Айыу Бла Кертме Ашаргъа Базыннган - 01

ХУЧИНАЛАНЫ МУХАММЕД
АЙЫУ БЛА
КЕРТМЕ АШАРГЪА
БАЗЫННГАН
Роман
НАЛЬЧИК
«ЭЛЬБРУС»
2008

© Хучиналаны М. Ю., 2008
© «Эльбрус» китап басма, 2008
1
Ариу кюн тийип тургъанлай, элия уруп, кёк кюкюрегеннге неда сунмай тургъанлай къая оюлгъаннга ушаш,
бу неди дерча, сейирлик хапар тюйюл эди ол – Нальчик
шахарны Долинск райисполкомуну председатели Элберованы къылыкъсызлыгъыны юсюнден, аны осал
ишчиклерини, фатарла бла хыйлалыкъларыны юслеринден да тюрлю-тюрлю сёзле эрттеден жюрюй эдиле.
Алай таянчагъы да бек, кеси да къаты Елена Дадашевна,
ол халкъ таныгъан Елена Дадашевна, былай женгил
жыгъылыр деб’а – кишини да эсинде жокъ эди.
Ол ишге, керти окъуна да, къыйын эди ийнаннган.
Къыйын болмай а – ол обкомну секретары Мухамед Хасанович Шихачевни жерлеши эди да, Акъ-Суу райондан,
ол жанындан адамла уа, не уллу хата этселе да, бек тынч
къутулуп кетиучюлери кимге да белгили эди. Тейри,
сени уа энди Эфенди угъай, Эфенди уа Мухамед Хасановични чам аты эди, хар не ишде да аны сёзю ётгени
ючюн, – Ибилисге къуллукъ этесе да – ол окъуна не хазна къутултсун деп турсанг да, ол хыйлачы «акъладан»
болса, Акъ-Суу райондан, ариу тазаланып къалыучу
эди. Бир къуллукъдан башха къуллукъгъа салынсала
окъуна, ол затны «акъла» уллу хатагъа санаучудула,
жангы къуллукълары алгъыннгыдан осал болмаса да.
Кёбюсюнде уа жангы жерлери «тюк тюшюрюрге» мажал
окъуна болады. Сёз ючюн, мындан алгъаракъда Керим
Асланович Тамишевни, бир къауум адамдан сора киши
билмеген гюняхлары ючюн, обкомну аш-азыкъ промышленностьха кёз-къулакъ болгъан бёлюмюню таматасы
олтуруучу бийик да, уллу да, алай а къалай эсе да бир
сууукъ, къууатсыз кабинетинден Агъач мюлкню управлениясыны таматасыны отоучугъуна ётдюрген эдиле.
Алай, жыл да озгъунчу, управленияны министерствогъа
тюрлендиредиле да, ма энди уа ол «къысталгъан» Тамишев, не айтырса, «жолдаш министр» болуп айланады.
3
Бир-бирле: «Бирда, хау, министр болуб’а», – дерле, алай
ангылагъан адамла уа биледиле – Тамишев «агъач министр» болгъанлыкъгъа, къарангы агъач ичине угъай,
жаны саулай жаннетге тюшюп къалгъанды: уллу политикадан – кенгде, уллу ырысхыгъа уа – жууукъда.
Акъ-Суу район республиканы бек къыйыр району эсе
да, республикабызны ара шахары Нальчикде «акъла»,
акъсуучула, кёпдюле. Энди, тюзюн айтханда, ала башха
районладан келгенледен кёп да болмазла, алай аладан
асламы къуллукъда ишлейди да, кёп кёрюнедиле: къайры барсанг да – «акъла».
Къабарты-Малкъарда да, Шимал Кавказны башха
жерлериндеча, кёп миллетлени адамлары жашайдыла.
Болсада мында халкъны асламы къабартылыла, малкъарлыла, оруслуладыла. Ала бары да къадар тежеген
жерледе – бир бири къатларында – жашайдыла. Малкъарлыла – таулада, тау этекледедиле. Ала, татар-монголла бла, Акъсакъ Темирни аскерлери бла сермешледе
къырылып,жокъ болур чекге жетген алан халкъны туудукъларыдыла.
Алан ханлыкъ оюлгъандан сора, Къара тенгизни
Кавказ жагъасыны шимал жанында жашау этип келген
адыгла эки тирмен ташны ортасына тюшюп къалгъанча
боладыла – ол жерледе Тюрк бла Къырым бир жанындан, Орус а башха жанындан болуп, Кавказ кимге жетеди деп, даулашып, тутушуп башлайдыла. Адыгланы бир
къауумлары ол къайгъылы жерледен башларын алып
къачадыла, кюнчыгъыш жанына келе келип, Ара Кавказны Темирни жортууулундан сора хужу къалгъан тюзлеринде тохтап, эс табадыла. Адыгланы ол къауумлары
артда къабартылыла деп белгили болгъандыла. Ма алай
бла тюшгендиле къабартылыла бюгюннгю КъабартыМалкъарны жерине. Артдаракъ, Къырымны алгъандан
сора, Тюркню Кавказдан умутун арталда юзер ючюн,
Кавказны Орус къолгъа этип башлайды. Кабартылыла
жашагъан жерде биягъы уруш къайгъы кётюрюледи.
