Айыу Бла Кертме Ашаргъа Базыннган - 24

биягъы айтыр деп. Тейри, къоркъгъан а этесиз халкъдан, жарыкъдан!..
Алай Темиржановну, Лашинованы, Заманкуловну
бу жол къоркъгъанлары мени уллу къууандырмай эди,
нек дегенде бизде бола тургъан тапсыз ишлени юслеринден бир жары жазаргъа аламат сылтаудан къурулай
къалгъан эдим. Хо, къайгъырмаз, кемчиликлени юслеринден сылтау излей айланмай да болады айтыргъа.
Алай окъуна игиди, биз тырман этгенбиз да, ол а ачыуундан дерт жетдирирге кюрешеди демезле. Не да болсун,
бир мадар а этерге керекди. Быйыл мени Темиржанов
бла «оюнубуз» бошалыргъа керекди – асыры кёпге созулуп барады бизни «партиябыз», не ол манга, не мен
анга «мат» салыргъа керекбиз.
Мен къалай «чыгъайым»? Брежневни кесинеми жа312
зайым? Андан файда болурму да? Аны аты бла, баям,
мингле бла къагъытла бара болурла. Аладан аны кесине жюзден, мингден бирини юсюнден окъуна не хазна
билдире болурла. Алайды да, мени къагъытым Ара Комитетни не пропаганда, не къурау-партия ишлеге къарагъан бёлюмюне тюшерикди. Андан а – бизге кёз-къулакъ
болгъан адамны къолуна. Ол а, айхайда, Эльмесовну иги
танышыды.
Сора бизде битеу Европа сукъланнган Минги тау, аны
тийресинде уа уугъа барырча дуния сейирлик жерле,
къонакълагъа кёкден тюшген мёлеклегеча къарагъан
бир огъурлу адамлары бла, санаторийле, турбазала болгъанларын да, ол затла уа алыкъа бир кишини да, ол санда Москвадан келиучю къонакъланы да къарынларын
аурутмагъанларын да эсге алыргъа керекди. Алайды да,
тейри, ол жанындан къатылыб’а Эльмесовну не хазна
къоркъутхун, жолдаш Мисиров. Да сора къайсы жанындан? Аны танышлары болмагъан, къарыучугъу да
жетишмеген жер къайдан тапсын адам? Алан, акъылым,
тохтамай, Тырныаууз таба нек учунуп тура болур, ахырысы, тюз да бал чибин кесин гокка хансха ургъанлай?
А-а-а, къара мен телини – андан бери эсиме тюшюралмай турама ол инженер жашны, партиядан, ишден да
къыстагъанларындан сора да, жыгъылмай, кюрешип,
душманларын хорлап, партиягъа, ишине да къайтхан!
КПСС-ни Ара Комитетини партия жанындан кёз-къулакъ болууну Комитети! Ма ары тартынып кюреше кёре
эдим мени акъылым. Эшите, окъуй да тургъанма АК-ны
партия-контроль комитетини председатели Пельшени
къатылыгъыны юсюнден да, аны таягъы терс атлагъан
кёплени аркъаларын къаздыргъанды деп. Ол тырныауузчу жаш да, хапаргъа кёре, аны кеси бла тюбешгенди.
Ыхы, Эльмесов жашны партиядан, ишинден да къыстайды, Пельше уа жашны партиягъа, ишине да къайтарады. Ол а не дейди? Ол а КПСС-ни Ара Комитетини
партия жанындан кёз-къулакъ болууну Комитетинде
Эльмесовну ышаннгылы адамы жокъду дейди! Да ол а
аламатды да, шуёхум! Ма ары жазып кёрейик, жолдаш
Мисиров.
Бир ыйыкъдан, Пятигорск шахаргъа барып, андан
Ара Комитетге Пельшени аты бла къагъыт ийдим. Бизни
почтабызгъа ышаныу жокъ эди. Къагъытда, бир затны
да жашырмай, бизни Комитетде да, саулай республикада
да болушну юсюнден ачыкъ жазгъан эдим. Бек тилегеним алай эди: бизни республикада не хата-палах да
уллу оноучула, кеслерини жууукъларына, шуёхлары313
на, жерлешлерине жакъ басып, аланы бек магъаналы
къуллукълагъа салып, сора, бары да бир болуп, бир бирлерин сакълай, къутхара, не сюйселе аны этип барадыла
да – андан чыгъады; бизде халны тюзетирге сюе эсегиз,
республиканы башчысына – КПСС-ни обкомуну биринчи секретарыны къуллугъуна – тышындан адамны
салыгъыз – ол оруслу, къазахлы, грузинли да болсун,
кесибизден болмасын ансы, ол биягъы жууукъларын,
шуёхларын, жерлешлерин тёгерегине жыйып, хар не
тапсыз ишин да жангыдан башларча болмасын деп.
Ахырында уа, болушсагъыз, кесигиз болушугъуз ансы,
«мадарла этигиз» деп, къагъытны бери ийип къыйналмагъыз – андан файда боллукъ тюйюлдю деп къошхан
эдим.
