Айыу Бла Кертме Ашаргъа Базыннган - 15

юсюнден барады, сен а ол магъанасыз затчыкъланы юслеринден айта тураса! Алай этебиз да, алай этебиз ишибизни – сен хазыр бол, таукел бол ансы!
– Сора кетдик! Мен сени ючюн ахыр солуума дери
сёлеширге хазырма! Ыразымыса?
192
– Минг кере!
– Сора игиди. Да энди мен да ол сатар малымы кёрюрге керек болурма, баям, жетген болур заман. Ол малны
аллыкъ адамны атын да билирге керекди да манга, ахырысы.
– Ахшы, жокъду угъайым. Сен айтхан заманда, къайда сюйсенг да. Сюйсенг а, шёндю окъуна созуп барайым,
боюнуна бау салып, сени сатар малынгы.
– Сейирден къатама – сора ол кёзкёрмез Князьны
кёрюпмю къоярыкъма мен?!
– Да ол аны жалгъан атыды да. Кесинг кёрсенг а, уллу
къууанырыкъ тюйюлсе – аны кибик, кёзге урунмагъан
адамла орамлада топпа-толудула.
– Не да болсун, мен бек ашыгъама. Къалайда кёрюрге
боллукъду сени?
– Кел, алай этейик – сен 13-чю автобус бла культпросветучилищеге дери бар да, тюш, сора мен да ары жетеме
да, курорт тийресине ташаябыз. Анда солугъанладан
сора киши жокъду – ким да нек кёреди бизни бирге.
Болсунму алай?
– Кет, кет ары! Мен а сен мени бир дуния сейирлик
жерге элтирик сунуп тура эдим.
– Къайдан табайым да мен харип аллай жер?
– Ох! – деп кючсюндю да: – Охо, не этериксе да. Шёндюмю чыгъайым?
– Чыкъ, мен да чыгъама.
– Тохта – мен къалай танырыкъма да сени?
– Болмаймыды да мен сени танысам?
– Хо, мен кетдим!
– Хайда!
26
Мен нек эсе да, абызырап, аякъ тирерге кюрешген
Мисировну желкесинден тутуп, 13-чю автобусха сюйреп
бардым. Кёз аллымда уа Киштик чабып айланады – тюзда эртте-эртте заводдача, жашланы-къызланы да къууа, кеси да аладан къача. Сора, тюерге умут этген бир
узунаякъ жашны жеталмай, артха къайтып келеди,
кюле-кюле, кёзлерине тюшюп тохтамагъан кекелин да
юфгюрюп кетере. Кеси уа къыпчакъкёздю, къазахлы кибик, алай кёзлери уллуладыла ансы. «Бар да сор къайсы
къыпчакъ батырны къаны сакълана келеди бизни тауларыбызда – монголла келгинчи окъуна, алан къызны
сюйюп, таулада къалгъан жашны эсе да, неда Чингиз19313 Хучиналаны Мухаммет
ханны батыры Субудай бла сермешгенден сора, алдау
этерге сюймей, аланла бла къалып, артда уа аланы сау
къалгъанлары бла бирге таулагъа къутулгъан жигитни эсе да. Ма энди уа мен, алан учхуну, аны аллына барайым да, айтайым…
Не айтырыкъса, тели? Акъылынг терсине кетип баргъанын кёрмеймисе – къайтар артха. Алай тынч тюйюлдю да, сен суннганча, эки-юч ыйыкъны хайт деген бир
эсли къызны, болмачы хапарла бла башын хайран этип,
алдап, энди уа анга, базынып: «Аыйп этме, алай ол мен
сюйген къыз – сен кесингсе!» – деп ийген. Керти окъуна
да, не айтырыкъма мен тели, тюше баргъанымлай,
Кишиуге: «Сора кимсе да сен, Князь, сюйгенинг а кимди?» – деп сорса.
Автобус да келди. Мен, Мисировну да чууундан тутуп,
автобусха минеме. Барабыз, ычхындырмай, тутханлай
барама ол къоркъакъны. Жетдик, тюшебиз автобусдан.
Автобус кетди, тёгерекге къарайма – жан да жокъ. Кюн
тюше барады. Ингир аласыны сериуюню къакъгъан болур эди – акъ булутла, кюн башына басынышып жылына
эдиле, тюзда тойгъан къозучукъла кибик, жаммызлары
къызарып.
Быллай ариу ингирде къалай болур магъанасыз,
тапсыз иш? Тейри, болмазгъа керекди. Уллу да, Сыйлы да Аллахны андан сора жокъмуду энди жубаныр
амалы – тохтамай, мен жазыкъны, жаягъыма жетдирип, жол жаны букъусуна тёнгеретип ойнагъандан
сора? Шёндю да жыгъылыр жеримеми чабып жетген
болурма?
