Айыу Бла Кертме Ашаргъа Базыннган - 04

Бизни комбинат саулай къыралда окъуна бек уллу,
бек магъаналы предприятияладан бирине саналгъаны барыгъызгъа да белгилиди. Алай бу ахыр юч-тёрт жылда,
комбинатны иши къыйын болуп, ол кесини планларын
толтуралмай келгенди. Предприятияны ишин жангыдан
тирилтирге, къуру бизни республика угъай да, саулай
42
къырал кюрешгенди. Алай бла, комбинат, алгъынча,
иги ишлеп, быйыл жарымжыллыкъ планын толтургъанды. Тырныауузда комбинатны кёп минг адамлы жигер
коллективи болдургъан ол уллу хорлам а бош, бир цех
кесини планын толтургъанды деген хапаргъа таянып
къалгъанды.
Айып тюйюлдю, Шаповалов да, биз барыбыз да, Москваны радиосуна тынгылай, анда ишлеген журналистледен усталыкъгъа юйрене турсакъ.
Энди уа бизни радиону жаш тёлюге аталгъан бериулери бла байламлы бир-эки сёз. «Акъсуучу тракторчу
къызла» деген бериуню юсюнден. Хау, «Къызла, тракторлагъа минигиз!» деген битеусоюз къымылдау барды.
Турсунай Ахунова да барды. Алай хар къайда да, дыгаласхахай этип, бу ишни сюрюп кюрешиу, алай тынгылы да
ишлеялмагъан къызладан къуралгъан тракторчу бригадаланы юслеринден семиртип айтып кюрешиу – махтаулу иш тюйюлдю. Тракторчу къызла дунияда болмагъан
жигитликле этедиле, бусагъатда къыралда бек керекди
къызланы сабан сюргенлери, урлукъ сепгенлери да деп,
бир-бирле, къан-къазауат этип, айтып, не амал бла да анга
халкъны ийнандырыргъа кюрешедиле. Къызладан кёпле, ол хапарлагъа кёллери бла да ийнанып, тракторчула
боладыла. Алай тракторчулукъ – къызла иши тюйюлдю. Аны ангылагъанлай а, харипле, не этерге билмей,
абызырап къаладыла: къачаса да – ол комсомолчугъа
ушамагъан иш болады. Бютюнда аланы тракторлагъа не
омакъ сёзле да айтып, той да этип, къалай миндиргенлери
эслерине тюшсе, къаладыла да къаладыла.
Элледе – элле уа бизде уллу элледиле, хар биринде минг, эки минг юй барды! – жюзле бла жашла, иш
тапмай, эрикгенден башларын суугъа атарыкъ болуп,
орамлада айланадыла. Къысхасы, бизде аллай сёз барды:
«Бёркню тиге билмедим да, ёре этдим, тели халкъ а, аны
кёрюп, тёре этди», – деп. Аллайын, къайда эсе да жюрюген хар тёрени, бу уа бизге керекмиди деп къарамай,
алып баргъанны игилиги жокъду. Владимир областьны
эллеринде, сёз ючюн, жашла аз эселе, ишлесинле бир
ауукъ заманны тракторлада къызла окъуна, бек керек
эсе. Алай бизде уа ол неге керекди? Халиймат неда Фаризат, мен тракторчу болуп, сабан сюрмей, урлукъ сепмей жашаяллыкъ тюйюлме деп тохтагъан эсе, барсын,
ишлесин! Алай «Ол иш нечик уллу жигитликди!» деп
къычырыргъа керек тюйюлдю.
Ма ол себепден тракторчу къызланы юслеринден
республикада кётюрюлген дауур-дыгалас – ол терс
43
ишди. Аны, хатасы болмаса, хайыры жокъду. Алай эсе
уа, «Акъ-Суучу тракторчу къызла» деген бериу керек
тюйюлдю, ол жаш тёлюню эсин терс жанына бурады.
Мен асыры кёп сёлешеме да, башха бериулени юслеринден айтыр онгум жокъду. Алада, былайды деп
айырырча, алай уллу кемчиликле эслемегенме, – деп,
жериме олтурдум.
Зал тирилди, адамла бир бирлери бла сёлеше башладыла. Кёпле уа ачыкъ ышара эдиле, мени сёлешгеними
бирлери телиликге, бирлери уа терсге санай.
– Энди сёлеширге сюйген бармыды? Дежурныйлени
айтханларына къошарыкъ бармыды? – деп сорду Заманкулов.
Олсагъат окъуна Татароков, черкес тилде жангы хапарланы редактору, секирип турду. Ол ёсюмлю кишиди,
игида уллайгъан этгенликге, жаш кибик тириди. Алай
аны къылыгъы не кёрюмдюсюне, не жыл санына келишмей эди – олсагъат чибинлеп башлай эди.
– Ала бары да ётюрюкдюле! – деди ол, кесин къызындырып. – Иги хапар болса, андан да беребиз, мындан
да беребиз. Болмаса уа, не берликсе? Айтчы бир! – Кёз
акъларын айландырып, ол Пётр таба къарады.