Аны юсюнден айтхан айып окъунады, алай аз-аздан
ол къоркъуу деген хыликкялыкъ зат манга да къатыла
башлады. Угъай, ол сиз суннганча угъай – бош, къагъытымы, мени тилегиме да къарамай, бери жиберип
къоярла деп. Сиз биягъы терс акъыл этгенсиз – мени кесиме бир хата этерле деп къоркъмай эдим. Таулу айтханлай, бир туугъанбыз, бир ёллюкбюз. Иш менде тюйюл
эди, сизни да Аллах сыйласын, сабийледе эди. Манга
«бир зат» болуп къалса, ала къалай болурла? Аллай иш
акъылларына келмесин ансы, мени бла «бир зат» угъай
эсенг, кёп зат окъуна болургъа боллукъду. Кесим да эслемей, «эсирип тургъанланы» къауумуна тюбеп, ала бла
сёз болуп, неда автобусда «тюйюшгенлеге» къошулуп,
милициягъа тюшюп къалыргъа боллукъма. Анда уа не
да болады: адамланы «сунмай тургъанлай», жюреклери
тохтап да къалады, неда, тюйюп, ичинги бузсала, айлан,
ёмюрюнг ёлмей-къалмай. Кюнле, ыйыкъла оза, мени ол
къоркъуум да чачыла бара, эки айдан а унутулуп окъуна
къалды.
РФССР-ни Баш сюдюне жазгъан къагъытыма да жууап келди – нек эсе да бизни Баш сюдюбюзден. Анда
былай айтыла эди:
«Нальчик шахарны Октябрь районуну Халкъ сюдюню 24 октябрьде 1982 жылда эмда Къабарты-Малкъар
АССР-ни Баш сюдюню 13 июльда 1982 жылда этген
оноуларын терсге санап, РСФСР-ни Баш сюдюне жазгъан тарыгъыу къагъытыгъызгъа къаралгъанды.
Сюдде тохташдырылгъан шартлагъа кёре, Сиз 10 мартда 1982 жылда ишге кеч къалып келгенсиз. 16.03.1982 ж.
13 с. 30 минутдан сора Сиз, таматаларыгъызгъа билдирмей, ишден кетгенигизни кесигиз да айтхансыз. 31 мартда 1982 ж. Сиз биягъы, сурамай, ишден кетгенсиз…
314
Иш былай бола тургъанлай, Сизни телевидение эм
радио жаны бла Къырал Комитетни председатели жууапха терс тартханды дерге онг жокъду.
Сюд оноуланы терсге санаргъа мадар табылмагъанды.
16.12.1982 ж.»
Алайды да, Темиржанов бла мени сау жыл чакълы
бир заманны ичинде тарт-соз этип кюрешгенибизден
файда болмады – не ол, не мен хорлаялмадыкъ. Шахматчыланы тиллери бла айтханда, биз «оюнубузну алыкъа
бошамагъанбыз», келир жылгъа къоярыкъ болурбуз,
баям.
«Акъла» – Темиржанов – онглуракъмы болурла дерча, хал алайды, – дер эди Марк Тайманов,1 анга бизни
«партиябызны» юсюнден айтыргъа тюшсе.
44
Былтырдан къалгъан «партиябызны» ахырына дери
жетдире турмай, Темиржанов бла мен, бир бирибизни
хорлаялмазлыгъыбызны ангылап, тынгылауну басханлай, «киши да къытмагъанды» дегеннге ыразы болуп
къалгъанбыз. Не этериксе да – аны «аскерлери» жанжанындан не бек чабып кюрешдиле эсе да, болалмадыла, артда уа сюдле бла мени тохтаусуз «шах!», «шах!»
деп тургъанымдан къутулалмай, манга «мат» этерден
тюнгюлюп къалгъан эди. Алайды да – киши да хорламады. Жангы «партияны» башларгъа – солугъан да этмей, жангыдан тутушуп башларгъа – арталлыда кёлюм
бармай эди да, кеси кесими «кабинет тутмакъдан» эркин этдим. КПСС-ни Ара Комитетини партия жанындан
кёз-къулакъ болгъан Комитетинден да бир тюрлю хапар
жокъду, къагъыт ары берилгенди дегенден башха. Ким
эсе да, акъылындан шашхан биреулен жазгъанды муну
деп, архивге салып къойгъан болурла, баям, мени къагъытымы. Бир кесекден а, Арвид Янович Пельше ёлгенини юсюнден билдирдиле да, мен да ангыладым – ол,
къыйын ауруп эди эсе, менича телилени къагъытларына
къарар кюню болмаз эди.
Халкъны «Айыу бла кертме ашама» деп нек айтханыны магъанасына мен энди тюшюне башладым. Алгъын
мени акъылым халкъ сёзню терен магъанасын ангы1
Марк Тайманов – шахмат оюнланы юсюнден хапар айтыучу белгили гроссмейстер.
