сабийди. Аны битеу эл да биледи, сюеди. Бакъсанукъаны
  къызына андан тийишли бизни элде жокъ окъунады. Аны
  къатында Солтан-Мурат неди? Жалан да бийлити болмаса.
  — Аллах, аллах! Аны адам иш эшитир, ынна!
  — Аны экибизден башха ким эшитеди? Къарт СолтанМурат нете ушайды?
  57
  — Теммотну атасы бла тенг кишиди ол. ^
  — Жангылма, келин. Нохтар бла угъай, Бакъсанукъа
  бла тенгди. Сагъыш эт энди. Угъай, угъай! Не аллахха, не
  адамгъа ушамагъан ишни этерге жараймыды?
  — Бизни оноуубуз болса, этдирмез эдик, ынна. Бизгеми
  соруп этерикдиле!
  — Келин, аманнга бурма сен бу ишни. Заман барын
  да таи этип къоярыкъ эсе да къайдан билесе?
  Ынна бурнун терк-терк тартды. Ол бир затха ыразы
  болмаса, алай этиучюдю.
  Налдюзню уа, элге бир уллу палах салгъан кибик, ичин
  сууукъ къалтырауукъ алгъанды. «Тура эдик жата, къай­
  дан чьгкъды хата» дегенлей, бу керексиз сёз муну эсине да
  нек тюшдю? Огъесе бирле кюлейик деп ишми айтдыра борурла? Алай жараймыды? Жете келген къызчыкъны аллай ушамагъан сёзге къошаргъа айып тюйюлмюдю? Гюнях окъунады, аллах бирди. Угъай, бу сёзню ючюлтюп
  къояргъа керекди. Айхай, мени жангызыма уа аллай на­
  сып! Мёлекчик кибик, арбазымда аны келинчик болуп
  кёрсем эди. Дунияда андан уллу насып манга керек да
  тюйюл эди! Нечик ариучукъду кеси уа! Тюненеми кёрдюм
  кесин да, огъесе бирси кюнмю? Гёген бла суу алып келе
  эди. Къутас чачы табанларына жете. Бир намыслычыкъ.
  Мен ётгюнчю, ол, ауур гёгенни да кётюргенлей, сакълап
  турду. Аллах бирди, ол жазыкъ Жамилятны терисин союп
  къаплагъан кибикди асыры анга ушагъандан...»
  — Келин! Нек тынгылайса? — Ыннаны бу сёзлери аны
  сагъышларын бёлдюле.
  — Тынгыламай мен не этерикме, ынна? Тилегими
  эшитгенсе. Бу сёз арабыздан чыгъарын арталлы да сюймейме.
  — Охо, келин, 0X0.
  Сёзюн андан ары созмады. Алай биягъы тапчаннга теренирек къысылды;
  — Дудайланы Къасботха да къатын келтиредиле дейле. Къайдан эсе да тёбен жанындан. Огъесе Уллу Чегемден окъунамы дедиле. Башым тутса, мен нени да унутуп
  къояма. Болжаллары — ташыуулдан къутулгъанлайды де­
  диле. Юйлеринде сыра этедиле. Сени чакъырмагъанлары
  сейир тюйюлмюдю ансы. Алада адамыча сыра эте билген
  да болмаз дейме.
  — Жалдусхан а? Андан уста элибизде да жокъду да.
  — Хоу бир да! Къарт болгъанды ансы, Жалдусханиы
  усталыгъына уа не сёз бар эди. Эсимдеди, абадан Дудай
  улу, ол бизни киши атлы къатын келтиргенинде, Ж ал58
  дусханны сырасы кёплени жыкъгъаны. Ол, бирсилеча этмей, хумаллакны чийлей жыйып, кюнде юсюн жабып, алай
  къурутуучу эди. Тю1зюн билмейме, алай салатха не эсе да
  бир зат да къоша болур эди деп, бюгюн да ишекли болгъанлай турама. Андан эки аякъ тартхан не бек менме деп
  тургъан кишиле окъуна эки аякъларыны юслеринде туралмай къалыучу эдиле. Жалдусхан сыра этеди деп эрттеден
  бери эшитмегенме. Эте да болмаз.
  — Билмейме, ынна. Мени да Жалдусхан юйретгенди.
  — А, сени сырангы нек махтаучуларын энди мен да
  ангыладым. Салатха не къошуучусун сен а билемисе?
  — Угъай, билмейме.
  — Кёремисе аны! Санга да айтмагъанын...
  VII башы
  ЫРХЫ
  Адамла бюгюн-тамбла биченден къайтадыла дей, элде
  сакълайдыла. Келгенлей а — бахчаларыны тирликлерин
  жыярыкъдыла.
  Биреулен, тюшден атлап, акъсылдым къадырны башындан тартып, чубур къапталы, эбзе къалпакъчыгъы бла
  да Бахсан суудан ётдю. Къадырны тёрт аягъында наллары таш орамны таууш этдире, ёрге, эл жанына айланнганды. Ала экиси да, бири бирин аягъан сунарса — ашыкъмай, акъырын атлайдыла. Аякълары басар жерни сайлап,
  алай атлайдыла дерсе. Кесин да узакъ жолоучу болгъанын
  сормай билирсе.
