Айыу Бла Кертме Ашаргъа Базыннган - 14

Энди, мен «Зайнафны аурууундан» сау болгъандан
сора, арлакъда аны сыфаты кёзюме кёрюннген окъуна
этсе да, жюрегим, анга тартынып, алгъынча, уллу дыбырдап кюрешмейди. Андан болур ансы, бюгюн орамда
биз аны кесине жолугъуп къалгъаныбызда, не мен, не
жинлерим, анга эс да бурмай, ётюп кетген эдик. Сылтаугъа, кёрмегенча этебиз деп, бир жанына да бурулмагъан
эдик. Бош – ётдюк да кетдик. Тюзда башхаланы къатлары бла ётгенча. Алай эсе уа, энди аны бла бизни не аз да
ишибиз жокъду, ол орамлада жюрюген халкъ дегенлерини башха кесекчиклери – танымагъан адамларыбыз
бла болмагъанча ишибиз.
Да ол а, жолдаш Мисиров, аламатды да! Биз, жаш
заманыбыздача, башыбызгъа эркинбиз, бир киши бизни
энди къуууп айланырыкъ тюйюлдю! Тохта, тохта! Сен
шёндю бош болдунг эсенг, эркин болдунг эсенг, сора
тузакъда эдинг да? Алай эсе уа, той этерге керекди!
Этмей а! Тёгерегингде шуёхларынг, шишлик, чагъыр
болмай, не тойду ол а?!
178
Азаматха сёлешеме.
– Салам, Азамат. Эшитемисе – сен адаммыса, огъесе
габу басхан ташмыса?
– Не керекди санга?
– Тышына къарачы – жаз башы келип тургъанын
кёрмеймисе, тели?
– Сора не эди да?
– Не ишлейсе? Жазамы тураса?
– Хау.
– Кимге керекдиле да сени тели романларынг? Кел
андан эсе тышына – коньякчыкъ, шишликчик!
– Сен тутмакъдаса, ишден къачаллыкъ тюйюлсе да, –
деп, къакъды мени Азамат.
– Хайт деген жигитле андан да бек тутмакъладан
окъуна къачадыла!
– Айт, айт, айт!
– Мен керти кёлюм бла айтама. Келемисе?
– Бир затмы болгъанды?
– Айхайда, болгъанды! Келсенг – айтырма.
– Охо, бери келе кел, мен ишде боллукъма.
Элмырзагъа газетде ишлеген жашла бла бизге жазарыкъ затларыны юслеринден тынгылы сёлеширге барама деп, Азаматха къууулдум.
Ол экинчи этажда, кесини тар отоучугъунда, олтуруп
тургъанлыкъгъа, кёлю бла къайда эсе да анда, революция болурдан алгъа, инжилип тургъан халкъны тёзюмю таусулуп, ол, бир деменгили зат кибик, къозгъала
тебиреген, дунияны титиретген ишле башлана келген
заманда, тау эллени биринде эди.
Ол манга иги кесекни къарап турду да, мен аны
халкъны къанындан тоя билмей, кёбюп, губугъа ушап
къалгъан бир байны неда сылхыр бийни юсюне секирип, богъурдагъына илинирге хазырлана тургъан батыр
жалчысы угъай, ол тели Мисиров болгъанымы ангылай
башлады.
– Не керекди санга? – деди Азамат, хар кюнлюк жашауларында кеслери къалай эте келген эселе да, алай
этерге къоймай, дау бла бир тюрлю этдирирге кюрешген
кишиден къутулургъа сылтау табып, раманыны жигитлери, дыбыр-дыбыр деп, къачып, думп болуп кетгенлерине уллу ыразы да болмай.
– Къалайдыла ала? – деп сордум мен.
– Кимле? – деди Азамат, зат ангыламай.
– Романны жигитлери.
– Бир оруслу революционерни элге элтгенме да, шёндю анга юй ишлей кюрешедиле.
17912*
– Да ол харипни тау элге созуп айланмай, Владикавказда неда Нальчикде жашама къойса эдинг а? Ол тюзюрек боллукъ тюйюлмю эди?
– Романда ишле бары да элде боладыла.
– Сора не эди да? Арслан-къаплан кибик, жигит жалчынгы бир ауукъ заманнга тышына къыстаялмаймыса
да, къыста да, Нальчикге, Ростовха дейик, ол а анда
жолукъсун сени ол дуния сейирлик орус революционеринге. Тюзюрек да – алай, кесинге да – тынч. Ансы,
желкесинден тутуп, ол харип оруслуну тар ичине созуп
келгенинг неге ушайды? Гюнях окъунады, тейри! Хы,
энди кесинг сюйгенлей эт, алай ол сени революционеринги нёгерлери, хазна къалмай бары да, ол мен айтханча,
Кавказ аллы тюзледе, шахарлада тохтап болгъандыла.
– Суратлау чыгъарма дегенинг, аппаны жаны, ол санга бош история тюйюлдю. Анда хар не да жазыучу кеси
сюйгенлей болады.
