Соңғы парыз - 33

емес, Жəдігердің құсқа айналған шыбын жаны; соған кəміл сенген əйел:
"Жəдігер өлген жоқ, тірі! Тірі!"– деп жарық жалғанға жар салып,
айқайлағысы келіп еді; оған бірақ тағы да дəл жаңағыдай ала құйын
сезім алқымға тірелді. "Тəн өлсе де жан өлмейтіні қандай жақсы",– деп
ойлады Бəкизат; соған өзі шынымен иланды; мына тыпыршып əлек
сап жатқан болымсыз тірлік соның айғағы!
– Азаматы тірі! Тірі! Ті-рі!..
Осы жолы Бəкизат өз даусын өзі есітті. "Тірі... Тірі!.."– деп
айқайлады; есі ауысқан кісіше осынау өкірген телегей теңіз ортасында
қалт-құлттаған қабажақтай мұзда жарық дүниеге жар салып айқайлап
жатқанына қысылмады; жанарына жас толған көзі көкке əуелеп, иегі
кемсең-кемсең етті.
Бəкизат жылағанына қысылған жоқ; үйткені көзіндегі қуаныш жасы
еді; ұшы-қиырсыз теңіз ортасында қалтылдаған тоқымдай сеңнің дəл
қазір табан астында бар-жоғын да сезген жоқ; үйткені бұл өзін түндегі
алапат дауылда Жəдігердің бойындағы жылумен жан сақтап аман
қалған бір жапырақ кіп-кішкентай құс сезінді; қол орнында қанат,
қаласа қазір-ақ көтеріліп ұша алады; ұшып та кетер еді; ұшпайтыны...
ұшпайтын себебі... себебін біледі; се-бе...
Бұған, сірə, бірдеңе көрінді. Басы айнала ма, қалай? Жүрегі лоблып,
санасы сəптіреп, ақылы шатаса бастады ма? Айтса да, мына дүние неге
қараптан-қарап дөңгеленіп барады? Басқасы басқа, ертелі-кеш тас
төбеде мүлəйімсіп мөлиетін де тұратын мына кір-кір сатпақ аспан неге
жермен қоса шыр айналып-айналып, кіндігінен үзіліп гүрс етіп үстіне
құлап түсетіндей, төңкеріліп бара ма қалай?
Əйел дүниенің қарап болғанын көргісі келмегендей, дереу көзін
жұма қалды; қыбыр етуге қорықты; қол-аяғы сірескен қазіргі қалпынан
кішкентай қозғалса да, тас жұмып алған көзін сəл ашса да жаңа ғана
басынан кешкен сұмдықтың бəрі тағы да аумай-төкпей қайталап, мына
дүние сəл сондағыдай қайта дөңгеленіп, аспан дəл сондағыдай қайта
төңкеріліп, бұның өзі де осыдан артық аяғына басып тұра алмай, миы
мəңгіріп, басы айналып құлап қалатындай; сонан қорқып қыбыр етпей
отырып қалған-ды; қанша уақыт өткені белгісіз, шатасқан санасын
əзер биледі; сонда да болса қозғалмай қыбырсыз отырды да, бір кезде
өзіне-өзі келгендей болғасын еңсесін тіктеп еді; сүйтсе, əлгі болымсыз
тірлік уысында тыпырлап жатыр екен; Бəкизат қуанып кетті; қолын
жалма-жан Жəдігердің көкірегінен суыра берді; тұла бойынан жылу
кеткен денеден сыртқа шығар-шықпаста уысындағы кішкентай тірлік
қайта тыпыршыды; бұл жолы кəдімгідей ұшатын қам жасап
талпынатын сияқтанды; Бəкизат бұған қайран; бұның неге бүйтіп
жатқанын білген жоқ; не де болса, бұ да жарық дүниеге жаны құштар
неме; кім білсін, таңмен таласа шыққан Тəңірінің тағы бір жарық күнін
көргенше жаны қалмай аласұра ма? Əлі де болса түктің мəнісіне
түсінбеген əйел тірлік атаулының мінезіне қайран қалып таңданып
отырды да, уысындағы нəрсеге назар аударып қарамастан алақанын
жазып еді; бартиған-бартиған ебедейсіз саусақ арасынан кіпкішкентай сұрғылт нəрсе сып берді; пыр етіп ұша жөнелді; Бəкизат əлі
де түкке түсінбей, таңданып кірпігін қағып қалды; назарын тіктеп
соңынан ілесе қарап еді. Сүйтсе... о, құдіретіңнен айналайын Құдай,
мынау небəрі, болып-болғаны жас сəбидің жұдырығындай ғана
бүржиген кіп-кішкентай сұр торғай. Əлгі халық айтатын жантəсілім
кезде адам кеудесінен құс боп ұшатын шыбын жанның осындай
болатыны-ау?! Жасаған Ие-ау, бұлар осындай сұр торғайды қамыс
арасынан көруші еді ғой! Сосын шөбі күйген сұрқай далада салт атты
жолаушы ер үстінде жол соқты боп, шөл қинап келе жатқанда дəл
осындай кіп-кішкентай торғай көде түбінен пыр етіп ұшатын да,
аспанға шыр-шырлап көтеріліп алып, көз ұшында қанаты лапылдап
жағы талғанша сайраушы еді-ау! Сонда өмір-бақи өз сырын өзі ұрлап
мелшиетін де жататын мылқау далаға лезде жан еніп, тірлік нышан
бергенше осы байғұс шырылдайтын да тұратын еді ғой! Енді, міне,
тағы да сол пақыр мұзға ыққан кешегі үшеудің басынан кешкен барбар оқиғаға куəгер болған жарық дүниедегі жалғыз тірлік! О, пақыр! О,
садағаң кетейін, ана қанаты, сусылдаған кіп-кішкентай қанатын
жанталаса жылдам қағуын көрдің бе? Үш! Үш, пақыр!