315
ларгъа жеталмай эди. Ма энди ангылай башлагъанма.
Бу сёзню керти да магъанасы: «Кесингден кёп да къарыулуну хорлайма деп, бош, керексизге, заманынгы,
кючюнгю да къоратма», – деп, алай кёре эдим. Мен а
аны, ким эсе да бир къоркъакъ айтхан болур бек алгъа
деп туруучу эдим, ол сёзге къоркъакъла къулакъ сала
турсунла, мен а анга нек эс бурама дегенча. Ол а, энди
ангыладым, алай тюйюл эди. Бу сёзню бир къоркъакъ
угъай, кёп ёмюрлени жашауну къыйын сынауларындан
ёте келген, кёпню кёрген, кёпню билген эсли да, акъыллы да халкъ айтханды – кесини мингле бла саналгъан
къызыужюрек жашларыны ханла-бийле бла, къарыулула-кючлюле бла, тюзлюк болсун деп кюреше, хорлаялмай, жоюлуп баргъанларын кёре келгенден сора. Бек иги
жашларыны, халны тюрлендиралмай, жашауларын ол
керексиз кюрешге берип баргъанларына жюреги къыйнала. Ол кеси да бош сёз тюйюлдю, бек къаты тилекди – къоюгъуз, жашла, къолугъуздан келмезлик иш бла
кюрешмегиз, жоймагъыз кесигизни, андан эсе бу ариу
дунияда жашагъан да, ашагъан да этигиз! – деп.
Мындан ары да Сыйлы Кёкден келген ол сыйлы
ауазгъа къулакъ салмай жашагъан телилик боллукъ
эди. Халкъны ауазы Сыйлы Кёкню ауазындан башха
тюйюлдю да.
Алай эсе, Халкъ айтханнга, Сыйлы Кёк айтханнга
къулакъ сала эсем, мындан ары айыу кертме ашай тургъан терекни тюбюне мен барлыкъ тюйюлме. Башха
кертме терек излерге кюреширме, тапсам, къалсам да.
Халкъ алай айта эсе, мен а аллай бир телими болгъанма,
халкъ айтханны этмезча?
Сора не этейик, не бла кюрешейик дейсе? Ачыкъ айтсам – арыгъан да этгенме, эрикген да этгенме журналист
ишден. Бизни, баям, кишиге да уллу керек болмагъан
тузсуз-мыстысыз бериулерибизни хазырлагъан тынч
иш тюйюл эди. Нек дегенде, халкъны къыйын жашауун
кёре да тургъанлай, къыралыбызда, дунияда да бола тургъан ишлени биле да тургъанлай, биз бек иги жашайбыз,
жер башында бизден насыплы халкъ жокъду, къыралыбыз а – адамлыкъны, тюзлюкню, къарындашлыкъны дуния сейирлик къаласыды, бар халкъла да бизге
сукъланып къарайдыла деген жорукъланы кеплеринден
чыкъмай, жазыу этген эсли адамны жюрек жаууун ашай
эди да, аны ючюн. Мен ол кеплени къысыуларындан
бек ачымай къутулууну мадарын эртте тапхан эдим да,
манга бир кесек тынчыракъ эди – мен асламында керти да ахшы адамланы – врачланы, устазланы, ишчи316
лени, къойчуланы, сабанчыланы юслеринден хапарла
хазырлаучу эдим. Алай орденле бла саугъаланнганланы,
депутатланы, тюрлю-тюрлю съездлеге барлыкъ адамланы юслеринден да тюшюучюдю жазаргъа – аланы
араларында уа ол саугъалагъа, ол сыйлагъа тийишли
болмагъанла да бек кёп тюбеучюдюле. Ол бизни Атабеков кибикле. Алайды да, журналистле жюрюген тар
жолчукъда окъуна кёзбау, алдау, ётюрюк дегенча затла,
зыгъыр болуп, тёгюлюп турадыла. Къыйынды зыгъыр
жол бла баргъан. Мен арыгъанма, эрикгенме. Мен жазыучуланы жолчукъларына бурулуп кеталсам – бек иги
боллукъ эди.
Алай хар ким да, сюйсе, жазыучу болуп бараллыкъмыды да? Угъай, угъай, алай болмайды, дейдиле бир
ауаздан жазыучула кеслери да, алимле да. Жазыучу, композитор, суратчы, алим, ол угъай эсенг, музыканы уста
согъуучу болур ючюн да, эрикмей-талмай кюрешгенден
сора да, Уллу Аллах кеси берген фахмунг да болургъа
керекди. Фахмуну уа, деп къошадыла, Уллу Аллах хар
кимге да бирча берип бармайды. Кимге берди Уллу Аллах
фахмуну, кимге бермеди, азмы берди, кёпмю берди – аны
уа ким билсин? Фахму дегенинг – ол кеси да не затды?
Фахму дегенинг а – ол эрикмей, арымай-талмай ишлеудю
деп, арсарсыз айтадыла да кёп да белгили акъылманла,
фахмулу адамлагъа саналгъанла!