Къабарты саулай Шамил жанлы болмагъанлыкъгъа,
ким биледи, динибиз да бирди, Орусну аякъ тюбюнден
ычхыныргъа Тюрк бизге себеп этер эсе уа деп, ышанып,
Шамилге, Тюркге къарагъанла да болгъандыла. Алай
аланы ол умутлары толмагъанды. Глазенап, Булгаков,
Ермолов, Паскевич кибик, орус ийнаралла кеслерине,
хурмет этип, бой салмагъанлагъа онг кёзден къарамагъандыла. От-окъ бла, сауут бла къабартылыланы бойсундургъандыла, аны бла къоймай, аланы тюз жерледен таула таба къысхандыла. Алай бла уа, таулуланы да
4
онгсуз, жерсиз этгендиле. Къабартылыла къысталгъан
жерлеге уа къазакъланы, бери келирге сюйген башха
оруслуланы къойгъандыла. Ма алай бла, къысхасы, тау
аллы тюзледе оруслула тохтагъандыла. Ол заманлада,
Къабарты Орусха къошулгъандан сора, алыкъа бойсунмагъан таулуланы чеклерине жууукъда бир къауум къалауур къала ишлегендиле. Ол санда Нальчик къаланы
да. Октябрь революциягъа дери Нальчикде черкесле,
таулула кёп болмагъандыла, Нальчик, шахаргъа да саналып, ол Къабарты-Малкъарны ара шахары болгъандан сора жашай башлагъандыла. Бюгюнлюкде да шахарда жашагъанланы жарымы чакълысы оруслуладыла.
Алгъыннгы къазакъ элле бусагъатда бизни республиканы Прохладный, Майский, Акъ-Суу районларына тюшгендиле. Бирси районларыбыз а, хазна къалмай, бары
да былай къуралгъандыла: бир суу ауузу – бир район.
Аны себепли уа хар районда малкъар, къабарты элле
да бардыла.
Таулада – малкъар элле, тюзледе – къабарты элле. Басхан ауузу – Басхан район, Чегем ауузу – Чегем район…
Республикада аты айтылгъан Акъ-Суу районну тауруху уа бютюнда сейирликди. Мында алты къабарты эл,
эки малкъар эл, эки да къазакъ эл бардыла. Хар ким да
биледи, патчахны заманында бизни республиканы жерини аты Нальчик округ деп, алай эди. Терк областьны Нальчик округуна Къабарты бла Беш да Тау Эли кире эдиле.
Шёндюгю Акъ-Суу район а ол заманда Нальчик округну
халкъы бек аз болгъан къыйыр этеги эди. Сора бий бла
къул айырылгъан кезиу жетеди. Жюзле бла саналгъан
юйюрле Къабартыда да, Малкъарда да, «эркинликге ычхынып», жерсиз, мюлксюз къаладыла. Сюйселе, сюймеселе да, патчахны мыртазакълары ол жерсиз къалгъан
халкъгъа бир мадар этерге керек эдиле. Тау ауузлада
жер такъыр эди, бош жер жокъ эди. Тау аллы тюзледе
да черкес элле бир бирге жууукъда орналып эдиле. Бу
жол бир кесек къысылыргъа къазакълагъа тюшеди – ол
жерсиз къалгъан таулуланы бла черкеслени бир биринден иги кесек узакълыкъда орналгъан къазакъ эллени
орталарында тохташдырадыла. Энди алайы бизни республиканы махталгъан Акъ-Суу районуду, журналистле
айтыучулай, «шуёхлукъну району». Сау ёмюрден аслам
заманны къоншу жашагъан оруслула, черкесле, таулула, керти окъуна, бир бирге жууукъ болгъандыла. Энди
орус элледе таулу неда черкес тукъумлу адамлагъа, черкес элледе таулу тукъумлу Сабанчылагъа, Балкарлагъа,
Темиржанлагъа тюбегенде, киши да сейир этмейди.
5
Акъ-Суу районну мюлклери, хазна къалмай, бары да
тюзде, сугъарылгъан жерледедиле, аны хайырындан а
жыл сайын нартюхден да, башха битимледен да бай тирлик жыядыла. Алайды да, эллери, жерлери да таулада
бла тау этекледе болгъан районлагъа Акъ-Суу район бла
эришген тынч тюйюлдю. Тамата къуллукълагъа уа бизде
хар заманда «хунерлерин, билимлерин да ишде кёргюзтгенлени» салыучуларын ким да биледи. Ол тёрени хайырындан а республикада кёп уллу къуллукълада «акъла»
ишлейдиле. Аланы, «кеслерин ишде кёргюзтгенлени»,
обкомгъа, Министрлени Советине, облсовпрофха, жер
табылса, Нальчик шахаргъа да – партияны шахар, район
комитетлерине, шахар исполкомгъа неда райисполкомладан бирине аладыла. Ол угъай эсенг, башха районлагъа
жибериледиле «сынаулу» «акъла» – артха къалгъан колхозланы, совхозланымы дейсе, сау районланы окъуна
алгъа чыгъарыр ючюн. Ала дагъыда асламында, къуру
къармашхандан сора да, «уялмагъан буюрулмагъанны
ашар» дегенлей, алагъа жетген, жетмеген ишге да арсарсыз сугъула, кеслерине керек затны юзмей къоймазла.
