Айыу Бла Кертме Ашаргъа Базыннган - 21

да сатаргъа керек эди. Андан сора ийнек да алыргъа боллукъ эди. Алай аны да бир палахы барды ансы – Хасанияны эл малыны не кютюу жери жокъду, не чаллыкъла
жетишмейдиле. Ийнекле жаз узуну Нартия-сууну бла
Жыгъыр къолну тийречиклерине урулгъанлай турадыла, кюн сайын да хар ийнекге бир машок кырдык
мажарыргъа тюшеди. Машинасыз, мотоциклсиз а ол
ишни тамамларгъа къыйынды. Велосипед бла ташыса
уа, жарамазмы? Тейри, кеси сютюнг болса уа, игиди,
не десенг да 50 капек бир литр сютге – ол бир кесек багъаракъды. Тюкен сют а, учузуракъ эсе да, табылгъан
да этмейди, кёп кере уа ачыгъан да болады. Таулу уа,
айрансыз къалай болсун? Бошму айтхандыла айраннга
«малкъар халкъны сауутланнган кючлери» деп.
– Къонакъ юйге барайыкъ, андан а – базаргъа, аллыкъ адам табар эсек да? – деди саудюгерчи шуёхум,
бёркле бла ишде аперимли болгъандан сора, кесин манга
тенг этип.
27318 Хучиналаны Мухаммет
– Угъай, – дедим мен анга, алай уллу ыспас эте да турмай. – Красноярскни бир кере тонагъаныбыз да болады.
– Ахшы, сора, Новосибирскге бара-бара, Барнаулгъа
къайтсакъ да, болады, а?
– Барнаул?
– Не эди да?
– Бир зат да угъай. Барнаул эсе – болсун Барнаул.
Жарым сагъатдан сора – хайда, сау къал, Красноярск – Красный Яр – Къызыл Жар, сау бол, сау къал
сен да, Ене-сай – Ана черегибиз! Мен поездге минеме
да, тебирейбиз.
Ма-а, мен биягъы Новосибирскни дуния сейирлик
вокзалына тюшдюм – шёндю анга, эрттегили танышымача, алай тюбедим – бу жол бла мен бери ючюнчю кере
келеме да. Мен бу вокзалгъа биринчи кере 1958 жылны
кюз артында келген эдим. Башкирияда, Стерлитамак
шахарда аскер авиациягъа механикле хазырлагъан училищени бошап, андан ары къуллукъ этерге, Японну къатында Итуруп айрыкамгъа жиберилгенде. Эки жылдан
сора уа, аскер къуллугъуму бошап, юйге тебирегенимде,
бизни аэродромдан Новосибирскге жюк ташыгъан аскер
самолёт Ил-2 келе эди да, анга биз да – 6 «дембель» да
«жюкленнген» эдик. Ол заманда Новосибирскни вокзалында мен, Москвагъа барлыкъ поездни сакълай, сау
алты сагъат тургъан эдим. Ол заманны ичинде бу дуния сейирлик уллу вокзалны кесин да, аны тийресин
да бек иги билген эдим. Андан бери ненча жыл ётгенди,
жыйырма чакълы бир? Вокзал а турады алайлай, тюрленмей – уллу да, омакъ да юй.
Барнаулгъа поезд кече ортасы табалада кете эди.
Жашау-дуния деген затланы юслеринден, бери
окъуна ызымдан созулуп келген Темиржанов-начасны
юсюнден да сагъыш этгенден, бош тургъандан да эригип,
ырмах да болуп, кече ортасында поездге миндим да, Барнаулгъа жетгинчи окъуна, жукълап бардым.
Мында да, тюзда Новосибирскдеча, сууукъ эди, алай
кюн а тийип эдида, кюн тууушлада къар эрирге окъуна
кюреше эди. Новосибирскни деменгили вокзалыны къатында Барнаулну вокзалы уа бош, бир халжаргъа ушай
эди – бизни Нальчикде вокзалыбыздан окъуна гитче.
Мен вокзал аллы майданнга чыкъдым да, арлакъгъа
баргъанлай, бир халжар кибикни юсюнде «Барнаулну
автовокзалы» деген жазыуланы кёрдюм да, сейирге
къалдым – бумуду аты айтылгъан Алтай крайны автовокзалы деп. Бизни Басханда автовокзал окъуна уллуду
мындан, керти айтама.