– Ол не хазна суратлау чыгъарма болсун, жашау кертиликни тап кёргюзталмаса.
– Андан сен билген болмаз бирда!
– Хо, хо, сен айтхан. Кетдик.
Артыкъ уллу ыразы болмай, Азамат стол юсюн толтуруп тургъан жазылгъан къагъытларын жыйып, пиджагын къаплады. Тюзда бу кезиучюкде, эшикни къагъып,
бир сюйдюмлю, тап тиширыучукъ кирди.
– О, Ирочка, кел, маржа, кел! – деп, Азамат аны юсюне атылды. Ол а, мени кёрюп, артха да туракълап:
– Кечгинлик, мен сизге чырмау бола болурма, –
деди.
– Не хапарды ол! Къууанч къачан кимге чырмау болгъанды? – дей, Азамат ол тиширыучукъну, къолундан
тутуп, кесини шинтигине олтуртду, къатым бла ётюп
бара, манга уа тауча:
– Бара тур! – деди.
Не айтсын адам бу Дон-Жуаннга? Не этерик эдим, мен
да, аны романыны жигитлеринден бирича, думп болдум.
Ол бир он-онбеш минутдан сора чыкъгъан эди – башын
да ёхтем кётюрюп, дёрденчигин кёпдюрюп.
– Кёрдюнг да ол балличикни?
– Кёрмей а. Сора сюймеклик, боркъ-боркъ деп, къайнапмы башлагъанды?
– Айыпмыды да. Мында топпанчыкъла топпа-толудула. Сюе эсенг – бирчиги бла танышдырайым.
– Керек тюйюлдю.
– Бизге, жазыучулагъа, аллай хычыуун затчыкъла
бек керекдиле, шуёхум. Ангылаймыса?
180
– Ангылайма.
– Юйрениулери бошалгъанлай, манга чабып келедиле. Аны бла бир жары барсам да, боллукъду. Хычыуун
сезимле керекдиле, ансы бу тузсуз дунияда эрикгенден
ёлебиз.
– Жер орталы тенгизде кеме бла айланыу? – деп
къакъдым мен.
– Бир-эки кюннге Минги тау тийресине барсакъ да,
болады.
– Тейри, келин билсе, кюнюнгю кёргюзтюр!
– Аны уа айтма да къой!
Биз комсомолчуланы жолчукълары бла ёрге, шишлик,
чагъыр табылыр жер – «Эльбрус» ресторан таба бара
эдик. Бир кесекден паркны асфальт салыннган ара жолуна ётдюк да, огъарыдан кюле-ойнай келген эки къызгъа тюбеп къалдыкъ. Мен аладан бирин таныдым – ол
Киштик эди – Сурат Киштикова.
Къара бу ишге – Азамат къайдан таныйды Киштикни? Ол аны бла, ала бир орамда ёсген шуёхлача, жарыкъ
саламлашдыла. Мени уа Киштик таныгъан окъуна этмеди, уллу эс да бурмай, Азаматха «тагъылып келген»
бла саламлашхан кибик этди да къойду. Азамат а биягъы
ишин башлады – тап тиширыучукъну къаты бла ол къалай ётюп кетер эди бош алай? Киштикни нёгерчиги уа,
керти окъуна да, бир тап затчыкъ эди, кеси да ол Азамат
артыкъда бек сюйючюледен – толуракъчыкъ.
– Шёндюге дери сен мени Катюша бла нек танышдырмай тургъанса?! – деп, Азамат Киштикге тырман этди,
Катяны къолларын иймей, эки къолу бла да тутханлай,
кеси да, ашапмы къояды бу муну дерча, къызгъа сукъланып къарай.
– Да биз танышбыз сора уа! – деди Катя, бир кесек
уяларакъ да болуп.
– Оллахий, ийнанмам. Бир бек тели тюйюл эсе, сени
бла таныш эр киши къалай жашар да, тынч-ырахат?!
Азамат кесин тиширыула бла аламат уста сёлеше билген адамгъа санаучуду да, бу жол а иши къалай болур
деп, аз-маз ышара, къарап турама – Катя эсли къызгъа
ушай эди.
– Да сиз жашап турасыз да, Азамат Алиевич, – деп
ышарды Катя.
– Тейри, ол а тап иш тюйюлдю. Сора манга бир палах
болгъанды, мен сени таныялмай къалгъан эсем. Унутдуруучу от ашагъан болурма, баям.
– Ким биледи, – деди, ышарып, Катя.
– Не турабыз биз – келигиз рестораннга! – деди да
181
Азамат, эки къолун да кенгнге жайып, жолну тыйып
тургъан биреуленлени бир жанына этгенча, мени ичими къоркъуу алды – хуржунумда эки тюменден сора
ахчам жокъ эди. Азамат а, мен андан гитчерек эдим да,
къурау-финанс ишчиклени толусунлай манга ышанып
къоюучу эди, кеси боюнуна уа таматалыкъны ауур жюгюн алып.
