Şıñğıshan

Merkіt
Merkіt – Şıñğıs han atqa mіner qarsañda Tatar Dalasındağı eñ ataqtı,
sanı mol cәne quattı tөrt taypanıñ bіrі bolğan (qalğan үşeuі – tatar,
nayman, kerey). Merkіtter Baykөldіñ tүstіk atırabı, Orhұn өzenіnіñ tөmengі
ağısı cәne Seleñgі añğarında cayıla qonıstanıptı. Şığısta – qîyatpen,
batısta naymanmen şektesken, tүstіk kөrşіsі – kereyler, al terіstіkte
Baykөl tөñіregіn caylağan Ağaş-elі, yağnî orman cұrtımen ұştasadı. Negіzgі
kәsіbі – mal şaruaşılığı, sonımen qatar añşılıq; azdağan mөlşerde
egіnşіlіkpen aynalısqan. Tөrt tүlіk malı tүgel, bay әrі bağlan bolğan.
Besіnşі tүlіk retіnde bұğı ұstap, cegіnge cәne mіnіske paydalanıptı. Әskerі
mol cәne ağayındas taypalar іşіnde ayrıqşa caucүrek sanaladı.
Merkіtter negіzіnen cetі atağa bөlіngen: udoyıt, ұqır, ubas, qağat, tөdegelіn,
mudan, cîın. Bastı cәne bîleuşі ru – udoyıt, sondıqtan key-keyde calpı
merkіt atauınıñ ornına udoyıt esіmі qoldanıladı. Bұl kezde merkіt –
atalas rular bіrіkken derbes handıq dәrecesіnde sanalğan. Hrîstîan dіnіnіñ
nestor tarîqatın qabıldağan deregі bar, bіraq asıp ketkende bîleuşі tabı,
onda da үstіrt, şarttı tүrde ğana ұstanğan deuge kerek. Tіrşіlіk kebіnde, eñ
aqırı adam attarında eşqanday belgіsі coq, sondıqtan mүlde qate derek
boluı da mүmkіn.
Merkіtter alısıraq kөrşіlerі qoñırattarmen qұda-añdalıq qatınas
ornatqan, naymanmen, kereymen bіrde tatu, bіrde qatu, al qîyatpen aradağı
qatınas kөbіne caulıq orayında bolıptı. Qîyattıñ Qambağay hanınıñ
tұsında өrіs alğan dүrkіn qaqtığıstar Şıñğıs han zamanında bіtіspes kekke
ұlasadı. Aqır tүbіnde merkіt taypası bіrіkken, cañadan boy kөtergen
qarımdı ұlıspen aradağı әldeneşe soğısta auır ceñіlіsterge ұşırap,
qırğın tabadı. Alayda, mүlde qұrıp ketpegen. Atalı cұrt qatarınan
şıqqanmen, atı өşpeydі. Tarîhî derekterde Altın Orda men Şağatay,
cәne odan soñğı handıqtar qұramında cүrgenіn kөremіz. Yağnî, bұdan bergі
dәuіrde osı oraydağı halıqtar arasına taralğan. Keyіngі cekelegen
toptarı başqұrt, noğay, өzbek, tүrkmen, qırğız cәne altaylıq cұrt
arasında kіşі atalar retіnde boy kөrsetedі.
Ecelgі merkіttіñ bүgіngі ataulı әuletі qazaqtağı kerey taypasınıñ bіr
tarmağı bolıp sanaladı.
Nayman
Bağzı zamandağı derektі tarîhî cazbalarda, soğan oray, caña dәuіrdegі
ğılımî zertteulerde Ұlı Tүrіk qağanatı, oğan calğas Kөk Tүrіk, Toğız-oğұz,
Toğız-tatar ұlıstarınan soñ Ұlı Dalanı caylağan әrqîlı ru-taypalar
іşіnde ekі cұrt – kerey men nayman ayrıqşa ataladı. Sanı mol, quatı zor,
әrі şaruaşılığı өrkendegen, mәdenîetі coğarı delіnedі. Eñ bastısı –
qalıptı, өzіndіk memlekettіk qұrılımı bar. Keyіngі batıs tarîhşılarınıñ
qaysıbіrі bұl – tañ qalarlıq, cұmbaq cağday dese, endі bіreulerі
tөñіregіnen alabөten artıqşılıqtı alıs cәne caqın, otırıqşı elderdіñ
ıqpal, үlgіsіne balaydı. Şın mәnіsіnde, cұmbaq eşteñe de coq, bar
kіltîpan dәstүrlі calğastıqta. Ұlı Daladağı үlkendі-kіşіlі atalardıñ
barlığı da keşegі alıp el – Tүrіk qağanatınıñ carqa, bөlşekterі desek,
calpı cұrt kerі ketken, şaldıqqan, tozğan zamanda kerey men nayman
ecelgі babalar mұrasın berіgіrek ұstanıp qalğanın kөremіz. Şaruaşılıq
cөnі, halıqtıq mәdenîet, әleumettіk qұrılım өz aldına, Tүrіk
qağanatınıñ el bîleu, ұlıs ұstau cүyesі de saqtalğan eken. Әrîne, qalğan
qauım da tүp tamırdan tım alıs ketken coq, bіraq eskі negіzdegі caña ұlıs
bolıp ұyısqan kerey men nayman babalar salğan dañğıl, bolaşaqqa
calğasatın berіk arqaudan ayrılmaptı. Aqır tүbіnde, osı kerey men
naymannıñ Tүrіk qağanatınan bastau alatın ұlıstıq ұcımı, bîlіk cүyesі
sayıpqıran Şıñğıs han үşіn caña bіr, ayrıqşa quattı cәne өmіrşeñ
memlekettіk qұrılımdı qalıptauda үlgі cәne әuelgі ұytqı boldı.
Үlken halıq qana emes, kez kelgen ru, taypa bіr kүnde, ğayıptan payda
bolmaydı. Atı şığuı, әygі boluı – qalıptasqan, ordalanğan kezіnde ğana.
Naymannıñ derbes ru retіnde sanatqa cetuі – Tүrіk qağanattarınan soñğı
dәuіr. Ol kezde Bayqal kөlіnіñ tүstіk өñіrіnde boy kөrsetіptі. Kөp ұzamay-aq
Ұlı Dalağa boylay enіp, erkіn qonıstanadı. Segіz-oğұz bіrlestіgіnіñ
qұramında bolğan. X ğasırda tuıstas tүrіk taypalarınıñ, qıtaylar Tszubu
dep atağan caña odağınıñ batıs qanatı sanaladı. Xİ–Xİİ ğasırlarda EktağAltay (bүgіnde Moñğol Altayı) cәne Qara-Ertіsten qîmaqtardı ığıstırıp
şığardı, Xİİ ğasırdıñ orta şenіnde terіstіk bette Enîsey qırğızdarın
talqandap, şekara aymağın Tannu-Ola qırqalarına deyіn keñeytedі. Aqırı
ecelgі tүrіk qonısınıñ aumaqtı bөlіgіn îelenіp, cayıla ornağan eken. Bұl
kezde Qîdan-Lәuo patşalığına cartılay bodan bolğan tәrіzdі. Xİİ ğasırdıñ
әuelgі үşegіnde Lәuo cұrtı ekpіnі qattı Şүrcennen ceñіlіs tauıp, ordalı
baytağınan ayrılğan hanzada Elүy-Daşı qanşama cұrtımen batısqa qaray
auğanda nayman qonısı arqılı erkіn өtedі cәne eleulі kөmek aladı; al
qîdandar bastağan bіrtalay tүrіk ruları Cetіsu tarabına caulau corığına
attanarda naymandar Şığıs Tүrkstanda tұrğan Elүy-Daşınıñ әskerіne
mіnіs atı, soyıs malımen tıñ tınıs beredі. (Bұl tuıstıq baylanıs arada
cetpіs-seksen cıl өtkende basqaşa calğasın tauıptı.)
Şıñğıs han atqa mіner qarsañda Nayman handığı Tatar Dalasınıñ
ortalıq-şığısındağı Qañğay taularınan bastalıp, Han-Altaydıñ
tүstіgіnen өtіp, Kөk-Ertіs pen Qara-Ertіsten ozıp, Zaysan, Tarbağatayğa deyіn
sozılıp catqanın kөremіz. Şığısta – kereymen, batısta – Dәştі-Qıpşaq
cұrtı qañlımen şektesken, terіstіgі – tau men tayğa, tүstіgі – qұm men şөl.
Ұlan-baytaq cer, qîsapsız halıq. Naqtı sanı belgіsіz. Bіraq sol kezdіñ
esebіmen alğanda, өte kөp cұrt bolğanı kүmәnsіz. Keybіr derekterge
qarağanda, hrîstîan dіnіnіñ nestor tarîqatına beyіl berіptі. Tөl cazuı
retіnde ұyğır-tүrіk tañbasın paydalanğan. Negіzgі kәsіbі – mal
şaruaşılığı. Azdağan mөlşerde egіnşіlіkpen aynalısqan.
Nayman atauı, bәlkіm, rudıñ alğaş ұyısar kezіndegі mekenі – Altaydan
şığatın Qatın-darîyanıñ bіr salası Nayma өzenіmen baylanıstı degen
pіkіr bar. Ru esіmі ekі bөlіkten tұradı: nay cәne man. «Man» («men») –
zattandıratın, dәlіrek aytsaq, «kіsіlendіretіn» cұrnaq (mәselen, atar-man,
şabar-man, alar-man...). Nay sөzіnіñ eskіrgen bіr mağnası – өtkіr, berіk,
quattı: mәselen, nayza, nayzağay sөzderіndegі tүbіr. Sonda nayman – өtkіr,
cүrektі, qaytpas batır adam degen mağna bermek. Tağı bіr tұspal – kөne
tүrkî «nacı, nayı» – dos, caqın sөzderіnen tuındauı mүmkіn deydі: dos
kіsі, caqın cұrt. Әrîne, mұnıñ bәrі – әdepkі coramal ğana. Qaytkende de,
nayman atauınıñ cәne rudıñ kemі on ekі ğasırlıq tarîhı barı anıq.
Nayman handarı өz esіmderіnen bұrın Bұyrıq, nemese Kүşlүk ataladı
deydі Rәşîd-әd-Dîn. «Bұyrıq» sөzіnіñ mağnası – әmіrşі, al «Kүşlүk» –
kүştі, mıqtı degen sөz dep ayqındaydı. Bұl, atadan balağa calğasqan
handar әuletіnіñ eñ әuelgі mәşһүr tұlğası – İnanış-Bіlge-Bөke han eken.
«İnanış» – senіm degen sөz, al «Bіlge» – ұlı degen mağnada aytıladı
deydі, bәrі dұrıs, tek «bіlgenіñ» mәnіsі keñіrek – danışpan, bіlgіr. Bәrі de
tүrіk tіlіnіñ bayırğı qorınan. Bұl Bөke han – ecelgі bіr zamanda qұdırettі
patşa bolıptı, әlі kүnge әrqîlı taypalardıñ esіnde saqtalğan erekşe
tұlğa, añızdıñ aytuınşa, ğacayıp bіr ağaştan tuıptı deydі Rәşîd-әd-Dîn.
Adamnıñ ağaştan tuuı – qıpşıq cұrtına qatıstı añız, al Bөke – arğı
tarîhtan belgіlі, Ұlı tүrіk qağanı, Әşen әuletіnen, tuma esіmі – Qara ÇurînTүrіk, 576 cıldan bastap Batıs Tүrіk qağanatında өkіm qұrğan, 599 cılı
Şığıs qağanattı da ğұzırına keltіrіp, 604 cılı dүnîeden өtken ataqtı
tarîhî qayratker. Yağnî, nayman handarı – Ұlı tүrіk qağandarınıñ
nәsіlіnen, soğan oray өzderіn ecelgі tүrіk cұrtınıñ tіkeley mұragerі
sanağan.
Rәşîd-әd-Dîn Şıñğıs hanmen zamandas nayman handarınıñ ata-tegіn
taratuda өzara qayşı ekі derektі qatarınan keltіredі. Mұnıñ soñğısında –
«bağzı zamandağı Bөke» han keyіngі Tayan-han men Bұyrıq-hannıñ tuğan әkesі
delіnedі. Bұdan bұrın ol ekeuіnіñ әkesі – Әnîyat-qağan dep kөrsetken
bolatın. Sіrә, ataqtı tarîhşı өzі sүyengen әrqîlı derektegі, үnemі
qaytalanıp otıratın Bұyrıq esіmіne oray cañılısqan. Bіz «bağzıdağı,
añızğa aynalğan» Bөke han turalı ayttıq, al Bөkemen qosar esіm retіnde
berіlgen İnanış-Bіlge handı odan kөp keyіn casağan, ekіnşі bіr kіsі, sіrә,
Şıñğıs hanmen zamandas Tayan men Bұyrıqtıñ arğı atası, al Әnîyat-qağan –
tіkeley өz әkelerі dep bіldіk.
Sonımen, Rәşîd-әd-Dînnіñ atap kөrsetuіnşe, Şıñğıs hannan bұrınğı
zamanda Nayman ұlısınıñ hanı – ağayındı Narqış-Tayan men Әnîyat-qağan
eken. Beybіt kүnderde qatar qonıp, soğıs kezіnde tіze qosa şayqasadı.
Әnîyattıñ kөñіlіnde key bіr kezderde alalıq bolsa kerek, bіraq cası үlken
ağa Narqış-Tayan bіrlіkten aynımay, qanday cağdayda da іnіsіn bauırına
tartıp otıradı. Bұlardan soñ naymannıñ bîlіgі Әnîyattıñ ekі ұlı Tayan men
Bұyrıqqa kөşedі. Eldі ekіge bөlіp, araları acıraptı. Әuelde renіşke col
bergen – үlken ağa Tayan bolsa kerek. Bar pәle әkeden qalğan әldebіr qұmağa
talastan bastalğan eken. Bіrde ekі ұlıs kezdeysoqta bettesіp qaladı. Kөş
үstіndegі Bұyrıq qona cayğasqan Tayannıñ ordasına tım caqın, canasa,
sүykese өtedі. Tayan han Bұyrıq bauırı ayaldap, sәlemdesіp, erulіk cep keter
dep oylağan eken, toqtamay өte şığıptı. «Qonaq kүtemіz dep qamdanıp edіk,
endі erulіgіmіzdі өzіmіz ceyіk», – deydі qattı keyіgen Tayan. Sonda, mol
dastarqan bası, әn men cır үstіnde Qұba-tegіn degen kіsі, әlde cırau, әlde
han әuletіnіñ kence bұtağınan, kүyіnіp tұrıp aytıptı: «Bayağıda, Әnîyatqağan men Narqış-Tayan qanattasıp qatar cүrdі, bіzdіñ el ұcımdı boldı,
camandar kөterіlіp, qatındar qұtırğan coq, cұrttıñ eñsesі coğarı boldı.
Mına ağayındı ekeuіñ bіr bұqanıñ qos mүyіzіndey, acıramas tuıs edіñ,
endі ekі ayrılıp otırsıñdar. Bauırlas ekeuіñde bіrlіk bolmasa, arası
aşılğan el kіmge senedі, kіmge qaraydı. Qîlı zaman tusa, qara nor qalıñ
naymannıñ kүnі ne bolmaq?!» – deptі. Sonda Tayan-han qızara terşіp tұrıp
ayttı deydі: «Bұyrıq-hanğa menіñ sәlemіmdі cetkіzіñder. Qatelіk menen
eken. Eru casap, bіzdі kүtsіn. Өzіmіz baramız», – deptі. Bұyrıq bәrіbіr
îlіkpeydі. «Kөpke belgіlі mәtel bar ğoy, «Ұlıq bolsa da ұğımı kem, – Ataqtı
bolsa da aqılı coq», – degen. Onday kіsі mañdayına tas tîgenşe tәubağa
kelmeydі. Amandıq bolsa, kөrіse catarmız!..» – deptі de, үdere kөşіp, alıs,
aulaq qonıptı. Kөzі tіrіsіnde әkelerі Әnîyat-qağan aytqan eken: «Menіñ
bіluіmşe, Bұyrıq-han eşqaşan da ağasımen bіrlіkte cүre almaydı. Bұyrıq
– qasqır qoñın oyıp, şabın carğanşa şөkken ornınan qozğalmaytın tүye
mіnezdes», – dep. Ağayındı ekeuі qayta qosılmaydı. Tіptі, Şıñğıs hanmen
almağayıp kүres kezderіnde de әrqaysısı өz ұlısımen ğana bolıptı.
Aqırı, ekі bөlіk el kezegіmen qîrap ceñіledі, bası bіrіkpegen ağayındı ekі
han da bүkіl әuletіmen qaza tabadı.
Qırğınğa ұşırasa da, qarasını azaymağan qalıñ nayman bұdan soñğı
zamanda tөrt ұlıs şegіnde bіrdey үlken ıqpalğa cetedі. Ataqtı qolbasılar,
belgіlі әmіrler şıqqan. Uaqıt oza kele, Qıtay, İran tarabındağı qauım
tіlіnen, saltınan ayrılıp, cergіlіktі halıq arasında cұtılıp ketedі. Tek
Coşı ұlısı men Şağatay ұlısında ğana nәsіl-tegі, atau esіmіmen saqtalıp
tұrıptı. Ұlұğ ұlıstar ıdırağannan soñ derbes handıqtar qұramında
cүredі, aqırı bіrіnde az, bіrіnde kөp mөlşerde osı oraydağı tuıstas өzbek,
noğay, qaraqalpaq, qırım-tatar, başqұrt, qırğız halıqtarınıñ qұramına
qұyıladı. Ecelgі nayman cұrtınıñ өzіnіñ tuma atauın saqtağan eñ үlken
bөlіgі Dәştі-Qıpşaqta qaladı cәne bүgіnde qazaq halqın qalıptağan, sanı
mol, negіzgі taypalardıñ bіrі bolıp esepteledі.
Osı naymannan şıqqan, alaş tarîhında tanımal tұlğalardıñ keybіrіn
atay keteyіk: HVІІІ ğasırdağı qazaqtıñ bas batırı, qolbası, memleket
qayratkerі Qarakerey Qabanbay, HVІІІ ğasırdağı belgіlі bî, sayasatker Qu
dauıstı Qұttıbay, HVІІІ ğasırda casağan ataqtı cırau Aqtamberdі batır,
Abılay zamanındağı coñğar–torğauıt–qırğız soğıstarınıñ qaһarmanı
Kөkcarlı Baraq, HІH ğasırda casağan Dulat aqın, HH ğasır, Sovetter
tұsında casağan, eñbek etken qoğam qayratkerі, tarîhşı Mұhamedcan
Tınışbaev, aqın Іlîyas Cansүgіrov, kompozîtor Mұqan Tөlebaev, ğalım, tіl
mamanı Sәrsen Amancolov, cazuşı Әzіlqan Nұrşayıqov, eñbegі HHІ ğasırğa
calğasqan cazuşı Qabdeş Cұmadіlov, tіlşі ğalım Altay Amancolov...
Kerey
Kerey – arıdağı Ұlı Ğұn memleketі, berіdegі Ұlı Tүrіk qağanatınıñ tүp
mekenі, keyіnde Tatar Dalası atauımen mağlұm bolğan keñbaytaq үstіrtte
ecelden qalıptasqan іrgelі taypalardıñ bіrі. Eskіlіktі Qıtaydıñ “Tszîn şu”
– “Tszîn tarîhında”, mîlәdî 284 – 287 cıldar oqîğasın bayandau
barısında Ğұn ұlısınıñ ұytqısı bolıp tұrğan on toğız arıstıñ
qatarında “helay”, “heylan” deytіn taypa atauı tañbalanğan. Kerey (kereyt)
dep ayğaqtaydı HH ğasırdağı qıtay ğalımdarı. Ecelgі tarîhnamanıñ
aytuınşa, keyіngі kerey (helyan, tsyuylyan) – şınında da kөne ğұn cұrtınıñ
tіkeley ұrpağı. Bұl kerey qañlımen ekeuі bіr halıq dep kөrsetedі.
“Batıstağı bөlіgі qañlı atansa, şığıstağı cұrtı kerey atandı”, – deydі.
Yağnî arğı zamanda bұlar Qañğalı (Tele–Gaogүy) bіrlestіgіnіñ qұramında
boldı degen sөz. Sonımen qatar, zertteuşіlerdіñ bayıbınşa, keyіngі kerey
taypası, Kerey patşalığı bұrnağı Tүrіk qağanatınıñ sabaqtas mұragerі
bolıp tabıladı. “Olar halqınıñ kөptіgіmen, әskerіmen cәne bağzı
zamandağı handarımen dañqtı boldı”, – dep cazadı Rәşîd-әd-Dîn.
“Taypanıñ tүp atauı – kerey, “d” (”t”) cұrnağı – kөptіk belgі, sondıqtan da
kereyt atandı”, – dep cazğan Іşkі moñğol oqımıstısı Sayşîyal, eskіlіktі
qıtay derekterіne sүyene otırıp.
Şıñğıs han atqa mіner qarsañda teñіzdey tolqığan ұlan-ğayır cұrttağı
tuıstas, qanattas taypalar іşіnde kerey men naymannıñ sanı mol, ayrıqşa
quattı, әrі өzіndіk memlekettіk qұrılımı bar, qatarınan ozıq, bәsіre
mәdenîetke cetken, eñ kөrnektі cұrt bolğanı arğı-bergі barlıq tarîhta
atap aytıladı. Damığan şaruaşılıq, qalıptı tіrşіlіk өz aldına, ұlıstıq
qұrılımğa oray, belgіlі bіr deñgeydegі bîlіk cүyesі, “Eke tөre” attı ұlıstıq
zañ үlgіsі, memlekettіk mөr, yağnî tañbalı carlıq, naqtı qұcat negіzіndegі
іşkі-sırtqı qatınas tәrtіbі cәne үyrenşіktі cazu үrdіsі qalıptasqan eken.
Kerey (kereyt) cұrtınıñ өzіndіk rulıq esіmіmen tarîh sahnasında ataqqa
şığuı – Toğız-oğұz ұlısı ıdırağannan (840) soñğı kezeñde. Osı zamandağı
qıtay derekterіnde Toğız-tatar bіrlestіgіnіñ qұramında tatar, nayman,
merkіt rularımen qatar ataladı. Bұdan soñğı, aumalı-tөkpelі dәuіrlerde
Ұlı Daladağı qım-qîğaş soğıs, tañbalı tauarîhtıñ bel ortasında
cүrgenіn kөremіz. Al HІ ğasırda casağan arab tarîhşısı Abul Faradc
Şığıs cұrttarınıñ şecіresіn bayanday kele, 1007 cılğı eleulі oqîğalarğa
qatıstı, “Іşkі Tүrіk elіnіñ terіstіk-şığıs aymağın qonıstanğan, Kerey dep
atalatın halıq” turalı derek beredі, derbes patşalıq bolıp tұrğan bұl
cұrttıñ ұzın sanı ekі cүz mıñ can eken.
Bұl kezde kerey bağzıdağı tele men kөk tүrіktіñ carqa, bөlşekterіn өzіne
qosıp alıp, әbden іrgelenіp, ecelgі tүrіk qauımınıñ ordalı qonısındağı
eñ eleulі kүşke aynaladı. Tүrіk qağanatına sabaqtas mұrager, quattı ұlıs
ұyıstıru maqsatında cañadan qұrılğan, qıtay cılnamalarında “Tszubu”
dep atalatın, tuıstıs rular bіrlestіgіnde cetekşі orın alıptı. Tatar,
calayır, merkіt, nayman, qîyat, basmıl cәne tarîhî qұcattarda atı
tañbalanbay qalğan tağı bіr taypalarmen tіze qosa otırıp, cat cұrt
basqınşılığına tosqauıl qoyadı.
Toğız-tatar – Tszubu ұlısınıñ өktem Qîdan-Lәuo patşalığına qarsı
tınımsız azattıq soğıstarı H ğasırdıñ ekіnşі carımı, HІ ğasırdıñ ұzına
boyına sozılğan. Өktem împerîya ortaq tu astına toptalğan kөşpendі
taypalar odağın qaytkende de bіrcola tapap tastay almaydı. Basılsa, kөp
ұzamay qayta kөterіlіp otırğan. Aqırı, 1089 cılı Tszubu bіrlestіgіnіñ ğana
emes, bүkіl dalalıq taypalardıñ bas bîlіgі, yağnî dalay-han mәrtebesі keyіngі
tarîhşılar darındı qolbası, kөregen sayasatker dep bağalağan kerey
Moğұzdıñ qolına kөşken eken. Ecelgі qağanat elesі qayta tіrіlgendey
boladı. Quattı kүş cînaqtağan Moğұz (qıtay derekterіnde Mogusı, Mo-kosı) 1092 cılı el іşіne kіrgen qîdannıñ qalıñ qolın tas-talqan qılıp
ceñedі. Ceñіs artı caudı tүre quıp, Lәuo patşalığınıñ şegіne barıp
engen, mұnda tağı da caña ceñіsterge cetken үlken corıqqa ұlasıptı.
Ecelgі dala tolıq erkіndіk alğanday kөrіnedі. Bіraq sayasatı kemel іrgelі
împerîya caña bіr amaldar qarastıra bastaydı. Әrі tөtenşe, әrі ecelgі –
“şağıstıru, іşten іrіtu” sayasatı. Kөp ұzamay-aq Toğız taypa bіrlestіgіndegі
ortalıq toptıñ bіrcola kүşeyіp ketuіnen qauіptengen keybіr rular іrgesіn
aulaq sala bastaydı. Onıñ үstіne bұl kezde qîdanğa kөmekke tu sırt – tүstіkşığıstan Tañğұt patşalığı cәne soğıs aşadı. Aqırı, әldeneşe
maydannan soñ, 1095 cılı Moğұz bastağan Tszubu bіrlestіgі auır ceñіlіske
ұşıraydı. Odaqtas, bauırlas taypalar әrqaysısı өz qamına kөşіptі. Yağnî
Toğız-tatar – Tszubu bіrlestіgі ıdıradı degen sөz. Bіraq dalay-han Moğұzdıñ
tіkeley ğұzırındağı cұrt ceke soğısın odan әrі calğastıradı. Aqırı,
tuıstardıñ kөmegіnen ayrılğan, ekі tarap – qîdan men tañğұt qabattasa
qıspaqqa alğan, auır şığınğa ұşırağan kerey qauımı 1099 cılı bіrcola
basılıptı. Kөp ұzamay, keler cılı tұtqınğa tүsken “bүlіkşіl” dalay-han
Moğұzdı sol, 1100 cıldıñ ekіnşі ayında Lәuo patşalığınıñ Terіstіk
astanası Şîntszîn qalasında, qanşama halıq cînalğan bazar alañında
“lînçî” atalatın “eñ qұrmettі” caza boyınşa bұtarlap şauıp өltіrgen
eken.
Alayda, keyіngі qauımnıñ kүresі odan әrі calğasa beredі. Caña ğasırdıñ
bastapqı şîregіnde Terіstіk Qıtay şegіnde, qîdan men şүrcen arasındağı
teke-tіres cağdaydı paydalanğan dalalıq tүrіk ruları tağı da kөterіledі.
Sөytіp, 1119 cılı Moğұzdıñ mұragerі Boşaucı dalay-han Lәuo
patşalığınıñ bodandığın tәrіk etіptі. 1125 cılı Terіstіk Qıtaydağı
qîdan өkіmі bіrcola qұlap, şүrşіt taypası bîlіkke cetedі. Endі Qara-qîdan
Lәuo memleketі Şүrcen, nemese Tszîn (Şın) patşalığı atanadı. Kүşіne
engen soñ kөp ұzamay-aq ecelgі împerîyalıq sayasattı odan әrі
calğastıradı. Qorğanıs cәne şabuıl soğıstarın qatar cүrgіzgen saqara
cұrtınıñ bastauşı eñ negіzgі qauımı – kerey taypası bolıptı. Şın
mәnіsіnde Ұlı Dalanı basım bөlіgіnde өz bîlіgіn ornatqan Kerey handığı
Şүrcen împerîyasınan mүlde tәuelsіz, derbes ұlısqa aynaladı.
Kereylerdіñ bұl kezdegі tіkeley bodanı әrі berіk odaqtası – qîyat ruı eken.
Alıstağı Cetіsuda cañadan qұrılğan Qara-qıtay memleketіmen aralıqta
da caqsı qatınas ornaydı. Endі dalalıq tүrіk taypalarınıñ bіrazı ecelgі
abadan әulettіñ tіzgіnіn alğan Marqұz-Bұyrıq hannıñ tөñіregіne qaytadan
toptasıptı. Aqırı, 1147 cılı Şүrşіtpen arada tîіmdі bіtіmge qol cetedі.
Alayda, ecelgі cұrt bұl colı da үlken, bіrtұtas ұlıs bolıp ұyısa almaydı.
Sayasatı kemel Şın patşalığı Ұlı Dalada caña bіr aybındı eldіñ boy
kөteruіne qaraptan-qarap otırıp, col bermes edі. Arada үş-tөrt cıl өterөtpeste beybіt bіtіmdі bұzıp, caña corıq aşadı. Osı almağayıp kezeñde
bұrnada eleulі bolğan, endі ağayındar arasındağı anıq өktemdіkke cetudіñ
caña bіr amalın qarastırğan tatar әmіrі Nor-Bұyrıq han, sіrә, şүrşіtpen
bіrge attanğan corıq үstіnde, Marqұz-Bұyrıq handı qolğa tүsіrіp, cauğa
baylap beredі. Şүrcen-Şın patşası Dîgunay (1149–1161) Marqұz handı
azapqa bұyırıp, «ağaş-esekke» şegelep өltіrgen eken. Şүrşіtke qarsı,
calpığa ortaq өşpendіlіk өz aldına, tatar men kerey arasındağı әdepkі
alalıq endі kektes caulıqqa ұlasadı.
Bұdan arğı, Rәşîd-әd-Dîn kuәlandırğan hîkaya – añızğa oraylas, bіraq
Marqұz-Bұyrıq hannıñ kegі qaytarılğan, naqtı oqîğadan tuındasa kerek.
Hannıñ Kөkөtay-Kөrіktі dep atanğan, bet-acarı kөrgen candı tolqıtar,
ğacayıp sұlu qatını bolğan eken. Qazadan soñ bіrşama zaman өtkende,
әldebіr ataulı toy, nemese as kezіnde tatar cұrtına habar saladı: «Men
Nor-Bұyrıq hannıñ toyına soyısqa cүz qoy, on baytal, іşіmge cүz saba
qımız aparamın», – dep. Bұl – bağınış, qұldıq ұru rәsіmі eseptі bolatın.
Aytqanınday, azğana nөkerіmen, cүz qoy aydap, on baytal cetektep, cүz
arbağa tîelgen cүz saba qımızben barıptı. Semіz qoylar soyıladı, tu
baytaldar cığıladı, Nor-Bұyrıq han bastap, barlıq cұrt toy toylauğa
kіrіsedі. Sөytse, cүz arbadağı cүz sabanıñ іşіnde cүz batır casırınıp
otır eken, keler mezette terіnі tіlіp, tүgel sırtqa şığadı da, tatar ordasın
oyran qıladı, Nor-Bұyrıqtı өltіrіp, qalğan cұrt – begі men nөkerіn tağı
qırıp saladı. Sөytіp, Kөkөtay-Kөrіktі kүyeuі Marqұz hannıñ kegіn qaytarğan
eken deydі.
Marqұz-Bұyrıq hannıñ өlіmі – 1150 cıl şaması. Bұdan soñğı zamanda
kerey men tatar arası mүlde uşıqsa, kerey men nayman, kerey men merkіt
arası da tatulıqtan alıstağan. Al qîyat pen ekі ortadağı ecelgі tuıstıq,
qұda-añdalıq qatınas bұzılmaptı.
Marqұz-Bұyrıq hannıñ Qұrcaqұz-Bұyrıq cәne Gөrhan degen ekі ұlı
bolıptı. Qұrcaqұz-Bұyrıqtıñ үlken ұlı – Toğrıl, keyіnde Oñ han atanğan,
Şıñğıs hannıñ әkesі Esugey-bahadұrmen anda bolğan, Şıñğıs hannıñ өzіne
өkіl әke bolğan kerey әmіrі. Bұl tөñіrektegі әñgіme – alda.
Şıñğıs han atqa mіner qarsañda kerey – Ұlı Daladağı eñ үlken, sanı da
basım taypa bolğan. Eskіlіktі zerttegen keybіr orıs oqımıstıları іlkіde, Xİ
ğasırda kereyler toğız cүz mıñnıñ tөñіregіnde, yağnî mîllîonğa cuıq
boldı dep bіledі. Sіrә, 1007 cılğa qatıstı naqtı derek – ekі cүz mıñ (can
әlde şañıraq) sanınıñ әserі. Bіzdіñ bayıbımızşa, zamanında sonşama
bolğan kүnnіñ өzіnde ekі ğasırdan astam ұzaq uaqıt boyı, әuelde qîdanmen,
odan soñ şүrşіtpen, atadan balağa, nemereden şөbere, şөpşekke
calğasqan, үzdіksіz, ayausız soğıstar nәtîcesіnde, үnemі cau betіnde, nayza
ұşında bolğan kerey taypası keñіnen cayılıp, үzdіksіz өse almağan. Bіraq
qaşanda өz tұrğısınan ozıq. Bұl kezde, ayttıq, tatar qauımı cetpіs mıñ
şañıraq, calayır cұrtı da іlkіde, Kelүrendegі qıtay qırğınınan bұrın
cetpіs mıñ tүtіn bolıptı; naymannıñ ұzın sanı turalı naqtı, nemese
tұspal derek coq, bіraq calayırdan da, tatardan da әldeqayda kөp bolğanı
kүmәnsіz. Kerey ұlısı da sol sîyaqtı. Әlde seksen, toqsan mıñ, әlde cүz
mıñ şañıraq dep şamalauğa boladı, esebі, kem degende үş cүz elu-tөrt
cүz mıñ can. Ol zamannıñ esebіnde qîsapsız halıq. Өzіnşe өmіr keşken
tұtas bіr patşalıq.
Bұl kezdegі kerey qonısı da ұlan-baytaq. Batısta Qañğay alqabınan –
şığısta Kenteydіñ etegіne deyіngі aralıq; terіstіkte Seleñgі өzenіnіñ
coğarğı ağısınan – Kelүrennіñ bastauına deyіn, aralıqta Orhұn, Tolı
өzenderіnіñ ұzına boyı, ortalıq aymaqtağı Oñğı өzenіn өrley kele,
tүstіkte, ecelgі tүrіk Casıl-өzen atağan Sarı-өzen Huañhenіñ үlken îіnі
Ordosqa deyіngі qanşama cer. Kerey ұlısınıñ qұttı ұyığı – bіzdіñ neşe
mıñ cıldıq tarîhımızdıñ kuәsі, arıda Ұlı Tүrіk qağanatınıñ berekelі
baytağı bolğan Orda-Balıq qalası, keyіnde Ұlұğ ұlıs tu tіkken Qaraqorım
qalası ornağan Qatın-balıq, ol ekeuі de qîrap, tozğan bүgіngі kүnі Kүl-tegіn
men Bіlge-qağan eskertkіşterі saqtalıp tұrğan qasîettі Orhұn өzenіnіñ
boyındağı, aynalası at şaptırım, qara topıraq, kөk şalğındı kîelі
alqap eken. Kerey handarınıñ bas ordası үnemі osı өñіrden aumağan.
Qұrcaqұz-Bұyrıq han Orda-Balıqta otırdı dep cazğan Rәşîd-әd-Dîn.
Bayraqtı cұrttıñ negіzgі kәsіbі – mal şaruaşılığı bolğan. Sonımen qatar,
añşılıqqa ayrıqşa mәn berіlgen. Egіnşіlіk cөnіn de bіlgen eken.
Kereyler şığısta qîyatpen, batısta naymanmen, terіstіk tarapta merkіtpen,
alıs tүstіkte atası basqa tañğұtpen, tүstіk-şığısta oñğıtpen şektesken. Bіz
dәyektep otırğan zamanda merkіtpen caulas, naymanmen dүrdaraz,
oñğıtpen tatu; dos-car, odaqtas qîyatqa үstem, qonısı şalğay, bіraq at ceter
cerdegі tatarmen kektes, al qoñırat, calayırmen qatınas – ıñğayına,
orayına qaray. Tegі bөten, әrі өktem Terіstіk Qıtay – әuelgі Lәuo, keyіngі
Şүrcen împerîyasımen kөbіne-kөp soğıs cağdayında, al qîırdağı Tañğұt
elіmen negіzіnen beybіt qatınasta. Moğұz dalay-hannıñ tұsındağı, bүkіl
Tatar Dalasın, tүgel bolmasa da, negіzgі bөlіgіn bіrіktіru maqsatı cүzege
aspağannan soñğı kezeñde Kerey ұlısı tek өz cağdayın ğana kүyttegen
derbes qұrılımğa aynaladı. Әytkenmen, osı ataulı taypa іşіndegі bіrlіktіñ
өzі toza bastağan eken. Bîlіk basındağı ecelgі әulettіñ sarqını darınsız
әrі dүmşe bolıp şıqtı. Aqır tүbі үlken apatpen ayaqtalğanın kөrіmіz.
Şıñğıs han atqa mіner qarsañda kerey (kereyt) – qonısı keñ, sanı mol,
orda kөterіp, tu tіkken derbes ұlıs qana emes, Tatar Dalasındağı rutaypalar іşіndegі eñ damığan, mәdenîetі coğarı qauım sanalğanın ayttıq.
Kөne tүrіk bіtіgіnіñ ornın basqan, ğılımda ұyğır-tүrіk tañbası atalatın
cazu nұsqası qoldanısta bolıptı. Ұlıs ұcımı, el basqaru cүyesіnde
bağzı qağanat zamanındağı ecelgі coralar men tөre zañdarı өz calğasın
tapqan sîyaqtı. Caña zamandağı zertteuşіler kerey men naymandı Ұlı Tүrіk
qağanatınıñ bіrden-bіr mұragerі cәne qağanat үlgіsіn Şıñğıs han
împerîyasına ұlastıruşı kөpіr boldı dep bіledі.
Rәşîd-әd-Dîn: «Kerey cұrtına İsa Mәsіhtіñ uağızı cetken eken», – dep
cazadı. Sırttay aytılğan derekterge qarağanda, Kerey handığınıñ
hrîstîan dіnіnіñ nestor tarîqatın maqұl kөruі – Xİ ğasırdıñ bastapqı
cıldarı. Yağnî, Şıñğıs han zamanı, dağdarıs pen kүyreuden ekі cүz cıl
bұrın. Sonşama uaqıt boyı şoqındı bolğan sîyaqtı. Kereyden keyіn,
nemese olar da osı şamada, nayman, merkіt, oñğıt ruları da nestorhrîstîan dіnіne kөşіptі. Bіz tarîhta tañbalanğan derektі tүbіrіmen terіske
şığarmaymız. Bіraq tұtas ekі ğasır boyı ұstanğan dіn halıqtıñ tұrmıstіrşіlіgіne, әdet-ğұrpına belgіlі bіr ıqpal casauı kerek qoy. Basqanı bılay
qoyğanda, caña dіnge kөşu – adamdardıñ esіmіn cañartudan bastaladı.
Mәselen, hrîstîan dіnіn kүnі keşe ğana zorlıqpen qabıldağan tүrіk tektі
yakuttar men şıbaştar tұrıptı, erіktі slavyan nәsіlі orıstardıñ өzіnіñ atıcөnі bastapqı ұlttıq tamırınan acırağan, nәtîcesіnde әuelgіler qara
İvan bolsa, bұlar sarı İvan bolıp şıqqan, al mұsılmanşılıqqa kөşken
bіzderdіñ esіmіmіz tүgelge cuıq arab-semît negіzdі. Kerіsіnşe, Şıñğıs han
zamanındağı, ekі ğasır boyı şoqındı boldı degen merkіt pen oñğıt, kerey
men naymannıñ hanınan qarasına deyіngі aralıqtağı, tañba tүsken ondağan
esіmnіñ іşіnde ğayrî dіnge canasatın, tүrіktіk emes bіr de bіr kіsі atın
ұşırata almaymız. Dәstүr-saltında da bұrınğı tүrіktіk, ecelgі kөşpendі
qalıptan tıs eşqanday bөgde sıpat kөrіnbeydі.
(Şığıstağı kөşpendіler arasında hrîstîan dіnіnіñ ayrıqşa өrіs aluı
turalı әñgіme – krest corıqtarı kezіnde tarağan laqap; keyіngі, hrîstîan
qauımı әlemdіk өktemdіkke cetken kezdegі үsteme, ruhanî ekspansîya
өtkendegі cіptіk tүtіndі qordalı qoñısqa ұlastırdı, caqın kezeñde
tүgeldey canıştaluğa, odan qalğanı caña dіnge kөşuge tîіs cabayılardıñ
az-maz sana, tүysіgі bar keybіr toptarı bağzı zamanda kәdіmgі hrîstîan
bolıptı-mıs! Mәselenіñ ekіnşі bіr ұştığı – bұl cұrt İsa Mәsіh іlіmіnen
quat alğan sebeptі әldenendey mәdenîetke cettі degen baylam. Aynalıp
kelgende, osınıñ bәrі – kәdіmgі otarşıldıq îdeologîyanıñ tұrpayı bіr
kөrіnіsі ğana.)
Sonımen, bұrınğı-soñğı Batıstıñ ğayrî dіn, astam pîğıl cetegіndegі
oqımıstıları ayrıqşa tұzdıqtap, qattastıra aytatın mәselesі – merkіt
pen naymannıñ, kerey men oñğıttıñ nestor-hrîstîan dіnіnіñ adal үmbetі
bolğandığı turalı bayıp, baylamdar – otarşıldıq qîyaldan tuındağan,
tүp deregі şatqayaq, ğılımî negіzі tұrlausız әsіre derek, artıq laqap bolıp
sanaluğa tîіs. Şet cұrttıñ calañ sөzіne emes, osı ru-taypalardıñ sol
kezdegі tіrşіlіk kebіne, adamdar arasındağı qatınas, әrqîlı oqîğalar
tіzbegіne qarasaq, mүlde basqaşa qorıtındı casauğa tîіspіz. Tegі, bіr
zamanda bîleuşі top әues kөrgen cat ağımnıñ atı bar da zatı coqqa caqın,
al calpı cұrt tek ecelgі tәñіrі dіnіn ğana ұstanğanı kөrіnedі. Mұnıñ tağı
bіr ayğağı – keyіngі zamanda bұl ataulı cұrttıñ eşqanday qarsılıqsız
îslam dіnіne kөşuі bolsa kerek.
Rәşîd-әd-Dîn bұl kezdegі kerey taypası үlken-үlken altı ruğa bөlіnetіn edі
dep cazadı. Bұlar: kereyt, cırqın, qoñqayıt, saqayıt, tұmauıt cәne albat
ataladı. («Tүgel tarîhtıñ» tağı bіr tұsında osığan үsteme retіnde qırqұn
ruı tұr, bіraq bұl үlken ata іşіndegі kіşі bұtaq boluı da ıqtîmal.) Bүkіl
taypağa өz esіmіn bergen, nemese bastı ataudı îelengen cetekşі ru – kereyt
eken.
Kerey (kөpşe, cînaqtı tұlğası – kereyt) atauınıñ şığu tegі turalı әrqîlı
coramal bar. Rәşîd-әd-Dîn keltіrgen añız boyınşa, bayağı zamanda bіr
patşanıñ cetі ұlı bolıptı, bұlardıñ bәrіnіñ de tүsі ker, yağnî qұbaqan
eken. Bұl, qazaq tіlіnde kүnі bүgіnge saqtalğan sın esіm sөzdіñ mağnası –
Rәşîd-әd-Dîn ұğındırğanday, qoñır (orısşa audarma boyınşa «smuglıy»
– qaratorı) emes, Әbіlğazı-bahadұr-han şecіresіndegі, «qoñırqay»
mağnasında bүgіngі qazaq tіlіnde saqtalğan «baran» da emes (әldebіr orıs
zertteuşіlerі bұl “barandı” sol qalpında, “baran”, yağnî “qoy” dep
audarıptı), kәdіmgі “ker” ğoy – ker at, ker-qұla, qara-ker cılqı, ker betege,
ker dala degendey. Mіne, osı ker tүstі cetі ұldıñ ұrpağı kerey atanıptımıs. Keyіngі tarîhşılardıñ payımınşa, kerey esіmі – bұl rudıñ әuelgі
mekenі boluğa mүmkіn cer – Sayan taularınıñ terіstіk betkeyіnen bastau
alatın Uda (bіz qarastırğan kartada İya) өzenіnіñ arnalı salası Kerey
өzenіnen tuındağan. Әbden qîsındı. Qıtay derekterі kereyler ҮІІ–ҮІІІ
ğasırlarda Baykөldіñ batısı, Kem (Enîsey) өzenіnіñ bastau añğarında
qonıstandı dep kөrsetedі. Osımen qatar, tağı bіr tұspal. Keyіngі qazaqta,
taqau kөrşіlerі arğın men nayman әzіldep, nemese qıcırtıp aytatın sөz
bar, kereydіñ atası ker ît degen. Bұl lepes “kereyt” nұsqasın tұrpayı
taldau kөrіnuі mүmkіn. Al şındığında, qadım zamandağı kөşpendі qauım
ұğımında ît ayrıqşa qұrmettі maqұlıq bolğan. Өzara tұqımdas ît pen
bөrіnі qasterleu cәne kîe tұtu mîlәdîge deyіngі ІІ–І mıñcıldıqta dalalıq
cun taypalarında dәstүrge enіptі. Keyіnіrektegі Ğұn men Sәnbîde ît tұqımı
qasîettі sanaladı. Soğan oray, ecelgі tүrіk halıqtarınıñ әpsana,
añızdarında ît pen bөrі tuıstas qana emes, sînonîmdes ұğım bergen
(mұnıñ bіr kөrіnіsі – bүgіngі qazaqtağı, “qasqır” ornına qoldanılatın
evfemîzm – “ît-qұs”). Bayağı altın-әulettіñ tүp anası Alan-Qұbanıñ
qұrsağına şañıraqtıñ cabığınan tүnde tүsetіn nұrlı sәule әuelde sarı
cүzdі kіsі beynesіnde kөrіnіp, aqırı, tañ aldında sabalaq sarı ît (tîesіlі
qazaq әpsanasında bөrі) keypіnde esіkten şığıp ketetіn edі ğoy. Mұnda da
sol tұrğılas añız: kerey ker îtten tuğan. Sarı ît – ker ît. Bіraq bөrcіgen
(bөrcіgіt) әuletі ît tұqımı emes, bөrі nәsіlі sanaladı, yağnî kerey de bөrі
tektes. Tүptep kelgende, bağzı bіr zamanda bөrіden tuğan tүrіk әuletі
cөnіndegі añızğa barıp tіrelemіz. (Osı orayda N. Arîstov qazaqtar aytadı
dep keltіrgen, “qırğız qızıl îtten tuğan” degen sөz – kemіsіtu emes, arıdağı
tektes әpsananıñ өz ortasında tәrіk bolğan bіr cañğırığı dep bіluge
tîіspіz.)
Ұlı Daladağı ecelgі tүrіk qauımınıñ qaytadan ұcımdasuı kezeñіnde
Kerey patşalığı Şıñğıs hannıñ ұlılığına ұytqı boldı. Tүptіñ-tүbіnde
bіrtұtas ұlıstıq qұrılım colına qұrbanğa şalındı. Alayda, Şıñğıs han
men Toğrıl–Oñ hannıñ arasındağı qantөgіs soğıstar kezіnіñ өzіnde kerey
taypasınıñ bіrşama bөlіgі, cekelegen іrі tұlğaları bolaşaq ұlı qağannıñ
cağında bolğanın kөremіz. Aqırı, kerey cұrtı үlken qazağa ұşıraydı,
handığı qұlap, bіraz halqı әr tarapqa bıtıraydı. Әytkenmen de kөp
ұzamay-aq Şıñğıs han ordasınıñ өzіnde әceptәuіr ıqpalğa cetіptі. Cәne
negіzgі әsker qұramına qosıladı. Qıtay derekterіnіñ aytuınşa, 1204 cılı,
Tayan han men Camұqa gөrhan bastağan qalıñ qolğa qarsı attanğan Şıñğıs
han әskerіnіñ basım bөlіgі – kerey cұrtınan eken. Ataqtı Sүbіtaybahadұrdıñ ceke mıñdığı kerey men nayman, merkіtten qұralğan (“Yuan
şî”). Sonımen qatar, ağayındı Şîraqұl (Sarıqұl) cәne Tobұqa noyandar
Şıñğıs hannıñ tuınıñ astında mıñbası bolğan, osı dәrecedegі Dayırbahadұr Sartauıl corığında ayrıqşa kөzge tүsіptі. Al Toğrıl hannıñ
batısqa ığısqan bіr balası (әlde nemeresі) Taybұğa Sіbіr handığınıñ
negіzіn saladı, bіraq aqır tүbіnde ol da Şıñğıs hannıñ dәrgeyіne bas ұrıp,
keñşіlіk alğan.
Bұdan soñğı zamanda kerey tөrt ұlıstıñ qұramında da kөrіnedі. Ecelgі
taypadan belgіlі qolbasılar, bүkіl ұlıs tіzgіnіn ұstağan ataqtı memleket
qayratkerlerі şığadı. Mәselen, bolaşaq ұlı qağandı Temucіn kezіnen
caqtap, eñ qîın kүnderde qasınan tabılğan kerey Şıñqay Eke Ұlısta әuelі
Şıñğıs hannıñ өzіnіñ senіmdі serіgі, arnayı, asa cauaptı şarualar
atqaratın ұlığı, odan soñ, Өketay, Kүyіk handardıñ tұsında ұlıs begі
bolğan. Al Marqұz-Bұyrıq hannıñ nemere qızı, Şıñğıs hannıñ kence ұlı
Tөlenіñ bәybіşesі Sұrğaqtan-bîke bүkіl împerîya өmіrіne ayrıqşa ıqpal etіp
otırğan, әrі keyіngі, carım dүnîenіñ tağdırın şeşken tөrt alıp tұlğa:
Ortalıqta өkіm qұrğan Mөñke men Qұbılay, Arıq-Bұqa qağandar hәm
İrandı caulağan Qұlağu hannıñ anası bolğan.
Tatar Dalasındağı dүrbeleñ men bұlğaq nәtîcesіnde şaşıla tozıp,
qarasını kemіgenіmen, arada carım ğasır өtpey qaytadan eñse cazğan
kerey taypası үlken әskerî quatqa cetedі. Ұlı împerîya ekіge carılıp,
әuelde Qұbılay men Arıq-Bұqa, oğan calğas Qұbılay men Qaydu
arasındağı qırıq cıldıq qırğın bastalğanda Ұlı Daladağı, DәştіQıpşaqtağı kerey, tuıstas naymanmen bіrge, Arıq-Bұqa qağannıñ, Qaydu
hannıñ negіzgі casaqtarın qұraptı. Keyіnde bіr bөlіgі Moğұlstan şegіnde,
bұl taraptağı cetekşі dulat taypasımen bіrge Әmіr Temіrge qarsı soğısadı
cәne ұzaqqa sozılğan dүrkіn maydanda ayrıqşa qırğınğa ұşıraydı.