Ол а, тюе кибик, бир уллу таулу киши! Князь деп
атап кесине да! Ыхы, ма алай, болмаса – болмасын,
келмесе – келмесин! Андан хатадан къалайыкъ. Дуния
къызладан топпа-толуду, шуёхум… Мен ол халда къоркъакъ Мисировну кёлюн кётюрюрге кюреше тургъунчу,
тёбентин дагъыда бир автобус кёрюндю. Адам тюшерик
тюйюл эсе, шофёр ол тели Мисировну минерик сунуп
тохтатмасын деп, мен аны биягъы, чууунундан тутуп,
бир жанына сюйреп кетдим.
Алай автобус ётюп кетмеди, тохтады. Андан а
Киштик тюшдю да, жан-жанына къарап, баям, сейирге къалгъан болур – къайдады бу тёгерекге къудурет
берген Князь а деп. Ол тели Мисировну уа кёрге эдинг
сен – абызырап, жеринден тебалмай. Мен аны биягъы
чууунундан тутдум да, ары, тюзда шёндюча, жаш заманында да къатына барыргъа базынмагъан сюйген
къызына сюйреп элтдим. Жолда ол: «Не айтырыкъса
194
сен анга? Не айтырыкъса?!» – деп, ычхыныр умут да
эте эди, алай мен да аны – бошламаздан! – къаты тутхан эдим.
– Кюн ахшы болсун, Киштик! – дедим мен, абызырагъан деген эсимде да болмай, бу мен угъай, эртте ол
заводда къуууп айланнган жаш кибик. Мисиров а бу
кезиуде: «Кесинги тели «киштигинг» бла хар нени да
буздунг да къойдунг!» – деп, хахайдан къыра эди.
– Ахшылыкъ кёр, – деп, ол Мисировха тюрслеп къарай эди. Ол заманда уа аны эси, баям, талакъ солуу этип,
заводда чабып айлана болур эди, мени излей, табалмай.
Тюнгюлгенден сора, баям, иесине: «Ким эсе да бу тели, биз
таныгъан жаш тюйюлдю», – деп билдирген болур эди.
– Мен сени… – деп башлады да, алай тюзда ол кезиучюкде уа эси: «Биз аны терс излеп айланнганбыз
заводда, – бу паркда ол Азаматха тагъылып айланнган
телиди!» – деп къычыргъан болур эди да, Киштикни
бети жарыды – манга жолукъгъаны ючюн угъай, эсини
эслилигине къууана.
– Эсиме тюшдю! Сен Азаматны биргесине эдинг да
паркда?
– Алайды. Заводда болгъан заманымы уа билмеймисе
да?
Завод тийресине энтта да бир кёз жетдирчи деп, буйрукъ келди да, Киштикни эси биягъы бешинчи цехге
къууулду да, ичине да, арбазгъа да, ары-бери да къарап
чыкъды, алай биягъы зат тапмады.
– Тюшюралмайма эсиме, – деди ол, бир кесек уяларакъ. – Сен къайсы цехде эдинг?
– Бешинчиде, ол сен ишлеген цехде.
– Ийнанмайма. Къайсы бёлюмде?
– Электроприборла жыйыгъан жерде.
Ол аман хомух эсин цехге къууду да, сора ол къайтхынчы, сагъышха къалып турду. Бир заманда бети жарып, эси керек хапарны алып келген болур эди:
– Къара халатынг болуучу эди да? – деп сорду.
– Билдинг дейме, тейри.
– Тохта, тохта! Кесинг да къышхыда бир къара куртка кийиучю эдинг, къара жагъасы бла.
– Алайды. Ол куртканы, мен аскерден юйге келе туруп, старшина берген эди.
Биз, ашыкъмай, «Терек» санаторий таба шош тебиредик да, сора Пирогов орам бла ёрге бурулдукъ. Тар орамчыкъны эки жанында да уллу назы терекле ёсе эдиле,
юйле аз тюбейдиле, кеслери да теренде. Мында шахарда
жашагъан адамла хазна жюрюмейдиле.
19513*
– Атынг къалайды, Князь?
– Магомет, тукъум атым – Мисиров. Египетге биз
Мисир дейбиз. Алайды да мен Магомет Египетскийме.
Аны ючюн айта эдим – Фыргъауун дей тур манга деп.
– Энди барын да ангыладым, Князь. Хо, айт энди – кимди сени сюйген къызынг. Алай алгъадан окъуна айтып
къояйым – ол мени керти да иги таныгъан тенг къызым
тюйюл эсе, ол иш мени къолумдан не хазна келсин.
– Келмесе – келмеди да къалды. Аны ючюн кеси кесибизними ёлтюрейик да энди, керохла тапхан да алай
тынч иш тюйюлдю шёндюгю дунияда.
Киштик манга ышармиш этип къарады – ол аны керти окъунамы алайды дегенлиги эди.
– Ненча жыл болады къызгъа? – деп сорду.
– Менден бир беш-алты жылгъа кичи болур, тейри.
– Кет, кет ары! Мен а бир жаш къызчыкъ болур деп,
къоркъуп тура эдим. Сора анга, бирда болмай эсе, бир
жыйырма бла он жыл болады. Сора нек къоркъаса да
сен, Князь? Бош алай угъай да, чапханлай барыргъа
керекди ол санга эрге. Жыйырмажыллыкъ бий жашны
сакълаб’а кёп табар…
– Да, айхай, сен айтхан болса уа.