Керти да, «акъла» асламында болдургъан хорламларына
башха, уллуракъ къуллукълада ишлеген жерлешлерини
болушлукълары бла да жетедиле. Алай аны бла кимни
не иши барды? Бек башы уа – къоркъмай, былайда иш
тапсызыракъды деп, эркин сёлеширге ким базынырыкъды?
Энди, тюзюн айтханда, базыннганла да болуучудула,
алай аллай батырчыкъланы «акъла», кёп мычытмай,
жыгъып къоюучудула. Райкомну секретары, обкомну
бёлюмюню таматасы, министрми дейсе, аладан къарыулуракъланы окъуна да. Тейри, муну хазна тепдиралсынла жеринден дегенинги да. Алгъаракълада, тартса – темир
юзерик саулугъу болгъан, юч жыйырма жылы толургъа
алыкъа иги кесек жол арытырыкъ Жарахмат Исхакович Таулуевни, обкомну эл мюлк жаны бла секретарын,
пенсиягъа ашырып ийдиле да. Саулугъу осалгъа кете
барады деген сылтау бла. Болушу уа, хапаргъа кёре, былайды дейдиле – партияны обкомуну бюросунда ол, эл
мюлк министрге биягъы «ишни кереклисича къурауда уллу сынауу болгъан» «акъладан» бири, «Къызыл
Октябрь» совхозну директору, эл мюлк илмуланы кандидаты Сабанчиевни салынырына ыразы болмагъанын
айтханды. Бюрода олтургъанланы асламы уа «акъла»
бла ала айтхандан чыкъмагъанла эдиле да, Сабанчиев
министр болду, Таулуев а – сыйлы пенсионер…
Аллай затланы эсге ала келгенде, Элберованы ишден
6
къыстагъанлары, тутхан окъуна этгендиле, сют этерикдиле дегенлери бек сейир эди. Жюрюген хапарлагъа кёре,
ОБХСС-ни къуллукъчулары аны кабинетинде сейфде
дуния бла бир ахча, алтын затла да тапхандыла. Улутха
алып тургъанды, фатарла сатып тургъанды дейдиле.
Къармай кетгенлеринде уа, аны ызлары шахар исполкомгъа элтгендиле. Анда уа председательни шинтигинде
ким олтурады десенг, биягъы «акъ» жигитледен бири –
Владимир Замахович Темиржанов. Алай андан не магъана – Мухамед Хасанович кеси адамларын, гурт тауукъ
балаларын къоруулагъанча, къоруулап турады, бир бек
терсине кетгени болмаса. Элберова, баям, керти да, бек
терсине кетген болур эди. Не да болсун, Темиржановха
бир хата тюшерин Эфенди унарыкъ тюйюлдю. Къуру
Владимир Замаховични дуния сейирлик тукъум аты
ючюн угъай, аны керти да сюйгени ючюн да – не десенг
да, эгечден туугъанны жанына тиерге къалай жарар?
Алгъаракълада аллай хапарла окъуна жюрюп болгъандыла – бюгюн-тамбла дегенлей, Эфенди Темиржановну ишге обкомгъа аллыкъды, андан сора уа – эрттекеч болса да, кетерге тюшерикди да! – кеси пенсиягъа
кетсе, жерин анга къоярыкъды деп.
Партияны Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи
секретары Таусолтан Курманович Эльмесов Акъ-Суу
райондан болгъанлыкъгъа, нек эсе халкъ «акъланы»
таматаларына Эфендини санайды, кёпле анга «бизни
Суслов» дейдиле. Суслов Москвада КПСС-ни Ара Комитетини ниет жаны бла секретарыды, Шихачев а бизде. Ол алай нек болур дегенде, баям, Эльмеслары алай
уллу тукъум болмагъанларын эсге алыргъа керекди: ол
бизни аман жашха бир болушсанг эди деп, аны аллына келген жууукълары, баям, кёп болмазла. Алай бла,
Нальчикде «акъланы» асламы – ала Мухамед Хасановични къатыныны жууукълары, ахлуларыдыла. Андан
сора жууукъланы, ахлуланы да бардыла да жууукълары, ахлулары неда шуёхлары. Жашауда уа ким кимни
жууугъу, ахлусу, шуёху болгъанын туура билген – алай
тынч иш тюйюлдю. Ма аны себепли хар ким да «акъла»
бир бирлерин аламат къаты тутхан, бир бирлерине иги
болушхан сунадыла. Алай Шихачевледен болмагъан
неда алагъа жууукъ жетмеген акъсуучула бек иги
биледиле – кертиси бла уа иш алай тюйюлдю. Республиканы халкъы бек иги таныгъан, уялмай-буюкъмай,
кишиден да къоркъмай, ишлерин кереклисича угъай,
сюйгенлерича эте, ёргеден-ёрге ёрлей баргъан «акъла»,
хазна къалмай, бары да не Шихачевлени тукъумларын7
дандыла, не аланы ахлулары-жууукълары, не шуёхлары-тенглеридиле. Бир-бирле, кюле-кюле, алай окъуна
айтыучудула: «Эльмесов биринчи эсе, Шихачев а башчыды».
