Бахсан Жулдузу - 02

_ Сен сау болсанг, ат да мажарырбыз. Иер келтиргенме. Шуёхларым саугъагъа ушкок да бергендиле.
_ Сау болсунла, оллахий, ахшы адамла кёреем. Тенглик, жюрюте билгеннге, бек уллу байлыкъды. Къамангы
уа ажашдырмай къайталгъанмыса, Нохтар?
—' Ажашдырмагъанма, биргемеди. Бек огъурлу къама
кёреем ол а! Аман ниет бла къынындан бир да чыкъма*
гъанды.
— Сау бол, Нохтар, барындан да бек мен анга къууандым. Палахдан аллах да, тейри да сакъласын. Атангдан
къалгъан къама, ол дуния мюлкюнден да багъалыды,
огъурлу къама. Мен тилерик, Нохтар, аны къолунгдан кетерме.
— Мен саулукъда ол къолумдан кетмез.
— Не ишлеп турдунг анда, Нохтар?
— Уугъа жюрюп, Сардион бла. Бош заманымда уа
гюрбежиде темир ишге юйренип.
— Аллахдан ахшылыкъ келсин жанынга. Нечик ахшы
ишге юйреннгенсе!
— Жугар, чага, нал ишлеген кибик, нал салгъан кибик,
ма аллай ууакъ ишле эте айланнганма.
— Элге, жамауатха, халкъгъа да ол бек керекли усталыкъды.
Баймырза келгенде, Налдюз юйде жокъ эди. Къарындашы бла эри алай олтуруп, ушакъ эте тургъанларын кёргенде, ол асыры къууаннгандан кёз жашларын тыялмай,
ал ботасы бла сюртеди.
— А, эгечим, аллах энди экигйзни да бир биригизден
айырмасын. Кёп да къыйналдыгъыз, болса да, аны унутур
къыйынлыкъ мындан ары жашауугъузда сынамагъыз,—
деп, Баймырза эгечин къучакълады.
— Биз да сенсиз болмайыкъ, къарындашым. Сен болмасанг эди, аллах шагъатды, мен ол къагъанакъ сабий
бла ЭЛ бедишлик болурем. Жангыз билегимден аллах ай­
ырмасын.
— Э, эгечим, аллахха шукур эт. Ол жангыз билегинге
ЭНДИ биягъы кючлю билек къошулгъанды. Теммот да жетип келеди, къоркъма.
— Ой, санга къор болайым,— деп, Налдюз къарындашыны зыбыр бетин сылайды.
— Къыйынсыз къал, Баймырза. Емюрюнгде былагъа
къыйналгъандан уллу къыйынлыкъ кёрме,— деп, Нохтар.
асыры ыразыдан, айтыргъа сёз тапмай къалды.
19
— Артыбызда къал, жаным, кёз жарыгъым,— деп, Налдюз экисин да юйге чакъырды,— Ауузланыр заман болгъанды.
— Хау, БаймырУза къошдан келгенди, юйлерине да кирмегенди,— деп, Нохтар ёрге къопду.
— Теммот а къайда кёрюнмейди? — деп сорду Баймырза, олтургъан жеринден кётюрюле.
— Отуннга кетгенди. Атасы барма дей тургъанлай,
тохтамай, махтанып кетгенди.
— Ай, аперим, аперим! — деп къууанады Баймырза.—
Кёремисе, жаш болгъанды.
Ючюсю да юйге кирдиле. Налдюз, юсюнде ашарыкълары бла, къанганы алларына салды.
III башы
УУДА
Нохтарпы къайытханы бла юйлерине жылыу кирди, арбазларына берекет келди. Оюла тургъан хуналарын жангыдап къалады, халжарны башын тынгылы жапды, бичен
ишледи. Кертиди, бичен ишлей туруп, биягъыла бла сёз
болургъа аздан къалды.
Баймырза гюрбежи ач деп къысады. Алай аны ачар
ючюн тёш, салта, темир, кёмюр керекдиле. Буруннгулу
жылкъы жалчы: «Жюгеним барды, ат табылса»,— дегенлей, аласыз гюрбежи ачылмазлыкъ тёрт да керекли затладан Нохтар мажараллыкъ бюгюн жалан да кёмюрдю.
Къалгъанланы уа къайдан тапсын адам? Тау артында ала
бек къыйналмай табыллыкъдыла, бери аудургъан ишди ансы. Ким биледи, бара баргъан заманда бир мадар иш болса, кёрюрбюз — не Сардион, не кесим. Гюрбежи ачалсам а,
айхай-айхай, анга не сёз барды, ол кимге да жарар иш эди
дей, Нохтар да сагъыш этеди.
Нохтар тау артындан аууп келе, бери, энишге тюшгенлей, ушкогун букъдуруп кетгенди. Кюз артына дери барып
да къараялмай тургъанды. Тауда жангыз адамны бош
кюню къайры боллукъду — бир жумушу бошалыргъа башхасы чыкъгъанлай барыр. Сабанчыкъ этди, картоф салды,
сугъарды, биченлигин чалды, жыйды, ташыуулдан къутулду, арпачыгъын орду, картошчугъун къазды. Ма алай бола,
чырандан келген тау суулай, тауда жангыз адамны иши
тауусулмайды...