Kereydіñ negіzgі tobınıñ ğұmır keşuі Altın Orda tarîhımen baylanıstı.
Qaytkende de eleulі, үlken ru qatarınan şıqpağan.
İran men Yuan şegіndegі barlı-coqtı cұrtı, ağayındas basqa da rutaypalar sîyaqtı, zamannan zaman өtkende tүgeldey assîmîlyatsîyağa tүsedі.
Tek şığu tegі bіr Altın Orda, Şağatay ұlısı men Moğұlstan şegіndegі
kereyler ğana өzderіnіñ tіlі men әdet-ğұrpı, tүpkі nәsіlіn saqtap qalıptı.
Keyіngі handıqtar kezeñіnde azdı-kөptі mөlşerde qırım-tatar, sіbіr-tatar,
başqұrt, noğay, qaraşay, әzіrbaycan, өzbek halıqtarınıñ qұramına
qұyıladı. Kereydіñ cekelegen toptarı bүgіnde Altaydağı, Edіldegі cәne ekі
Sіbіrdegі tүrіk tektі halıqtar arasında өz esіmіmen saqtalğan hәm arğı-bergі
qalmaqtıñ torğauıt ruındağı azğana bөlşegі өz atımen ataladı.
Ecelgі kerey taypasınıñ eñ үlken qauımı qazaq halqına ұytqı bolğan cұrt
qatarında, bұlar: aşamaylı-kerey, abaq-kerey, uaq-kerey, nayman
sanatındağı qara-kerey cәne cetіru bіrlestіgіne engen kereyt һәm tabın
ruınıñ qұramındağı caman-kerey, şanışqılı іşіndegі aq-kerey, bayұlı
taypasına kіrіkken tazdar ruınıñ bіr tarmağı castaban (bұl castabannıñ
bіr bұtağı andağұl cәne tұrğılas cәdіk Ortalıq һәm batıs Qazaqstan
şegіndegі bіrneşe rudıñ qұramınan boy kөrsetedі, atap aytqanda, cәdіk:
sіrgelі kөñіrdek, şapıraştı şıbıl, nayman tөrtuıl, qoñırat qұlşağış,
şektі caqayım, şөmekey keldіbay, bayұlı masqar men altın, cetіru
kerderі men cağalbaylı; al andağұl: calayır şumanaq, dulat şımır,
nayman kөkcarlı, şektі esenәlі, şektі canqılış, әlіm tөrtqara, şөmekey
keldіbay, şөmekey balqı, bayұlı şerkeş, berіş baybaqtı qұramındağı
ataulı sүyekter sanatında). Ұlı Daladağı Azamat soğısı kezіnde ayrıqşa
capa şegіp, qîsapsız qırğınğa ұşırasa da, uaqıt oza kele әr taraptan
toğısıp, qayta qұrılğan kerey taypası ұlı corıqtar, odan soñğı tүpkіlіktі
qonıstanu dәuіrіnde cañğıra ұyısıp, bayağı Batıs Tүrіk qağanatı, keyіngі
Kөk Ordanıñ ұyıqtı, qұt qonısın bauırına basqan caña ұlıs – Qazaq
Ordasınıñ qұramına ecelgі esіmі, dүrmektі tobımen qosılğanın kөremіz.
Ecelgі kerey taypasınıñ keyіngі qazaq іşіndegі eñ үlken, ataulı tabı – abaq,
aşamaylı, kereyіt rularınan şıqqan belgіlі tұlğalar bіrşama, atap
aytqanda: XVİİİ ğasırda casağan Baycіgіt kүyşі, XVİİİ ğasırdağı ataqtı
qolbası, Kerey Er Cәnіbek, qolbası Şұbarayğır Qocabergen batır, XİX
ğasırda casağan azattıq cırşısı Nısanbay, kүyşі Beysembі bî (Beceñ),
sazger Segіz-serі, әnşі kompozîtor Bіrcan-sal, XX ğasırda casağan, Şığıs
Tүrkstannıñ derbestіgі үşіn әrqaysısı өz colımen kүresken Ospan batır
men Dәlelhan general, Sovetter bîlіgі tұsında casağan, eñbek etken:
memleket qayratkerі Smağұl Saduaqasov, ұzaq uaqıt Qazaq respublîkasın
basqarğan, әuelde ekіnşі hatşı, keyіnde bіrіnşі hatşı bolğan Cұmabay
Şayahmetov, cazuşılar Sәbît Mұqanov, Ğabît Mүsіrepov, Safuan
Şaymerdenov, tarîhşı Manaş Qozıbaev, mүsіnşіler Hakіmcan Naurızbaev,
Tөlegen Dosmağambetov, suretşі Qanapîya Telcanov, әnşі Ermek Serkebaev,
kompozîtor Erkeğalî Rahmadîev cәne cazuşı, tarîhşı Mұhtar Mağauîn...

Ağaş-elі nemese moñğol tektіler
Ağaş-elі atauı – Tatar Dalasınıñ sırtqı, terіstіk өñіrіnde, negіzіnen
Seleñgіnіñ tөmengі ağısı, Baykөldіñ şığıs qaptalı men tүstіk tөñіregі cәne
Enîsey өzenіnіñ bastauı – ormandı alqapta qonıstanğan ru-taypalarğa
baylanıstı. Calpı esіmі bіr bolğanımen, bұl cұrt әr tektі cәne tұtasa
şektesіp otırmağan, kөbіne-kөp qonıs araları alşaq eken. Ağaş-elі
esebіnde keybіr tүrіk taypaları da ataladı, mәselen, qұrıqan, orman
ұrañqayı degen sîyaqtı, bіraq bұl halıqtıñ basım bөlіgі – tүrіkten tıs,
bүgіnde «moñğol tektі» dep tanılğan qauım. Orman adamdarı, өz tіlіnde
hoyın-îrgen – negіzіnen añşılıq kәsіppen aynalısqan. Mal baqpağan, tөrt
tүlіk degende sarlıq qana өsіrіptі – kөşі-qonda cүgіn artadı cәne sүtіn
іşedі. Bұğı үyretken – kөlіk cәne tamaq. Cılqı ұstağanı turalı naqtı
derek coq, qısta ayaqtarına şañğı baylaydı cәne ceñіl şana sүyretedі
eken. Kîіz үy, şatır degendі bіlmeydі, toqtağan cerіnde ağaş qîıp, saldau
kөterіp, kүrke tіgedі, onısın bұtaqpen, qabıqpen qamsap, dalda casaydı.
Qayıñ sauadı, yağnî qayıñnıñ dіñіn qîğaştay kertіp, tәttі sөlіn tosıp іşedі.
Orman cұrtı өzderіnіñ osı өmіrіn qanağat qana emes, maqtanış tұtadı
deydі Rәşîd-әd-Dîn. Mal soñında cүrudі qorlıq sanaydı cәne qoy baqqan
halıqqa kүle qaraydı eken. Әytkenmen, ormandı alqaptı mekendegen
taypalardıñ barlığı da cauınger bolğan.
Şalqar Dalanıñ, keyіngі qıtay tarîhnaması Tatan dep atağan şığıs bөlіgі
әlmîsaqtan berі tүrіk tektі, tұñğıs-mәncu tektі, moñğol tektі taypalardıñ
şұraylı qonıs үşіn qırqısqan maydan alañı bolğanı mәlіm. Ұlı Tүrіk
qağanatı, tіptі, odan bұrınğı Ұlı Ğұn ұlısı kezіnde bұl өñіr tүgeldey derlіk
tүrіk nәsіlіnіñ îelіgіne kөşіptі. Alıp memleketter ıdırağannan Şıñğıs han
atqa mіngenge deyіngі aralıq – үş ğasırdan astam ұzaq uaqıt boyı bұrınğı
quatı qaytsa da bekem otırğan tүrіk tektі taypalar ecelgі qonısınan
ayrılmağan eken. Tұñğıs, moñğol nәsіlі şaruaşılıqqa qolaylı keñ
daladan şetkerі aymaqtarğa bіrcola tıqsırılğan. «Ağaş-elіnіñ» arğı
tarîhı da osı taytalas cağdaylarğa baylanıstı. Bіz qamtıp otırğan
dәuіrde bұl өñіrdegі, qazіrgі tіlmen aytqanda, moñğol tektі eñ eleulі taypalar
– oyrat, qorı, buryat eken cәne solarğa calğas, qarasını şağın orasұt,
kүştemî, bұlağaşın, keremuşіn ataladı.
Oyrat. Moñğol tektіlerdіñ іşіndegі sanı mol cәne eñ quattı taypa – oyrat
boldı. Enîsey өzenіnіñ negіzgі tarmağı Ұlұğ-Kemnіñ bastau añğarında
qonıstanğan. Tүstіk tarapta merkіttermen şektesіptі.
Oyrat esіmіnіñ tөrkіnі turalı әrqîlı tұspal bar. Bіreuler – «oyra», caqın
degen sөzden tuındadı dep bіledі. Endі bіr payım – «oy» – orman sөzіnіñ
tүrlenuі. Bүgіngі maqұl pіkіr – «oyn arad» – orman halqı degen sөz. Atau
qaytkende de osı «ormannıñ» tөñіregіnen şıqsa kerek.
Oyrattar añşılıqpen qatar, belgіlі mөlşerde mal şaruaşılığın da
îgerіptі. Bұl cұrt mekendegen, Enîsey–Kem-darîyağa qұyatın Sekîz-muren
(Segіz-өzen) alqabı – otı mol, suı mol, tabîğatı da bіrşama tәuіr, tіrşіlіkke
qolaylı өñіr eken. Osı qonısta өsіp-өndіgen el әuelden-aq derbes kүn
keşedі, өzіndіk ұlıs qұrılımın qalıptastıradı. Әlbette, tүrіk әserі, el
bîleuşіlerі bek atanıptı. Şıñğıs han tu kөtergen kezdegі әmіrі – Qұtұqa
bek, azdı-kөptі qarsılıq casağanımen, tım arığa ketpey, bağınışqa
kөnedі.
Oyrattar bұrınğı-soñğı Batıs corıqtarında әsker qұramında
bolğanımen, negіzgі halqı ecelgі qonısınan taban audarmaptı. Yağnî, өz
cұrtında qalıp qoyğan. Tүrіk nәsіlіnіñ qalmaq atandıruı osı sebeptі degen
pіkіr bar. Tүpkі ұlıstağı tүrіk-tatar qauımı tүgelge cuıq Altın Orda,
Şağatay tarabına qonıs audarıp, Qıtaydağı Yuan әuletі endі Mîñ
әuletіmen almasqannan soñğı kezeñde, ecelgі ұytqısı bұzılmağan oyrattar
үlken kүşke aynalıp, dүrk qozğaladı, bұrınğı Tatan өñіrіndegі eñ quattı
taypa ğana emes, derbes ұlıs retіnde, qұdіrettі Qıtaydıñ өzіmen cağalasqa
tүsedі. Aqırı, tınış әrі caylı qonıs іzdegen oyrat qauımı XVİ ğasırdıñ
ekіnşі carımında, bұl taraptağı tүrіk ruların Dәştі-Qıpşaq şegіne
bіrcola ığıstırıp, Coñğar alqabına kelіp ornıqqanı belgіlі.
Oyrattardıñ әuelgі kezdegі rulıq bөlіnіsі turalı naqtı derekter coq, bіraq
bұdan soñğı dәuіrde Dүrbіn-Oyrat – Tөrt Oyrat atanğanı belgіlі. Bұl tөrteu:
dүrbіt, qoşauıt, torğauıt, şoras dep ataladı. Torğauıt – kүzetşі әsker
retіnde Şıñğıs han zamanında, negіzіnen tүrіk tektі, әrqîlı rudan qұralğan
arnayı casaq bolatın, ұlı handar өkіmі bіtkennen keyіngі kezeñde ataulı ru
retіnde derbestenіp, XV ğasırdıñ orta şenіnde үş oyratqa qosıladı da,
teñdes tөrttіñ bіrіne aynaladı, әytkenmen, XVİİ ğasırdıñ bas kezіnde bұl
odaqtan bөlіnіp, Batısqa qaray үdere cılcıp, Edіl-Cayıq boyın aladı,
endі Dүrbіn-Oyrattağı torğauıttıñ ornın hoyıt ruı basadı. Ecelgі oyrat
taypasınıñ tіkeley mұragerі bolıp tabılatın bұl quattı ұlıs Ortalıq
Azîya tarîhına үlken ıqpal casağanı, aqırı tүgelge cuıq qırılıp ketkenі
belgіlі. Ecelgі oyrattıñ qayta kөterіlgen bүgіngі azdı-kөptі ұrpağı Resey
şegіnde, Qıtaydıñ Şıñcañ, Tsînhay өñіrіnde cәne Moñğol ұlısınıñ
Qobda aymağında tұradı. Cîın sanı nebәrі 400 mıñ tөñіregіnde.
Buryat. Buryat (burîat) atauınıñ mәn-mağnası turalı da әrqîlı bolcam bar.
Keybіr zertteuşіler «buraa» – orman cұrtı atauınan tuındağan deydі.
Qalıptı bіr pіkіr – «bөrі» totemіne cүgіnedі, yağnî, burîa – bөrіler, bөrі
әuletі degen sөz. Sonda bұrınğı taypa, keyіngі halıq esіmіn tүrіk-tatar
nәsіldі kөrşіler qoyğan boladı. Osığan oray belgіlі aqîqat – buryat
cұrtınıñ әuelgі rulıq kezeñіnde de, keyіngі, halıq bolıp ұyısu dәuіrіnde
de tүrіk komponentі, tүrіk әserіnіñ ayrıqşa bolğandığı.
Şıñğıs han tu kөterer şaqta buryat – Ağaş-elі aymağında ıqpaldı, үlken
rulardıñ qatarına enbegen. Rәşîd-әd-Dîn tarîhında coq, tek «Qasterlі
şecіrede» ğana ataladı. Buryattıñ bұl kezdegі qonısı – Seleñgі өzenіnіñ
tөmengі ağısı, sіrә, oñ qabaq, Bayqal kөlіnіñ şığıs cağalauı bolsa kerek.
Eke Ұlıs qұramına ağayındas taypalarmen bіr mezgіlde qosılğan. Batıs
corıqtarında belgіlі mөlşerde casaq şığarğanı añğarıladı, Altın
Ordadan soñğı Dәştі-Qıpşaq taypalarınıñ qatarınan kөrіnetіnі bar.
Calpı cұrtı ecelgі mekenіnen taban audarmağan. Uaqıt ozğan sayın
qordalanıp, kөbeyіp, tuıstas moñğol cәne tүrіk rularınıñ әrqîlı
cұqanasın өzderіne qosıp alıp, moñğol tektі derbes halıqqa aynalıptı.
Cekelegen toptar men şaşırağan ru tarmaqtarınıñ (negіzіnen oyrat pen
halhadan tıs qatağan, oñğıt, calayır, үbіr-kerey, torğauıt, darqat, han-
qırğız ataları) mazasız ortalıq daladan aua kөşіp, buryatqa kelіp
qұyıluı, tіptі, XVİİ ğasırdıñ aqırına deyіn toqtalmağan. Bұl kezde buryat
cұrtı Seleñgі, Barğұcın, Añqara өzenderіnіñ boyına cayıla qonıstanıp,
Bayqal kөlіnіñ terіstіk-şığıs, tүstіk-batıs atırabın tүgeldey bauraptı.
Keyіn, ekі otarşıl împerîya – Resey men Qıtay arasındağı cer bөlіsі
kezіnde moñğol tektі qalğan qauımnan acırap, orıs bodandığına berіlgen.
Qazіrde Resey qұramındağı Buryat (bұrınıraqta Buryat-Moñğol)
avtonomîyalıq respublîkasınıñ tұrğılıqtı halqı.
Qorı. Rәşîd-әd-Dîn qorı ruın barğұt, tұmat, tulas rularımen bіr qatarda
ataydı. Osı «Tүgel tarîhta» cәne «Qasterlі şecіrede» qorı-tұmat tүrіndegі
qosar atau da ұşırasadı. Bұl tarapta әrtүrlі coramal, tіptі, şeşіlmegen,
talas tүyіnder bar. Әytkenmen, eñ bastısı – qorı ruınıñ taza oyratmoñğol tektі bolmısı. Qorı qұramına engen kіşі atalardıñ cay-capsarın
taldau eşqanday kүmәnğa col qaldırmağan. Sonımen qatar, anıq tүrіk tektі
tұmatpen qosarlana atalu sebebі әrqîlı taldanadı. Bіr zertteuşіler qorıtұmat atauı – qorılardıñ іlkіde tұmattarğa bağınıştı, tұmat taypasınıñ
qұramına engen basıbaylı cağdayınan dep bіledі. Endіgі bіr tұspal – barğұt
atauı sîyaqtı, tұmat pen qorı da Barğұcın-Toqım өlkesіnde qonıstanğan әr
tektі rulardıñ calpı atauı bolsa kerek, yağnî, qorı-tұmat degenіmіz –
cînaqtı esіm. Bіz alğaşqı tұspalğa beyіmbіz. Qorı ruı quattı tұmat
taypasınıñ oñ qanatı esebіnde bolğan degen derek bar. Әrîne, arğı bіr
zamanda. Xİ–Xİİ ğasırlarda Baykөldіñ şığısı men tүstіgіnde moñğol tektі
qauımnıñ ıqpalı artıp, tұmattar batısqa qaray cılcığanda qorılar
tәuіlsіz, derbes ruğa aynalğan dep bayıptau kerek. Şıñğıs han tu kөtergen,
odan soñ bүkіl Orman cұrtı Eke Ұlısqa bağınış tanıtqan zamanda Qırğız
şegіndegі tұmat pen Barğұcın-Toqımdağı qorılardıñ arası mүlde
alşaqtap ketken.
Bұrınğı-soñğı Batıs corıqtarı kezіnde qorı ruı qaymağı bұzılmay,
ecelgі qonısında qalğanı kөrіnedі. Keyіnde negіzgі tobı buryat halqınıñ
qұramına engen cәne qauım-cұrtqa ұytqı bolğan eñ bastı tөrt arıstıñ bіrі
sanaladı. Sonımen qatar, qorı – tүstіktegі moñğol arasına da sіñіskenі
bayqaladı.
Ru atauı, buryat zertteuşіlerіnіñ өzіnіñ aytuınşa, ecelgі tүrіk tіlіndegі qorı
(qorğau, kүzet) sөzіnen tuındağan eken. Ұlı qağanatqa tәueldіlіk zamandağı
mіndettі qızmet orayınan şıqsa kerek.
Rәşîd-әd-Dîn şecіresіnde cәne qıtay derekterіnde osı ormandı alqapta
casağan, bіraq keyіngі tarîhta aytarlıq іz qaldırmağan tağı bіrneşe ru
ұşırasadı. Bұlar: bұlağaşın, keremuşіn, orasұt, kүştemî, tobas dep
ataladı. Bұl rulardıñ barlığı da uaqıt oza kele, әr taraptağı halıqtar
arasına sіñіsіp ketken.
Bұlağaşın, keremuşіn cұrtı, Rәşîd-әd-Dînnіñ aytuınşa, Barğұcın-Toqım
aymağında casağan. Keyіngі zertteuşіler Añqara, Lөnә өzenderіnіñ bastauı
dep naqtılaydı. Ru atauınıñ negіzі tүrіk tіlіnen. Bұlağaşın – bұlğın
aulauşı, keremuşіn – tîіn aulauşı degen sөz. Tүrіk qağandarı zamanınan
bastap, bağalı añdar auşılığına maşıqtanğan, үlken ұlısqa, onıñ alıs
cұrttarmen sauda aynalısına qacettі ұlpa eltіrі qorın casaytın,
mamandanğan qauımdar qalıptasadı. Nemese, cerі ıñğaylas belgіlі bіr ru,
atalarğa arnayı mіndet cүkteledі. Qaytkende de, atalmış ru esіmderі
sonday, kәsіptіk negіzden tuındağan tәrіzdі. Keyіngі buryat halqınıñ
qұramındağı іrgelі tөrt taypanıñ bіrі bұlağat – osı, ecelgі bұlağaşın
әuletі dep sanaladı. Sonımen qatar, Әmіr Temіrmen aradağı soğıstar
kezeñіnde Moğұlstan ұlısınıñ qұramında bұlağaşı (bұlğaşı) degen ru
bolğanı belgіlі. Keyіnіrekte qazaqtıñ Ұlı cүzі osı Moğұlstan negіzіnde
ұyısqanın eskersek, ondağı azdı-kөptі bұlağaşın qazaq halqınıñ
qұramına qұyıluı әbden mүmkіn. Sonday-aq, bіr kezde Moğұlstan
ıqpalında bolğan Alatau qırğızınıñ Oñ men Soldan tıs, keyіnde
qalıptasqan Іşkіlіk tobınıñ calpı atauı bұlğaşı boluı da oylandırar
derek. Bәlkіm, Іşkіlіkke balanğan ecelgі tөles, noyğұt, deyіt, kesek cәne
basqa rulardıñ carıqşıq, bөlşekterіn әuelde bұlağaşı әuletіnіñ
әmіrlerі bîlegen şığar. Cәne Noğay Ordasınıñ qұramında bolğan, cөncosığı belgіsіz bұlaşa ruı da bұlağaşın atınan eles beredі. Bіzdіñ
taraptı mүlde esepke qospağannıñ өzіnde, ecelgі tүbіn tapqan bұlağaşın
ұrpağı bүgіngі kүnge cetkenіn kөremіz. Al keremuşіn turasında tұşımdı
derek qalmağan. Tek qazіrgі tıba halqınıñ qұramındağı heredyak (tîіn) ruı
sol keremuşіnnіñ calğası bolar degen tұspal bar.
Orasұt (urasut, orsut), kүştemî (kestemî) – moñğol tektі şağın rular, Kemdarîya – Enîseydіñ bastauı, Sekîz-muren өñіrіnde qonıstanğan. Bұlar
moğұldıñ eskіlіktі em-domın, әrqîlı şîpalı şөpterdіñ qasîetіn caqsı
bіledі deydі Rәşîd-әd-Dîn. Yuan dәuіrіnde împerîyanıñ іşkі aymaqtarına
kөşіrіlgen.
Tobas – ecelgі sәnbî cұrtı, tobalardıñ nәsіlіnen sanaladı. Sayan
taularınıñ tүstіk betіn mekendegen. Tүp negіzі tүrіk. Keyіnde moñğol
halıqtarınıñ qұramına endі dep şamalauğa boladı.
***
Sonımen, eskіlіktі tarîhî cazbalarda attarı tañbalanğan moñğol tektі
үlkendі-kіşіlі ru-taypalardı adaqtap şıqtıq. Bүgіnde Moñğol respublîkası
bauır basıp otırğan Ұlı Daladan sırtqarı, ormandı өlkenі meken etіptі.
Sol dәuіrdegі, keyіnde bүkіl әlemdі tіtіretken asqaralı memleket qұrılar
kezeñdegі sayasî oqîğalar men qantөgіs ұrıstarğa qatıspağan, taqau tөñіregіne
eşqanday ıqpal-әserі bolmağan.
Eñ ğacabı – bұrınğı-soñğı tarîhşılar mүlde nazardan tıs qaldırğan
cağday – qazіrgі Moñğol ұlısınıñ negіzgі halqın qұraytın halha ruınıñ
atı da, zatı da coq! Әrîne, coqtan bar payda bolmaydı, Şıñğıs han tu
kөterer qarsañda halha ruınıñ әuelgі bіr ұytqı mәyegі dүnîede bolsa kerek.
Basqa emes, osı bүgіngі atımen. Anıq moñğol tektі, qarasını şamalı, ataq,
dabırasız, beybіt qauım.
Qîsınına qarağanda, tұrğılas basqa da rular sîyaqtı, halha esіmі de cer
atauınan tuındağanı kөrіnedі. Atap aytqanda, bүgіngі Іşkі Moñğolîyanıñ
terіstіk-şığısı, Bұyır-norğa qұyatın Halha өzenіnen. Osı өñіrde, qұdіrettі
tatar taypasınıñ şığıs tarabı, Mançcurîyamen şektes aymaqta casap
catqan şağın ğana cұrt. Sanı az, qarımı kem, mүlde derlіk eleusіz,
sondıqtan da eşqanday esepke enbegen. Tuıstas tүrіk-tatar taypaları
qırılısqan, qîsapsız qan tөgіlgen azamat soğısı, oğan calğas ұlı
corıqtar tұsında şayqalmağan, şaldıqpağan halha eseley өsіp, bұdan
soñğı salqar kөş kezіnde, odan әrі Ұlұğ Ұlıstıñ ornın basqan Tүpkі handıq
astanası – Qıtay elіndegі Beycіnge kөşіrіlіp, keñ dala mүlde derlіk
qañırap qalğanda cılcî qonıp, ecelgі Tүrіktіñ neşe mıñ cıldıq cұrtına
kelіp ornıqqan...
Halha atauı alğaş ret XİV ğasırdıñ soñına qaray kөrіnedі. Yuan әuletіnіñ
aqırğı patşası Toğan-Temіrden keyіngі, caña Moñğol ұlısında altı
aymaqtıñ (şığıs tarapta – şaqar, halha, ұrañqay, batısta – ordos, asut,
tүmet) bіrі osı ataumen atalğan. Nebәrі altı tүmen әskerdіñ sol
qanatındağı bіr tүmen – osı halha aymağınan eken, cîını on mıñdıq
casaq şığara alatın on үş ru: uneget, erçcîgît, basut (besut), dcalaît
(calayır), heregut, horlos (qoralas), horogo, hur-tsohor, huheyt, hatagîn
(qatağan), tangut (tañğұt), uryanhay (ұranqay), sartagut – on үş rudıñ tұtas
qauım emes, cekelegen bөlşek-carqaları bas qұrap, halha cұrtı atanğan.
(Bұlardıñ іşіnde basqa tarapta atalmaytın: uneget, erçcîgît, heregut,
horogo, hur-tsohor, huheyt – tүp negіzі halhağa tîesіlі, өzіndіk atalar dep
şamalauğa boladı.) Calğas zamanda, өz aldına tөrt tүmen bolıp otırğan
Oyrat odağı Batısqa qaray auıp, Coñğarğa bіrcola bekіngennen soñ halha
keñіnen qanat cayadı, 1550 cıldar şamasında ұzın sanı on mıñ
şañıraqqa tolıp, ecelgі rulardıñ şın mәnіsіnde dalada qalğan azdı-kөptі
cұqanasın bіrte-bіrte өzderіne sіñіrіp, tүrіk tektіlerіn orayına îkemdep,
aynalası ekі-үş ğasırda Ұlı Dalanıñ basım bөlіgіn bauırına basıp, «Cetі
qosın Halha» atanadı. Yağnî halha – keyіngі orta ğasırlar, caña tarîh
dәuіrіnde qalıptasqan qauım. Şıñğıs hannıñ tarîhın tanıp, menşіktenuі –
tіptі berіde. Kerek deseñіz, өzderіn «moñğol» dep atamağan. Halha. Ru esіmі –
halıq esіmі cәne ol mekendegen ecelgі Ұlı Dalanıñ endіgі atauı retіnde
qoldanıladı. Halha cұrtı cәne Halha cerі. Al eskіlіktі Qıtay tarîhı cәne
keyіngі Qıtay әkіmşіlіgі tarabınan ğana saqtalğan «moñğol» esіmіn bіrcola
îelenuі – XX ğasırdıñ 20-cıldarında, Resey ıqpalındağı derbes
memleketі carîyağa şıqqannan soñ ğana cәne arğı, qıtay bodanındağı
cұrttı da qosıp alu nîetі bar orıs өkіmetіnіñ nұsqauımen. Әytpese, elі de,
cerі de bұrınğı Halha atauımen qalar edі. XİX–XX ğasırlar şegіnde eñbek
etken, tүrіktanu, moñğoltanu salasında әldeneşe tomdıq, asa mәndі ğılımî
zertteu eñbekter qaldırğan ataqtı orıs ğalımı G.Grumm-Grcîmaylo qazіrgі
halha tүr-tұlğa, dene bіtіmі tұrğısınan da, dәstүr-salt, әdet-ğұrıp, kîіm
үlgіsі, qanday bіr etnografîyalıq sıpat cөnіnen alğanda da Xİİİ ğasırdağı
moñğol halqınıñ tіkeley mұragerі bolıp tabılmaydı («... sovremennıe
halhastsı ne yavlyayutsya pryamımî naslednîkamî mongolov Xİİİ stoletîya») – dep
atap kөrsetken – Zapadnaya Mongolîya î Uryanhayskîy kray, L., 1926, t. İİİ, vıp.
İ, str. 312, 317.
Bіz halhanı kemіtpeymіz, tarîhî şındıqtı ğana aytıp otırmız. Soğan
calğas ekіnşі şındıq – halhanıñ өzgeşe talayı. Aqır tүbіnde kөrnektі
qauımğa aynalğan (caña XX ğasır, tәuelsіzdіk qarsañında calpı sanı 500
mıñğa tartıptı, dese de bұl – cekeley alğanda qazaqtıñ sol kezdegі arğın
ruınan az, nayman ruımen şamalas qana halıq), moñğol tektі cұrttıñ eñ
auır salmağın arqalağan Halha bayağı Şıñğıs hannıñ bіrden-bіr mұragerі
bolıp şığadı. Kommunîstіk qıspaqtıñ eñ qîın kүnderіnіñ өzіnde Şıñğıs
hannan bas tartpaydı, cartılay bolsa da aqtap, Halhanı ұyıstıruşı,
bүgіngі Moñğol memleketіnіñ negіzіn saluşı dep carîyalaydı. Ұyıstırğanı
ras. Әlemdіk împerîya – Eke Ұlıstı cәne bүkіl tүrіk-moñğol cұrtın, al halha
– sonıñ bіr pұşpağı ğana. Tek әuelgі ұytqı – halha ruı emes, keyіnde Halha
atanğan, odan bұrın Tatan – Tatar Dalası dep tanılğan, odan da bağzıda...
Ұlı Tүrіk qağanatı, Ұlı Ğұn өrken cayğan Ұlı Dalanıñ bayırğı halqı –
tүrіk tektі qauım. Ras, tүptep kelgende, ecelgі cұrtımızdı tүrіk, moñğol
dep cіkteudіñ өzі şarttı. Bәrіmіzdіñ tүbіmіz bіr, bәrіmіz de sol Ұlı Dalanıñ
perzentіmіz. Әrîne, bұl sanattıñ bel ortasında bүgіnde moñğol esіmіne
kөşken halha cұrtı da tұr.
Al moñğol tektі basqa taypalar... olar da bүgіngі kүnge cetіptі. Resey
qұramındağı buryat halqın ayttıq. Dүrbіn-Oyrattıñ әr tarapta qalğan
soñğı cұqanasın atadıq. Endіgі eñ үlken qauım – Qıtay Halıq
respublîkasınıñ şegіnde, Іşkі Moñğolîya atanğan, qazіrgі derbes Moñğol
ұlısınıñ şığıs cәne tүstіk-şığıs atırabın beldeuley orap catqan, ol da
ұlan-ğayır өlkede tұratın ecelgі moñğoldar. Bүgіngі cağdayı... әrîne, cat
cұrt telіmіnde, ata-mekende azşılıqqa aynalğan, alıs bolaşağı cәne
bұldır. Orayına qaray bar aytarımız – Yuan zamanınan bastap-aq bұl
tarapta rulıq bөlіnіs mүlde derlіk coyılğan, aymaq, qosın atauları ğana
qalğan, kөbіne әuelgі tarîhtan tıs, keyіngі ataular, tіptі, alda-calda «nayman
aymağı», «onnyut», nemese «çcalaît aymağı» dese, bұl – nayman ruı emes,
oñğıt pen calayır da emes, bіr zamanda naymandar, oñğıt, calayırlar
kөpşіlіk bolğan, nemese bîlіk qұrğan өñіr, al bүgіnde tek qana şarttı atau
dep bіluge tîіspіz. Kerek deseñіz, soñğı, Tsîn dәuіrіndegі qıtay tarîhnaması
Іşkі өlkede sonday esіmdі rular bolğandığınıñ өzіn dәyektemeydі,
mәselen, Nayman, Qoralas, Calayır, Oñğıt (Nayman, Gorlos, Çcalaît,
Onnyut) aymaqtarınıñ atauı – bağzıda, Şıñğıs hannıñ ұlıstı ұyıstıru
colındağı ceñіsterі ұmıtılmas үşіn, qağannıñ on besіnşі ұrpağı, bүkіl
Moñğolîyanı bîlegen eñ soñğı әmіrşі Dayan hannıñ balaları cәne olarğa
calğas nemereler qalıptağan, mekendіk һәm әkіmşіlіk bөlіnіs nışandarı
dep qana esepteydі (“Men-gu-yu-mu-tszı”). Yağnî, arğı zamannıñ өzіnde әuelde
Şığıs împerîya şegіnde qalıp, odan soñ Qıtay qaramındağı bұratana,
bodan cұrt qatarında kүn keşken tүrіk tektі, moñğol tektі іrіlі-uaq barlıq
ru mıyday aralasıp ketіptі. Үlken tүrіk qauımınan şetkerі qalğan, әrі arğı
tegі tuıs desek te, әdet-ğұrıp, salt-dәstүrі, tіlіne deyіn bөlek basqa bіr cұrt
arasındağı azşılıq bolğan sebeptі, zamannan zaman өtkende, olardıñ
barlığı da qatardağı moñğol bolıp şıqqan. Cәne bұl – sol dәuіrge tәn
bіrcaqtı ğana qұbılıs emes. Tүrіk nәsіlіnіñ qaynağan ortasına tүsken, anıq
moñğol tektі oyrat pen buryat, tіptі, tүbіrі bөten tañğұt pen qara-qıtaydıñ
carqa, bөlşekterі kөp ұzamay-aq taza tүrіk qalpına kөşkenіn kөremіz. Bұl –
әlemdegі bұrınğı-soñdı halıq ataulınıñ qalıptasu colındağı әdepkі
zañdılıq. Tүrіk, moñğol ğana emes, slavyan nәsіlіne de, roman, german
nәsіlіne de qatıstı sөz. Kerek deseñіz, eşqaşan toqtalmağan, belgіlі
mөlşerde kүnі bүgіnge deyіn cүrіp catqan үrdіs. Cer әlemde bіr ğana tekten
өsіp şıqqan «taza» halıq degen coq. Bіzdіñ qazaq ta sol qatarda.

Caña qұrılım – caña rular
Şıñğıs hannıñ ұlıstı ұyıstıru soğıstarı nәtîcesіnde ecelden ataqtı
keybіr taypalar ekіnşі, үşіnşі qatarğa tүstі, keybіr, qasarısqan rular qattı
qırğınğa ұşıradı, mүlde derlіk tozap ketkenderі, uaqıt oza kele bіrcola
coyılğanı bar, soğan kerіsіnşe, qolaylı cağday, qağannıñ qoldauımen
kүrt kөterіlgen, alğa şıqqan atalar da boldı, bіr sөzben aytqanda, Azamat
soğısı ayaqtalıp, taqau tөñіrektegі barlıq cұrt bіr tudıñ astına qarağan
şaqta, Ұlı Dalanıñ etnîkalıq kartası mүlde basqaşa keyіpke tүstі.
Zayırı, Şıñğıs han үlkendі-kіşіlі ru-taypalardıñ barlığın da әuelgі
derbestіkten ayırğanda, ortalıqtanğan, ұcımdı memleket qұrumen qatar,
tuıstas qauım arasındağı ecelgі traybalîstіk alalıqtı da bіrcola coyudı
maqsat etken edі. Yağnî, ru, taypa bіtkendі өzara aralastırıp, rulıq negіzdegі
tanım ataulını eskіrtіp, kîіz tuırlıqtı qauımdı tұtastırıp, bіr etnosqa
aynaldıru. Keyіngі tarîhqa qarasaq, bұl maqsattıñ carım-cartılay ğana
cүzege asqanın, uaqıt oza kele ecelgі ru-taypalar qaytadan kүş tauıp,
bayırğı atauların cañğırtqanın, key retterde, tіptі, rulıq sayasî qұrılım
retіnde үlken tabıstarğa da cetkenіn kөremіz. Mıñ cıldıq rulıq sananı
bіrcola coyuğa sayıpqıran Şıñğıs hannıñ өzіnіñ ğұzırı cүrmeptі.
Sonımen qatar... rulıq bөlіnіstі mansұq etpek bolğan Şıñğıs han bұrnada
bolmağan caña bіr rulardıñ negіzіn salıp ketken eken. Cıldar boyğı
tarîhî şeru, әkіmşіlіk, ekonomîkalıq cәne sayasî qacettіlіk nәtîcesіnde
emes, carlıqtı pәrmen cөnіmen, өzі de añdamay, erіksіzden... Bұl rular
keyіngі tarîhta torğauıt, qorşı, keşіkten, qұsşı, bolatşı, kөnşі, tama dep
ataladı.
Arğı zamandardıñ өzіnde әskerî kөsem, odan soñğı el îesіnіñ qarulı
casağına qosımşa, arnayı qauіpsіzdіk tobınıñ boluı tabîğî cağday.
Mұnday senіmdі casauıl bіzdіñ kөşpendі cұrtta nөker atandı. Mağnası –
dos, serіk. Yağnî, kөsemge eñ caqın kіsі. Ru, taypa ұlğayıp, basqa
ağayındarmen bіrlese, ұyısa kele ұlısqa aynalğan zamanda aqıldas,
serіktes nөkerler bîleuşі tap dәrecesіne kөterіledі de, tіkeley kүzet
qızmetі arnayı casaqqa cүkteledі. Bolaşaq Şıñğıs han–Temucіn-bahadұr
atqa qonğan kezdegі әuelgі erіktі nөkerler keyіnde tүgeldey qolbası noyanğa
aynaldı, sonımen qatar, endіgі el îesіnіñ caña, kүzet әskerі qalıptasuğa tîіs
edі. Temucіn alğaş ret bîlіkke îek artqan şaqta bұl arnayı casaqtıñ ұzın
sanı cүz elu cauıngerge cetіptі. Mұnday kүzet casağınıñ bastapqı
nұsqasın өzі qızmetіnde bolğan kerey Oñ hannıñ үlgіsіmen qұrğan sîyaqtı.
Oñ hannıñ casauıl әskerі әldeneşe cүz, bәlkіm, bіrneşe mıñ alaman bolsa
kerek. Bүgіngі tіlmen aytqanda, gvardîya, hannıñ tіkeley ğұzırındağı
tañdama qosın. Torğauıt atanğan. Toruıldaytın, yağnî іşten kүzetetіn,
sırttan qorğaytın әsker. Bіraq Şıñğıs han osı kүzet әskerіnіñ өzіn cañaşa
qalıptaydı. Torğauıt – kүndіzgі kүzet qana. Keşkі kүzet casağı – kepteuіl
atanadı. Әrqaysınıñ auıspas, өzіndіk mіndetі bar. Bұğan qosa qorşı dep
atalatın caña top qұrıladı. Sadaqşı әsker. (Keyіnde eskіrgen «qor»
sөzіnіñ tүbіrі qoramsaq atauında saqtalğan: qor cәne masaq – sadaq oğı.)
Tұtqîıl cau şapsa, alas-kүleste dұşpandı alıstan atqılap qarsı alu үşіn.
Bұl үş top kүzet әskerі – torğauıt, kepteuіl, qorşınıñ ortaq atauı –
keşіkten boladı. Şıñğıs han aq kîіzge kөterіlіp, bar bîlіktі qolına alğan
1206, barıs cılı keşіkten әskerdіñ ұzın sanı tұtas bіr tүmen – on mıñ
cauıngerge cetkіzіledі. Qağannıñ tañdama casağına qolbası bolıp tuğan
іnі, qarımı qattı Qasar bekіtіledі. Qasardan soñ keşіkten әskerdі onıñ ұlı,
ұzın oqtı Esүñke basqarıptı. Bұl kezde Şıñğıs hannıñ өzі de o dүnîelіk
bolğan. Endі keşіkten kelesі ұlı handardıñ qızmetіne kөşedі. Dәurenі
qaytıp, ordalı ұlıs ıdırasın. Ekі-үş ğasır boyı tұraqtı qızmet atqarğan,
kezіnde әr rudan cînalğanımen, bіrtұtas qұrılım retіnde qalıptasıp
bolğan keşіkten әuletі endі әr tarapqa bөlşektense de, өzіnіñ үyrenşіktі
atauınan ayrılmaydı һәm caña bіr rular retіnde boy kөrsetedі. Kүndіzgі
kүzet torğauıt әskerі – torğauıt ruın, sadaqşı cauınger qorşı әskerі –
qorşı ruın, al tүngі kүzet kepteuіl – calpı atau boyınşa, keşіkten ruın
negіzdeydі.
Torğauıt casağı, keyіngі torğauıt ruınıñ әuelgі ұytqısı – kerey Oñ hannıñ
torğauıt әskerі eken. Bastapqı casaqtıñ, keyіngі rudıñ tіzgіnі barlıq
uaqıtta da kerey әmіrіnde bolğan. Torğauıt ruı – kerey, bұlar ecelgі tүrіk
dep atap kөrsetedі eskіlіktі qıtay derekterі. Bұl kereydіñ noyandarı tүp
atasın Oñ hannıñ tіke өzіne aparıp tіreydі. Mәselen, XVİİ ğasırdıñ bas
kezіnde Coñğardağı torğauıttıñ coyqın kөşіn bastap, Edіl–Cayıqqa at
basın tіregen, batıstağı Qalmaq handığınıñ negіzіn salğan ataqtı Ho-Өrlіk
Oñ hannıñ toğızınşı ұrpağı eken. Qalıñ elіne ermey, Kөke-nor, Іşkі
Moñğol aymaqtarında qalğan bөlek-bөlşek torğauıt tabın bîlegen basqa
bek, tayşılardıñ da arğı babası sol bayağı Oñ han bolıp şığadı. Qıtay
derekterі dәp solay kuәlandırğan. Taratıp aytqanda, moñğol-torğauıt
şecіresі boyınşa, Oñ hannıñ bіr ұlı – Arsalañ. Bұl Arsalañnıñ besіnşі
ұrpağı (aralıq bunaqtar: Әmgүlen – Qazban – Susay – Bayar) MaqaşıMөñkenіñ Bұyğa-Өrlіk cәne Oñğıtay degen ekі ұlı boladı. Bұyğa-Өrlіktіñ
nemeresі – cañağı Ho-Өrlіk. Al Oñğıtaydıñ cәne de Bұyğa-Өrlіktіñ ekіnşі
ұlı Mañqağaydıñ ұrpaqtarı Kөkө-nor torğauıttarımen qalıptı. Keyіngі,
1771 cılğı torğauıt kөşіnіñ qırğınnan aman şıqqan cұqana-bөlşekterі
Coñğar, Ұrañqay tarabına qonıstanğanı belgіlі. Bұlardı bastap kelgen
Үbaşı han cәne basqa da tayşılar tağı da keyіngі Ho-Өrlіktіñ ұrpağı, bayağı
Oñ hannıñ nәsіlі bolıp sanaladı.
Cauınger torğauıt tabın ğana emes, Edіldegі Qalmaq handığın basınan
aqırına deyіn Oñ hannıñ ұrpaqtarı bîleuі qanşalıq qîsındı? Tarîhî
derekterde Oñ hannıñ calğız-aq balasınıñ atı ataladı, alayda qanşama
әyelden tuğan basqa da ұldarı bolmadı dep aytu qîın. Әlbette, Şıñğıs
han өzіmen caulas taypalardıñ bîleuşі әuletіn tүp tamırımen qұrtıp
otırğanı belgіlі. Mәselen, merkіt pen tatar, taycuıt pen cұrat cәne
basqalar. Bіraq bұl – Şıñğıs han bîlіgіnіñ alğaşqı kezeñі, talassız, dara
taq tұrğısın bekemdeu, ұyısa bastağan ұlıs іrgesіn bіrcola bekіtu dәuіrіnde.
Keyіnde Horezm şahtarınıñ tұqımın qұrtu – basqa cağday. Negіzі bөten cat
cұrt әuelgі әmіrlerіn tauıp, qayta kөterіlmeuі kerek edі. Osığan kerіsіnşe,
bұdan soñğı Batu hannıñ tuıstas Qıpşaq elіne qarsı corığında aqırına
deyіn qaytpay soğısqan Başman hanğa keñşіlіk casalğan, al sol Başmannıñ
tuğan ұlı Tұtұqa – Qұbılay împerîyasında bas qolbası dәrecesіne cetkenі
belgіlі. Sonday-aq, Oñ hannıñ tuğan іnіsі Kereytay (Caqağambu) Şıñğıs han
ordasında үlken qұrmette boldı (keyіnde cazağa ұşırauınıñ tөtenşe
sebebі bar), al Oñ hannıñ bіraz cұrtımen Batıs Sіbіrge cetіp, өzіnşe handıq
qұrğan cәne bіr ұlı, әlde nemeresі Taybұğa tağı da keşіrіm alıp, osı Sіbіr
aymağınıñ bîlіgіne bekіgenі mәlіm. Bұl rette bolaşaq Şıñğıs hannıñ ұzaq
uaqıt boyı Oñ hannıñ dәrgeyіnde bolğanın, kezіnde Oñ hannıñ qoldauımen
ğana kүş-quatqa cetkenіn eskersek, calpı adam balasına tәn raqım,
keñşіlіk cayın tүsіnemіz. Tіptі, әuelden caulas әuletke qatıstı osınday
cağdaydıñ şecіrede tañbalanğan naqtı derekterі de ұşırasadı. Nayman
hanzadası, keyіnde Qara-qıtay hanı Kүşlіktіñ nemeresі, 1204 cılğı
şeşuşі ұrıstan keyіn, on bes casında tұtqınğa tүsken Cuas (Çaos, Çco-sı)
Şıñğıs hannıñ өz şañırağında qolbala bolıp cүrіp, er cetedі, әuelі
Terіstіk Qıtay corığında erlіgіmen tanılıp, aqırı үlken әskerbası –
tүmenbegі dәrecesіne şıqqan. Cuas-Cosınıñ ұlı Bөdey Өketay qağannıñ
bәybіşelerіnіñ bіrіnіñ ordasında tәrbîe alıp, keyіn Qıtay şegіndegі
әrqîlı qalalarda daruğaşı bek qızmetіn atqarıptı. Sonday-aq, Tañğұt
cұrtınıñ eñ soñğı patşası Şîdүrgі (Nanpîn van Syan) bүkіl әuletіmen
өlіmge kesіlgende, cetі casar nemere Vey-çcun cansauğa alıp, moğұl
şoncarlarınıñ bіrіnіñ şañırağında өsіp-cetedі cәne keyіnde Qıtaymen
soğısta kөzge tүsedі; Vey-çcunnıñ ұlı Lî Hen tүmenbası noyan boladı, onıñ
ұrpaqtarı da Yuan împerîyasında үlken mәrtebede ğұmır keşіptі.
Osı orayda, Oñ hannıñ kence ұldarınıñ bіrі Arsalañnıñ da aman qaluı
ğacap emes. Bağzıdağı derekter de, keyіngі tarîhşılar da әuelgі Ho-Өrlіk,
oğan calğas Ayuke, Monşaq handardıñ, Qalmaq handığın bîleuşі bүkіl
әulettіñ kerey Oñ hannan taraytınına kүmәn keltіrmegen.
Hoş. Bұl torğauıttıñ әuelgі negіzgі kerey bolğanımen, sol zamannıñ өzіnde
tañdama casaqqa merkіt pen nayman da keñіnen tartılıptı. Odan soñğı
kezeñde Eke Ұlıs ğұzırındağı barın, barğұt, bұrұt, qoyıt, şarnut, şoras,
qoşauıt cәne basqa da үlkendі-kіşіlі, negіzіnen moñğol tektі atalardan
іrіktelgen qanşama cauınger qұyıladı. Soqa bastarı emes, qalıptı әdetcүye boyınşa, bala-şağası, үyіr-үyelmenіmen. Alıp ұlıs qaq ayrılıp,
şın mәnіsіnde Qıtay patşasına aynalğan Qұbılay han men Şağatay ұlısı –
Orta Azîya, Cetіsudı bîlegen Qaydu han arasında tınımsız soğıstar
bastalğan Xİİİ–XİV ğasırlar şegіnde torğauıt qauımı arğı bette qaladı
cәne kөp ұzamay, bөlіnіs mece – keyіnde Moñğol Altayı atanğan EktağAltaydağı şekara әskerіne aynaladı. Әrîne, kүşeytіlіp, qatarı
tolıqtırılıp. Negіzіnen іşkі aymaqtardağı cat cұrt esebіnen. Sөytіp, arada
tağı bіrer ğasır өtkende әuelgі tүrіktіk sapatı coqqa sayğan eken.
Bұdan soñğı kezeñ, Qıtaydağı Yuan әuletі qұlap, Ұlı Dalada kүş alğan
oyrat ruları qandı soğıstardan soñ Ortalıq împerîyadan ığısıp,
Coñğarğa kelіp bekіngende bası bұla torğauıt endі qalmaqtıñ cetekşі
taypaları dүrbіt, qoşauıt, şoras үştіgіmen odaqtasıp, Dүrbіn-Oyrat esіmdі
quattı ұlıs qұrıptı. Bұdan soñ bіrcola qalmaqtanıp, әytkenmen de caña
ağayındarımen rîyasız carastıq taba almay, arada bіr carım ğasır
өtkende tobınan bөlіnedі de, Batıs tarapqa qaray dүrk qozğaladı.
Qazaqtardı casqap, başqұrttı ığıstırıp, odan soñ noğaydı qîratıp,
terіstіk tүrіkpendі bağınışqa tүsіrіp, Mañğıstau men Cayıq boyın, Edіldіñ
ekі cağasın, Kүzey Qapqazğa deyіngі tağı qanşama cerdі alıp, caña Qalmaq
ұlısın ornatadı. Calğas zamandarda artqı qonıstan qanşama qoşauıt,
bіrtalay dүrbіt cetіp, bіrcola ordalanadı. Әytkenmen, Resey bodandığın
qabıldağan eken. Soğan oray, uaqıt oza kele, otarşıl împerîyanıñ
bұratana cәne іrgeles halıqtarğa qarsı cұmsaytın qara qılışına
aynaladı.