Аны себепли халкъ ангылай эди: кимге не болса да,
Владимир Замаховичге бир зат да боллукъ тюйюл эди.
Ол Эфендини эгечинден туугъанын билмеген жокъ эди
шахарда.
Айхайда, мен да биле эдим – мен журналист болуп
ишлегенли, ол заманда толу беш жыл болгъан эди. Журналистлени уа, айтып къояйым, кёп затдан хапарлары
болуучуду.
Радиода ишлерге мен 1965 жылда келген эдим. Ары
дери, аскер борчуму да бошап, «Севкавэлектроприбор»
заводда юч жыл ишлегенме. Анда ишлей тургъанымлай, кюнлени биринде бизни цеххе радиожурналист Азамат келеди – мен иги таныгъан, бизни элли, хасаниячы
жаш, менден тёрт-беш жылгъа тамата. Бизни бригадада
таулула ючеулен эдик да, бирибиз солууда эди, экинчибиз, жыл саны юч жыйырмагъа жете келген киши:
«Хау санга, сабий кибик, энди радио бла жырлап айланайым», – деп, ишибизни юсюнден сёлеширге унамай
тохтагъан эди. Андан сора не этерик эди, сюйсе-сюймесе да, Азамат радиогъа мен айтханланы жаздырып
алды. Жаздырып бошап, магнитофонун жыйгъандан
сора:
– Алан, сен шёндю ненчанчы курсда окъуйса? – деп
сорду. Университетде, история-филология факультетни
история бёлюмюнде, окъугъанымы ол биле эди.
– Ючюнчюде. Не эди?
– Бизде ишлерге сюемисе, тилманч болуп?
Ол аллай затны сорлукъду деп, эсимде да жокъ эди.
Тюзюн айтханда, аскерден юйге жибере туруучу къагъытларымдан сора ёмюрюмде тауча жазып кюрешмеген
эдим. Жашауунг алай болса, не этериксе?
– Мен а бек сюйюп окъуна барыр эдим, алай, малкъарча, литература тил бла жазалырмамы?
– Ол алай къыйын иш тюйюлдю, сен суннганча. Кеси
тилибизни да, орус тилни да билесе, университетни бошай тураса, къалгъаны уа – бошду, бек терк юйренирсе.
Ишни къачан бошайса?
– Тёртде.
– Биз алтыгъа дери ишлейбиз. Сюе эсенг, бюгюн
окъуна кел да къал, мен анда айтып турурма сени юсюнгден.
Ма алай бла тюшген эдим мен журналист жолгъа.
8
Мени ол жол бир сейирлик, тамашалыкъ жерлеге элтиригине, кёп аламат адам бла танышдырлыгъына,
кесим да ол жол бла, уллу къыйналмай, арымай-талмай, ойнай-кюле, женгил атлап барлыгъыма не аз да
ишекли тюйюл эдим. Уллу къыралны бизни республика
кибик бир къыйыр этегинде журналист болуп ишлеген,
ийне бла кёр къазгъан кибик, къыйын, аны бла бирге уа
ыспассыз да иш болгъанын къайдан биллик эдим?
Керти окъуна, Азамат айтханлай, ол мен къоркъгъан
затла бары да бош эдиле. Эки-юч айдан сора мен хайт
деген тилманч болгъан эдим. Дагъыда бир жылдан а
корреспондент этдиле.
Ма ол халда заман бара, кюнлени биринде озгъан
ыйыкъда ётген бериуле не тукъум эдиле, келир ыйыкъгъа
къаллай бериуле хазырларгъа керекбиз деп жыйылгъаныбызда, Нина Иосифовна Левитинаны халкъ ырбыннга
къысып тохтады – сен республиканы узакъ эллеринден,
бизни жаш тёлю жашагъан жерледен, хазна зат этмейсе,
къуруда Нальчикде бла аны тийресинде жубанып тураса
деп. Нина Иосифовна орус тилде жаш тёлю бериулени
редактору эди. Нек эсе да ол заманда радиода не къабарты, не малкъар тилде жаш тёлю редакцияла жокъ
эдиле.