Тейри, былайда, не эсе да, толу ангылашынмагъан
бир зат а барды. Уллу илму хар заманда да айтады –
адамны адамлыгъы аны ёсген, жашагъан жерине кёре
болады деп. Керти окъуна да, къулланы къыйыны бла
жашагъан не бурунгулу Грекде, не халкъны асламы
къулла бла алагъа берилген жерчикден айырылыргъа
эркинликлери, англары да болмагъан эллиле болгъан
Рим империяда, ма быллай сейирлик ишлери бла белгилиди деп айтырча, мен «къара халкъдан чыкъгъан» бир
жазыучуну, алимни, архитеркторну, суратчыны атын
билмейме. Орусда да, къул бла бий айрылгъынчы, илму,
литература, музыка, сурат, театр деген затла бла бийле
бла байла кюреше эдиле ансы, къара халкъны ол затлагъа эс бурургъа онгу, заманы да жокъ эди. Бюгюн окъуна
да, законнга кёре, адамланы барыны да эркинликлери
тенг болгъан заманда да, атлары дуниягъа, халкълагъа
белгили жазыучула, алимле, музыкантла, суратчыла
да сабийликден окъуна да литература, илму, искусство
деген затла бла шагъырей бола келгенле, неда, кимни
айтханына да къарамай, сюйген ишлерине арсарсыз
берилгенле боладыла ансы, аллай уллу жетишим хар
кимни да къолундан келмейди.
317
Андан а не оюм этерге боллукъду? Андан а – бир къауум алимле, жазыучула айтханча, Уллу Аллах бирлеге
береди, бирлеге уа бермейди фахму дегенлери алай тюз
хапар тюйюлдю дерге боллукъду. Мен акъыл этгенден,
Уллу Аллах да, Табийгъат да адамланы барына да бергендиле фахму, алай аланы жашау халлары тюрлю-тюрлю
болады да, бирлени фахмулары ачыкъланады, белгили
болады, бирлени уа – угъай. Къадаргъа кёре. Сёз ючюн,
сен Африканы жарлы къыралларыны биринде, кесинг
да бир жарлы адамны юйюнде туугъан эсенг, аны юсюне да къыралда эки халкъ, бир бири бла жарашалмай,
уруша-жыртыша эселе – сора сен литература, музыка,
архитектура, илму деген затла бла не хазна кюрешгин.
Нек дегенде, бек алгъа сени кесинги да, сени юйюрюнгю да къалай бла сау къалайыкъ, ачдан ёлмей, къалай
кечинейик деп, ол затланы юслеринден боллукъду къайгъыгъыз. Алай сен Америкада, Нью-Йорк штатда, уллу
китап басмасы болгъан, литератураны, искусствону да
сюйген, ангылагъан да этген бай адамны юйюрюнде туугъан эсенг а, дейик, айхайда, сен, баям, не жазыучу, не
музыкант, не юрист, не журналист, не алим боллукъса.
Нек дегенде сабийликден окъуна литература, искусство,
илму деген затла сени нёгерлеринг болуп къаладыла, сен
аланы сюесе, терен билирге, иги ангыларгъа кюрешесе.
Андан сора уа ол акъылманла айтханны эталсанг – эрикмей, арымай-талмай кюрешсенг – дуниягъа, халкъгъа
атынг айтылгъан жазыучуну, неда пианист, неда алим
боласа да къаласа. Къайсы затны артыгъыракъ сюйгенинге кёре, фахмунга кёре.
Ангылаталдыммы сизге акъылымы? Къысхасы, мен
алай сунама: ким эсе да, ол Жашау деген киши онг берсин ансы – хар адам да фахмулуду. Ол заманда къалса
да – кесинден къаллыкъды, эринчек, тёзюмсюз болсанг.
Алгъаракълада мен Арменияда бир юйюрню сабийлерини юслеринден сейирлик хапар окъугъанма – ол юйюрню
12–15-жыллыкъ сабийлери университетде окъуйдула,
керти да алимле кибик, илму ишле бла кюрешедиле,
илму уа илмумуду – математика! Сейирди да? Сейирди. Алай мен а алай уллу сейир тюйюлдю дейме. Нек?
Аланы аталары, аналары да математиканы окъутхан
аламат устазладыла да – андан. Ала гитчеликден окъуна
сабийле математиканы сюерча, аны аламат дуниясында
къууанып жашарча юйретгендиле да – андан. Ала сабийлени математика жаны бла фахмуларына кенг жол
ариулагъандыла.