Бəкизат жарық жалғандағы өзінің де ендігі қалған жалғыз арманүміті осы бір кішкентай құстың қанат қағысымен ілесіп жоғары өрлеп
бара жатқандай сезді. Тек құдіреті күшті Құдай, пақырдың қанатын
талдырмай, көк теңізді кесіп өтіп, қара жерге аман-есен жетсе жарар
еді-ау? Бəкизат бұнан басқа да көкірегіне оралған тағы талай нəрсені
айтқысы кеп еді; бірақ... бірақ не пайда, дəл айтар жерде көңілі босады
ма, көгілдір ауаға сіңіп қарасы үзіліп бара жатқан кіп-кішкентай тірлік
иесінің соңынан ілесе телмеңдей қараған көздің жанары тағы да
қапелімде жасқа толып, көмейі бүлкілдеп тоқтап қалды. Уысынан пыр
еткен жаңағы кішкентай тірліктің торғай екенін аспанға көтерілгенде
білді. Үміті алданбағанына қуанды. Бəсе, халық қате айтушы ма еді?
Əне! Əнекей, тəннен жан ажырап, кіп-кішкентай тірліктің соңынан дəл
бір Тəңіріге жалбарынып, тілін кəлимаға келтіріп күбірлеген діндар
адамдай, үсік шалып тобарсыған қап-қара еріндер бір-біріне қиыспай,
тілі жеткенше тілегін жолдап сыбырлап тұр. Егер осы сəтте санасы
сəптіреп, ақылы алжаспағанда, кім біледі, Бəкизат жер басқан жандарға
тағы талай нəрсе айтар ма еді? Басынан желтоқсанның қарлы қара
түнін өткізіп, өксігін баса алмай тұрған бейбақ, бəлкім, осынау ай мен
күн астында берекеті кеткен дүниеде құдды қан көрген қасқырдай көзі
қызарып құтырып алған есалаң адамдарға, күллі адам баласына талай
иттігін бетіне басар ма еді? Сонда ол, бəлкім, шынында да əлгі қан
көрген қасқырдай əлдісі əлсізін талап жеп жатқан адамдарға ашынған
ана есебінде: "есалаң сорлы, есіңді жый! Оңың мен солыңа қара!
Басқаны ойламасаң да, ойраны шыққан мына дүниенің ертеңі не
боларын ойласаң еді? Осы дүниеге соңыра, өзінен кейін келетін сорлы
ұрпақтың күні не болатынын ойласаңдар еді",– дер ме еді? Иə, сүйдер
еді-ay! Бірақ оны айта алмады. Есі кіресілі-шығасылы. Теңізі
тартылған, жері азған, елі босқан, енді, міне, арқа тірер азаматынан
айрылған азалы елдің бу да өлім халінде санасы сəптіреген бір бейбағы
ғой.
Аппақ ақ қырау кірпік арасынан əлсіз жанар сығыраяды. О да
көшпенділер ошағында қалған соңғы шоқтай. Сөнер алдында сəулесін
сарыққан əлсіз жанарын əзер көтеріп, жаңа, тап жаңа ғана арыстай
азаматтың кеудесінен құс боп ұшқан шыбын жанның соңынан
телмеңдеп əлі қарап тұр. Көзінде жас. Мөлт етіп омырауға тамған екі
түйір сол бойда мөлдіреп мұз моншаққа айналды. Бірақ оны əйел
сезген де, білген де жоқ. Еріні жыбырлады: "Үш, пақыр!"–деді;
"Берекесі кеткен дүниенің тағы бір қарлы қара дауылын басынан
өткізіп, енді, əне, шығыстан қызарып атып келе жатқан жарық күннің
жаршысындай ұйқысынан жаңа оянып жатқан адамдарға жет!"– деді;
"желтоқсанның тағы бір қарлы қара дауылында бұлар бастан кешкен
кешегі бар-бар шындықтың түгін қалдырмай, түгел айт!"– деді.
"Шырылда!"– деді. "Дүниеде ештеңеге тұлға болмасаң да, бірақ сен
аман бол!"– деді. "Шырылда!– деді. – Шырылда! Шырылда, байғұс!".
Қазақша кітаптар