Нина Иосифовна уа, ауур санлы, жыл саны келген
бир тиширыу, къайры хыбырдап айланырыкъ эди эллеге-жерлеге бизни гетенбаш эски «бобиклерибиз» бла?
Аллай уллу тырман эшитгенден сора, амалсызгъа къалып, ол менден тилейди – узакъ тау эллени биринден,
сёз ючюн, Огъары Малкъарда жашланы бла къызланы
жашауларыны юсюнден бир тынгылы бериу хазыр эт
деп. Аллахха шукур, бир иш табылды эсе дейме да, барама да этеме.
Экинчи ыйыкъда баш кюн эрттен жыйылыуда ол
мен хазырлагъан бериуню, махтап, кёкге жетдирдиле,
ыйыкъны ичинде орус тилде бек иги бериуге санадыла.
Ол кюн окъуна орус тилде жамауат-политика бериулени редактору Салютский биягъы Огъары Малкъардан
районну аты айтылгъан къойчусуну, область партконференциягъа келечиге айырылгъан Жангоразланы Абулланы юсюнден радиоочерк жазарымы тилейди.
Биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманда, Къыргъызстанны Къызыл-Къая шахарында жигер ишлеп, «Къыргъызстанны Сыйлы шахтёру» деген атха да тийишли
болгъан Абулла бла, арыкъсуу узун киши бла, къошда
сёлешгенимден сора, аны юсюнден бир иги бериу хазырларыгъым келди. Радио бла къуру къалай къууанчлы
9
жашайбыз, къалай жигер ишлейбиз деген болмаса, жашауда тюбей тургъан не терс ишлени, не уллу кемчиликлени юслеринден нек эсе да хазна хапар болмаучу эди.
Сынаулу къойчу, кёзбау дегенни билмеген Абулла, аллына-артына къарамай, ишге чырмау болгъан затланы
юслеринден кёлюндегин айтхан эди – къошлада тап жашаргъа онгла жокъдула, аны хатасындан а жаш адамла
къошлада ишлерге сюймейдиле, къойлагъа да табыракъ
ышыкъла керекдиле деп. Не заманда да биз, таулула,
мал бла кечине келгенбиз, бюгюн а ол затха кереклисича эс бурмайбыз. Ол бек осал ишди деп, Абулла алай
сёлешген эди.
Мен жазгъан радиоочерк шабат кюн ингирде баргъан эди, баш кюн а, жыйылыуубуз бошалгъынчы окъуна, Уллу юйден, партияны обкому бла республиканы
правительствосу тургъан юйден, ким эсе да Заманкуловха – радиону таматасына – сёлешип, сау болугъуз,
къойчулукъну, Жангоразовну юсюнден да иги хапар
айтхансыз дегенин хар ким билип тура эди.
Ма алай бла, «бара-бара къош да тюзеледи дегенлей»,
мен да журналист ишни эбине тюше башладым. Бир кесекден а Салютский, урушда да болгъан, жыл саны да
келген адам, пенсиягъа чыкъгъанлай, мени аны орунуна
салдыла.
Сабийликден окъуна мен эркин сёлешип келген, сюйген да этген орус тилде журналист болуп ишлеригим
манга бек хычыуун кёрюндю. Билеме, бизни малкъар
тилибиз да, башха тюрк тиллеча, бай да байды, кенг да
кенгди. Алай мен, сабийликден да орус тилге артыкъ бек
юйюрсюннгенден, андан айырылыргъа сюймей эдим.
Орус тил хар кюн сайын, хар жыл сайын, арымай-талмай, билимни къаласына элтген къыйын, ташлы-чырпылы жолчукъла бла, мени къолумдан тутуп, ёрге элтип
баргъанды. Къадар мени андан айырып къойса, мен бек
мудах боллукъ эдим.
Мени уа насыбым тутханды десем окъуна, боллукъду – сабийликден бери шуёхум, орус тил, биягъы биргеме
эди. Биз, алгъынча, бирге жашай эдик, сагъыш эте эдик,
ишлей эдик. Адам кеси кесин окъуна алай иги билмейди,
тилни уа, орус тилча, аллай уллу бутакълы-тамырлы
да тилни уа– бютюнда! Ол сау дунияды, алайды да, хау,
мен ол дунияны тюбюнден башына дери бек иги билеме деп айталлыкъ тюйюлме. Былай алып къарагъанда,
бармыды да жер башында аллай адам, ана тилин окъуна
жик жиги бла, саулай, тынгылы билген? Болурму алай
айтыргъа базынырыкъ инсан?
10
Узун сёзню къысхасы, эки-юч жылдан сора радиода
мен уста журналистге саналып тохтагъан эдим. Темиржанов бизге ишге келген заманда, айтханымча, мен хайт
деген, намысы-сыйы да жюрюген сынаулу журналист
эдим. Ол иш а 1970 жылда болгъан эди.