Тауда кюз арты, бютюн да кечелери, сууугъуракъ болгъанлыкъгъа, кёк чууакъды, кюнле жылыдыла.
20
Нохтар, жашчыгъын да алып, таугъа кетди. Ушкогун
къойгъан жеринден чыгъарып, сылап-сыйпап жарашдырды да, Теммотха берди. Ол бюгюн болмаса, туугъанлы бе­
ри къолуна алгъан угъай да, быллай ушкокну кёрген да
этмегенди. Аны сейирини, къууанчыны ахыры жокъду.
— Жашым, арыгъанмыса?
— Угъай, атта, арымагъанма.
— Аллыбызда тауну кюнлюмюне кюн тийип, жарып
тургъан бетин кёремисе? — деп, Нохтар къолу бла кёргюзтдю.
— Кёреме,— деди Теммот, саулай ары итинип.
— Арымагъан эсенг, ары чыгъаргъа дейме. Аида кийикле кёп болуучудула. Кесини да чыгъышы къыйын тюйюлдю.
— Арымагъанма, атта! — деди Теммот ашыгъып, ата­
сы угъай деп къояды деп къоркъгъандан.
— Сора жюр, тебирейик.
Ала экиси да энишге иги кесекни келдиле, алай энш
ёрге баргъан тынчды. Теммот арыгъан деген не болгъанын
да билмей, атасыны ызындан жууукъ барады. Тауну этегине жетгенлей, ёрге ёрлеп тебиредиле.
— Жашым, таугъа ёрлей туруп, сёлеше турма.
— Охо, атта.
Ашыкъмайын, тынч, алай таукел чыгъадыла. Бийикден бийикге чыгъа баргъанлары къадар къудурет тюрлене,
тёгерек узакъгъа кёрюне барады. Эл тёгерегинде болмаса,
Теммот быллай таугъа биринчи кере чыгъады. Атасы женгил бармайды, жашха уа терк баргъанча кёрюнеди. Болса да жаш артха къалмайды. Къаядан юзюлген уллу
ташха жетдиле.
— Жашым, бираз солурму эдик?
— Арыгъан эсенг, солуюкъ.
Атасы алай жашын бир кесек солутур ючюн айтханын
ол ангыламады. Экиси да алайда олтуруп, бираз солудула.
— Жашым, тауда жюрюген адамны кёзю жютю болургъа керекди. Тауда адамны аллына аз зат тюбемейди!
Аны себепли тёгерекге сакъ бола тур.
Теммот, солууун алмай, сейир этип тынгылайды. Атасы
кёп затла айтып, Теммотну уучулукъну къыйын ныхытларына юйретеди.
— Аягъынг басхан жерге бек сакъ бола тур, жашым,
энишге таш кетмезча. Кетген таш бирине тие, аны жерин­
ден къобара, ала да башхалагъа тие, жар оюлгъан кибик,
тёгерекни дауургъа алдыра, кийиклени къачырадыла. Ал­
21
лах сакъласын, тюбюнде не адам, не да малла бар эселе
уа. Унутма, жашым, аллаи затланы.
Ала къопдула. Нохтар тауну тынчыракъ жерлерин айырып барыргъа кюрешеди. Теммот алыкъа жашды. «Жарлыны бузоуу ёгюзлюк этер» дегенлей, атасы сабийлей юйретирге умут этеди ансы.
Тюбюнден къарагъанларында, кюн тийип тургъан кюнлю бетни ЭНДИ ауана басханды. Ала шош, алай тохтамай
барадыла. Бусагъатда атасы айтхан сёзлени толтура, Тем­
мот, хар аягъы басхан жерге къарап, таш кетмезча, сакъ
атлайды. Алай бара тургъанлай, атасы таш жанына къапланды да, къолу бла анга да «энишге ийил!» деп кёргюзтдю. Теммот атасыны жанына къапланды. Атасы уа, не
эсе да бир сейирлик затны кёргенча, битеу эсин ол ауана
бетге бургъанлай, аузундан сёзю угъай, солууу да чыкъмагъанча, алай жютю къарайды.
— Жашым,— деп шыбырдады атасы.— Ол бетни огъары жанында киришлени эслеяламыса?
— Тырмыла тартылгъанча бирле кёрюнелле, аланымы? — деп, жаш атасыны соруууна соруу бла жууаплады.
— Хау. Аланы юслери бла ёрге къарай барчы. Кёремисе? Не кёресе?
— Ташла болурла дейме.
— Ол ташлагъа былай, кёзюнгю айырмай, бир иги
къарап турчу.
— Атта! Ала ташла болмазла дейме. Тепген этгенча
кёрюнедиле.
—Алайды. Ташла къайры теберикдиле. Ала кийикледиле.
— Къара, къара! Отлай тура болурла дейме.
— Угъай, ала жалауну жалайдыла.
— Не жалауну?
— Тузлу таш, не жар жуху. Тузсунуп, туз излеп, ала
аны жалайдыла. Кёремисе аз-маз тепгенлерин?
— Хау-хау, кёреме.