– Сау бол, Азамат, биз экинчи сменнге барлыкъбыз, – деди да Киштик, мен бир кесек эркинирек солуп
башладым.
– Сора не эди да? Алыкъа эрттеди, – деди ол, дуния
сейирлик алтын сагъаты бла къолун кётюрюп.
Киштик бла баппуш балачыкъгъа ушагъан нёгер
къызы Азаматны сагъатына къарадыла.
– Угъай, жетишаллыкъ тюйюлбюз, – деди Киштик. –
Эки сагъат толу окъуна къалмагъанды, биз а алыкъа юйге
да къайтыргъа керекбиз. Ансы бир кере окъуна сени
тонаргъа боллукъ эди, ахчанг азмы боллукъ эди.
– Андан Аллах сакъласын! – деди Азамат, керти
окъуна да бир бай адамча.
– Хайда, сау къалыгъыз, – деди Киштик.
– Сау къалыгъыз, Азамат Алиевич! – деди Катя,
алгъынча, жарыкъ ышаргъанлай.
– Тейри, ол сары топпанчыкъ бизни къолубузгъа тюшерге керекди! – деди Азамат, къызланы ызларындан
къарай.
– Ол къара киштикчик да къарынынгы аурутурукъ
тюйюл эди, тюйюл, – дедим мен.
– Тели! Ол мени эгечим болады, – деди Азамат.
– Ол анекдотда айтылгъанча эгешчигинг а болурму?
– Аны анасы бла мени атам эгеч бла къарындашдан
туугъандыла, тели! – деди Азамат.
– Мен къайдан билейим да?!
– Сора керексиз доп-доп этип турма!
– Тохтачы алай! – деди Азамат. – Кел мен сени аны
бла танышдырайым. Оллахий, аламат къызчыкъды.
– Таныйма мен аны.
– Къайдан?
– Заводда бирге ишлегенбиз.
– Керти да – алай кёре эдим. Да сора не аурууунга
тураса да?
– Ол дегенинг?
– Къара бу телиге – андан иги къыз сен къайда табарыкъса?
– Да мен а ол аман къыздымы дейме. Тохта, сора ол
алыкъа эрге бармагъанмыды?
182
– Бармагъанды. Билмеймисе да бизни тели адетлерибизни – тамата эгечине бет эте кетди да, ол а, кесин
сымарлай, аны жаратмай, муну унамай, сайлай тургъунчу, заман, тохтап, сакълап турмайды да, алай бла, турады, алыкъа эрге бармай. Аны тилеген жашла бюгюн
толу юйюрлю болуп жашайдыла. Бир магъанасызгъа,
ичгичиге уа ол да барлыкъ тюйюлдю. Юйде къаларакъ
къызланы асламында аллайла тилеучюдюле да. Бары
да бий жашла эдиле деп айталлыкъ тюйюлме, алай бек
тап жашла да тилеген эдиле, къадар болмады ансы. Бир
телиге, хаулеге эрге баргъандан эсе, юйде турсам а деп
къойгъанды. Ангылайса да?
– Ангылайса, ангылайса, – дедим мен, сабийле айтыучулай.
– Къара бу телини – мен керти кёлюм бла сёлеше турама, ол а…
– Мен да кёлюм бла айтама – ангылайма, бек тюз
айтады.
– Манга уа не – сюйгенинглей, – деди Азамат, аны
эгечине тийишли эс бурмагъаным бир кесек жанына
тийип. Андан сора да эгечин махтагъан ушагъысыз болгъанын сезип тохтагъан болур.
Мен, бир кесек терслигими сезип:
– Сен не хапар айта тураса, Азамат? Мен аны танымагъан кибик. Бек иги къыз болгъанын да билеме. Шёндюге дери эрге бармагъанындан хапарым жокъ эди ансы.
Ариу да, жарыкъ кёллю да къыз болуучу эди. Ненча
жыл ётгенди андан бери? Тейри, он жыл окъуна бола
болур. Билирге сюе эсенг – мен аны сюйген окъуна этиучю эдим.
– Кет юйюнге? Сора уа?
– Сора уа не?
– Къатына къоймаймы ийген эди? – деп сорду Азамат, мени манкъаулугъума сейир эте.
– Да мен къатына бармагъан эдим, сора къалай
къыстарыкъ эди да ол мени?
– Мен аны сюйген этиучю эдим дейсе да?
– Да сора не эди да?
– Алан, сен чий телимисе! Не деген эди да ол санга?
– Зат да угъай.
– Къалай зат да угъай? Сен анга сени сюеме деген
эсенг, ол да санга бир зат айтыргъа керек эди да! «Къуру
кёзюмден!», «Кет былайдан, тели!» – дегенча бир зат,
сюймей эсе. Алай тюйюлмюдю да?
– Алай окъуна болур. Алай мен анга зат айтмагъан
эдим да.
183
– Къалай?