Залда кюлгенле болдула. Алгъа Татароков отургъанлагъа, ыразы болмай, бир къужур къарады. Сора ол кюлгенле Пётрну магъанасыз сёлешгенине кюлген суннган
болур эди, кеси да ышарды да, олтура туруп:
– Айхайда, кюлкюлюкдю! – деп къошду.
Тюзда ол отургъанлай, Заманкуловну сёлеширге
эркинлик беририн да сакълай турмай, Улижев Хамид
секирип турду.
– Бу Евгажуков, ахырысы, эл мюлк бериулеге илинип
тургъанын къачан къоярыкъды? – деп сорду ол, кимге
соргъанын да билмей. – Кёп бересиз, аз бересиз, былай
айтадыла, айлай айтадыла. Сюе эсе, эл-мюлк редакциягъа келсин, мен а пропагандагъа барайым. Башхаланы
юслеринден да айтабыз хапарла. Неге керекди къуруда
Арахов, Арахов деп, аны сёзге алып турургъа? Арахов,
билирге сюе эсенг, Социалист Урунууну Жигитиди, бек
иги звено башчыды. Сора, аны юсюнден айтмай, кимни
юсюнден айтырыкъса? Неси аманды аны? Осал ишлегенленими махтаргъа керекди энди? Алаймыды, жолдаш
Евгажуков? – деп, кеси кесине ыразы болуп, жерине
олтурду.
Рая турду, ашыкъмай, сабыр, сагъышха къалып. Терс
болдум, баш редакторгъа Рая деп къояргъа жарамайды.
Раиса Татуевна Лашинова дерге керекди. Черкес, орус
44
тилледе да тракторчу къызланы юслеринден хар ыйыкъ
сайын тохтаусуз баргъан бериулени хазырлагъан да ол,
черкес тилде тиширыулагъа аталгъан ай сайын баргъан
радиожурналны хазырлагъан да ол.
– Мен бек сейир да этгенме, жарсыгъан да, – деп, аламат япон шарфын тюзете, бир кесек мычыды ол, алай бла,
кеси бла бирге халкъгъа да сейир да, жарсыгъан да этерге
онг бере. – Хау, сейир да этгенме, жарсыгъан да жолдаш
Мисировну республика радиону пропаганда редакциясыны редакторуну, уллу къыралыбызны не жашауун, не
жигер ишин, не къайгъыларын билмей-ангыламай, кеси
гитче дуниячыгъында, ёз къайгъычыкъларына берилип
тургъанына. Шёндю битеу къыралда да тракторчу къызладан механизатор звенола бла бригадала къурау кенгден-кенг жайыла барады. Ол иш, билирге сюе эсегиз,
къуру экономика бла чекленип къалмай, уллу политика
магъанасы да болгъан ишди. Тиширыу бизни къыралда
хар не жаны бла да эр кишиге тенг болургъа сюеди. Сиз,
жолдаш Мисиров, тиширыуланы эмансипациялау деген
сёзлени эшитген иш этгенмисиз? – деп, керти кёлю бла
сора, Раиса Татуевна мени таба ёхтем къарады – «Да сен,
харип, аллай сёзлени къайдан эшитирик эдинг!» дегенни
къошмай, кесин кючден тыя.
– Эшитгенме, – дедим мен. – Алай ол сёзлени магъаналарын экибиз башха тюрлю ангылай болурбуз,
баям.
– Ол сёзлени магъаналарын сиз къалай ангылагъаныгъызны мен билмейме, мен а, халкъ ангылагъанча,
алай ангылайма. Ахырысы, айтдырмай къоймай эсегиз,
Къабарты-Малкъарны радиосу кесини ишин жолдаш
Мисировну киши ангыламагъан оюмларына кёре угъай,
заманны, халкъны, партияны да излемлерине кёре бардырлыкъды. Алай эсе, биз мындан ары да «Къызла,
тракторлагъа минигиз!» деген къымылдауну алчыларыны юслеринден бериуле къурай турлукъбуз. Ким биледи,
алгъындан тынгылыракъ окъуна. Хау, жолдаш Мисиров, аланы Ата журтха сюймекликлерини юсюнден да!
Дагъыда къошарыгъым: Мисиров кесини ол тюрлю
оюмларын манга айта тургъанды. Алай мен анга уллу
эс бурмагъанма, къой, жаш адамды, тюзелир, алыкъа
бу ишни уллу магъанасын ол ангылай болмаз деп. Энди
уа бу хапарны ол летучкада башлагъанды. Асыры кёп
заман къората болурбузму жолдаш Мисировну кёз къарамына, бу ишге обком да, Комсомолну Ара Комитети
да къалай къарагъанларын уста биле тургъанлай? Партия бу ишни тюз ишге, керек ишге санайды, жолдаш
45
Мисиров, сиз а – терс, керексиз ишге санайсыз. Сора
не этейик да биз, жолдаш Мисиров? Сиз айтханнымы
этейик, огъесе партия айтханнымы?