— Аяз ары жанындан эсе, сора биз аланы арт жанларындан жууукъ бараллыкъбыз.
— Алай тюйюл эсе уа, атта? Бараллыкъ тюйюлбюзмю?
— Угъай.
— Нек?
— Жаныурланы барыны да жыйылары бек жютюдю.
Ала уучуну кесин кёрмегенликге, аны жыйысын узакъдан
окъуна билип къоядыла. Уучу келген жанындан аяз эсе,
ала, олсагъат билип, къарап-къарагъынчы думп болуп ке22
тедиле. Аяз аланы жанындан болса уа, жыйыны билмейдиле. Ол заманда уучу алагъа жанларгъа болады. Кёрюнмей, шош барса. Ангыладынгмы?
— Хау, атта, нечик сейирди!
Ала, кёрюнмезге кюреше, кийиклени тёбен жанлары
бла аланы арт жанларына ёте барадыла. Шошунлай, сёлешмей, сакъ барадыла. Кийикле жала-угъа басыннганлай
турадыла.
Жууукъдан жууукъ
бола баргъанлары
къадар кийиклени шарт кёредиле. Теммотну жюрекчиги
дып-дып этеди. «Бусагъат атып атам бирлерин къаплайды»,— дей барады.
Алайлайын кийикле, болгъанны тауушха алдырып, думп
болдула. Атасы бла жашы бир бирге къарап къалдыла.
— Болмады, жаш, ишибиз,— деп, Нохтар тургъан жеринде чёгюп къалды.
Теммот нени да сакълай эди, алай былай болуп къалыр
деп а эсинде да жокъ эди. Аны битеу ахшы умутлары,
тамбла Азретге айтырыкъ хапарлары бары да къачып кетген кийикле бла бирге тас болдула. Энди ол Азретге не
айтсын? Кийиклени ма былай жууукъда кёргенме дегенден
башха не айтырыкъды? Аны Азрет кеси да айталлыкъды.
Ол да халал жюрекли атасы Баймырза бла къошха азмы
баргъанды. Тауда кийик кёрген сейир тюйюлдю. Алай,
атам бла уугъа барып, кийикле атып, экибиз да элге алып
келгенбиз десенг, ма кишилик олду, анга ким да сейир-тамаша этерикди.
Нохтар а атмадым деп угъай, къарап тойгъунчу, тансыгъымы алгъынчы къачып кетдиле деп ачыу этеди.
Ол тау артында жашагъан заманда кийик атар керекли
къалмагъанды, алай тауну бери жанында, Бахсан бойнунда, кийикле, аны ёз акъылы бла, кеслерини кийиклеридиле,
бахсанчыланы. Была Нохтар солугъан хауаны солуйдула,
аны тауларыны бийиклеринде ёсген татымлы жилик кырдыкны отлайдыла, кёз инжисича, таза тау шаудан, чыран
сууларын ичедиле, тау къойнунда жашайдыла. Ол быланы
кёрмегенли не къадар заман озгъанды. Тансыкъ болгъанды. Субай санлы кийиклеге, къулакъчыкъларын ёрге чюй
этип, бийик-бийик секирип ойнагъан улакъчыкълагъа, къурукъ тереклей, мюйюзлю жугъутургъа, аланы бийик къаяны жютю жухунда, мюйюзлерин элия таууш этдире, бир
бирлери бла тюйюшгенлерине тансыкъ болгъандан, къа­
рап турлугъу келеди. Ала уа кёрдюнгмю не этип кетгенлерин. Нохтар ачыу этген олду.
Озгъан жауунну жамычы бла къуугъанлай, алайда олтуруп, кийикле жалаууна къарап тургъандан хайыр чыкъ23
мазын ангылап, Нохтар, жашчыгъын да алып, артха аи­
ла нды.
Бахсан аузун къаралдым ингир онглагъанды. Таула
башларында чыранланы чюй тёппелери уа, кёкге жете,
бата баргъан кюн тыякъла жарыгъында жым-жым жылтырайдыла.
Нохтар энишге ашыкъмайды. Ол, кече дорбунда къалып,.
тангны бурну бла кийик атып, энишге алай энерге акъыл
этеди.
— Жашым,
бюгече былайда дорбунда къалсакъ,
къалай дейсе? Сууукъ болурмуса?
— От этербиз, ата. От этсек, сууукъ болмабыз.
— Ахшы, жашым. Сора теркирек атлайыкъ да, бу жухда дорбун барды. Алайда къотурлада отунчукъла жыяйыкъ къарангы болгъунчу,— деп, теркирек атлап тебиредиле.
Бара-бара, тюбеген къургъакъ чырпычыкъланы да ала,
жыя, дорбуннга жетдиле.
•— Жашым, тёгерекге терк къара да, юзгеле-мюзгеле
тапханынгы да жый. Мен а чакъгъыч бла от тамызайым.
Узакъ кетме.
Жаш кетди, кеси уа, къынындан — бичагъын, хазыр
орунундан къуу бла от чакъгъыч ташын да чыгъарып, келе
туруп бел баууна сукъгъан гелеу саламчыгъын алды да, от
этилген орунну къатына чёкдю. Мулжаргъа бла от орунда
кюлге кёре, былайда кёпле кече къала тургъанларын ким
да билирчады.