274
Вокзалдан узакъ болмай, «Барнаул» деген къонакъ
юйню кёрдюм. Бу уа керти да аламат юй эди – уллу,
ариу мермер ташлары, таза миялалары жылтырай. Алай
къонакъбайлыгъ’а этерге унамады – бир уллу край кенгеш бара эди да, къонакъ юй «кенгешгенледен» тыкъма
толу эди. Ол тийреде орамда айлана, бир мудах аскер
макъам эшитеме. Тёгерекде зат эсленмейди, бу макъам
жер тюбюнден келмей эсе, юйю къурусун билген. Тейри,
билмей къоймам бу не сейир зат эсе да деп, сагъайып,
макъам таууш чыкъгъан жанына бара кетеме да, келеме – бир дуппурну жарымы кетерилип, ол къалгъан
жарымыны къабыргъаларына уа алтын жазыулары
бла акъсыл мермер ташдан къангала жабышдырылып,
ортада уа ёмюрлюк от жана. Мен шош барып, озгъан
урушда, Ата журтларын фашистледен къоруулай, жан
берген жигитлени атларын окъудум. Ким биледи, быладан да бирлери мени тамата къарындашым бла бирге
ол къыяма 41-чи жылны июль айны исси кюнлеринде
Смоленск тийресинде окъуна сермешген болурла. Къалай сейирди жашау дегенинг да – бу жигитле жатадыла
кеслери къайда эсе да узакъ жерледе, мында уа, туугъан
жерлеринде, аланы жюреклерини ёмюрлюк оту жана,
сабийлерин, туудукъларын Ата журтну сюерге, анга
кертичи болургъа, анга аманлыкъ этерге кишиге да эркинлик бермезге чакъыргъанлай турады!..
Алай, узакъ да бармай, «Алтай» деген аты бла бир
гитче къонакъ юйчюкню тапдым да, кюреше кетип, ары
сугъулдум. Жериме тохташхандан сора, алыкъа эртте
эди да, шахаргъа чыкъдым. Айлана кетип, шахарны
ара орамына – Ленин атлы проспектге тюшюп къалдым.
Орам бла кюнчыгъыш таба бара, бара кетдим да, баям,
шахарны этегине келип къалдым – орам тар да, кир да
бола башлады, алай нек эсе да халкъ а – кёпден-кёп.
«Тейри, былайда, къарайма да, базар барды!» – деди,
къууанып, ол саудюгерчи кишичик. Жёбелеп, мени да
ызындан созуп, барды ары, суу боюну таба энишгерек
тюше. Керти окъуна да, кёп да бармай, базаргъа жетип къалабыз. Иги кесек айландыкъ базарда, башлары
жабылгъан сууукъ павильонлагъа да кирдик, къарадыкъ – эшилген зат сатып кишини да кёрмедик. Мени
бу тар да, кир да жерге созуп келген шуёхума къутура,
мен алайдан чыгъа башладым. Бир заманда шуёхум:
«Ары къарачы!», – деп къычырды. Къарайма ол аралып тургъан жерге да, «Комиссионный магазин» деген
жазыуланы окъуйма. Барабыз, киребиз да… кесибизни,
таулуланы, дуния сейирлик эшилген бёрклерин, ол ала27518*
мат жаулукъларын кёребиз! Къалай залимди да мени
шуёхуму сезими – тюзда ол партизанланы къуууп айланыучу немис итлени кибик!
Мен тюкенни эшилген затла сатхан къыйырына бардым да, тюзда ток ургъан кибик, ауузум ачылып, сюелип
къалдым – я Уллу да, Сыйлы да Аллах, жаланда бир
инсаннга нек бере болурса сен быллай бир ариулукъну,
мингле бла башха жазыкъланы уа, тюзда бизни чурукъ
тикген фабрикабыз кибик, хышты-мышты жабышдырып баргъан заманынгда? – мени аллымда, ариулугъу
бла сау дунияны жарыта, бир къыз сюеле эди. Жер башында халкълада не тюрлю ариулукъ бар эсе да, ала
бары да бу къызны юсюнде эдиле: кём-кёк орус кёзле,
бир гитче гуппурчугъу бла гитче рим бурунчукъ, аз-маз
эсленнген азиялы ызлыкъла, таулу къызны уялчакълыгъы, ингилизли адеплик, африкалы ачыкълыкъ,
японлуланы къармашыулары, къалгъан халкъланы
барыны да адамлыкълары эмда сюйдюмлюлюклери.
Тийре элледен келген къатынла да, шахар бийчеле да
тюрлю-тюрлю эшилген бёрклени кийип кёре эдиле, ала
халыдан угъай, темир чыбыкъдан этилген кибик, бирле
уа созуп кюрешедиле, бирле къарап бошагъан затларын,
хышты-мышты атып кете – къысхасы, базар ичинде бир
тюкен. Ол а, ол сейирлик ариу къыз, мёлек кибик, ышара-ышара, адамла атып кетген бёрклени, къагъып-согъуп, жерлерине сала эди, жаулукъланы да тап сайлай
эди, кишиге да хыны, тырман этмей. Тёгерекге-башха
ол къаллай бир жарыкълыкъ, адамлыкъ, адеплик, адетлик да жая эди эсе, жарытып-жылытып, кеси да аллай
бир ариу да, сюйдюмлю да бола бара эди. Баям, Уллу да,
Сыйлы да Аллах аны къатына энчи бир мёлекни окъуна салгъан болур – бу къыз къаллай бир ахшылыкъла
эте эсе да адамлагъа, сен а, къарап, кесине эки къатлап
къайтарып тур аланы деп, ансы бирда тюрленмей къалай
жарытып турады ол кеси тийресин огъурлулукъ бла,
ариу сёз бла, ариу къылыкъ бла да.