Аты айтылгъан композитор, гитчеликден окъуна да
318
сабийине эс буруп, музыкагъа аны сюймеклигин сакълаялса, кючлеялса биз онекижыллыгъында окъуна
сау симфонияла жазгъан аламат фахмулу жашчыкъны юсюнден хапар эшитирикбиз. Мен а, сёз ючюн, эки
жыйырма жыл окъуна жашап, алыкъа ноталаны – музыканы «тилин» окъуна – билмейме. Алайды иш, алайды
жашау. Не айтыр кереклиси барды, хар жетишим да
– таугъа ёрлеген кибикди. Бу ишни эбине тюшюнмеген, таугъа къалай чыгъаргъа кереклисин иги билмеген, къыйынлыкъланы хорларгъа юйренмеген адам не
Минги таугъа, не Эверестге чыгъалмазлыгъы кибик,
тийишли билими, ангылауу болмагъан, ишин сюйюп,
анга битеу жюрек отун бермеген адам да не илмуну, не
литератураны, не искусствону бийигине угъай эсенг,
дуппурчугъуна окъуна не хазна ёрлесин. Аны, баям, айтыр кереклиси болмаз. Болсада, биз арсарсыз айтыргъа
боллукъбуз – хар адам да эслиди, акъыллыды, фахмулуду, табийгъат аны алай жаратханды. Адамланы бир бирге ушамагъанлары уа ол Совет власть кёрюп болмагъан
(асыры гитчечикле эдиле да, кёралмай, аны ючюн кёрюп
бола болмаз эди!) генлени хатасынданды. Тауча айтханда
уа – адамны къанынданды. Генле (адамны къаны) аны
фахмусун, акъылын, эслилигин да тюрлю-тюрлю этедиле, аны хайырындан а ма алай байды, сейирликди адам
улу. Аладыла, генле, адамланы не сабыр сагъышлы (Толстой), не оюнчу, жарыкъ кёллю (Штраус), неда хар ким да
сукъланырча, адепли (Цвейг), не жигер да, батыр да (Шолохов), не дуния къадарыны юсюнден сагъышланнган
акъылман (Кязим), не да «ачыуундан кюле» тургъанлай
да, мудахлай къалгъан (О’ Генри) да этген…
Сора, жолдаш Мисиров, сен да фахмулуса да? Айхайда – мен да адам ушайма да! Хо, алай окъуна болсун,
кел сора, къарайыкъ сени ол дуния сейирлик фахмунгу къайсы жанындан чыгъарып берирге боллукъ эсе
да жарлы халкъыбызгъа. Музыка жанындан? Не хазна,
мен кесим музыканы сюйген этгенликге, андан асыры
кенгде къалгъанма. Аллай бир кенгде – мен симфониялагъа тынгылай да билмейме, аланы ангылагъан да эталмайма. Ол айыплы ишди, алай мен не этейим да къадаргъа? Ол бизге, уруш аллында туугъан таулу сабийлеге,
аллай бир огъурсуз болгъан эсе?
Скульптура, сурат ишлеу жаны бла уа? Биягъы хар
нени да башындан башларгъа керекди, заман а жокъ. История уа? История дегенинг – ол аламат дунияды дерге
окъуна боллукъду. Мен ол дунияда бек сюйюп окъуна
ишлер, жашар эдим, алай, сен алимге саналмай эсенг,
319
ары къоймайдыла. Алимге саналыр ючюн а, аспирантураны бошаргъа керекди, ары уа «жиберген» этедиле.
Бизни уа, жолдаш Мисиров, «жиберирча» да, «алырча»
да адамыбыз жокъду. Алай этип айланыргъа да, не десенг да, бир кесек кечирек къалгъан болурбузму? Табийгъат бла байламлы илмуланы уа сагъынмай окъуна
къояйыкъ, ала шёндю аллай бир кенг, терен болгъандыла, къутургъан черекле кибик, мени кибик къартчыкъ
угъай эсенг, жаш адамла окъуна алай бек базынмайдыла
аланы толкъунларына сугъулургъа. Алайды да, не ары-бери
бурсанг да, бизге, жолдаш Мисиров, журналистикадан
кетмей болмай эсенг, жаланда бир жол къалгъанды – ол
да сен бир кесек билген жазыу иш. Жазыу иш бла иги
кюрешсенг, «Минги таугъа» чыгъалмасанг да, «Нартия»
башына уа ёрлерге боллукъса.
Литературада, илмудача, «башхаланы» къоймайбыз деген тёре жокъду да, мен да, «таулагъа» ёрлерге ашыкъгъан
жазыучуланы бла жазыучула болургъа кюрешгенлени
бир къауумуна къошулуп, жолгъа атланыргъа боллукъма. Алай жазыу ишге уруннганла бош къууанадыла эртте-кечден мында бийиклеге ёрлерге, илмудача, кишиге
да тыйгъыч жокъду деп. Хы, ол кертиди, мында сен
жазыучу тюйюлсе, аны себепли уа назмула жазаргъа,
романла жазаргъа да эркин тюйюлсе деген тёре жокъду.
Алай литература «таулагъа» угъай эсенг, «дуппурла»
башларына чыкъгъан окъуна алай тынч тюйюлдю.
Нек дегенде эрттеден бери да литература «тауланы»,
«дуппурланы» да башларын, жаз тилни къоюп, ачыкъ
айтханда уа – литература бла байламлы тап къуллукъчукъланы – «атлары айтылгъан», «фахмулу», «закий»
жазыучула алып, тамырланып, жашап турадыла да,
андан.