– Да ма алай. Андан ариу, андан оюнчу жокъча, алай
эди, ол цехни къызларыны бачамалары эди, хар не да аны
тёгерегинде бола эди. «Гороцкой» жашла, къызла – омакъла, ариула. Мен а элден келиучю бир маймул, аскерден
къайтып, юсюме къаплар бир адетли кийимим да болмай. Къалай барлыкъ эдим мен аны къатына? Солугъан
заманыбызда аланы ойнагъанларына, чабышханларына
сукъланып, кенгден къарап туруучу эдим. Андан сора
зат да угъай. Сора сен келдинг да, мени радиогъа создунг
да кетдинг, дагъыда бир кесекден а юйдегили да болдум, жашай бердик. Андан бери мен Суратны кёрген
да этмегенме, алыкъа эрге бармагъаныны хапарын да
эшитмегенме.
Ол халда, бир бирибизге хапар айта, «Чыккыргъа»
да жетдик, аны тийресинде уа шишлик да бар, не да
бар. Кафеге кирдик. Мен коньяк да, гара суу да алдым,
тышындан экишер шишлик да келтирдим.
– Муну уа кёзюмеми къуярыкъма? – деди Азамат,
стаканы коньякдан топпа-толу болмагъанын кёрюп.
– Сен жазыучуса, интеллигентсе, ол ичип, хуна тюплеринде тёнгерей айланнган эшекледен тюйюлсе – ол да
болады санга, – дедим.
Биз ичгенчик, ашагъанчыкъ да этип, паркга чыкъдыкъ. Жашагъаныбызгъа, ма былай, къайгъысыз, хапар айта, бирге айланыргъа онгубуз болгъанына къууана,
кёл таба тебиредик.
Бюгюн мен юйге эртте келген эдим да, ючюбюз да –
Хызыр, Индира, мен – агъачха барып, анда иги кесек айланып, гюлле да жыйып къайтхан эдик. Тейри, не десенг
да, бек терс этгенди дуния жангы жылны январь айдан
башлагъан тёреге кёчгенин. Биз не айтсакъ да – жангы
жыл а жаз башындан башланады да! Жерге, кёкге да,
чыпчыкълагъа, жаныуарлагъа да, тереклеге, гюллеге
да, бизге – адамлагъа да. Алай тюйюлмюдю да?!
25
Жаз башыны жылыуу келгенлей, аллын ол заводда
башланнган сюймеклигими, чирчик этип, ёсюп башлагъанымы, огъесе, тиширыу болмай, юй къудуретини бизден юркюп тургъаныны къайгъысымы болур – билмейме, алай не эсе да бир къарыулу кюч, желкемден тутуп,
Киштик таба – Киштикова Сурат таба – созуп тебиреди.
«Аны алсам, хар не да тап болуп къаллыкъ эди», – дедим
184
мен кеси кесиме, сынаулу саудюгерчи бир файдалы ишге
тирелгенде айтханча. Аны бла бирге уа бек иги ангылай эдим – насып къаласына саналгъан юйюр жашаугъа
къалгъан халкъ баргъан жол бла – жыллагъа созулгъан
тюбешиулени, къучакълашыуланы, омакъ сёзлени жолу
бла барып, мен не хазна муратыма жеталырма. Аллай
узакъ, къыйын жолгъа мени заманым да, къарыуум да
жокъду. Андан сора да мен, эки жыйырма жылы бола
келген, эшек кибик, бир уллу киши, уялмай, кесими,
къатын аллыкъ жигитчик этип, ол жаннет чыпчыкълагъа ушаш, къанатларымы, къуйругъуму да жайып, ингир
сайын сюймеклик тепсеуле этип къалай айланайым,
юйде мени сабийле да, анам да сакълап тургъанлай?
Бир-бирле айтыучулай, мен минерик поезд озуп кетип
барады – ахыр вагоннга илиналгъы эдим да.
Эшитемисе, Мисиров, сени XX ёмюрде жашагъанынгдан не файда, аны сейирлик онгларындан бири бла
да хайырлана билмей эсенг? Аламны жырып айланнган
кемеледен, магнит жастыкъгъа минип, учуп баргъан
поездледен, тенгиз тюбю бла Ингилизден Франциягъа
баргъан жолдан да санга келлик хайыр болмаз, алай бу
къартчыгъ’а – телефон – санга болушургъа боллукъду.
Кел, кёрейик! Петя студияда бериуле бла кюреше айланады – кёрейик. Киштик да юйде болур – экинчи сменнге
барлыкъбыз деген эди да.
Тохта, кел – тютюн да ичейик, бир кесек сагъышчыкъ да этейик… Кетдик.
– Алло! Алло! – Киштикни ауазыды.
– Кюнюгюз ахшы болсун! Бюро?
– Не бюроду бу? Фатарды.
– Кечгинлик, – дегенимлей, телефон кук-кук-кук
этип башлады, Киштик аны чолпусун жерине салгъанды.
Жангыдан сёлешеме.
– Алло! Тынгылайма сизге.
– Кечгинлик беригиз, биягъы сизге тюшген болурма
дейме?! – деп, «къаным бузулуп», тауча: – Алан, бу телефоннга не болгъанды? – деп къошама.