Аны айтып олтурду, ол кесине асыры ыразы болгъандан, башы чырдыгъа жете.
– Жарты молла дин бузар! – дедим мен жанымда олтургъан Петягъа.
Председатель мен нёгериме айтханны эшитгенми
этди да:
– Бир зат айтыргъамы сюесиз? – деп сорду.
Ол мени къозутургъа, бир тапсыз зат айтдырыргъа
сюйгенин сездим да, къалай эсе да, ыразы болуп, «къозулдум» да, ёрге туруп:
– Бош, халкъда аллай сёз барды дейме: «Жарты молла дин бузар» деп, – дедим.
Алай айтып, жериме олтурдум. Не тюрлю гыр-мырладан да ахы кетиучю Заманкуловну бети окъуна агъарды.
Ол, таулу къуллукъчу, артыкъда бек таулуланы бла черкеслени араларында бир сёз иш болур деп, анга къоркъа
эди, ол ишни бир-бирле миллетле арасында даулашха
санарла деп. Шёндю да, баш редактор бла мени даулашыбызда «миллет ишден» тюк да болмай тургъанлыкъгъа,
аны ичин къоркъуу алгъанды. Алмай а, даулашхандан
бири редакторду, таулу, бири уа баш редакторду, черкес.
Ол ангылагъандан, даулашны бир игилиги жокъду, ол
бек тапсыз ишди. Сейирди, ахырысы, – «урушха дери»
бизни жолдашларыбыз, ишге жетгенде, бир магъанасыз
затны юсюнден окъуна черкес бла таулу, таулу бла оруслу не оруслу бла черкес даулашсала, къалай тап этерге
боллукъду демей, анда окъуна «миллетчиликни» кёрюп
тохтагъанларын къачан къоярыкъ болурла? Бу зат, керти
окъуна, ишге чырмау болгъанын къалай ангыламайдыла?
Биз барыбыз да тенг эсек, хар ким кесине жетген иш
бла кюреше эсе, сора неге керекди хар атламдан бизге
оруслу, таулу, черкес болгъаныбызны айтып тургъан?
Тюз сёлеш, иги ишле, даулашхан да эт, керек эсе, харамлыкъ этме, аманлыкъ этме ансы – сора хар не да тап
боллукъду, не «ууакъ буржуй миллетчилик», не «уллу
орус шовинизм» боллукъ тюйюлдюле. Ансы биз, миллетчисе деп айтырла бирле дегенден къоркъуп, не ишде
тенглерибиз бла даулашмасакъ, неда, ол башха миллетни адамыды деп, гудучула бла, аман ишлени сюрюп айланнганла бла кюрешмесек, иш къалай болур? Алай ол
затны бизни Заманкулов кибик таматалагъа – «интернационалистлеге» – ангылатхан бек къыйынды. Аланы
интернационализм жаны бла ангылаулары да бир тюр46
лю – сен аз санлы халкъны адамы эсенг, къуйругъунгу
къысып, ауузунгу жабып тур деп.
Тейри, Зейтун Тамукович, бош къарайса манга, башынгы булгъай, «сейир да, жарсыгъан да эте». Мен, сенича, «интернационалист» болаллыкъ тюйюлме, кесим
ангылагъанча, интернационалист боллукъма – кесими
башхаладан не аз да алаша кёрмей, керек болса, кёп миллионлу орус халкъны жашы бла, бизден, таулуладан,
бир ненча кере кёп болгъан черкес халкъны жашы бла
да даулашырыкъма. Ишде да аладан артха къалмазгъа,
тюз ниетли жашаргъа кюреширикме, аламат Ата журтубузну аладан кем сюерик тюйюлме, къоруулагъан
да этерикме, керек болса, жаным сау къадар. Алайды,
жолдаш Заманкулов! Санга ушаш, мен не Темиржановну «кесинден», не Раиса Лашиновадан, не башхасындан
къоркъмайма. Мен да СССР-ни бир адамыма, кишини
къулу-къарауашы тюйюлме. Хо, хо, ахынг аллай бир бош
кетеди, Зейтун Тамукович, – Рая, халкъны да, партияны
да алгъа салып, аланы кесине къалкъан этип, мени уа
бир жанына тюртюп кюрешгени, кеси суннганча, алай
уллу аперимлик тюйюлдю. Къызланы тракторла таба
сюрген тёре да бир заманда къалыр, ол телиле тёресиди
да – андан. Заманнга, къыралгъа да ол иш керек тюйюлдю – уруш жокъ, болгъан бузулуп, оюлуп тюйюл. Андан
эсе, шуёхла, бизни къызларыбыз школлада сабийлени
юйретсинле, окъутсунла, татыулу хычинле этсинле, докторла, министрле окъуна болсунла. Алай жер сюрген,
кёмюр къазгъан, тракторланы сыннган моторларын
алышындыргъан, отун этген, къой кютген а, жанларына тийсе да, къызлагъа ушагъан ишле тюйюлдюле. Ол
ишлени биз, эр кишиле, жашла, этерге керекбиз.