Ары дери мен да эшите-эшите тургъан эдим «акъланы» юслеринден тюрлю-тюрлю хапарла, алай, тюзюн
айтханда, мен алагъа бир заманда да уллу магъана бермеучю эдим.
Жашлыкъ дегенинг, ким не айтса да, аламат затды. Тазалыкъ, батырлыкъ, не уллу ишге да базыныу – сейирлик,
хычыуун да сезимле. Ала бары да жашлыкъны нёгерлеридиле. Алай айтхан ушагъыусуз кибик да кёрюнюр,
алай мен бюгюн да ол ауузларын къысып, бир сёз айтыргъа базынмай жашагъанладан тюйюлме. Болсада андасанда «ай жаш заман а!» дерге тюшеди. Асыры эссизми
болдукъ, асыры акъыллымы болдукъ – ким биледи…
Ма алай, мен хайт деп радиода ишлеп тургъанлай,
кюнлени биринде, кюз арты табалада, болур эди дейме,
кюн ортасында бизни барыбызны да – радиода, телевиденияда ишлеген редакторланы – председательни кабинетине чакъырдыла. Не болгъан болур деп, сейир этип
барады хар ким – кюн ортасында жыйылгъан тёре да
энди къайдан чыкъды деп. Барама мен да. Кирсем, кёреме – тёрде, председательни столуну къатында, Эфенди
кеси – партияны обкомуну ниет иш жаны бла секретары
Мухамед Хасанович Шихачев – сюелип, ышара-ышара, жарыкъ кёллю бир къауум адам бла – председатель
бла, аны орунбасарлары бла, баш редакторла бла ушакъ
эте.
Халкъ жыйылып, хар ким жерине олтургъандан
сора, ёре сюелип тургъан Эфенди сёлешип башлады.
– Жолдашла! – деди ол, ышаргъанын къоюп. – Партияны обкомуну бюросуну оноуун къабыл кёрюп, бизни
республиканы Баш Советини Президиуму КъабартыМалкъар АССР-ни Министрлерини Советинде радио эм
телевидение жаны бла Къырал комитетни председателине Владимир Замахович Темиржановну салгъанды.
Ма-а, кюн тийип тургъанлай, кёк кюкюреп, буз ургъанча, билмей тургъанлай келген хапар десенг а! Мындан алгъаракъчыкъда сют этилип, Элберованы да, шахар
исполкомну таматасыны орунбасарын да, исполкомну
секретарын да, исполкомну жашау юйле юлешиу жаны
бла Управлениясыны таматасын да тутмакъгъа жыйгъандыла! Темиржанов да ала бла бир жыйында эди!..
…Темиржановну ишинден кетермей болалмагъанды11
ла «эфендиси, хажиси» да. Ма энди уа аны бизге таматагъа сугъадыла. Шихачев обкомну секретары эди эсе
да, хапар аллай бир сейирлик хапар эди да, бир-бирле
тёзалмай сора башладыла:
– Бизни председательни не хатасын кёрюп кетересиз?
– Бу иш нек этилгенин айтып ангылатсагъыз эди.
Мухамед Хасанович жарыкъ ышарды да – ол аны:
«Ай харипле уа, сиз а алыкъа сабийле кёреме да!» – дегенлиги эди – тынгылы, ашыкъмай, айтып ангылатды.
– Сизни председателигизни бир киши да ишинден
кетермейди, – деди ол. – Барыбыз да сыйлы кёрген Ахмед Алиевич партияны область комитетине къагъыт
жазгъанды, мени башха ишге кёчюрсегиз эди деп, тилеп. Ахмед Алиевич а, кесигиз билгенликден, аллындан ахырына дери урушда айланнганды, эки-юч кере да
жаралы болуп, урушдан сора къыйын жыллада колхоз
мюлкню аягъы юсюне салып да, кёп жылланы жигер
кюрешгенди, къабарты тилде чыкъгъан республика
газетни редактору болуп да тургъанды. Не заманда да
Ахмед Алиевич партия къайры ийсе да, анда ишлегенди,
айтханымча, не кючюн, не билимин аямай. Сора кимни
эсине келлик эди аны ишинден кетерирге, кеси тилемесе? Биз, партияны обкомунда ишлегенле, аны тилегине
тынгылы къарагъанбыз да, угъай деялмагъанбыз – аны,
кеси тилегенча, тынчыракъ ишге ётдюрсек, тюз болур
деп, алай келишгенбиз.
Бюгюн-тамбла дегенлей, Ахмед Алиевич республиканы китап басмасыны директоруна салынырыкъды.
Пенсиягъа чыгъаргъа эки жылы къалгъанды да, ары
дери анда тынч-ырахат ишлеп турур деп ийнанабыз.
Алайды да, жолдашла, Ахмед Алиевични бир киши да
ишинден кетермегенди, ол, кесини тилегине кёре, башха, тынчыракъ ишге барады.