– Алай болур! – дейди Киштик, кесин кючден тыя,
алай ким эсе да ол тели таулу болгъанын а билгенди.
Сакълайма бир ауукъну, «тели телефоннга сейир этгеним бир кесек селейгинчи» да, жангыдан сёлешеме.
– Да! – мен а, «абызырап», тынгылап турама. – Мен
тынгылап турама сизге! – дейди, телефону тынгылап
тургъанына, баям, сейир этип.
– Аллахчю, ачыуланмагъыз манга – мен биягъы сиз185
ге тюшген болурма дейме, – деп, «къатымда сюелген
нёгериме»: – Хар жол да бир топпанчыкъгъа тюшюп
къалама! – дейме, «сейирден къата», сора, Киштик чолпуну салып къояр деп, къоркъуп: – Не этейим да мен
харип? – деп къошама.
– Телефонну номерин тюз ала тур, жашы! – дейди
тауча.
– Оллахий, бек тюз окъуна алама, алай бу телефон,
акъылындан шашмагъан эсе, мени къуруда санга быргъап турады. Айып этме, Аллахчю, мен энтта бир кере
сёлешейим да, бу къылыгъын къоймаса – сени жарсытмам. Охому?
– Охо, – деп, андан сора сёз да айтмай, салды да къойду.
Сёлешеме. Биягъы чолпуну алады да:
– Да, да! – ауазындан ачыуланнганы не аз да эсленмей
эди да, атылама алгъа – атакагъа!
– Къызы, ийманынг хакъына, ачыуланма да, айт – къалайды сени телефонунгу номери?
– 2–37–75. Не эди?
– Тейри, бу сейирлик ишле бары да бошундан болмазла. Кёкден келген буйрукъ эсе уа? Къалайды атынг?
– Неге керекди да ол санга?
– Айта турама да – ол кёкден келген буйрукъ эсе уа
деп.
– Не буйрукъду ол?
– Бу иш Уллу Аллахны буйругъу бла этиле эсе уа
дейме. Къалайды атынг?
– Аллахдан келген буйрукъ эсе, не этейим да – Суратды мени атым.
– Сёлешгенингден билинип турады Уллу Малкъардан
болгъанынг. Кимляданса?
– Киштикладан.
– Сора Киштикланы Суратмыса?! – «асыры сейир
этгенден, ауузум ачылып къалды да».
– Сора не эди да?
– Керти окъуна да, сен мени танымаймы тураса?!
– Угъай, – аз кюреше болмаз ол харип шёндю ауазымдан мени таныргъа, болалмайды ансы.
– Билемисе, сени телефонунгу номери да бир сейирликди.
– Не заты сейирликди?
– Эки, жыйырма бла онжети, юч жыйырма бла онбеш – алайды да?
– Алайды…
– Жыйырма бла онжети – ол мени туугъан жылым186
ды, юч жыйырма бла онбеш а – къадар мени биягъы сени
бла жолукъдургъан жыл.
– Сора эки уа неди? – деп кюлдю ол.
– Ол а санга да, манга да «экиди», биз аманлабыз да,
андан.
– Нек сора уа?
– Бир бирибизни арталлыда унутуп къойгъаныбыз
ючюн.
– Кимсе сен, ахырысы? Граф Монте-Кристо?
– Ким биледи, ол жарсыулу иш окъуна болур, алай
мен граф тюйюлме, бош – таулу ёзден кишиме.
– Бир кесек мудах этдинг мени. Хо, не этейик да.
Сора кимсе да сен, ёзден таулу киши? Огъесе белгисиз
жигитлейми къалыргъа сюесе?
– Сурат, кел мен бир кесекге дери белгисиз жигитлей
къала турайым. Билемисе нек?
– Нек?
– Мен сени бла, керти кёлюм бла, тынгылы сёлешип,
бир ишни юсюнден келишим этерге сюе эдим. Сени бла
ол келишимни эталсам – ким болгъанымы билирсе, ишибиз болмаса уа, къалырма алайлай. Болсунму алай?
– Нечик сейирлик хапарла айтаса сен! – деп, кюлдю
Киштик, мени бир кесек хыликкя да эте, алай, баям,
керти окъуна да, сейирге къалып. – Болсун! Нени юсюнден, къаллай келишим этебиз? Айт теркирек, ансы мен
аны билирге сюйгенден ёлеме!
– Аны артдаракъ билирсе. Алгъа мен санга кесими
юсюмден хапар айтыргъа керекме.
– Фи! Ол а алай сейир тюйюлдю – сен мени орамгъамы
чакъыраса, тюбеширге?
– Угъай. Тюзю уа – хау, тюбеше турайыкъ дейме. Алай
не орамда, не кинотеатр аллында, не паркда угъай.
– Асыры сейирден ёлеме! Сора сен мени Уллу Малкъаргъа, Абай къалагъа неда бир дорбуннга чакъыра
болурса – алаймыды?