«Ма къызды бизге болушурукъ!» – деп къычырды,
къууанып, саудюгерчи шуёхум да, сора, манга соргъаноргъан да этмей, тап кезиуню марап, ол къызгъа сёлешди:
– Къызы, менде жаулукъла бардыла, алмазмы эдигиз?
– Сиз аланы тюкеннге салыргъамы сюесиз?
– Хауа.
– Бусагъат, мен тамата тюкенчини чакъырайым, –
деп, ол мёлек къыз арт отоугъа кирип кетди да, олсагъат
окъуна тюкен ичи къарангы да, мудах да болду – юй тю276
бюнде тышындан келген кир да кёрюндю, бёркле мутхуз
бетли, жаулукъла уа саргъыл болдула.
Тёрт-беш минутдан ол къыз къайтды да, биягъы хар
не да жерине келди – тюкен ичи жарыкъ да, тап да болду, бёркле да жангырдыла, жаулукъла да, къар кибик,
чыммакъ болдула.
Саудюгерчи шуёхуму уа артмагъы бла бирге бир тиширыу ары, тюкенни арт отоууна, алып кетди, мен а
былайда, ол къыз къатында, жауун жаугъанлай, юсюме
ариулукъ, жарыкълыкъ, сюйдюмлюк да тёгюле, сюелгенлей къалдым. Азмы, кёпмю тургъан эдим мен алай,
жаннетге батылып, билмейме, бир заманда шуёхум тюкен ичинден чыгъып келди да: «Ма энди сюйгенинглей
айлан, жолдаш Мисиров, – ишибиз къуралгъанды!» – деп,
къычырып ийди. Алай мен, ол къызны ауазын дагъыда
бир кере эшитмей, къалай кетип къалыр эдим:
– Къызы, ол мен къойгъан жаулукъла кёпмю турлукъ болурла сатылмай? – деп сордум.
– Ол зат менден къаллыкъ тюйюлдю да, – деди ол,
ышарып.
– Аны уа бирда билмезсе! – дедим мен. – Сен аланы,
кёзге урунурча, тап жайсанг…
– Хар нени да тап этерге кюреширме, жарсымагъыз.
Юч кюнден бир келип кёрюгюз. Сизни жаулукъларыгъыз аламатладыла, терк сатылыргъа керекдиле.
Мен кетерге сюймей эдим, жаулукъланы сылтаулары бла мында кече, кюн турсам да, угъай дерик тюйюл
эдим, алай къайры къоя эди мени шуёхум, чууунумдан
тутуп, тышына созуп кетди.
Юч кюннге турист болдум – мен Горно-Алтайскде,
Барнаулда, Алейскде да болдум, къысхасы – Алтайны
кёрдюм. Бир зат да айталлыкъ тюйюлсе – хар не да аламат, ариу. Сай тауланы, тюзю уа – уллу дуппурланы
жанларында тёгереклерин чыммакъ къайын терекле
алгъан эркин талала тамашалыкъ эдиле. Ол биченликлеге ычхынсыла эдиле бизни таулула! Бир-бирде уа ол
къайын терекле керти да ёсген терекле болмазла, ишленнген иш этген болурла деригинг келеди, автобусдан тюшюп, барып, къол аязынг бла къакъсанг, мияла таууш
этерик болурла деп… Кюз артында, баям, Алтай саулай
да, терек чапыракъла саргъалып, алтын бет ала болур
да, аны ючюн окъуна айтылгъан болур Алтын Алтай
деп кесине да. Огъесе туугъан жерибиз, сен бизни алтын
хазнабызса деп, халкъ сюйгенденми айтхан болур. Алтайны кесинде да, Барнаулда да, сюйгенимча айланып,
кёпню кёрюп, юч кюнден сора тюкеннге келдим.
277
– Кюн ахшы болсун! – дедим мен ол мёлекни аллына
барып. – Не тукъумдула бизни ишлерибиз? – деп къошду
бизни саудюгерчи шуёхубуз да.
– Ахшылыкъ кёрюгюз! Ишни барыуу да аман тюйюлдю, – деп, ол экибизге да бирден жууап этди. – Жартысы чакълы бири сатылгъанды. Юч-тёрт кюнден бошап
къояргъа да боллукъбуз. Сатылгъан жаулукъла ючюн
ахча алыргъа боллукъсуз.
– Артда, барысы да сатылгъандан сора, алырма, сатылсала-сатылмасала да, юч-тёрт кюнден мен кетерге
керекме да, ол заманда алырма, – дедим мен, алай бла
окъуна, ахчагъа эс бурмай, ол кеси кибик, дуния ариулугъу аллында сюелип тургъанлай, адам ырысхыны
юсюнден къалай сагъыш этер деген магъанада.
«Тели!» – деп къычырды шуёхум.
– Угъай, андан эсе бюгюн алыгъыз да къоюгъуз болгъанын, ол сиз алыр заманда, артда, аллай бир ахча табылмай къалыргъа да боллукъду, – деди къыз.