Aqırı, 1771 cılı, qaqağan qañtarda, іşkі sağınış, sırtqı qısım
nәtîcesіnde ağayındas basqa qalmaqtan bөlіnіp, bүkіl torğauıt, resmî
mәlіmet boyınşa otız bіr mıñ şañıraq, şın mәnіsіnde cetpіs mıñ tүtіn,
yağnî şaması үş cүz cîırma mıñ halıq, tүp kөterіle, Edіlden asıp,
Cayıqtı basıp, qazaq dalası arqılı alıstağı Coñğar alabına qaray
sapar şegedі. Segіz aylıq col azabı cәne qazaqtarmen aradağı tınımsız
soğıs, qandı keşu nәtîcesіnde endі Qıtay qaramağındağı Coñğarğa,
asırıp aytqannıñ өzіnde, nebәrі cetpіs bes mıñ can – seldіregen, azıptozğan on cetі, on segіz mıñ otbası ğana cetіptі. Osınıñ aldında ğana
Coñğardağı bүkіl oyrat qauımı qırğınğa ұşırağan edі, endі Edіldegі
Qalmaq handığınıñ da kүnі batadı. Şıñğıs hannıñ pәrmenіmen әr taptan
іrіktelіp qұralğan casauıl әskerdіñ ұrpağı torğauıt ruınıñ soñğı
cұqanaları bүgіnde Reseydіñ Qalmaq avtonomîyasında, Qıtay memleketі
men Moñğol ұlısınıñ şegіnde kүn keşіp catır.
Qazaqta «Artıq qayrat canğa qas» degen maqal bar edі. Tarîhtıñ tezі
qaytpas torğauıttı osınday kepke tүsіrіptі. Әlde tağdırdıñ tәlkegі me.
Әuel basta kerey, nayman, merkіt rularınan qұralğan, barlıq uaqıtta kerey
әuletі bîlegen torğauıt caña Qalmaq handığına ұytqı bolıp, qanşama
zaman boyı, Qazaq Ordası – qұramında qalıñ kerey, sıñsığan naymanı
bar qazaq halqı үşіn qaq celkedegі qaterlі dүşpanğa aynalğan edі, aqır tүbі
elesі men іzі ğana qaldı. Өzіñnіñ barıña tәuba, al qaytkende de tүbі bіr, kîіz
tuırlıqtı ağayınğa obal deysіñ. Әyteuіr atı өşpeptі. Aytpaqşı, Edіldіñ
arğı betіndegі qazіrgі Qalmaq avtonomîyasınıñ alğaşqı, aynımas prezîdentі
Kîrsan İlyumcînov sol bayağı torğauıt taypasınan, onıñ іşіnde kerey
(kereyt – keret) ruınan...
Torğauıtpen qatar casaqtalğan qorşı әskerdіñ sanı әuel bastan-aq tım kөp
bolmasa kerek, bіraq ұrpaq calğastığı uaqıt şeruіnde mүlde coyılıp
ketpegen. Yuan împerîyasınan soñ derbes ru retіnde qalıptanğan qorşı
(horçîn) әuletі qalıptı cora cөnіmen, Şıñğıs hannıñ іnіsі Qasar
ұrpaqtarınıñ bîlіgіnde bolğan. Cәne keyіngі zamandarda Qıtay
qarauındağı Іşkі Moñğolîya өñіrіnde үlken qұrmetten qalmaydı. MәncuTsîn dînastîyasınıñ bîlіkke cetuіne cәne ornığuına qızmet etken qauım
cәne soğan oray rubası tayşıları boğdıhan әuletіnen qız alğan tuıs
retіnde qatarlas cұrttan eñsesі bîіk şığıp, өz aldına derbes aymaq bolıp
tұradı. Nәsіl-tegі artıq sanalğan qorşı әuletі boğdıhan tarabınan үnemі
sıy-sîyapat alıp, ayrıqşa marhamatqa bөlenіp otırdı dep cazadı keyіngі
qıtay derekterі. Bұl kezde, әrîne, rulıq belgіsі mүlde coqqa sayğan qorşı
qauımı әuelgі әr tektі sıpatınan ayrılıp, tүgeldey moñğol bolıp şıqqan
edі. Tіptі, qalay qұralıp, qanday maqsatta qızmet etkenі de ұmıtılğan. Bүkіl
qorşı cұrtı bayağı Qasardıñ ұrpaq-zәuzatı dep cazıladı. Han casauılı
qorşılardıñ ataulı cұrnağı ecelgі tөrt ұlıstıñ basqa taraptarında
saqtala qoymağan. Tek buryat arasında өz atımen şağın ru retіnde kөrіnedі.
Sonday-aq qazaqta, aday kelіmberdі іşіndegі qorşı sүyegі de sol ecelgі
cauınger sadaqşı qorşılardıñ ұrpağı boluğa tîіs.
Şıñğıs hannıñ, odan soñğı ұlı handardıñ casauıl әskerіnіñ calpı atauı
boyınşa qalıptasqan keşіkten ruı negіzіnen tүngі kүzet – kepteuіl әsker
ұrpaqtarınan qұralsa kerek. Sіrә, bұl toptan torğauıt pen qorşı casağı da
sırt qalmağan. Tarîhî derekterde Іşkі Moñğol өlkesіnen kөrіnіs beretіn
keşіkten ruı – tañdama qosınnıñ әuelgі tүmenbegі Qasar әuletіnіñ emes,
Şıñğıs hannıñ өzіnіñ tіkeley ұrpaqtarınıñ bîlіgіnde bolıptı. Derbes ru
esebіnen aymaq atına kөşuі – XVİ ğasırdıñ ekіnşі carımında. Bұl kezdegі
cәne odan soñğı qıtay derekterіnde «keşіkten» sөzіnіñ әuelgі mağnası
mүlde kөmeskі tartqanın kөremіz. Keşіkten atauı qıtay tіlіnde «cartı»
degen ұğım beredі, al moñğoldardıñ өzі bұl ataudı – «baqıttı» degen
sөzden şığaradı deydі qıtay derektemesі. Arıdağı keşіktennіñ bіr
cұrnağı Coñğardağı dүrbіt-qalmaq arasında saqtalıptı. Bіz tarapta
ұşıraspaydı.
Şıñğıs han tek tүrіk qauımı ğana emes, bүkіl Ortalıq Azîya, Qîır
Şığıstağı ecelgі cauıngerlіk dәstүr, әskerî ұyımdı cetіldіre damıtıp,
ayrıqşa quattı, cañaşa qұrılımğa aynaldırıp, bұrınğı-soñğı tarîhtağı
eñ үzdіk armîya casaqtadı. Al qarusız әsker bolmaydı. Şıñğıs han
bastağan ceñіmpaz cauıngerdіñ bes qaruı, bar saymanı tүgel edі. Cәne өz
zamanındağı eñ ozıq nұsqalı qaru-caraq. Sonda... cүz mıñ, ekі cүz mıñ
qalıñ qoldı aytpay-aq qoyayıq, bіr tүmen әskerge tîesіlі cabdıq mөlşerі
qanşama? Eñ negіzgі, eñ qacettі soğıs qұraldarın ğana aytsaq, on mıñdıq
әskerge on mıñ qılış, on mıñ nayza, kіsі bası bіrі үlken, bіrі kіşі ekі
sadaqtan – cîırma mıñ caq, oğan, bіr ğana ұrısqa kіrіp şığu үşіn kerektі,
kemі bіr mîllîon cebe... Basqa cabdıqtarımen, basqa tүmendermen qosıp
eseptegende... on mıñdağan sauıt-sayman, qoramsaq, әldeneşe mîllîon
cebe. Şoqpar, doyır, qancar. At әbzelі, basqa da qacettі nәrselerdі
aytpağanda. Әlbette, әrbіr tүmen, әr mıñdıq belgіlі mөlşerde, tіptі, ataulı
corıq үstіnde, өzіn-өzі qamtamasız etedі, ertelі-keş qosılıp catatın
odaqtas cұrt ta өzіnіñ qacettі qaruımen keledі. Alayda, Şıñğıs hannıñ
ceñіmpaz әskerі – ala-qұla qұrama emes, berіk ұcım, temіr tәrtіp үstіne, bar
keregі boyınan tabılatın caraqtı casaq. Sondıqtan da qaruda qapı
bolmauğa tîіs edі. Osı orayda Eke Ұlısta kәsіptіk negіzdegі bolatşı, kөnşі
degen qauımdar qalıptasadı.
Ken qorıtu, soğan oray qacettі tіrşіlіk cabdıqtarımen qosa qaru-caraq
soğu – tүrіk taypaları ecelgі zamandardıñ өzіnde meylіnşe maşıqtanğan
өner. Soğıs іsіne qatıstı arnayı ұstalıq bұrınnan bar. Alayda Şıñğıs han
bұl asa mañızdı şaruanı da cañaşa ұyımdastıradı. Qaru-caraq soğatın
temіrşі ұstalar men beren qalıptap, kөbe toqîtın sauıtşı darqan bіtken
bolatşı degen ortaq ataumen daralanadı. Bәrі bіr ortalıq, bіr ğana nүktege
toptalmasa kerek. Ken orındarına taqau cerler, үlkendі-kіşіlі qala,
mekender, bәlkіm, әskerî qұramamen bіrge, corıq colında arnayı top
retіnde ұyımdastırılğan bolatşılar tek qana qacettі qaru-caraq casau
іsіmen aynalısqan.
Әlbette, bar qaru, bar caraq tek temіrden ğana dayındalmaydı. Әsіrese
qorğanıs cabdıqtarı. Bolat beren, torlama kөbemen qatar, qұyar atalğan
berіk kөn sauıttar casalğan. Soğıs attarın qorğaytın kөn qaptamalar tağı
bar. Ertoqım, ayıl-tұrman cәne basqa әbzel өz aldına. Mұnday, ol da
ayrıqşa qacettі cұmıstar mamanı kөnşі atanğan. Sөytіp, bolatşı da,
kөnşі de kәnіgі kәsіp îesі, şeber maman ğana emes, belgіlі bіr tap,
qauımdastıq mүşesі bolıp şığadı. Әrîne, kөmekşіler men qızmetşі –
kenşі, otınşı, kөrіkşі, balğaşı, îşі, malşı, calşı – qanşama qosşı
cұrtımen. Aqırı, zamannan zaman oza kele, bolatşı, kөnşі degen rular
retіnde qalıptasıptı. Ұlıstar ıdırap, handıqtar qұlağan kezdіñ өzіnde,
bağzıdağı mіndettі qızmetіnen acırasa da, sol bolatşı, kөnşі atımen
qaladı. Alayda, әuelden-aq qarasını şekteulі qauımdar үlken ru retіnde
cappay ұyısa almaydı, bіrte-bіrte ağayındas basqa taypalar arasında
cұtılıp ketken. Bіzdіñ zamanğa azğana deregі, keybіr cұqanaları ğana
cetіptі. Mәselen, kөnşі Cetіsudağı Moğұlstan handığında ataulı rulardıñ
bіrі boladı. XV ğasırdıñ orta şenіnde, Uәyіs hannan soñğı Esen-Bұğa hanmen
sıyısa almay, bөlіnіp şığıp, aqırı Cүnіs hannıñ tuı astına toptaladı
cәne oğan үlken kүş beredі. Bұl oqîğalar turasında «Tarîhî Rәşîdî» men
«Babұr-namada» cazılğan. Kөnşіnіñ bұdan soñğı tağdırı belgіsіz, alayda,
osı şamada Moğұlstan şegіnde kүş alıp, aqır tүbіnde Sır-Darîya men
Sarı-Arqağa qosa Cetіsudı da bauırına basqan Qazaq Ordasınıñ qұramına
qosıldı dep şamalauğa mүmkіn. Al bolatşı ruınıñ bіr cұrnağı өz atımen
qarakerey bayıs іşіnde cүr.
Qұsşı ruınıñ cağdayı sәl basqaşaraq. Bіzdіñ cұrtta әrqîlı qıran qұs
baptau – kүnkөrіs kәsіp qana emes, kөñіl sazı, qızğılıqtı ermek retіnde
ecelgі zamandardan bastap dәstүr, saltqa engen edі. Al ortağasırlıq
Europada sayat tek bîleuşі patşa, korol әuletіne ğana tîesіlі mәrtebe
sanaldı, өz betіmen qұs qayırğan qaymana cұrt qatañ cazağa tartılatın.
Өnerdіñ өzgeşelіgі, ol tarapta qıran qұstardıñ qolğa tүse bermes
zәrulіgіnen ğana emes, sayat іsі ayrıqşa qasterlі, tek әmіrşіge ğana layıq
saltanat sanalğannan. Erkіn saqarada mұnday tîım bolmadı, sonımen
qatar, qұs salu barlıq cұrt үşіn өzgeşe өner bolıp esepteldі. Şıñğıs
hannıñ arğı atası Bodanşardıñ sұñqar ұstauı – tektі bekzat tumısımen
baylanıstı ekenіn kөremіz. Sondıqtan da Şıñğıs han cәne onıñ әuletі
sayat cөnіn saltanat qana emes, nұrdan caralğan tүpkі babanıñ іzgіlіktі colı
dep bіlgen. Osı rette îtelgі, bîdayıq, qarşığa, bүrkіt cayına cetіk
qұsbegіler men sayatşılar, әrîne, bіreu-ekeu, bes-on emes, top-tobımen
keltіrіlіp, qұsşı atanğan arnayı qauımdas cұrt bolıp qұraladı. Әlbette,
soqa bastarı ğana emes, үy-іşі, qoyşı-qolañ, mal-canımen bіrge. Uaqıt oza
kele, manağı torğauıt, bolatşı, kөnşі sîyaqtı derbes ruğa aynalğan. Kүzet
әskerі, ұsta-darqan cұrtınan bіr ayırması – keyіngі әrqîlı әmіrşіler
ұstağan qұsşılar әuletі de ataulı rudıñ caña bіr tarmağı retіnde qatarğa
enedі. Mәselen, Moğұlstan, Cetіsu atırabındağı qұsşı ruı arıdağı
Şıñğıs han emes, berіdegі moğұl Qızır hannıñ sayatşılarınan bastau
aladı eken.
Qaytkende de, әuelde Eke Ұlısta өrken cayıp, keyіnde tөrt ұlıs şegіnde
bіrdey kөrіnіs bergen qұsşı ruı Altın Orda qұramında өsіp-өnіp, atalı
taypalardıñ bіrі boladı. Tarîhî derekterde Batu han әskerіndegі eleulі
casaq sanatında. Altın Ordadan soñğı Dәştі-Qıpşaqta Әbіlqayır hannıñ
eñ negіzgі tіrekterіnіñ bіrіne aynalıptı. Şîban әuletі men Orıs әuletіnіñ
arasındağı teke-tіres, Kerey men Cәnіbek kүş alğan kezeñde kөpşіlіk bөlіgі
Şәybanî hanmen bіrge Orta Azîya corığına attanadı cәne sol өlkede
qonıstanıp qaladı. Bұğan calğas qұsşı soñğı, Tәuekel hannıñ Bұqarğa
qarsı soğısında tağı da Ferğana tarabına cılcığanı bayqaladı. Bүgіnde
negіzіnen cazîranıñ terіstіk qaptalı, Aqsı, Qoşqar-Ata өñіrіnde tұratın
qұsşı cәne qırğız şecіresіnde Oñğa da, Solğa da qosılmay, Іşkіlіk
atalatın, «kіrme» esebіndegі nayman men qıpşaq һәm şağın atalar retіnde
әrqîlı ruğa tіrkelgen qoñırat, kereyt, bayıs, barqı – zertteuşіler aytıp
cүrgendey, bayağı Şәybanî han zamanında emes, negіzіnen keyіngі Tәuekel
han zamanında barıp ornıqqan ağayındar. (Qırğızdıñ Іşkіlіgіne tîesіlі
qıpşaq, t.b. rulardıñ qatarlas өzbektegі attas qauımnan mіnez-qұlqı da,
tұrmıs-saltı da basqaşa ekendіgіne kezіnde N.Arîstov ta nazar audarğan.)
Bұl aymaq Aqtaban-Şұbırındı kezeñіne deyіn Qazaq Ordasınıñ
qaramağında boldı, Esіm han tұsında bұl өñіrge Abılay hannıñ arğı atası,
Qanіşer, yağnî qaytpas er atanğan Abılay sұltan bîlіk cүrgіzgen. Keyіngі
Abılay 1770 cılı Qırğız ұlısın qîratqan ceñіstі corıqtan soñ osı
cұrttıñ bіrazın Sarı-Arqağa tүp-kөtere kөşіrіp әkelіp, şұraylı qonıs
berіp, qaytadan qazaqqa qosqan. Bүgіnde arğın іşіnde bay-qırğız, cañaqırğız dep ataladı, үlken kөşke іlese ketken, әuelden bөtendіgі coq, tүp
negіzі qazaqqa tіkeley qatıstı azğana soltı men sarbağıştı esepke almasaq,
kөpşіlіk qauım – arğın (aqcol, qұlboldı), qıpşaq, uaq-kerey (caubasar),
merkіt-kerey cәne ecelgі qұsşı eken. Bұl bağzıdağı qұsşınıñ үlken bіr
tobı (Oktyabr tөñkerіsі qarsañında bіr mıñ şañıraqqa taqau) Qarqaralı
tөleñgіtіnіñ sanatında kөrіnedі. Sonımen qatar, qұsşı ruı kezіnde şağın
atalar retіnde başqұrt, noğay, sіbіr-tatar, өzbek, tүrkmen halıqtarınıñ
qұramına da engen.
Al manadan berі ұstanğan colımızben, qazaqtağı qұsşı qauımınan kіmder
bar desek, XİX ğasırdan әygіlі Şөce aqın, sonday-aq, qazіrgі zamandağı
belgіlі aqın Serіk Aqsұñqarұlı arğın qarakesek qұramındağı qұsşı
tabınan boladı, al tөleñgіt taypasınıñ qұramındağı qұsşı ruınan XX
ğasırda casağan ataqtı bîşі Şara şıqqan.
Şıñğıs hannıñ tіkeley carlığımen qұrılğan, keyіngі ұlıs handarı odan
әrmen kүş berіp, aqır tүbіnde quattı taypağa aynaldırğan endіgі bіr үlken
qauım – tama. Tarîhtıñ tospalı kezeñderіnde torğauıt sîyaqtı
tozğındamay, uaqıt tіzbegіnde qorşı, bolatşı, kөnşі sîyaqtı, bіrte-bіrte
coyılmay, әrqîlı cağday әserіmen qұsşı sîyaqtı ıdıramay, keyіngі
zamanğa әuelgі atağı, dүrmektі tobımen cetіptі. Tama – ұlı qağan casaqtağan
іşkі әsker. Caulanğan caña aymaqtardı bağınışta ұstau cәne sol өñіrdegі
tәrtіp pen tınıştıq kepіlі retіnde qұrılğan, barğan cerіne bіrcola
ornığatın tұraqtı casaq. Әlbette, tama әskerdіñ ұzın sanı әuelden-aq
bіrşama kөp bolğan. Ortalıq qalıñ qoldan, әrbіr tүmennen bөlіnіp alınğan
caña casaqtıñ qolbası noyanı lәşkәr-tama atanadı cәne oğan canamalas
әsker qosındarınan tәuelsіz, derbes өkіm cүkteledі. Soğıs, maydan
uaqıtında әskerî qolbası, beybіt kүnderde әmіrşі әkіm. Tama әskerі іşkі,
qazіrgі tіlmen aytqanda, garnîzon cәne kүzet, qauіpsіzdіk cұmıstarımen
qatar, orayına qaray ұlıs şegіnen tısqarı үlken corıqtarğa da cұmsalıp
otırğan, bіraq bұdan soñ, әuelgі mіndetі boyınşa bodanğa kіrgen caña өlke,
keñeygen aymaqtı tіkeley өz qarauına aladı.
Tama casağınıñ sır-sıpatı men өzіndіk qızmet cayın ayqındaytın bіr
ğana mısal keltіreyіk. Şıñğıs hannıñ өzі tanıp, keşіkten qorşı retіnde
ұstağan sүnît Şormağan-noyan Өketay qağan tұsında ayrıqşa bedel tauıp,
lәşkәr-tama saylanadı da, bұrında Cebe-noyan men Sүbіtay-bahadұr
bağınışqa keltіrgen Kүngey Qapqaz, Temіr-Qaqpa (Derbent) tarabına
carlıq aladı. Qarauına berіlgen tama әskerі tolımdı – tөrt tүmen eken.
Bіr tүmennіñ qolbasşısı – ataqtı Cebe-noyannıñ caqın tuısı, besut
Baycu-noyan, ekіnşі tүmenbegі – qoralas Eke-Esіr, tağı bіr tүmenbegі – tүrkmen
Mәlіk-şah eken. Qırıq mıñdıq qalıñ qol qұramında bayırğı sүnît,
calayır, qoralas, arulat rularımen qatar, Eke Ұlısqa іlkіde ğana qosılğan
qarlұq, tүrkmen, qaşğarlıq, quçalıq degendey, әrqîlı ұsaq rular өkіlderі
bolğan, Şormağan bastağan tama әskerі bara sala bүkіl өlke cәne taqau
tөñіrektі tınıştıqqa keltіrіp, Kүngey Qapqaz – Arran, Әzіrbaycan şegіne
bekіngen horezmşah Cәlel-әd-Dîndі bіrcola talqandaydı. Bұdan soñğı
zamanda dүnîeden өtken sүnît Şormağannıñ ornın basqan besut Baycunoyan Qұlağu hanmen bіrge Bağdat halîfatına qarsı corıqqa qatısadı.
Aqırı bүkіl tama әskerі osı İran tarabında qalğan. Aldıñğı әskerbası
noyandardıñ ornın mұrager ұldarı îelenedі, qatardağı tamalardıñ keyіngі
tuğan balaları da әkeler іsіn calğastıradı, tүptіñ tүbіnde mұndağı bүkіl
tama cұrtı parsı, tүrіk, әzіrbaycan halıqtarınıñ qұramına qұyılğan.
Altın Orda şegіndegі tama әskerdіñ tağdırı basqaşa qalıptastı. Әuelde
cauınger casaq, keyіnde, Ұlұğ Ұlıs ıdırağan şaqta – atalı taypa. Tama
cұrtı әsіrese Qazan handığında үlken ıqpalğa cetedі. Sonday-aq Noğay
Ordası, Qırım handığı cәne Qasım handığında belgіlі boladı. Qazaq
Ordasındağı eñ negіzgі rulardıñ bіrіne aynalıptı. (Cetіru qұramındağı
tama; һәm alban qoñırbөrіktіñ bіr tarmağı da osı, ecelgі tama nәsіlіnen.)
Keyіnde tama casağı Abılay hannıñ dәrgeyіnde «nayzasınıñ ұşı altın»
atanıp, үlken qұrmette boladı; tama batırları eñ aqırına deyіn Qazaq
Ordasınıñ soñğı hanı Keneserıdan aynımaptı. Qazaqtağı tama cұrtınan
şıqqan: XVİİİ ğasırda casağan Tama Eset batır, XİX ğasırdağı Kenesarı
hannıñ cauınger serіkterіnіñ bіrі Tama Qұrman batır, ataqtı qobız kүyşіsі
İqılas, XX ğasır şegіnde casağan kүyşі Sүgіr, qobızşı, dombıraşı
Cappas Qalambaev, Sovet zamanında ğұmır keşken arqalı aqın Hamît
Erğalîev, sazger, cazuşı, өnertanuşı Іlîya Caqanov esіmderі kөpke mәlіm.
Bіr sөzben aytqanda, arıdağı bayırğı ru-taypalar ұlttıq tarîhımızdıñ
tүp tamırın ayqındaydı desek, keyіnde, sol ecelgі cұrt negіzіnde
qalıptanğan caña qauımdardıñ өzі aynala kelіp, ata qazığın qayta
tapqanın kөremіz. Bacaylap qarasaq, Şıñğıs han cәne Şalqar Dala
şecіresіne qatıstı kez kelgen oqîğa men qұbılıs qazaq tarîhınıñ da bіr
tarmağına tîesіlі bolıp şığadı.
(Taqırıpqa qatıstı dәyekteme bіr derek. Carlıq negіzіnde qalıptasqan
qұrama cұrttıñ uaqıt oza kele ataulı ruğa aynaluınıñ kөrnekі cәne eñ
soñğı mısalı – Moñğol ұlısındağı zaqşın qauımı. XVİİ ğasırdıñ 80cıldarında Halhağa basıp kіrgen Ğaldan-Boşұqtı qontacı «zaqşın», yağnî
şekaraşı degen atpen caña, kүzet әskerіn ұyımdastıradı. Zaqşın (zahçîn)
qұramına dүrbіt, torğauıt, ұrañqay, mıñğat cәne halhadan, basqa da әrqîlı
rudan alınğan casaqşılar tartılıptı. Өz ұcımı, өz mіndetі, өzіndіk
şaruaşılığı bar cәne top-tobımen Dүrbіn-Oyrattıñ şekaralıq
aymağına ornalastırılğan zaqşın qosını arada cүz cıl өtpey, derbes
ruğa aynalğan. Bүgіngі ұrpaqtarı Moñğol ұlısınıñ qұramında, batıs
өñіrdegі dүrbіt, ұrañqay, torğauıt qatarlı etnografîyalıq top bolıp
esepteledі.)
Qîdan
Orta ğasırlardağı Şalqar Dala turasında sөz bolğanda, kezіnde үlken kүşquatqa cetken, derbes ұlıs qұrıp, aqırı bүkіl Terіstіk Qıtaydı bağınışqa
keltіrgen qîdan cұrtın attap өtu mүmkіn emes. Tүrіk taypalarınıñ arğı
tarîhı da, bergі tarîhı da osı qîdan şecіresіmen tіkeley baylanıstı.
Qîdan – bүgіngі qalıptasqan termîn boyınşa aytsaq, tүrіk emes, moñğol
nәsіlі. Өsіp-өngen ordalı qonısı – Hîñgan taularınıñ tүstіk-şığıs etegі.
Sarı teñіzge qұyatın Lәuo-he өzenі men osı darîyanıñ үlken bіr salası, îіlіp
ağatın Şara-muren – Sarı-өzen aralığındağı topırağı qұnarlı, otı mol,
suı mol, añğa da, kenge de bay, ormandı dalalıq aymaq eken. Şığısında
şүrşіtpen, tүstіgіnde qıtaymen şektesіptі. Terіstіkte өzderіmen tuıstas
tatabı, şîvey taypalarımen calğassa, batısta tүrіk tektі cұrtpen qonıstas
boladı.
Qıtay tarîhî cazbalarında mîlәdî 405 cıldan bastap belgіlі qîdan
qauımı әuelde balıqşı, añşı cұrt eken. Vİ–Vİİİ ğasırlarda bүkіl Ұlı
Dalanı bîlegen Tүrіk qağanatınıñ ıqpalına tүsedі. Tүrіk corasımen
rubasıları – erkіn, elbasıları elteber atanadı. Tіrşіlіk kebі ozıq,
ұlıstıq ұcımı berіk tүrіk tektіlerdіñ үlgі, әserіmen, qatarlas, alıs-caqın
basqa da moñğol taypaları sîyaqtı, mal şaruaşılığına maşıqtanadı,
dәstүr-saltına da kөşpendі cұrtqa tәn kөptegen өzgerіster enedі. Sîır, qoy,
cılqı өsіredі, kîіz үy tіgіp, qımız іşedі, tұrmıs-tіrşіlіgі mүlde өzgeredі.
Sonımen qatar, tүstіktegі hanzu cұrtınıñ үlgіsіmen egіnşіlіk kәsіbіn erkіn
îgeredі. Әuelden ercүrek halıq soğıs өnerіne de cetіge tүsedі. Ұlıstıq
ұcımı artıp, caqın kөrşіlerіne qaterlі, ayrıqşa quattı kүşke aynaladı.
Qarulı casağı qırıq mıñ eken.
Bastapqı үlken corıq Qıtay tarabına bağıttalıptı. Vİİ ğasırdıñ ekіnşі
carımında Ұlı Qorğannan asıp, Tañ împerîyasınıñ bіraz cerіn oyrandap
qaytadı. Endіgі kezek – Tүrіk qağanatı boluğa mүmkіn eken. Alayda, өzіnіñ
kemelіne kelіp tұrğan Qapağan qağan 697 cılı tұtqîıl corıq casap, qîdan
ұlısın qîrata talqandaptı. Qarımı qısqarğanımen, quatı qaytpağan
Qîdan cұrtı bұdan soñğı zamanda tүstіktegі Tañ împerîyasına qarsı kүreste
kөbіne-kөp qağanatpen ıntımaqta, odaqtas boladı; өzіnіñ derbestіgіn saqtap
tұradı, împerîya basqınşılığın toytarıp, sәttі qorğanadı, tіptі, qarımta
şabuılğa şığıp, үlken ceñіsterge cetken cağdayı da bar. Aqırı, arada ekі
ğasır өtkende caraqtı cұrt, іrgelі ұlıs retіnde qayta kөterіlіptі.
906 cılı saylamalı dәstүr boyınşa bîlіkke cetken Elүy Ambağan (İla
Abaokî, Elyuy Abaotszî) үş cıldıq kesіmdі merzіmіn qatarınan үş mәrte,
sodan soñ bіrcola ұzartıp, 916 cılı өzіn teceusіz әmіrşі – qağan dep
carîyalaydı. Әrqaysısınıñ derbes bîlіgі bar segіz taypanıñ basın qosıp,
әuelde Qîdan, keyіnde Lәuo atanğan bіrtұtas ұlısqa ұyıstıradı. On bes
castan elu casqa deyіngі er-azamat tүgel mіndettelgen, tұraqtı әsker sanın
cetpіs mıñğa cetkіzedі, cauınger qұramalardı bestіk, ondıq negіzdegі (10–
50–500–5000) bөlіmşe men qosındarğa bөlіp, kөşpendіlerdіñ ecelgі
zamannan bergі әskerî ұcımı men soğıs өnerіn caña bіr deñgeyge kөteredі.
Berіk bîlіgі, quattı әskerі bar Elүy Ambağan memleket іrgesіn әbden bekіtіp,
tөrt tarapta bіrdey sәttі soğıstar cүrgіzіptі. Terіstіk capsardağı, tuısı bіr
tatabı, şîvey taypaların qosıp aladı. Kөrşіles korey-tұñğıs Boqay
patşalığın talqandaydı, terіstіk-şığıstağı şүrcen cұrtın bağınışqa
tүsіredі, qırğız qağanın aybarımen ıqtırıp, Ұlı Daladağı bүkіl tүrіk
ruların dәrgeyіne keltіredі. Eñ bastısı – іrgedegі alıp el Qıtayğa qarsı
zor maydan aşadı. Aqırı, Elүy Ambağannıñ ұlı Elүy Tekuañnıñ (Deguan)
tұsında, 936 cılı Qîdan-Lәuo împerîyası bүkіl Soltүstіk Qıtaydı
bağınışqa keltіrіptі. Ecelgі cұrttıñ on altı oblısı Lәuo qұramına
qosılıp, qalğan bөlіgіne quırşaq împerator otırğızıldı. Al Oñtүstіk
Qıtay – Sұñ patşalığı Qîdanğa cıl sayın auır salıq tөlep otıruğa
mәcbүr bolıptı.
Sarı teñіzden Qara Ertіske deyіngі, Casıl-өzen Huañhenіñ îіnіnen bіr cağı
Kelүren alqabı, bіr cağı Sayan taularınıñ etegіne deyіngі ұlan-baytaq cerdі
alıp catqan Qîdan împerîyası өz zamanındağı eñ үlken memleketterdіñ
bіrі boldı. Әskerî quatımen qatar, ekonomîkalıq, şaruaşılıq әluetі de
kүştі, halqınıñ sanı mol, cerіnіñ baylığı keneusіz, aydındı da alıp ұlıs
eken. Şığısta Capon, tүstіkte Qıtay, batısta Parsı patşalığı cәne Arab
halîfatımen tұraqtı dîplomatîyalıq qatınastar colğa qoyıladı. Ecelgі
Cіbek colınıñ Orta Azîyadan Coñğar arqılı tіkeley tartatın caña bіr
tarmağın aşqan Qîdan-Lәuo împerîyası bіr tarabı Samarqan men Bұqara,
bіr tarabı Dәştі-Qıpşaqqa keruen cүrgіzedі, odan әrі Alğı Azîya cәne
Şığıs Europa elderіmen aradağı sauda men alıs-berіs іsіne meylіnşe
ıqpal etіp otıratın boladı. Tіptі, uaqıt oza kele Qıtay men Orta Azîya
arasındağı keruen qatınasın tүgelge cuıq qolğa aladı, soğan oray
Samarqannıñ şığıs qaqpası «Qîdan darbazası» atanatın bolıptı.
Bұl kezde qîdandardıñ өzі cartılay otırıqşı qalıpqa tүsedі. Qala
mәdenîetі өrkendeydі. Qîdannıñ qұrılısşı şeberlerі kөrşі cұrttarğa da
tanılıptı. Sonımen qatar, auıldıq cerlerde mal şaruaşılığımen bіrge
egіnşіlіk, bağbandıq kәsіp te keñіnen taraladı. Dәndі daqıldan arpa, bîday,
tarı, bұrşaq өsіredі cәne cemіs-cîdek, qauın egedі, tұt, alma ağaştarın
baptaydı eken. Uaqıt өte kele, qîdan şaruaşılığında mal sүmesіnen gөrі
cer cemіsі kөbіrek orın ala bastadı dep cazadı keyіngі zertteuşіler.
Qîdan-Lәuo împerîyasınıñ bүkіl Soltүstіk-Şığıs Azîya men Ұlı Daladağı
saltanatı ekі ğasırdan astam ұzaq uaqıtqa sozıladı. Іşkі qayşılıqtar,
sırtqı agressîya nәtîcesіnde memlekettіk qұrılımınan ayrılğan qîdan
halqınıñ bұdan soñğı ğұmırı tım kelte bolğanımen, qîdan әserі Ұlı Dala
ğana emes, alıstağı Dәştі-Qıpşaqta da eleulі іz qaldırıptı.
Qîdan – dalalıq dәstүr men qıtay mәdenîetіn ұştastırğan halıq edі.
Әuelgі cazu-sızuı – ecelgі tүrіk (orhұn) bіtіgі eken. Qarımı ұzarıp, quattı
împerîya qұrğan şağında өzіndіk tañbağa kөşedі. Qatarınan ekі әlіp. Bіrі –
ұyğır-tүrіk negіzdі «kіşі cazu», ekіnşіsі – qıtay-îeroglîf үlgіsіndegі «үlken
cazu». Osı ekі cazu arqılı memlekettіk іs qağazdarı, іşkі cәne sırtqı
alıs-berіs qұcattarımen qatar, dіnî cәne dүnîauî mazmұndağı audarma
cәne tөltuma әdebîet qalıptasadı. Sonımen qatar, qol өnerі, sұñğat,
sәulet өnerі damıptı. Cauınger ğana emes, can-caqtı darındı cұrt eken.
İә, aytpaqşı, ұlısta budda dіnі keñіnen taraydı, memlekettіk mәrtebe
aladı, bіraq qarapayım bұqara bұrınğı şamandıq nanımda qalğan.
Qîdan qauımınıñ ұzın sanı өte kөp – eñ dәuіrlegen şağında 750 mıñğa
cetkenіmen, endі үlken împerîya qұramındağı үles salmağı azğana bolıp
şığadı. Tek bîleuşі, үstem әulet. Azşılıqtağı qanday da qauım aralas
otırğan, bodan da bolsa kөpşіlіk cұrttıñ ıqpalına tүspek. Qîdan halqı
әuel bastan-aq qıtay mәdenîetіn ayrıqşa qaster tұtqan eken. Cetі-segіz
ұrpaq almasqan patşalıq dәuіrde erіktі tүrdegі qıtaylanu үrdіsі asa
qarqındı boladı. Patşa sarayınan bastap, bүkіl әkіmşіlіk cүye, eldegі іşkі
tәrtіp qıtaydıñ zañ-carğısımen qұrılıptı. Ұlıs әmіrі ecelgі dәstүrmen
qağan atanbay, qıtayşa – huandî atanıptı. Bîleuşі taptıñ tұrmıs-saltı,
eñ aqırı үstіndegі kîіmіne deyіn qıtay үlgіsіne kөşedі. Әuelgі tuma esіmіne
deyіn өzgertіlіp, Qîdan ornına Lәuo (Lyao) atanğan împerîya şın mәnіsіnde
qıtay memleketі boldı dep sanaydı keyіngі zertteuşіler. Ұlıstıñ negіzіn
salğan Elүy Ambağannan soñ arada carım ğasır өtpey-aq ұlttıq dәstүrden
aynığan Qîdan-Lәuo endі ecelgі Qıtaydıñ tүbegeylі otarlıq sayasatın odan
arı calğastırıptı.
Ұlı Dalanı bağınışqa keltіru maqsatındağı әuelgі corıq Elүy
Ambağannıñ kezіnde casalğan eken. Qîdan әskerі үlken ұrıstan soñ Orhұn
boyına, Tүrіk qağanatınıñ ecelgі astanası, bağı qaytqan Orda-balıq
qalasına cetіp toqtaydı. Al arnayı attandırılğan cortuıl qosını
Ertіstіñ basına deyіn barlap qaytıptı. Bұdan soñğı zamandarda bүkіl
Dalanı tіze bүktіrmek cazalau, cuasıtu corıqtarı odan әrі calğasadı.
Bіrde tatarğa qarsı cүz mıñ әsker attandı, bіraq eşteñe bіtіre almay bos
qayttı dep atap kөrsetedі qîdan tarîhın bayandağan eskіlіktі cәdіger.
Terіstіk Qıtaydı bağınışqa keltіrіp, Tүstіk Qıtaydı ıqtırğan Lәuo
împerîyası dalalıq taypalardı bіrcola canıştap tastay almaptı. Alayda,
tınımsız, dүrkіn corıqtar nәtîcesіnde bodandığın moyındatıp, auır
salıqtar saladı. Mәselen, bağınıştıñ alğaşqı kezeñіnde, bіr ğana cılda
cîırma mıñ mіnіs atın beruge mәcbүr bolğan. Aqırı, Ortalıq Daladağı
atalı taypalar – kerey, merkіt, naymandar bastap, qıtay cılnamalarında
«Tszubu» dep atalğan bіrlestіk qұrıladı. Auır kүres, qandı soğıstar odan
әrі calğasıptı.
Dese de, bayırğı cұrtı ecelgі saltın saqtağan qîdan men dalalıq Tszubu,
yağnî Tatar cұrtı arasında bağzıdağı tuıstıq negіzіnen bastau alatın
ağayınşılıq qatınastar da mүlde coyılıp ketpegenі bayqaladı. Mұnıñ
ayqın mısalı – Lәuo împerîyası Xİİ ğasırdıñ bas kezіnde caña bіr
cauınger cұrt – tұñğıs tektі şүrşіtterdіñ auır soqqısına ұşırağan kezde
ayqın kөrіnіs tanıtıptı. Terіske bet bұrğan şүrşіt-qîdan soğısında bіr
ğana tatar taypası Lәuo împeratorına elu mıñ әsker beredі.
Qaytkende de qîdannıñ kүnі tausılğan edі. 1125 cılı, osınıñ aldında
oysırağan ceñіlіsterge ұşırap, qanşama cerіnen ayrılğan Lәuo
patşalığınıñ eñ soñğı împeratorı kezektі sәtsіz maydanda bar әskerі
tozğın tauıp, өzі şүrşіt tұtqınına tүsedі, sөytіp, ekі ğasırlıq cauınger
Qîdan memleketі bіrcola qұlaptı. Sonımen qatar, bіzdіñ cұrt үşіn qîdan
tarîhınıñ caña bіr kezeñі bastaladı eken.
Әlbette, qîdan – halıqtıñ өzіndіk etnonîmі. Qıtay derekterі tsîdan dep
cazadı. Al tүrіk-tatar cұrtı bұl qauımdı qıtay dep atağan (qîdan – qîtat –
qıtay). Bұl qıtay arıdağı Ortalıq împerîya – Cүñgө patşalığınıñ
Terіstіk bөlіgіn caulap alıp, үlken, caña bіr ұlıs qұrsın. Endі bіzdіñ cұrt
qıtay atauın sol eldіñ ecelgі nәsіlі – hanzu halqına da kөşіrіptі. Hanzu
emes, qıtay. Qatarlas, іrgeles cұrt atauın arğı, tіkeley calğastığı coq
bөgde bіr halıqtıñ esіmі retіnde qabılday salu – etnologîya tarîhında cîі
kezdesetіn qұbılıs (mәselen, qazіrgі, tatar namındağı Edіl bұlğarların
qazaqtardıñ kүnі keşege deyіn «noğay» dep atauı – bұrında ekі aralıqta
bolğan şın noğayğa baylanıstı). Qaytkende de, bağzıda, Tүrіk qağanatı
zamanındağı «tabğaş», aralıqta, Qîdan patşalığı kezіndegі «qıtay», odan
keyіngі, Şүrcen împerîyası tұsında qalıptasqan «şүrşіt» – tabğaş, qıtay,
şүrşіt – үşeuі de bіzdіñ tіl, ecelgі tarîhî ұğımda, qazіr mүlde tұraqtanğan
qıtay etnonîmіmen tepe-teñ mağnalas bolıp şığadı. Hoş. Qîdannan qıtay
tuındadı. Endі, іlkіde tүrіk tektі qauım qabıldağan qıtay atauı, Ortalıq
Azîya, Şığıs Europanı dәrgeyіne keltіrgen Ұlұğ Ұlıstar zamanında bүkіl
Eurazîya keñіstіgіnde bіrcola bekîdі. Yağnî, tүrіk qauımı bastap, orıstar
cәne basqalar qostap, keyіnde qalıptasqan «qıtay» – ecelgі hanzu
cұrtınıñ өzіndіk emes, kөrşіlerі taqqan cәne odan әrі taralğan, casandı,
capsırma atauı eken.
Endі әuelgі qıtay – moñğol tektі qîdanğa qaytıp oralsaq, tuı qұlağan,
kіrіptar kepke tүsіp, qırılıp catqan halıqtıñ ecelgі patşalarınıñ әuletі
– bұdan bұrın qol bastap, talay maydanğa qatısqan, şeşuşі sәtte orındı
aqıl-keñesіn atalas әmіrşіsіne өtkіze almay pұşayman bolğan bіr hanzada,
quattı împerîyanıñ negіzіn salğan Elүy Ambağannıñ segіzіnşі ұrpağı Elүy
Daşı amalsız can sauğalap, Batısqa qaray qaşadı. Qasında nebәrі ekі cүz
casauılı bar eken. Tұr-Qorğan, şekaralıq aymaqta kөmek qolın sozğan
oñğıttan lau, azıq-tүlіk alğan soñ, qұmdı basıp, şөlden asıp, arıp-arşıp,
Ұlı Dalanıñ qaq cүregі – Orhұn boyına, qîdandar Hetun atandırğan ecelgі
Qatın-balıq (keyіnde kerey Oñ hannıñ astanası bolğan, odan Şıñğıs
hannıñ ұlı ordasına aynalğan Qaraqorım) qamalına cetіptі. Sіrә, ata
dañqı, tuası tegі ğana emes, іlkіde ornıqqan bauırlas, tүsіnіs calğastıq
nәtîcesі, bәlkіm osı elge әldenendey tuıs boldı ma, qaytkende de barınan
ayrılğan qauqarsız hanzadanı osı өñіrde үstemdіk etіp otırğan kereyler
үlken qұrmetpen qarsı aladı. Şınında da, tañ qalarlıq cağday. Cүz cıl
boyğı caulas, zorlıqşıl eldіñ bîleuşі әulet hanzadası, osıdan nebәrі
cîırma bes cıl bұrın ğana kerey bastağan kөşpendіler bіrlestіgіn
talqandağan, kerey qonısın ayausız oyrandap, halqın qırğınğa ұşıratıp,
hanın azaptap өltіrgen qîdan cұrtınıñ өkіlі. Sağı sınğan dұşpan, panasız
qaşqın. Soğan qaramastan, mәrtebelі tuıs, etcaqın bauır retіnde
qabıldanğan. Cay ğana ıqılas, әdepkі canaşırlıq emes, eldіñ
bolaşağına tіkeley qatıstı, aqır tүbі apat әkeluі mүmkіn almağayıp іs.
Qandı qater. Bұl Elүy Daşı, sіrә, bұrnağı, nemese tұstas kerey handarınıñ
bіrіnіñ qızınan tuğan cîen boldı. Basqaşa qîsın coq. Qalay bolğanda da,
bіrden-aq cankeştі hanzadanıñ cağdayın tүzetuge septeser belsendі әreket
casaladı. Orhұn boyına, atүstі, şұğıl keñeske Ұlı Dala, taqau tөñіrektegі
on segіz rudıñ basşı kөsemderі cînalıptı. Bұlardıñ іşіnde, kereymen
qatar, attarı ecelden mağlұm tele, qoñırat, cұrat, ұrañqay, besut, merkіt,
tarğұt, qauşın cәne kete taypaları bar eken. Yağnî, Tatar Dalası tүgelge
cuıq degen sөz.
Keñeste, әrîne, sol kezdegі sayasî cәne әskerî ahual talqılandı. Keybіr
tұsta qarsılıq oşaqtarı toqtalmağanımen, Qîdan ұlısınıñ şınımen-aq
qұlağanı moyındaladı. Qarımta corıq cөnі, qayıra caulau mүmkіn emes.
Cәne dala cұrtınıñ kүnі keşe ğana өzderіn canıştap otırğan qîdan үşіn
qan tөguge ıqılası da şamalı. Әytkenmen, Elүy Daşı өzіnіñ ceke bası
үşіn tolıq qoldau tabadı. Patşalığı coq, halqı coq qaşqın hanzada bүkіl
dalalıq cұrttıñ bas әmіrşіsі – gөrhan dep carîyalanadı. Bәlkіm, bұl
zamanda ıdırap otırğan ağayındas taypalardıñ basın qayta qosıp, bіr
ұlısqa ұyıstıru talabı, әlde bүgіn qîdandı alğan, tegі tіptі bөten şүrşіt
erteñ өzderіn basıp qalmas үşіn casalğan bіr amal. Nemese, keleşek
kүnder qamına bağıttalğan өzgeşe qadam. Sіrә, soñğısı. Өytkenі gөrhan
Elүy Daşı caña cұrtına tіkeley bîlіk qұru colınan bas tartıp, nemese
өkіmіn keyіnge ısırıp, Batıs өlkege qaray corıq aşudı qalaptı. Kөşpendі
taypalar, sıñayına qarağanda, tek qana erіktі alamandardan qұralğan on
mıñ әsker casaqtap beredі. Bұl – mîlәdî 1124 cıl.
Arttağı quğınnan qauіptengen, eñ bastısı – naqtı cospar, maqsatı bar Elүy
Daşı tas tүyіn bіr tүmen әskermen Batısqa qaray үdere qozğalıp, aldımen
keşegі Lәuo împerîyasınıñ şegі – Coñğardağı Beşbalıq qalasın aladı.
Yağnî, Şığıs Tүrkstan. Alda – bіr asudan soñ baytaq Dәştі-Qıpşaq catır.
Endі bîlіgі ğana emes, bolaşaq ğұmırı da qıl үstіnde tұrğan Elүy Daşı es
cîıp, entіgіn basuı kerek edі. At arığan, ton tozğan. Әsker de qalcırağan,
aş-arıq. Osı kezde arttan ordası іrgeles bolmasa da, qonısı bіrşama
caqın, Ұlı Dalanıñ şetkі cұrtı naymandar kөmekke cetedі. Otarımen qoy
aydap, үyіrіmen cılqı quıp.
Bұdan soñğı oqîğalar hronologîyasında az-maz alalıq bar. Anığı –
«bүlіkşіl hanzadanı» bіrcola qұrtuğa attandırılğan cazalauşı әsker Elүy
Daşınıñ ornın sîpap qalıptı cәne dala cұrtı şүrşіtterge әldenendey
kөmek casaudan bas tartadı, kerіsіnşe, bağınışqa kөnbey, qarsı soğıs
aşıp, qalıñ qoldı qayta şegіnuge mәcbүr etіptі. Bұl ekі ortada tіrektұrağın tapqan Elүy Daşı bîlіgіn bekіtіp, ıqpal aymağın keñeyte tүsedі.
Tarbağataydıñ etegі, Emіl өzenіnіñ cağasında Emіl degen caña qala saladı.
Әlbette, arttağı elmen baylanıs үzіlmegen. Tұraqtı aralıq qatınas үstіne,
Ortalıq Dala, Orhұn boyına өzі de at іzіn salğan sîyaqtı. Sonday bіr sapar
kezіnde, 1129 cılı, az-kem emes, tura qırıq mıñ şañıraq – bala-şağa,
mal-canımen, şaması ekі cүz mıñ halıqtı kөşіrіp әketіptі. Bұğan deyіn
cәne keyіn, şүrşіt tepkіnіmen bas sauğalap ata cұrtınan qaşqan qanşama
qîdan cәne kelіp qosılıp catadı. Şınımen-aq caña bіr ұlısqa îe bolğan,
kүşі tasığan Elүy Daşı Şığıs Tүrkstan – Qaşğar men Hotandı bodanğa
tүsіredі, Dәştі-Qıpşaq şegіne ayaq basıp, qañlı taypasınıñ іrgeles bіr
bөlіgіn bağınışqa keltіredі, qarlұqtarmen tіl tabısadı, aqırı bүkіl Cetіsu
өlkesіn ұlıs qұramına engіzіp, cılcî kele Şu boyındağı baytaq Balasağұn
şaһarın aladı cәne el astanası qıladı. Bұl caña qұrılım qıtay-hanzu
cılnamalarında Sî Lyao, yağnî Batıs Lәuo, al mұsılman tarîhında Qaraqıtay memleketі dep ataladı. Negіzgі ұytqısı Cetіsu şegіnde bolğan Qaraqıtay ұlısı – qұramındağı qîdan (qıtay) onnıñ bіr bөlşegіn, bәlkіm,
cүzdіñ bіr bөlşegіn ğana qamtığan, şın mәnіsіnde taza tүrіk negіzdі ұlıs
boldı. Şığıs pen Batıs – Ұlı Daladağı kөşpendі taypalar men DәştіQıpşaq cұrtın qanşama zamannan soñ qayta toğıstırğan Şıñğıs han
împerîyasına barar coldağı bastapqı bіr nұsqa sîyaqtı der edіk. Sonımen
qatar, Qara-qıtay memleketіnіñ alğaşqı kezeñіndegі oqîğalar Şığıs
taraptağı tүrіk cұrtınıñ soğıs өnerіnіñ artıqşa bîіk deñgeyіn әygіlegen
eken.