– Угъай, алай тюйюлдю. Абайланы къаласы да асыры узакъдады, дорбун болгъан жерни да билмейме. Мен
санга телефон бла сёлеше турурма.
– Кет, кет ары! Мен а къаллай сейирлик ишлеге хазырлап башлагъан эдим кесими! Сен а телефон бла сёлеше турайыкъ дейсе! Ол, ол… не айтыргъа да билмейме.
Не сейири барды да телефон бла сёлешгенни?
– Алайсыз сени ол келишимге къол салыргъа кереклисине ийнандыргъан манга къыйын боллукъду. Келишим этмесег’а, мен белгисизлей къаллыкъма. Сора санга
да бир зат да жокъ. Хо деймисе мен айтханнга?
187
– Айт да къой не келишим эсе да – къайдан билесе,
мен, анга ыразы болуп, бюгюн окъуна къол салып къоярыкъ эсем а?
– Угъай. Ол алай оюн иш тюйюлдю.
– Ахшы. Мени нохтабауум а не боллукъду?
– Ол келишимни этерге манга болушсанг – не аздан
да алтын сагъатынг боллукъду.
– Санга уа, баям, сау казна окъуна жетерик болур?
– Алай окъуна болур, ким билсин.
– Алай эсе, сора манга да бир затла къош, жаухар
минчакъла дегенча.
– Ахшы, жаухар минчакъла къошаргъа да боллукъду.
– Ёлеме сейирден – нени юсюнден болур ол келишим?
– Ахшы, сен ёлме ансы – айтайым: манга сени болушлугъунг керекди.
– Не, менде ол казна болгъан жерни картасымы барды, аны юсюнден кесими да хапарым болмай?
– Угъай. Сен айтханча болса эди, санга ол казнаны
жарымы жетерик эди, бек аздан. Сени болушлугъунг
башха затда керекди. Ангылаймыса, мен бир иги къызны алыргъа умут эте эдим, сен а, ол къыз бла сёлешип,
аны унатыргъа боллукъса, ол сен айтханнга бек къарарыкъды.
– Кет, кет ары! Мен хариб’а не затланы юслеринден
сагъыш этип кюрешеме! Санга барыргъа унамай эсе – сюе
болмаз. Былайда санга Уллу Аллахны кесинден сора ким
да не хазна болушсун. Жыйырма бла онжетинчи жылмы
дейсе – сора санга жыйырма бла онсегиз жыл болады. Ол
этгенинг а не эди, таулу ёзден киши, эки жыйырма жыл
чакълы бир жашап, аллай бош затчыкъланы уа шёндюге
дери билмей тураса?
– Сюйгенинглей эт. Сен этерик – эки-юч кере ол къыз
бла сёлешип кёресе, мени юсюмден хапар айтаса, аман
адам тюйлдю, жангыллыкъ тюйюлсе, бар да къал дейсе.
Ол аллай бир къыйын ишмиди? Ишинги этесе да, алтын
сагъат да, жаухар минчакъла да аласа.
– Кет мындан ары десе уа?
– Кетерсе да къалырса.
– Къыйыным да зыраф?
– Тейри, алайчыгъын а заманында эслединг. Алайды,
адамны къыйыныны багъасын чыгъарыргъа керекди.
Ахшы, къурулай къайтсанг окъуна да, – сыргъала.
– Алтын сыргъала?
– Охо, да сора мен санга, уялмай, юч сомгъамы аллыкъма да сыргъала?!
188
– Аз жерде, алданып, къурулай къалмагъанбыз биз
харипле! Сен айтхан! Кимди ол къыз а?
– Мен шёндю айталлыкъ тюйюлме. Сен мени не адам
болгъанымы билмейсе, алай эсе уа, аны бла да сёлешаллыкъ тюйюлсе мени юсюмден. Не айталлыкъса – кимди
ол десе? Сен алгъа мени не адам болгъанымы билирге
керексе, андан сора уа аны бла сёлеширге. Охому?
– Алай окъуна болсун.
– Кёресе да, аллай бош затчыкъ ючюн бизге тюбешип
айланыргъа да керек тюйюлдю, сен бош заманда телефон
бла сёлеше турсакъ да, боллукъду. Сен да къайгъысызкъаугъасыз, манга да тап. Ансы, кишинг бизни бирге
кёрсе, къарынымда къама ойнатыр, тейри. Неда ол къыз
кёрюп къойса – не дерикме мен артда? Тюз айтама да?
– Тюппе-тюз.
– Энди не заманда сёлеширме мен санга?
– Не билейим да. Кел, былай этейик – сен манга телефонунгу бер да, мен сёлеширме, онг тапханлай.
– Угъай, алай жарамайды. Унутханмы этгенсе – мен
белгисиз жигитлей къалыргъа керекме? Андан эсе къуру кесинг юйде не заманда бола туруучу эсенг да, аны
айт да къой.
– Бу ыйыкъда мен тюшден сора бара турлукъма ишге –
тюшге дери бола турлукъма. Ол ыйыкъда уа эрттенликде
бара турлукъма. Алай мен не заманда юйде боллугъуму-къаллыгъымы мен къайдан билейим да? Мен ишде
болмагъан заманда сёлеше тур.