Саудюгерчи шуёхум мени касса аллына сюйреп элтди да, кассир тиширыу сатылгъан жаулукъланы къагъытларын тапды, алагъа кёре бизге машок бла бир – беш
жюз сомдан да артыкъ ахча узатды. Саудюгерчи шуёхум
аланы хуржунуна уруп, андан ары мычый турмай, мени
тышына созуп кетди.
Ол ингирде окъуна мен Аэрофлотну юйюне бардым
да, ол а шахарны ортасында эди, Ленин орамдан узакъ
болмай, тёртюнчю кюннге билет алдым. Алгъа танг ата
Барнаулну аэропортуна жетерге керек боллукъду, андан
бир гитче самолётчукъ бизни, Минводха барлыкъланы,
Новосибирскни аэропортуна тапдырлыкъды, анда уа
«Ту»-гъа минебиз да, юйге учабыз. Аллах айтса дейим
ансы, Насра-хожалай болурма да.
Бу эки-юч кюнню ичинде саудюгерчи шуёхум, мени
тюкенле сайын созуп, жанымдан этди, ахырысы. Ол
алмагъан къалмады: Кишиуге бла Индирагъа Японда
этилген быстырла, эки аякъны да сугъуп, ток бла жылыннган бир сейирлик уюкъла – Аммакагъа, Аминатха – къумач, Хызыргъа да дуния бла бир быстырчыкъла.
Ол харакет къадарны къонакъ юйге жыйгъандан сора,
манга тырман да этди – сени хатангдан чемоданыбыздан
къуру къалдыкъ да деп. Бек сейири уа – аны мени хатамдан дегенлиги эди.
Хар не да тапды, тамбла, Аллах айтса, кетебиз. Барабыз тюшден сора биягъы тюкеннге. Мен ол мёлек къызгъа
аралып тургъунчу, шуёхум хар не ишни да мажарды – кассадан бизге жетерик ахчаны хуржунуна урду,
278
беш жюз сом болур эди дейме, сатылмай тургъан юч
жаулукъну да алды да, мени тышына созуп башлады.
«Къачдыкъ, Мисиров! Хар не да окэйди!» – дей эди ол.
Мен а къач-хан угъай эсенг, жеримден да тебалмай турама. Тохта сора – мен харип ёмюрюмде да кёралмаймы
къаллыкъма энди бу ариуну?
Тюзмюдю да бу иш – кесини нюр жарыгъы бла мингле бла адамланы кёллендирирге, таукеллендирирге,
жюреклерин тазаларгъа, умутларын учундурургъа боллукъ бу дуния сейирлик Ариуканы къайда эсе да жер
этегинде, бир тар тюкенчикде беклеп тургъан? Ол дуния
къырылгъан Мона Лиза кесени ол тюрлю ышарыуу бла
бу Ариуканы къатында бийче аллында бош, къарауаш
къатын кибик окъунады.
Угъай, ол бизге этген ахшылыкъны унутуп, ахчаны
хуржунунга уруп, къачып кетген айып боллукъ эди.
Саудюгерчи шуёхуму къолундан бир жаулукъну сыйырдым да, газетге чёргеп, Ариуканы къатына бардым.
– Къызы, – дедим да, сора, ол мени таба атлагъан да
этип, соруулу къарап тохтагъан уахтысында, башхала
эшитмесинле деп: – Аллахчю менден бу саугъачыкъны
ал, сен манга аллай бир игилик этгенсе, – деп шыбырдадым.
– Угъай, угъай! Алай жарамайды, – деди ол. – Мен сатыучума да, сатханма, – ол мени ишимди. Ол ариу жаулукъланы эшгеннге этигиз, не саугъа этерге сюе эсегиз да.
– Хо, ал, мен аллай бир тилей эсем! Кесинг къысмасанг да, ананга берирсе.
– Угъай, угъай! Керти айтама – жарамайды! Мен комсомолкама сора уа!
Я Аллах, комсомолну уа энди мында не иши болур?..
Мен тели тап сёлешалгъан болмазма да, ол а мен берген
саугъачыкъны улутха неда иш хакъ деген затлагъа ушата болур. Болуш Уллу да, Сыйлы да Аллах манга ол къыз
мен айтханнга ийнанырча – ол жаулукъну мен бош – аны
кесин, адамлыгъын сюйюп саугъа этгениме, огъесе сени
кючюнг бери – Алтайгъа жетмейми къалады?
– Сен менден бу саугъачыкъны алгъанлыкъгъа, аны
не терслиги барды? Мен энди бери, баям, ёмюрде да келлик болмам, алайды да бу – керти да сюйюп этилген саугъачыкъды. Ал да къой, тилейме!
– Угъай, угъай! Аллыкъ тюйюлме. Къоюгъуз, адамла къарап башлагъандыла. Дагъыда келигиз, келтиригиз – биз бек сюерикбиз!
– Сау бол! Насыплы бол! – деп, не этерик эдим да,
кетдим.