Нохтар от орунда кесеу башчыкъланы бирге жыйып,
аланы гелеу саламны юсюне таи салды да, от чакъдырып
башлады. Къуу, къабынып, тютюн этди. Ол къууну аузуна
жууукъ тутуп, юфгюре-юфгюре кетди да, гелеу къабынып,
ызы бла мычымай жанды. Къургъакъ чырпыла чарх-чарх
этип жандыла.
Теммот къучагъы бла бир чырпы отун алып жетди.
Кюн таудан аугъанлай, тау чокайланы ары жанлары
бир кесекчикге къызара турдула, сора тёгерекни къара ау
басды, дорбун ичи уа жаннган отдан къызарды. Ингир
аязы жаннган отну тилин ары-бери айландырса, дорбун
ичинде жарыкъ, айланч кибик, тёгерекге айланады. Тем­
мот анга къарайды.
Нохтар башлыгъындан гыржын, бишген къакъ эт, бишлакъ да чыгъарып, от жагъагъа жууукъ мулжар агъачха
салды да, экиси да ашадыла.
— Жашым, былайда суу а жокъду. Эрттен бла, аллах
24
айтса, энишге тюшюп бара, шауданчыкъны юсю бла барлыкъбыз да, анда ичербиз.
—Охо, атта.
— Энди уа, жашым, дорбунну ары теренине бар да,
мулжарны кёресе, жат, жукъла. Ары теренинде сууукъ
боллукъ тюйюлсе.
— Сен а, атта?
— Мен да жатама. Эрттен бла бек эртте къобарыкъбыз.
Жаш барып жатды, алай жукъламайды. Атасына тамбла эрттенликде уугъамы барлыкъбыз огъесе юйге тигелепми кетерикбиз деп сормагъаны ючюн жарсыйды. Дорбунда уа туугъанлы бери, бюгече болмаса, кече къалмагъанды. Кёрген кёп да этгенди, алай кече уа бир да угъай.
Кече дорбунлада питтиркочла учуй айланадыла деучюлери
эсине тюшдю. Ала кече болмаса, кюндюз кёрмейдиле деп
.да эшитгенди. «Сора ала, от ёчюлгенлей мени кёрюп, бетиме къонуп, тырнасала мен не этерме?»
Бу сагъыш атасына сормагъанын унутдурду. Ол баштёбен айланып, бауурундан жатды да, питтиркочланы
юсюнден сагъыш эте, жукълады.
Теммот кече тюш кёрдю. Азрет ол танымагъан бир жашны алый келди. Ала Кыртык суу бойнунда ашыкъ ойнайдыла.
Къонакъ жаш, сакасы бла уруп-уруп, Азретни ашыкъларын барын да къытды. Кезиу Теммотха жетди. Аны да къыта
барады. Теммотну жангыз ашыгъы къалгъанлай, с^лыргъа
къонакъ жашха тюшдю. Теммот къытды. Экинчини да,
ючюнчюню да, тёртюнчюню да къытды. Азретни ашыкъларын да кесине къайтарды.
Иги къараса, къолуна ашыкъла орунуна гитче ташчыкъланы къысып турады. Къонакъ жашха ашыкъларымы
бер деп къысады. Жаш Теммотну тюртюп жибереди да,
суугъа атады. Теммот суудан жибип чыгъады, алай онг
билеги ачыйды. Болса да, жашны уругъа кериледи да, аны
орнуна Азретни урады. Ол суугъа кёмюледи. Теммот: «Аз­
рет!»— дей, аны ызындан суугъа секиреди.
— Жашым, не болгъанды, харип? — деп, жанында жатып тургъан атасы Теммотну уятады.— Тюшмю кёрдюнг?
Теммот, къайда болгъанын ангыламай, къарангы дорбунда сейир этип, бираз турады.
— Атта, Азрет не болду?
— Юйде болур. Ол бизни бла келмегенди, жашым.
Атасы да, кеси да дорбунда болгъанларын, Азретни
тюшюнде кёргенин да Теммот энди ангылайды.
— Жукъла, жашым, жукъла. Алыкъа тангнга кёпдю,
кечеле узун болгъандыла...
25
Теммот энтда да тюш кёрдю. Баймырза анга къайдан
эсе да бир чиммакъ-акъ тай алып келтиреди. «А, эгешден
туугъан, мынга къарагъан да, бакъгъан да кесинг, юйретген да кесинг эт»,— деп, нохтасындан тутуп, Теммотну
къолуна береди. Ол не къадар кюреше эсе да, тайчыкъгъа
айтханын этдиралмайды: аллына салыннган биченни ашамайды, суугъа элтсе, суу ичмейди. Жаш, не этерге билмей,
тайчыкъны башчыгъындан къучакълап, жиляйды. Тайчыкъ да жиляйды — аны кёзюнден келген жилямукъла дыпдып деп, жерге тамадыла. «Сен а нек жиляйса?»— деп,
аны жилямукъларын сюрте туруп сорады. Къайдан эсе да;
«Анасына тансыкъдан жиляйды»,— деген ауаз эшитилди.