– Кесинг аны бла бир кере иш сёлешип кёргенмисе?
– Угъай.
– Къаллай телисе! Арлакъгъа турчу!
Мен эки-юч атламгъа туракъладым. Багъасыны
юсюнден даулашып башлардан алгъа, бир къараучудула адамла сатып аллыкъ малларына, тюзда алай, багъа
биче, къарады манга да Киштик. «Тишлериме уа къараймыса?» – деп, сорургъа аздан къалып, ышардым.
– Да не – бир хатанг жокъду. Саталлыкъма мен сени.
Айтчы бери, ким эсе да, ол къызны атын. Бирда къарыны аурумасын!
– Алгъа сёз бер да алай – къолунгдан келгенни этерге
айтып.
– Бирда къоркъма, аны унатама деп, мен алай кёп
кюреширик болмам.
– Сора сёз бересе да?
– Айхайда.
– Соргъанны айыбы жокъду, не ючюн базынаса сен
быллай бир – ол да орамгъа атылып къалгъан сыннган
чоюнчукъ тюйюл ушайды да – тукъум адамы, ёхтемлиги, намысы-сыйы. Андан сора да «сюймейме», «кёлюм
бармайды», «жюрегим тартмайды» деген бир затла да
бардыла да?
– Сора не эди да? Жашау сени сакълап турмайды да,
196
сюелип. Кеси да онжетижыллыкъ къыз тюйюл ушайды да. Сени уа не хатанг барды, сен а «орамгъа атылып
къалгъан сыннган чоюнмуса»?
– Оюнсуз-алдаусуз айт, юлдюр-бюлдюр этмей, аны
орунунда сен болсанг эди – не этер эдинг? Тюзюн айт да
къой!
– Ол манга атагъан адамлары сенден осал болмагъанын туура билсем эди – барлыкъ эдим, артыма-аллыма
къарамай. Да не? Иги адам болсун ансы, андан сора не
керекди? Алайды да, къоркъма сен, Князь, Аллах айтса,
къурайбыз ишинги. Айтчы энди къызны атын.
– Ахшы, сен аллай бир базына эсенг – кёрейик. Алай
эсингде болсун – мен керти окъуна да ол къызны бек сюеме, болалмасакъ, ишим бек кырты боллукъду. Аллахчю,
болуш деп, сени аллынга да андан келгенме. Алайды да,
ол бизни хапарыбызны эшитгенлей окъуна – жашауда
аз зат болмайды! – аурууум къарынына, анга деп сылапсыйпап, ёсдюрюп тургъандыла да мени деп, къычырыкъхахай этерге боллукъду. Ол заманда сен, ачыуланып,
сора тур алай, кёрюрбюз кимге барлыгъынгы деп, кетип
къалма, охому. Бир кесек сакълап, ол бираз шошайгъандан сора, дагъыда бир кере тынгылы сёлешип кёр.
Охому?
– Охо, охо! Айтчы бери аны атын!
– Ол – сенсе!..
Шёндюге дери, ышаргъанчыкъ да эте, бизни къатыбызда себелеп айланнган ол тели Мисиров, мени ахыр
сёзлерими эшитип, ахы кетип, бир жанына юркдю. Киштик да, эки-юч атлам артха туракълап, манга къарап
къалды.
Мисиров, арлакъда тохтап, не боладыла была дегенча, жашыртын къарап турады. Бир тапсыз зат болгъанлай, ол къоркъакъ, къачып, думп болуп къалыргъа
хазырды.
Биз ол халда неллай бир заманны сюелип тургъаныбызны билмейме – бир заманда Киштик, эсин жыя башлады да:
– Сен не дейсе, Князь?.. Сен… Керти окъунамы…
Мен… мен…
– Алайбыз да! – дедим мен. – Биз барыбыз да кесибизни башхаладан эсе игилеге санайбыз. «Къарыны
аурумасын», «бир хатанг да жокъду!» – дей эдинг сен,
мени биреуге сата туруп, кесинге жетгенде уа, «орамгъа
атылып къалгъан сыннган чоюн» болуп къалгъанымы
кёрдюнг да?!
Киштик сёз да айтмай сюеле эди.
197
– Жырда айтылгъанча, болма мудах, Сурат, жашау
алыкъа алдады! – дедим мен, къалай эсе да ойнарыгъым
келип. – Бош зат ючюн бузма кёлюнгю, Сурат. Къатын
алыргъа ашыкъгъан кишини эсине аз зат келмейди – эс
бурма да къой. Кел, сен ариу къызса, автобусха дери
ашырайым. Мени тели-мелиле жаншагъанымы уа унут
да къой. Охо да?
– Охо, – деди Киштик, бир тюрлю шош.
– Кел сора, бара барайыкъ.
– Охо дейме. Сёлешип кёрейим дейме ол къыз бла.