Къысхасы, жашаудача, литературада да «жылы жерчикле» ючюн кюреш селеймейди.
Алайды да, жолдаш Мисиров, жазыучуланы жолларына тюшгенликге, кесинги литература жаны бла
фахмулугъунгу эшиклерин не бек кенгнге ачаргъа кюрешгенлигинге, мында да ишинг не хазна хоча болсун.
Тогъуз-он жылны ичинде кесине дери «халкъгъа атлары
айтылгъанланы», аяусуздан махтай, алагъа жалына-жулуна айланнган Эменов да, арымай-талмай, ёрлей кетип,
«фахмулулагъа» къошулгъан профессор Гитчеуланов
да, ОГПУ-ну алгъынгы къуллукъчусу, энди уа белгили алим, назмуларында айтылгъаныча, «халкъ ючюн
жанын берирге хазыр» Мурдаров да, башха «закийле»
да бюгюн литература тауну тёппесине кишини да къоя320
рыкъ тюйюлдюле. Сюе эсенг, аллай бир литератураны,
ма анда, тау этеклеринде, дуппурла тийрелеринде кют
да айлан, ёрге уа барма – газетледе, альманахда, андасанда дегенлей, назмучукъларынг, хапарчыкъларынг,
хо, китап басмада бир повесть кибикчигинг окъуна басмалансынла, угъай демейбиз. Андан кёпге уа керилме.
Жашау деген дунияны литература жолунда тюберик ол къыйынлыкъладан бар эди мени да хапарым,
алай, не болса да болсун деп, журналистикадан ары бурулургъа таукел болдум. Алай бек иги биле эдим: къара сёз бла кюрешген жазыучуларыбызны ичинде «бек
фахмулугъа», «бизни бла бирге жашау этген закийге»
саналгъан Эменов мени кеси бийлик этген проза тийресинде «тау башына» угъай эсенг, «дуппур башына»
да къоярыкъ тюйюлдю. Мен, ёрлей барып, иги кесек
кётюрюлсем окъуна да, ол, башында сюелген, кесамат
сёзледен согъулгъан быстыргъа чёргелген къазыкъ бла
башыма жетдирип, энишге тёнгеретип иерикди. Башхала бла, «жаш жазыучула» бла бирге анда, «дуппур»
этегинде, кечинирге кюреш, тохтамай эсенг деп. Манга
уа, эки жыйырма жылдан озуп баргъан «тюеге», «токълулагъа» – жаш жазыучулагъа – къошулуп, тогъуз-он жылны, жазгъан затынгы басмаларгъа да киши кюсемей,
айланнган ушамайды да…
Къайгъырмаз! Адамны жашау жолунда аз эменовла,
темиржановла, элмырзала болмайдыла, сора, алагъа жолукъгъаныбыз сайын, къоркъуп, ахыбыз кетип, алгъа
бармай турсакъ, жарамайды да. Барыргъа керекди,
тутушургъа керекди, алайсыз ала кишиге да жол берлик тюйюлдюле. Анса уа, тюзлюк ючюн, игилик ючюн,
терслик бла аманлыкъ бла кюреше жашамасанг, ол неге
ушагъан жашау боллукъду – тузсуз шорпа кибик. Ойнамайма, керти кёлюм бла айтама, оллахий! Ким биледи, кёп ёмюрле да ётюп, адам улусу да шёндюден эсе
акъыллы-эсли да болуп, терслик, аманлыкъ аз болуп,
кёзге урунмай башлансала – ол башхады. Алай бюгюн а,
терслик, аманлыкъ да жайылып, кёп болуп, умутлары
дуниягъа бийлик этерге болгъанын жашырмай, ачыкъ
сермешге киришген заманларында, жырда айтылгъанча – бизге тынчлыкъ деген къайда!
45
Биринчи кюнледен окъуна да бу 1983 жыл кёп да
сейирлик ишлени жылы боллугъу билинип къалгъан
эди. Жангы жалны байрам кюнлеринден сора, биз да
32121 Хучиналаны Мухаммет
ишге чыкъгъанлай, Заманкуловну пенсиягъа кетгенин, аны орунуна уа Элмырза Сабыркулов салыннганын билдик. Алайды да, энди Элмырза бош Элмырза
тюйюлдю – Элмырза Токалаевич Сабыркуловду, Къабарты-Малкъар АССР-ни телевидение эм радио жаны
бла Къырал комитетини председателини орунбасары.
Башха тюрлю, халкъ ангыларча, айтсагъ’а – КъабартыМалкъар радиону таматасы. Къысхасы, ол хайт деген
къуллукъду, министрни экинчиси дегеннге тенг.