Qarımı ұzarıp, quatı artqan gөrhan Elүy Daşı өzіnіñ ceke bîlіgіn bekіtіp,
өzgeşe ұlısın ornıqtıru ұşіn erіktі, erіksіz tүrde taqau tөñіregіmen tүgel
caulasuğa tîіs edі. Әuelgі şekaralıq qaqtığıs, şığın cortuıldar kөp
ұzamay zor maydanğa ұlasadı. Tүrіk taypalarınıñ ata-baba dәstүrі
boyınşa, Kөktegі Tәñіrі men өtken Aruaq colına aqboz at pen ker bұqanı
qұrbanğa şalıp, corıqqa attanğan Elүy Daşı 1131 cılı Ferğana men
Mәurennahrdı ұypalap, mol olcamen oraladı. Endі Orta Azîya men Taqau
Şığıstağı mұsılman әmіrlerі «dіnsіz tүrіk» qara-qıtayğa qarsı kүş
qosatın үlken soğısqa әzіrlenіptі. Bіraq Elүy Daşı aqırın kүtіp
otırmaydı. Qarsı şauıp, 1137 cılı cazğıtұrım Hodcent tүbіnde
Samarqan әmіrі, qarahan әuletі Mahmұd handı qîratıp ceñedі. Osıdan soñ
Kіşі Azîya, İran, Mazanderan, Ğazna, Horasandı bîlep otırğan selcүk
Sәncar sұltan maydanğa şığıptı. Bar taraptan eñ tañdama әskerіn
cînaqtaydı. Bұdan bұrında Europalıq krestşіlermen, Vîzantîyamen, tau
halıqtarımen soğıstarda şınıqqan qalıñ qol – keyіngі tarîhşılardıñ
aytuınşa, өz zamanındağı eñ cauınger, әrі tolıq caraqtı cүz mıñ әsker.
Al Elүy Daşı... «qîdan men tүrіkterden qұralğan үş cүz mıñ әsker
şığardı» dep cazadı mұsılman tarîhşıları. Mұnşama әsker qaydan
keldі? Şın mәnіsіnde, bayıptap qarasaq, mүlde basqaşa cağday. Gөrhannıñ
әuelgі cankeştі casağınıñ ұzın sanı on mıñ, odan soñğı, kөterіle kөşken
qırıq mıñ şañıraqtan qırıq mıñ qılış şıqsın. İbn-әl-Әsіrden qalğan,
Bartold cañğırtqan, bұrınıraqta, 1041–1042 cıldar şamasında on altı
mıñ tүtіn qîdan Cetіsudağı Arslan-Sүleymen hannıñ qızmetіne kіrgen eken,
bұlar Qarahan cұrtı men Qîdan arasındağı şekaralıq tau asuların
bekіtіp tұruğa tîіs eken, aqırı osı qîdan bağınıştan şığıp, Balasağұn
tarabına auıptı, endі, qanşama zamannan soñ caña qîdandar kelgende Elүy
Daşığa qosılıp ketіptі degen emeskі derek bar. Keyіngі qosıluı qîsınğa
kelgenіmen, әuelgі – cat cұrttı өz cұrtınan qorğau – dәyeksіz mağlұmat.
Qîdan elі şalqıp-tolqıp tұrğanda alıstan nesіbe іzdegen netken kezbeler?
Bұl laqap-derekke G.Grumm-Grcîmaylo da kүmәn keltіrgen bolatın. Meylі,
qîdandardıñ әldebіr tobı bұrınıraqta Cetіsuğa ornıqqan eken deyіk. Endі
Elүy Daşığa qosılsın. Hoş. Kezіnde Orhұn boyı, kүzet qızmetіnde tұrğan
cîırma mıñ qîdan әskerі de bolaşaq gөrhandı moyındadı degen derek
bar, ekіnşі mәsele – bұl cîırma mıñnıñ qolbasıları ğana qîdan, qalğanı
әrqîlı bodan cұrt boluğa kerek, nemese soñğı uaqıt – ata cұrttağı qauım
Şүrcennen oysıray ceñіlіp catqan kezde ortalıq maydanğa şaqırılğan,
bәlkіm, bіrcola tarap ketken, mүlde coq; әytpese Elүy Daşı Batısqa tek
dala taypalarınan ğana іrіktelgen, erіktі, nebәrі on mıñ әskermen attanbas
edі ğoy. Meylі, cîırma mıñ deyіk. Іlkіdegі tınımsız maydanda eşqanday
şığınğa ұşıramay, aradağı cıldarda şırğası şıqpay, tүgel attandı
degennіñ өzіnde cetpіs mıñğa toltıra almaymız. Carar, keyіngі qarlұqtan,
basqa da bodan cұrttan tağı bіrşama cauınger qosılsın. Bәrіbіr, үş cүz
mıñdıq casaq – qîsınsız qîyal bolıp qala bermek. (Arada on-on bes cıl
өtіp, el ornıqqan zamanda Elүy Daşınıñ ұlı gөrhan Elүy İle ata
cұrtındağı dәstүr boyınşa halıq sanağın өtkіzgende, bauırındağı
bұrınğı-soñğı kîіz tuırlıq kөşpendі cұrttıñ ұzın sanı 84 mıñ 500
şañıraq bolıp şığıptı.) Zadı, sol zamandağı mұsılman derekterі on ese
asırıp ayttı, şındığında Elүy Daşınıñ caraqtı әskerі assa otız
mıñnıñ tөñіregіnde ğana boldı degen tұspal şındıqqa caqın. Batıs qîdan
tarîhın arnayı zerttep, ataulı monografîya cazğan orıs ğalımı G.Pîkov
Elүy Daşı şeşuşі maydanğa şığarğan әskerdіñ ұzın sanı cîırma mıñnan
aspadı dep dәleldegen. Qaytkende de, Elүy Daşı bastağan tүrіk-qîdan
casağı Sәncar sұltannıñ cүz mıñ mұsılman әskerіnen kemі ekі ese, әytpese
үş-tөrt ese az bolğan. Mұnıñ naqtı bіr ayğağı – Elүy Daşı kөşpendіlerdіñ
әdepkі tәsіlіmen “tolğamağa” qos qanattan şığarğan ekpіndі ekі casaqtıñ
әrqaysısı nebәrі ekі carım mıñnan – cîını bes-aq mıñ cauınger eken.
Ekі armîya 1141 cılı 9 sentyabr kүnі Samarqannıñ terіstіk tarabı, Kәtuan
cazığında bettesіptі. Sol zamandağı eñ үlken cәne ayrıqşa qantөgіs ұrıs,
aqır tүbі qatısqan halıqtardıñ cүz cıldıq tarîhın ayqındağan zor
maydan bastaladı. Gөrhan Elүy Daşı Ұlı Daladağı qalıptı tәsіl boyınşa,
bar әskerіn oñ, sol cәne ortalıq – үş qanatqa bөlіp, sіrә, ceke, tosqauıl
men tүpkі qosını tağı bar, үş taraptan bіrdey, әuelі bolat cebenі
cañbırşa caudırıp, sodan soñ tіke şabuılğa şığadı. Betpe-bet әskerі
şep tүzegen dұşpanın ortasınan oyıp, “tolğamağa” şapqan ekі tobı tu
sırt, qos qanattan qausıra dүrlіktіredі, aqırı qalıñ qoldı bөlşektey
tıqsırıp, cazañda tұzaqtay qorşalap, өzen añğarı, car men sayda
tığırıqqa tіrep, cappay, qandı qasap ornatadı. Dañqtı Sәncar sұltannıñ
ceñіmpaz casağı tas-talqan kүyrep, өzі әreñ qaşıp qұtılğan eken.
Sұltannıñ keñesşі, qolbası bekterіnіñ kөbі cәne sүyіktі qatını cәne tağı
qanşama mıñ cauınger kіrіptar tұtqınğa tүsedі. Tek qana şәyіt bolğan
erlerdіñ sanı otız mıñnan asıptı. Bolaşaq Şıñğıs hannıñ ğalamat
soğıstarınıñ alğaşqı habarşı tolqını osınday kөrіnіs bergen eken.
Mұsılman әlemіndegі eñ quattı patşanı talqandağannan soñ Elүy Daşı
Samarqan men Bұharağa soğıssız kіredі, kөp ұzatpay, sol cılı Horezmdі
bağındıradı, bіraq eşbіr cerde beybіt qırğın casamaydı, talauğa,
tonauğa tîım saladı, cәne caulanğan cұrttı da basıp ұstap otırmaydı,
bұrınğı әmіrşіlerіn bodandıq antqa keltіrіp, şağın mөlşerde albansalıq mіndetteumen ğana şekteledі. Parasattı gөrhan eñ bastısı – өz
dәrgeyіndegі ağayındas cұrttıñ іrgesіn bekіtu dep bіlgenіn kөremіz.
Nәtîcesіnde, onsız da aumağı keñ – Ertіs өzenіnen Aral teñіzіne deyіn, Hamî
oypañınan Әmu-darîyağa deyіngі aralıqtı qamtığan ұlañğayır өlke tүrіk
negіzdі caña bіr ұlıs retіnde qalıptanadı. Әuelgі gөrhan Elүy Daşınıñ
ұrpaqtarı bîlegen Qara-qıtay memleketі Şıñğıs han zamanına deyіn
cetіptі. Tım ұzaq emes, nebәrі toqsan cılday ğana tұrğanımen, DәştіQıpşaqtağı tүrіk halıqtarı, onıñ іşіnde qazaq tarîhında eleulі іz
qaldırğanın kөremіz.
Elүy Daşımen bіrge kelgen, arıda ketіp, berіde cetken qîdan qauımı qıtay
ruı retіnde ұyısadı. Bіrşama tolımdı cұrt bolsa kerek. Alayda, tүrіk
taypalarınıñ ortasında qalğan әrі tұrmıs-saltı ecelden үyles qîdandar
arada ekі ata өte me, үş ata өte me, qaytkende de tүrіktenuge tîіs edі.
Şınında da solay bolğan eken. 1220–1221 cıldarda, Sartauıl soğısında
cүrgen Şıñğıs hannıñ corıq Ordasına barıp qaytqan Şүrcen elşіsі
Ugusun Cetіsudağı Elүy Daşınıñ өtken patşalığı turalı bіraz derek ayta
kele, «bұl kүnde olardıñ ұrpaqtarın tanıp-bіlu qîın», eñ aqırı, kîіm
үlgіsіne deyіn cergіlіktі cұrtpen bіrdey deptі. Alayda, әuelgі taypa atauı
coyılmağan.
Altın Orda men Şağataydan soñğı ұlıstar kezeñіndegі tarîhta qıtay ruı әr
taraptan kөrіnіs beredі. Aqır tүbіnde osı өñіrdegі tuıstas halıqtardıñ
qұramına enіptі. Өzbekte Hîua handığında іrgelі qauım bolğan, başqұrtta
eñ үlken taypalar qatarında, qırğızda Sol qanattağı belgіlі sүyek (ataqtı
orıs-qırğız cazuşısı Ş.Aytmatov osı qıtay ruınan), Noğay Ordasında
qara-qıtay, Qırım-tatarda qaraşa-qıtay, qaraqalpaq şecіresіnde cәne
sіbіr-tatar tarîhında qıtay ruı belgіlі. Sonımen qatar, tuıstas tүrіkqıpşaq halıqtarında ecelgі qîdanmen tіkeley calğastıq – qұrama sıpatı
kөrіnіp tұrğan qıtay-qıpşaq, kerey-qıpşaq, mañğıt-qıpşaq taypaları
bolğan. Al qazaqta uaq pen şөmekey cәne arğın altay іşіnde өzіnіñ negіzgі,
qıtay atımen, berіşte qîtas («qîdannıñ» kөpşe tүrі), sіrgelіde qır-qıtay
esіmіmen kіşі atalar retіnde tіrkeledі. Qalıñ qıpşaqtıñ bіr tarmağı tağı
da osı qıtay. Qıtay attı taypalıq qұrılımnıñ eñ үlken tobı – nayman
qұramında. Eskіlіktі şecіre boyınşa, өkіreş naymannan taraytın tөrt
tөlegetay: qara-kerey, sadır, matay, tөrtuıldıñ calpı atauı – qıtay
boladı. Yağnî, tөrt tөlegetay emes, tөrt qıtay. Bұl nayman-qıtay
taypasınıñ qұramı өte kүrdelі ekenіn kөremіz. Mәselen, sadır – tarîhî
әdebîette qalıptasqan pіkіr boyınşa, eskіlіktі qıtay derekterіnde şato dep
tañbalanğan cauınger tүrіk taypasınıñ bіr calğası. Bұl sadırdıñ
qұramında Ұlı Daladağı ecelgі rulardıñ bіrі şүye tağı bar. Al qara-kerey
– үlken kereydіñ bіr tarmağı. Osı qara-kereydіñ өzіn tarata kelsek,
qұramında tүrіk-moñğol negіzdі bayıs, toğas, şaqar, tұmat, bolatşı
rularınıñ bөlşek, nұsqaları cүrgenіn kөremіz. Sonday-aq tөrtuılda qaratoqa (toğas) bar, sadırda bүgіngі arğınnıñ bіr tarmağı sarı-cetіm men
qoñırattıñ cetіmderіne calğas şar-cetіm tұr, sol sadırdan taraytın kіşі
ata cәdіk, matay іşіndegі şeruşі men emenәlі – kerey taypasındağı belgіlі
rular. Şın mәnіsіnde, kez kelgen үlken taypa – ğasırlar şeruіnen өtken
kүrdelі konglomerat desek, mұnıñ eñ bіr ayqın suretі – nayman
qұramındağı qıtay ruı ekenіn kөremіz. Ğılım-bіlіmnen ada, taza tүysіkten
ketіp, dүmşe nanımğa cetken keyіngі zamanda aqîqattı bұrmalau meylіnşe
өrіs aldı. Tarîhtağı ұlılığı da, bүgіngі іrіlіgі de kүmәnsіz hanzu – qıtay
kemşіn cұrt dep carîyalanğan sovettіk dәuіrde nәsіl-tegі odan mүlde bөten,
tүrіkpen tіkeley tuıs qîdan-qıtay esіmі de kөmeskі tartadı, orıs-qırğız
cazuşısı qıtay atauın namıs kөrse, qazaqtağı caña şecіreşіler ru esіmіn
mүlde өşіruge tırısadı. Bіraq өtken tarîhtı eşkіm de өzgerte almaq emes.
Hoş deyіk. Sonımen, keyіngі ğұmırınıñ өzі toğız ğasırğa tartqan qıtay
ruınıñ tүp atauı – ecelgі qîdan esіmіnen bastau aladı dedіk. Әrîne, bұl –
bayağı qîdan emes, qanı aralasqan, bіrcola tүrіktengen qauım. Sonımen
qatar, nayman qұramındağı qıtay esіmdі tөrt rudıñ tүzіmіne bacaylay
qarasaq, bұl taypa әuel bastan-aq tүrіk tektі rulardan qұralğanın kөremіz.
Bәlkіm, bastapqıda azdı-kөptі mөlşerde qîdan qospası bolğan da şığar,
bіraq onıñ іzі qalmağan. Sөyte tұra nege qıtay atanğanın ayqındau qîın
emes. Bayağı Elүy Daşımen bіrge kelgen Ұlı Dala rularınıñ cîıntıq
qұraması. Qîdan împerîyası, qîdan hadqınıñ arğı-bergі tarîhın
tүgendegen «Lyao şî», «Tsîdan go çcî» şecіrelerіnde naqtı cazılğan,
keyіngі zertteuşіler cәne ayğaqtağan kөrnekі derekter bar. Ata mekennen
tıqsırılğan, өzіne pana ğana emes, qalğan cұrtına qonıs іzdegen hanzada
Elүy Daşını qұrmetpen qarsılağan, alğaşqı kөmegіn berіp, tөñіrektegі
tuıstas taypalardı mәmlege keltіrgen – sol kezde Ұlı Dalanıñ qaq
ortasında ұyısıp otırğan kerey eken dedіk. Kөp ұzamay, Elүy Daşı
Tarbağatay, Coñğarğa kelіp bekіngende kөmekke іrgeles naymandar cetkenіn
ayttıq. Bұdan soñğı cıldarda nayman taypası bіr kezeñ Qara-qıtay
ұlısınıñ qұramında bolsa, Şүrcen patşalığınan іrgesіn bөlek salıp,
qaytadan tәuelsіz ұlıs qұrğan kereyler de әuelgі іlіk-calğastığın үzbeydі,
Qara-qıtay patşalığı dәuіrlegen zamandarda dîplomatîyalıq qatınaspen
bіrge ekonomîkalıq cәne әskerî negіzdegі tuıstıq baylanıs tұraqtı tүrde
colğa qoyıladı. Berіdegі kerey Oñ hannıñ өz elіndegі bұlğaq, bүlіk kezіnde
Qara-qıtayğa baruı kezdeysoq emes. Cay ğana pana tappağan, bәlkіm, әskerî
kөmek alğan boluı da mүmkіn. Bұdan soñğıda, Şıñğıs han zamanında
ceñіlіske ұşırağan Nayman handığınıñ mұrager hanzadası Kүşlіktіñ
Cetіsudağı Qara-qıtay ұlısında tүsіnіs, qұrmetpen qabıldanıp, әskerbası
saylanıp, gөrhannıñ qızın alıp, kөp ұzamay-aq, zombılıq colımen bolsa
da bîlіkke cetіp, taqqa mіnu sırın da osı tұrğıdan qarastıruımız kerek.
Atap aytqanda, Şıñğıs hannıñ Batıs corığı qarsañında Qara-qıtay
ұlısınıñ qұramında basqa da tүrіk nәsіlіmen qatar, nayman taypasınıñ
үles-salmağı әceptәuіr bolğan. Kүşlіk өzіnіñ azğana nayman casağımen
qosa, eñ aldımen qıtay esіmdі ecelgі tөrt ru – qara-kerey, sadır, matay,
tөrtuılğa sүyengenі kүmәnsіz.
Endіgі bіr kep – өzderі de іrgelі әuelgі ekі ru nege nayman atına kөştі degen
mәsele. Әrqîlı sebeppen, belgіlі bіr rudan bөlіngen kіşі atalardıñ basqa
bіr taypa qұramına enuі – үyrenşіktі cağday. Şato-tүrіk әuletі sadır –
naymanğa bұrınıraq qosılğan sîyaqtı. Al qara-kereydіñ cөnі basqaşaraq.
Sіrә, calpı sanı sol kezdіñ өzіnde әceptәuіr bolğanımen, Ortalıq
Daladağı qalıñ kereyden tım aulaq ketіp, іrgesі alısıraq Dәştі-Qıpşaq
cұrtınıñ ortasına tүsken qara-kerey өzderіmen tağdırlas, bіr tu – qîdan
tuı astındağı, nayman ataulı үş rumen bіr odaq qұramına enuge tîіs edі.
Mana añdadıq, sanı basım nayman arasına toğısqan basqa da atalar bar
eken, bұlar da sol, alısta qalğan Ұlı Daladan Elүy Daşımen bіrge kelgen
qauım, bayağı, Qatın-balıqta keñes qұrğan on segіz rudıñ carqa-bөlşekterі.
Osı orayda, qara-kerey – qalıñ kereyden Şıñğıs han soğıstarı kezіnde
emes, odan tura cүz cıl bұrın bөlіngen qauım ekenіn naqtılay ketken cөn,
үlken tobına qayıra qosılmauı da sonşama uaqıt alşaqtığınan dep
bіluіmіz kerek.
Әlbette, baytaq ұlıs ұstağan qıruar qîdannıñ şamalı bіr bөlşegі ğana
Batıs tarapqa audı. Qırğınnan aman şıqqan basım kөpşіlіgі caña
patşalıq – Şүrcen împerîyasınıñ bodanı boladı. Bұrınğı bîleuşі Elүy
әuletіnіñ keybіr өkіlderі de şүrşіt әmіrіn moyındap, can saqtaumen qatar,
uaqıt өte kele el bîlіgіne aralasadı, sonday-aq qîdannan şıqqan
qatardağı şoncar, alpauıttar da caña ұlıstıñ qızmetіne kөşedі. Qol
bastaydı, Dala cұrtına elşіlіkke cүredі. Qıtay mәdenîetіn boyına
sіñіrgen, qıtaydıñ tіlі men hatına cetіk qîdandar împerîyanıñ barlıq
şaruasında belsendі cұmıs casaptı. Әytkenmen... іşte kіrne bar. Arada
cүz cıl өtpey, qîdan tektі şoncarlar men qolbası, sayasatkerler Şıñğıs
han cağına top-tobımen өtіptі. Keñesşі, kөmekşі bolıptı, qîdan tektі әsker
qosındarın bastap, aqır tүbіnde Şүrcen memleketіn qұlatuğa qadarınşa
үles qosıptı. Endі bіr qîdan bekterі Eke Ұlıs qızmetіne bұdan soñğı
kezeñde cegіledі. Bұlardıñ bәrі de negіzіnen Qıtay tarabındağı, caulanğan
caña cerlerdі îgeru, basqaru іsіnde ayrıqşa mіndet atqaradı. Bұl rettegі
eñ kөrnekі mısal – Elүy Çutsaydıñ ğұmır, bolmısı. Qîdan tağdırın,
Şүrcen memleketіnіñ іşkі-sırtqı cağdayın caqsı bіletіn Şıñğıs han
әrbіr qalanı alğan ceñіstі ұrıstardan soñ bayağı qîdan patşalarınıñ
әuletіnen kіm bar dep sұraydı eken. İmperîyanıñ negіzіn salğan Elүy
Ambağannıñ toğızınşı ұrpağı, Şıñğıs hannıñ өzіnіñ cәne odan keyіngі
Өketay qağannıñ tұsında bas uәzіr bolğan Elүy Çutsay osılay tabılğan eken.
Calpaq derekterde aytılatınday, hanzu-qıtay emes, moñğol tektі qîdan.
Endі qîdan halqı bүkіl Terіstіk Qıtay cұrtımen qosa, Eke Ұlıs qұramına
enedі. Şıñğıs hannıñ nemeresі Qұbılay han tұsında Yuan împerîyasınıñ
bodanı. Sіrә, bұl cұrt Şıñğıs han zamanına deyіn-aq bіrşama tozıp,
qarasını seldіregen sîyaqtı. Endі үlken împerîya qazanındağı aralas topan
іşіne tүsedі. Yuan împerîyası qұlağannan soñğı kezeñde qîdan derbes halıq
retіnde bіrcola sanattan şıqqanın kөremіz. Keyіngі zertteuşіler өz
zamanında quattı memleket qұrğan, ayrıqşa cauınger, calpı sanı da
eleulі qîdan cұrtı moñğol, qıtay halıqtarınıñ іşіnde cұtılıp kettі dep
esepteydі. Bіzdіñşe, alğaşqısı – azşılıq, soñğısı – basım kөpşіlіk. Bұlabostan kezіnіñ өzіnde ұlttıq tұrğısın әlsіretіp, cat cұrttıñ dәstүr-saltı
men mәdenîetіne bas ұrğan, patşalıq qұrıp, şalqığan, asıp-tasqan
zamanında ot basındağı әdet-ğұrpına deyіn ұmıtıp, eñ aqırı ana tіlіnen
basqa tіldі artıq sanağan, nәtîcesіnde erіktі tүrde mәdenî cәne ruhanî
assîmîlyatsîyağa tүsken moñğol tektі qîdan, tarîhtıñ qalt etken bіr
betbұrısında tүp-tamırımen qoparılıp, taza qıtay bolğan da şıqqan.
Ayttıq, Lәuo împerîyasınıñ dәuіrlegen şağı Xİ ğasırda ұzın sanı cetі cүz
elu mıñğa tartqan kөrіnedі. Sol zamannıñ esebіmen alğanda, qîsapsız
halıq. Ұlttıq tîyanaq-tұrğısınan ayrılsa, іrgelі, atalı cұrttıñ өzіnіñ belgіnısansız qұrıp ketuі op-oñay eken...
Әuelgі bіr tүyіn
Ortalıq Azîyadağı kөşpendі cұrttardıñ ata şecіresіnde belgіlі bіr rudı,
tіptі, tұtas bіr halıqtı bağzıdağı ataulı bіr ğana kіsіnіñ ұrpağı dep
taratatın dәstүr bar. Mәselen, bүkіl tүrіk qauımı – qatal şapqın kezіnde
әldeqalay tіrі qalğan bіr balanıñ qұrtqa bөrіden tuğan, bұdan soñ meylіnşe
өsіp-өngen әuletі. Keyіngі barlıq qazaq – Qazaq degen kіsіnіñ tұqımı. Qalıñ
naymannıñ tүp atası – Nayman degen adam. Arıdağı halıq, ortadağı taypa,
berіdegі rular men atalardıñ barlığı da osı, qalıptı үlgіge tүsіrіlgen.
Mұnıñ bәrі cay ğana senіm emes, pәrmendі ұran, bіrlіk, tұtastıq mұratınan
tuındağan ұlıstıq îdeologîya. Ataulı ru – bіr adamnıñ ұrpağı, tұtasa
kelgende, bүkіl qazaq – bіr әulet bolıp şığadı.
Kez kelgen halıqtıñ bіr nәsіl ekenі ras, іlkіdegі rulıq, taypalıq qauım da
bіr әulet esebіnde. Tek... bіr adamnıñ balası emes. Qay-qaysısı da
tamırlas tuıstıq, үyles tіl, oraylas qonıs ıñğayı, eñ bastısı – tіrşіlіk
colındağı ortaq maqsat nәtîcesіnde qalıptasqan qұrılım. Qarapayım
tіlge kөşіrsek, әuelde belgіlі bіr atanıñ balası, nemese ұcımdı bіr qauım
cұrt өz tөñіregіne іrgeles ağayındardı toptay bastaydı, өsіp, өnіp,
qarasını kөbeyіp, keyde ırıqtı, keyde ırıqsız cağdayda tağı qanşama
cұrttı qosıp aladı, sөytіp, bastapqı ұytqı, cetekşі әulet atındağı belgіlі
bіr ru, taypa qalıptasadı. Bіr kүndіk emes, bes-on cıldıq emes, ğasırlıq,
keyde odan da ұzaq zamanğa sozılatın үrdіs. Qaytkende de qolaylı,
qolaysız tarîhî cağdaylar nәtîcesіnde cүzege asatın qұbılıs. Өmіrlіk
maydan alañına şıqqan ataulı rular keyde kүşі, quatı artıp, ordalanıp
catadı, keyde bәseñsіp, eleusіzge caqın kepke tүsedі, keyde tіptі atı өşіp,
bіrcola coğaladı. Şın mәnіsіnde, tөtenşe bіr qırğın kelmese, eşqaşan
coyılmaydı, tek bıtırap, tozıp, әluetі artıq, ağayındas basqa bіr ru,
taypalar qұramına enedі, mұndayda kіşі ata, keyde «kіrme» sanalğanımen,
kөbіne-kөp өzіnіñ bastapqı, derbes kezeñdegі rulıq atauın, nemese sol
rudıñ tîesіlі bіr bұtağınıñ esіm-soyın saqtap qaladı eken.
Ortalıq Azîyadağı kөşpendі rulıq qұrılımnıñ soñğı ekі mıñ cıldıq
bolmısınıñ tolğamdı tүyіnі keyіngі qazaq şecіresіnen erkіn tanıladı.
Tүrіk tektі ru-taypalardıñ etnîkalıq tarîhın bіrşama tүbegeylі teksergen,
nәsіldіk sana, astam tүsіnіk, şalağay tanımnan aulaq, HІH ğasırda casağan
orıs oqımıstısı N. Arîstov keybіrіnіñ tүp negіzі mıñ, mıñ carım cılğa
ketetіn, ecelgі tarîhtan tanımal belgіlі taypa, rulardıñ kүnі bүgіnge deyіn
sol ataumen saqtalıp kelgenіne tañ qalğan. Yağnî, qazіrgі belgіlі ru,
taypalardıñ kөpşіlіgі ecelgі etnonîmderdі keyіngі zamanğa cetkіzuşі ğana
emes, sol eskіlіktі cұrttardıñ naqpa-naq өzі bolmasa da, tүrlengen, tүlep,
cañğırğan anıq mұragerі. “Arğı tarîhta tañbalanğan atalı rulardıñ
barlığı derlіk bүgіngі qazaq arasınan tabıladı”, – degen zerdelі ğalım.
Şığıs pen Batıs – bүkіl Şalqar Dalanıñ etnîkalıq qұramına qatıstı sөz.
Atauıñ ğana emes, bүkіl tarîhıñ, endіgі barıñ – өtkennіñ tіkeley calğası.
Osı orayda, Şıñğıs han zamanındağı kүnşığıs taraptağı tүrіk rularınıñ
cay-capsarı tөñіregіnde bіz qozğağan şekteulі derekterdіñ өzіnen-aq tıyım
salınğan tarîhımızdıñ eñ bіr dañqtı kezeñіnіñ sır-sıpatı ayqın
añğarıladı. Atap aytpasaq ta, tүyіndі tolğam anıq bolsa kerek: HІІ–HІІІ
ğasırlar şegіndegі, carım dүnîenі qayta qalıptağan, bүkіl Eurazîya
qұrılığınıñ bolaşağın ayqındağan ұlı oqîğalardıñ bastauşı cәne
qozğauşı kүşі – tүrіk tektі qauım! Yağnî bіzdіñ cұrt, bіzdіñ el. Onıñ іşіnde
keyіngі qazaqtıñ tіkeley ata-babalarınıñ үles-salmağı da өzgeşe.
Mіne, bүgіngі qazaq halqınıñ etnîkalıq qұramına qarañız. Şıñğıs han
zamanındağı atalı, aydındı taypalar: nayman, kerey, qoñırat, calayır –
qazaq ortasında da qabırğalı qauım eken; derbes rular retіnde өz
attarımen saqtalğan şanışqılı, teleu, qîyat (tөre), tөleñgіt, taz, altın,
tama bіr tөbe; үlken taypalar іşіndegі іrgelі atalar esebіnde tіrkelgen:
merkіt, qoralas, kүrleuіt, mañğıt, qatağan, baycіgіt, bayıs, toqa, tұma, barqı,
oñğıt, qұsşı, bolatşı, keneges, oymauıt – өz aldına. Kezіnde qazaqqa
kіrіkken, tarîhta tañbalı, uaqıt oza kele ağayın cұrt іşіne mүlde sіñіsіp,
atı qalmağan, bіraq zatı keyіngі әulet-cұrağatında saqtalğan: arlat, barlas,
barın, bayauıt, buryat, dүrben, cұrat, qalmaq, qarlıq, qauşın, qırğız, nүkүz,
oyrat, salcuıt, sîcuıt, sұldұs, tañğұt, tarğұt, tatar, ұyğır, ұrat... – orta
ğasırlarda Ұlı Dalanı caylağan qanşama ru-taypanıñ cұrnaq, nұsqaları
tağı da qazaq deytіn teñіzge cılğa, bұlaq bolıp qұyılıptı. HІІ–HІІІ ğasırlar
şegіnde, Ұlı Dalada, sayıpqıran Şıñğıs hannıñ altın tuı astına ertelіkeş tığız toptalğan atalı cұrttıñ cînaqtı nәsіlі endі Ertіs, Cetіsu, Sırdarîya men Edіl–Cayıq, Үze–Tañ – bүkіl Dәştі-Qıpşaqtı caylağan үysіn,
qıpşaq, alşın taypalarımen qaltqısız toğısıp, Altın Ordasın kөterіp,
aqır tүbі caña bіr ұlıs – Qazaq Ordasınıñ qұramında ұyısıptı. Oraylas,
ıñğaylas, ağayındas basqa halıqtardıñ eşqaysısına dauımız coq,
sonımen qatar, ecelgі Şıñğıs han cұrtınıñ tіpe-tіk әrі eñ negіzgі mұragerі –
bүgіngі qazaq halqı ekendіgі de kүmәn tuğızbauğa tîіs. Ұlı Dalanı
dүbіrletken dañqtı ru-taypalardıñ nәsіl-tegі men өtken tarîhın keyіngі
zamanğa calğastıra zerttegende osınday aqîqat qorıtındı şığadı eken!
Әytse de, bіz үşіn eñ bastısı – etnogenez emes, Şıñğıs han qұrğan әlemdіk
împerîyanıñ әuelgі ұytqısı, negіzgі qozğauşı cәne atqaruşı kүşterі
turasındağı baylam. Ұlı Tүrіk qağanatınan soñğı auır әrі almağayıp
zamandarda tүrіk nәsіlі – tatar men kerey, qîyat pen qoñırat, merkіt pen
nayman, calayır men ұrañqay cәne solarğa tuıstas, tүbі bіr tağı qanşama
ru-taypa qaytpay kүresіp, qan cұta qarcısıp, tuğan elіn, ata cұrtın saqtap
qalıptı, oşağın өşіrmey, ұrpaqqa ұrpaq calğap, өsіp-өnіptі. Keudelerі zor
eken, kүş-quatı keneusіz, erlіgі erekşe eken. Tek calğız-aq kіltîpan – altı
baqan alauız, ұcımı, bіrlіgі coq eken. Aqırı... erte me, keş pe, ağayındas
cұrttıñ basın qosatın qұdіrettі әmіrşі qacet edі. Tağdırdıñ talğamın
qarañız. Bolaşaq ұlı qağan әrqaysısı ceke patşalıq bolıp otırğan іrgelі
taypalar – carım dүnîege tanılğan tatardan emes, Ұlı Dalanıñ basım
bөlіgіn bauırına basqan kereyden emes, calpağımen catqan naymannan
emes, cauınger merkіtten emes, ekіnşі, tіptі, үşіnşі qatardağı bodan ru
qîyattan şığıptı. Bіraq qay cağınan da qapısız tuğan eken. Aqıl men
parasat, erlіk pen mіnez, keñşіlіk pen qataldıq, qacır men qayrat – kіsі
ұğlına tәn eñ qasterlі, eñ qacettі sıpat tүgelіmen bіr өzіne toğısqan. Az-kem
emes, tura үş cүz cıl boyı pışırap otırğan, cekeley alğanda qanşama
quattı bolsa da, aqır tүbі, bәlkіm kөp ұzamay-aq mүlde tozıp, bіrcola
coğaluğa tîіs qırıq rudıñ basın qosu үşіn kөregen qolbası, danagөy kөsem
ğana emes, qarımı qattı, temіr өzek Tұlğa – adam keypіndegі Alıp kerek edі.
Kөk Tәñіrіsі mәñgіlіk Tүrіk cұrtına tartu etken Şıñğıs han dәl osınday
ğacayıp can bolıp şıqtı. Dese de, bұl sayıpqıran Şıñğıs handı
tuğızğan halıq ta zamanınan ozıq, өz tұrğılastarınan bîіk, өzgeşe
caratılğan cұrt edі.
V tarau
ŞİÑĞİS HANNİÑ MӨR-TAMĞASİ
Mîlәdî 1920 cılı polon ğalımı, monah Kîrîll Karalevskîy Vatîkan
arhîvіn aqtarıstap otırıp, өzgeşe bіr qұcatqa ұşırasadı. Şîırşıqtap
oralğan, ұzındığı 1 m 12 sm, enі 20 sm, eskіlіktі qağazğa arab qarіpterіmen,
îslam cұrttarınıñ bіr tіlіnde cazılğan kөne cәdіger. Sarğayğan qalıñ
qağaz ekі bөlіkten qұrap, calğastırılğan eken. Іlіktes cerіne cәne eñ
soñına, qara sîya үstіne qızıl tүstі, үlken, tөrtkіl mөr basılğan. Al mөr
betіnde cañağı qұcat mәtіnіnen mүlde basqaşa, îіrtpek tañbalar tұr.
Karalevskîy beymәlіm, kөne dүnîenі suretke tүsіrtіp alıp, îranîst
oqımıstı Massenіñ qolına tapsıradı. Masse sol sәtіnde-aq bұl qұcattıñ
parsı tіlіnde cazılğanın naqtılap, іzіnşe audarıp, arnayı teksere kele,
әygіlі Şıñğıs hannıñ nemeresі, ұlı qağan Kүyіktіñ 1246 cılı Rîm papası
İnnokentîy ІV-ge coldağan carlıq-hatı ekendіgіn ayğaqtaydı.
Bүkіl hrîstîan-katolîk әlemіnіñ әulîe sanattı kөsemі, ұlұğ mәrtebelі
papanıñ әmbe Batıs cұrtına үrey tuğızğan tatar әmіrşіsіnen doñaybat
coldama aluı – ğılımğa belgіlі cağday bolatın. Keñіnen taralğan Karpînî
kіtabında aytılğan. Carlıq-hattıñ өzі de papağa osı Karpînî arqılı
cetkenі mağlұm. Әytse de, saqtalmağan, coğalğan dep esepteletіn. Qazqalpında, tүpnұsqa kүyіnde bar bolıp şıqtı.
Kөp ұzamay-aq өzgeşe mұrağa Şıñğıs han zamanın zertteuşі, belgіlі
frantsuz ğalımı Pol Pellîo arnayı nazar salıptı. Parsı mәtіnіn naqtı
acıratıp, frantsuz tіlіne cañadan tәrcіma casaydı cәne өzіndіk
dәyektemesі, oğan qosa mөr betіndegі cazudıñ transkrîptsîyası hәm
audarmasımen bіrge carîyağa şığaradı. Keyіnde Pellîo nұsqası basqa da
europa tіlderіne, onıñ іşіnde orısşağa da audarılıp, ğılımî aynalımğa
tүstі hәm әrqîlı zertteulerge (N.Şastîna, Sayşîyal, B.Bazarova, A.Yurçenko)
ұytqı boldı. Өz kezegіmіzde bіz bұl arada carlıq-bіtіktіñ mazmұnı, mәnmağnası, tarîhî sıpat-bolmısı cөnіnde emes, onı resmî zañdastırğan
memlekettіk mөr turasında ğana aytpaqpız.

1
Carlıq-hat – Kүyіk hannıñ atınan; әlbette, ceke bіr tұlğanıñ coldauı
emes, memlekettіk tұrğıdağı qұcat. Al osı qұcattıñ naqtılığın
kuәlandırıp, qara sîya үstіne ekі qaytara basılğan qızıl mөr – әrîne, ol da
memlekettіk rәmіz. Cәne mәn-mañızı ayrıqşa, asa qұndı tarîhî eskertkіş.
Cartı әlemdі alıp, onıñ ekіnşі carımına үrey tuğızıp otırğan, ayrıqşa
quattı, ұlı împerîyanıñ mөr-tamğası. Kүmәnsіz cağday. Dese de, Kүyіk –
үşіnşі qağan edі. Al mөr... naqtı kіmdіkі? Qaşan casalğan? Ğılımda
qalıptasqan pіkіr: bұl – Kүyіk qağannıñ mөrі deydі.
Kүyіk qağannıñ mөrі. Oğan naqtı dәlel de bar sîyaqtı. Karpînî aytadı. Kүyіk
resmî tүrde qağan kөterіlgen saltanat qarsañında casalğan, qalıptauşı –
Kosma (Kuzma) degen orıs zergerі, deydі.Bұl Kosma împerator sarayında
ayrıqşa qұrmetke cetіptі, qağannıñ caña, altın tağın da sol casağan
kөrіnedі.
Caulanğan elderdegі qolınan іs keletіn әrqîlı kәsіp îelerіn, qұrılısşı,
toqımaşı, kenşі, temіrşі, үyşі, zerger ataulını іrіktep, qara cұrtqa әkelu
– Şıñğıs han zamanınan bergі үyrenşіktі cağday bolatın. Sonımen qatar,
alıp împerîya ortalığına өz erkіmen ağılıp catqan saudager, kәsіpker,
іsker, tіptі, olca, payda іzdegen өlermen cұrt ta az emes. Orıs elіnen
tұtqınğa keldі me, өz qalauımen cettі me, Kosmanıñ bolğanına da, ayrıqşa
şeberlіgіne de kүmәn coq. Mөr casağanın da terіske şığarmayıq. Karpînî
өz kөzіmen kөrіptі.
Bұl mağlұmattan ekі tүrlі bayıp tuadı. Bіrіnşі – Kүyіk qağanğa deyіn ұlıstıq,
memlekettіk mөr bolmağan. Ekіnşі... Әuelі alğaşqı tүyіnіmіzdі tarqatıp
alayıq.
Aqîqat derekterge qarağanda, ұlı împerîyanı negіzdeuşі Şıñğıs hannıñ
ataulı, memlekettіk mөrі bolğan. Bұl tarapta qağazğa tүsken ecelgі añız da,
eskіlіktі tarîhî cazba kuәlіk te bar.
“Altın topşı” arqılı cetken әpsana aytadı. Bolaşaq Şıñğıs han –
Temucіn tuğannan soñ cetі kүn өtkende, teñіz ortasındağı aralda әldebіr
qoñır qұs payda boladı. Kүn şığıp, kөterіlіp, oñ caqqa cetkende, yağnî
talma tүs şağında әlgі qұs şombal qara tastıñ үstіne qonaqtap, qұbıltıp
sayray bastaydı. Osı cağday үş kүn qatarınan qaytalanıptı. Aqırı
Esugey-bahadұr: “Bұl – tegіn emes, әldenendey nısanalı qұs!” – dep tanıp,
ol qonaqtağan qara tasqa baradı. Barıp, kөredі de, şağıp qaq ayıradı.
Tastıñ carığınan altın mөr carq etіp şığıp, aspanğa ұşıp ketedі. Al tas
өzіnen өzі bіtіgіptі. Esugey ekіnşі mәrte caradı – endі kүmіs mөr serpіle
şığıp, teñіzge barıp qұlaydı. Qaytadan tұtasqan tastı үşіnşі ret
carğanda, іşіnen qas, yağnî yaşmadan oyılğan mөr şığadı cәne Esugeydіñ
qolına cұğısa ketedі. Qasîettі nışan, әrі caña tuğan sәbîdіñ өzgeşe
talayına balap, qas-mөrdі үyge alıp kelіp, şırağdan tұtatıp, әspettep
saqtağan eken. Şıñğıs hannıñ mөrі osılayşa, ğayıptan caralıptı. (Kөkke
ұşqan cәne teñіzge tүsken mөr – bolaşaq cîһanger aspan astı, teñіz
şegіndegі cer-әlemnіñ әmіrşіsі boladı degen tұspalğa meñzese kerek.)
Әlbette, añız. Sөz arqauı – mөrdіñ naqtı boluı cәne qasîettі, qұdіrettі
sanaluı.
Sağan Setsen qalıptağan “ Erdenîîn tobçı” kіtabında mөrge qatıstı
әpsananıñ az-maz cañartılıp, naqtılanğan nұsqası berіlgen. Şıñğıs han
taqqa otırğan soñ, ordanıñ esіgіnіñ aldında catqan qara tas qaq ayrıladı
da, іşіnen aumağı bіr tұtam qas-mөr atqıp şığadı. Betіnde bederlі cazuı
bar eken.
Bұl rette de tañğacayıp oqîğanıñ tүp negіzі – Şıñğıs hannıñ өzіndіk,
ataulı mөrі boldı degen mağlұmatqa sayadı.
Mөr turasındağı tarîhî sıpattı cazba derek – “Yuan şî” arqılı cetken.
Şıñğıs han Nayman ұlısın talqandağannan soñ, kөp ұzamay, Tayan hannıñ
Tatatұñğa degen ұlığı qolğa үsedі. Tamğaşı (mөrdar) eken. Osı, qaşqanda
өzіmen bіrge ala ketken mөrіn kөrgen Şıñğıs han: “Bұl ne?” – dep sұraptı.
Tatatұñğa (Dada Toñğa – Toñğa atay) bұl tañbalı nәrsenіñ qanday maqsatta
qoldanılatının aytadı. Memleket іsterіnde ayğaqtı kuәlіk үşіn, deydі.
“Ұlısıñ qîradı, hanıñ өldі, qalğan cұrt tүgel mağan qosıldı, senіkі ne?!” –
deydі Şıñğıs han. “Han taqsırımnıñ өzі senіp tapsırğan dүnîe, coğaltpay
saqtap qalu – menіñ parızım”, – deptі Tatatұñğa. Şıñğıs han mұnday
adaldıqqa rîza bolıp, Tatatұñğanı өzіnіñ qızmetіne alıptı cәne sol
үlgіmen өzіne de memlekettіk mөr casatıptı...
Tatatұñğanıñ Şıñğıs han qızmetіnde boluı anıq, nayman mөrіnіñ qolğa
tүsuі de ras bolsa kerek, әytkenmen, Şıñğıs hannıñ bұdan bұrında mөr
degennіñ ne ekenіn bіlmeuі qîsınsız.
Temucіn өzіnіñ әkesі Esugeydіñ ayrılmas andası (şın mәnіsіnde әmіrşі
syuzerenі) Oñ handı bala kezіnen-aq caqsı tanığan. L.Vîktorova: “Temucіn
men onıñ bolaşaq baqtalası Camұqa ekeuі kerey Oñ hannıñ sarayında
tәrbîe alğanı belgіlі”, – dep cazadı, өkіnіşke qaray, tîesіlі derek kөzіn
naqtılamağan. Qaytkende de Şıñğıs han өzіnіñ bîlіk colındağı kүresіn Oñ
hannıñ kөleñkesіnde, Oñ hannıñ can-caqtı qoldau, kөmegіmen bastağanı
mәlіm. Bұl kezde qîyat ruı, tağı basqa da tuıstas ru-taypalarmen bіrge Kerey
handığınıñ bodanı. Tatan өlkesіnіñ ortalıq bөlіgіne өkіm cүrgіzіp otırğan
Oñ hannıñ saltanattı Ordası batısta Qara-qıtay, tүstіkte Tañğұt
patşalıqtarımen, al şığısta qұdіrettі Şүrcen împerîyasımen alıs-
berіstі boladı, onıñ іşіnde keruen tartu, sauda-sattıqpen qatar,
dîplomatîyalıq qatınas, elşіlіk almasu da үzdіksіz cүrіp catqan. Al Nayman
ұlısında bolğan memlekettіk mөr onımen îıqtas, qatarlas Kerey ұlısında
bolmadı dep aytu qîın. Basqanı bılay qoyğanda, şarttı tүrde, sırttay
bodan sanalğan Kerey handığına Şүrcen împeratorı arnayı mөr cіberuge
tîіs edі. Bұl – sonau Ğұn, keyіngі Tүrіk zamanınan qalıptasqan rәsіm bolatın.
Kerek deseñіz, Tatarğa qarsı 1196 cılğı үş caqtı – Şүrcen–Kerey–Qîyat
corığı nәtîcesіnde “cүydhurî” – şekaralıq әskerbası әmіr mәrtebesі
berіlgen Şıñğıs hannıñ өzі de mөr, nemese mөrmen bekіtіlgen kuәlіk atuğa
tîіs-tі.
Әlbette, Şıñğıs hannıñ qұrğanı – caña patşalıq. Caña patşalıqta caña
mөr casalğan. Lubsan Danzan men Sağan Setsen tіrkegen, tүp tamırı tuıs
әpsana men “Yuan şî” tañbalağan, zadı, ol da әuelgі bіr auızekі әñgіmeden
şıqqan, bіraq negіzі ayqın ekі tarap sөzdіñ ortaq өzegі osı, tүyіndі aqparatqa
tіreledі.
Tek sol ğana emes. Temucіn Şıñğıs esіmіmen han kөterіlgen, împerîyalıq
bîlіkke cetken cәne әr taraptağı corıqtarğa attanğan kezdegі tarîhî
cazbalarda, әrqîlı cağdayğa baylanıstı, tîesіlі mөr-tamğa basılğan
carlıq, nұsqaular ataladı.
Mәselen, ataqtı dao sopısı Çañ Çun Sartauıl corığında cүrgen ұlı
qağannıñ aldınan qaytarda, өzі ұstanğan tarîqat colına kөptegen ceñіldіk,
ayrıqşa qamqorlıq carîyalanğan qұcat – Şıñğıs hannıñ mүbәrak mөrі
basılıp bekіtіlgen carlıq-nama aladı.
Sonıñ aldında, Qıtay tarabında ұlıs-begі bolıp qalğan calayır Mұqalınoyan da mөr basılğan carlıqpen bekîdі cәne toğız qұyrıqtı aq tumen
qatar, qolbasınıñ өzіne de ataulı altın mөr berіledі.
Sartauıl soğısında, qaşqın horezmşahtı qudalap şıqqan Cebe-noyan men
Sүbіtay-bahadұr qaru kөtermey bağınğan qalalarğa zәbіr casamaydı, al
qarsılıq tanıtqan cұrttı ayausız qırıp-coyıp otıradı.Osı rette Cebenoyan өz erkіmen ğұzırğa kelgen Nîşapur qalasınıñ өkіlderіne bodandıq
tәrtіp turalı nasîhat aytıp, Şıñğıs hannıñ tîesіlі carlığınıñ
kөşіrmesіn tapsıradı hәm ұyğır bіtіgіmen cazılıp, al tamğalı mөrmen
bekіtіlgen carılqau-hat beredі. Mұnday, cergіlіktі tұrğındardıñ beybіt
cağdayı men qauіpsіzdіgіne kepіl kuәlіkter, әrîne, calğız Nîşapurmen
şektelmegen. Bүtkіl Horezm, Horasan, Auğan cәne basqa taraptağı, өz
erkіmen, qaru kөtermey bağınğan şaharlar men uәlayat ataulınıñ barlığı
da mөr basılğan senіm-hat, araşa-carlıqtar aluı – qalıptı cağday
bolğan. Bodandıqqa kіrdі, endі өz cұrtımız, eşkіm mazalamasın degen
memlekettіk qұcat. Osınday qalalardıñ bіrіn qayta şapqan belgіlі qolbası,
Şıñğıs hannıñ өzіnіñ kүyeu balası Toğışar-noyannıñ qanday cazağa
tartılğanı tarîhtan belgіlі...
Şıñğıs hannan soñğı, Өketay qağannıñ mөrіne qatıstı derekter naqtıraq.
Pen Da-ya men Syuy Tîn cazbalarında saqtalğan. “Tatar memleketіnde
mұsılman cұrttarına qatıstı qұcattar ұyğır cazuımen tañbalanadı, bұl
cağın Şıñqay basqaradı; al qұlağan memleketter ornındağı Soltүstіk
Qıtay, Qîdan, Şүrcen bağdarında tek qana qıtay îeroglîfterі
qoldanıladı, bұl tarap – osı qұcattardı bekіtetіn Elүy Çutsaydıñ
bîlіgіnde”, – dey kele, memlekettіk mөr-tamğağa arnayı toqtaladı.
“Olardıñ mөrі “Carlıqtı әygіleytіn împeratorlıq mөr” dep ataladı,
betіnde tîesіlі cazuı bar”, – deptі. Mөr bіtіmі tөrtkіl (kvadrat) keyіptі ekenіn
aytqan.
Sөz basına qaytıp oralsaq, Şıñğıs han împerîyasında Kүyіk qağanğa deyіn
de memlekettіk mөr bolğan cәne ol can-caqtı, әrі keñіnen qoldanılğan.