Мухамед Хасанович дагъыда бир кере жарыкъ ышарды да – ол, баям: «Мени быллай бир сёлешдире турмай,
аллай затчыкъланы кесигиз ангыласагъыз да керек
эди», – дегенлиги болур эди, – сора, тюзюнлей бизге айланып, шуёх халда былай айтды:
– Сизни бла, журналистле бла, ишлеген тынчмы сунасыз? Тынч тюйюлдю! Ахмед Алиевич а кёп къыйынлыкъла да кёрген, жыл саны да келген адамды. Бир кесек
арыгъан да болур. Аны не сейирлиги барды? Пенсиягъа
чыгъардан алгъа, эки-юч жылны, дыгалас этмей, тынчыракъ жерде ишлерге аны эркинлиги жокъмуду? Барды, тийишлиди!
12
Владимир Замахович а жаш адамды, кючю кёпдю,
тириди – ишлесин. Кертиди, бу ишге ол алай уллу шагъырей тюйюлдю, алай сиз, сынаулу журналистле, керек жерде анга болушурсуз, коллектив кеси да, саулай
алып къарагъанда, эслиди, ишин иги биледи, хар не да
тап болур. Алайды да, биз, партияны обкомунда ишлегенле, партияны ХХIII съезди салгъан борчланы толтурууда радио эм телевидение жаны бла Къырал комитетни коллективи мындан ары да обкомну ышаннгылы
таянчагъы болур деп, анга толу ышанабыз. Ишигизден
къууаныгъыз. Сорлукъ затыгъыз бармыды?
Киши да жукъ сормады. Алай халкъ ыразы болмагъаны уа кёрюнюп тура эди: адамла, суу къуйгъанча,
шум болуп, шош, мудах жайыла эдиле. Да не, халкъ
Элберованы кир ишлерине ол да къошулгъанын биле
тургъанлай, алай тюйюл эсе да, улутхачыгъа аты чыгъып, намысы сынып, ишинден къысталгъанны, келтире келип, халкъны ниети ариу болсун, таза болсун
деп кюрешген жерге тамата этген – ол неге ушагъан
иш эди?!
«Ачыу кюлюу, ачыу кюлюу!» – дегенлей, улутхачы
да, урлака да Темиржанов энди халкъны насийхатчысы боллукъду! Ма ол халда сагъыш эте бара эдик биз
хар ким кеси кабинетине. Аны къой, охо, улутхачы да
болсун, урлака да болсун, этер ишин иги билсин ансы,
десенг да, не медет, ишни да билмеген!
Не ары-бери бурсанг да, ахырында уа акъылынг, барып, хунагъа тиреле эди, ол хунада уа уллу харфла бла:
«Сиз, журналистле, кесигизни халкъны тутуругъу сунуп,
дёрденчиклеригизни кёпдюрюп айланнганлыкъгъа, Уллу юйде ишлегенле сизни тюкге да санамайдыла!» – деп жазылып эди. Сюйсенг-сюймесенг да, кертиси
алай эди.
Ол къара къатышлыкъда, биягъы кеси редакциям
бла барлыкъ бериулени ашыгъышлы хазырлай, дежурный болгъанымы къалай эсе да унутуп къойгъан эдим.
Дежурный къадарымда мен ол ыйыкъда орус тилде баргъан битеу да бериулеге алгъаракъдан не тынгылап, неда
аланы окъуп чыгъаргъа, редакторла бла бирге тапсыз
жерлерин тюзетирге керек эдим, баш кюн жыйылыуубузда
аланы юслеринден оюмуму айтырча.
Озгъан ыйыкъда дежурный болгъаным баш кюн эрттенликде тюшген эди эсиме. Биз жыйылыргъа алыкъа сау
сагъат бар эди. Дикторланы отоуларында эдиле ётген бериуле бары да. Мен аладан, бирда болмаса да, тёрт-бешисин алып, кёз жетдирип чыгъаргъа боллукъ эдим. Алай
13
нек эсе да алмадым, окъумадым. Бюгюн-бюгече да, ол иш
эсиме тюшсе, сейир этеме, нек этген болур эдим алай деп.
Ол кюн эки-юч бериуге бла бир-эки кюнде баргъан жангы хапарлагъа къарап чыкъсам, терк окъуна – иш тап
болуп къаллыкъ эди. Мен а нек эсе да, ачыуланырыгъым
да келе, жыйылыучу жерибизге – председательни кабинетине – тебиредим. Олтурдукъ. Председатель – кеси
столуну артында, председательни орунбасары – таматаны стол къыйырында, баш редактор бла жыл санлары
жетгенле – онг къабыргъа къатында узун стол артында, биз а, къалгъанла – анда-мында шинтикледе. Артда
келген бешеулен-алтаулан, председательни кабинетинде
шинтикле жетмеучю эдиле да, ал отоудан алып келип,
алай олтуруучудула эшик къатында. Ма бюгюн да, хар
замандача, Ирина Хаваяшхова, орус тилде литература
бериулени редактору, бек артда келди да, шинтиги бла
къайры сугъулургъа жер излей кетип, ол да олтурду.