Элмырзаны жерине уа бизни баш редакторубуз болуп – ёчешеме билалсагъаз! – бийик да, ариу да жаш
Аскер Жалаучуев келгенди! Тауча ол малкъар тилни
билген оруслуча, чалып сёлешгенини да, бир-бир сёзлени шёндюге дери эшитген окъуна этмегени да – ала
бош затладыла, тап сёлеширге да юйренир, сёзле бла
да шагъырей болур. Аллын шахар исполкомну таматасыны орунбасарыны, артда уа министрни юйюрюнде
ёсген жашдан не излейсиз да – аллай уллу къуллукъчуну
юйюнде, тауча сёлешген уллу тёре тюйюл эсе, ана тилни
ахыры бла унутуп къоймагъанына окъуна сау бол дегиз
да къоюгъуз! Ишни башы анда тюйюлдю, ишни башы
ол «тап къылыкълы» жашды да, андады. Андан да бек
«башы» уа – Темиржановну къатыны да энди жангы
къуллукъдады – ол республиканы халкъыны жумушларын жалчытхан министерствону эшиу иш бла кюрешген
предприятияларыны биригиулерини таматасы болгъанды. Къуллугъуну аты – генеральный директор деп, алайды, кеси да министрни «онг къолуна» саналады. Таулу
ушайды да Жалаучиев-министр – берген сёзюне кертичи
болгъанды. Темиржанов да аны ол ахшылыгъын къуру
къоймагъанды…
Артдаракъ, жаз башы табалада, область партконференция болду, анда да «акъла» хар нени да кеслери сюйгенча этдиле. Конференция болурну аллында, обкомну
эл мюлкге къарагъан секретары Кашироковну, мюлк
къурау жаны бла усталыгъы, фахмусу да дуния сейирликди деп, махтай кетип, сен къуру эл мюлкге угъай,
республиканы мюлкюне саулай да оноу этерге тийишлисе деп, ариу айтып, аны Къабарты-Малкъар АССР-ни
Министрлерини Советини председателини бийик да,
омакъ да шинтигине олтуртхан эдиле. Ол, баям, алгъа
кеси да ангылагъан болмаз эди, ишни «телини эшигин махтау жабар» дегеннге ушаш болуп къалгъанын.
Обкомну партконференцияда айырылгъан къауумуну
къурау ишлеге къарагъан биринчи пленумунда окъуна эл мюлк жаны бла обкомну секретарына Акъ-Суу
322
районну биринчи секретары Маршенов салынады да,
олсагъат окъуна республиканы жарымы аны къолуна
тюшюп къалады. Энди, аны ыразылыгъы болмай, республиканы эл мюлк бла байламлы жашауунда бир зат
тюрлендирип бир кёр! Аллын эл райкомланы биринчи
секретарларын Эльмесов, Кашироков бла хазна кенгеше
да турмай, кеси салып барыучу эди, энди уа ол ишни да
Маршеновха ышанып къоярыгъына сёз жокъду. Экиюч ай озгъандан сора, аны, асыры бийикде олтургъан
уллу къуллукъчуну, «бош затчыкъла бла къыйнамаз
ючюн», анга хазна зат жетдирмей, хар нени да «акъла»
кеслери этип тебиреселе – ма ол заманда ангыларыкъды, баям, Кашироков, алданып, «къыралны» жартысын
къолундан ычхындырып къойгъанын.
Энди, тюзюн айтханда, республиканы Министрлерини Советини председатели дегенинг, айхайда, бек уллу
къуллукъду. Обкомну биринчи секретарындан сора олду
да бек уллу къуллукъ. Республика иши, жашауу да тап,
законнга кёре къуралгъан республика болса. Алай бизде
уа, обком да, магъаналы, «намыслы» министерствола да
саулай «акъланы» къолларында, къалгъан уллу къуллукъчула уа бары да – «акъла» кёп да жылланы сайлап,
ёсдюрюп кюрешген «таначыкъла» болгъанлары къадар,
Кашироков, не бек къазауат этип кюрешсе да, хазна бир
затны да тюрлендираллыкъ тюйюлдю. «Президентге» – Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиумуну
председателине ушап къаллыкъды – «намысы-сыйы
жюрюген» премьер-министр боллукъду, ансы керти да
оноу этип уллу къыйналлыкъ тюйюлдю.
Битеу ол затланы айта келгеним – Эльмесов сау
къадарда Темиржанов да уллу къуллукъда боллукъду.
Алайды да, жолдаш Мисиров, сюйсенг – секир, сюйсенг – къой, алай Темиржановха сен этерик жокъду.
«Акъланы» республиканы башында бютюнда бегинип
тохтагъанлары дагъыда бир затны юсюнден сагъыш этдире эди – ай аланы огъарыда кюшчюгю-къарыучугъу
да болгъан бир ышангылы адамлары бар кёреме деп.
Алай эсе уа, сора Темиржанов бла тутушхан, ол, не арыбери буруп кюрешсенг да, Москва-пелиуанны кеси бла
тутушхан боллукъ эди. Ол а, сиз не десегиз да, оюн иш
тюйюлдю – мен, баям, Москваны жыгъаллыкъ болмам!