279
Эрттенбла уа, танг белги бере башлагъанлай окъуна,
мен аэропортну юйюне къуулдум – андан аэродромгъа
автобус кетерге керекди. Барнаулну орамларында жан
да кёрюнмей эди да, ма энди, жер этегинде къуру кесим
къарангы орамда къалгъанымда, саудюгерчи шуёхуму
айтханын этип, ахчаны юйге жибермегениме ачыу этдим – шёндю аллымы бир сюрюу хулиган алып тохтаса,
мени Сибирьге жортуулум алай уллу махтанырча бошалмазлыгъы баям эди. Иш алайгъа жетмез, юйюнге деп,
мени ышандыргъан жаланда былайы Барнаулну арасы
болгъаны, тёгерекде дуния сейирлик къонакъ юй, кинотеатр, уллу тюкен, къырал, жамауат организацияланы
юйлери сюелгенлери эди – быллай жерлени хулиганла
алай бек сюймей ушайдыла да. Бир кесек баргъандан
сора, аэропортха атланнганланы къауумун кёрюп, батыршачыкъ болуп, къоркъакъ, къоркъакъ деп, кеси
кесиме айып окъуна этдим…
Автобус бизни шахардан игида кесек тышына элтген
эди, анда биз бир самолётчукъгъа миндик да, бир сагъатдан Новосибирскге жетдик. Кёп да бармай, уллу да, ариу
да самолёт – «Ту-134» бизни кёкге кётюрдю да, биз Сибирьни тамашалыгъына къушла бийиклигинден сюйюп
къарай эдик. Ол къар ёзенле, агъач басхан къаралдым
жерле, мияла кибик, жылтырагъан кёлле, станцияла,
шахарла – сора туманла, туманла, бир болгъанны жаба,
бир а бизге хо, хо, къарагъыз дегенча, ары-бери кете…
Минводха жете келебиз – тюбюбюзде къыралгъа махтау бла айтылгъан ставрополь сабанланы ариу жашил,
къара тёртгюллери, къазакъ эллени бла шахарланы юйлерини къызыл къошун башлары, аламат терк жортуп
баргъан машиналары бла кенг жолла кёрюнедиле. Ол,
керти окъуна да, нечик аламат ишди – бюгюн эрттенликде мен Барнаулну орамларында айлана эдим, къоркъа-къоркъа, ма энди уа, ингир да болгъунчу, жылы
кюн тууушунда, хычыууунлукъгъа батылып тургъан
Хасанияны ичи бла юйге бара турама! Ма-а, энди уа юйге
окъуна кирип барама, анда уа, къайда эсе да узакъда,
жашаууму сау ёмюрге чакълы созулгъан бир кесеги
къалгъанды, былайда уа, кёз аллымда, мени кёрюп,
Аммака туруп келеди, этегинде болгъан бир затланы
жерге тёге, Кишиу да ич отоуну эшигинде сюелгенлей
къалгъанды, Мариям а, таныялмай, манга къарап турады. Я Уллу Аллах, нечик хычыуунду юйде болгъан,
бош алай – кеси юйюнгде болгъан!..
280
39
Сибирьге бла Алтайгъа «жортууулларымдан» сора
игида кесек заманны мен эс жыялмай тугъан эдим –
дайым да кесими, насыбым тутуп, милицаланы къолларына тюшмей ычхыннган, алай а алыкъа бош махтанып айланнган бир аманлыкъчы сунуп тургъанымдан
къутулалмай эдим. Ол ай чакълы бир заманны ичинде
«законсуз» ишле этип айланнганымы хатасы эди. Хо,
къайгъырмаз, энди жаз да келди, мен да бир кесек эс
тапханма, кюн сайын да ишден келе-келе, жауунлу кюн
болмаса, Хасания кёпюрню къатына, суу боюнуна, къайтып, сагъат чакълы бир жууунсам, женгил болуп, юйге
алай барсам а – аламат иги болушады керексиз затланы
унутургъа.
Не да болсун, биз энди шайны шайгъа жалгъап кюрешмейбиз. «Жортууулдан» келтирген ахчамы «къырал» таматагъа – Аммакагъа бере туруп, мен, халкъгъа
да эшитдирип, алай айтхан эдим: «Халкъны ашы тап
болсун, татыулу болсун ансы, къалгъаны бошду. Нек
дегенде дунияда адамгъа бек керек зат – саулукъду, саулукъну тамыры уа – ашды. Магъанасыз затлагъа кёп
ахча къоратмазгъа кюрешигиз, алай, ахчаны аяп, ашны
уа татыусуз этмегиз. Кийимибиз – сууукъ болмайыкъ,
халкъ айып этмезча, бек жаланнгач болмайыкъ ансы,
омакъ кийинебиз деп, къазауат этерге аз да керек тюйюлдю. Бизге биринчи керек затла ма быладыла – сау-саламат
болургъа, иги окъургъа, эринмей ишлерге, къалгъаны
уа – бары да бошду. Ангыладыгъыз да?»