Endі manağı, іrkіp qalğan, ekіnşі tүytkіlge toqtalayıq. Taqqa otırğan әrbіr
caña әmіrşі өzіne caña mөr casatadı eken. Kүyіk te sol coramen orıs
Kosmağa өzіndіk qana mөr-tamğa oydırıptı.
Belgіlі moñğoltanuşı ğalım N.Şastîna mұnday coranı talassız aqîqat
sanaydı. Osı bіr orayda, moñğol şecіrelerі turasında arnayı eñbek
cazğan B.Bazarova şamalı kүmәn aytqan edі. Sіrә, han kөteru rәsіmі
qarsañında Kosmanıñ mөrі dayın bolmay qalıp, mәrtebelі coldamağa
bұrnağı, Өketay hannıñ mөrі basılsa kerek dep. Alayda, үşіnşі bіr,
şınında da zerdelі zertteuşі A.Yurçenko өtkendegі N.Şastînanıñ pіkіrіn
qostaydı. Kүyіktіñ mөrі ekenі anıq, orıs şeberі Kosma uaqıtında casap
үlgergen, deydі, bұğan naqtı dәlel retіnde atalmış carlıq-hat saltanattı
rәsіmnen ekі ay keyіn cazılğanın alğa tartadı. Şındığında, bіzge cetken –
Өketaydıñ mөrі boluğa mүmkіn degen B.Bazarovanıñ өzі әr qağannıñ
tұsında caña rәmіz casaluın terіske şığarıp otırğan coq.
Qaytkende de, astamşıl sana cetegіndegі Reseydіñ bіlgіr oqımıstıları cau
catağındağı basıbaylı tұtqın orıs Kosmanıñ împerîyalıq mөrdі
qalıptauın үlken dәrece kөretіnі bayqaladı. Al Kosma tağdırı – şetіn
oqîğa emes. Ayttıq, tүrlі cağdaymen ұlıs іşіne engen, san-sapalaq ұlttan
şıqqan, әrqîlı şeberler kөp bolğan. Sonıñ bіrі – Өketay qağannıñ altın
sarayın bezendіrgen hәm ğacayıp bұrqaq – tүbіne tөrt kүmіs arıstın
ornatılıp, bіr şүmegіnen su, ekіnşі şүmegіnen bal şarap, al үşіnşі
şүmegіnen qımız atqılap tұratın, әşekeylі, әsem, өzgeşe өner tuındısın
casap şıqqan әmbebap frantsuz mamanı Gîlom Buşe cөnіnde Rubruk
cazğan. Dәl sonday bolmağanımen, qacettі qol өnerі, bolatşı, zerger,
basqaday da kәsіp îelerі ondap emes, cүzdep, tіptі, mıñdap sanalğan.
Ğұzırlı ұlıq Şıñqaydıñ, әrîne, Şıñğıs han carlığımen, kіrіptar
mamandarğa arnap, ұsta dүkenderі, tîesіlі şeberhanalarımen, tұraqcayımen qosa, tұtas bіr qala salğanı mәlіm.
Al coğarıdağı, N.Şastîna bastap, B.Bazarova mүlde terіske şığarmay,
aqır tүbіnde A.Yurçenko nığarlap bekіtіp otırğan Kүyіk–Kosma nұsqası
Şıñğıs han împerîyasınıñ memlekettіk rәmіzderі turalı tanım-tүsіnіktі
mүlde basqa bіr tarapqa ceteleydі.
Yağnî, Eke Ұlısta bұğan deyіn ataulı mөr bolmağan, nemese, әrbіr qağannıñ
tұsında caña rәmіz casalıp otırğan...
Eşqanday qîsınsız dolbar. Caña qağan – caña әulettіñ bası emes. Ұlıs –
osınıñ aldındağı memlekettіñ tіkeley calğası. Teorîya cүzіnde solay.
Өmіrlіk bolmıs ta osı tұrğıdan tabıluğa tîіs. Endі naqtı derekterge
cүgіneyіk.
Kүyіkten soñ, Mөñkeden keyіn, mîlәdî 1260 cılı, alas-kүles, ayırıq
zamanda Qaraqorımda qağan kөterіlgen Arıq-Bұqa өzіnіñ bîlіgіnіñ,
ğұzırınıñ eñ bastı belgіsі retіnde eñ aldımen, qas tasınan oyılğan
memlekettіk mөrge îe boladı. Іlkіde ğana, Qıtay şegіndegі qalıñ әskerge
sүyengen Qұbılay өzіn qağan carîyalağan. Ortalıq Azîyanıñ sayasî kartasın
өzgertken, aqır tүbіnde ecelgі hәn cұrtın ұşpaqqa şığarğan topalañ
qırğın – ağayın arasındağı Azamat soğısı bastalsın. 1264 cılı tүbegeylі
ceñіske cetken Qұbılay, ұlı qağan mәrtebesіnen bas tartqan Arıq-Bұqadan
eñ aldımen memlekettіk mөrdіñ өzіne tapsırıluın talap etedі. Rәşîd-әdDînnіñ aytuınşa, Qұbılay cіbergen arnayı cauşı, әlbette, calğız emes,
qanşama әskermen kelgen tağı bіr bauır, Mөñkenіñ ұlı Үrgүntaş mүbәrak
mөrdі Arıq-Bұqadan өz qolımen alıp, endі bіrcola nığayğan Qұbılay hanğa
әkelіp tapsıradı. Carım Qıtaydı bîlep otırğan, endі Ұlı Dalanı
tolayımen baurağan Qұbılay өzіne arnap, caña mөr casatudı qacet
tappağan. Өytkenі, bүtkіl-împerîyalıq taqqa zañdı tүrde, bіrcola beku үşіn
aldımen ecelgі mөrdі îelenu şart. “Әkeden qalğan mөr” dep ayğaqtaydı
Rәşîd-әd-Dîn. “Ağadan qalğan” emes. “Әkeden qalğan”. Yağnî, Mөñkeden
bұrınğı mөr. Mүmkіn, “atadan qalğan” dep oqu kerek şığar, әdette, qay
tіlde de mağnası үyles.
Arada cүz cıl өtkende Qұbılay negіzdegen qıtaylıq Yuan әuletі qұladı.
1368 cılı, el іşіn caylağan bұlğaq nәtîcesіnde, eñ soñğı împerator ToğanTemіr ğұzırındağı qırıq tүmen әskerdіñ nebәrі altı tүmenіmen ğana,
Pekînnen qaşıp şığadı. Mal-mүlіk, altın-qazınağa qarauğa mұrşası
kelmegen. Tek qatın-balasımen ğana. Cәne, eñ bastısı – “ceñіne casırğan”
memlekettіk mөrіmen.
“Casıl cazîra Şara men kөrkem Şandu – qan caylau, keñ dalamnan
ayrıldım! Danagөy qağan (Qұbılay, – M.M.) salğızğan sәulettі Daydu –
astanamnan ayrıldım! Han-Tәñіrіnіñ ұlı Şıñğıs han ұyıstırğan elcұrtımnan ayrıldım! Edzen hannıñ (“qұdіrettі әmіrşі”, yağnî Şıñğıs
hannıñ, – M.M.) qas-mөrіn ceñіme tığıp alıp şıqtım!..” – dep zar şegedі
Toğan-Temіr ecelgі cırda («Şara tudcî”). Bәrіn tastasa da, mөr-tamğadan
ayrılmas edі. Bîlіk belgіsі boludan qalsa da, kіsіlіk qasîet, handıq namıs
belgіsі. Atalar aruağı aldandağı parız.
Toğan-Temіr arada ekі cıl өtpey, qұsadan өlgen. Al mөr... endі ecelgі Tatan
Dalasınıñ şegіnde qalğan kөşpendі caña cұrtta, atadan balağa өte kele,
bіrtұtas Moñğol ұlısınıñ eñ soñğı patşası Dayan hanğa (1470–1543) cetedі.
Odan soñ Dayannıñ cekelegen aymaq-audandı ğana basqarğan ұrpaqtarına,
kezek, retіmen. Qaytkende de, qolında qas-mөrі bar han qalğan barlıq
hannan coğarı sanalğan. Zamannan zaman өtkende, babalardan mîras
mүbәrak mөr Іşkі Moñğoldağı Şaqar aymağınıñ әmіrі Lîgden hannıñ (1604
– 1634) qolına tîedі. Qasterlі mөr îesі şarttı tүrde, Tүstіktegі bıtırañqı,
şağın-şәrke qırıq toğız aymaq іşіndegі үlkenі sanalğan. Mөrdіñ kүşіne,
өzіnіñ aqîqat іsіne sengen Lîgden bүkіl moñğol qauımın qaytadan bіrіktіru
үşіn kүreskenі, aqırı sırtqı tepkіn – cañadan kөterіlіp kele catqan dүley
kүş – mәncүrlermen soğısta qîrap ceñіlіp, әlde kүyіkten, әlde u іşіp,
mezgіlіnen bұrın qazağa ұşırağanı mәlіm.
Bіraq qas-mөrdіñ tarîhı osımen bіtpeptі. Lîgden hanğa qol ұşın bermegen,
kerіsіnşe, oğan qarsı kүresken bүkіl Tүstіk Moñğol – qalğan qırıq segіz
aymaqtıñ basşıları Mәncүr patşası Abahaydıñ ğұzırına cığıladı,
onıñ bүkіl Moñğol hanı boluın sұraydı. Әlbette, tүpkі maqsatı – Qıtay
împerîyasın caulauğa kіrіsken aybındı Abahaydıñ tіlegenі de sol,
әytkenmen, tөtenşe talap qoyıptı. “Bүkіl Moñğol hanı” atanuı үşіn
Lîgden hannıñ qolında bolğan “Şıñğıs hannıñ mөrіn” îelenuі kerek eken.
Abahay 1635 cılı, іlkіde ğana dүnîeden ozğan Lîgdennіñ mұrager ұlı Ecege
qarsı on mıñdıq casaq attandırıptı. Alayda, corıq beybіt ayaqtaladı.
Ecenіñ mәncүr tabındağı belgіlі әuletten şıqqan anası mөrdі өz erkіmen
beruge, sөytіp, өmіrіn ğana emes, tîesіlі aymaqtağı bîlіgіn de saqtap qaluğa
kөndіrіptі. Qolbası Dogon әzіrde Mukdende otırğan Abahayğa “Yuan
împeratorlarınıñ ұrpaqtan ұrpaqqa berіlіp kele catqan mүbәrak mөrіn”
patşa sarayındağı ataulı, ayrıqşa saltanat үstіnde tapsırğan kөrіnedі.
Abahay qas tasınan oyılğan ecelgі mөrdі өzіne Aspan-kөktіñ arnayı sîyapatı
retіnde qabıl aladı. Şıñğıs han–Yuan әuletіnіñ mәrtebelі mөrі, qalıptı
cora boyınşa, endі bүkіl Qıtay cұrtına bîlіk qұruğa өkіlet beredі degen
resmî baylam casaladı. Şınında da, kelesі, 1636 cılı Abahay өzіn qıtay
rәsіmіmen huandî – yağnî împerator dep carîyalaydı, al Mәncүr ұlısın –
ecelgі Şүrcen memleketіnіñ (1115–1234) mұrager calğası retіnde әygіlep,
kөp ұzamay-aq, corıqtı ceñіsterden soñ Pekîndі aladı, sөytіp, Şıñğıs han
tektі Yuan әuletіnen soñ bîlіkke cetken Mîñ әuletіn taqtan taydırıp, bүkіl
Qıtay patşalığın ğұzırına qaratadı (1644). Cauınger Mәncүr hanı
Nұrhatsî kөterіp, onıñ ұlı Abahay negіzdegen Tsîn әuletі өte ұzaq zaman –
1912 cılğa deyіn teceusіz өkіm qұrdı cәne bes mıñ cıldıq Qıtay
tarîhındağı ataqtılardıñ bіrі hәm eñ soñğı patşalıq dînastîya boldı.
Şıñğıs han–Qұbılaydıñ tіkeley ұrpağı Lîgden hannan qaharlı mәncүr
Abahayğa cetken qasterlі mөrdіñ bіzge belgіlі tañbası men sıpattaması
bіrşama tosın. Ecelgі dәstүr boyınşa, qas (yaşma, әlde nefrît) tasınan
oyılğan, әytkenmen tîesіlі cazu – eskіlіktі qıtay îeroglîfterіmen cәne
qıtay tіlіnde hәm îіrіlgen aydaһar suretі bederlenіptі; mәtіn qısqa әrі
naqtı: “Carlıqtardı ayğaqtaytın huandî mөrі”. Şıñğıs hannıñ mөrі atala
tұrsa da, Qıtay–Yuan împeratorlarınıñ rәmіzі.
Basqaşa boluı mүmkіn de emes. Qұbılay әuelde Eke Moğұl ұlısınıñ
qağanı atanğanımen, kөp zamay-aq Qıtay patşasına aynaldı. Іle-şala,
ordalı cұrtta qağan kөterіlgen Arıq-Bұqamen taq talasında negіzіnen
qîsapsız qıtay әskerіne arqa sүyedі cәne bұdan arğı, өz halqı – kөşpendі
qauımğa qarsı ayausız soğıstarda tүrіk tektі taypalardı neşe mıñ cıldıq
ata mekenі – Ұlı Daladan bіrcola ığıstırıp, ecelgі qonıstı qu medîenge
aynaldırıp, өzіnіñ caña otanınıñ sәn-saltanat, kүş-quatına qızmet ettі.
1271 cılı Qıtay memleketіndegі caña dînastîya – Yuan әuletіn carîyalasa,
1279 cılı Şî-tszun degen patşalıq caña esіm alıp, huandî mәrtebesіmen,
şın mәnіsіndegі Qıtay împeratorına aynaldı. Bîleuşі tap bұrınğışa
Şıñğıs han nәsіlі bolğanımen de, endіgі cerde memleket te, onıñ іşkі,
sırtqı sıpatı, maqsat-mұratı da mүlde өzgerdі. Іrgeles dalalıq aymaqtıñ
өzі şette qalıp, qıtay negіzdі caña bіr patşalıq qalıptastı. Soğan oray
memlekettіk mөr de cañarğanın kөremіz. Bәlkіm, Qұbılay qıtayı mansap
alğan 1279 cılı. Bәlkіm, odan keyіn, mұrager împeratorlardıñ bіrіnіñ
tұsında. Eskіlіktі mөrdіñ dabılı ğana qalğan. Abıroy, mәrtebe cәne
dәstүrlі calğastıq үşіn. Soğan oray caña, împerîyalıq tamğa-rәmіz de
“Şıñğıs hannıñ mөrі” atanadı...
Qұbılay qağannıñ bîlіgіn bіrcola zañdastırğan әuelgі mөr-tamğağa qaytıp
oralayıq.
Naqtı, tarîhqa tүsken deregі – Qұbılay Arıq-Bұqadan aldı, Arıq-Bұqa –
tuğan ağası Mөñkeden mұra qıldı. Bәrі bіr-aq mөr.
Osı, soñğı үş satığa ortaq calğastıqqa qarağanda, Mөñkenіñ өz kezіnde
caña mөr casatuı qîsınğa kelmeydі. Demek, Kүyіk qağannan qalğan mөr.
Yağnî, Vatîkan mұrağatında saqtalğan nұsqa.
Al bұl mөr... cañadan casalıptı-mıs degen derektі ayttıq. Karpînî mөr
betіndegі mәtіndі cәne keltіrgen. Latınşa tүpnұsqadan A.Maleînnіñ orısşa
audarması boyınşa: «Bog na nebe î Kuyuk han nad zemleyu hrabrost Bocîya.
Peçat împeratora vseh lyudey». Qaz-qalpında qotarsaq, bılay bolar edі:
“Kөkte qұday hәm cerde qұdaydıñ qaharı Kүyіk han. Barlıq adamdardıñ
împeratorınıñ mөrі”. Naqtılay tүssek: “Kөktegі tәñіrіnіñ cerdegі qұdіretі
Kүyіk han. Әlemdegі adamzat әmіrіnіñ mөrі”. Nemese: “...Barşa cұrt әmіrіnіñ
mөrі”.
Karpînî atalmış mөrdі өz kөzіmmen kөrdіm deydі cәne mөr betіndegі cazu
mәnіsіn de өz qұlağımen, osı mөrdі casağan Kosmadan auızba-auız estіgen.
Bәrі cөn. Calğız-aq kүmәndі cağday – Karpînî өz qolımen İnnokentîy ІҮ
papağa әkelіp tapsırğan carlıq-nama betіndegі mөr tañbasında... Kүyіktіñ
atı coq. Cәne tîesіlі mәtіnnіñ qұramı da mүlde өzgeşe.
Demek, Kosmanıñ bederlep oyğanı – basqa bіr mөr. Eñ үlken, ұlıstıq,
memlekettіk emes, bәlkіm, kүndelіktі cұmıstağı. Al şet cұrttarmen, alıs
aymaqpen dîplomatîyalıq qatınas orayında qoldanılğan mөr үlgіsі – Rîm
papasına coldanğan әygіlі carlıq-nama arqılı bіzdіñ zamanımızğa cettі.

2
Ğılımda Şıñğıs han cәne oğan calğas dәuіrge tîesіlі, іşkіlіktі, ekіnşі,
үşіnşі dәrecedegі belgі, nısandardıñ әldeneşe үlgіsі mağlұm.
Sanamalap aytayıq.
“Altın barıs”. – Sіrә, ecelgі saqtıñ “añ bederі” keyіptes, ayqasa qarcısqan
qos barıstıñ beynesі salınğan altın nısan. Eñ үlken mәrtebelі ұlıqtar
men elşіler үşіn. Betіnde îesіnіñ ğұzırın kuәlandırğan cazuı bar. Qıtay
derekterі sol zamanda “Altın barıs” Şıñğıs hannıñ senіmdі serіgі, Өketay
qağan tұsındağı ұlıs-begі kerey Şıñqay qatarlı onşaqtı kіsіge ğana
berіldі dep cazadı.
“Altın tamğa”. “Kүmіs tamğa”. – Kөlemі men bіtіmі “Altın barıspen” bіrdey,
әytkenmen kelesі satıdağı mәrtebenі ayğaqtaydı. Ekpetіnde eşqanday suret
coq, tek tîesіlі cazu ğana. Әuelde ұyğır-tүrіk bіtіgі, keyіnde qıtay
îeroglîfterі qabattasqan. Bұl altın, kүmіs belgіlerdіñ ekіnşі bіr atauı –
“Calpaq altın mөr”, “Calpaq kүmіs mөr”.
“Altın sұñqar”. – Bұl da qұrmettі nısan; tîіsіnşe үş dәrecede: altın, kүmіs
cәne temіrtek mөr-tañba.
“Dөñgelek tamğa”. – Altındı, kүmіstі, hәm ağaştan oyılğan.
Cәne ılau, kөlіk qatınasına qұqıq kuәlіgі eseptі “Capıraq tamğa” – arnayı
belgі soğılğan bіr capıraq qağaz.
Mөr, nısandardıñ keyіnge beymağlұm basqa da tүrlerі boluı ğacap emes.
(Bұl arada bіz Qұbılay dәuіrіne deyіngі nısandarğa ğana toqtaldıq.)
Sonımen qatar, împerîya bіrcola ornığıp, ұlıs іşіndegі, әsіrese qala
tұrğındarı arasındağı qatınas sıpatı өzgere bastağan kezde, cekelegen
tұlğa – kәsіpkerler, saudagerler men mal-mүlіk îelerі arasında menşіktі
mөr casatu іsі keñіnen tarağan. Osınday cekeşe tañba-mөrdіñ өzіndіk үş
qalıbı Qұbılay qîratqan Qaraqorım qazbalarınan tabılıptı. Bұlardıñ
bіreuі – sүyekten oyılğan eken. Tabanı 3 te 1 sm, baldağı 3 sm, bekіtіp
basarda qolğa ұstaytın tұsı cіñіşkertіp conılğan hәm bau іletіn dөñgelek
tesіgі bar. Endі bіreuі – ağaştan kertіlgen. Tabanı 3,2 de 2,1 sm, al 2,7 sm
baldağı tұğır үstіnde catqan qabılan keypіnde bederlenіptі. Bіzge suretі
men deregі mağlұm osı ekі mөrdіñ de ekpetіnde şağın cazba bar, әlbette,
mөr îelerіnіñ esіm-soyın kuәlandırsa kerek.
Mұnday tañbalardıñ coğarıdan tөmenge cetіp, cappay qoldanısqa enuі –
Şıñğıs han cәne oğan calğas Өketay–Kүyіk–Mөñke zamanında rәsіmdі mөr
hәm onı casau іsі үyrenşіktі cağday bolğanın kөrsetedі.
Іlkіde atalmış, ayrıqşa mañızdı, ұlıstıq mәnі bar belgі, nısandardıñ eñ
bastıları – “Altın barıs” pen “Altın laşın” qazіrde mүlde coğalğan, al
kүndelіktі “Qağaz capıraq” cayı onsız da belgіlі. Әytkenmen, ecelgі
tañbalı nısan, bederlі mөr үlgіlerі mүlde coyılıp ketpeptі. Әrqîlı
cağdayda, kөbіne kezdeysoqtan tabılğan belgі, tañbalardıñ qalıptı
nұsqası әlemnіñ әr tarabındağı muzeylerde saqtalıp tұr. Әlbette, cîın
sanı onğa tolmaydı. Kөpşіlіgі ayırıq kezeñ – Mөñke hannan soñğı zamanğa
tîesіlі. Bіz әuelgі, eskі rәmіz үlgіlerіne toqtalayıq.
Bіrіnşі. “Şıñğıs hannıñ carlığı” atalatın, payza keyіptі, үstіñgі cağında
іlgek tesіgі bar, bұrıştarı doğal, ұzınşaq nısan. Zatı cez. Suret-bedersіz.
Altın calatılğan qısqaşa mәtіn qîdan cәne qıtay tіlderіnde. Şıñğıs han
alğaş ret Şүrcenge attanğan bұlağay zamanda, 1211, 1212 cıldar şaması,
Elүy Lîuke tuın kөtergen, kelte ğұmırlı Kіşі Qîdan ұlısına cіberіlgen
elşіler үşіn casalıptı. Bүgіnde Caponîya, Kîoto unîversîtetіnіñ muzeyіnde
tұrğan kөrіnedі.
Ekіnşі. “Bîlіktі hanşanıñ mөrі”. Şıñğıs hannıñ sүyіktі qızdarınıñ bіrі, aq
tatar oñğıt taypasınıñ әmіrіne ұzatılğan Alağay-bîkenіñ ğұzırlı tamğası.
Sarı cezden casalğan, tөrtkіl, aumağı 10 da 10 sm. Qaq ortasında өşuge
aynalğan ekі qarіp, ұyğır-tүrіk cazuımen, Іşkі Moñğol oqımıstısı
Ya.İrînçîn: “Has-bұu” – “Qas-tamğa” dep şamalaydı; al cîektey, tөrt caqtan
kөmkerіlgen eskіlіktі on tөrt îeroglîf mәtіndі qıtay ğalımı Dîn Şîuvey
Cun: “El basqarğan hәm Darîyanıñ terіstіk betіnde carlıq qıluğa өkіlettі
hanşanıñ mөrі”, – dep oqıptı. Bұl arada mөr îesіnіñ esіmі atalmasa da,
eşqanday kүmәn coq – Alağay-bîke. Şıñğıs hanıñ tuğan qızı retіnde,
kelgen cerіnde bîlіgі zor, өzіnіñ kүyeuі, oñğıt әmіrі Cînguy Eke Ұlıstıñ
qalıñ qolı qұramında Sartauıl corığına attanıp ketkende tek ataulı
taypa ğana emes, Gobîdіñ tүstіgі, ecelgі tүrіkter Casıl-darîya atağan Sarıөzen Huañhenіñ sırtındağı, Ұlı Qorğanmen şektes barlıq aymaqtıñ өkіmіn
ceke-dara ұstağan; bұl kezde Terіstіk Qıtay şegіndegі ұlıs-begі bolğan
ataqtı Mұqalı-noyanıñ өzі qacettі іste sәulettі hanşamen aqıldasıp
otıradı eken. Keyіnde, cesіr qalğannan soñ da ğұzırınan ayrılmağan. Kөp
ұzamay, әmengerlіk cөnіmen, qaza tapqan oñğıt әmіrіnіñ іnіsіne tîgen Alağaybîke Өketay qağannıñ tұsında da, tîesіlі aymaq qana emes, bүkіl Eke Ұlısta
үlken qұrmette bolıptı. Al atalmış mөr 1207 – 1219 cıldar aralığında
casalğan dep esepteledі, yağnî Şıñğıs han tarîhına qatıstı eñ kөne әrі
mәndі mұralardıñ bіrі. Mөr nұsqası Іşkі Moñğolîya astanası Huho-Hoto
qalasındağı ұlttıq muzeyde tұr.
Osı, ğұzırı coğarı ekі mөrdіñ de sarı cezden casaluına qarağanda,tarîhî
cazba derekterde ұşırasatın “Altın” anıqtaması – mөrdіñ zattıq bіtіmіn
emes, dәrecelіk deñgeyіn belgіlese kerek. Bәlkіm, әuelde sırtınan altın
şaptırılğan, keyіnde tүsіp qalğan. Sіrә, “Altın” ataulı mөrdіñ eşqaysısı
da taza altın bolmağan. Altınnıñ qımbattığınan emes. Memlekettіk, eñ
ұlұğ mөr әdemі, sırlı desek te, tabîğî qas (yaşma, әlde nefrît) tasınan
oyılğanda, odan keyіngі mөrler casalatın qalıptıñ artıq bağamı
ıñğaysız. (“Colbarıs» cәne “Laşın” şınında da altın boluı mүmkіn,
payzalardıñ cөnі basqa.)
Үşіnşі. “Cayğastıruşı carlıqtı elşіnіñ mөrі”. Tөrtkіl, 10 da 10 sm
şamasında. Zatı qola. Ekі qaptalında qıtay îeroglîfterі, ortalıqta ekі
col ұyğır-tүrіk bіtіgі.Şıñğıs han zamanında oñğıttar qonıstanğan өñіrde,
ecelgі qala ornınan kezdeysoq tabılğan mөrdі arnayı zerttegen Sayşîyal,
ekі tіl, ekі tүrlі qarіpter sıpatına oray, bұl – 1207–1211 cıldar іşіnde
casalğan rәmіz dep tүyіndegen. “Carlıqtı elşі” atauı – tіkeley han
әmіrіmen tağayındalğan mәrtebelі ataq, al “cayğastıruşı” – ayrıqşa
mіndet belgіsі kөrіnedі. Mөr îesі Şүrcenge qarsı үlken corıq qarsañında
şekaralas oñğıt taypasına kelgen arnayı өkіl boluğa tîіs. Qaytkende de,
mөrdіñ Şıñğıs han tұsında qalıptanuı anıq. Өkіnіşke qaray, Sayşîyal
ұyğır bіtіgіnіñ tіlі turalı mağlұmat bermegen, әlbette, oñğıt – tүrіk taypası,
al mөr mәtіnі... moñğol tіlіnde bolsa, Sayşîyal oğan ayrıqşa nazar audarar
edі.
Bұdan soñğı zaman – Altın Ordanıñ әuelgі kezeñі men Qұbılay dәuіrіne
qatıstı, tүp nұsqasında saqtalıp qalğan tağı bіrneşe nısan bar,
taqırıbımızdan tıs bolğandıqtan, bacaylap toqtaludı qacet kөrmedіk.
Bұl kezde sırtqı qatınas qana emes, іşkі şarualarda da mөr-tamğalardı
qoldanu әdepkі cağdayğa aynalğan bolatın.
Keyіngі Coşı ұlısı Altın Orda men oğan calğas ұlıstar tұsındağı han
carlıqtarı men coldama bіtіkterіn, soğan sәykes rәmіzderdі tүbegeylі
zerttegen bүgіngі tatar ğalımı Mîrqasım Usmanov tөrtkіl (kvadrat) bіtіmdі
mөr – eñ coğarğı өkіm belgіsі dep kөrsetken. Osı tұrğıdan alğanda, bіz atap
өtken «Bîlіktі hanşa” men “Carlıqtı elşі” – coğarı mәrtebelі ğana emes,
şın mәnіsіndegі ğұzırlı mөr-tamğalar bolıp şığadı. Al іlkіde atalğan
”Barıs” pen “Sұñqar” cәne, tәrіzіne qarağanda, “Altın tamğa” qatarlı
“Şıñğıs hannıñ carlığı” – ataulı rәmіz emes, payza – өkіlettі kuәlіk qana.
Qanday da bіr qұcattı bekіtіp, qağazğa basılğanı turasında derek coq.
Altın Orda handarınıñ hәm Elhan ұlısınıñ memlekettіk mөr үlgіlerі
tүgeldey tөrtkіl bіtіmdі. Әlbette, bұl kezde İranda da, Dәştі-Qıpşaqta da
mұsılman dіnі keñіnen өrіs alğan. Soğan oray mөr betіndegі “legenda” – mәtіn
sıpatı da basqaşa. Mәselen, Toqtamıs hannıñ tarîhtıñ 795, rәdcap
ayınıñ 8-cañası, bіzşe mîlәdî 1393 cılı 20 may kүnі Polon–Lîtvan
korolі Yagayloğa coldağan carlıq-bіtіgіne basılğan mөr. Audanı – 12 de 12
sm. Tañbanı tөrt tarabınan cîektey kөmkergen cazu arabşa, dәstүrlі
kәlîma: “Bîsmîllyah îr-rahman îr-rahîm. Lә îlәha îlә Alla, Muhammad
rasul Alla”. Qaq ortada, mөr îesіnіñ tөrtkіldey qorşalğan esіm-dәrecesі:
“As-sultan әl-ğadіl Toqtamış”.
Osı, M.Obolenskîy ayğaqtap, İ.Berezîn taldap, Şoqan dәyektep zerttegen
әygіlі eskertkіş betіndegі “Altın nışan” – Toqtamıs hannıñ ğұzırlı, eñ
үlken mөrі. Talaysız Altın Orda әmіrşіsіne tîesіlі mөrdіñ bұdan basqa da
tүrі bar eken. Bіtіmі de, tañbası men mәtіnі de sәl basqaşaraq. Mәselen, dәl
sol cılı, іşkіlіk bіr qұcatta tañbalanğan mөr audanı 6 da 6 sm mөlşerіnde
ğana.
Al іlkі zamandağı İranda elhandar mөrіnіñ mәrtebelі bes tүrі bolğan.
Rәşîd-әd-Dîn atap, taratıp cazadı. Bіrіnşі – “Үlken qas-tamğa”, ekіnşі –
“Kіşі qas-tamğa”, үşіnşі – “Үlken altın-tamğa”, tөrtіnşі – “Erekşe altıntamğa” cәne besіnşі – “Kіşі altın-tamğa”. Әrqaysısı mәn-mañızına qaray,
әrqîlı cağdayda qoldanılğan. Kerek deseñіz, “Qara tamğa” atalatın
altınşı dәrecelі rәmіz tağı bar, bağınıştı ұlıqtarğa arnalğan ataulı
carlıqtardıñ sırtqı betіne qoyılatın, patşalıq emes, qızmettіk, kuәlіk
mөr. Bұl altı tүrlі, bіtіmі tөrtkіl, bіraq audanı әrqîlı mөr-tamğalardıñ
kөpşіlіgі bіzdіñ zamanğa cetken tarîhî qұcattar betіnde saqtalıp qalıptı.
Endі bekіtіp, bekemdep ayta alamız:
Bayağı Karpînî kөrgen, Kosma casadı deytіn mөr – kuәlіk payza, nemese,
şınında da tañbağa tүsetіn, bіraq ekіnşі, үşіnşі dәrecedegі әdepkі mөr
bolıp şığadı.

3
Өtken sөzіmіzdі qayıra pısıqtayıq.
Qalay tartsaq ta, Karpînîdіñ aytqanı – basqa bіr mөr eken.
İmperîyalıq, eñ үlken dәrecelі mөr-tamğa – Vatîkan arhîvіnde saqtalğan
rәsіm. Әlbette, sol bіr tұsta taq îesі Kүyіktіñ qolında bolğan. 1246 cıl.
Endі cîırma cıl іlgerі attap tүseyіk.
Azamat soğısında ceñіske cetken Qұbılay memlekettіk mөrdі әuelgі astana
Qaraqorımda otırğan Arıq-Bұqadan, arnayı talap qoyıp, tartıp aldı.
Sөytіp, tolıq ğұzırlı, bar cağınan zañdı qağanğa aynaldı.
Arıq-Bұqağa mөr Qұbılay ekeuіnіñ bіrge tuğan, ortaq ağası Mөñke qağannan
qalğan. Mөñke – nemere bauır Kүyіkten soñ îelengen. Cañağı, Rîm
papasına coldanğan bіtіk betіndegі, keyіngіler tіkeley Kүyіk qağannıñ өzіne
telіgen mөr. Naq sol ekenі eşqanday dausız. El bүlіngen coq, qonıs auğan
coq. Ұlıs bîlіgіndegі auıs-kүyіs, osı oraydağı azdı-kөptі taytalasqa
qaramastan, bar baqıt basta tұrğan, bayırqalı zaman. Memlekettіk mөr de
өz ornında. Soñğı үş qağannan өtіp, tөrtіnşіge cetken. Auıspağan,
өzgermegen. Al Kүyіk – caña patşalıqtıñ bası emes, caña әulettі negіzdeuşі
emes. Sөyte tұra, qolındağı mөrі keyіngіge aynımas, aynalmas mұra bolıp
catsa, orta coldağı өzіnіñ de memlekettіk bas tamğanı cañadan casatıp
aluı – aqılğa sıymaydı. Kүyіk – өzіnen bұrınğı qağan, tuğan әkesі
Өketaydan mұra qılğan. Al Өketay qұdіrettі Şıñğıs hannıñ mүbәrak mөrіn
tәrіk etuі mүmkіn emes. Caña mөr casaldı degen derek coq. Amalsızdan
emes, dәstүr calğastığımen, elbіrey tolqınıp, sayıpqıran әkesі Şıñğıs
hannıñ өzіnіñ mөrіn qabıl aladı.
Mөr-tamğanıñ Şıñğıs han tұsında, onda da keyіn emes, Eke Ұlıs caña
kөterіlіp, tu tіkken alğaşqı bіr cılda casalğaanına tağı bіr naqtı ayğaq –
ondağı “dalay-han” atauı. Dalay-han – ұlı qağanattar zamanınan soñ, HІ–HІІ
ğasırlarda Qîdan өktemdіgіne qarsı tabandı kүresken kerey, nayman,
merkіt cәne basqa da dalalıq ru-taypalardı bіrіktіrgen, tarîhta şarttı
tүrde “Tszubu” odağı atalatın caña ұlıs patşalarınıñ atağı. Cүz cıldan
soñ qayta kөterіlgen caña qağanat Eke Ұlıstıñ әmіrşіsі Temucіn tolğanıs,
talqıdan soñ Şıñğıs han – Şıñ-Qұz han atansa, әuelde bұl – esіm emes,
tîtul bolatın. Dalay-han – Teñіz-hanıñ ornın basqan, Şıñdardıñ Şıñı,
Qұzdardıñ Qұzı, Handardıñ Hanı. Tereñnen – bîіkke tartadı. Al “dalayhan” atauı tek mөr betіnde ğana qalıptı, Şıñğıs han cәne onıñ
împerîyasına qatıstı bұrınğı-soñğı әdebîette mүlde ұşıraspaydı. Esebі,
atalmış mөr Temucіn – Şıñğıs esіmіn bіrcola îelenіp, Eke Ұlıstıñ hanı
bolıp carîyalanğan 1206 cılğı qұrıltaydan bұrın, Kerey, Nayman
ұlıstarın tүbegeylі talqandap, şın mәnіsіnde Ұlı Dalanıñ bіrden bіr
әmіrşіsіne aynalğan 1203–1204 cıldar şamasında qalıptandı dep sanar
edіk. Kөp ұzamay-aq, bayırğı «dalay-han” atağın “şıñğıs-han” atauı
ığıstırıp şığaradı cәne mansap-dәreceden naqtı esіmge aynaladı. Al
memlekettіk mүbәrak mөr өz ornı, әuelgі tañbasında qalğan. Qalıbı da,
mәtіnі de өzgermesten.
HІH–HH ğasırlar şegіnde casağan ataqtı qıtay tarîhşısı Tu Tszî naqtılap
cazğan. Şıñğıs hannıñ mөrі Өketay qağanğa tapsırıldı, deydі. Bұl ekі
aralıqtağı azğana uaqıtta mөr – ұyımdastıruşı, retteuşі esebіnde bîlіk
basında otırğan Tөlenіñ ğұzırında bolıptı. Qolında Şıñğıs hannıñ
mөrі tұrğandıqtan, kөp cұrt Tөlenі qağan tanıdı, tîesіlі qұrmet casadı,
bіraq әke өsîetі boyınşa, bîlіk zañdı tүrde Өketayğa өttі dep aytqan.
Memlekettіk mөr-tamğanıñ bұdan soñğı saparın sızıp kөrsettіk. Өketaydan
– Kүyіkke, Kүyіkten – Mөñkege, Mөñkeden – Arıq-Bұqağa, odan soñ, eñ
aqırında, baqıt tayğan Qaraqorımnan erіksіz şığıp, qalıñ qıtay ortası –
Pekînge, Qұbılay qağannıñ qolına kөşіptі. Mөrmen bіrge ұlı împerîyanıñ
qұt-berekesі qosa kettі. Azdı-kөptі zaman өtkende mүbәrak mөrdіñ zatı
coyılıp, atı ğana qalğan eken. Arıda talaysız Toğan-Temіr qalıñ caudan
alıp qaşqan, berіde Şıñğıs han әuletіnen Ұlı Dalada qalğan eñ soñğı
әmіrşі Lîgdennen keyіn, Abahay – Tsîn dînastîyasın negіzdegen boğdıhanhuandî Tay-tszun mұra qılğan, ecelgі Yuan patşalarınıñ cañadan casalğan
rәmіzіnіñ өzі “Şıñğıs hannıñ mөrі” atanıptı. Ұlı qağan esіmіne qatıstı
bederlі belgіnіñ qұdіret-kүşіn osıdan añdañız.
Qaytkende de, ğılımğa belgіlі, bіz bağamdap otırğan, Vatîkan arhîvі arqılı
naqtı tañbası saqtalıp cetken өzgeşe rәmіz – Şıñğıs hannıñ өzі nұsqap,
qalıptağan, өz qolımen ұstağan bәsіre mөrі eken.
Cer-әlemdі tіtіrentken Şıñğıs hannıñ mөrі!

4
Eke ұlıstıñ qağanı Kүyіktіñ atınan Rîm papası İnnokentîy ІV-ge coldanğan
carlıq-bіtіktіñ betіne ekі qaytara basılğan memlekettіk mөrdіñ tañbası
qızıl dedіk. Әygіlі “Al tamğa”. Yağnî, eñ үlken dәrece. (Keyіnde, Altın
Ordada “Altın nışan” men “Kөk tamğa” bîіgіrek tұrğan sîyaqtı, bіraq bұl –
soñınan.) Batıstağı bүkіl hrîstîan әlemіnіñ kөsemі sanalatın papa – cat
cұrttıq dөkey әmіrşіge arnalğan qұcatta basqaşa boluı mүmkіn de emes.
Әlbette, coldama әuezі өktem, bіraq dîplomatîyalıq, qalıptı resmî dәstүr
bar, әrі «Al tamğa” – eñ әuelі qağanıñ өzіnіñ mәrtebesі. (Aytqanday-aq, elhan
Arğұnnıñ (1284–1291) frantsuz korolі Kөrkem Fîlîpke arnağan hatnamasına basılğan keyіptes mөr de “Al-tamğalı”, cәne ekі cerden
soğılğan.)
Mөrdіñ bіtіmі – tөrtkіl (kvadrat), audanı 15,5 te 15,5 sm. Ayqındauış rәsіm,
belgіsі coq. Bіrıñğay, tolımdı sızılğan ұyğır-tүrіk cazuı. Үyles altı
qatar, cîını on bes sөzden qұralğan.
Pellîo qalıptağan nұsqası:
“Möngke tngrî-yîn – kücün-dür yeke mongol – ulus-un dalaî-în – qanu jarl îl
bola – îrgün-dür kürbäsü – büsîrätüdüî ayutuaî”
Kîrîll-orıs cazuı boyınşa transkrîptsîyası:
“Mongke tangrîîn kүçүn-dүr, îeke mongğol ulusun dalaîîn hanu carlğ îl
bolğa îrgүn-dүr kүrbәsү bүsîrәtүgүy ayutuğay”.
Dıbıstalu orayımen naqtılay tүssek:
“Mөñke tәñrîîn kүçүn-dүr, îeke moñğol ұlұsұn dalayın hanı carlıq. El
bolğa ergүn-dүr, kүrbәsү bүsүrәtugәy ayutuğay”.
Pellîonıñ oquı cәne tәrcіması boyınşa N.Şastîna audarması, orıs
tіlіnde:
“Sîloyu veçnogo neba naroda velîkîh Mongolov Dalay-hana prîkaz. Eslî on
prîbudet k pokorîvşemusya narodu, to pust onî poçîtayut ego î pust onî
boyatsya”.
Sayşîyal audarması, өz kezegіnde іşkі-moñğol tіlіnen orısşa nұsqalanğan
(N.Oçîrov) keypі boyınşa:
“Pod sîloyu veçnogo neba, eslî doydet do sluha gracdan vısoçayşîy ukaz
velîkogo Dalay hana Bolşogo Mongolskogo gosudarstva, blagogoveyno
poçîtay î boysya”. Ekіnşі bіr tұsta Sayşîyal nұsqası sәl basqaşaraq
audarılıptı: “Eslî pod sîloyu veçnogo neba povelenîe Dalay-hana Velîkoy
Mongolîî yasno doydet do gracdan, blagogovey î boysya”.
B.Bazarovanıñ audarması; aldımen sөzbe-sөz qalıbı:
“Veçnogo neba vo vlastî velîkogo mongolskogo gosudarstva morya hana
povelenîe. Naruşayuşego soglasîe kogda doydet do naroda, to pust on
vnemlet emu î boîtsya”. Mağnalıq cәne stîldіk tұrğıda oñdalğan nұsqada:
“Prebıvayuşego pod senyu vlastî Veçnogo neba povelenîe hana morya
velîkogo mongolskogo gosudarstva. Kak tolko ono doydet do narodov,
naruşayuşîh soglasîe, uce ustanovlennoyı mecdu naşîmî narodamî, to
pust onî vnemlyut emu î uboyatsya”.
Barlıq tәrcіma, key bіr tұstağı mağnalıq ayırımğa qaramastan,
Pellîonıñ transkrîptsîyası men audarması negіzіnde qұrılğanın kөremіz.
Mөr mәtіnі qay tіlde cazılğan? Bүgіngі Moñğol respublîkasınıñ oqımıstı
mamandarı moñğol tіlіnde dep esepteydі. Moñğolîyalıq qazaq ğalımı
N.Bazılhan da osı tұcırımdı qabıldaptı. Al Іşkі Moñğolda casağan,
Şıñğıs han tarîhı turasında tolımdı, үlken eñbek qaldırğan Sayşîyal
mөr mәtіnі tүrіk tіlіnde dep, canama tүrde moyındağan. Basqaşa boluı
mүmkіn de emes. Ataqtı carlıq-hat cәne onıñ betіne ekі cerde basılğan
tamğa cөnіn bacaylap zerttegen frantsuz ğalımı Pol Pellîo әuelden-aq
mөr mәtіnі tүrіk (әlbette, ecelgі tүrіk) tіlіnde cazılğan dep atap kөrsetedі.
Bұl naqtı baylamğa Orısta da, Batısta da eşkіm eşqanday dau aytpağan,
bәrі de maqұl kөredі. Dәleldeudі qacet etpeytіn, zayır, ayqın mәsele.
Endі Pellîo audarmasına qatıstı bіrer eskertpe. Әuelі “moñğol” atauı
turasında. Bіzdіñ bayqauımızşa, mөr mәtіnіnde bұl sөz dәl osı qalpında
ұşıraspaydı. Etnonîmnіñ dıbıstıq kөrіnіsіn ayqındaytın “ngğ” – yağnî “ñğ”
foneması coq. “Mөñke” – “ngk”, “tәñіrі” – “ng”, al soğan oray, “moñğol” dep
oqılğan tañba – “mongğol” boluğa tîіs edі. Osı sөzdі Pellîonıñ cүyesіmen
әlіptesek, “mongol”, nemese “monğol” bolıp şığadı, al bұl – kөne tүrіk,
eskі moñğol tіlderіnіñ dıbıstıq zañına qayşı, bүgіngі moñğoldıñ өzі olay
aytpaydı, “mұñğұl” deydі, cәne arıdağı, tіptі, kүnі keşegі ұyğır-bіtіk,
moñğol tіldі cazbalarda «ng” – “ñ” fonemasınıñ manağı mөr betіndegі
“mөñke”, “tәñіrі”, keyіndegі “Şıñğıs” ataularındağı derbes, qұrama qarіbі
sol qalpında qoldanılğan. Eger Pellîo mөr betіndegі etnonîm qarіpterіn
әuelde «m-o-n-g-o-l”, nemese “m-o-n-ğ-o-l” dep acıratqan bolsa, onda tek
qana “moñol” dep oqu kerek boladı.Ұyğır-bіtіkte үyles dıbıstardıñ bіrdey
tañbalanatının eskersek, “mұñұl”, “moñұl» dep te oquğa boladı. Qaytkende
de cazbada coq, mұrındıq «ñ” dıbısın şığaru үşіn oyşa tağı bіr tañba –
«g-ğ” qarіpterіn qosarlap, “mongol” – “moñğol” dep oqu eşbіr qîsınğa
kelmeydі.
Mөr tañbasındağı dәl osı bіr, tүyіndі sөzdіñ beder-sızbası tım ayqın
emes. Qatelesіp barıp, qayta conığanday әser qaldıradı. Өytkenі,
bastapqı, “m” qarіbіnіñ bіr іlmegі kemіs, nemese, calğas “o” өz ornınan ozıp
tүskendey. Sondıqtan tîesіlі tañbanı «moğol” (“mұğұl”, moğұl”) dep te oquğa
mүmkіn. Calpı, «moğol” (“moğұl”) men “moñğoldı” şatıstıru Europa
ğılımında tım arıdan bastalğan, bүgіnde mүlde ornıqqan cağday desek,
dәl osı arada ataudıñ naqtı dıbıstaluınan aytarlıqtay eşteñe
өzgermese kerek. Eñ bastısı – mәtіnnіñ kөne tүrіk tіlіnde cazıluı.
Aytpaqşı, B.Bazarova audarmasında Pellîo ұrınbağan asa dөrekі bіr qate
bar: “bolğa” – “bolğan” sөzі “bұlğaq”, yağnî “bүlіk” mağnasında kөrіnedі,
nәtîcesіnde carlıqtıñ soñğı, ayqındauış bөlіgі әmbe halıqqa emes, tek
qana basbұzar cұrtqa arnalğanday ұğım beredі. Mұnday ekіұştılıq Pellîo
audarmasınan da ayqın añdalıp tұr: carlıq өz halqınıñ bolmıstіrşіlіgіnen tısqarı, tek qana cat cұrt үşіn casalğanday.
Sonımen, ecelgі tүrіk mәtіnіn qazіrgі qazaq-tүrіk tіlіne ıñğaylayıq.
Mөr mәtіnіnіñ әuelgі, ayğaqtama tұcırımı:
“Mөñke tәñrîîn kүçүn-dүr İeke Moğұl ұlұsұn dalayı-hanұ carlıq...”
Toğız sөzdіñ ceteuі – bүgіngі qazaq tіlіnde şamalı ğana fonetîkalıq
өzgeşelіkpen, sol qalpında saqtalğan, al segіzіnşі sөz – “eke” – qazіr
ұlıqtauşı cұrnaq esebіnde; al sırt qalğan calğız sөz – “dalay” (nemese
“talay”) – yağnî telegey (teñіz) – bүgіnde eskіrgenіmen, ecelgі tүrіk tіlіnde
keñіnen qoldanılğan, bұl sөzdі Oğız-han turalı añızdan ұşıratamız cәne
kөne tүrіk tіlіnіñ “Sөzdіkterіnde” tіrkelgen. Al «ұlıs” – N.Şastîna
ұğımındağı “narod” – halıq emes, ұyımdasqan qұrılım, memleket. Bіz
arnayı toqtalmağan “-dүr” – bekemdeuşі cұrnaq, eskіlіktі qazaq eposında,
Altın Orda zamanındağı cazba eskertkіşterde keñіnen qoldanıladı, qazіr
de qatardan şıqpağan.
Mәtіnnіñ ekіnşі bөlіgі, ayqındama tүyіn:
“El bolğa ergүn-dүr, kөrbәsү bүsrәtүgүy ayuduğay”.
Bұl arada sәl kүrdelіrek; alğaşqı ekі sөz – әlіge sol qalpında, “ergүn” –
“ergen” – adam, halıq, cұrt, «kөrbәsү” – “kөrіñder”, al soñğı ekі sөz osı
kүyіnde qoldanısta coq, arhaîzmge aynalğan, bіraq bұlar da kөne tүrіk
negіzdі leksîka qұramında.
Sonımen, bіrtұtas mөr mәtіnі:
“Mөñke tәñrîîn kүçүn-dүr İeke Moğұl ұlұsұn dalayı-hanı carlıq. El
bolğa ergүn-dүr, kөrbәsү bүsrәtүgүy ayuduğay».
Endі, salıstırma naqtılıq үşіn, әuelgі audarmalar, keyіngі dәyektemeler
negіzіnde, qaytadan orısşa qalıptayıq:
“Sîloyu Veçnogo Neba dercavı Velîkîh Mogulov vsemoguşego hana prîkaz.
Uzrevşîy ego poddannıy narod, poçîtayte nas î trepeşîte”.
Aqırı, mөr-tamğanıñ tolıq mәtіnіn kөne-tүrіk tіlіnen caña qazaq-tүrіk
tіlіne tұtasımen îkemdegende bılay bolıp şığadı:
“Mәñgі Tәñіrіnіñ kүşіmen Eke Moğұl ұlısı dalay-hanınıñ carlığı. El
bolğan cұrt, kөrіñder, bas ұrıñdar, aydınıñdar”.
Dәp osılay!