Да, Наполеонму болгъанма мен?..
Алай эсе уа, шуёхум, Мисиров, айыу бла кертме ашагъан файдасыз ишни къояйыкъ да, литературагъа кёл
салайыкъ. «Классиклерибиз» дуния чигинжиси – Эверестни башына миннгенме деп, бизни нартюх бла кюреш32321*
ген уллу къуллукъчуларыбызны алдаялгъанлыкъгъа,
не бек уллу эсе да, ала ёрлеген тау Нартия болур да, аны
башына уа мен да чыгъаллыкъма.
Хау, мен литератураны сабийлигимден бери да сюеме, алай андан не магъана – къадар манга сюйгениме
сюеме деп айтыргъа – дуния сейирлик назмула, таурухла, романла жазаргъа онг бермей келе эсе. Мен къадар
дегенликге, мени ол жарыкъ муратыма жолну тыйып
тургъан ол тюп боллукъ журналистикады да! Ол, сора
аны шуёхлары – дыгаласлыкъ темиржановла, заманкуловла, лашиновала, элмырзала, кеслери да къайдан
чыгъа эселе да бир бири ызларындан? Ёмюрюм кетип
барады, ала бла тутуша-жыгъыша.
Болду, энди мен ала бла тарт-соз болукъ тюйюлме – жокъду заманым. Энди мен ёмюрюмю къалгъанын,
бир кесек кечирек эсем да – Расул Гамзатов айтханлай,
асыры кечге къалмайым ансы, – сюйгениме – литературагъа берликме. Ол магъанасыз анекдотну эшитгенсиз
да? Биреулен халкъны, мен кеси кесими ёлтюрмей къоймам деп, къоркъутуп болгъанды. Кюнлени биринде уа
ол, керти окъуна, бара барып, рельсалагъа жатханды.
«Не этесе?» – деп соргъандыла. «Кесими поезд тюбюне
атама!» – дегенди. «Да поезд шёндючюкде озду да – сен
кеч болгъанса», – дегендиле. Ол а: «Айтханынгы арталлыда этмей къойгъандан эсе, кеч этген окъуна игиди», – дегенди.
Аллайын мен да, асыры кеч къалгъан эсем да, не
этейим да, энди сюйгеними ызындан чапмай болалмайма.
Алан, бу кеч болгъанды деген не хапарды, ахырысы? Литература санга спорт тюйюл ушайды да – анга
кюч-къарыу угъай, башха зат керекди. Ол «башха зат»
дегенинг а жашау сынау, билим, сора, тап тизип, хапар
айта билиу тюйюлмюдюле? Фахмуму дейсиз? Биягъы,
ол не болгъанын киши да билмеген фахму? Жокъ эсе
уа ол менде? Бар эсе, жокъ эсе да – аны бла мени ишим
жокъду! Мен литератураны сюеме, сейирлик жырлада
айтылгъанча, къучагъым толу гюлле – ол гюллеге бош
халкъ поэмала, романла дейди – келтиреме да береме.
Ол а тийишли кёргенинлей этсин: ол да мени жарата
эсе – алсын, угъай эсе уа – жерге атсын, малтасын, мени
да къатындан къыстасын.
Алай ол ишлени барын да аны атындан Эменовла,
Гитчеулановла не башхала этмесинле ансы. Ала, «атлары айтылгъанла», омакъ сёзле – алдау сёзле айта,
тёгерегин алып, башын хайран этип, бизни Литерату324
ра-бийчеге хазна сёз жетдирмей, хар неге да аны атындан оноу этип айланыргъа юйреннгендиле да, иш манга
жетген-де да, ол къылыкъларын этерик болурла. Мен а
алай болурун сюймейме. Иш алайлай барып турса, бизни Литература-бийчебиз, ёсмей, эсли болмай, сабийлей
къаллыкъды, жыл саны жетсе да. «Атлары айтылгъанлагъа» кереклиси да олду – Литература-бийче ёсмей, сабийлей турсун, ала уа аны атындан мюлкюне, хазнасына
оноу этип турсунла!
Да сен, тели, сабийликден окъуна Литератураны
сюйюп-кюйюп жашагъан эсенг, сора бир зат этерге кюрешмейми тургъанса да? – деп сорлугъугъузну билеме.
Былайда, сиз сейир этерча, дагъыда бир жюрек сырымы билдирирге тюшдю да къалды. Тюзда Литератураны
сюйгенча, мен дагъыда бир ариуканы сюеме – аны аты
уа Историяды. Кюлгенден къатар эдигиз – мен, ол Буриданны эшеги кибик, къайсы сюйгеними аллына – Литературанымы, Историянымы – барыргъа билмей, ненча
жыл сюелип тургъанымы билсегиз – экисини арасында,
сын таш кибик!
Жаланда эки-юч жыл мындан алда тапханма амал – экисин да бирден сюерге. Ма энди уа ол амалны хайырындан
«Аланла тауруху» деген поэманы жазып бошай турама.