– Сурат! Кертими айтаса? Базынамыса?
– Да не этейим да – сёз берген ушайма да! – деп, манга
къарады.
– О, Сурат, сау бол! Нечик аламат болду иш! Мен кесим аны ёмюрде да унаталлыкъ тюйюл эдим. Энди уа…
Энди уа мен къоркъмайма! Сен бу ишни къолгъа ала
эсенг, къайры барлыкъды ол унамай, сен айтханнга къарамай!
Къучакълайым, уппа этейим деген затла эсиме да
келмей эдиле – бош, къолчукъларын къолларыма алып,
къатында сюелип тура эдим мен.
– Князь, бир зат сорайыммы?
– Минг зат окъуна сор!
– Биз былайда эрттенликге дерими турлукъбуз?
– Не билейим да. Манга энди башха тюйюлдю – бара
эсек, тура эсек да, келе эсек, кете эсек да. Эрттенликге
дери да боллукъма турургъа былайда.
– Кел, андан эсе бара барайыкъ, къарачы, кёз байлай
башлагъанды.
Биз Ленин орамына чыгъа келгенибизде, ызыбызда
бир шыбырдагъан тауушла эшитип, къарасам – ол къоркъакъ Мисиров келе турмаймыды! Урушуп, ол телини
къыстаргъа окъуна болмадым, келме къойдум – мен
шёндю кишини да жанына тиерге сюймей эдим.
27
– Эшитемисе, Сурат, къуру кесибиз болгъан заманда
санга, заводдача, Кишиу дей турургъа эркин этемисе?
– Аллын манга бек ачыу тийиучю эди,.. алай айтсала,
алай, сен сюе эсенг…
– Кишиу, «таба баргъан – чаба барыр» дегенлей, мен
дагъыда бир зат тилерик эдим.
– Князь, ол этгенинг а неди? Асыры терк чаба болурмуса?
198
– Сора къойдум, тюз айтаса.
– Хо, айт, бир башлагъандан ары.
– Сен ол къыз бла сёлешгенингде, билдирип къой,
былай-былай, Мисиров эки жыйырма жылына жете келеди, аны себепли харипни заманы жокъду, уялгъан
да этерикди, сабий жаш кибик, сюйгенден ёлеме деп,
орамлада, жоллада-къоллада жылла бла тюбешип айланыргъа дерсе. Андан сора: «Къырал да бир айдан кёп
бермейди къыз бла жашха сагъыш этерге, мен а къыралданмы аманма – мен да бир ай береме сагъыш этерге», – деп,
алай айтханды де. Ангыладынгмы?
– Не эсе да иги ангыламадым.
– Бир айдан сора ол телиге жууап этерге керекбиз
де – не хау, не угъай деп.
– Айтхан а къыйын тюйюлдю – айтырма, алай не хазна унасын ансы. Кесинг бир сагъыш этчи: иги эсе, аман
эсе да – ол къызды да, да сора сени бир кесек таныгъан да
этмегенлей, барама деп къалай айтыр? Алай этсе, андан
кесинги окъуна кёлюнг чыкъмазмы?
– Да…
– Князь болуб’а, кена сени – бир зат ангыламайса! Сен
манга алай бек ышанма. Сёз берген эсем – къолумдан келгенни этерме. Алай бош унутаса – ишни башы сендеди да!
Сен кесинги анга сюйдюрюрге керексе! Ол а къалай этилиучюсюн билмеймисе? Аны киногъа, театргъа да элт,
гюлле, конфетле да ал. Ариу сёзле да айт – ёмюрюмде да
сени къол аязымда жюрютюрюкме, жанымдан да татлы
кёрлюкме дегенча бир затла. Аллай бир къыйынмыды
да алай этген? Ансы сен а сюерик эдинг – кесинг этерик
ишлени да мени юсюме атып. Кена сени князьлыгъынга
кюлейим! Кюз артына унатсакъ окъуна да – сау бол де да
къой: къарт къызла, билемисе, къалай аман затладыла,
хар неге да эс буруп, сайларгъа кюрешип, дунияны хайт
деген жашлары бары да аланы юслерине къырылгъанча.
– Да мен а угъаймы дейме – киногъа, театргъа да
барырма, гюлле, конфетле да алырма, ариу сёзле да
айтырма, алай, бери къара, – деп, мен айланы санап,
бармакъларымы бюгюп башладым, – май, июнь, июль,
август, сентябрь – сау беш айны ичинде иш не бла бошаллыгъын билмей а, мен харип къалай жашайым?
– Нек зат да билмей? Сен айтханлай, бир-эки айдан
билирбиз акъылын. Айтама да – сен хайт десенг!
– Тейри, менден эсе сен хайт десенг, игирек болур
дейме!
– Кюреширме дедим да. Алай ол, бармакъ къыйыр199
чыгъын да кёргюзтюп: «Ма быллай бирчик окъуна мен
аны сюерге керекме да!» – деп тохтаса, мен не айтырыкъма? Сора сен шёндюге дери да билмейми тураса: сюймеклик дегенинг аллай затды – ол хар кимге да керекди,
челекле бла болмай эсе да, бир беш-алты тамычычыкъ
окъуна!