Жаш тёгерегине айланып къарайды, алай киши кёрмейди.
«Муну анасы къайдады?»— деп, жаш кесине сорады. Биягъы ауаз: «Бошласанг — кеси табарыкъды»,— дейди. Аны
эшитгенлей, Теммот, арсар болмай, терк окъуна тайны
башындан нохтасын алып, бошлап къояды. Тайчыкъ, башчыгъын да ёрге тутуп, къуйрукъчугъун да ойната, кишнеп,
арбаздан чыгъады да, будуман болуп кетеди. Теммот тай­
чыкъны къууаннганына къууана тургъанлай, кёп да бармайын, тайчыкъ анасы бла бирге къайта келип, аланы
арбазларына киреди. Жаш къууанып: «Тайчыгъым!»—•
деп, аланы алларына чапхан ууахтыда атасы;
— Тур, жашым, кеч къалмайыкъ,— деп уятды...
Ала дорбундан чыгъып, бираз баргъандан сора, тау
чокайларына жарыкъ ура башлады. Жашны жукъусу да
аязды.
— Жашым, кийикле бу заманда тюбюнден ёрге чыгъа
келедиле. Былайны, аллыбыз бла ётерге боллукъдула. Бу
таш тапды. Муну жанына къысылайыкъ да, шош сакълайыкъ,— дей, Нохтар чёкдю, жашын да къатына, алай аллары кюнлюмню саулай да кёрюрча олтуртду.
Кюн тыякълары энишгеден энишге эне баргъанлары
къадар жарыкъдан жарыкъ бола барады. Эрттен сууугъу
да селееди. Экиси да шум болгъанлай, къарап турадыла.
Атасы жашыны билегине тийип, алларында кюнлюмню, тёбен жанында хуналаны кёргюзтдю. Кюн бетинде кийикле,
отлай-отлай, ашыкъмай, кёнделен тохтап келгенлерин Тем­
мот да кёрдю. Жаш алагъа асыры алланнгандан, сууукъсурагъанын да унутду. Кёзлерин алмай къарайды.
Ала уа, насыпсызла, бир зат да сезмей, тюзюнлей Нохтарны ушкогуну аллына келедиле. Теммот быланы бюгюнча былай жууукъ бир да кёрмегенди. Ала бир бирде башчыкъларын да кётюре, тёгерекге къарай, дагъыда кырдыкга ашыгъып къадала, отлай, тынч ёрлей келедиле.
26
Нохтар жашына эки къолунг бла къулакъларынгы
къыс деп кёргюзтдю. Теммот къысды. Тёгерекде бир тюрЛЮ таууш болмай, шум болду, дуния тохтап къалгъанча,
анга алай кёрюндю. Ол кезиуде ушкок атылды.
Кийик сюрюу ТЮЗ да аллары бла, окъ учхан кибик,
учуп кетди. Бирлери уа, ары дери отлай тургъан жеринде эки-юч кере ёрге секирип, энишге, ташла ичине ташайды. Атасы да, жашы да аны ызындан терк окъуна алайгъа
энип, жаралы болуп, аууп тургъан кийикчикни тутдула да,
Нохтар олсагъат бойнун тартды.
Нохтар кийикни кётюрюп, жашы ушкогун алып эниш­
ге, шауданчыкъгъа дери келдиле. Шаудан суудан да ахшы
ичип, азыкъчыкъларын да ашап, бир кесек солудула. Сора
энишге энип, суу бойнуна тюшдюле да, суу жагъасы бла
Ючкюмелге келдиле...
Атасы бла жашы уугъа терк-терк бара, шишликлик да
тюшюре турадыла. Бир бирде Теммот, къоймай, Азретни
да биргелерине элтеди. Баймырза уа уугъа туугъанлы да
бармагъанды. Теммот аллай бир тилемесе эди, Азретни да
жиберлик тюйюл эди. Кийик атханны ол уллу гюняхха санайды.
Была буслийман диннге къайтханлы кёп болмайды.
Баймырзаны аппасыны заманында мында мажюсюлюк бийлик этген заман эди. Баймырзаны атасыны атасы Тейриден къайтмай ёлгенди. Аны жашы, Баймырзаны атасы —
Мырзакъул а, сакъал-мыйыкъ ура башлагъан кезиуде
буслийман диннге къайтхан, анга табыннган жаш болгъанды. Болса да, Мырзакъул бир затны юсюнде къаргъана
туруп не да къудуретден бир зат тилей туруп, «Аллахдан
да, Тейриден да», экисинден да тенг тилеп, экисини аты
бла да тенг къаргъанып болгъанды. Баймырза да, бир бир­
де атасы айтыучулай: «Аллах да, Тейри да берсинле»,—
деучюдю. «Мени атам Мырзакъул, жаннетли болсун, харип, кеси ёмюрюнде малны бойнун тартмагъанды. Мал кесгенни да, кийик атханны да ол гюняхха санаучу эди. Мен
да алайма. Кертиди, мал кесеме, сояма, аллах гюняхымы
кечсин, алай кийик а, аллах сакъласын, туугъанлы да атмагъанма, атарыкъ да тюйюлме»,— деп, аны хар заманда
айтыуу былайды.