Bіrer dәyekteme. Kөne ұyğır-tүrіk bіtіgіnde qosar, үyles dıbıstar bіrdey
tañbalanuına oray, tura, naqtı bіr ataudıñ өzі әrqîlı oqıluğa mүmkіn;
kezіnde carlıq arqılı bekіtіlgen cazudıñ keñіnen taraluınıñ bіr sırı –
әrqîlı taypalar arasındağı, dîalektіlіk ayırımı bar sөzder bіrıñğay
tañbalanatın, әrkіm өzіnşe oqîdı, bәrіne de tүsіnіktі. Yağnî, bүgіnde de, kөne
cazudağı belgіlі bіr fonema әrqîlı oqılğanımen, odan sөz mәnіsі
өzgermeydі, mәtіn mağnasına nұqsan kelmeydі. Dese de, carlıq tіlіnіñ
өzіndіk erekşelіkterі ayqan añdalıp tұr. Tүrіk tіlіnіñ “c” dıbıstı tarmağı
(“carlıq”, – “yarlıq” emes). Sonday-aq “-dүr” – qıpşaq negіzdі, onıñ іşіnde
qazaq tіldі eskіlіkte keñіnen tarağan cұrnaq. Al «dalay-han”, ayttıq, ұlı
qağanattar men Şıñğıs han împerîyası aralığında, Qıtay ekspansîyasına
qarsı qұrılğan, kerey, nayman, merkіt cәne basqa da kөşpendі rutaypalardı bіrіktіrgen tәuelsіz caña bіr ұlıs handarınıñ mansap-dәrecesі,
Ұlı Dalanı qaytadan ұyıstırğan Temucіn әuelde ecelgі dәstүr orayında
maqұl kөrgenіmen, kөp ұzamay «handardıñ hanı, şıñ-qұz әmіrşі” mağnalas
“şıñğıs han” atağın artığıraq, bîіgіrek sanağan, aqırı bұl lauazım naqtı
esіmge aynalğanı belgіlі. Atalmış mөr Temucіn ecelgі tүrіk ұlıstarınıñ
dañqtı handarınıñ calğas, şınayı mұragerі retіnde үlken bîlіkke cetken,
bіraq әlі de caña, “şıñğıs han” atalatın mәrtebenі îelenbegen kezі, 1206
cılğı Ұlı qұrıltaydan bұrın, nemese dәlme-dәl qarsañında ğana
casalğan boluğa tîіs dedіk.
Hoş. Cartı әlemdі ğұzırında ұstap otırğan qұdіrettі împerîyanıñ
memlekettіk mөrіnіñ betіndegі cazu – kөne tүrіk tіlіnde eken. Eşqanday
talassız, anıq aqîqat.
Endі azğana oylanayıq...

5
Azğana oylandıq. Şıñğıs hannıñ mөrіnіñ mәtіnі – tүrіk tіldі. Tүrіk tіldі!
Sonda... ne bolıp şıqtı?.. Arı qaray teksere bastağan kіsіnіñ bası
qañğırıp, mıyı aynalıp ketuі mүmkіn. Ұğım-senіmge qayşı, aqılğa
sıymaytın, kүmәndі, qîsınsız ğana emes, ğalamat, sұmdıq cağday. Bұdan әrі
boylasañ, densaulıqqa zîyan; kөpe-kөrneu baylamdı coqqa şığarsañ, ğұmır
boyı cînağan ataq-abıroyğa kөleñke. Sonıñ bәrі tұrıptı, auısqan naqұrıs
dep, cındıhanadan bіr-aq şığarmasına kіm kepіl?! Qaytkende de pәleden
aulaq.
Sөytіp, Pol Pellîo da, odan keyіngіler de, frantsuz, nemіsі bar, ağılşın,
orısı bar – eşqaysısı da arı qaray attap baspağan.
Nemese bіz Batıs oqımıstıların tım coğarı bağalap otırmız. Al olar
bіzdі... bүgіngі bolmısımız ğana emes, bүkіl өtken tarîhımızdı nәsіlі tөmen,
cabayı cұrttıñ bılıq-şılığı, baldır-batpağı dep qaraydı. Basqanı
qoyğanda, Şıñğıs han qұrğan әlemdіk împerîya “memlekettіk qұrılım
dәrecesіne cetpegen” deytіn, qalıptasqan qağîda qaydan kelіptі? Meylі.
Şıñğıs hannıñ quat-qұdіretіne emes, өzderіnіñ parasat-deñgeyіne bağa berіp
otır. Dala cұrtınıñ calğas ұrpağı retіnde bіz өz sөzіmіzdі aytamız. Onıñ
үstіne...
Bіzdіñ coğaltatın eşteñemіz coq. Qalay cazsaq ta, ne aytsaq ta, auıl
arasında qaladı. Sondıqtan іrkіlmedіk. Tım qattı bolmasa da, tereñge
barmay-aq, berіden qayırıp, şolaq aqılğa salamız.
Ol da carım dүnîenі dәrgeyіne keltіrgen Brîtan împerîyasınıñ
memlekettіk mөrіnіñ betіndegі cazu... үndі men үndіstі aytpayıq, nemіs
tіlіnde, nemese frantsuz tіlіnde boluı mүmkіn be? Әytpese, kerіsіnşe, nemіs
mөrі ağılşın tіlіnde, sonday-aq, frantsuz mөrі orıs tіlіnde, orıs mөrі
capon, îәkî qıtay tіlіnde... Boladı eken. Mөr mәtіnіnіñ naqtı audarmasın
casap, onıñ tүrіk tіldі ekendіgіn kuәlandırğan Pol Pellîo da, odan soñğı
nemіs, orıs... cәne basqalar da eşqanday kүmәn keltіrmeptі. Memleket –
Moñğol împerîyası, al memlekettіk mөr betіndegі cazu – tүrіk tіlіnde!..
Şınında da ğacayıp emes pe?!
Aqılğa sıymas ğalamat mұnımen de tınbaptı. Mәrtebelі carlıq-hattıñ
dұğalıq bastamında (învokatsîya, basmalla) qalıptı tұcırım retіnde tağı
da... tүrіk tіlіne ұşırasamız. Cañağı mөr betіndegі ayğaqtama: “Mөñke
Tәñrîîn kүçүn-dүr İeke Moğұl ұlұsұn dalayı-hanı carlıq...” , keyіngі
qazaq-tүrіk lұğatına qaray az-maz ıñğaylasaq: “Mәñgі Tәñіrіnіñ kүşіmen Eke
Moğұl ұlısınıñ dalay-hanınıñ carlığı...” Bar ayırma – bұl colı arab
cazuımen. Cәne mәn-mañızı kөrnekі: keyіngі, negіzgі mәtіn qarіpterіnen ekіүş ese іrі, atpal tañbalarmen, arası alşaq үş tarmaq bolıp berіlgen.
Endі “moñğol” degen, qaytkende de mıyğa sіñgen, үyrenşіktі ğana emes,
sırlı, magîyalıq sөzdіñ şeñberіnen şığa almağan Batıs ğұlamaların
qıcırtpay-aq, turasına kөşeyіk.
Balağa da belgіlі, qaşanda memlekettіk mөr betіndegі cazu – sol eldіñ
memlekettіk tіlіnde tañbalanbaq. Şıñğıs han împerîyasınıñ eñ bastı,
memlekettіk mөrіnіñ betіndegі “legenda” mәtіn – tүrіk tіlіnde eken, şet cұrt
әmіrşіsіne coldanğan resmî qұcattıñ dұğalıq bastamı tağı da tүrkî,
endeşe, bұl eldіñ memlekettіk tіlі de tүrіk tіlі bolğanı eşqanday kүmәn
tuğızbauğa tîіs!

6
Әygіlі carlıq-hattıñ negіzgі mәtіnі parsı tіldі dedіk. Әuelgі, naqtı
tүpnұsqasınan emes. Bastapqıda sol eldіñ өz tіlіnde cazılıptı. Moñğol
tіlі dep naqtılaydı keyіngіler. Karpînîdіñ өzі olay aytpağan. Tatar tіlіnde
degen.
Karpînî bacaylap aytadı. İmperatordıñ nұsqauı boyınşa, Bіrіnşі hatşı
Şıñqay bіzben sөylesіp, іs-saparımızdıñ mәn-cayın, aytar sөz, cүktelgen
mіndet, tapsırmalarımız turalı tolıq mağlұmat aldı; arada bіraz uaqıt
өtken soñ bіzdі tağı da şaqırttı, keñeske memlekettіñ Іs basqaruşısı
Qadaq, Bіrіnşі hatşılar Şıñqay men Bala qatıstı, bұl colı da aradağı
tіlmaşımız – orıs knәzі Yaroslavtıñ casaqşısı Temer boldı, deydі.
Şıñqay bіzden Papa mırzanıñ ğұzırında orıs cazuın, nemese saratsîn
cazuın, әytpese tatar cazuın bіletіn kіsіler bar ma dep sұradı. Bіz orıstıñ
da, tatar men saratsînnіñ de cazuın tanımaymız, bіraq bіzdіñ caqta şalğay
tұratın saratsînder bar, dedіk. Әytkenmen de, coldau tatar tіlіnde cazılsa,
bіzge audarıp aytılsa, іcdağatpen өz tіlіmіzde cazıp alıp, tîesіlі hatpen
bіrge tapsıramız, dedіk. Osıdan soñ bұl ұlıqtar împeratormen aqıldasuğa
kettі, deydі.
Aqırı, әulîe Martîn kүnі (11.HІ. – M.M.) bіzdі qayıra şaqırdı. Otırısta
Qadaq, Şıñqay, Bala cәne әuelgі colğı bіtіkşіler boldı. Bіzge coldauhattı sөzbe-sөz audarıp, ұğındırıp otırdı, bіz latınşa cazıp otırdıq,
qaytalay pısıqtap, bіzdіñ audarmanıñ`naqtılığın ekі qayıra tekserdі,
sonşama alıs cerden kelgende, aqparımızda qate bolmauı kerek dep
ayttı, bіzdіñ bәrіn dұrıs tүsіngenіmіzge kөzderі cettі, deydі. Karpînî bұdan
soñ papağa cazılğan hattıñ saratsîn`tіlіne audarılıp, qayta kөşіrіlgenіn,
aqırı, үşіnşі kүn degende qolğa tapsırılıp, elge qaytuğa rұqsat berіlgenі
turalı cazadı.
Karpînî naqtılap otırğan “saratsîn” – mұsılmandardıñ europa
cұrtındağı calpı atauı, bұl rette parsı bolıp şıqtı. Ayttıq, bіzge
belgіlі ğұzırlı coldau parsı tіlіnde cazılğan. Arab әlіpbîіmen. Әuelgі
tүpnұsqa qalıbı – tatar tіldі eken. Әlbette, ұyğır-tүrіk bіtіgіmen. Keyіngі bіr
zertteuşіler bağamdağanday, moñğol cazuı emes, moñğol tіlіnde de emes.
Karpînî men Rubruktan bіrşama keyіn Şığısqa attanğan cәne Qұbılay
hannıñ dәrgeyіnde ұzaq uaqıt bolğan ağayındı Nîkkolo, Matteo cәne
Nîkkolonıñ ұlı Marko – әygіlі Polo әuletіnіñ sayahatnama kіtabında naqtı
aytılğan. Tatar tіlі men tүrіk tіlіnіñ arasına teñdіk belgіsі qoyılıptı. Ekі
atau – sînonîm retіnde qoldanıladı. Ұlı han Nîkkolo men Matteonı
qұrmetpen qabıldadı, sonşama şalğay cerden kelіsіne rîza boldı, Batıs
cұrttarı, olardıñ korolderі, soğıs өnerі, basqa da şaruaları, Rîm şіrkeuі
cәne apostol (papa) turasında kөp әñgіme sұradı, deydі. Nîkkolo men
Matteo anığın, şındığın ayttı, bұlar aqıldı, parasattı kіsіler edі cәne
tatar tіlіn caqsı bіletіn, deydі (negіzgі, Rustîçano nұsqası hәm Ramuzîo,
Bartolî basılımdarı). Marko Polo kіtabınıñ tağı bіr, eskіlіktі, Benedetto
carîyalağan kөşіrmesіnde “tatar hәm tүrіk” dep cazılğan. Al bұdan soñğı
derek tұpa-tura. “Ұlı han apostolğa cіberetіn hatın tүrіk tіlіnde cazuğa
bұyırdı”, – deydі. Ol kezdegі Rîm papası – Klîment ІҮ, Qұbılay hannıñ
arnayı coldauı Nîkkolo men Matteo ekeuіnіñ qoldarına tapsırıladı. Bұl
colğı mәrtebelі hattıñ “saratsîn” tіlіnde emes, “tatar-tүrіk” tіlіnde
cazıluı – ekі aradağı tіlmaş qızmetіn atqaruğa tîіs qacettі kіsіlerdіñ
өzderі cauşılıq mіndet aluına baylanıstı.
Kүyіk hannıñ carlıq-hatına qayta oralayıq. Әuelgі mәtіn “moñğol tіldі”
bolsa, onda betaşar, resmî lepes – dұğalıq (învokatsîya) nege tүrіk – basqa
bіr tіlde boluğa tîіs? Mұsılmannıñ kәlîması emes qoy. Yağnî, carlıqnamanıñ әuelgі cazba – tүpnұsqası da osı tүrіk, yağnî tatar tіlіnde bolğanı.
Ata cұrtta emes, qalıñ qıtay ortası – Pekînde өkіm etіp catqan Qұbılay
hannıñ “tүrіk-tatar” tіlі naqtı derektі, anıq aqîqat bolğanda, odan cartı
ğasır, şîrek ğasır bұrın өz halqınıñ cîın ortası, ұyıqtı, ecelgі meken
Qaraqorımda otırğan Kүyіk qağannıñ “tatar-tүrіk” tіlі – aqılğa sıyımsız,
erekşe qұbılıs emes, kәdіmgі, tabîğî cağday. Patşalıq qұrıp, el bîlegen
әulettіñ ana tіlі hәm ұlı împerîyanıñ memlekettіk tіlі. Elge ұytqı bolıp
otırğan negіzgі cұrttıñ kүndelіktі qoldanıstağı әdepkі tіlі. Ұlıstıq үlken
mөr betіndegі tүrkî mәtіn – sonıñ bіr ğana kөrіnіsі dep tanuğa kerek.
VІ tarau
BІR BELGІLІ ATAUDİÑ MӘNІSІ
Өzgeşe cayıt – kүnі bүgіnge deyіn “moñğol” etnomîmіnіñ tүp tөrkіnі tolıq
ayqındamay otır. Ayqındalsa da, talassız aqîqat retіnde bekіmegen. Sөzdіñ
ұğımdıq tanımı emes, bұl – ekіnşі, үşіnşі kezektegі, kerek deseñіz, mәnsіz
mәsele, kүñgіrt cağday – ataudıñ qaydan şığıp, qalay ornıqqanı.
Şîırtpaq tүyіnnіñ ayrıqşa mañızı sonşalıq, Şıñğıs han împerîyasınıñ
tarîhındağı eñ negіzgі etnîkalıq cәne sayasî mәselelerdіñ kөbіnіñ şeşіmі
osı kіltîpanğa tіreledі.
Qalıptasqan kөzqaras boyınşa, “moñğol” nıspısı, naqtıraq aytsaq,
“moñğol” boluğa tîіs dep şamalanatın “menu” atauı qıtay tarîhnamasında
alğaş ret 945 cıldan ұşırasadı (“Tszyu Tañ şu” – “Kөne Tañ tarîhı”). Bіr
ğasırdan soñğı, 1060 cılğa sәykes derekte bұl “moñğol” – “menva”
atauımen berіlgen (“Sîn Tañ şu” – “Caña Tañ tarîhı”). Keyіngі Qîdan
memleketіnіñ (916–1123) E Lunlî qұrastırğan derbes tarîhında (“Tsîdan go
çcî») cәne Şүrcen împerîyasınıñ (1115–1234) resmî tarîhında (“Tszîn
şî”) “mengu”, nemese “mangu” cұrtına qatıstı bіrşama derek bar. “Mengu”
turasında Sұñ tarîhşısı Lî Sînçuan cәne Sұñ elşіsі Çcao Huñ cazıp
qaldırğan mağlұmat ta ayrıqşa qұndı. Bүgіngі ğılımda әuelgі “menu” cәne
“menva” hәm keyіngі “mengu”, “mangu” – bәrі bіr-aq atau, yağnî “moñğol”
etnonîmіnіñ qıtayşa әrqîlı cazılğan nұsqası dep esepteledі. Negіzі ortaq
ataudıñ mağnası da үyles – “өzen cұrtı” degen sөz eken. Nemese “su cұrtı”.
Bұl taraptağı bastapqı әñgіme – añız ben aqîqat aralas.
Mangu – өzgeşe caratılğan halıq eken. Boyları – segіz tsun, yağnî ekі carım
metrge taqau. Qayrattı, kүştі. Ayrıqşa cauınger. Kөn sauıttarı nahan
balıq terіsіnen casalğan, oq өtpestey berіk. Añşı cәne balıqşı. Mal
degende şoşqa өsіredі. Bәlkіm, sonımen qatar bұğı. Az ba, kөp pe, atqa
mіngen. Tamağın, onıñ іşіnde bұğı etіn pіsіrmey, şîkіdey ceydі. Canarı
өzgeşe өtkіr, tүnde de kүndіzgіdey kөredі, al carıqta – әldeneşe şaqırım
cerdegі ұsaq-tүyek nәrsenіñ өzіn ayqın acıratıp tanîdı... Eñsegey boy men
kөregen kөz cayı azdı-kөptі әsіreleu desek, qalğan sıpattar – şındıq
auqımında, eskіlіktі, bұla taypalardıñ kөbіne ortaq sıpat.
Bұdan soñğı derekterdіñ naqtılığı eşqanday kүmәn tuğızbaydı. Mangu
îelіgі 1084 cılı Qîdanğa arnayı elşі tүsіrіptі. Ekі el arasındağı qatınas
onşama nığız bolmağan sîyaqtı. Ұrıs-qağıstar turalı da mağlұmat coq.
Aralıq tım alıs. E Lunlîdіñ aytuınşa, Qîdannıñ Coğarğa astanası
Şantszînnen eseptegende, mangu şegі tөrt mıñ lîden (ekі mıñ
şaqırımnan) astam qaşıqta eken. Şalğay kөrşіmen baylanıs Şүrcen
tұsında ğana candana bastaydı. Caña ұlıstıñ әuelgі kezeñіnde mangu men
şүrşіt arasında dostıq, odaqtastıq qatınas ornaptı. Mangu Qîdanğa qarsı
corıqqa әsker qosadı, әlbete, belgіlі bіr qarımta, tөlem orayımen.
Alayda, bұl bіrlіk cağday ұzaqqa sozılmaydı. Ekі ortada cay ğana arazdıq
emes, qastas caulıq tұtanadı. Şүrcender tөlem turasındağı uәdesіn
orındamaptı, bar pәle sodan bastalıptı desedі. Әuelgі kelіsіm-şart
bұzılğan cağdaydıñ өzіnde, bіtіspes soğıs sebebі tereñde catqan.
Şүrşіtter Soltүstіk Qıtaydı alğannan soñğı kezeñde împerîyanıñ şegіn
өlşeusіz keñeyttі, bұdan arı da alıs-caqın tөñіrektі tүgel өzіnіñ ğұzırına
keltіruge tırıstı. Qîırda catqan Mangu îelіkterі bұrınğıdan kөp
caqındadı. Al cauınger mangu eşqanday zorlıqtı moyındamağan. Endі
әuelgі şekaralıq qaqtığıstar tұtas on ekі cılğa sozılğan ұzaq-sүrgіn
soğısqa (1135–1147) ұlasadı.
Şүrcen ұlısınıñ үşіnşі împeratorı Hela (1135–1149) taqqa otırar
otırmastan, mangu mәselesіn bіrcola şeşu maqsatımen, soltүstіkke Uçcu
deytіn qolbası bastağan qalıñ әsker attandıradı. Kүtpegen cerden basıp
kіrgen şүrşіtter әuelde bіrşama tabısqa cetіptі. Alayda, Kөp ұzamay-aq es
cîıp, qayıra kүş toptağan mangular cau әskerіn үlken şığınğa ұşıratıp,
kerі tıqsıra bastaydı. Hela şұğıl kөmekke Huşahu bastağan tağı qanşama
tañdaulı әskerіn bağıttaptı. Aqırı, bұrnada qaytpas qîdandı, qara-nor
qıtaydı qîrata ceñіp kelgen şүrcen әskerі, үş cılğı qantөgіs maydannan
soñ toz-tozı şığıp, kerі qaşadı. Өkşeley quğan mangular qalıñ qoldıñ
aqırğı qaldığın Coğarğı astananıñ tүbіnde bіrcola coyıp cіberіptі.
Şүrcen împerîyasın үrey caylaydı. Bіraq mangular el іşіne boylap
enbeydі, kerі oralıp, өzderіnіñ şekaralıq aymağında bekіnіp qala beredі.
Өrkөkіrek împerîya mұnday almağayıp cağdayğa tөzbeuge tîіs edі. Hela
seksen mıñdıq caña casaq şığaradı. Bas qolbası retіnde, bұl tarapta
soğıs tәcіrîbesі bar Uçcu qaytadan bekіtіledі. Maydannıñ ekіnşі kezegі tura
cetі cılğa sozılıptı. Eşqanday nәtîcesіz. Esebі, împerîyanıñ nısanalı
maqsatı orındalmağan. Kerіsіnşe, tınımsız qırğında oysırağan
ceñіlіsterge ұşıraptı. Aqırı, tұtas on ekі cıldıq auır soğıstan soñ, 1147
cılı, өkіlettі elşі cіberіp, amalsız, Ğұn zamanınan berіde bolmağan,
împerîyalıq kөzqaras tұrğınan alğanda “masqara”, şınında da asa auır
bіtіm casalıptı. Şүrcender bar әskerіn kerі qaytaradı, şekaralıq
aymaqtağı cîırma cetі bekіnіs-qalasın mangularğa qaldıradı, onıñ үstіne
cıl sayın, tîesіlі mөlşerde, ayaqtı mal: mүyіzdі qara, bұğı, qoy cәne azıqtүlіk: bîday, kүrіş, bұrşaq cәne qanşama buma cіbek tүrіnde salıq tөlep
tұruğa mіndettenedі.
Mangu cұrtı mәñgіlіk erkіndіk alğanday, Şүrcen împerîyası bіrcola tınıs
tapqanday eken. Bіraq bәrі de qұytırqı, өktem qauım amaldağan uaqıtşa
şara bolıp şığadı.
Ұzaq, auır soğısta tolıq ceñіske cetken mangu halqı etek-ceñіn cînap,
ornıqtı ұlıs retіnde ұyısuğa bet bұrıptı. El әmіrşіsі botszîn Aolo өzіn
huandî – împerator dep carîyalaydı, al qarauındağı cұrt bұdan bılay
“Ұlı Mangu memleketі” dep ataluğa tîіs eken.
Bәrіne şıdağan Şүrcen împerîyası mұnday, өzіmen ataq-dәrecesі îıqtas
patşanı da, quat-kүşі zor, іrgelі memlekettі de moyınday almaytın edі.
Hela şұğıl şeşіm casap, caña maydan aşıptı. Bұl colı împerîyanıñ
barlıq qarulı kүşterі soltүstіkke tөgіlgen sîyaqtı. Ұrıs tәsіlі, soğıs mұratı
da bұrınğıdan өzgeşe boladı: eldі mekenderdі cermen-ceksen qîratu,
qaru cetken halıqtı tүgіn qaldırmay qıra beru, sөytіp, mangu mәselesіn
brcola, tүbegeylі şeşu.
Bұl retkі ұrıs qîmıldarınıñ naqtı şecіresі qağazğa tүspegen, bіraq negіzgі
maqsat tolığımen orındalğanı kөrіnedі. Ұlı Mangu memleketі qîrap,
qұlaydı, ercүrek mangu cұrtı da qırılıp bіtedі, cer betіnen bіrcola
kөşedі. Tek Şığıs halıqtarınıñ ecelgі үrdіsіnde dabıralı, dañqtı esіmі
ğana qalıptı. Bіraq tүgel tarîhı mağlұm emes. Kerek deseñіz, şeşіlmes
cұmbaq.
Etnonîm tөrkіnіne qaytıp oralsaq, keyіngі bіr zertteuşіler “mangu” – tұñğısmәnçcүr sөzі ekenіn ayğaqtaydı. Bұl cұrt өzderі qonıstanğan Amur өzenіn
Manga dep ataptı. Yağnî “mangu”, “manga” – tұñğıs tektі әldebіr halıqtıñ
өzіndіk atauı. Soğan qaramastan, bұl mangu – ecelgі moñğol dep tanılğan.
Qırılıp ketken – negіzgі tobı, tүpkі qonısta otırğan cұrtı. Osı ayrıqşa
apattan cүz elu – ekі cүz cıl bұrın, H ğasırdıñ orta şenі, bәlkіm HІ
ğasırdıñ bas kezі, moñğol tektі qîdan өktemdіgі zamanında, bұlardıñ bіr
bөlіgі oñtүstіk-batıs – Onan–Kelүren boyına qonıs audarıptı-mıs.
Alayda... arğı tarîhtan mәşhүr mangu, nemese mengu qonısımen ekі aralıq
– nulı şıtırman, sulı bөgesіn. En dala emes, orman, toğaylı, tau, qırattı,
tereñ darîyalı – salqar kөş, ұzaq saparğa qolaysız. Onıñ үstіne Ұlı
Daladan tım şalğay. Ussurî өzenіnіñ tөmengі ağısı, Capon teñіzіnіñ terіstіk
cağalauı, aspanmen ұşqannıñ өzіnde bes mıñ lî – ekі carım mıñ
şaqırım. Azğana qauımnıñ tuma, qalıñ tobınan bөlіnіp, ata cұrtınan
auuına erekşe bіr sebep keregіn aytpağanda. Cәne bұl kezde mangu
halqınıñ bağı basında tұrğan. Tөtenşe kөştіñ eşqanday qîsını coq.
Sondıqtan da moñğol nұsqasın caqtauşılar mangu qonısın batısqa qaray
meylіnşe cılcıtuğa tırısadı. Amurdıñ orta ağısı, tіptі, bas cağı dep
qoyadı. Sonıñ өzіnde mıñ carım, ekі mıñ şaqırım tөñіregі. Orıstıñ
darındı cas ğalımı Pavel Rıkîn bұl taqırıptı arnayı zerttep,
“mîgratsîya teorîyası” mүlde negіzsіz degen qorıtındığa toqtağan.
Qarap tұrsañız, bar tetіk kөşі-qonnıñ bolu-bolmauımen şeşіlmeydі.
Ecelgі mangudıñ tұrmıs-ahualı mүlde өzgeşe. Balıqşı, añşı. Al keyіngі
zertteuşіler moñğol qılıp qoyğan calpaq cұrt – kerey, nayman, merkіt,
qoñırat, calayırdı aytpağanda, Şıñğıs hannıñ tuğan taypası qîyattıñ
өzіnіñ barlıq tіrşіlіgі mal şaruaşılığına baylanıstı. Añşılıq –
qosımşa demesіn ğana. Balıq aulau – kәsіp emes. Eñ keremetі – mangulardıñ
bіrden-bіr derlіk, negіzgі tүlіgі şoşqa – atımen coq. Qîma ağaş үyde
tұrmaydı, añ terіsі cabılğan, ağaş qabığı, capıraq, bұtaq bүrkengen qos,
kүrke degendі bіlmeydі. Qısı-cazı bіrdey kîіz tuırlıq astında.
Әlbette, qonıs өzgergende, zaman ozğanda halıqtıñ tіrşіlіk-kebі basqa bіr
arnağa tүsetіnі bar. Mәselen, bүgіnde moñğol tobına tîesіlі halıqtardıñ
barlığı da mal şaruaşılığın tүrіk cұrtınan үyrendі, bastarındağı kîіz
үyge deyіn tүrіkten aldı. Sonau Ğұn zamanınan bastalıp, Tүrіk qağanattarı
dәuіrіnde bayan tapqan үrdіs. Bіraq zamana lebіmen qanşama өzgerse de,
ecelgі cұrt өzіnіñ bağzı dәstүr-salttarın bіrcola coğaltpaydı. Belgіlі
mөlşerde negіzgі erekşelіgіn saqtaydı. Bұl tұrğıdan alğanda, qîyattıñ
өzderіmen tұraqtı qұda-andalı qoñırattan, өktem tuıstıq cөnіmen
qaltqısız aralasqan calayırdan, odaqtas, endіgі bіr zamanda boyı bîіk
syuzeren bolğan kereyden, tіptі, kөbіne-kөp caulas merkіtten, eñ aqırı –
tіkeley şektespeytіn, alıstağı naymannan sonşama odağay ayırımbelgіlerі bayqalmaydı. Tұrmıs-saltta da, mіnez-qұlıqta da. Өzara audarma
tіlmaş arqılı, nemese basqa bіr tіlde sөylestі degen derek coq. Bәrі bіr
cұrt, bіr halıq. Bәrі de moñğol deytіn bұrnada. Aqır tүbіnde, naymannan
bastap, merkіt, kereyden өtіp, qoñırat, calayırğa deyіn tүgel tүrіk bolıp
şıqtı. Keybіreuler әlі de keyіn tartıp cүrgenіmen, үlken ğılımda anıq
şeşіlgen aqîqat. Әzіrge bası aşıq – qîyat qana. Aytıp, ayğaqtap kelemіz, ol
da tүrіk eken. Sonda ne qaldı?!
İә, ұmıtıp baradı ekenbіz. Ұlı Dalağa qatıstı qıtay derekterіnde әldebіr
“men-gu» taypası atalıp qalatın retterі bar. Onan өzenіnіñ etegі, Barğұcın-
Toqım – Şıñğıs han cұrtınıñ şeñberіnde. Mіne, moñğol! – desedі
bіlgіşter. Tek añdamağan, nemese attap өtken bіr kіltîpan bar. Bұl men-gu –
kәdіmgі mañğıt! Cekeşe tұlğası – mañğu, nemese mañğı boluğa tîіs. Bіraq bұl
mañğıt ta moñğol tektі emes, tүrіk tektі taypa.
Sonda “moñğol” etnonîmі qaydan şıqtı, qalay cabıstı degen saual tumağı
orındı. Şıñğıs han – moñğol, ol qұrğan baytaq împerîya da Moñğol
atında... Endі, osı taraptağı azdı-kөptі tolğam. Bіz oylap tapqan emes,
zerdelі ğılımda qalıptasqan kөzqaras. Sonıñ calpı sұlbasın bayandap
şığayıq.
Eñ aldımen aytarımız – “moñğol” atauı Şıñğıs han zamanınan bastau
aladı. Naqtı tarîhî derekter kuәlіgі boyınşa, 1211 cıl, Şүrcenge qarsı
үlken maydan aşılar qarsañda qabıldanğan. Bәlkіm, bұdan sәl erterek,
yağnî Ұlı qұrıltay – 1206 cıl şamasında dep eskertedі keybіr
zertteuşіler. Bіzdіñ Eke Ұlıs mөrіne qatıstı bayıbımız boyınşa,
atalmış qұrıltay qarsañında, nemese sodan azğana bұrın. Qaytkende de
Şıñğıs han împerîyası tu kөtergen zamanğa deyіn “moñğol” atauı (nemese
sonıñ dıbıstıq basqa bіr nұsqası) eşqanday qoldanısta bolmağan.
Şүrcen corığı – іlkіde, ұlıs ұyısa bastağan kezde oylastırılğan şarua.
Arğı mıñ cıldıq tarîhtı aytpağanda, keyіngі ekі-үş ğasır, tіptі, Temucіn
dүnîege kelіp, oñ-solın tanî bastağan kezdіñ өzіnde saqara halqı үşіn eñ
үlken qater – kөrşіles Qıtay memleketі boldı. Kîіz tuırlıqtı cұrttı
bodandıqta ұstağan, bіrcola bas kөtertpeu үşіn Ұlı Dalağa oqtın-oqtın
cazalauşı әsker şığarıp, kәmeletke cetken er-azamatın qırıp ketіp
otırğan Qıtay. Bұrnada Tañ, Sұñ atansa, keyіnde Qîdan, Şүrcen atanğan, kіm
bîlep, qalay tolqınsa da, qıtaylıq negіzіn saqtağan quattı, basqınşı
împerîya. Şıñğıs han өzіnіñ өmіrlіk, negіzgі mұratı – osı үreylі-zәndem,
ecelgі dұşpannıñ sağın sındıru, zәrіn qaytaru ğana emes, bіrcola qauіpsіz
qalıpqa tүsіru dep bіlgen.
1206 cılğı Ұlı qұrıltaydan soñ dalalıq memleket – Eke Ұlıs şañırağın
kөterіp, іrgesіn bekіttі. Bіrden-aq qanatın keñge cayıp, Ortalıq-şığıs
Azîyadağı asa quattı, caña bіr împerîya retіnde boy kөrsettі. Әzіrşe, ұlıs
qұramında azdı-kөptі bөgde taypalar bar, bіraq halıqtıñ basım kөpşіlіgі,
tіptі tүgelge cuığı – tүrіk tektіler. Dese de, bұl qırıq ru eldіñ ortaq atuı
coq eken...
Qazіrde bіz tүp tarîhı enşіles, tіlderі үyles, negіzіnen Eurazîya qұrılığında
ornalasqan tuıstas halıqtardıñ үlken bіr tobın “tүrіk tektі” deymіz. Batıs
Europada HVІІІ ğasırdan bastap qalıptasqan atau. Rossîyada kүnі keşe, HІH
ğasırdıñ orta şenіne deyіn tүrіk esebіnde “tatar taypaları” degen
anıqtama qoldanıldı. Өtken tarîhtıñ ұzına boyına qarasañız, arğı
zamandarda өzara qoldasqan tuıstas taypalar odağı sol ұcımğa cetekşі
bolğan rudıñ atımen ataladı eken. Mәselen, Tүrіk qağanatı, Tүrgeş
qağanatı, Qarlұq handığı, Qıpşaq bіrlestіgі degendey. Әrqaysısınıñ
qұramında zatı bіr, atı bөlek tağı qanşama ru-taypa bar. Şıñğıs han
qұrğan împerîyada bîleuşі әulet qîyat ұzın sanı cөnіnen de, kүş-quatı
cağınan da mұnday basımdıqqa cetpegen. Sonımen qatar, Şıñğıs han
rulıq bөlіnіstі coymasa da, әlsіretuge tırısqanı, bүkіl ұlıstı bіrtұtas
qұrılımğa aynaldırğanı mәlіm. Qolbasılar, ұlıq, әmіrler – şıqqan
ruımen emes, ceke basınıñ qasîet, qabıletіmen kөterіldі cәne soğan oray
orın aldı. Әuelde Şıñğıs hannıñ kүres kүnderіnde qaltqısız qosılıp,
eldіñ aldı bolıp caqtağan atalar үlken qұrmetke cetse, uaqıt oza kele
barlıq ru-taypa өkіlderі, tіptі, bөgde cұrt tұlğaları da bіrdey өlşemmen
bağalandı. Qaytkende de, ұlıstıñ cәne ondağı halıqtıñ calpığa ortaq,
өzіndіk atauı boluğa tîіs edі. Bұl kezde ecelgі “ğұn” esіmі ұmıtılğan, al kөne
“tүrіk” atauı kөmeskі tartqan cәne Batıs qanat – Şığıs Dәştі men Orta
Azîyadağı qauım arasında taralğan etnonîm. Ataqtı «tatar” – іlkіde
kөpşіlіkke tanımal, etene bolsa da, soñğı zamanda үyіrіne qarsı şapqan,
nәtîcesіnde kүnі keş ğana qîratılğan, zamanı өtken, baqas taypanıñ
nıspısı. Aqırı, tañdau mүlde basqa tarapqa oysıp, osıdan elu-alpıs cıl
bұrın şүrşіt-qıtaymen qaytpay qarcısqan, sol, îіlmegen qalpı tүgeldey
qırılıp ketken caucүrek, qaharman cұrt esіmі – “mangu”, “mengu” atauına
tүsedі.
Tүstіk Sұñ elşіsі, sayasatker Çcao Huñ bұl tañdau – şүrcen tarabınan qaşıp,
Eke Ұlıstı panalağan qîdan qayratkerlerіnіñ aqılı boyınşa cүzege astı
dep cazğan. “Olar Şүrcenmen qaytpay soğısqan cauınger halıq retіnde
mengu cұrtın ayrıqşa qұrmet tұtadı, sondıqtan өz ұlısın “Da Mengu go” –
“Ұlı Mengu memleketі” dep carîyaladı”, – deptі. Bұl – Şıñğıs hannıñ
mөrіnde tañbalanğan, odan soñğı cazba derekterde aytılatın “Eke Monğol
ұlısı”, nemese, naqtısı – “Eke Moğұl ұlısı” degen tіrkes. Dabıralı
“mangu” atauı Şүrcenge qarsı şeşuşі maydanda Dala cұrtına kүş beruge
cәne caudıñ qұtın qaşıruğa tîіs edі. Sonımen qatar,zerteuşіler osı
esіmdі îelenu arqılı Şıñğıs han өzіn Mangu cұrtınıñ tіkeley mұragerі,
soğan oray, coyılğan tumalastıñ kegіn quuşı retіnde kөrstpek boldı
desedі. Sol zamandağı Sұñ oqımıstısı Huan Dunfa: “Bұrnada “Da Men-gu go”
deytіn patşalıq bolğan. Bұlar Tszînnіñ Lyan zamanında (yağnî 1150–1161
cıldar aralığı, – M.M.) tatarlarmen tіze qosıp, şekarada kөptegen
cauızdıqtar casadı. Endі bіzdіñ Tszya-dîn bîlіgіnіñ tөrtіnşі cılında (1211,
– M.M.) tatarlar olardıñ esіmіn îelenіp, өzderіn “Da Men-gu go” dep atay
bastadı”, – dep cazğan. Tұstas, ekіnşі bіr Sұñ bіlіmpazı Lî Sînçuan bұl
atau Şүrcenmen soğıs bastalğan kezde ğana belgіlі bolğanın
kuәlandıradı. Deregі mol, dәyegі tîyanaqtı tağı bіr eskіlіktі cәdіger «Mengu-yu-mu-tszî” osı “mengu” atauınıñ keyіnde cәne qalayşa qabıldanğanı
turalı bұrnağı mağlұmattardı ayğaqtay tүsedі. Yağnî, qanşama zamannan
berі Ұlı Dalağa өktemdіk casap, ondağı cұrttıñ әrbіr qadamın baqılap
otırğan qıtay tarabınıñ өzі “mengu” atauınıñ tүp tөrkіnі men keyіngі
qalıbınıñ arasında sabaqtas baylanıs coğın, belgіlі bіr kezeñde tek
ataudıñ ğana auısqanın naqtı kөrsetіptі. Bұl – tuıstas taypalardıñ
bіrlesuі nәtîcesіnde qayta qұrılğan halıq esіmі emes, cañadan boy kөtergen
ұlıs esіmі bolatın, yağnî etnonîm emes, polîtonîm. Bұdan bılayğı cerde
Şıñğıs hannıñ tuı astındağı barlıq cұrt mengu – cañaşa dıbıstaluı
boyınşa – moğұl dep ataluğa tîіs boldı. Kүnі keşegі zamanmen
şendestіrsek, Sovet Odağı, sovet halqı degen sîyaqtı.
Alayda, caña ataudıñ ornığuı өte qîın bolğanı cәne bіrşama ұzaqqa
sozılğanı bayqaladı. 1221 cılı Pekînde, Soltүstіk Qıtay tarabındağı
ұlıs-begі calayır Mұqalı-noyannıñ әskerî ordasında bolğan Çcao Huñ:
“Mo-hou go-van өzіnіñ әrbіr sөzіnde “bіz, tatarlar” dep otıradı, basqa
qolbasılar men ұlıqtar da solay... Bұlar өzderіnіñ men-gu ekenіn de
bіlmeydі, bұl ataudıñ mağnasınan da beyhabar”, – dep ayğaqtağan. Qolbası
Mұqalınıñ tanım-bіlіgі osınday bolğanda, qalğan qaraşı cұrttıñ
cağdayı aytpasa da tүsіnіktі. Soñğı ekі ğasırda qalıptasqan, calpığa ortaq
tatar atauı tәrіk etіlmeydі.
Әytkenmen, împerîyalıq resmî sayasat nәtîcesіnde caña moñğol (moğol,
moğұl) atauı bіrte-bіrte bekî bastağanın bayqaymız. Mәselen, Şıñğıs han
împerîyasınıñ әuelgі kezeñіnde cazılğan İbn әl-Asîr, Nәsәuî
şığarmalarında, Batıs cұrttarınıñ bastapqı derekterіnde, tіptі, Batu
hannıñ Europa corığına qatıstı barlıq әdebîette tek qana “tatar” atauı
qoldanılsa, HІІІ ğasırdıñ orta şenіnen bergі zamanda “moğol” atauı da
sınalap ene bastaydı. Bіraq ceke-dara emes, “tatar” atauımen qatarlas,
nemese qabattasa. Mәselen, Mamlүk Beybarıs sұltannıñ Berke hanğa
cіbergen elşіsі, mısırlıq arab İbn Abd az-Zahîr “tatarmen” aralas
“mağұl” atauın da tañbalasa (1262), parsı, mәşhүr Cuvәynî kөbіne-kөp
“tatar” esіmіn orındı kөrgenіmen, ara-tұra osı ataudıñ teñdey balaması
retіnde “muğұl” nıspısın keltіretіnі bar (1260). Іlkіde Rubruk “moal” dep
cazğan (1255), әlbette, “tatardıñ” mәndes tağı bіr atauı eseptі. Ekіnşі bіr
katolîk monağı Monte-Kroçe: “Tatarlar өzderіn “mogol” (moğol, – M.M.) dep
te ataydı”, – degen (HІІІ ğ. soñı). Cîhankez Gayton bұl sөzdі taratıp aytadı:
“Tatar taypalarınıñ sanı kөp, bіraq bәrіnіñ “mogol” (әrîne, “moğol”, –
M.M.) degen ortaq atauı bar,” – deptі (1307). HІІІ ğasırda casağan armyan
tarîhşısı Sebastatsî “mugul” (“mұğұl”) dep cazsa, onıñ zamandası
Stepanos Orbelyan: “Tatarlar auızekі sөzde “mugal” (“mұğal”) dep ataladı”, –
degen tүsіndіrme beredі, al ataqtı Kîrakos Gandzaketsî ekі termîndі teñdes
ұğım retіnde qoldana otıra, keyde “mugal-tatar” dep qabattastırıp
cіberedі. “Orıs tarîhınıñ atası” N.Karamzîn (1766–1826) өz zamanında
mağlұm bolğan derekter negіzіnde “mogol” dep cazadı cәne “tatar” ekeuіn
sînonîm retіnde qoldanadı cәne bұl “moğol-tatar” – “şığıs tүrіkterіmen
taypalas tuıs”, – dep atap kөrsetken.
Bіlgіr Rәşîd-әd-Dîn “Cînaqtı tauarîhta” (1300–1307) bұl cağdaydı
bacaylap taldaydı.
“Ecelgі zamanda muğұl – dalalıq tүrіk taypalarınıñ іşіndegі bіr ğana ru
bolatın”, – deydі. Bұl cerde keyіngі tolqın әserіmen “muğұl” dep otırğanı
– qîyat. “Endі, – deydі, – Şıñğıs han әuletіnіñ baq-baraqatına baylanıstı,
calayır, tatar, oyrat, oñğıt, kereyt, nayman, tañğұt qatarlı tүrіk
taypalarınıñ barlığı da өzderіn muğұl dep atay bastadı”, – deydі. Oyrat
pen tañğұttı calpı tүrіk tіzіmіne qosıp cіbergenіn aytpasaq, bіrden kөzge
tүsetіn cağday – nayman, kerey, calayır, oñğıt, tatar taypalarınıñ
bұrnada moñğol tobınan tıs bolğanı. “Olar eskіlіktі zamanda bұl ataudı
tanımağan bolatın”,– dep үsteydі әuelgі sөzіn. Kerek deseñіz: “Qazіr eñ ayağı
Qıtay men Şүrcen cұrtı, nyangastar (Sұñ cұrtı, – M.M.), ұyğır, qıpşaq,
tүrkmen, qarlұq, qalaş, tіptі, kіrіptar tәcіk (parsı tektіler, – M.M.)
halıqtarına şeyіn muğұl dep atalatın boldı”, – deydі osı taraptağı
barlıq sөzіn tұzdıqtap.
Bұl arada “muğұl” – qazіrgі, ğılım men tarîhta qalıptasqan nұsqasına
kөşіrsek, “moñğol” – împerîya ğұzırındağı calpı cұrt mağnasına îe
bolğanın kөremіz.
Caña atau qabıldanğan kezden-aq osınday reñk-tanımı añdaladı.
Mәselen, “Qasterlі şecіrede” Şıñğıs han cağındağı ru-taypalar tүgeldey
“moñğol” atalıp otıradı, al qarsı bet, tіptі, keyde cañağı “moñğol” bolıp
tұrğan rudıñ ekіnşі bөlşegі, qarsılar ğana emes, qalıs qalğan barlıq
beysauat qauım eşqanday anıqtamasız, өzderіnіñ үyrenşіktі esіmіmen ğana
ataladı da, ceke-ceke patşalıq bolıp otırğan kerey men nayman cәne
merkіt – “moñğoldan” mүlde bөten cұrttar esebіnde beynelenedі. Yağnî,
іlkіdegі sөzіmіzdі qayıra pısıqtasaq, bұl dәuіrdegі “moñğol” – naqtı bіr
halıq emes, Şıñğıs hannıñ bodan cұrtı ğana.
Osı arada belgіlі ataudıñ dıbıstıq qalıbı turalı ayta ketu kerek sîyaqtı.
Bүgіnde Batısta cәne Orısta ornıqqan «mongol” – “moñğol” etnonîmіnіñ
әuelgі nұsqası – “men-gu”, nemese “man-gu” dedіk. Qıtayda kүnі bүgіnge deyіn
“menggu” dep cazadı cәne aytadı. Al Şıñğıs han zamanında... bastapqı
cekeşe nұsqağa kөptіk “-l” cұrnağı calğanıptı. Sonda “mangu” – “mañğұl”
bolıp şıqpaq. Bіraq sol kezde naqpa-naq osılay dıbıstaldı ma? Qıtayşa
әlіpteu dәstүrіnde kez kelgen cat sөz mүlde өzgeşe tañbalanatını belgіlі.
Mүmkіn, әuelgі nұsqa naqtı “mengu” emes, sol tөñіrektegі basqa bіr
dıbıstardan qұralğan şığar? Onıñ үstіne, qıtay ğana emes, kez kelgen
tіldіñ өzіndіk erekşelіgі bar. Sırttan engen qanday da sөz osı tіldіñ zañına
bağınadı (zorlıqpen bәrі de orıs әuezіne tүsіrіlgen sovettіk cүye –
ereceden tıs). Şıñğıs han mөrіnіñ betіndegі ұlıs atauı әrqîlı oqıluı
mүmkіn ekenіn eskerttіk: “mongul”, “moñul”, “moğұl”, “mұğұl”... qaytkende de
“monggol”, yağnî “moñğol” emes. “Qasterlі şecіrede” – “moñğol” (nemese
solay oqılıp, tañbalanğan), bіraq bұl – Şıñğıs hannıñ tұsı, tіptі, oğan
calğas Yuan dәuіrі de emes, keyіngі Mîñ zamanı, arı degende HІҮ ğasırdıñ
soñında kөşіrіlgen nұsqası. Tіptі, bүgіngі ataulı moñğol cұrtınıñ іşіnde
emes, Qıtay şegіnde tұraqtağan, Dala cұrtına keyіnde ğana bіrcola
tañılğan etnonîm. Meylі.
Eñ eskіlіktі cazbalarğa үñіleyіk. “Moñğol” – dәl osınday dıbıstıq cәne
soğan sәykes tañbalıq nұsqa mүlde ұşıraspaydı. Arabtar «mağul” dep
cazadı, parsılar “muğұl” dep cazadı, al tүrіk negіzdі үlgіler, bұrınğısoñğı bar tauarîhta – “moğұl” . Keyіngі zertteuşіler, bүkіl Europa ğılımı
“mağul” men “muğұl” cәne “moğұl” – “moñğol” sөzіnіñ bұrmalanğan qalıbı
dep bіledі. Bіr, ekі emes, ondağan tүpnұsqa, tarîhî eskertkіşte ұşırasatın
cүz de cүz qaytara, nığarlap cazılğan ataulı esіm – tүgel qate dep
carîyalanğan. Senіmderіnіñ kүştіlіgі sonşalıq, eskі mұralar betіnde
ұşırasatın tîesіlі ataudıñ barlığın da “moñğol” dep tүzetіp audaradı.
İbn әl-Asîr men Cүzcanî da, Cuvәynî men Rәşîd-әd-Dîn de, tım qұrsa
өzderі arnayı sөz etіp otırğan cұrttıñ atın dұrıstap bіlmeptі. Onda... sol
zamanda casağan europalıq Monte-Kroçe men Gayton nege «mogol” dep
cazğan? Keyіnde qazaq halqın qұrağan ru-taypalardıñ bіr tobı Şağatay
ұlısınan bөlіnіp, Cetіsuda іrgesіn bekіtken caña bіr ұlıs nege Moğұlstan
dep atalğan? İndîyada өkіm qұrğan Ұlı Moğol împerîyasınıñ atauı qaydan
şıqqan? Şıñğıs han zamanına qatıstı eñ bastı, eñ senіmdі, qadım
derekterde “moñğol” emes, “moğұl” boluın tүgeldey cañsaq dep tanuğa
qanşalıq negіz bar? Sұraq kөp. Bәrіnіñ toğısar arnası ortaq. Өytkenі bұl
arada eşqanday kіltîpan coq. Ataudıñ әuelgі, eskіlіktі nұsqası – “men-gu”.
Şıñğıs han tұsında “moğұl” tүrіnde qalıptanğan. Cәne bүkіl împerîya
şegіnde, onımen kөrşіles, alıs-berіstі Batıs cәne Şığıs elderіnde
osılayşa, az-maz dıbıstıq ayırımmen “mağul”, “muğұl”, ”mogol” retіnde
tañbağa tүsken. Al qîır şığısta – Yuan dәuіrіnde ecelgі qıtay rәsіmіmen
“men-gu” tүrіnde casap, aqır ayağında, qıtay derekterіne sүyengen Batıs
cұrtınıñ ıñğayımen “mongol” bolıp bekіgen cәne bağzıdağı, bүkіl
împerîya tұrğını, kөpke ortaq polîtonîm endі cekelіk sıpat alıp, etnonîm
– ecelgі ұlıstıñ eskі qonısında qalğan caña bіr halıqtıñ өzіndіk atauı
retіnde ornıqqan.
Osı oraydağı bar tolğamdı akademîk Bartoldtıñ sөzіmen tүyіndeuge
bolar edі. “Moñğol esіmі tek Şıñğıs hannıñ kezіnde ğana memlekettіñ hәm
bîleuşі әulettіñ atauı esebіnde qoldanısqa endі, al keyіnde halıq atauı
retіnde qalıpqa tүstі”, – degen.