– Боллукъмуду алай?
– Не эди да?
– Телефонну кишинг алса уа – не айтырыкъма
анга?
– Аллыкъ тюйюлдю, ол телефонну кёрюп болмайды,
къатына да бармайды, – не аз да абызырамай, былай
жууап этгени сейир эди.
– Бек ахшы сора. Сен а сора алыкъа да заводдамы
ишлейсе?
– Хау.
– Аллынча – стабилизаторлада?
Кюлдю.
– Биз эрттеден бери да этмейбиз стабилизаторла.
Шёндю биз эллеге телефон станция ишлейбиз. Сейирден ёлеме – ким болурса сен, ахырысы? Бир таныялмай
къалдым.
– Да ол игиди. Танысанг эди, мени битеу ишим как
болуп къаллыкъ эди да.
– Тохта – сора сен аллай бир жаналыумуса да?
189
– Жаналыу тюйюл эсем да, къыз кибик, ариу а
тюйюлме, тюйюл.
– Ачыу этдим – алтын сагъат бла жаухар минчакъладан къурулай къалмагъа эдим, мен харип.
– Да не этериксе да? Бир урунуп кёрейик, башыбызны тайдырмаз, бирда болмагъандан ары. Айып этме, кёп
сёлешип, башынгы аурутдум. Хайда, сау къал!
– Хоу бирда! Хайда.
Охо, кёремисе сен ол аман Мисировну – Дон-Жуан
болургъа аздан къалып турады да! Ант этдир, къарачайлыла айтыучулай, аман тюйлдю ишинг, бек тап окъунады! Харип Киштиг’а шёндю сейирден ёле болур – кеси да
ким болур бу тели, сюйген къызы да ким болур деп!
Хо, тура турсун алай. Керти окъуна, бир зат иш тюшюрала болмазмы эсине? Мени таныялмагъанды, не бек кюрешди эсе да. Бир зат эди былайда сейир – мени сюйген
къызым ол кеси болгъаныны юсюнден а бир зат сезген
иш эте болурму? Сезген окъуна этсе да – аны уллу хатасы
жокъду. Уллу арсар бола турмай, «оюннга» къошулду
эсе – сора бир ауукъгъа дери «ойнай» береди, къайры
барлыкъды. Артда не боллугъун а – артда кёрюрбюз,
жолдаш Мисиров. Не болур, не къалыр – неге керекдиле
эртте-кечден магъанасыз хапарла?
Эки ыйыкъны, кабинетде кесим жангыз къалгъан
ууахтыны марлай, ишден сора да мычый, Киштикге ол
тели Мисировну юсюнден, болалгъанымча, толу хапар
айтып кюрешеме. Бир жол «тюбешгенибизде», ол алай
айтды:
– Эшитемисе, атынгы да айтмай сёлешген бир-бирде
тапсыз окъуна болуп къалады – атынгы айт, неда, кел,
бир ат сайлайыкъ санга – псевдоним дегенча.
– Фараон де, сюйсенг а тауча – Фыргъауун. Бизни
тукъум, баям, Мисирден чыкъгъан болур, анда уа патчахха фараон дейдиле.
– Бир эриши эшитиледи ол, андан эсе кесибизде
жюрюген бир сёз табайыкъ.
– Ёзден киши де да къой.
– Кет, кет ары – ол атмыды да? Кел, Князь дей турайым.
– Хо, Мисирни патчахлыгъын къызгъана эсенг манга, Князь окъуна болайым – угъай демейме.
Андан бери биз энди Князь бла Киштикбиз: мен –
Князь, ол а – Киштик, эрттеден да келген аты.
Бюгюн байрым кюндю, ишден сора къалып сёлешейим ансы, келир ыйыкъда Киштик ишге тюшден
сора барлыкъды да, сёлешир онг хазна боллукъ тюйюл190
дю. Ингир алагъа мен битеу акъылым бла ишге берилип
тургъанча этдим – стол юсюн жазылгъан къагъытладан
толтуруп, магнитофонну да салып, анда-санда, «сагъышха къалып», тютюн ичерге да чыгъа. Энди, тюзюн айтханда, асламында ол биз хазырлагъан биреуленни мен
эрттеден бери да алай уллу къыйналмай этиучюме. Нек
дегенде таматаларыбыз, «журналист къазанда къайнап»
ёсмегенлери себепли, иш не даражада болургъа кереклисин билмейдиле да, биз а, ашыгъып, хышты-мышты
этебиз да барабыз. Таматалагъа уа башха тюйюлдю – радио ишлеп турсун, айтылгъан бериуле барып турсунла
ансы, ала журналистледен усталыкъ сурап да кюрешмейдиле. Мен, сёз ючюн, эринмесем, кюннге бир бериуню жазаргъа боллукъма. Хы, энди, ишни эбине иги тюшюнмеген журналистле да бардыла, ала, ким биледи,
къыйналгъан да эте болурла. Алай мен а, кёл салып,
жаланда иги адамланы юслеринден хапарланы – радиоочерклени – хазырлайма ансы, къалгъан бериулени уа,
«кереклисича», къууанчлы ишлеп, жашап турабыз деген магъанада, кепге уруп чыгъаргъанча, эте береме.