«Ангыладыкъ», – дедиле Хызыр бла Индира, терен
кючсюнюп, уллула да мени тюзге санадыла, бир бек ыразы болмасала да – барысы да бизде ахча энди машок бла
бир суна эдиле. Алай мен бек уста биле эдим да – бек аз
эди бизде ахча, жашау а къыйын эди.
Хар не да тап кибик эди. Алай узакъ «жортууулну»
«ауурлугъундан» сау бола, мен да башхаладан аман адам
тюйюлме, толу эркинликлери болгъан гражданинме, ол
угъай эсенг а, журналист окъунама деген сезимим кючлене баргъаны къадар, сабийлигимден бери да манга
тынчлыкъ бермей келген акъыл – тюз адам эсенг, керти
да гражданин эсенг, сора анга кёре уа борчунг да барды
деген акъыл, биягъы мени, элте барып, тюзда Темиржановну гимхотуна тиреп тохтай эди. «Къарачы, аманлыкъ
тёрде айланады, ол хорлай барады – сен а къайда айланаса, гражданин эсенг да, журналист эсенг да?» – аллай ауаз
эшитиле эди ёргеден. Айхайда, мен, жууап эте: «Сен а
281
къуруда манга илинип нек тураса да? Аз тутушмагъанма
да мен – башхала да бир кюрешгенликге не боллукъду?
Мен а артыкъ темир терекми болгъанма?» – деп къычырыргъа боллукъ эдим. Алай мен биле эдим, бек уста биле
эдим да: аллай жууап этерге жаланда къоркъакъ эркин
болгъанын, аллай сёзлени айтыргъа не керти да гражданиннге, не хайт деген журналистге ушамагъанын.
Айхайда, мен алай къычырсам-жилясам, ким эсе да
ол ёргедеги билир эди мени ким болгъанымы да, къояр
эди андан сора зат айтмай, узакъ жортууулну аллында
аскер башчыла къоркъакъланы бла къарыусузланы,
биргелерине алмай, журтда къояйгъанлары кибик. Алай
мен, Мисиров Мухаммед, башха жерде ёсген эсе да, алай
артда уа Туугъан жерин сарнатханлары ючюн, монголладан дертин алгъан Бийбарс батырны туудугъу эсем
окъуна, ким биледи, къалай болайым не къоркъакъ, не
къарыусуз? Бютюнда уа бизни къыралда – бизде аманлыкъ законсузлукъ ишге саналыргъа керек ушайды да.
Угъай, жарамаз манга не къоркъакъ, не къарыусуз болургъа – тукъумубузгъа бедиш этдирирге. Бютюнда уа
ол начас, бизни республиканы юсюнден не телефильм
этилсе да, кесин да сценарист, не консультант, не соавтор
этип, ары сукъмай къоймайды. Мындан алгъаракъда
уа ол улутхалагъа жыйгъан ахчасына Къылычбий-къабакъда ишлеген эки къатлы юйюнде, ол бизни «Волга» машинабызны бузгъан жашыны тоюн этгенде, сау
ыйыкъны ичинде телевиденияны операторлары анда
ишлеп тургъандыла. Темиржанов-бийни жашыны тою
ёмюрлеге суратланып къалсын деп! Сора къалай жашасын адам бир зат «не кёрмей, не эшитмей?» Кёрмейме,
эшитмейме дей эсенг а, сора сен къоркъакъ эшексе, алай
тюйюлмюдю да? Къоркъакъ эшег’а къыралны адамына,
журналистге саналыргъа боллукъмуду да? Андан эсе
элт да, паспортунгу бер да къой: «Мен СССР-ни адамы
тюйюлме, мен эшекме, эшекге уа быллай паспорт неге
керекди?» – де да. Сен дагъыда коммунист эсенг а, сора
шахар комитетге бар да, партбилетинги бер да: «Мен
къоркъакъ эшекме, къоркъакъ эшекни уа партияда иши
жокъду», – де. Да не – алай тюз тюйюлмюдю да? Алай
тюз боллукъду – оллахий да, билляхий да алай.
Мен бир жары да барлыкъ тюйюлме, не паспортуму,
не партбилетими да берлик тюйюлме. Мен СССР-ни адамы болгъанлай да, коммунист болгъанлай да къаллыкъма! Аманлыкъ не бет да алсын, ол, сюе эсе, министр да,
ишчи да болсун, манга башха тюйюлдю – мен аны бла
тутушмай кетерик тюйюлме!..