– Къаллай бир болгъанын билмейме, алай мени да
барды сюймеклигим – ненча жылдан бери жыйып,
сакълап турама. Мен а аны башымамы урлукъма – берирме.
– Сен аллай бир учуз кёрген сюймекликни ол а унармы алыргъа? Ол керти сюймеклик болмаз кеси да,
бош – сюймекликге ушагъан бир зат болур, – деп, ышармиш этип къарады манга Кишиу.
– Нек бола эди сюймекликге ушагъан бош зат? Мен
аны, берир адам тапмай, жыйып тургъанма ансы. Керти
сюймеклик эсе, сюймекликге ушагъан бир зат эсе да – аны
уа мен къайдан билейим?
– Кёресе да – бу алай бош зат тюйюлдю. Сен къачан
эсе да бирде Эрикген таланы гюллеринде жыйгъан сюймекликни ол сюймекликге санамай къойса уа? Жангы
сюймеклик беригиз манга деп тохтаса уа?
– Къоркъма сен, керек эсе – табарбыз биз анга жангы
сюймеклик да. Минги тауну башындады деселе да – барып, алып келирбиз. Ма алай айтырса анга.
– Ала бары да бош сёзледиле, Князь. Табарыгъынгкъаллыгъынг да алыкъа белгисизди.
– Да бир айны ичинде табылмаса болмаймыды? Не
зат эсе да, ол сюймеклик дегенигиз? Не зат ючюн къырыла болур бу халкъ да аны ючюн – бирда билмейме! Мен
ангылагъандан а – къатынгда сен арсарсыз ышаннган,
тынгылы адам болса – ол сиз эркелетип айланнган сюймекликден кёп да игиди!
– Даулашмайма, алай ол да халкъда жюрюген тёрени бузаргъа унамай, беригиз манга да сюймеклик деп
тохтаса – не этериксе, айт? Алайды да, сен манга уллу
ышанма, Князь. Мен кюрешген этгенликге, сен кесинг а,
бир зат да этмей, къайда эсе да айланып турсанг – билмейме, къуру мен айтханнга къарармы? Ангылаймыса?
Аллах да: «Мадар этсенг – къадар этерме» деген ушайды
да. Мадар этерге кюреш, къармаш!
– Бек ахшы, Кишиу! Жерни жети къатысына кирип
тура эсе да ол сюймеклик дегенигиз – мен табарма аны.
Юлюшюмю алмай къоймам! Ма кёрюрсе!
– Алай эталсанг а – сора манга да бек тынч боллукъ
эди. Билемисе, ол юйде къалгъан къызлагъа сюймек200
лик – сабийлеге конфет бергенден башха тюйюлдю. Мен
да, сен айтханлай, эсли, алдауу болмагъан адамгъа бек
ышанырыкъма.
– Хо, къайгъырмаз, Кишиу, экибиз бир болсакъ, биз
эталмазлыкъ жокъду. Алайды да?
– Кёрейик, Князь.
– Сора сен мени бийлеге къошаса да?
– Не этейим да – юйренчек болгъанма да къалгъанма.
Кучча десем да боллукъ эди – алай биз къуруда тюйюшюп айланырыкъ эдик да, жарамайды.
– Тюз айтаса, бизге тюйюшюрге жарамайды. Манга
бир кесек тапсыз тюше эсе да – бийлей къалайым.
– Хайда, ахшы жолгъа бар, Князь, мен юйге жетдим.
Тёгерекге-башха къарадым да – ахым кетди: Я Уллу
да, хар нени да билип, кёрюп тургъан Сыйлы Аллах, Зайнаф къоншу юйде туруучу эди да! Шёндю да анда жашай
эсе уа?
– Хайда сора. Унутмай, ол къызгъа айтхан эт – тамбла тюбешейик. Не заман тап болур анга?
– Не затха ашыгъаса да, Князь? Мен алыкъа, аны
кесине тюбеп, сёлеширге керекме да.
Бу этгени уа не болур энди – сюймеймиди мени бла
тюбеширге.
– Сора не этейим да мен? – деп, керти кёлюм бла сордум.
– Тамбла къалып бирси кюн сагъат тёртлеге де, бирда
чыдаялмай эсенг – ары дери мен да бир затын билирме,
юйюнде эсе! Хайда!
– Хайда!
Шуёх халда, къоркъма деп, кёл этдиргенча, къолуму
къысып, юйге кирип кетди. Кёрдюнгмю сен Кишиучюкню – тюзда аллынча, ойнай-кюле айланнганын! «Мен да
бир затын билирме, юйюнде эсе» – кёремисе сен аны?!
***
Солуу кюн, жаз башыны дуния сейирлик бир ариу
кюнюнде мен, турма, сохан, гедигин дегенча ууакъ-тюек
салыргъа жер къазар, неда бахчаны ариулар орунуна,
къайры эсе да къурала тургъанымы кёрюп, халкъ, не
хыликкяды бу деп, ыразы болмай, манга къарап турады.