Нёгерлери-тенглери: «Баймырза, да малны кесгенни бла
кийик атханны не башхалыгъы барды?»— деп къыссала,
ол былай айтып къояды: «Малны аллах адамгъа деп жаратханды, хайырын кёр деп, къолуна бергенди. Адам анга
не этерге да — кесерге да, ашаргъа да, сатаргъа да эркинди. Кийик а, ол а тауну малыды, аны иеси тауду. Сен ба27
рып, биреуню арбазындан аны танасын альт келип, кесинги
танангыча соярыкъ тюйюлсе да? Тюйюлсе. Сора барып,
тауну кийигин нек ёлтюресе? Ол биреуню малый сойгъан
тюйюлмюдю?»
Жёнгерлери анга алай тюйюлдю деялмаучудула. Азретни уугъа иерге аны атасы ол хыйсапдан сюймеучюдю.
Теммот бла Азрет биржыллыкъладыла. Жашаулары,
ашаулары, оюнлары да биргедиле. Ашыкъларын да бир
къапда тутадыла, бу сени, бу мени дсп айырмайдыла. Сакаларындан башхалары эгизле кибикдиле, бирин биринден
адам айырмаз. Жалан да башхалыкълары — Теммот
къаракёз, Азрет — кёккёз жашладыла. Абадан къауум сабийлени чабышдырсала да — бирде Теммот, бирде Азрет
озар не да тент келирле. Юй жумушха аламат жарайдыла;
отун этелле, кяртоф салалла, хансын арытадыла, дырын
жыядыла. Башха ууакъ жумуш азмыды. Бирин жумушха
жиберселе, экинчиси да аны биргесине барыр. Нохтар
къайтып келгинчиге дери Баймырза быланы бир биринден
айырмагъанды. Туугъан къарындашла былай татлы болургъа къыйынды. «Жарлыны танасы ёгюзлюк этер» де­
ген бурундан къалгъан сёзню была ючюн айтыргъа Бай­
мырза ёчдю.
Заман жулдуз учханлай барады...
Нохтар, жашын да алып, кече бла уугъа кетди. Толгъан
ай тау чокайына тагъылып туруп ычхыннганча, толу
къарады да, олсагъат тёгерек жарыды. Ай таудан алай
бийикде болмагъанча кёрюнеди. Атасы да, жашы да аякълары басханны кёрюп барадыла. Ай жарыкъды.
Танг ата Нохтар умут этген жерге жетдиле.
— Жашым, жетдик. Былайда сакъларыкъбыз. Келлик
болсала, ма алайдан келликдиле. Алайы алыкъа игп
эсленмейди, къол ичиди да, къарангыракъды.
Экиси да олтурдула. Бир кесекден танг тёбен жанындан
жарый башлады. Нохтар ушкогун жарашдырды. Андамында жаныуар тауушла эшитиле тебиредиле.
— Жашым, санга энтда да бир айтырыгъым — кийикле не кёп болсала да, аланы не къадарына тюбесенг да,
муну уа урлукъма деп ишексиз болгъунчу бир заманда да
атма. Бир атьш, бирин урурча алай атаргъа керекди. Алай
этсенг, огъунг да зыраф болмайды, кийик да зыраф болмайды. Не кёбюн къырсанг да, хыйсап эт, сен биринден
башхасын элталлыкъ тюйюлсе. Сора нек къыраса? Алай
тюйюлмюдю? Ангыладынгмы, жашым?
— Ангыладым, атта!
Нохтар питчан жарашдырып, ушкогун тап салды. Ызы
28
бла ысхамытына къолу бла тийип кёрдю. «А, жернндеди»,—
дегенча, тынчайып, кийикле келлик жанына къарап турду.
Сора, хар заманда атарны аллында этиучюсюча, ушкогун
огъары аягъына миндирип, сагъайып тохтады. Бир кесекден
кийиклени эследи. Атасы къолу бла «аузунгу къысханлай тур» деп кёргюзтдю. «Аха, энди бир зат болады»,— деп,
жаш, тирилип, битеу эсин ёр айланып, отлай келген кийиклеге буруп къарайды. Энди аладан атта къайсын атарыкъ
болур? Ол огъары жанындагъын атса эди. Ол нечик уллуду. Аны атса, сора мен да уучу боллукъма, атмаса уа —•
Азрет. Огъесе ол бирсиними? Экисин да бирге уа ата­
рыкъ тюйюлдю. Бирин, жалан да бирин атарыкъды. Аны
да урлугъуна ишексиз болсанг ата тур деп, хар къуру да
манга айтыучусуча, аллай бирни атарыкъды».
Теммотну сагъышларын, къулакъларын тешгенча, ушкок атылгъан ачы тауушу бёлдю. Огъары жанындагъы
жугъутур юч-тёрт кере бийик-бийик секирип, артха айла­
нып, ауурлугъу тёбен жанына тарта, кёзден ташайды.
— А, жашым, узакъ кетмегенди. ызындан къарайыкъ,— деп, атасы къобуп тебиреди. Жашы да ызындан.