282
Ингир кеч, халкъ жатхандан сора, мен биягъы стол
артына олтурдум да, М. В. Зимянинге, партияны Ара
Комитетини секретарына, экинчи кере жаздым. Бизде
бир зат да тюрленмегенин билдирип, мен энди тилеп кюрешмей, дау эте эдим – нек тынгылап турасыз, нек тюзетмейсиз бизде халны деп. Жаш а жашмыды дейсиз – Ара
Комитетге дау этип тохтагъан! Да не, ахырысы, оноучула
эселе – этсинле оноу, ансы алай а, хар нени да кеси аллына бошлап, ким да болур оноучу…
Экинчи кюн окъуна авиапочта бла, жетгенин да
билдирисиз деп, къагъытымы Москвагъа иеме. Толу
бир ыйыкъ окъуна озгъунчу, мени биягъы Аманкуловха
чакъыргъанларында, сейир окъуна этеме – АК-дан адам
келген болур деп. Бу жол Аманкулов, аллынча, кёзбаулукъ
этип, ышаргъан кибикчик этип уллу кюрешмеди – ол сууукъ эди, мермер таш кибик. Сюймей саламлашып, ол
манга шинтикледен бирин кёргюзтдю – ол аны олтур
дегенлиги эди.
– Ара Комитетден жолдашла тилегендиле да, мен
сени аны ючюн чакъыргъанма сёлеширге, – деди ол,
къаны бузулуп тургъанын сездирмез ючюн кюреше.
– Ахшы, тынгылайма сизге, – дедим мен да, анга бир
кесек «сууургъа» онг бере.
Ол стол къатында, шош-шош атлай, ары-бери барды, бир кесекден тюйюшюрге чыгъарыкъ боксёрча, онг
къолуну жумдуругъу бла сол къолуну аязына ура, сора
аллыма келип, къарамын манга тиреп тохтады.
– Мен аны бирда ангылаялмайма, – деди ол, – сен,
коммунист да, журналист да бола тургъанлай, кесинг
алай терен да ангыламагъан затланы юслеринден былай,
ат башындан, уллу сагъыш эте турмай, хар нени да нек
айтып бара болурса? Аны да былай, кесгин, ол ишлени башха амал бла этерге онг болмагъанча, адамланы
терслеп. Къалай ангыламайса – тюзюнлей уруп барып,
ачыкъ айтып кюрешгенден хайыр болмазлыгъын, хата
болмаса? Сен керти окъуна да алаймы сунаса – ма, Аманкулов жумушакъ шинтикге олтургъанды да, къарыны
токъ, юсю жылы, алай эсе уа, халкъны жарсыулары аны
не аз да къайгъы этдирмейдиле деп? Мен халкъымы, билирге сюе эсенг, сенден кем сюймейме, алай мен болумну
сенден эсе иги билеме да, тюзюнлей уруп бармайма, башха
амал излейме. Кесинг къара, республикада биз, таулула,
азбыз, къабартылыла, оруслула да бир ненча кере кёпдюле бизден эсе. Ол затны эсге алгъанда, бизге алайсыз
да бет этилгени кёрюнюп турады. Сен а, ол азды деп,
асыры кёпге ачыкъ дау этесе. Ол неге ушагъан ишди?
283
– Не бла артыкъ бет этиледи бизге? Небиз барды бизни, мен алайны ангылаялмайма?
– Республиканы Баш Советини Президиумуну председатели таулуду, обкомну беш секретарындан бири таулуду, халкъ жарыкълауну министри таулуду, халкъны
жумушларын жалчытхан министерствосуну таматасы
таулуду – не керекди андан сора санга? Сени ол малкъар халкъ дегенинги бир жерге жыйсакъ, ол бир гитче
шахарчыкъ болуп къаллыгъын унутма, адам саны жюз
мингнге да жетмей! Аны унутургъа керек тюйюлдю да,
в конце концов!
– Аз эсек, кёп эсек да, биз республиканы къурагъан
бу жерли эки халкъдан бирибиз. Бирикген КъабартыМалкъар область къурала туруп да айтылгъаны алай
эди – областьха оноу этиу эки жанындан да тенг боллукъду деп, – дедим мен. – Шёндю уа биз не халдабыз?
Республикагъа оноу этген къауум олтургъан столну
къыйырчыгъында мугурайып тургъан бир ёксюз жашчыкъгъа ушап турабыз! Къабарты-Малкъар обком дейсе – анда уа 12 адамны ичинде, бёлюмню таматасы болуп, бир таулу да жокъду! Республиканы Баш Советини
Президиумуну председателине оноу угъай эсенг, аны
бурхусу да жетмегенин, сабийле окъуна бек иги биледиле, ол бош, сыйлы аты болгъан къуллукъду ансы, Сыйлы
грамотала берген, уугъа барыуну башларгъа, тыяргъа
заман болду дегенден сора анга не жетеди?
– Республикада совет властьны бек уллу къуллукъчусуну юсюнден алай айтыргъа ким бергенди санга эркинлик? Сора мен да, Нальчикни орамларында плакатла
тагъып айланнгандан сора, затха жарамаймамы? Алайды да, сен акъыл этгенден?
– Ахшы, сора мен бир затны сорайым да, анга жууап
этигиз – сиз керти окъуна да обкомну секретары эсегиз,
таулу эсегиз: нек жокъду обкомда бёлюмню таматасы
болгъан шо бир таулу окъуна? Тюзмюдю ол?
Бу кезиуде эшик ачылды да, обкомну пропаганда
бёлюмюню таматасы Шарданов кёрюндю.