Заманкуловну аллай бир амалсызгъа къалып тургъанын кёрюп болалмай, мен бир жанына къарадым.
Студия шум эди.
– Энди уа сёлеширге сюйген бармыды? – деп сорду
Заманкулов, ауазы окъуна тюрленип.
Бир ауукъ заманны шошлукъ бийлеп турду.
– Манга сёз берсегиз эди, – деп, кеси уа, Заманкуловну эркинлигин сакълай да турмай, Темиржанов ёрге
турду.
– Мен дежурныйлени сёлешгенлерине кёре айта барайым оюмуму, – деди ол. – Биринчиден, ишде кемчиликлени юслеринден айтылгъан затлагъа, къулакъ салып,
биз адетинде тынгылай да билмейбиз, ол ишни хайырын
да кёралмайбыз. Ол угъай эсегиз, аллай жууап этебиз,
аллай да деп, – жумдурукъларын къысды да, кёзлери
47
да биягъы ары-бери къарадыла, – бурунун къанатмай
къоймам дегенча. Евгажуков Акъ-Суу райондан асыры
кёп хапар бериледи, Черек, Зольск районладан а – аз
дейди. Татароков не этерге керек эди? Хал Евгажуков
айтханча эсе, ишни тюзетирге керек эди. Алай этген
къыйынмыды? Къыйын окъуна болур. Андан эсе, секирип туруп, Евгажуковха жумдурукъну кёргюзтген тынчды да, – тохтамасанг, жашы, тейри, – деп, – аны айтып,
иги кесекни мычыды, ол терен акъыл бизни башларыбызгъа да кирирча онг берип. – Энди Араховну юсюнден,
Зейтун Тамукович, унутмай тура эсем, алай кёп да болмай, коллегияны жыйылыуунда аны юсюнден сёлешген
эдик дейме. Анда шарт, ачыкъ айтылмагъанмы эди да,
аланы юслеринден радио бла хапар айтыр ючюн, жангы
жигитлени, жангы адамланы излерге, табаргъа керекди,
къуруда бирлени юслеринден айтып тургъан тапсызды
деп. Болгъанмы эди аллай хапар? – деп, Заманкулов таба
бурулду да, аны жууабын сакълай сюелди. Ол кезиуде
уа биз, айхайда, таматаны терен магъаналы сёзлерин
тынгылы ангыларгъа керек эдик.
– Болгъанды, болгъан, – дерге ашыкъды Заманкулов.
– Болгъан эсе, мен сизден бек тилейме, Зейтун Тамукович, сиз мени радиону юсю бла орунбасарым къадарыгъызда, унутмай, ол затха эс буругъуз! Тынгылы эс
буругъуз, биз энди бу ишни юсюнден сёлешмезча. – Биягъы тынгылады, бу жол аны сёзлерини магъаналарын
толу ангыларгъа, баям, Заманкуловха онг бериле болур
эди. – Бу ишде, айхайда, оздуруп иерге жарамаз. Керти
да жигитлени, алчыланы арталда сагъынмай къояргъа
да жарамаз. Ишни табынлай, тийишлисича этерге керекди. Мен бек сюерик эдим билсем, алай, жарсыугъа,
малкъар тилни билмейме, аны себепли уа малкъар тилде
баргъан бериулени юслеринден бир зат да айталлыкъ
тюйюлме. Алай, Элмырза айтхан тюз эсе, Элмырзаны
айтханына ийнанмазгъа уа мени амалым жокъду, ала
иги, тынгылы хазырланып ётдюле эсе – игиди, – деп
ауурлугъун салгъан аягъын алышындырды да: – мындан ары бютюнда тынгылы, къуруда игиле угъай эсенг,
аламат бериуле хазырларгъа керекди. Алаймыды, Зейтун Тамукович? – деди.
– Айхайда, алайды, Владимир Замахавич! – деп, Зейтун Тамукович ол айтханнга ыразылыгъын билдирди.
Ол эс таба башлагъаннга окъуна ушайды.
– Энди уа орус тилде бериулени юслеринден. Алай
алгъа мен бир зат сорлукъ эдим Мисировха – сиз Алакаеваны юсюнден радиоочеркни хазыр этгенмисиз?
48
– Угъай, Владимир Замахович, – дедим мен.
– Нек сора? Сиз Алакаеваны юсюнден «Кавказ танглары» деген журналгъа хапар хазырларгъа керек эдигиз. Аны юсюнден келишген ушай эдик да?
– Келишмеген эдик, Владимир Замахович. Сиз Алакаеваны юсюнден журналгъа аллай хапар керекди деген
эдигиз. Андан ары сёз бармагъан эди.
Темиржанов ышарды – ол алай бир сейирлик зат айтырдан алгъа этиучюдю.
– Сора не эди да? Сиз тыш къыраллы фирмамы болгъансыз? Сизни бла, къагъытха къол салып, алаймы келиширге керекди? «Бу келишимни этген Эки да Сыйлы
жаны» деп, алаймы?