Алай мен да хорлатыр акъылда тюйюл эдим:
– Къачандан бери турмачыкъла, соханчыкъла эр
киши иш болгъандыла?
201
– Къара анга! – деди эгечим, не аз да абызырамай. –
Кимди да санга турмачыкъла, соханчыкъла сал деген?
Сен жерни къаз – ол эр киши иш ушайды да. Бахчаны
да тазаларгъа керекди.
– Хар нени да тизгинин жыйгъан – ол да тиширыу
ишди. Юй, аш-азыкъ, отун, мал – аладыла мени ишим.
Къалгъаны мени ишим тюйюлдю.
– Кёп жаншай турма да, жер къаз!
– Тамбла ишден сора.
– Алайсыз да кеч бола турабыз, халкъ хар нени да
салып окъуна бошагъанды.
– Халкъдан кеч къалгъаныгъызны уа несине махтанасыз? – дедим, галстугуму тагъа.
– Хо, хо, бар. Манга уа артыкъмы керекди, – деп,
Аминат эшиуюн алып тохтады, мен, баям, жанына тийген болур эдим.
Билги эди ол мени Кишиу бла тюбеширге баргъанымы, тейри, тыйгъан угъай эсенг, кеси къуууп чыгъар эди
юйден, анса уа мангамы ышанырыкъ эди кёлегиме бла
кёнчегиме итиу салгъанны, пиджагыма да салып кюрешир эди, тейри. Алай къайдан биллик эди ол аны?
Сагъат да озмагъан эди, чурукъларымы жылтырагъанларына махтана, ишлери болмай, бош, тёгерекни къудуретине къарай, хаулесине айланнган башха жашлача,
мен да паркга кирген жерге бардым – сюйгенле асламында былайда жолугъуучудула. Телефон-автоматха, жаз
башында хар заманда да болгъаныча, омакъ кийиннген
жашла бла къызла тизилип тура эдиле. Ала бары да,
мен бери келгенли сау сагъат болады, къайдаса сен деп,
сюйгенлерине билдирирге ашыгъадыла. Не этерик эдим,
турама тизгинни къыйырында. Бу къарт тели уа не эте
болур деп, жашла бла къызла манга сейирсинип къарайдыла. Алай бир кесекден бары да мени унутадыла: телефон юйчюкню ичинде къызны жаш бла бюгюн, баям,
«телефон» тюбешиую болур – ол, къалгъан дуниядан
мияла эшикни артына бугъуп, сюйгени бла къууанчлы
ушакъгъа батылгъанды. Сюйгенине хапар билдирирге адыргы этип тургъан башха къыз темир ачхачыгъы
бла телефон юйчюкню мияласын къагъады. Юйчюкню
ичинде къыз, жарыкъ сёлешгенин тохтатмай, таууш
таба къарады да, бир кесекчикге огъурсуз къапланнга
ушап къалды – жыртып атарма, къызчыкъ, дей эди аны
къарамы. Бир кесекден тышында къыз биягъы къагъады. Ичинде къыз бютюнда огъурсуз къарады.
– Къарачыгъыз бу къылыкъсызгъа! – деди тышында
къыз, алай батырлыгъы уа андан ары баралмады.
202
Къонакъ юйге эки атламды – ары барама. Тюе кибик, бир уллу кишиге бет этерле, юйюнге, деп, ышана.
Алай администратор тиширыу мени кёрюмдюмю эсине
да алмады.
– Тыш адамагъа бу телефон бла сёлеширге жарамайды, – деди да къойду.
Къоймазлыгъын ангыладым. Биягъы телефон-автоматха къайтама. Аллахха шукур, мияла юйчюк ичинде къыз кетип турады, жашла, къызла да, телефон бла
эки-юч сёз айтып, терк-терк кетедиле. Ма-а, энди мен
да жетдим.
Телефонну Кишиу кеси алды, сакълап тура болур
эди.
– Не хапар? Унаталдынгмы тышына чыгъаргъа?
– Мен харипни къаллай бир кюрешгеними билсенг
эди! Алай, не да болсун, мен айтхан болгъанды. Къайдан
сёлешесе?
– Паркга кирген жерден.
– Алайда тур – мен аны бусагъат созуп келейим.
– Аперим санга, Кишиу! Сакълайма.
Адамды, адам Кишиу а – кёп сакълатмай жетди да,
патчах заманда реальное училищени, алгъаракълада
уа, мен окъугъанда, история-филология факультетни,
энди уа медицина факультетни юйюню къаты бла, эки
жанында да бийик назы терекле сюелген жол бла, паркга
барабыз.
– Эшитемисе, Кишиу, – дедим мен шош, башхала
эшитмезча, – бу манга асыры озгъан иш эте болурму?
– Не? – деп, сейир этди Кишиу.