– Келигиз, Владимир Хазретович, Мисиров бла
сёлеше турабыз да, сиз да былайда болсагъыз, тийишлиди, – деди, бир кесек шошайып, Аманкулов.
Шарданов къабыргъа къатында тизилип тургъан
шинтикледен бирине чёкдю – мени кёз аллымда. Ол орта
бойлудан бийигирек окъуна болгъанына да къарамай,
мен нек эсе да анга ичимден Топчукъ деучюме – базыкъ
сюекли, токъ этли жаш эди да, аны ючюн болур. Былай
алып къарагъан заманда, ол аман адам да тюйюл эди,
284
баям, бир-бирле суннгандан эсе къайда акъыллы да,
билимли да, эсли да болур эди. Алайсыз быллай уллу
къуллукъгъа ол, Басхан райондан жаш, не хазна ёрлер эди. Эрттеден бери да ол кесин «акълагъа» керти
да «таначыкъ» сундуруп келе болур эди да, ма энди уа,
Аманкулов секретарь болгъанлай, аны жерине окъуна
салыннганды. Алай, энди уа, тейри, деп, ол алыкъа да,
баям, кесин уллу къуллукъчуча жюрюте болмаз. Ол аллай тели тюйюлдю – тынгылы тутушурча тап кезиуню
марап тура болур.
– Алай сора эсенг, жууап этейим, – деди Аманкулов,
мени таба къарап, – боллукъду обкомда бёлюмню таматасыны къуллугъунда да таулу адам, Мисиров дау этгенди да, аны ючюн деп угъай, ёргеден жолдашла айтханнга
кёре ансы. Ол заманда уа, конференция болгъан заманда,
къурау пленумну кезиуюнде аллай къуллукъгъа салырча тийишли адам жокъ эди…
– Сейир-аламат! – дедим мен, кюлюмсюреп. – Жарым
жыл мындан алда аллай адам жокъ эди, энди уа табылды!
Кимди да ол, бек сейирди, туугъан да этип, жомакъдача,
бир кюннге да жети жылгъа ёсюп баргъан. Ахырысы,
бу да некди къуруда бирчик, экеулен болсала да, нек
жарамайды? Автоном республикагъа оноу этиу – ол
халкъгъа ётмек юлешген тюйюлдю да, ахырысы: сиз
кёпсюз да – сизге кёп, сиз азсыз да – сизге уа аз деп. Алай
этиллик эсе – сора неге керекди автономия?
– Сора сен а къалай сюе эдинг да?! – деп керти окъуна
сейирге къалды Аманкулов.
– Мен а къалай болургъа керек эсе да, алай болса сюеме – бир халкъ да, кесин гитче халкъчыкъгъа санап,
мюйюшге къысылып, мугурайып турмаса, ол да кесин
башха халкъла бла тенг халкъгъа санап, эркин солуса,
ишлесе! Нек этилген сунасыз алай – гитче КъабартыМалкъар республикачыкъ СССР-ни Баш Советине сау
къырал чакълы бир жерни алгъан Тюмень областдан эсе
кёп адам жиберирча? Тюмень областны жеринде бизни
Къабарты-Малкъар кибик жыйырмадан да кёп республика сыйынырыгъын билемисиз?
– Ол арталлыда башха ишди! – деди Аманкулов.
– Угъай! Ол да ол ишди! Ол да не ишди десегиз а – СССР-де
халкъла, бары да бирча, тап кёллю болсунла, бирлери,
биз уллу халкъбыз деп, кеслерин хан-бий сунуп, башхаланы ыркъыфламасынла, адамлары аз халкъла да, биз
азбыз, къарыусузбуз деп, кёлсюзлюк этмесинле, ала да
башха халкъла бла тенг, къууанып жашасынла деген
ишди ансы, ол сиз айтханча – аз эсегиз, сора ол сизге бер285
лигибизге да ыразы болуп, ауузугъузну къысып тургъуз
деген тюйюлдю. Тынч турмасагъыз а, андан да къурулай
къалырсыз деп, жунчутуп!
– Бир сейир-аламат сёлешесе сен, Мисиров! Сора сени
айтыуунга кёре, къыралгъа эки-юч жыйырма минг адамы болгъан малкъар халкъ да, жюз бла, не билейим,
эки-юч жыйырма миллион адамы болгъан орус халкъ
да бир кибик магъаналыдыла. Алаймыды?
– Айхайда, алайды! Алай болмай а, къалай боллукъду да? – дедим да мен, Аманкулов, ауузун ачып, жеринде
сын къатып къалды. – Къыралгъа бир кибик магъаналы ишледиле экиси да – орус халкъны, жарыкъ кёллю
болуп, жашап, ишлеп, тепсеп, жырлап айланнганы да,
тюзда ол халда малкъар халкъны да жашауу кереклисича тап, къууанчлы болуру да.
– Да кимди да къоймагъан бизни, малкъарлыланы,
иги ишлерге, къууаныргъа, жырларгъа, тепсерге, культурабызны ёсдюрюрге къоймагъан? Кимди ол ишге чырмау болгъан – айт?