– Туура алай угъай. Бош – сиз айтыргъа керексиз,
мен а, ыразы эсем, – этерге.
– Аха! – деп, ол чынтты артистча, «уллу къууаннганын» билдире, бек уста ойнайды. – Не ары-бери десек
да, мен сизге айтыргъа эркинме, сиз а мен айтханны
толтурургъа борчлусуз. Сау болугъуз, мени аллай эркинлигим болгъанын биле эсегиз. Алай эсе, дагъыда бир
кере тилейме сизден, бу ыйыкъда белгили революционер
Алакаевны атын жюрютген колхозну председатели, революционерни къызы, Ленинни ордени бла, Урунууну
Къызыл Байрагъыны эки да ордени бла саугъаланнган
Шерифа Исмаиловна Алакаеваны юсюнден радиоочерк
хазырлагъыз. Сиз, жолдаш Мисиров, ырызысыз да? – деп,
ол мени таба кюлюмсюреп къарады, ыразы болмай а бир
кёр дегенча.
– Айып этмегиз, Владимир Замахович, ыразы тюйюлме, ол къолумдан келлик иш тюйюлдю, – дедим.
Жыйылгъанла мени алай айтханымы аллай бир къылыкъсызлыкъгъа, аллай бир телиликге санай эдиле, Темиржанов кеси окъуна, абызырап, не айтыргъа билмей
къалды. Оллахий деп айтама, ол жолдан сора мен аны
алай абызырап, алай амалсызгъа къалып бир заманда да
кёрмегенме. Ма ол халда, – кюлюмсюрегени да аздан-аз
ёчюле, манга аралып, уллу бурунуну эки жанында кёзлери да ары-бери «чаба», иги кесек мычыды. Аллахха
шукур, бир кесек эс жыя башлагъаннга ушады: бетине
къан келе башлады, бир кесекден тили да айланыр. Хау,
Владимир Замахович эс жыйгъанды, энди сёлешалгъан
да эталлыкъды, алай кесин тыйып, ауузун ачмай турады. Ол, ойнагъанмы этесе, Къабарты-Малкъарны Министрлерини Советинде радио эм телевидение жаны бла
Къырал комитетни председатели, кесин бир жаншакъ
телиге тенг этип, къалай даулашсын? Угъай, аппаны
49 4 Хучиналаны Мухаммет
жаны, Темиржанов аллай бир тели тюйюлдю, Мисиров
ким болгъанын да, кеси ким болгъанын да унутуп, ол сылхыр бла даулашырча. Айхайда, аны кюнюн кёргюзтмей
жарамаз. Алай ол аны быдырын жыртхан заманда кири
не аз да Темиржановну юсюне чачылмазча, хар нени да
тап этерге керекди. Тап этерге…
– Соргъанны айыбы жокъ, нек ыразы тюйюлсюз
сора? – деди ол, кюлюмсюремей, хыликкя этерге да кюрешмей, суху.
– Мен шёндю былайда аны юсюнден хапар этерге сюймей эдим, – дедим мен да, эс табып, ашыкъмай. – Онг
бар эсе, бу жумушну башха журналистге буюрсагъыз
сюерик эдим.
– Башхасы да унамаса уа – сора не? Бир киши да зат
этерге унамай тохтаса уа, сора мен не этерге керекме ол
заманда, жолдаш Мисиров? Къуру сиз тюйюлсюз
да – бизде хар ким да закийди, кеси сюйген болмаса, зат
этерге унамайды, сора ишни уа ким этерикди? Угъай, аппаны жаны, сиз къырал ишде болгъаныгъыз къадарда,
не жумуш буюра эселе да, аны толтурургъа керексиз. Радиоочерк байрым кюннге хазыр болсун. Ангыладыгъызмы мен айтханны, жолдаш Мисиров?
– Ангылагъанма, жолдаш Темиржанов, алай ол
очеркни мен хазырлаяллыкъ тюйюлме.
– Нек? Биз аны билирге керекбиз, жолдаш Мисиров.
– Аны юсюнден мен былайда сёлеширге сюймейме.
– Сора къайда сёлеширге сюесиз да?
– Бир жерде да угъай.
Тёзаллыкъ болурму, кесин тыяллыкъ болурму, ачыуланмай, къычырыкъ этмей деп, мен сейирге къалып
сакълайма, аны бла даулашхан мен кесим болгъанымы
унутуп окъуна къоюп. Керти айтама – ол такъыйкъада
мени анга жаным окъуна ауруду. Халкъ къарап тургъанлай, бу магъанасыз даулаш кеси да бир тапсыз эди.
– Владимир Замахович, – деп, мен председатель бла
адепли сёлеширге кюрешдим, керексиз даулашны уллу
сюймегеними ангылата, – ол очеркни жазаргъа башха
журналистге буюрургъа болмаймыды да, ахырысы?