– Ол сен созуп келген. Сен айтханча, юйде къалгъан
къызгъа уа ушамайды, тейри. Бек тап топпанчыкъ
окъунады, бишген балличик кибик. Сен мени анга кёргюзтсенг, шайтанлары тутуп тохтамазмы, къатыма да
келмегиз деп?
– Ким билсин?! – деди Кишиу, алай уллу абызырамай.
– Къарачы, галстугум бир жанына кетмегенмиди, бу
арт кезиуде аллай бир тели къылыкъгъа юйреннгенди,
къайдан тюзелген эсе да.
Кишиу аллымда тохтады да, керти кёлю бла окъуна
галстугуму тюзетди да, сора аягъымдан башыма дери
къарап чыкъды:
– Къоркъма, Князь, бир хатанг жокъду.
– Санга алай кёрюннгенликге… Эшитемисе, бир затымы да букъдурмай, мени юсюмден толу хапар айтханмыса кесине уа?
203
– Жик-жиги бла. Сени хапарынга кёре, ол мёлекди
дегенди, алай мёлеклени да сабийлери болады деб’ а мен
эшитмегенме.
– Не деп къутулдунг сен а?
– Мен а алай айтдым: «Кентаврланы – белинден энишгеси ат болгъан кишилени, нимфаланы, беллеринден
энишгелери чабакъ болгъан тиширыуланы юслеринден
эшитгенсе да хапарла? Эшитгенме дейди. Эшитген эсенг,
дейме, Мисиров а белинден энишгеси киши болгъан
мёлекди дегенме.
– Не деди да ол заманда?
– «Да не, – дегенди, – бек сейир окъунады – мёлек
киши!» – деп, Кишиу, сунмай тургъанлай ойнагъанын
къоюп, керти да кёлю бла: – Сора аны манга не айтханын
билемисе?
– Не? – деп, мен тохтагъан окъуна этдим.
– Кёп башымы аурутма демеймиди манга. Сен ол
мёлек кишиди дей эсенг, ийнанама, алай окъуна болур.
Алай мындан ары манга керексиз хапарла айтханны
къой демеймиди?! Ангылаймыса?
– Нек эсе да иги ангыламайма.
– Алгъа мен да ангыламагъан эдим. Не дейсе деп соргъанымда уа: «Мен аны сабийлерин кёрюрге, ала бла
сёлеширге, ала бла шуёх болургъа сюеме, ансы сени
мёлек кишинг манга керек тюйюлдю!» – деп иймеймиди. Ангылаймыса? «Э къыз, телими болгъанса? – дейме
мен. – Ол жашны, харип, къоркъутурса – сени акъылдан
шашхан бир зат сунар!» Аны бла мени ишим жокъду деп,
тирелип тохтамаймыды. Мен кесим окъуна иги ангыламадым анга не болгъанын. Алайды да, Князь, мен сизни
бусагъатда окъуна танышдырайым, алай ол мен айтхан
эсингде болсун – ол бюгюн окъуна сёлешип башлар, эсине тюшсе, ол затны юсюнден. Ангыладынг да?
– Ангыламай а! – деп, таукел жууап этерге кюрешдим,
кесим а, тюзюн айтханда, бир кесек абызырап эдим.
Кишиу тёгерекге-башха къарады, паркны суу жанында уллу жёге тереклени тийрелери салкъыныракъ
эди да, адам хазна жокъ эди, халкъ паркны ортасы бла
баргъан кенг жолдады – анда омакъ да омакъды, кюн
да иги жылытады. Сора, бу тийреде кесибизден сора
жан болмагъаны себепли, эркин-эркин сёлеше, ойнай,
ол кеси созуп келген къыз бла мени танышдырып башлады:
– Танышыгъыз бир биригиз бла – ахшы сагъатда! – деп,
манга къолун узатып:
– Бу Киштикланы Ахматны къызы Суратды, – де204
ди, – бу уа Мисирланы, – мени таба къарап, ол къыз эшитмезча, терк окъуна шош ауаз бла: – атангы аты? – деп
сорду, мен айтдым да, биягъы уллу сёлешип, ишин бардырды: – Исмаилны жашы Магомет. Сурат, Магомет,
айып этмегиз, мени юйде къыстау ишлерим бардыла
да, кете барайым, сиз а, керексизге уялып турмагъыз
да, сёлешген да этигиз, ойнагъан-кюлген да этигиз. Хо,
хайт дегиз!
Алай бла, баям, Сурат бла мени кесибизни къоюп,
Кишиуню кетип къалгъанлыгъы болур эди.
– Мен а энди не дерге да билмейме сени атынга? – деп,
«абызырап къалдым».
– Энди дегенигиз, Магомет Исмаилович? Эндиге дери
да, энди да мени атым Суратды, Сурат Ахматовна.
– Сурат деп къоя турсам сюерик эдим, жаныгъызгъа
тиймесе.
– Атым алай эсе – сора нек тиеди жаныма.
– Ол «сиз-бизлени» да къоюп?
– Болсун.
– Кишиу санга мени юсюмден хапар айтыргъа кюрешген болур – алайды да?
– Хау, айтханды.