Председательни орунбасары, халкъ ангыларча айтханда уа – радиону таматасы Зейтун Тамукович Заманкулов, добар санлы, ушагъыулу адам:
– Ыхы, башлайыкъ, жолдашла, кимледиле дежурныйле? – деди да, аллында мияла тюбюнде къагъытха
къарай: – Пропаганда, хайда, Петро, башла, – деди.
Петро – къабарты тилде жамауат-политика бериулени редактору, бир тюрлю арсарсыз, айтырын айтып,
«сиз а не суна эдигиз да!» дегенча, тёгерегине ёхтем
къарап олтурду. Аны ызындан малкъар тилде жамауатполитика бериулени редактору Элмырза Сабыркулов
да сёлешди.
– Айт сен да, Магомет, – деп, Заманкулов мени таба
къарады, мени Элмырзаны ызындан олсагъат окъуна
секирип ёрге турмагъаныма, баям, сейир да этип: «Жангы таматаны аллында былай айыплы къалай боласа,
хомух!» – дегенча.
Мен турдум да, ауазымдан жукъ эсленмегенине къууана:
– Озгъан ыйыкъда бериулени юсюнден мен жукъ да
айталлыкъ тюйюлме, Зейтун Тамукович, мен аланы
окъугъан этмегенме, алагъа тынгылагъан да этмегенме, – дедим.
Бизни тизгинликни, ариу къылыкъны сюйген огъурлу Зейтун Тамукович, къулагъы эшитгеннге ийнанырыгъы келмей, тили тутулуп, не айтыргъа билмей къалды – ол, харип, мени радиода бек билимли, бек уста, бек
адепли, бек тизгинли жаш журналистге санаучу эди. Ол
14
алтын суу ичирилген башы болгъан сейирлик къаламын
да, хар заманда этиучюсюча, къолунда ойнатмады. Къолу да хауада, столгъа жетмей, тохтап къалды. Кабинет
ичи шум болду. Бек алгъа мени биринчи таматам – радиону баш редактору Лашинова – бир кесек эс тапды да,
мени таба сейир этип къарады.
– Нек окъумагъансыз, аны айтсагъыз эди, – деп, суху
сорду председатель – жангы таматабыз.
– Манга бир киши да хазырлагъан бериулерин келтирмегенди да – андан, – дедим.
Ол кезиуге Заманкулов да эс тапды.
– Къалай болады да алай, Магомет? – деди ол. – Баш
редактордан кесинг алсанг эди уа.
– Мен радиоочерк хазырлай эдим да, ол тюйюл эди
эсимде. Ахырысы, бир заманда юйренирге керекбиз да
хазырлагъан бериулерибизни бек алгъа дежурныйге берирге. Дежурный радио бла барлыкъ затланы, кабинетле
сайын чабып, излеп айланыргъа нек къалгъанды? – Болмачы сылтаула этгеними кесим да бек уста биле эдим.
Мен, айхайда, тюз тюйюл эдим, алай…
– Кимледиле сизге бериулерин келтирмегенле – аланы атларын айтчыгъыз, – деди биягъы Темиржанов,
къаны къартыкъгъа сыйынмай башлагъаны ауазындан
билине.
– Айтханма да, манга бир киши да бир зат келтирмегенди.
– Сизге бериулерин келтирмегенлени атларын айтыгъыз дейме мен! – деп тохтады Темиржанов.
– Бир киши да келтирмегенди дегенме да! – дедим
мен да хыны, тёзалмай.
Хатдан озгъанымы да сезип турама: алай жарамайды – боюнунга салыннган ишни да этмей, дагъыда тамата бла демлешип. Алай, айтама да, ол кюн манга не эсе
да бир зат болгъан эди. Акъылым бла ангыламагъан эсем
да, баям, ол кюнден тебиреп, мени жашауумда жангы
кезиу башланнганын, къуруда акъыл, билим, жигерлик,
тирилик излегени бла къалмай, керек заманда ачыкъ
даулашха-сермешге хазырлыкъны да излеген кезиу башланнганын сезе болур эди жаным…
Темиржанов да кесин тыялмады, орус тилде хурметлиликни белгиси «сиз-бизлени» да къоюп:
– Не затха чибинлейсе сен? Ангыламаймыса? Кимледиле ол санга бериулерин келтирмегенле деп сорама
мен! – деди, къычырыгъын кючден тыйып, кёзлерине
къан чабып. Узун буруну уа нек эсе да, къызаргъан этмей, кёгерип. Бек сейири уа – кёзлерини, манга къарап
15
тохтамай, тёгерекге-башха чабып айланнганлары эди,
шагъатха адамла излегенча.
Ол затланы мен, эсиме тюшюрюп, энди айта турама
ансы, ол ууахтыда ким эслей эди аланы барын да, – мен
да Темиржановдан хоча болмаз эдим.
– Мен сизни бла къой кютмегенме, мени бла адетинде