Ала, жугъутурну излей, тёгерекге-башха къарай айланадыла, алай кёрмейдиле, тапмайдыла. Къаядан кетип а
къалгъан болурму деп, Нохтар энишге къарагъанлай, ол
къая киришинде чырпыла ичинде бекленип тургъанын эс­
леди. «Ёлген болур дейме. Не хазыр эди, харип»,— деп,
жаны да ауруп, къарап турду.
— Узакъгъа уа кетмеген кёреем, алай энди аны алайдан адам къалай бла чыгъарсын? Ма иш олду,— деп, ата­
сы, кеси кеси бла шош сёлешгенликге, айта тургъанын ж а­
шы да эшитди, аны къайгъысын да ангылады.
Кертиси бла да, ол кнришге, ол бийик къысыр къаяны
жютю жухуна кирген къыямат кюн къыл кёпюрден ётгенден тынч болмаз. Жаннга къоркъуулуду. Биргелерине не
маис, не жантау жокъду. Тап, ала болгъан окъуна этселе
да, Нохтаргъа нёгер керекди, къарыулу, кючлю адам.
Теммот а алыкъа аллай нёгерлик эталлыкъ тюйюлдю.
Жашды, къарыусузду. Мане болса эди, Нохтар жашын белинден аны бла байлап, къыйырын терекге къысып, кеси
да тутуп, болуша, жашны ары бошларгъа боллукъ эди,
алай, къайда, не манс, не да терек жокъду.
Сагъыш этеди, бир да амал тапмайды. Къоюп кетерге
уа гюнахдан да къоркъады, кёзю да къыймайды. Кюз артында быллай малны къушлагъа бла сюлесинлеге азыкъ
этип адам къалай кетспн.
Нохтар киришге кеси кирип кёрдю. Хоу бир да! Ол
29
магъанасыз иш болгъанын терк ангылап, ол акъылны
къойду. Ахырында, жашны элге иерге деген акъыл келди
да, аны тюзге санап, Теммотну, мычымай, элге атландырды. Тынчыракъ, жууугъракъ жерлени кёргюзтюп жиберди.
— Сакъ бар, жыгъылгъан иш этерсе. Манены унутмагъыз. Баймырзаны табалмасанг, Азрет окъуна болсун.
Ючюбюз болсакъ, бир мадар этербиз.
Жаш кетди. Атасы кесин аллай уллу жумуш бла жибергени ючюн кёлчюгю кётюрюлюп. Теммот, учхан къушча,
терк барады. Атасыны ызындан къарап тургъанын биле,
анга туурагъа чыкъса, тынчыракъ барады, бир бирде уа
алайны унутуп, будуман болуп да кетеди. Атасы жашына
жыгъылмагъа эди деп къоркъа эсе да, баргъанына уа
ызындан къарап къууанады.
Тёбен къая ныхытлагъа жетгенде, Теммот сюлесинни
эследи. Жашны жютюлюгю, эслилиги жанын сакъладыла.
Сюлесин жашны кёрюп, уллу къаядан айырылгъан къаяны ныхытына асыры къысылгъандан, анга жабышханча
кёрюнеди. Къаяны да, сюлесинни да тюрсюнлери бир ки'бикди. «Къара, бу уллу гырнау киштик а мында не этеди?»—-деп, Теммот ары бурулгъанлай, ол юсюне секирди.
Теммотну насыбына, сюлесинни секиргени бла жашны,
аягъы учуп, жыгъылгъаны тенг болду. Сюлесин, ауурлугъун тыялмай, жашны башы бла кетип, къаядан ташайды.
Теммот а, ол гырнау киштик болмагъанын энди ангылап,
олсагъатда эки къолуна эки таш алып, энишге аны ызын­
дан атды. Сюлесин, окъ баргъанлай, къая тюбю бла ётюп
кетди. Жашны аны ы(зындан атхан ташлары сюлесинни
къоркъуталгъан болмаз эдиле.
Болса да, Теммот энди эки къолундан ташланы кетермей, сакъ барады. Ол тюбеген сюлесин болгъанын ангы­
лап, сейир этип: «Азрет муну эшитсе, аз сейир этмез. Мен а
гырнау киштик сунуп, къатына жалларгъа да аздан
къалдым. Аллай уллу киштикни уа ким кёргенди». Быллай сагъышла бла жаш дорбун аллына жетди.
Былайда ол дуния бла бир сюеклеге тюбеди: кюн тууушда агъаргъан, ариу кемирилген сюекле; бут, иеги, баш
сюекле. «Была бери къайдан жыйылгъан болурла? Бу
къадарны кёрмейсе!» Кеси кесине алай айта, Теммот, мы­
чымай, алайдан терк ётюп кетди. Ала «гырнау киштикни»
«кёнчекликлери» болгъанын жаш айыралмады...
Ингир алагъа, текени да алып, Нохтар эки жаш бла
арбазгъа кирди. Къарангы болуп къалгъынчы деп, ашыгъып, арыгъанларына да къарамай, аны терисин алдыла
да, терк окъуна юлюш-юлюш этип, хоншуларына бла ах30
луралына хоншулукъ жиберип, ушхууур къайгъыгъа кирдиле.