– Болмайды! – деп къычырды ол, андан ары тёзалмай. –
Ишлерге сюймей эсегиз – кетигиз да, ишлерик адамгъа
жерни бош этигиз! Сейир-аламат: сюйсем – ишлейме,
сюймесем – ишлемейме! Былайы сизни аммагъызны
картоф бахчасымы болгъанды?
Сиз бу хапарчыкъны эшитгенмисиз? Экеулен сёз
болгъандыла да, аладан бири, кесин кючден тыя: « Сен
50
манга алай уллу ышанма! Акъылыммы тыйып къаллыкъды? Урсам, оллахий, тишлеринги ауузунга къуюп
къоярма!» – дегенди. Бирси уа: «Экибизден да башында
бир къашыкъ акъылы болгъанны…» – деп, урургъа керилгенди. Ол аны – сен да, мени акъыллы сунуп, артыкъ
хатдан озма, уруп иерикме дегенлиги болгъанды. Председатель бла мен да ол экеуленнге ушай эдик. Менден тамата, эсли да бола тургъанлай, кесин тыялмай, ол мени
сындырыргъа кюреше эсе, нек тёзюп турургъа керекме
мен а? Мен анданмы акъыллыма? Угъай, тейри!
– Сизни бахчагъыз да тюйюлдю, жолдаш Темиржанов! – дедим мен. – Былайы къырал учрежденияды, кесигиз билгенликден. Мен журналистме, мен ол очеркни
жазаллыкъ тюйюлме дей эсем, сиз а, бирда болмагъандан ары, сорургъа керексиз нек жазмагъанымы.
– «Нек?» деп сора турама да.
– Сюймейме да – андан.
– Ол бош сылтауду. Былай сюелип, сизни бла даулашып турургъа мени бир бек сюйгенми сунасыз? Угъай,
сюмейме, алай бир затла ангылатыргъа керекме да, андан кюрешеме. Тюзюн айтханда, башха тюрлю сёлеширге керек эсе да. Башха сылтауугъуз жокъду да?
– Ахшы, къоймай эсегиз, айтайым. Барды башха
сылтауум. Ол юч кере да сыйлы орден бла саугъаланнган Алакаева башчылыкъ этген колхоз бек осалды, къолайсыз мюлкледен бириди. Ол тиширыу кеси да, аны
юсюнден жюрюген хапарлада айтылгъаныча, хунерли
башчыды, адамгъа уллу къайгъыргъан да къуллукъчуду деп ийнанырыгъым келмейди. Мен анга анда-мында
жолугъа да тургъанма, журналист къадарымда – не аз
да ол адамгъа кёлюм тартмайды. Битеу ол затла сылтаумудула, жолдаш Темиржанов?
Эндиге дери ол къысып тургъан эсе мени ырбыннга,
энди мен къысханнга ушай эдим. Шёндю ол, Темиржанов, сабийликден окъуна дерча, уллу къуллукълада ишлерге, буюрургъа юйренип къалгъан адам, толу
ангылай эди – журналистни, кеси жаратмагъан адамны
махтап, аны юсюнден хапар айт деп къысаргъа, баям,
жарай да болмаз, алай этерге киши эркин да болмаз.
Энди уа ол «ырбындан» къалай къутуллукъ болур, ма ол
эди сейир – адепли сёлешип, жарашыргъамы кюреширик болур, огъесе биягъы къоркъутур, малтар умутму
этерик болур?
– Сейир иш! – деди ол, биягъы кюлюмсюреп, мени
хыликкя эте. – Къырал, Совет правительство, эл мюлкню айнытыуда уллу жетишимле болдургъаны ючюн,
51
уллу къурау хунерин эсге алып, Алакаева Шарифа Исмаиловнаны орденле бла саугъалайдыла. Мисиров а, ол
колхозну ойгъанды, оноу эте да билмейди дейди. Сора
биз харипле кимге ийнанайыкъ, жолдаш Мисиров, Совет
правительствогъамы, сизгеми?
– Совет правительствону алдаргъа жарамайды! – деп
ийдим мен.
О, сиз аны къалай къууаннганын кёрсегиз эди, мен
ол сёзлени айтханда! Уллу политиканы бузкъаудан жолунда уа сени, жашчыкъ, бек терк къоз къапха жыярма дей болур эди ол, баям да, – мени ол жолгъа бютюн
ашыгъышлы тюрте тебиреди.
– Кимди ол Совет правительствону алдагъан а, – обкомму, Республиканы Министрлерини Советими?
– Да аны манга нек сорасыз, жолдаш Темиржанов?
Мен тюйюл ушайма да анга орденле беригиз деген! – дедим мен, алай кесим а «уча» тебирегеними сезип турама,
аны себепли уа «учхалауукъ жолдан» – уллу политикадан – бир жанына турургъа кюрешеме. – Обкомну,
Республиканы Министрлерини Советин да алдаргъа
керек тюйюлдю, – деп къошдум мен, «керти да кёлюм
бла къызып». – Ол колхозну таматасы эсе, бек алгъа,
мен ангылагъандан, аны ишине багъа бичгенле районда болургъа керекдиле. Ол алдауукъчу ким эсе да, аны
тапмай амал жокъду дей эсегиз, анда излегиз!