– Жашны бла къызны танышдыра туруп, аланы юслеринден болгъанны ариуун айтыучудула, алайды да,
сен Кишиу айтхан затлагъа алай уллу ийнанма. Ким
биледи, ол мени кёкге окъуна жетдирген болур. Мен а,
кертисин айтханда, жерде да алай тынгылы сюелалмайма.
– Ангылайма.
– Къысхасы, юйде адамы болмай жашагъан эр кишиге къыйынды, хо, Аллах айтхан болур, хар не да тап
болур, ары дери уа… деп… Ангылаймыса?
– Ангыламай а.
– Ангылай эсенг, сора, ийманынг хакъына, асыры
кёпге созуп турма да, кел да, бизни бла бирге Хасанияда
жаша да тебире.
– Жарамайды алай! Алай жарамайды да! – Бу уа,
тейри, Кишиу кесиди ансы, ол сюйреп келген къыз а
тюйюлдю. – Мен ангылайма сени, алай сен да ангыла
мени – мен алай эталлыкъ тюйюлме! Ол, айтдырмай
къоймай эсенг, айыплы иш окъуна боллукъду – иги
танышхынчы окъуна эрге къачып кетди деген! Аллай
къызны юсюнден халкъ не айтыр?
– Манга сени не таныргъа, не билирге керек тюйюл
эсе уа, мен не этейим? Мен сени эрттеден бери да таныйма, сен мени бек ышангылы жашау нёгерим болурунга
205
толу ийнанама, жюрегим да бу ишге ыразыды. Биз бир
болсакъ, хар небиз да тап болур деп, мен толу ышанама,
ийнанама, андан сора не керекди?
– Мен а? Мен да санга ийнаныргъа, ышаныргъа керекме да?! Мен да адам ушайма да!
– Къара анга! Мен экибиз да бир бирибизни эрттеден
бери да таныйбыз деп, алай сунуп, сёлеше турама ансы,
аны не хапарлыгъы барды – сен не аз да экили болгъан,
жюрегинг тартмагъан, толу ийнанмагъан ишни этгенден,
Аллах сакъласын! Сен тюппе-тюзсе. Алай адамланы тынгылы билген да алай тынч иш тюйюлдю. Биргесине
жюз жыл жашап, аны не тукъум адам болгъанын а билмей да турурса, тейри – адам дегенинг да, сау дуния кибик, бир затды. Аны айтханым – биз, не кёп заманны
айлансакъ да былай, бир бирибизни ахыргъа дери уа
билаллыкъ тюйюлбюз да тюйюлбюз. Аны себепли уа
биз кесибиз айтыргъа керекбиз – ма бу заманнга хар не
да ачыкъ болсун деп.
– Бек тюз айтаса. Сен а бу ишни бюгюн-тамбла этейик
дегенча, алай сёлешесе.
– Иги сагъыш этигиз деп, къырал сюйгенлеге бир
ай бере эсе, мен а санга сау юч ай окъуна береме – августха дери. Энди алдаусуз айт – ол заман боллукъмуду
санга?
– Магомет Исмаилович, ол заманнга дери уа сиз манга, бирда болмагъандан ары, ол халкъ къырылгъан
сюймекликден бир бюртюкчюк окъуна табармысыз? – Бу
уа, тейри, Кишиу кеси тюйюл эди, ол сюйреп келтирген
къыз эди ансы.
– Сурат Ахматовна, алан, бу тели ким эсе да дунияны тюп-баш этди да деп, халкъ алай айтырча, излерме
мен ол сюймекликни, бар эсе жер башында, жер тюбюнде да, алай, табалмасам а – эс бурмагъыз да къоюгъуз
анга! Ансыз да жашаяллыкъбыз, эрттегили шуёхларыбыз – адамлыкъ бла ышаныулукъ андан эсе иги нёгерлик этерикдиле бизге. Сен анга толу ийнан!
Сурат Ахматовна, мени таш жюрегими эритирге умут
эте, терен кючсюндю.
– Сюймеклик дегенинг, жюрюген хапарлагъа кёре – бек багъалы затды, – деп, философиягъа кетгеними, алай эсе уа, доп-добум да теркден бошалмазлыгъын
билдире, мен, къолум бла белине тийип, кел, бара барайыкъ деп, белги бердим. – Къатын аллыкъ жаш сюйген къызыны челек бла бир сюймеклиги болгъанын, ол
сюймекликни барын да анга берип къоярыгъын айтады. Къыз да, сюймеклигим асыры уллудан, тунчугъуп
206
окъуна къалмагъы эдим деп къоркъама дейди. Экиси
да, бир бирлерине ийнанып, загсха барадыла, бирге
жашап башлайдыла. Багъалы зат дегенинг а – ол багъалы затды. Аны уллулугъу, ауурлугъу, кимники эсе да
шарт белгили болургъа керекди. Ол жаш бла къыз а,
сёз ючюн, бир кесек жашагъандан сора ангылайдыла – биринде да, аллын кеслери айтханча, аллай бир