Радиоочерк хазырлагъанда уа, керти айтама, мен да
бек иги къыйналыучума – ол аламат адамлагъа тийишли
иги да, тап да сёзле табалмай. Билемисиз, алыкъа да
къалай кёпдюле бизни эллерибизде, шахарларыбызда да
керти да тынгылы, иги адамла? Къумурсхала кибик, не
арый-тала билмей, ёмюрлери ишлеп, жашауубуз, Аллах
айтса, игиден иги бола барады деп, ахшы умутдан тюнгюлмей, юйле да ишлеп, сабийле да ёсдюрюп келгенле.
Къысхасы, халкъны – тамыры, жашауну уа – тутуругъу
болгъан адамла. Ала къойчула, сабанчыла да, ишчиле,
къурулушчула да, профессорла, устазла да, врачла, инженерле да болуп ишлейдиле. Кеслерине уа шёндю халкъны артыкъда бек хорлай баргъан кёзбаулукъ, алдау,
къызгъанчлыкъ, урлау-тырнау деген осал «ауруула»
нек эсе да арталлыда жукъмайдыла. Бир-бирде, алан,
была тёгереклеринде бола тургъан затланы: таматала,
ишни юсюнден не аз да къайгъырмай, къуллукъгъа кеслерини этеклерин къагъып айланнганланы, жууукъларын салып баргъанларын, урлагъан-тырнагъан энди,
айыпха саналмай, къармашханнга санала тебирегенни;
профессорла, дохтурла окъуна, улутха алмай, жашланы
университетге къоймай, ауругъанлагъа къараргъа унамай тохтагъанларын; уллу къуллукъчула да, уялмай,
кишиден да къоркъмай, хар тёрт-беш жылдан фатарын
сабийлеринден бирине къоя да, кеслери уа бютюнда тап
жерде жангы фатарлагъа кёче айланнганларын; про191
курорла, сюдюле, милицияла уа аманлыкъчыланы бир
къауумларын, асыры «жумушакъ» болуп, ийип къойгъанларын кёре болмазламы деп, сейир окъуна этесе.
Нек десенг, быллай кир затладан арталлыда хапарлары
болмагъанча, тюзда сабийле кибик, аллай бир тазады,
ариуду аланы жюреклери да, умутлары да. Огъесе ала
бизден эсе, гитче-уллу затха да бир кибик къайгъы-къаугъа этип айланнган, асыры женгил акъыллы интеллигентикледен эсе, башха тюрлю адамламы болурла – сабыр акъыллыла, игида эслиле. Ким биледи, ала угъай
да, биз болурбузму сабийле? Биз, бир терс ишчикни
эслегенлей, тёзюмлюк этмей, хахай этип, аны къалай
тюзетейик деп, хыбырдап башлайбыз. Ала уа, абаданла,
басымлы, эсли да адамла, кюн сайын да тюбей тургъан ол
ууакъ-тюек кемчиликлеге, жауун жаугъанда, жол жаны
бла баргъан кир суучукъгъача, алай сансыз къарай болурламы – бир кесекден жауун да тохтар, ол кир суучукъ
да таркъайыр, къурур деп? Аны ючюн кеси ишибизден
нек тыйылабыз деп? Биз да ма ол халда, къаты желден,
жауундан сора, ишге ашыгъып бара, аугъан тереклеге, юй
башларындан жолгъа тюшген къошун сыныкълагъа
эс бурмайбыз да – шахарны тазаларыкъла, тизгинин
жыярыкъла бардыла. Аллайын, басымлы, эсли адамла
да бюгюн бизни жашау жолубузгъа тюшген «ташлагъа,
тереклеге, сыннган бутакълагъа, къошун сыныкълагъа
да» аны ючюн къайгъыра болмазла – заман келир, хар
нени да жерине салыр деп. Ким биледи, бизден, керексиз
дыгалас этип айланнганладан, ала тюз эселе уа…
Къойчу, Мисиров, бу керексиз хапарларынгы! Киштикге сёлеш – ол хычыуун ушайды да аугъан тереклени
бла жол жанлары бла баргъан кир суучукъланы юслеринден сёлешгенден эсе?!.
– Кюн ашхы болсун, Сурат.
– Ахшылыкъ кёр, Князь. Къарайма да, сени ишинг
къурала тургъаннга ушайды – мен ол къыз бла сёлеширге базына башлагъан болурма дейме.
– Алтын сагъат бла жаухар минчакъла къоллу болургъамы ашыгъаса?
– Сора не эди да? Огъесе сен чогъож болупму башладынг, кёзюнг къыймаймыды? Этмейбизми ишибизни?
– Къара анга – сёз мени жашаууму, сюймеклигими