Аха! Председатель мени къутултханын эследи: ол,
желкемден тутуп, Совет правительство, къырал, обком
деген къадама къаягъа уруп, жабышдырып къояр умут
этген эди да, болалмады. Ол мен айтхан, район кабинетледен биринде олтуруп, къагъытла бла кюрешген
къуллукъчучугъ’а, къадама къая угъай эсенг, таш хуна
окъуна тюйюлдю – Темиржанов, мени аны бла чохлашдыргъанлыкъгъа, табарыгъы жокъду. Къарап, кёрюп
турама аны къалай къыжырыкълагъанына, къаягъа
уруп, мени жабышдырып иерни орунуна, ычхындырып
къойгъаны ючюн. Аны тюзда кёзюне къарап, мен ичимден айта тургъанны ол, ким биледи, эшитген иш эте болурму? Мен а, уялмай-буюкъмай, анга былай айтама:
«Сен, итден туугъан ит, партия да, Совет правительство
да кесинг сунуп, хар кимни да малтап барыргъа юйреннгенликге, мени малтаяллыкъ тюйюлсе! Сен суннганча,
адамла ханс тюйюлдюле. Эшитемисе сен, министрни
шинтигине къоннган начас, мен не сенден, не сени бери
созуп келтиргенледен къоркъмайма! Келчи бир бери,
малтап бир кёр, жанынг ичингдеди да!»
Оллахий, мен айтханланы барын да ол эшитип тура
52
эди! Ол аны кёзлерини тохтаусуз ары-бери чабышханларындан да, жукъ айталмай, сын болуп, сирелип тургъанындан да эслене эди. Хо, хо, сюел, сагъыш да эт – сора
айтырса бир зат. Керти окъуна, бир кесек мычыгъандан
сора, сёлешип башлады.
– Зейтун Тамукович, – деп, ол Заманкулов таба бурулду. Заманкулов а, летучкадан сора бу иш не бла бошаллыкъ болур деп, – бир уллу палах бла бошаллыгъына
уа арсарсыз ийнанып эди, – сагъыш эте, ахы кетип тура
эди да, таматаны кесине сёлешгенин ангылап, анга аралып, не дейсе деп, сагъайды. – Мисировха не битеусоюз
радиогъа, не «Зори Кавказа» деген журналгъа бир зат
хазырларгъа буюра турмагъыз, – деди Владимир Замахович. – Нек дегенде биз буюргъан ишни этерге кёлю
барыр деп, ышаннган къыйынды.
Мени «кёлюм барлыгъына» артыкъда басым этип,
хыликкя этип. Алай ол бош эди. Ишни башы уа – аны,
къоркъуп, артха туракълап, ачыкъ сермешни жолундан
бир жанына секирип, юлдюр-бюлдюр этип, къутулургъа кюрешгени эди. Аны бла бирге уа ол ишни болушун
халкъгъа сездирмезге, ол угъай эсенг, кесин даулашны,
тюйюшню сюймеген бир огъурлу адамча кёргюзтюрге
кюрешгени эди. «Кёресиз да, мен Мисировну ашаргъа
окъуна боллукъ эдим, алай къояма ансы», – деп.
Аны ангылагъан да къыйын тюйюл эди. Бош, къайда
эсе да анда-мында, сёз ючюн дегенде, радиода допдопла – ол бир ишди, сёз обкомда башланса уа – башхады. Алакаева не урунууну жигити, не дуния сейирлик
фахмулу башчы болмагъанын, анга орденле да башха
зат ючюн угъай, Москвадан, Нальчикден Минги тау таба
баргъан сыйлы къонакълагъа бет жарыкълы тюбеп, суу
боюнунда аланы солууларын иги къурай билгени ючюн
берилгенлерин ким да биледи. Алайды да, аны хунери
колхоз айнытыуда угъай, колхоз мюлкню хайыры бла
кавказ халкъла къонакъланы нечик сыйлы кёредиле
деген хапарланы кертиликлерине адамланы ийнандырыуда бегирек кёрюне эди. Иш керти да алай эсе уа, битеу
ол затланы юслеринден хапарла не бла бошаллыкъларын
ким билсин? Аны юсюнден ол тели Мисиров къуру кесибизни республикада угъай, башха жерледе да айтып
башласа уа? Республикабызны башы ол хатадан къалсын, алай дагъыда не игилиги барды? Бир инструктор
кибикчик угъай, обкомда уллуракъ, намыслыракъ да
къуллукъчуладан бирини: «Не хапарды бу?» – деп сорурун Темиржанов сюймей эди. Иш алай сорулургъа
жетсе уа, даулаш не бла бошаллыгъын да билмей эди
53
Владимир Замахович. Билмей эди. Баям, ол уллу къуллукълада айланнган жылларында ма былай, бир затха да
къарамай, уруп баргъан тели батырланы кёрген болмаз
да – андан.