Sondıqtan da Şıñğıs han qұrğan әlemdіk împerîya – moñğol halqı ұytqı
bolğan moñğol împerîyası emes deymіz. Bүgіngі moñğol cұrtınıñ arğı
ataları – Eke Ұlıs qұramındağı eleusіz bіr tүyіrşіk qana bolatın. Al ol
zamandağı «men-gu” – “moğұl” esіmіnіñ mәn-mağnası mүlde basqaşa. Ұlı
memleket qұramına engen әr tektі, alıs-caqın barlıq cұrttıñ cîıntıq
atauı.
Bіr para sөzіmіzdі tүyіndep aytsaq, Ecelgі Ğұn împerîyasınıñ, odan soñğı Ұlı
Tүrіk qağanatınıñ mұrager calğası retіnde boy kөtergen ұlanğayır caña
memleket – “Eke Moğұl ұlısı” dep ataladı. Alıp eldіñ, negіzіnen tuıstas
tүrіk taypalarınan qұralğan barlıq halqı – bіrіktіruşі, ұyıstıruşı
sıpattağı, calpığa ortaq “moğұl” esіmіne îe bolıptı. Moğұl cұrtı. Ұlı
Moğұl împerîyası. Nemese Eke Moğұl ұlısı – Eke Ұlıs.
Vİİ tarau
KӨŞPENDІLER BOLMİSİ
Tatar cұrtına kelgen kezde men mүlde basqa bіr әlemge engendey boldım,
deydі Rubruk. Şıñğıs han zamanı, ol zamandağı adam, tұrmıs-ahual –
bүgіngі bіz үşіn de өzgeşe bіr dүnîe, bіraq mүlde bөten emes, tanıs-beytanıs,
qaytkende de etcaqın әulet, keşe ğana bastan өtken, әlі de tım alısqa
ketpegen, ұqsas, үyles tіrşіlіk kebі.
Өtkendі tanu qaşanda өte kүrdelі qұbılıs. Alayda, Şıñğıs han dәuіrіn tanu
Europa ğılımında tım tұrpayı әrі oñay qalıpqa tүsken. Әdette,
sonau frantsuz K. d‘Ossonnan bastap, bүgіngі orıs L.Vîktorovağa deyіngі
aralıqtağı, tіptі, bіlіmdar, bayıptı oqımıstılardıñ өzі arıdağı moğұl
men bүgіngі moñğoldıñ arasına tepe-teñdіk belgіsіn qoyadı. Bağzıdağı, tүp
atauın bұzıp, «moñğol» dep tүzetіp alğan moğol (moğұl) qauımı men qazіrgі
halha һәm іşkі-moñğol cұrtın bіr halıq dep esepteydі, dәl өzі
bolmağanımen, soñğısı әuelgіnіñ tіkeley cәne naqtı calğası sanaladı.
Sөytіp, keyіngі moñğol camağatına tәn әdet-ğұrıp, tұrmıs-salt, mіnez-qұlıq
erekşelіkterі әuelgі moğұl, yağnî Şıñğıs han zamanına tәn sıpat retіnde
kөrsetіledі cәne kerіsіnşe, arğı moğұlğa qatıstı kүñgіrt, beymәlіm
cağdayattar bүgіngі moñğol tұrğısınan şeşіm tabadı. Bұl rette, Europanıñ
bұrınğı-soñğı ğұlama ğalımdarı bağzıdağı Batıs cәne Şığıs derekterіn
bacaylap oqımağan, oqısa da bayıbına tereñ boylamağanın kөremіz.
Eger Şıñğıs han cұrtınıñ өzі bolmasa da kөzі, genetîkalıq һәm ruhanî
mұragerі kіm desek, Xİİİ ğasırda Ұlı Dalanı dүbіrletken, әlemdіk
împerîyanıñ bastapqı ұytqısı bolğan qîyat pen qoñırat, calayır men
nayman, kerey men merkіt, şanışqılı men qoralas, taz ben altın, kete men
teleu, kүrleuіt pen tөleñgіt, toqa men oñğıt, bayıs pen baycіgіt, mañğıt pen
qatağan, oymauıt pen keneges, tama men qұsşı cәne azdı-kөptі mөlşerde
sol qatardağı tağı basqa da rular negіzgі bөlіgіn qұraytın bүgіngі qazaq
halqı der edіk. Şığu tegі ğana emes, tұrmıs-tіrşіlіgі, salt-dәstүrі, bar
bolmısı tұrğısınan alğanda. Alayda bіz bağzıdağı Şıñğıs han cұrtınıñ
bіtіs-tabîğatın tүgendeu үşіn keyіngі qazaqtı arağa tartpaymız. Bұl – basqa
bіr oraydağı basqa bіr eñbektіñ tұrğısı. Әytse de, ұqsastıq, tuıstıq,
calğastıq kөzge şalınbay tұrmaydı. Yağnî, dәl osı rette bүgіn arqılı
өtken ahual emes, өtken arqılı bүgіngі kep tanılmaq. Ayttıq, bұl da bіzdіñ
negіzgі maqsat emes. Bіz nebәrі qadım zamandarda tañbağa tүsken naqtı
mұralar negіzіnde Şıñğıs hannıñ bayırğı halqı turasındağı әrqîlıderek-mağlұmat ataulını belgіlі bіr cүyege tүsіrmekpіz. Europalıq
cazbalarmen qosa, mұsılman cәne qıtay derekterіn de keñіnen paydalana
otırıp. Әlbette, Ұlı Dalanı caylağan өrkeude, cauınger, azat cұrttıñ
tolıq sıpatı casalmaydı. Saqtalğan, qolda bar cazba eskertkіşterdіñ
auqım-auanı şekteulі. Әytkenmen, tүgeldey derlіk cat, tіptі, caulas cұrt
tarabınan aytılğan cәne үzіk-үzіk, kөp cağdayda үstіrt bayıptalğan azdıkөptі aqpar-mağlұmattıñ өzі, cînaqtay, cүyeley kelgende, bіzdіñ
aldımızdan bүgіnge deyіn belgіsіz derlіk, caña bіr tauarîhtıñ esіgіn aşadı
eken. Şıñğıs han zamanındağı tүz tұrğındarınıñ meylіnşe tolıq
bolmasa da, bіrşama şınayı bolmısı.
Kіsі
Әlemdі caulağan Şıñğıs hannıñ tuıp-өsken halqı – keyіnde qalıptasqan
nәsіldіk bөlіnіs atauı boyınşa «moñğol tektі» dep ataladı. Moñğol emes,
moñğol tektі, moñğoloîd. Ecelgі ğұn men sәnbî, bayırğı tүrіk qauımı,
qazіrgі moñğol men buryat, qazaq pen qırğız cәne tağı qanşama qaraylas
cұrt, eñ aqırı qalıñ qıtay, korey men capon, kerek deseñіz, bүkіl OñtүstіkŞığıs Azîya, İndonezîya halıqtarına deyіn tүgel moñğol tektі sanaladı.
Yağnî, osı atalmış cұrttardıñ qadımnan arğı, adamzat keñ dүnîege ayaq
basqan bağzı dәuіrdegі tүp tamırı, şığu tegі ortaq degen sөz. Onıñ іşіnde
bөlіp aytsaq, tүrіk, moñğol halıqtarınıñ tuıstıq tamırı tіptі berіde.
Sonımen, Şıñğıs hannıñ cұrtı – moñğol tektі dedіk. Arıdağı Attîladan
keyіn Batıs Europağa atınıñ іzі tүspegen. Bes cүz cıldan soñ OñtүstіkŞığıs Europanı caylağan qıpşaqtar da Eurazîya şegіnen şığa qoymağan.
Sondıqtan da Şıñğıs han zamanında qayta kөterіlgen kөşpendі cұrttıñ
tүr-tұlğası, bolmıs-bіtіmі, әdet-ğұrpı – bar tұrpatı cat, өzgeşe kөrіngen.
Cәne europalıq nәsіlden ayırım belgіlerі andağaylap tұrğan soñ, olardıñ
sır-sıpatı da bederlі tañbalanıptı.
Bұlardıñ mіnez-qұlqı da, әdet-ğұrpı da әlemdegі barlıq cұrttan mүlde
өzgeşe, dep cazğan Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Әrqîlı tatar taypalarınıñ tіlderі – bіr, tүr-tұlğalarında şamalı ğana
ayırım bar, mәselen, bogem, polon, orıs (yağnî slavyan tektіler, – M.M.),
nemese rîmdіk, lombard, frîul (roman tektіler, – M.M.), nemese
austrîyalıq, tyurîng, şvab (nemіs-german tektіler, – M.M.) sîyaqtı, bұl
cұrttağı adamdar da bіr-bіrіne өte ұqsas, deydі Benedîkt Polon. Bұl
taypalardıñ tіlderі bіrdey, tүrlerі өte ұqsas dep naqtılaydı tağı bіr tұsta.
Tұrğan cerіnіñ cağdayı, aua rayına baylanıstı, tүrіk taypalarınıñ
sırtqı keypіnde, sөyleu tіlіnde, azğana bolsa da ayırım belgіler
ұşırasqanımen, bұlardıñ tіlderі caqın, tүrlerі ұqsas, dep kuәlandırğan
Rәşîd-әd-Dîn.
Esebі, tatarlar, yağnî dala halqı turasındağı batıs pen Şığıs derekterі
cekelegen bіr ru, taypa emes, bүkіl Şıñğıs han cұrtına ortaq mağlұmat
sanaluğa tîіs.
Keskіn-kelbet. Olardıñ sırtqı tүr-tұlğası basqa adamdardan (yağnî
europalıqtardan, – M.M.) өzgeşe, dep cazadı Karpînî. Atap aytqanda:
kөzderіnіñ arası alşaq, betterі calpaq, bet sүyekterі şığıñqı;
mұrındarı үlken emes, tәmpіş; kөzderі kіşkentay, kіrpіkterі qabağımen
astas. Calpılay alğanda, belderі cіñіşke, bіrlі-carımı bolmasa, bәrіnіñ
derlіk boyları bîіk emes. Bәrіnіñ derlіk saqaldarı şağın, keybіrіnіñ үstіñgі
ernіnde sîrek mұrt bar, oların eşqaşan bastırmaydı. Tөbelerі bіzdegі
klîrîkter sîyaqtı, aşıq qırqılğan, calpı, bұlardıñ bәrі de bastarın bіr
qұlaqtan ekіnşі qұlaqqa deyіn, үş elіdey etіp qırıp tastaydı; mañday men
samayın da ekі elі etіp tıqırlap qoyadı. Qırusız qalğan mañday şaşın
(basqa bіr eskіlіktі derekterde naqtı ataladı – «kekіl», – M.M.) qabağına
deyіn tүsіrіp qoyadı, ekі şekelіgіn өsіrіp, cartılay qısqartadı (bұl – tұlım,
– M.M.), qalğan şaşın әyelder sîyaqtı erkіn cіberedі cәne өrіp, ekі caqtan,
ekі qұlaqtıñ tұsına bekіtіp qoyadı (өrіm şaş, өrіmdі tұlım, – M.M.), deptі
Karpînî.
Astselîn elşіlіgі qұramında bolğan Sîmon de Sent-Kventînnіñ tanımı:
Tatarlardıñ tүr-tұlğası sұmpayı cәne kөbіne-kөp bіtіmderі şarğı. Kөzderі
adırayğan үlken, qabaqtarı tүsіñkі, carım canarın cauıp tұradı. Betterі
keñ, mañdayları tөmen, mұrındarı tәmpіş. Saqaldarı coqqa tәn, îegіnde
ğana, әrі sîrek. Belderі cіñіşke, keybіr tolıqtarın aytpasaq. Boyları da
bîіk emes...
Bastarı үlken, moyındarı kelte, keudelerі zor, qoldarı үlken (ұzın),
ayaqtarı kіşkentay (qısqa), dep cazğan monah Alberîk.
Bүkіl keskіn-keypі zaһar, әrі qұbıcıq. Tүr-tұlğası әlemdegі basqa cұrttarğa
ұqsamaydı: betterі үlken әrі calpaq, kөzderі qısıñqı, saqaldarı şağın әrі
sîrek, kөpşіlіgі maymıl sîyaqtı, deydі katolîk uağızşısı Rîkoldo de
Monte-Kroçe.
Keudelerі іrі, quattı, îıqtarı kөterіñkі, boyları tіk, betterі aşañ, cүzderі
salqın, mұrındarı kelte, tәmpіş, îekterі үşkіl, şığıñqı, caq sүyekterі
kіşіrek әrі bұğıñqı, tіsterі ұzın әrі sîrek, kөz qîığı mîıqtan keñsіrіkke
deyіn, kөzderі oynaqı cәne qara, kөzqarası qîğaş әrі ızbarlı, qoldarı
sүyektі, taramıstı, baltırları cuan, ortan cіlіkterі qısqa, bіraq keudelerі
bîіk bolğandıqtan, boyları bіzben bіr deñgeyde, dep tәptіştelgen Metyu
Parîstіñ «Үlken şecіresіnde» (İvon Narbonnıñ Bordo arhîepîskopına
cәne hrîstîan patşalarına coldağan dabıl hatınan).
Bұl tatarlar negіzіnen orta boylı cәne qımız іşkennіñ һәm kүndelіktі
eñbektіñ nәtîcesіnde kөbіne-kөp tүr-tұlğaları kelіstі. Betterі calpaq. Bet
sүyekterі şığıñqı. Onıñ үstіne, tөbelerіn bіzdіñ klîrîkter sîyaqtı,
dөñgelete qırıp tastaydı cәne tөbeden qұlaqqa deyіn tağı da үş elіden
taqırlap qoyadı. Mañdayında qasına deyіn tүsіp tұratın şoq şaşı (yağnî
kekіl, – M.M.) bar, caña ayğa ұqsas. Al qalğan şaşın erkіn өsіrіp,
saratsînder sîyaqtı, өrіp qoyadı, deydі Benedîkt Polon.
Erkekter şaşın өrіp, qұlağına tүsіrіp qoyadı, deydі Çañ Çun.
Eñ coğarıdağı Şıñğıstan eñ tөmengі qaraşığa deyіn tөbelerіn qırıp, үş
şoq şaş qaldıradı. Aldıñğısın (yağnî kekіldі, – M.M.) az-maz ұzarğan
kezіnde qısqartıp otıradı, al ekі cağın (yağnî tұlımdı, – M.M.) өsіrіp,
өrіp, şîırşıqtap, îığına tүsіrіp qoyadı, degen Çcao Huñ.
Tөbesіn qırıp tastaytın salt bar. Qalğan şaş şoq-şoq bolıp tұradı.
Mұnıñ aldıñğısı «kekіl» dep ataladı, degen sol zamandağı korey
tarîhşısı Çon İndcî.
Olar şaştarın erkіn өsіredі, өrіp qoyadı, degen Pen Da-ya.
Erler men boycetken qızdar şaştarın өsіrіp, baylastırıp, qұlaqtarınan
tөmen tүsіrіp qoyadı, deydі Çañ Çun.
Sұñ tarîhşısı Çcen Sı-syao qaldırğan derek:
Olar tөbesіn dөñgelektep qırıp tastaydı. Aldıñğı caqta qalğan şaşın
qısqa qırqıp, calbıratıp qoyadı, al ekі caqtağı şaştarın ekі bөlіp өredі.
Bұları kîіmge (esebі, îıqqa, – M.M.) deyіn cetіp tұradı cәne «qasqırşa
calaqtama» dep ataladı. Mağnası – ekі şekeden bіrdey salbırağan өrіmder
artqa qarauğa bөgesіn, yağnî kіsі qaşqan qasqırşa alaqtay almaydı.
Keybіreuler [artqı] barlıq şaşın өrіm casaydı, mұnday cağdayda cuan
bұrımı arqasında, kîіm үstіnde ұzınınan salbırap tұradı, deptі.
Erkekter tөbesіn alda – qos samayğa, artta qaraqұsqa deyіn qırıp tastaydı.
Mañdayda bіr şoq qaldırıp, onı qabaqqa deyіn tүsіrіp qoyadı. Qaraqұstıñ
ekі qaptalındağı şaşın bіrcola өsіrіp, өrіp, şîırtpaqtap, qұlaq tұsına
bekіtіp qoyadı, dep dәyektegen Rubruk kekіl, tұlım cayın.
Edіldіñ arğı cağında (yağnî Azîyalıq Dәştі өñіrіnde, – M.M.) tұratın tağı bіr
tatarlar bar. Soltүstіk-şığıs һәm şığıs tarapta kөşіp cүredі. Şaştarı
ұzın, belіne tүsedі cәne cabayı tatar atanadı. Basqa da tatarlar sîyaqtı,
malınıñ otı men suına qaray, kөşіp cүredі, degen derek berіptі Kontarînî.
Sіrә, bұl qauım şaştarın qırmağan cәne өrmegen.
Tatarlar onşama boyşañ emes, degen Çcao Huñ. Eñ ұzındarınıñ boyı bes
çî cәne ekі-үş tsunnen aspaydı (şamamen 162-169 sm, – M.M.). Tolıq cәne
cuan adamdar kezdespeydі. Betterі calpaq, bet sүyekterі şığıñqı. Үstіñgі
kіrpіkterі coq (bar, bіraq tүrіk-moñğol nәsіlіne tәn epîkantus, yağnî bіtіk
qabaqtan anıq bayqalmaydı, – M.M.). Saqaldarı tım sîrek. Tүr-tұlğaları
asa kөrіksіz, deydі Çcao Huñ.
Olardıñ bastarı өte үlken cәne ұlı denesіmen salıstırğanda, mүlde
oğaş, degen Metyu Parîs. Endі bіr tұsta aldıñğı sөzderіn odan әrі
dәyekteydі. Boyları bîіk emes, mığım, tөrtpaq. Ayaqtarı qısqa, deydі.
Ayaqtarı qısqa, keudelerі bîіk, dep cazğan esіmі saqtalmağan macar
epîskopı (Metyu Parîstіñ «Үlken şecіresіnen»).
Atqış-tatarlardıñ tүrlerі qorqınıştı, tұrpatı өzgeşe, cırtqış añğa
ұqsas, dep cazğan armyan epîskopı Stepanos.
Belgіsіz şecіreşіden qalğan cәne bіr armyan deregіnde: atqıştar halqınıñ
nәsіlі bөten, tүr-tұlğaları qorqınıştı, dep aytıptı.
Bұl kіsіlerdіñ boyları şağın, bіraq keudelerі keñ. Betterі calpaq cәne
saqalsız, mұrındarı tүyte, al kіşkentay kөzderіnіñ arası alşaq – tүrtұlğaları qorqınıştı, ceksұrın, degen Splît arhîdîakonı Foma.
Ayttıq, arğı zamanda kez kelgen halıq өzіn adam ataulınıñ үlgіsі sanağan
cәne kөrşіles cұrttıñ bәrі de sîıqsız, tұrpayı, kemşіn kөrіngen.
Xİ ğasırda casağan belgіlі arab tarîhşısı Usama îbn Munqız europalıq
krestşіlerdі adamdıq sıpattan mүlde maqrұm, ekі ayaqtı hayuan beynesіnde
suretteydі. Soğıs ahualınan tuğan өşpendіlіk qana emes. Beybіt cağdaydağı
kөldeneñ kөz de osı catırqaudıñ ar caq, ber cağında. Mәselen, oy-өrіsі
keñ, ataqtı İbn Battutanıñ өzі orıstar turasında: bұlar hrîstîan dіnіn
ұstanadı, qızıl şaştı, kөk kөzdі, tүr-tұlğası sұmpayı, aldamşı, ayar
halıq, dep cazıptı. Qazaq ğұlaması Mәşһүr-Cүsіptіñ keyіngі orıs
turasındağı cazbaları da osığan үyles. İbn Battuta bağamı – dіnî
alalıqtan, Mәşһүr-Cүsіp cîrenіşі – otarşıldıq zardabınan dep
tanığannıñ өzіnde, bөtendі catırqau – eskіlіkke tәn, tabîğî qұbılıs. Әytse
de, barlıq cұrtta, barlıq uaqıtta dәl osınday, cappay terіs kөzqaras
bolmağan. Bұl cağday, іşіnara, coğarıda keltіrіlgen derekterdіñ өzіnen
añğarılsa kerek.
Endі calpı emes, cekelegen, naqtı beyneler. Әr kezde әrqîlı, belgіlі
tұlğalardıñ tүr-sıpatı sөz-suretpen tañbalanıp qalğan retterі bar. Naqtı,
bacaylı bolmağanımen, bіrşama bederlі, qaytkende de, osı nәsіlge tәn
erekşelіkterіmen.
Şıñğıs han. «Eñsegey boylı, өr tұrpattı, mañdayı keñ, saqalı ұzın,
ercүrek, qayrattı tұlğa» (Çcao Huñ). Qosımşa, үsteme ayğaq: «Bіtіmі berіk,
mısıq kөz...» (Cүzcanî).
Үkіn-Barqaq – Qabұl hannıñ үlken ұlı. «Qarağan cannıñ bәrі tүrі men
tұlğasına tañ qalğan. Cүzі şıraylı, betі үlken, dөñgelek, îegі balğın eken»
(Rәşîd-әd-Dîn).
Mұqalı-noyan. «Tүr-tұlğası kelіstі. Tөbesіn qırmay, oramalmen şalıp
qoyadı, tar, qınama şapan kîedі...» (Çcao Huñ).
Esүñke – Şıñğıs hannıñ іnіsі Qasardıñ ұlı. «Ұzın boylı, qızıl şıraylı,
sopaqşa, үlken bettі, saqaldı» (Rәşîd-әd-Dîn).
Batu han. «Onıñ boyı Can de Bomon mırza qaraylas» (frantsuz admîralı,
Lyudovîk İX-nıñ dәrgeyіnde Vİİ krest corığına qatısqan, – M.M.) – sіrә,
denesі zor, tұlğası kөrnektі (Rubruk).
Berke han. «Elu altı casta. Sıpatı: calpaq bet, sarğış cүzdі, saqalı sîrek.
Şaştarın ekі qұlağınan asıra tarap (sіrә, әdepkіdey, өrіp, şumaqtap, –
M.M.) qoyğan, bіr qұlağında asıl tastı altın sırğa...» (әl-Mүfaddal –
Tîzengauzen boyınşa).
Mөñke han. «Şolaq mұrın, orta boylı, qırıq bes castar şamasındağı kіsі
eken» (Rubruk).
Qұbılay han. «Ұzın da, qısqa da emes, kelіstі, orta boylı; tұrpatı tүzu,
tolıqşa ğana; aq cүz, qızıl şıraylı; qara kөzderі aşıq-carqın, mұrnı
kәdіmgіdey, әdemі» (Marko Polo).
Edіge bî. «Orta boylı, berіk bіtіmdі, өñі qaratorı, cүzі aybındı, tereñ
aqıldı, caucүrek, comart» (İbn Arabşah).
Ayşıqtı, egceylі bolmasa da, bіrşama naqtı suret tanılatın, cekelegen
kіsіlerge qatıstı, sanaulı derekter osınday. Mұqalı – calayır, Edіge –
mañğıt, qalğan cұrt tүgeldey qîyat, Şıñğıs han nәsіlі. Alayda, taza bіr
taypanıñ tүr-tұlğası dep aytuğa әste bolmaydı. Tүp nağaşıları – qoralas,
odan soñ qoñırat, barğұt, aqırı qat-qabat qoñırattan, al Mөñke men
Qұbılaydıñ anaları kerey. Esebі, qay-qaysısı da dala cұrtınıñ әdepkі
өkіlі, cekelіk belgіlerі bolğanımen, calpığa ortaq tүr-tұlğada. Bүkіl tatar
qauımınıñ keskіn-keypі turasındağı Batıs pen Şığıs derekterіn
tolıqtıra, ayğaqtay tүspek.
Qayrat-qarım. Frantsuz korolі, krest corıqtarınıñ qaһarmanı, keyіnde
Әulîe atanğan Lyudovîk İX өzіnіñ ağılşın korolі Genrîh İİİ-ge cazğan үreylі
coldamasında «әlemnіñ arğı şetіnen kөterіlgen tozaqı tatardıñ» nәsіl
tegі tөmen, tұrmıs kebі cabayı dey otıra, osı bіr «meyіrіmsіz halıqtıñ»
Europadağı adam sengіsіz ceñіsterіnіñ sırı men sebebіn ayqındauğa
talpınadı. Bұl tatarlardıñ boyları tapaltaq keledі, bіraq qayrattı,
keudelі, mığım. Sіñіrlі, quattı, caucүrek. Basşıları belgі berse boldı,
qanday da qaterlі іske tura şabadı. Өlіmnen qorıqpaydı. Basqa cұrttarmen
salıstırğanda qarımı qattı. Bұlar teñdesі coq sadaqşılar deydі.
Tatarlar ğacayıp sadaqşı, deydі Metyu Parîs. Qacırlı, qayrattı.
Qұdaysız cәne raqımsız. Өlşeusіz kүştі, deydі.
Kүş-qayratı keneusіz, deydі monah Alberîk.
Armyan derekterі «atqıştar halqınıñ» sanı kөp әrі qaytpas batır cәne
tamaşa sadaqşı dep kөrsetedі.
Qarulı, qacırlı, tұlğalı cәne berіk halıq dep sıpattağan İbn Battuta.
Qîmıldarı cedel әrі şîraq, degen Sîmon de Sent-Kventîn.
Tatarlar әlsіzden cîrenedі, kүş-qayrattı qұrmetteydі, degen Çcao Huñ.
Yağnî, adamnıñ densaulığı mıqtı, kүş-qayratı kemel boluı asa bіr mәndі
qasîet sanalğan.
Olar bіzden kүştі cәne bіzden şîraq cәne qîındıqqa da tөzіmdіrek; attarı
men maldarı da sonday, deptі orıs arhîepîskopı Petr, Lîon soborında,
Batıs hrîstîandarınıñ aldında casağan mәlіmdemesіnde (Metyu Parîs,
«Үlken şecіre»).
Bұlarda eşkіm de cayau cүrmeydі, bәrі de attılı cәne şabandoz, deydі
Sîmon de Sent-Kventîn.
Attan tүse qalsa, ayaq alıstarı mîmırt, cүrіsterі epeteysіz, deydі Gayton.
At үstіnde ertoqımğa bіtіskendey, berіk otıradı, degen İvon Narbonn
(Metyu Parîs boyınşa).
Atqa mıqtı, deydі Gayton.
Bұlardıñ tұlğası qorqınıştı, tүrlerі dүley, kөzderі aybarlı, qoldarı
qarpımdı, deydі Tyurîng landgrafı Genrîh Raspe, Brabant gertsogі Genrîhqa
coldamasında. Bұdan әrі cînaqtı tүyіn casaydı. Arıstannıñ qılpuınan
añ ataulınıñ bezetіnі sîyaqtı, bұl cұrttı kөrgende barlıq hrîstîan
halıqtarı dүrkіrey qaşadı. Cauınger qұmandardıñ өzі өz cerіnde olarğa
qarsı tұra almadı. Bұl, tatar atalatın kіsіler bүkіl Rusîyanı cәne
Polşanı, Bogem koroldіgіnіñ şegіn, Vengr patşalığınıñ carım cerіn
tolığımen oyrandadı, deptі, bіrcola cannan tүñіlіp.
Bіr kіsіnіñ emes, calpı cұrttıñ pіkіrі. Bүkіl Europanıñ buınına tүsken
ortaq үrey.
Olardıñ atın alıstan estіgen cұrttıñ өzі bas sauğalap qaşadı, degen monah
İordan.
Әlbette, sol zamandarda aytılğan, kөbіne-kөp dіnî alalıq cәne dұşpan
өşpendіlіk nәtîcesі bolıp tabılatın, kіsі etіn ceydі, өleksege, ît etіne,
tışqan etіne qұmar, adamzatqa tәn abzal mіnez ataulıdan tıs degen tәrіzdі,
calalı, bılapıt sөzder de ұşırasıp otıradı. Bіraq bar şecіrenіñ negіzgі
arnası sol zamanda casağan sanalı tұlğalardıñ kөzben kөrgen, naqtı
bіlgen aqpar, derekterіnіñ tөñіregіnen tabıladı.
Ayttıq, tұtastay alğanda, bіz keltіrgen cәne alğa tartpaq, basım kөpşіlіgі Xİİİ
ğasırğa tîesіlі mağlұmat – sol zamandağı calayır men qoñırat, qîyat pen
mañğıt, kerey men altın, qatağan men nayman, merkіt pen qoralas, tөleñgіt
pen toqa, baycіgіt pen bayıs, kүrleuіt pen şanışqılı, qұsşı men tama, taz
ben teleu, kete men keneges – cәne basqa da ru-taypa өkіlderіnіñ cîıntıq
portretі. Bүgіnde qazaq halqınıñ basım bөlіgіn qұrap otırğan cұrt. Әlbette,
mıñ cıl, tіptі, odan әldeqayda azğana zamanda halıqtıñ tүr-tұlğası
өzgermey tұrmaydı. Dese de, mүlde qarama-qarsı sıpatta emes. Mәselen,
kөk kөz, sarı şaş, aq cүzdіnіñ qara kөz, qara şaş, bîday өñdіge aynaluı
mүmkіn emes. (Enîsey qırğızı men Alatau qırğızınıñ tuıspaytın sebebі
sol.) Sanı azğana qauım өzіnen әldeqayda basım cұrtqa bіrcola sіñіsuі, yağnî
assîmîlyatsîya cөnі bөlek, onda әuelgі toptıñ mүlde basqa halıqqa
aynalğanı. Bіraq beybіt cağday, sozalañ uaqıt şeruіnde, kөrşі halıqtar
әserі, aua rayı, cer cağdayına baylanıstı azdı-kөptі өzgerіs bolmay
tұrmaydı. Qaytkende de tүbegeylі emes. Osı tұrğıdan alğanda, Şıñğıs han
zamanındağı cauınger, kөşpendі qauımnıñ genetîkalıq tіkeley mұragerі –
qazaq halqı bolıp şığadı. Rular sabaqtastığın aytpağanda, sırtqı tүrtұlğa, bet-cүzі, dene bіtіmіnen ayqın kөrіnіp tұr. XİX-XX ğasır şegіnde Bөkey
Ordası – alşında A.Haruzîn, Şığıs Tүrkstan – kerey, naymanda G.GrummGrcîmaylo, ekeuі ekі qîırdağı qazaqtardıñ antropologîyalıq bіtіmі
turasında bağzı, Xİİİ ğasırdağı Şıñğıs han cұrtımen үyles suret casaptı.
Tek osı ekeuі cәne ekі qîır ğana emes. Basqa da oqımıstı, sayahatşı, bіlgіr
europalıqtar әr taraptan keyіptegen. Qazaqtardıñ bası үlken, keudesі bîіk,
ayağı qısqa, betі calpaq, auzı kіşkentay, mañdayı keñ, cүzі aşañ,
mұrındarı şolaq, kөzderі qara, bіtіsі mığım, qoldarı qayrattı... Bacaylap
tұrsañız, nebәrі cүz cıldan soñğı, bөten bіr tіrşіlіk kebіne tүsken bүgіngі
qazaqtan ayırım belgіlerі bar, bіraq cetі ğasır bұrınğı tүp atasına
kөbіrek ұqsaytın, etene cұrt. Keyіngі halha-moñğol men іşkі-moñğol da
Şıñğıs hannıñ bayırğı halqınan alıs emes. Bіraq... qazіrgі antropologtar
Şıñğıs han zamanına olardan gөrі buryattar caqınıraq, «nağız moñğol»
osı buryattar dep bіledі. Әlbette, aralasqa kөbіnen tүsken tүrіk negіzdі rular
әserі. Al Şıñğıs han cұrtınıñ şın mұragerі, tіkeley calğası qazaqtar
aydalağa qaşıp әure...
Mіnez-qұlıq. Şıñğıs han cәne oğan calğas zamandağı Batıs pen Şığıstıñ
barlıq derekterі, tatar ataulığa kөpe-kөrneu terіs pіkіrdegі, olardıñ
boyınan tek qana camanşılıq іzdegen elşі, sayasatker, cîhankez, dіnî
qayratker kuәlardıñ өzі bұl halıqtıñ qaytpas erlіgіne tañ qalğan cәne atap
aytıp otırğan.
Olar qayrattı cәne caucүrek kіsіler. Sandarı kөp әrі caqsı qarulanğan,
degen mağlұmat beredі domînîk cәne frantsîsk monahtarı (Metyu Parîs
«Şecіresіnen»).
Әrqîlı armyan derekterіnіñ barlığında da «atqıştar halqınıñ» qaytpas
erlіgі naqtı mısaldarmen kөrsetіlgen. Ұrısqa taysalmay kіredі, bәrі de
cүrekcұtqan batır deydі. Toyımsız, cırtqış añğa ұqsas, deydі.
Ұrısta şarşap-şaldıqpaydı, soğısta ceñіludі bіlmeydі. Adamzat zañınan
tıs. Raqım, meyіrden ada. Arıstan men ayudan әrmen dolı, degen Metyu
Parîs.
Adam aytqısız qatal. Olarğa kіsі qanın şaşu – su tөkkenmen bіrdey.
Өzderіnen basqa barlıq cұrttı qırıp, tүgesuge qұmartıp otır, dep
mәlіmdeydі Kіşі Azîyadağı tatar әskerіnіñ alğı şebіnde bolıp qaytqan
Sîmon de Sent-Kventîn.
Tatarlar qan maydanda Alla caratqan tіrşіlіk îelerіnіñ іşіndegі eñ
tөzіmdіsі; qaytpaydı, taysalmaydı, degen İbn әl-Asîr. Tatarlar şegіnіp,
qaşudı bіlmeydі. Tabandı, qaysar, degen cәne bіr tolğamında.
Tatarlar kөzsіz batır degen dañqqa cetken, deydі Kontarînî.
Bұl rette İosafat Barbaro bіrşama tolımdı ayğaq beredі. Әskerî kіsіlerі
ayrıqşa caucүrek, qaytpas qaһarman, deydі. Bұlardıñ іşіnde asa coğarı
dәrecedegі sayıpqırandarı «delі-bahadұr» – essіz batır, yağnî kөzsіz er
degen ataqqa şığadı. Bұl batırlar ne іstese de, tіptі, aqılğa sıymas әreket
casasa da, osınıñ bәrі erlіktіñ esebі, batırlıq nәtîcesі dep bağalanadı,
delі-bahadұrdıñ үyrenşіktі mіnezі, өzіndіk kәsіbі dep sanaladı. Bұlar soğısmaydan kүnderіnde qaterden qaymıqpay, canın ayamay, ұrısqa kіrіsіp ketedі
cәne onı kөrgen qorğanşaqtıñ өzі demdenіp, batırğa aynaladı. Şınında
da, bұlarğa delі degen ataq tauıp qoyılğan, essіz bolmasa, casanğan topqa
qarsı calğız şabuğa kіmnіñ cүregі daualamaq?! – dep tүyіndeydі Barbaro
bұl retkі lepesіn.
Mіne, osınşama cүrekcұtqan batırlığına qaramastan, bұl halıqtı
meyіrban, keñpeyіl dep bağalağan ekіnşі bіr orayda osı Barbaro. Tatarqıpşaq cұrtımen ұzaq on altı cıl boyı qaltqısız aralasqan, tүz
tұrğındarınıñ bar bіtіmіn naqtı tanığan, bar sөzіn өmіrlіk derekter
negіzіnde bayıptağan mәrt campozdıñ rîyasız kөñіlі.
Tatarlar kүndelіktі tіrşіlіkte qarapayım cәne cұğımdı, kөpşіl, soğısta
şұğıl cәne qatqıl, өmіrde keyіssіz, talğausız, kөnpіs cәne dүnîeden
qamsız, degen Vîzantîya tarîhşısı Georgîy Pahîmer.
Calpı, bұlardıñ mіnezі qarapayım, bar bolmısınan kөne zaman ruhı
añdalıp tұradı, deptі Çcao Huñ.
Kүyşіl emes, nәrencіk emes, barğa mәzіr, өzara kөmekşіl, qoğamşıl,
beybastaqtan tıs, tіrşіlіkte talğamsız, degen tağı da sol Georgîy Pahîmer.
Tatarlar өte qonaqcay, bar mәzіrіn meymandarımen bіrdey bөlіsuge
ıqılastı, sonımen qatar, basqalardıñ da өzderіn dәp osılay qabıldauın
tіleydі, degen Gayton.
Basqa cұrttarmen salıstırğanda qîındıqqa tөzіmdі, coqşılıqqa
şıdamdı, әcet-qacetі şekteulі, deydі Marko Polo.
On kүn boyı at үstіnde şabuıldasa da, ot cağıp ıstıq tamaq іşpey, әrnenі
qorek etіp, aşqұrsaq cүre beredі, deydі tağı bіrde.
Olar alañsız, barğa mәzіr qalıpta kүn keşіp catır әlmîsaqtan berі, degen
Çañ Çun.
Canı carqın, cүregі taza, ayarlıq, өtіrіkten tıs; өzі qanday bolsa, bіlіs,
aralas cұrttan da sonı kүtedі, degen Georgîy Pahîmer.
Өtіrіktі cek kөredі, şındıqtı ayrıqşa qұrmetteydі, deptі Rîkoldo de
Monte-Kroçe.
Tatarlardıñ ğұrpı sonday, colda catqan, bіreudіñ coğaltqan
nәrsesіn almaydı, deptі Pen Da-ya.
Іzgі sopı, oyşıl Çañ Çun aytadı:
Tatarlar bergen sөzіnen aynımaydı.
Carlıqtı qaltqısız orındaydı.
Qonaqpen, colauşımen as-suı ortaq.
Caqsılıqqa bіrge quanıp, qîındıq cağdaydı qarbalasıp, bіrge kөteredі.
Bұlar qadım zamannıñ caqsı qұlıq, үlgіlі ğұrıptarın saqtap qalğan!
Talğampaz, kіrpîyaz, Dala cұrtına mүlde cat dәstүrde tәrbîe alğan bіlіmdar
Çañ Çun solay deptі.
Benedîkt Polon kөşpendі cұrttıñ mіnez-qұlqı tөñіregіnde әceptәuіr
mağlұmat qaldırğan.
Bұlar өzara tatu tұradı, deydі. Bіrіne bіrі meyіrlі, barın qızğanbay bөlіsedі,
bұl – calpı cұrtqa ortaq mіnez, deydі. Өzara cancal, tәrtіpsіzdіk cağday
sîrek, өytkenі bұzıqtıq ayausız cazalanadı.
Tөzіmdі, sabırlı, aşqұrsaq ahualdıñ өzіnde tamağı toq adamday, әndetіp,
әzіldep cүre beredі, deydі. Sonımen qatar, toy toylap, іşіp-ceu үlken
quanış degen.
Ұrlıq bolmaydı. Үylerіn bekіtpeydі, dүnîe-mүlіk aşıq catadı. Adasqan
mal ұşırassa, eşkіm îelenbeydі, qoya beredі, nemese nağız îesіne aparıp
beredі, deydі tağı da sol Benedîkt Polon.
Bұl cұrttıñ dalada cayılıp catqan malında ne baqtaşı, ne kүzetşі coq,
өytkenі ұrlıq ta coq, degen İbn Battuta.
Batıs halıqtarına mүlde belgіsіz, cat cұrt turasında can-caqtı, mol
derek cînaqtap qaytqan Karpînî tүz tұrğındarınıñ mіnez-qұlqına arnayı
toqtaladı:
Tatarlar өzderіnіñ basşılarına rîyasız, qaltqısız bağınadı, ayrıqşa
qұrmetteydі, olardıñ aldında calğan sөyleuі ekіtalay. Bұl rette әlemdegі
basqa cұrt, dүnîauî bolsın, ruhanî bolsın, qanday da kіsіlermen
salıstırğanda іcdağattı.
Calpı cұrt ıntımaqtı, tatu. Bіrіn bіrі qattı sıylaydı. Azğana tamağınıñ
өzіn bөlіsіp ceydі.
Өzara cattıq, cekkөrіnіş coq, bіrіn bіrі qoldauğa beyіm, qadarınşa
qolqabıs, kөmek casauğa tırısadı. Qızğanış, kүnşіldіkten ada.
Өz aralarında dau-damay sîrek, tіptі, mүlde ұşıraspaydı. Dүrdaraz
qırbaylıq, cancaldı şataq, tөbeles, qarulı qaqtığıs, sabau, caralau, kіsі
өltіru atımen coq.
Dүnîege talasqan dau-şar bolmaydı. Colbasar qaraqşı coq, ұrlıq-qarlıq
coq. Mүkәmal-mүlіkterі cînalğan kîіz үyler men arbalı kүymelerdіñ esіgі
bekіtіlmeydі, qұlıp salınbaydı. Әldebіr mal coğalsa, onı kөrgen adam
ұstamaydı, nemese osındayğa arnayı bөlіngen kіsіlerge aparıp tapsıradı,
al coqşısı sol aradan eşbіr şırğalañsız qaytarıp aladı.
Bұl halıq өte tөzіmdі. Bіr kүn, ekі kүn ұzağımen aşığıp, nәr sızbasa da,
kіrcîіp, sabırdan ayrılmaydı, toq kіsіdey, өleñ aytıp, oynap-kүlіp cүre
beredі. At үstіnde qaqağan ayazğa da, aptap ıstıqqa da tөze bіledі, şınıqqan,
tağatı berіk cұrt, deydі.
Bұdan arı: «Tatarlardıñ mіnez-qұlqındağı caqsı sıpattardı ayttıq, endі
camanşılıq cağına keleyіk», – deydі Karpînî.
Basqa cұrttarmen salıstırğanda, bұlar өte tәkappar halıq. Өzderіnen
bөten adam ataulını cek kөredі, kerek deseñіz, ұlıq dep, kіşіk dep
talğamay, bәrіn de qor, kemşіn sanaydı.
Cat cұrttıq kіsіlermen qatısta aşuşañ, kіdі. Өtіrіkşі, aldamşı. Sөzderіnde
şındıq az. Aylaker, ayar. Aşkөz, sarañ, sұramşaq. Olar үşіn bөgde
halıqtıñ kіsіsіn өltіru bұyım emes, deptі Karpînî.
Payda tүsetіn cerde өtіrіk aytıp ta cіberedі, deptі Gayton osı bіr orayda.
Әytkenmen, calğan sөylemeytіn ekі tүrlі cağdayı bar: bіrі – әsker іsіnde
eşkіm de bolmağan erlіgіn aytıp maqtanbaydı cәne qaşqanın,
qorqaqtağanın tağı casırmaydı; ekіnşі – әldenendey qılmıs casasa,
cauap kezіnde әmіrşіge, nemese tөreşіge tek qana şındığın aytadı, tіptі,
bası ketetіn іs turalı bolsa da, deydі.
Şet cұrttıq qanday da bіr kіsіge sıylastıq kөrsetpeydі, ıqılas
tanıtpaydı, degen Rîkoldo de Monte-Kroçe. Bіraq өzderіne ayrıqşa
qұrmet casaluın talap etedі, deptі.
Tatarlar şekten tıs tәkappar. Әlemdegі өzderіnen basqa barlıq cұrttı mal
eseptі kөredі, deydі Sîmon de Sent-Kventîn.
Bұl cağday, yağnî kөşpendіlerdіñ өktem, өzіmşіl cәne basqalardı adam
qatarına sanamağan kekіrt mіnezіne Benedîkt Polon da nazar audarğan.
Olar basqa halıq adamdarına cîrenіşpen, tım bîіkten qaraydı. Eñ aqırı,
tөmen tektі tіlmaş, qızmetşіlerіne deyіn, өzderіne senіp bekіtіlgen
elşіlerden, tіptі, mәrtebelі papanıñ өkіlі bolsa da, іlgerі ozıp, aldın orap
cүredі, qabıldau kezderіnde olardan coğarıraq cayğasadı, degen.
Şet cұrt kіsіlerіmen aralasuğa qұlıqsız, tіptі, ұnatpaydı, өytkenі olardı
sөylesuge tatımaydı dep bіledі, deydі Sent-Kventîn.
Әlbette, sırt kіsіlermen cүrіs-tұrıs, şarua cөnі boyınşa tіldespey tұra
almaydı. Өzara cauaptasuı tağı bar. Mұndayda әdepkі әuezіne deyіn cat
kөrіngen.
Tatarlar qısqa cәne şұğıl sөyleydі, үnderі tamaqtan şığadı, dүley cәne
qorqınıştı dıbıstar, deydі Sîmon de Sent-Kventîn.
Cәne bөten cұrtpen sөyleskende adaldıq cağın cîıp qoyadı, deptі
Benedîkt Polon. Әuelde carılqap uәde beredі, artınan әrqîlı qataldıq
casaydı. Şayan sîyaqtı, sırttay momaqan kөrіnedі de, kүtpegen cerde uıtın
şaşadı, deydі.
Әytkenmen, өzderіne bіrden bağınıp, qұldıq tanıtqan cağdayda olar bіtіm,
kelіsіm şartın caqsı saqtaydı, degen orıs arhîepîskopı Petr Lîon
soborında, Batıs cұrttarınıñ aldında casağan aqparat-mәlіmdemesіnde.
Yağnî, cat bolsa da, bodandıq tanıtqan cұrtqa kөzqaras, olarmen qatınas
basqaşa.
Endі, bіr para sөzіmіzdіñ tүyіnі retіnde, әuelde elіn Cebe-noyan men Sүbіtaybahadұrdıñ corıqşı casağı şapqan, bұdan soñğı kezeñde qılış
suırmay, bayandı, qauіpsіz bolaşaq үşіn өz erkіmen ұzın arqan bodandıq
qabıldağan Gruzîya tarîhşısınıñ zamanalıq tolğamın keltіreyіk:
Tүr-tұlğası da, bolmıs-bіtіmі de, tұrmıs-saltı, tіlі de bіzge mүlde cat
adamdar. Nannıñ demіn bіlmeydі, maldıñ etіmen, sүtіmen ğana tamaqtanadı.
Bіraq tұlğaları kelіstі, denelerі tolımdı, ayaqtarı mığım; şırayları
aşıq, kөzderі qısıñqı, ұzınşaq, qap-qara cәne өtkіr, bastarı үlken,
şaştarı qalıñ, qara, mañdayları calpaq, mұrındarı tәmpіş, tanauları
kіşkentay, betterі şığıñqı; erіnderі cұqa, auızdarı kіşkentay, tіsterі teptegіs, appaq; saqaldarı coqqa tәn. Әyelderіnіñ de, erkekterіnіñ de tүrlerі
[bіzben salıstırğanda] tañ qalarlıqtay өzgeşe. Sonımen qatar, ercүrek
cәne өzderіnіñ qatañ serіppelі sadaqtarınan eşbіr sauıt toqtata almas
auır cebelerdі mіnsіz atatın sadaqşı; әsіrese atqa mıqtı; at үstіnde өsken
cәne cay tartuğa casınan maşıqtanğan. Bұl kіsіlerge sırttay qarap
tұrğanda essіz, aqılsız dersіñ. Bіraq bұlardıñ boyında әrqîlı danalıq
bar, aqılğa kenіş; sөzі az, calğanı coq. Ұlıq bolar, kіşіk bolar, tіptі, kelelі
keñes үstіnde de, bұlardıñ arasında eşkіmge cağınış, cәreuke atımen
ұşıraspaydı. Ayta bersek, sөzіmіz ұzarıp keter, deptі («Kartlîs tshobreva»
– anonîmdі «Gүrcі şecіresіnen»).
Әyel cәne otbası
Bіz orayına qaray, coğarıda keltіrgen, kөşpendіler bolmısın ayğaqtaytın
naqtı derekter, әlbette, calpı cұrttıñ ekіnşі carımı – әyelder
qauımına da qatıstı. Әytkenmen, erkek pen әyeldіñ bіtіsі әrqîlı, mіnezqұlqı men tіrşіlіk kebіnde ayırım belgіler ұşırasuı da tabîğî cağday.
Sonımen qatar, qoğamnıñ өzіndіk erekşelіgі de ekі cınıstıñ ara qatınası,
әyelderdіñ otbasılıq, әleumettіk ornına baylanıstı. Ecelgі mұralarda
bұl cağı da eskerusіz qalmağan.
Bұl өlkede men kөrgen bіr keremet – әyelder ayrıqşa qұrmette eken. Tіptі,
erkekterіnen artıq sıylı. Al han men әmіr, ұlıqtardıñ qatındarı turalı
aytıp bolmaydı, degen İbn Battuta. Tek keyіngі Altın Orda kezeñі ğana emes,
kөşpendіler arasında әlmîsaqtan qalıptasqan ahual.
Tatar әyelderі ayrıqşa sıylı, degen Rîkoldo de Monte-Kroçe. Tatarlar
әyelderіn әlemdegі barlıq cұrttan artıq qұrmetteydі, deptі ekіnşі bіr
orayda.
Bұlardıñ әyelderі ğacayıp. Erlerіne adal, şaruağa ıspar, degen Marko
Polo.
Әyelderі tolıqşa keledі, mұrnı neğұrlım tәmpіş bolsa, soğұrlım sұlu
sanaladı, deydі Rubruk. XVİİİ ğasırdağı qazaqqa qatıstı şet cұrttıq
derekterde dәp osılay. Tіptі, şeşelerі besіktegі qız balalardıñ keñsіrіgіn
maymen, basa sılap, mүmkіndіgіnşe tәmpіş casauğa tırısadı eken.
Үylenetіn kіsі әdette bası bos qızdı ata-anasınan өte qımbatqa satıp
aladı (yağnî, qalıñmal tөleydі, – M.M.), deptі Karpînî.
Әyeldі tek qana satıp aladı. Sondıqtan, qızdardıñ әceptәuіr otırıp
qalatın cağdayları boladı. Өytkenі, ata-anası kүyeuge satqanğa deyіn
qızdarın qîya bastırmay, ұstap otıradı, deydі Rubruk.
Eger boycetken qızdıñ kөldeneñ cүrіsі әşkere bolsa, oynası men ekeuі
bіrdey өlіmge kesіledі, degen Karpînî.
Rubruk qız ұzatu rәsіmіn bayıptaydı. Qızın beruge kelіskennen soñ, әkesі
toy casaydı, al qız caqın tuıstarınıñ bіrіnіñ үyіne qaşıp barıp
tığıladı. Sonda әkesі: «Mіne, qızım senіkі, qaydan іzdeseñ de, tauıp, әkete
ber!» – deydі. Cіgіt coldastarımen bіrge іzdep, qızdı tapqan soñ, өz үyіne
kүşpen alıp ketkendey boladı, deptі.
Ұzatu toyı kezіnde qızdıñ ata-anası, tuıstarı dabıl qağıp, өleñ-cırmen,
cılap-sıqtap şığarıp saladı, beyne bіr өlgen kіsіnі coqtağanday, deydі
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Alğan әyelderіn cүktі bolğanşa cәne bala tapqanşa qatın esebіnde
sanamaydı. Bedeu әyeldі, kөñіlіne caqpasa, tөrkіnіne qaytarıp cіberedі,
deydі Vîntsent da Bove.