Къарт аппаларындан бери аш юйден бир заманда да
кетмеген эки челек кирген къазанны жугъутурну этинден
толтуруп, бурундаи бери ожакъдан алынмагъан, къурум
къарасы жылтыратхан шынжыргъа такъдыла. Къайын бла
нарат къатыш отунланы бир бирлери бла эришгенча чырчыр этип жаннганлары жербаш юйню ичин жарытадыла.
Шынжыр бла къазан, от бла эт — эгизле кибикдиле.
Была, бири болгъан жерде барысы да боладыла, ёмюрледен бери бирлешгенлей келедиле. Адамны тёрт саны кибик, бир бирлеринден айырылмайдыла. Бу ингирде да биргелей, бирге жабышханлай, от — кючюнден келгенин аямай, къазанны къучакълагъанлай, къазан да шынжырны
тогъайындан къаты тутханлай, шынжыр да аны ёрге кёгюргенлей, насыплы юйюрге ушхууур биширедиле...
Амырхан бий ёлгенликге, аны жашы Солтан-Мурат тап
тюшген жерде Нохтарны андан-мындан къакъды-сокъду
этерге, къата баргъан жарасына тие-тие турургъа ёчдю.
Нохтарны тёзюмлюлюгюн ол башхача ангылай, сёзлери да
ачыкъ болмай, бир бирлери бла айыу тосла болуп турадыла. Солтан-Мурат бир затны да жик-жиги бла сюзюп
ангылар ючюн башын асыры бек аурутмаучуду. Аллы
айланнганнга ырхы келгеи кибикди. Аны анасы, жашауу
ингирге жетген бийче, энди къаугъасыз кечени сюеди. Ол
жашыны келепен къылыгъын кимден да уста биледи. Аны
себепли, эмилик атны жюгенин къаты тутханча, СолтанМуратны къолун бошламай, къысханлай турады. Етюрюк
жарамаз, анасы айтхандан жашы артыкъ бек чыкъмайды,
аны сёзюне сыйынады. Алыкъа. Алай, ким биледи, аны
базманы — барын да тартхан заманды. Ол кёрпозтюр.
Солтан-Муратны кёкюрегин кёпдюрюучю къылыгъын
Нохтар биледи. Болса да, сёз къозгъалырын ол да сюймейди. Сёзлери уа, кеч, эртте болса да, бир ачылырыгъы
баямды. Къутургъан сууну аллыи тыйгъан къыйынды, бютюн да тауда...
IV башы
КЪОНАКЪ
Сардионну келгени Нохтарны юйюрюне угъай, жамауатха да къууанч болду. Аны сабыр халын, терен къарамын,,
ариу сёзюн битеу эл жаратды.
Жаз башында таудан аугъан тынч тюйюл эди. Алай
31
жюрекни жюрекге, тенгни тенгнге, къарындашны къарындашха тартыныуу не къыйынлыкъны да хорлайды. Таза
тенглик — къарындашдан да татлыды, сыйлыды. Бу экиси
алайдыла.
Была бир бирлерине хапарларын айтып тауусалмайдыла. Экиси да кёп сёлеширге сюйген адамла тюйюлдюле,
болса да, кюнден кюннге жангыдан жангысын айта, татлы тенглерин эслерине тюшюредиле, сагъынадыла. Ушакълары не кече, не кюн тохтамагъанча барады.
Сардион барындан да бек Теммотха къууанады.
— Ай, аперим, кацо. Мухтар, кел Теммотчукъну мен
алып кетейим да, сен келгинчи бизде турсун. Ай, аперим,
кацо, аперим! — деп Теммотну белинден тутуп, къучакълап, уппа этеди.
Аны жюрегинден къууаннганына тёгерек къаралдым
кёзлери шагъатдыла. Аны кёзлери жюрегини теренинден
келген къууанчыны жарыкъ чыракълары болуучудула. Ала
къуру да къууаннганлай турадыла.
Нохтар тау артында Сардион бла къаллай бир жашады эсе да, бу аны атына Нохтар деп бир кере да айтмагъанды. «Къой, къой, кацо, не Нохтарды ол! Бизде Мухтар
дейдиле. Сен билмейсе анса, сени атынгы тюзю — Мухтарды!»— дей кюлюучю эди. Мында, Бахсан аузунда да Мух­
тар демеклиги аны ючюндю.
— Сен айтханнга мен угъаймы дерикме, Сардион,
къарындашым.
— Теммочукъ, мени бла келирсе да?
Жаш, не айтыргъа билмей, атасына бла Сардионнга
кезиу-кезиу къарайды. Ол, бир жаны бла барыргъа да угъай
демейди. Атасы Гюржюню юсюнден кёп сейирлик хапарла
айтыучусун унутмайды. Аны себепли барыргъа да, кёрюрге да сюеди. Бирси жанындан а, атасын бла анасын, Баймырзаны бла Азретни къоюп кетериги келмейди. Эки акъылын да базманнга салса — бармазгъа деген оюму ауурлукъ этеди.
Адамны ичин, акъылын-оюмун аны кёзлеринден билиучю Сардион жашны армаулугъун ангылады. «Угъай, жаш
алыкъа атасындан тансыгъын да алмагъанды. Атасындан