Бирда билмезсе, иш ол нарт сёзде айтылгъаныча бошалып къалыргъа да болур. Тауукъ, багуш къаза кетип,
боюнуна бичакъ чыгъаргъанлай. Угъай, Темиржанов
ол тели тауукъгъа ушаргъа сюймейди. Бичакъ тюбюне
тюшерик тауукъла башхала болсунла. Ол Мисиров батыршачыкъны уа, кеси къолу бла тутмаз, табылырла
«шапала». Бусагъатда угъай – артдаракъда, бу сёз бир
кесек унутулуракъ болгъандан сора. Ансы Темиржанов
дерт жетдирип кюрешеди дерле. Ол а керек тюйюлдю,
аллай хапарла аны намысына келишмейдиле. ТемирЖан – къаллай аламат тукъум атды ол! Ол тукъум атха
тийишли болургъа керекди – бир киши да жыгъалмай,
жанынг, темир кибик, къаты, ёмюрлюк болуп!
Хар не да Темиржанов сюйгенча болду – халкъ, керти окъуна, ол алайыракъ Мисиров бла терен даулашха
кирмей, аны, сабырлыкъ, эслилик да этип, магъанасыз
даулашны былай сейир бошагъанына сейир-аламат этди.
Къулагъы эшитгеннге уллу ийнанырыгъы келмесе да,
Заманкулов да эс тапды, бир кесек тирилди. Да не? Радиону юйюнде «миллет даулашланы» юслеринден хапар
жайыллыкъ тюйюл эсе, Радиону юйюнде уа, не ары-бери
бурсанг да, таулуланы таматалары олду да, аланы не
ишлери ючюн да бек алгъа олду жууаплы. Мындан ары
не Москвагъа, не Орджоникидзеге бир зат хазырларгъа
Мисировха буюрмазгъа – андан тынчы уа неди? Аллахха
минг шукур, иш аны бла бошала эсе!
– Айхайда, Владимир Замахович, – деди къууанч
тыпырлы Заманкулов, – башхалагъа буюра турурбуз.
Былайда студияны эшиги суху ачылды да, лахор эте,
кюле келген жырчыла къаууму кёрюндю. Алай, студия
алыкъа бош болмагъанын кёрюп, жырчыла, артха туракълап, эшикни шош этдиле. Темиржанов сагъатына
къарады да, дефтерин жабып, ич хуржунуна салды.
– Манга телевидениягъа барыргъа керекди. Бардырыгъыз, жыйылыуну, Зейтун Тамукович! Огъурлу иш
этигиз! – деп, окъ атылгъанча, чыгъып кетди.
Тамата кетгенден сора да, иги кесек заманны студияны шошлукъ бийлеп турду – жолдан бир жанына сюрюшюп, таргъа кетерге аздан къалгъан автобусну адамлары
кибик, радиочула эслерин терк жыялмай эдиле.
Заманкулов, эркин солуп, къагъытларын жыйышдырды да:
54
– Жырчыланы тыймайыкъ да, планёрканы энди менде ётдюрейик, – деди…
Радио бла барлыкъ бериулени барын да кесибизде
хазырларгъа къоймайдыла, асламын, жалынып, тилеп,
тыш адамлагъа этдирирге тюшеди – газетледе, андамында партия, къырал къуллукълада ишлегенлеге.
Алай аланы бирини хатасындан радио бла барыргъа белгиленнген хапар заманында хазыр болмай къалса, биягъы радиода ишлеген журналистден соруллукъду, ансы
кимди терс деп айланмайдыла. Бизни керти да таянчагъыбыз – газетде ишлеген журналистледиле. Не десенг
да – ишни билген адамла тюйюлмюдюле. Бек къыйыны
уа – уллуракъ къуллукъда ишлеген адамланы радио бла
сёлешдиргенди: ала радионгу, кесинги да уллу кюсемейдиле. Алайды да, райисполкомну таматасыны орунбасары окъуна, дёрденчигин кёпдюрюп, журналистге кесин
бир уллу къуллукъчу сундурургъа кюрешеди – заманым
жокъду, ишим башымы басып турады, радиомуду шёндю
мени къайгъым деп. Аллай кётенли къуллукъчучукъну
радио бла сёлеширге унатыр ючюн, жарлы журналист
къаллай бир кюрешеди, аллында халкъ айыргъан, ишин
билген, хайт деген къуллукъчу угъай, башында ишлеген
ким эсе биреуленни эгечинден туугъан эсе да, киеую эсе
да, келтирип былайгъа салгъан чий тели олтургъанын
кёре тура эсе да! Ол кеси, ёчешсенг да, халкъ айыргъан
къуллукъчугъа саналгъанын билген окъуна эте болмаз!
Бир-бирде аллай адамны бетине къарап, эки-юч тийишли сёз да айтып, эшигин уруп, чыгъып кетеригинг
келеди. Алай кесинги тыяргъа тюшеди – ол халкъны,
Совет властьны адамыды да, сени, ким болгъанынгы