  Элге киргенлей, ол орамда ойнай тургъан сабийчиклеге тюбеди. Жаланаякъла, жаланбыдырчыкъла, къадырны
  кёргенлей, эслерин анга атдыла. «Нечик уллу эшекди»,—
  деп, сейирсинедиле. Ала алыкъа къадыр кёрмегендиле. Эб­
  зе жаш алагъа Нохтарны юйюн сорду. Сабийле къайры
  ангыларыкъ эдиле! Болса да, Нохтар дегенине бирлери,
  къалгъанладан бираз эслиреги, аны алып, Нохтарланы
  арбазгъа элтди.
  — Налдюз!—^деп, арбазда адам кёрмей, жашчыкъ
  юйге айланып, бир-эки кере да къычырды.
  Налдюз, кёп да мычымай, бу кимди дей, чыкъды.
  Арбазда танымагъан адамны, къадырны эслегенде, ол да
  сейир болду. Келген адам анга жарыкъ сёлешди. Алай
  Налдюз аны не айтханын ангыламады. Аны билмей кел­
  ген адам къадырны сыртындан ауур артмакъланы алды
  да: «Сардион, Сардион»,— дей, темир тёшню чыгъарды.
  59
  «Муну уа Сардион жиберген кёреме»,— деди ичинден.
  Сора ол да жарыкъ болду. Келген эбзе болгъанына аны
  ЭНДИ ишеги жокъду: къалпакъчыгъын кёргенлей бла биринчи кере сёлешгенинде окъуна эбзе болгъанын Налдюз
  къыйналмай билди. Энди уа: «Сардион, Сардион»,— деп,
  тёшню артмакъдан чыгъаргъанлы уа бютюн да!
  — Нек къыйнала эди, харип, Сардион. Сени да алай
  къыйнап!
  Не кёп сёлешдиле эселе да, бир бирлерин ангыламай,
  къолларын чоллакъ ойнатханлай, ары-бери ойната, бир бирин ангылар амал излей, кюрешдиле.
  — Мухтар, Мухтар... Сардион...— деп, къонакъ — эбзе
  жаш, терк-терк къайтарыпжъайтарып, не эсе да айтады.
  «Ол адам къайдадымы дей болур?»— деп, Налдюз:
  — Бичендеди, биченде,— деп, къолун кюнлюмге айландырып, узакъда батанлача кёрюннген гебенлени кёргюзтеди.
  Алай, не медет, жарсыугъа, къонакъ жаш ангыламайды. Ол а: «Быланы Мухтаргъа Сардион жибергенди»,—
  дей эди.
  Тёш бла бирге ол бир темир чёгюч бла салта да чыгъарды. Былайгъа жыйылгъан сабийле энди алагъа сейирсине, аланы игирек кёрюр ючюн бир бирлерин тюрте кюрешедиле. Къонакъны былайгъа алып келген жашчыкъ а,
  муну бери мен келтиргенме. Былагъа къараргъа да сизден
  эсе мени уллу эркинлигим барды деген кибик, кесин нёгерлеринден эсе ёхтемирек жюрютеди. Салтаны кётюрюрге да
  кюрешеди, алай, къайда, жеринден да тепдиралмай къояды. Чёгючню къолуна алып, нёгерлерине кёргюзтеди. Ала
  да бири биринден алып къарайдыла. «Нечик ауурду»,—
  дейдиле. Къайсы эсе да бирлери уа сабындан учхара тутуп, къолундан ычхындырды да, аягъына тиерге аздан
  къалды.
  — Къонакъ ач да болур, арыгъан да болур,— деп,
  Налдюз, айланып кишиге да айтмай, кеси кесине сёлешгенча, айтды. Сора къатында сюелип тургъаннга.
  — Барчы, жашчыкъ, атанг юйде эсе билип кел,—•
  деди.
  __ •
  Ол жашчыкъ, будуман болуп, алайдан ташайды.
  Налдюз бла къонакъ арбазда сюелип, сёлешген сёзлерин ангыламай, танг кесек турдула. Сабийле да къадырны
  тёгерегине басынып, энди налларына бютюн сейирсинедиле. Бутун иш кётюрюп, аягъын башха жерге салса, ташха
  тийген нал ачы таууш этеди.
  Налдюз жумушха ийген жашчыкъ кёп да турмай:
  60
  «Ата юйде жокъду»,— деп къайтды. Налдюзню беги са*
  гъышлы болду. Ол, не этерге билмей, адыргы этеди — эр ки­
  ши болмай, къонакъны юйге чакъырыр онг жокъду, Аны
  къайгъы этдирген олду. Элде уа анда-мында санлап бирэки гырхы къарт бар эсе да, башха эр киши жокъду.
  Къонакъ а, къадырыны иерин алый, элни тёбен жанына элтди да, кишенлеп, отлаугъа бошлады. Къадыр ач болур эди — дырыны жыйылгъан жерде къалын алысынньг
  ашыгъып-ашыгъып жыртып башлады.
  Къонакъ ары кетгенлей, Налдюз ашарыкъ этер къайгъыгъа кирди. Биягъы жашчыкъны уа аппанг къайтханлай, чабып бери кел деп жиберди.