Үylengende bіrіnşі, ekіnşі dәrecelі tuıstıq saqtaladı (yağnî, bіrge tuğandar
men nemereles ağayındar үylene almaydı, – M.M.). Әyel cağındağı
tuıstıq (baldızdar, nemereles qұdaşalar, – M.M.)mүlde eskerіlmeydі,
sondıqtan apalı-sіñіlіlі qızdarğa bіr uaqıtta, nemese bіrіnen soñ bіrіne
үylene beredі, deydі Rubruk.
Sîyapat tөlem (qalıñmal) qızdıñ şeşesіne berіledі, al qalıñdıq kүyeuіne
eşteñe (casau, – M.M.) әkelmeydі, degen Marko Polo.
Ұzatılğan qız barğan cerіnde bala kөtergenşe tîesіlі casauın ala
almaydı, dep ayğaqtağan Vîntsent de Bove.
Kүyeuі өlgen cağdayda әyel өzіnіñ tөrkіn cұrtına qaytıp bara almaydı,
oğan marqұmnıñ caqın tuıstarınıñ bіrі үylenedі, deptі Rîkoldo de
Monte-Kroçe.
Ağası өlse, іnіsі, іnіsі bolmasa, basqa bіr caqın, qandas tuısı, өzіnіñ әyelі
bar, coğına qaramastan, cesіrіne үylenuge mіndettі bolğan. (Karpînî).
Ağası өlse, cesіrіn іnіsі, nemese basqa bіr caqını aladı, deptі Benedîkt
Polon.
Ağası өlgende іnіsі cesіrіn aladı, deydі Marko Polo.
Ceñgesіn alğan әmengerlіk turalı derek Rәşîd-әd-Dîn şecіresіnde de bar.
Kөşpendі, cauger tіrşіlіk orayınan tuındağan qacettіlіk. Bala qamqorsız,
cetіm qalmaydı, mal-mүlіk îesіz şığınğa ұşıramaydı. Qazaqta kүnі keşege
deyіn saqtalıp kelgen dәstүr.
Tatarlar өzderіnіñ tұrmıs-ahualına qaray, qanşa әyel alğısı kelse,
sonşasın aladı, degen Karpînî.
Olar әyeldіñ qanşasın asırap, saqtay alatın bolsa, sonşasına үylenedі,
tektі әuletten şıqpasa, bәrі de kүyeuіnіñ menşіgі sanaladı, deptі Benedîkt
Polon.
On әyel, tіptі, cүz әyel alğandar ұşırasadı, degen Karpînî.
Kөp әyeldіñ іşіnde alğaşqı әyel eñ үlkenі cәne eñ sүyіktіsі sanaladı, deydі
Marko Polo.
Eger tatardıñ kөp әyelі bolsa, onıñ әrqaysısınıñ өz otauı, өz oşağı
boladı, deydі Karpînî. Erі kezekpenen, әr kүnі әr әyeldіñ үyіnen
tamaqtanadı cәne qonıp catadı. Әytse de, kөp әyeldіñ іşіnde bіreuі үlken
(yağnî, bәybіşe, – M.M.) sanaladı, soğan oray qұrmetі de artıq, qasında
kөbіrek bolıp, şañırağında kөbіrek tүneydі, degen Karpînî.
Bіr kіsіnіñ qanşa әyelі bolsa da, bұlardıñ arasında araz-renіş ұşırasa
qoymaydı, deydі Karpînî іlkіdegі sөzіn үstep.
Tatar әyelderі arınıñ tazalığın saqtaydı, bөten qılıq ұşıraspaydı,
degen tağı bіr tұsta.
Osığan kerіsіnşe, eger tұrmıstağı әyel men әldebіr erkek zînaqorlıq
үstіnde ұstalsa, onda ekeuі qatarınan өltіrіledі, deptі.
Oynas, bılıq cağdayı әşkere bolsa, erkektі de өltіredі, degen Benedîkt
Polon.
Eger әldekіm өz әyelі cәne qұma, kүñderіnen basqa bіr әyelmen, nemese
bөten kүñmen aşına bolsa, eşqanday ayausız, өlіmge kesіledі, deptі Andre
Loncyumo.
Әytse de, kөldeneñ cүrіs – өte sîrek oqîğa bolsa kerek.
Tұrmıstağı әyelderі ar tazalığı cağınan basqa halıqtardıñ bәrіnen
coğarı, dep atap aytqan Benedîkt Polon.
Kүyeulerіne meylіnşe adal, dep cazadı Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Tүrіk әyelderіnіñ betterі aşıq, olar bүrkenіş tұtpaydı, degen İbn Battuta.
Әyeldіñ kүndelіktі tұrmısta, үy іşіnde erkektermen teñdіk cağdayın naqtı
kөrsetken.
Toy, mereke, mәcіlіs үstіnde әyelderdіñ erkektermen bіrge, aralas otıruına
tıyım coq, degen Çcao Huñ.
Bұl cağdaydı Marko Polo da ayğaqtap aytqan. Ordada өtkerіletіn sәnsaltanattar kezіnde ұlı hannıñ bas bәybіşesі taqtıñ sol caq qaptalında
otıradı, bұdan soñ hanzadalar men үlken ұlıqtardıñ әyelderі de,
osındağı kүyeulerіnіñ ataq-dәrecesіne sәykes, өzderіne bekіtіlgen cerіne
cayğasadı degen.
Erkek şañıraq îesі bolsa, әyel – oşaq îesі sanalğan. Kәsіptіk, tұrmıstıq
ayırım da osı oraydan tuındaydı.
Kîіz үy іşіndegі orın turasında az-maz derek qaldırğan Rubruk otağasınıñ
tөsegі tөrge salınadı dep cazğan. Әyelge tîesіlі bөlіk – tөrden eseptegende
sol caq (keyіngі qazaq esіkten sanap, oñ caq degen, – M.M.). Bosağadan kіre
berіste (osı, әyel bөlіgіnde, – M.M.) sүt (qımız), nemese basqaday susın
qұyılğan torsıq cәne ıdıs-ayaq tұradı. Tөrden qarağanda oñ caq (qazaqşa,
kіreberіs esіktіñ sol caq qaptalı – M.M.) erkekke tîesіlі. Er adam sırttan
kelgende әyel cağına qoramsağın (әlbette, basqa da qaru-carağın, – M.M.)
іlmeydі, dep anıqtağan Rubruk. Ceke şañıraq astındağı bөlіnіs rәsіmі qazaq
arasında kүnі bүgіnge deyіn saqtalğanın kөremіz.
Үyge qacettі şaruanıñ barlığın әyelderі casaydı; erkekterdіñ eşqanday
alañı coq: soğısadı, seyіl qұradı, qұs salıp, añ aulaydı, deptі Marko
Polo.
Үydegі barlıq şaruaşılıq әyeldіñ moynında: kîіm-keşek tіgedі, kîіz
үylerіn bүtіndeydі, tүyege cүk teñdeydі, arba, kүyme aydaydı. Erkekter mal
bağadı, oq conadı, añ aulaydı, sadaq tartuğa maşıqtanadı, basqaday
artıq cұmısı bolmaydı, degen Karpînî.
Үy şaruasınıñ bәrіn әyelder casaydı. Erkekter tek qana oq conadı, sadaq
tartuğa cattığadı, deydі Benedîkt Polon.
Rubruk aytadı:
Әyelderdіñ mіndetі – kүymelerdі aydau, arbağa үy ornatu cәne tүsіru, sîır
sauu, may ayıru, qұrt qaynatu, terі îleu cәne onı tіgu. Sonımen qatar, kîіz
basu cәne үydі cabu (yağnî, tuırlıq, tүndіk, үzіk dayındau, – M.M.). Qoyeşkіnі әyel-erkek bіrge qarauıldaydı, keyde erkek, keyde әyel sauadı.
Erkekter cılqı bağadı, bîe sauadı. Qımız pіsedі, torsıq casaydı. Tүyege
qaraydı, oğan cүk artadı. Kîіz үydіñ sүyegіn şığaradı, arba casaydı. Caq
îedі, oq conadı, at әbzelіn cabdıqtaydı, er qosadı, deptі Rubruk.
Tatarlar corıqqa attanğan kezde kөbіne-kөp әyelderіn, bala-şağasın ala
cүredі, degen Çcao Huñ. Әyelder cүkke, dүnîe-mүlіk, kîіm-keşek, kerekcaraqqa îe boladı. Bұlarda kîіz şatırlardı tek әyelder ğana qұrıp,
ornatadı, kүşkөlіktіñ, arbalardıñ cүgіn tүsіredі, mіnіs attarınıñ
ertoqımdarın aladı; bұlardıñ әyelderі de atqa cүrgіş, deydі.
Әyelderі atqa erkekter sîyaqtı, taqımın ayırıp otıradı, degen Rubruk.
Әyelderі atqa erkekşe mіnedі, deydі Sent-Kventîn; bұl cağday oğan asa
tұrpayı bolıp kөrіngen.
Corıqta, attanısta maldarın da, әyelderіn de bіrge alıp cүredі, deptі
Metyu Parîs.
Tek şaruaşılıq cөnіmen ğana emes.
Әyelderі cauğa qarsı taysalmay şabadı, deydі Rәşîd-әd-Dîn.
Olardıñ әyelderіne deyіn qarulanğan, atqa şabadı, eşkіmdі ayamaydı,
degen monah İordan.
Tatar әyelderі atqa mıqtı, erkektermen teñ dәrecede şabuıldap, ұzaq
uaqıt boyı at үstіnde cүre beredі. Qoramsaq asınıp, erkekter sîyaqtı sadaq
tartatın әyelder de cîі kezdesedі, degen Karpînî.
Qızdarı men әyelderіnіñ barlığı da atqa cүrude maşıqtı, qoramsaq pen
caq baylanğan, deydі Sent-Kventîn.
Olardıñ әyelderіne deyіn qaru-caraqtı, tүgeldey atqa şabadı cәne
eşkіmdі ayamaydı. Maydanda caqsı soğısqan әyelderі ayrıqşa qұrmettі,
[al qızdarı] bіzdegі matanı şeber toqîtın, kestenі әdemі tіgetіn sұlular
sîyaqtı, eñ caqsı qalıñdıq sanaladı, deydі esіmі beymәlіm frantsîsk
monağı tatar qaupі turasında calpı cұrtqa coldağan үndeuіnde (Metyu
Parîs «Şecіresіnen»).
Kөptegen әyelder, әsіrese boycetken qızdar cay tartuğa maşıqtı cәne
erkektermen bіrdey atqa cүrgіş, degen Benedîkt Polon.
Tatar әyelderі tamaşa cauınger, әsіrese sadaq atatındarı, deptі, Batısqa
cetken orıs arhîepîskopı Petr.
Erkekterі sîyaqtı, әyelderі de soğıs өnerіne cetіk, degen Metyu Parîs.
Erkekşe kîіngen tatar әyelderі ұrısqa taysalmay kіrіsedі, deydі Foma
Splît.
Tatar әyelderі erlіgіmen, cauıngerlіgіmen әygіlі. Erkekterşe atqa şabadı,
erkekter sîyaqtı, canına sadaq baylanğan әyelderdі cîі kөresіz, dep cazğan
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Әyelderі de erkekterі sîyaqtı cauınger kөrіnedі, at үstіnde cүredі, sadaq
tartadı; olar ұrıs-maydan kezіnde erkekterden әrmen qaһarman dep
aytadı, mәselen, keybіr rette, erler tayqığan kezdіñ өzіnde qaşpay, qaterge
qaramay, tabandasıp şayqasadı eken, deydі domînîk monağı Yulîan.
Endіgі bіr orayda Rîkoldo bұrnağı kezde, Tүpkі cұrttağı әldebіr ұrısta
sanı şekteulі erkek ataulı tүn camıla, tұtqîıl attanıp, cauğa tañ sәrіde
tu sırtınan tîgende, calpı qarasın үşіn bastapqı şepte qaldırğan
әyelderdіñ betpe-bet tұstan dүrk kөterіlgen, aqırı osınday, ekі caqtı
qıspaq arqasında tatarlardıñ sanı artıq, kүşі basım dұşpandı qîratıp
ceñgen oqîğasın bayandaydı. Sіrә, tarîhî negіzdі, өz uaqıtında keñіnen
tarağan әñgіme bolsa kerek.
Ұrıs, şabıs kezіndegі ceke bіr әyelderdіñ qayratı turalı naqtı
mağlұmattar ұşırasadı. Sonday-aq top bastağan, qol bastağan qaһarman
әyelder de bolğan. Mәselen, Şıñğıs hannıñ şөberesі, Eke Ұlıstıñ
tұtastığı colında Qұbılay qağanmen otız cıl şayqasqan Qaydu hannıñ
cauınger qızı, Cetіsuda tuıp-өsken Qұtұlұn-Şaqa turalı hîkaya өz aldına
bіr tauarîh. Şağatay ұlısın da, Altın Ordanı da caqsı bіlgen cîhankez
Şîltberger Sadұr-Mәlіk degen qolbası әyel turalı cazadı: tөrt mıñdıq
qarulı casağı bar eken, kөpşіlіgі әyel, bәrі de attı cәne sadaqşı, ұrıssoğıstan tayınbaydı, degen.
Şıñğıs han zamanı cәne oğan calğas dәuіrdegі dalalıq әyel zatı – өzіnіñ
negіzgі, zayıptıq mіndetі, analıq parızımen qatar, bіr cağınan caraqtı
cauınger ğana emes, keybіr rette ru, taypa kөsemі, odan da ozıp, bүkіl
ұlıstıñ әmіrşіsі bolğanın kөremіz.
Tatar әyelі үy-oşağın basqaradı, tіptі, el bîleydі, degen Rîkoldo de
Monte-Kroçe.
Calpığa belgіlі, әdepkі cağday. Bұl rette aldıñğı kezekte Şıñğıs hannıñ
өzіnіñ tuğan anası, qoñırat tektі Өgіlen, sүyіktі cұbayı, qoñırat qızı Bөrte,
oğan calğas bas bәybіşeler: merkіt Qұlan, ataulı tatar ruınan şıqqan
Esulun men Esuqat esіmderіn aytuğa boladı. Barlıq uaqıtta qұdіrettі
tұlğanıñ өzіne ıqpal etіp otırğan. Kence kelіnі, kerey qızı Sұrğaqtan
Şıñğıs hannan soñğı kezeñdegі mұqım Eke Ұlıs tağdırında qanday şeşuşі
qızmet atqarğanı bar tarîhtan belgіlі. Tuğan qızdarı, yağnî qîyat tektі
Şeşeken men Alağay-bîke – әrqaysısı bүtіn bіr aymaqqa әmіr cүrgіzgen.
Qұlağu hannıñ bәybіşesі, kerey qızı Toğız-qatınnıñ әmbe Elhan ұlısında
qanday ıqpaldı bolğanı, cañağı Şeşekennіñ nemeresі Өrgene-qatınnıñ
Şağatay ұlısın ceke-dara bîlegenі sol kezdegі şecіrelerde tañbalanğan.
Keyіnde qalay bağalansa da, ұlıs tarîhındağı belgіlі bіr bұlağay
kezeñderde qağan qızmetіn atqarğan nayman qızı Tөregene men merkіt OğұlQaymıştıñ teceusіz, zor bîlіkke cetuі de kezdeysoq emes. Eñ coğarğı
deñgeydegі ұlıq әyelderdіñ tіzіmіn bұdan arı da calğastıra beruge bolar
edі.
Өkіmі zor әulettіñ өzіndegі әyelderdіñ ğұzırı osınşama desek, auıl arası,
үy іşіndegі әyel-ananıñ bedelі men qadіr-qұrmetі qanşalıq bolğanın
elestetu qîın emes. Tүptep kelgende, osınıñ bәrі ecelgі kөşpendі tүrіk
qauımındağı qoğamdıq-әleumettіk cağdaydıñ aynası, ol zamanda cer-
әlemde bolmağan ahual, әyel zatınıñ el өmіrіndegі өzіndіk orıntұrğısınıñ (cұbay, ana, cauınger, kөsem) naqtı kөrsetkіşі dep bіluge
tîіspіz.
Bala
Әyeldі kөptep alıp, tұrmısta erke-bұla ұstağandıqtan, bұl halıq tezіnen
өsіp-өnіp, kөbeydі cәne bar qacetіn molınan tauıp otır, degen Georgîy
Pahîmer.
Kөp әyel alğandıqtan, balaları da kөp; balaların әyelderіnen artığıraq
caqsı kөredі, deptі Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Әyelder tolğatqanda tөsekke catıp bosanbaydı, deydі Rubruk. Sіrә, kүnі
keşegі qazaq әyelі sîyaqtı, arqanğa asılatın bolğan.
Bala tuğanda toy (şіldehana) casağan (Rәşîd-әd-Dîn).
Sәbîdі [tal] besіkke saladı. Bekter men handardıñ balalarınıñ besіgі
altındı, kүmіstі bolmaq (Rәşîd-әd-Dîn).
Balaların ekі-үş casında atqa mіngіzedі. Sөytіp, qarşadayınan tіzgіn ұstap,
erkіn cүrіp cәne şapqılap үyrenedі (Karpînî).
Balaları kіşkentay kezіnen atqa mіnіp үyrenedі, cılqınıñ, basqa da
maldardıñ aydau, bağımında cүredі, eresek tartqanda әkelerіmen bіrge
soğısqa kіrіp, kөmekşі, qaru kөteruşі qızmetіn atqaradı, deydі Vîntsent de
Bove.
Olar balaların үş-tөrt castan sadaq tartuğa baulîdı, deydі Benedîkt
Polon.
Balalar boyına, casına qaraylas sadaq ұstap, nısana atıp maşıqtanadı.
Sondıqtan kүştі bolıp, eptі bolıp, batır bolıp өsedі, degen Karpînî.
Bұğanası bekіmesten añ aulauğa үyretken. Alğaşqı sәttі audan soñ cas
balanıñ bas barmağın maylaytın salt bolıptı (Rәşîd-әd-Dîn).
Tatarlar at үstіnde tuıp, at үstіnde өsedі, deptі Çcao Huñ.
Kөp әyelden tuğan balalardıñ bәrіnіñ qaqısı bіrdey, onıñ іşіnde bәybіşe,
toqal ğana emes, qұmadan tuğandar da teñ sanaladı, basqalarmen qatar
enşіsіn aladı, әkesі bek bolsa, ol da bek boladı (Karpînî).
Bұğan Şıñğıs han әuletіnіñ tarîhı naqtı ayğaq.
Tіptі, qızmetşі, kүñnen tuğan ұldardıñ өzі hanzada sanalğan (Rәşîd-әd-Dîn,
Cuvәynî, t.b.).
Әke-şeşenіñ үy-cayı (yağnî qara-şañıraq, – M.M.) qaşanda kence ұlğa
tîesіlі, deydі Rubruk.
Moğұl-tүrіkterdіñ rәsіm-saltı boyınşa, әkesі kөzі tіrіsіnde үlken ұldarın
үy-cay, mal-mүlіk enşі berіp, bөlіp şığaradı. Qalğanınıñ bәrі kence ұlğa
tîesіlі, deydі Rәşîd-әd-Dîn.
Bұl kence ұl, kөbіne өzіnіñ tuma esіmі kөleñkede qalıp, Otşıgen, nemese
Otşı, Otegіn atanatın bolğan (Rәşîd-әd-Dîn, Cuvәynî, t.b.). Otşıgen degen
nıspı – tүrіkşe «ot» cәne «tegіn», yağnî әmіr (hanzada, – M.M.) degen
sөzderden qұralğan, ot îesі, oşaq îesі, әulettіñ, şañıraqtıñ ұytqısı degen
mağnanı ayğaqtaydı, dep naqtılap, taratıp cazadı Rәşîd-әd-Dîn.
Kөşpendіler ұldı qұrmettese, qızdı ardaqtağan. Bұl – әyeldіñ qauımdağı
teñdіk cağdayına baylanıstı. Atalı, tektі cerden, han әuletіnen şıqqan
qızdar өse kele şañıraq ұytqısı, el anası ğana emes, үlken bîlіkke,
handıq dәrecege cetken mısaldar өte kөp. Mana şet-cağalap ayttıq. Bұl
rette Şıñğıs hannıñ өzіnіñ ataqtı qatındarı tұrıptı, cұrt ұstağan
qızdarı Şeşeken men Alağay-bîke, şın mәnіsіnde han tağın îelengen
kelіnderі: Tөregene men Oğұl-Qaymış cәne baytaq Eke Ұlıstıñ өz
tұsındağı sayasî өmіrіne ayrıqşa ıqpal etken һәm bүkіl bolaşağın
ayqındağan Sұrğaqtan esіmderіn atap şığudıñ өzі cetkіlіktі.
Kîіm
Kîіmderі mal terіsі cәne añ eltіrіsі, degen Çañ-Çun.
Bұl – calpı sıpat. Әlbette, kîіm cazdıq cәne qıstıq bolıp bөlіngen,
erkek, әyel kîіmі өz aldına.
Bіzdіñ әrqaysımızğa ұzın cүndі qoy terіsіnen tіgіlgen ton, dәl sonday
şalbar, şolaq qonıştı etіk, kîіz baypaq cәne eltіrі baskîіm (tımaq?
bөrіk?) alıp keldі, dep cazğan Rubruk, Edіldegі Batu han Ordasınan
Qaraqorımğa, yağnî Mөñke hannıñ ğұzırına attanar aldındağı dayındıq
orayında.
Ton әmanda cağalı bolğan («Qasterlі şecіre»).
Olardıñ kîіmderі (ton, – M.M.) suıq өtkіzbestey, ekі qabat terіden tіgіledі,
bіrіnіñ cүnі sırtqa qaratılğan, kөldeneñ kөzge tүktі qabırşaq kөrіnedі,
deptі Foma Splît.
Qısta kem degende ekі tonı boladı, deydі Rubruk. Bіrіnіñ tүgі іşke
qaratılğan, ekіnşіsі – sırtqa, cel men qarğa qaratılğan. Bұl tondar kөbіne
qasqır, tүlkі, qarsaq eltіrіsіnen tіgіledі. Үyge kîetіn ton bîyazıraq boladı.
Kedeyler ît terіsіnen, eşkі terіsіnen tіgіlgen ton kîedі, deptі.
Erkektіñ negіzgі kîіmі – terі ton cәne soğan sәykes, өzderі «qұla» (sіrә,
«qұlaqşın», – M.M.) dep ataytın baskîіm ğana, degen İbn Battuta.
Qısta cılı baskîіm kîedі, deptі Pen Da-ya. Onıñ bіtіs, pіşіmі turalı derek
bermegen.
Rubruk cazdıq kîіz qalpaq turalı aytadı.
Qıstıq cılı şalbar da cүndes terіden pіşіledі.
Etіk şolaq qonıştı (әlde bılğarı, әlde kөnnen tіgіlgen), qısta onıñ іşіnen
kîіz baypaq kîіlgen (Rubruk). Kүnі keşegі qazaqtıñ saptama etіgіnіñ qosarı
sîyaqtı.
Etіk turalı Rәşîd-әd-Dîn şecіresіnde de aytılğan. Calpı, atpen ұzaq cүru
qacetіnen şıqqan etіk ol zamanda әskerî caraq eseptі sanalğan, etіksіz
cauınger bolmağan. (Kәdіmgі etіk, kөşpendіler alğaş qoldanğan at
tұrmandarı, ertoqım, үzeñgі cәne basqa da keybіr qaru-caraq үlgіlerіmen
qatar, Qıtayğa auısqan. Ayta keteyіk, Europa cұrtı, tіptі, cartı әlemdі
qaratqan Rîm împerîyasınıñ өzі ertoqım, үzeñgі degendі bіlmegen; attı
alamanğa ayrıqşa kүş beretіn mұnday mіnіs cabdıqtarı Batıs әlemіne
Attîlamen bіrge kelgen bolatın.)
Etіkpen qatar, kebіs turalı da derek bar (Karpînî). Sіrә, qonısta, үy іşіnde,
bәlkіm, tek әyelder ğana kîgen.
Etіk, kebіs, ton men іşіk, basqaday kîіm-keşek ataulı şañıraq astında, үy
şaruasındağı әyelderdіñ qolınan şıqqan. Etіk іrі-qaranıñ terіsіnen
tіgіlse, kebіske sîır men cılqınıñ pұşpaq terіsіn caratıptı (Rubruk).
Әyelder şolaq etіk tіgedі, terіden әrqîlı bұyım casaydı, degen Benedîkt
Polon.
Erkekter cazda cұqa basılğan kîіzden tіgіlgen kebenek kîgen (Rәşîd-әdDîn). Rubruk «kîіz şapan» («plaş») dep cazadı.
Bұrnada terі şapandar bolğan, deydі Syuy Tîn. Sіrә, cұqa carğaq, caqı.
Sonımen qatar, dөrekі matadan tіgіlgen ceñіl şapandar da boladı eken.
Endі qazіr (1235–1236 cıldar, – M.M.), deydі Syuy Tîn, şapandı qamqa,
torğın, altın arqaulı cіbekten pіşedі. Qızıl, kөgіldіr, kүreñ, casıl
tүsterdі tañdaydı. Aydıñ, kүnnіñ, aydaһar men qұmay qұstıñ suretіn
өrnektep qoyadı. Caqsı da, caman da solay, deydі. Bұl – Şıñğıs hannıñ
cәne onıñ mұragerlerіnіñ Terіstіk Qıtaydı caulap, mata molşılığına
keneluіne baylanıstı.
Osı orayda Vîzantîya tarîhşısı Nîkîfor Grîgora aytqan bіr kep bar.
Bağzıda tatarlardıñ kîіmі cұpını bolğan, endіgіsі cіbek pen qamqa, degen.
Moğұldar bұrın terі kîetіn edі, qazіr cіbek pen torqağa malınıp, baylıqqa
bөgіp otır, degen Cuvәynî.
Şapandar etceñdі pіşіledі. Belі qınama, etegі keñ. Atqa otırğanda qolaylı
әrі әsem kөrіnuі үşіn, degen Syuy Tîn.
Şapannıñ cağası tөrtkіl, үstіñgі etegі oñğa qaray qapsırıladı, deydі bұdan
әrі tәptіştep.
Tatarda sırtqı kîіmderdіñ bәrіnіñ de өñіrі oñ caqqa qausırıladı, dep
naqtılağan Rubruk.
Әyelder de, qızdar da şalbar kîedі, degen Karpînî. Әlbette, col, corıq
kezі, at үstіndegі tіrşіlіkke baylanıstı.
Qızdardıñ sırtqı kîіmderі (ton, şapan) erkekterden ayırğısız, tek
ұzınıraq keledі, deydі Rubruk. Kүndelіktі tұrmısta qızdar men cіgіtterdіñ
sırtqı kîіm, bіtіs-tұrpatında aytarlıqtay bөlіnіs bolmağan sîyaqtı.
Qızdardıñ da şaştarın өrіp, erkekşe şumaqtap baylaytını turalı
coğarıda aytıldı. Al tұrmıstağı әyeldіñ cөnі basqaşaraq. (Sıñayına
qarağanda, әyel zatı şaştarın erkekterşe oymıştap qırmay, bіrtұtas
өsіrgen tәrіzdі.)
Erkekterdіñ kîіm үlgіsі meylіnşe cұpını bolsa, әyelder ayrıqşa sәnge
bөlengen. Kөldeneñ adam qasındağı kүyeuіn qızmetşі dep qalar edі, deydі
әyelderdіñ sıyı men sұñğatına qayran qalğan İbn Battuta. Al han qatını,
bek әyelderіnіñ saltanatın – bәsіre kүymesі, nөker qızdarı, cүrіstұrısınan bastap, kîgen kîіmіne deyіn bacaylap surettegen. Kîgenderі cіbek
kөylek, өñіrі altınmen aptalğan, asıl tastar ornatılğan qamqa camılğı,
bastarında, ol da altındı, әşekeylі torğın şılauış, deydі. Әldebіr
әmіrdіñ bәybіşesіnіñ үstіndegі kөylektіñ şұbatılğan ұzın etegіn, arnayı
іlgekterіnen ұstap, otız qız kөterіp cүrgenіn sıpattağanı bar. Әlbette, İbn
Battutanıñ cazğanı – keyіngі zamanğa qatıstı. Altın Ordanıñ asqaqtap
tұrğan bіr şağı. Әytse de, osı, өzgeşe sәndі әyel kîіmіnіñ өzі bұrınğınıñ
qımbattay, cetіle tүsken calğası ekenіn añdaymız. Oğan bağzıdağı
derekter dәlel.
Әyelderdіñ ceñі keñ qamzol-kөylegі boladı, Qıtaydıñ qұs-mamıq tonı
іspettes; molınan pіşіlgen cәne ұzın, cerge sүyretіlіp catqan etegіn ekі
qızmetşі kүñ ekі cağınan kөterіp cүredі, degen Çcao Huñ.
Әyel kөylegі turalı derek Rubrukta da bar. Tұrmıstağı әyelderdіñ
kөylekterі өte keñ, bіzdіñ monahînyalardıñ kөylegіndey (esebі, belі qınama,
etegі dөñgelengen, – M.M.), aldı ayırıq, oñ cağına qaray qausırmalı,
ұzın etek, deydі.
Qıtaydıñ dao sopılarınıñ үstіndegіdey kөylek-şapan («dao-fu») kîedі,
deptі Çcao Huñ.
Şaştarın өrіp, erkіn ұstağan qızdar tұrmısqa şıqqannan soñ mіndettі
tүrde baskîіm kîgen. Bar şaşın bіr өrіm casap, tөbege tүyedі eken. Al
mіndettі baskîіm – tөbesі ұzın, şoşaq bөrіk bolğan. Bұl өzgeşe bөrіk qıtay
derekterіnde «gu-gu» atanadı.
Әyelder basına gu-gu kîedі, deptі Syuy Tîn.
Tұrmıstağı әyelder bastarına gu-gu dep atalatın bîіk bөrіk kîedі, degen
Çañ Çun.
Kөsemderdіñ әyelderіnіñ bәrі de gu-gu bөrіk kîedі, dep taratıp cazadı Çcao
Huñ.
Әytse de, Syuy Tîn men Pen Da-ya cazbalarına qarağanda, gu-gu – calpığa
ortaq, onıñ sәnі men qұnı ğana әyeldіñ tektіk, şaruaşılıq cağdayına
oraylas bolğan. Çañ-Çunnіñ sayahatnamasında da solayşa.
Karpînî «dөñgelekşe, bîіk baskîіm» dese, Rubruk onıñ atauın «bokka» dep
tañbalağan.
Yuan dәuіrіndegі derekterdіñ bүgіngі (orısşa) oqıluı boyınşa «bogtag»
(N.Şastîna).
Şındığında, bұl sұlama bөrіktіñ өzіndіk, naqtı atauı – bұğtaq (Rәşîd-әdDîn, İbn Battuta).
Bіrden kөzge tүsetіn cәne ayrıqşa sәndі, bîіk bөrіk turasında can-caqtı
әrі mol derek bar. Cazba mağlұmattar өz aldına, Yuan dәuіrі
hanımdarınıñ Pekîndegі İmperator sarayında saqtalğan suretterіnde
beynelengen cәne keyіngі kezeñde Qıtay, Іşkі һәm Sırtqı Moñğolîya
baspalarında tүpnұsqa qalıbına carîyalanğan, әrі osı negіzde bүgіngі zaman
suretşіlerіnіñ tuındılarında kөrіnіs tapqan.
Men gu-gudі qalay casağanın kөrdіm, dep cazadı Syuy Tîn. Qayıñnıñ
qabığın bүtіndey sıpırıp aladı da, [qalıpqa keltіrgennen soñ] qızıl
maqpalmen, nemese altın arqau cіbekpen qaptaydı, al tөbesіne şıbıqtan,
әytpese temіrden ұzınşaq tayaqşa ornatıp, onı qarakөk [cұqaltañ] kîіzben
oraydı da, tүstі qauırsın, әlem-cәlem matamen үkіleydі, әsemdіk cәne cel
soqqanda үlbіrep tұrmaq үşіn, deptі Syuy Tîn.
Gu-gu qayıñnıñ qabığınan casaladı, bîіktegі ekі çî şamasında (60 sm
astam, – M.M.). Sırtın qara matamen, al dәulettі әyelder tүstі cіbekpen
qaptap qoyadı, tөbesіndegі şılauışı qaz-үyrek іspettі (sіrә, qaz-үyrek
qauırsını, – M.M.). Gu-gu kîgen әyelder әldekіm añdausızda tîіp ketpesіn
dep, үnemі saqtanıp cүredі, үydіñ esіgіnen eñkeyіp kіredі cәne şegіnşektep
qana şığadı, deptі Çañ Çun.
Gu-gu sımnan toqıladı. Ұzındığı үş çîden astam (yağnî, 93 sm үstіnde, –
M.M.). Qızıl-kүreñ matamen qaptap, oyu-өrnekpen naqıştap, іncu-marcan
tөgіp qoyadı. Tөbesіnde şoşayğan tayaqşası bar. Onı qoñırqay matamen
әsemdegen, deydі Çcao Huñ.
Әmіrdіñ qatınınıñ basındağı bұğtaq dep atalatın bîіk bөrіk asıl
tastarmen zerlengen, tөbesіne tauıs qauırsındarı qadalıptı, dep cazadı
İbn Battuta.
Sîmon de Sent-Kventîn bұğtaqtıñ aldıñğı ekі өñіrіnen salbırap tүsіp,
omırauğa tөgіlіp tұratın, kүmіs şapqan, altındanğan salpınşaqtar (kәdіmgі
өñіrcîek, – M.M.) turalı aytadı, eñ ұşına bekіtіlgen kіşkentay
qoñırauları әyelder qozğalğan kezderde sәnmen sıñğır-sıñğır etedі,
deptі.
Әyelderdіñ basındağı dөñgelekşe bөrіk şıbıqtan, nemese ağaş
qabığınan casaladı, bîіktіgі bіr şıntaq (45 sm şaması, – M.M.), [şoşaq]
tөbesі tөrt qırlı, tөmengі cağında cuanday beredі, îıqqa deyіn tүsetіn
baskîіm үstіne ornatılğan. Sırtı tүrlі-tүstі, qımbat matamen tıstalğan.
Әyel zatı bұl baskîіmsіz cұrt aldına şıqpaydı, degen Karpînî.
Tұrmıstağı әyelder bastarın «bokka» dep atalatın nәrsemen sәndeydі.
Ağaş qabığınan, basqaday ceñіl zattan casaladı. Dөñgelek, үlken, bîіktіgі
bіr şıntaq, tөbe cağı tөrt qırlı. Sırtın qımbat matamen tıstap qoyadı,
іşі quıs, al qaq tөbesіne onıñ da ұzındığı bіr şıntaqtay şıbıqşa
qadaydı da, eñ ұşınan bastap, tүgelіmen tauıstıñ, nemese kөk-ala үyrektіñ
qauırsındarın qıstırıp әdemіleydі cәne [mata qaptau үstіne] asıl tastar
tağadı. Әyelder şaştarın tөbesіne tүyіp, kәmşat bөrіk kîedі de, bokkanı
sonıñ үstіnen basa ornatıp, bauın tamaq astınan tartıp baylap qoyadı. Kөp
әyelder kele catqanda alıstan qarasañız, nayza kөtergen, dulığalı bіr top
әsker sîyaqtı kөrіner edі. Bөrіkterі – dulığa, al onıñ үstіndegі tayaqşa
nayzağa ұqsap ketkenі, deydі Rubruk.
Gu-gudі naqış-өrnektі, qızıl-kүreñ matamen tıstap qoyadı. Eñ coğarğı
dәrecesі – үlken, odan soñ – ortanşı, odan әrі – kіşkenesі. Eñ bîіk bөrіktіñ
aldıñğı өñіrіn oyu, suretter kestelengen іncumen әşekeylep qoyadı. Tіgіs
tұstarın da іnculep kөmkeredі. Tөbesіne tүstі qauırsındar qadaladı,
bұları әyelder at үstіnde cүrgende celbіrep tұradı, dep cazılıptı tağı
bіr qadım tauarîhta (Van Go-vey – N.Munkuev boyınşa).
Yağnî, manağı bіr şıntaq, ekі çî, үş çî, esebі, cartı metrden bіr metrge
taqau, әrqîlı өlşemderdіñ bәrі de aqîqat bolğanı. Bұğtaq ataulınıñ sәnі
men qұnı ğana emes, bîіktіgі de әrqîlı eken.
Şıñğıs han zamanında keñіnen qoldanısta bolğan, Qıtaydağı Yuan
dәuіrіnde de qatardan qalmağan, Eke-Ұlısqa calğas Altın Ordada ayrıqşa
sәnge cetken bîіk bұğtaq bөrіk keyіnde mүlde ұmıtılğan, coğalğan dep
sanaladı. Şındığında olay emes. İә. Kәdіmgі, qazaqtıñ sәukelesі ğoy.
Qalıñdıq kîetіn rәsіmdі baskîіm retіnde kүnі bүgіnge cetіptі. Tөbesіne
qadaytın şıbıqşasınan basqası sol qalpında. Han, sұltan qızdarı үşіn,
dәulettі şoncardıñ erke-totayı үşіn, tіptі, qarapayım, orta dәrecelі
şañıraqtan ұzatılmaq boycetken үşіn arnayı casalatın bolğan. Naqtı
derekterde bazbіr sәukelenіñ qұnı үyіrlі cılqıdan asıp tүskenі aytıladı.
Mұnday sәukelenіñ keybіr үlgіlerі eskіlіktі qazaq mәdenîetіne qatıstı
әrqîlı muzeyler qorında saqtalğan. Bұlardıñ barlığı da ecelgі bұğtaq
үlgіsіn tanıtadı. Mәselen, Ortalıq Qazaq muzeyіnde tұrğan, XİX–XX ğasırlar
şegіnde casalğan sәukeleler, әrqîlı sıpatına qaramastan, үyles bіtіmdі.
Bîіktіgі 49 sm–73 sm aralığında; ұzına boyı asıl tas, tana, şıtıra, zermen
әşekeylengen, mîlığı ұlpa eltіrі (Nұrsan Әlіmbay boyınşa). Al SanktPeterburgtağı Kunstkamera derekterіne qarağanda, bұl sәukelelerdіñ
keybіrі asa bîіk, 80–90 sm şamasında bolğanı añdaladı. Dәulettі şoncar,
bî, sұltandardıñ әyelderі kelіn tүsken kүnnen keyіn de, kөpşіlіk mereke,
ataulı cağdaylarda kîіp şığadı eken. Bұl turada naurız cırında da
aytılğan:
«Ұlıstıñ ұlı kүnіnde: bay şığadı balbırap,
Qasında cas cetkіnşek, tұlımşağı salbırap;
Bәybіşe şığar balpîıp, sәukelesі saudırap,
Qız şığadı qılmîıp, ekі kөzі caudırap...»
Sәukele – rәsіmdі baskîіm ğana emes, sәn-saltanat kөrіnіsі, өzgeşe өner
tuındısı. Kemі mıñ carım cıldıq tarîhı bar, eskіlіk cұrnağı. Ұlı
babalar, asıl analar zamanınan qalğan bіr mîras der edіm. Bіraq eleske
aynalmağan. Kүnі bүgіnde qız ұzatqanda, kelіn tүsіrgende әuelgіdey tım bîіk,
sonşama qımbat bolmasa da, әrqîlı әşekeylі, әdemі sәukele kîgіzetіn salt
ұmıtılğan coq. Qız-dәuren өttі, endі tұrmıstağı әyel boldıñ degen sөz.
Bayağı bұğtaq bөrіk. Bar ayırma – caña, zayıptıq өmіrdіñ bosağası – toy kүnі
ğana kîіledі.
Әdet-ğұrıp, col-cora
Ğұrıp pen cora qaşanda halıqtıñ tіrşіlіk kebіne, qorşağan orta, tabîğat
turalı ұğım-tүsіnіgіne baylanıstı cәne өtken tarîhî şeru, casağan
zamanına qaray qalıptasıp, ornıqpaq. Osı oraydağı әdet, salt qana emes,
әrqîlı ırım-cırım, toqtau-tîım ataulınıñ da mәn-mağnası өzіndіk sıpat
tanıtadı.
Kөşpendіler ұstanğan ğұrıp pen coranıñ ecelgі mұralardağı naqtı
kөrіnіsі tım kөp emes. Әytkenmen de, eleulі cәne este qalarlıqtay.
Bұl rette bіrden bayqalatın cağday – otpen alastau. Yağnî, tazaru rәsіmі.
Elşіler Ordağa kіrerde ekі ottıñ ortasınan өtkerіledі, elşіler әkelgen
sîyapat, tәbәrіk te tүgelіmen ot arasınan өtuge tîіs, degen Mısır tarîhşısı
İbn әl-Furat (Tîzengauzen).
Mәrtebelі qabıl aldında ekі ot arasınan өtuden bas tartqan bodan, әldebіr
orıs knәzіnіñ azaptı өlіmge kesіlgenі mәlіm (Karamzîn, Solovev, Gumîlev,
t.b.). Tazaru orayındağı tîesіlі rәsіmge kelіspegen domînîk monağı Astselîn
şet cұrttıq elşі bolğandıqtan ğana aman qalğan, bіraq eşteñe bіtіrmegen
qalpı kerі qaytarılğan.
Qısqasın aytqanda, tatarlar otpen tazarmaytın eşteñe coq dep bіledі.
Sondıqtan da elşіler, nemese basqaday şoncarlar kelgende olar mіndettі
tүrde ekі ottıñ aralığınan cүrgіzіlіp, alastau rәsіmіnen өtedі, qastandıq
casaması, u әkelmesі, barlıq aram oylarınan tazaruı үşіn, dep cazğan
Karpînî.
Olardıñ ұğımınşa, ottıñ tazartpaytın nәrsesі coq. Sondıqtan qanday
dәrecelі elşі kelmesіn, ekі ottıñ ortasınan өtіp, bola qalğan aram oy, ulı
nîetіnen tazaruğa tîіs, degen Benedîkt Polon.
Otpen tazaru rәsіmі bұrınğı-soñğı tarîhî cәne zertteu әdebîette keñіnen
mağlұm.
Ekі ot arasınan өtkermese de, otpen, tүtіnmen adamdı, үy-cay, mүkәmaldı
terіs әserden alastap, tazartu rәsіmі keyіngі qazaqta kүnі bүgіnge deyіn
saqtalğan.
Arıda otqa tabınu, keyіnde ottı qasterleu – barlıq halıqqa qatıstı
cağday. Kөşpendіler өmіrіndegі ırım men tîımnıñ bіrazı tіkeley otqa,
onıñ erekşe qasîetіne baylanıstı ekenіn kөremіz.
Otqa pışaq ұruğa bolmaydı. Ot basında balta şabuğa bolmaydı, degen
Karpînî.
Otqa pışaq sұğuğa, pışaq tîgіzuge bolmaydı. Ot basında ağaş caruğa
bolmaydı, onda ottıñ bası kesіlmek, deydі Benedîkt Polon naqtılap.
Osığan calğas tîım – qazandağı ettі pışaqpen şanşıp aluğa bolmaydı
(Karpînî, Benedîkt Polon).
Kіsіsі өlgen, nemese basqaday kөldeneñ sebeppen camanşılıq cұqqan үycay da otpen alastalğan.
Endі bіraz ğұrıp mal şaruaşılığı, mal өnіmderіne baylanıstı. Keyіngі
qazaq rәsіmіmen naqpa-naq kelіp catqanın kөremіz.
Attı cүgenmen ұruğa bolmaydı (Karpînî, Benedîkt Polon).
Qamşınıñ sabına sүyenuge bolmaydı, degen Karpînî. (Qazaqta qamşı
sabına sүyenіp otıru tek qaza, qayğı үstіndegі rәsіm.)
Qamşınıñ үstіne otıruğa bolmaydı (Benedîkt Polon).
Bîe sүtіn cerge әdeyі tөgu – kүnә, үlken ayıp, degen Benedîkt Polon.
Cerge aq tөguge, basqaday tağamdardı tastauğa bolmaydı, deptі Karpînî.
Şañıraqtı sıylamau – үlken ayıp sanalğan, al qasaqana, tіptі, añdausız
qorlau – keşіrgіsіz cazağa ұlasqan.
Үy іşіnde әdeyі dәret sındırğan kіsі өlіmge kesіledі, bұl cağday cazatayım
(mәselen, qımızğa mastıqtan) bolsa, qұnıker retіnde, үlken ayıppen әreñ
qұtılğan (Karpînî, Benedîkt Polon).
Tabaldırıqtı basuğa bolmaydı (Karpînî).
Kөsemnіñ, hannıñ tabaldırığın basıp ketken kіsі qolma-qol өlіmge kesіlgen
(Benedîkt Polon).
Cat cұrt elşіlerі Ordağa kіrgende tabaldırıqtı basıp ketse, qılışqa
şalınadı, deydі Yulîan.
Әdette, bұl tarapta elşіler kүnіbұrın, qatañ eskertіledі, soğan qaramay,
tabaldırıqtı bassa – Ordanı qorlau maqsatımen әdeyі іstegenі. Alayda,
tarîhî derekterde әldebіr elşіlerdіñ rәsіmdі bұzıp, cazağa tartılğanı
turalı eşqanday derek coq.
Әskerî өmіr, qaru-caraq, adamdar arasındağı qatınas orayında әrqîlı
col-cora qalıptasuğa tîіs edі. Eskі derekterge bұl cağdaydıñ keybіr ұşığı
bar.
Mәselen, cebege qamşı tîgіzuge bolmaydı (Karpînî, Benedîkt Polon) degen
sîyaqtı. Qılış, nayza, sadaqqa qatıstı mұnday tîım cәne qasterleu
rәsіmderі turasında mağlұmat ұşırata almadıq.
Bіtіmnen, kelіsіmnen tүñіlgen caulıq colın tañdağanda, astındağı atınıñ
kekіlіn şort kesetіn cosıq bolğan (Rәşîd-әd-Dîn). Arıdan berіge calğasqan
ecelgі salttağı, tұpa-tura «at kekіlіn kesu» – bүgіngі qazaq tіlіnde bіtіspes
caulıqqa bekіnu, arası aşılıp, bіrcola ketіsu mağnasındağı tұraqtı
tіrkeske aynalğan.
Bekіnudіñ, aynımas, qatqıl şeşіm qabıldaudıñ, osı colğa canımdı
qîdım degen îşaranıñ naqtı bіr kөrіnіsі – moyınğa belbeu (kіse) salu
rәsіmі.
Şıñğıs han [Otırar oyranınan soñ] ıza men kek buıp, tөbe basına calğız
şığıp, baskîіmіn alıp, moynına belbeuіn salıp, cerge nұqıra otırıp, үş
kүn boyı tәñіrіge calbarındı, dep cazğan Rәşîd-әd-Dîn.
Olar [Өketaydı qağan saylarda] өzderіnіñ saltı boyınşa, bastarın
calañaştap, belbeulerіn îıqtarına astı, dep dәyekteydі Cuvәynî.
Batu [Mөñkenі qağan dәrecesіne bekіterde] dәstүr boyınşa ornınan tұrdı,
al barlıq hanzadalar men noyandar bіrdey nîetpen beldіkterіn şeşіp,
baskîіmderіn alıp, tіzelerіn bүktі, dep cazğan Rәşîd-әd-Dîn.
Mұnda şeşіlgen belbeudіñ moyınğa asılğanı naqtı aytılmağan, bіraq
anığı kүmәnsіz. Өytkenі, kөp ұzamay, Mөñke qacettі qұrıltay, qalıptı
rәsіm boyınşa astana Qaraqorımda qağan kөterіlgende dәp solay boladı.
Osındağı barlıq cұrt – atalmış hanzadalar, mәrtebelі ұlұğ әmіrler,
barlıq rubasılar cәne osı aradağı sansız әsker – bәrі de bastarın şeşіp,
belbeulerіn îıqtarına astı, dep naqtılağan Rәşîd-әd-Dînnіñ өzі.
Osı colğa, qaterlі іske canım pîda degen şeşіmmen moyınğa kіse (kіselі
belbeu) salu – Qazaq Ordasındağı qalıptı rәsіmnіñ bіrі bolğan. «Aqboz
attı şalğanda, – Moynıña kіse salğanda...» – dep eske alğan Үmbetey cırau
Abılay hanğa qarata aytılğan tolğaularınıñ bіrіnde. (Zarığıp bala
tіlegende «moyınğa bұrşaq salu» rәsіmі sol ecelgі, moyınğa belbeu
saludıñ qazaqtağı tağı bіr nұsqası.)
Aqboz attı qұrbanğa şalu da ecelgі dәstүr. Caulas, nemese odaqtas cұrt
mәmlege kelgende, әytpese, ұcımdı qauım үlken qater, cauaptı іs,
almağayıp corıq aldında aqboz at soyıp serttesu әdepkі cağday eken cәne
Şıñğıs han zamanında qasterlі ğana emes, mіndettі bіr rәsіm bolğan.
Aqboz at soyıp, ant іştі dep atap kөrsetіledі ecelgі cazba mұralarda
(«Әulîe hîhangerdіñ ceke corıqtarı», Rәşîd-әd-Dîn).
Ant (nemese sert) beru – qұrbandıq maldıñ qanın ұrttau arqılı cүzege
asadı. Antqa kelu – kөzbe-kөz ğana emes, sırttay atqarıluı da mүmkіn eken.
Oñ han bұqa mүyіzіne azğana qan qұyıp, Coşı-Qasarğa berіp cіberdі, antqa
keltіrmek үşіn. Өytkenі moğұldardıñ saltı boyınşa, olar bіr-bіrіne qan
arqılı ant beredі, degen Rәşîd-әd-Dîn.
Oñ han qan toltırılğan ıdıspen İtүrgendі Qasardan ant aluğa cіberdі, dep
cazılğan «Әulîe cîhangerdіñ ceke corıqtarında».
Oñ han Qasardı antqa bekіtu үşіn өz kіsіlerі arqılı qan toltırılğan torsıq
cіberdі, dep kөrsetіledі «Yuan tarîhında» (Bîçurîn – «Әuelgі tөrt hannıñ
tarîhı»).
Өzara derbes үş derektegі bar ayırım – ıdıs cayı ğana. Qan arqılı antqa
kelu aqîqat desek, ol tөtenşe cağdaylarda arnayı kuәger-өkіl arqılı,
alıstan da qabıldana berіptі.
Qұrbandıq aqboz attan soñ, qızıl qannan soñ, oyğa alğan іstіñ bayanı, taqau
bolaşaq sұlbasın añdau үşіn bolcaldı bal aşqan. Tek mұnday erekşe
oqîğa emes, kez kelgen almağayıp qareket orayında, tіptі, qalıptı,
kүndelіktі tіrşіlіk ıñğayında.
Bal aşu cağına kelsek, olar qoy cauırının otqa salıp өrtep, şıtınağan
sızıqtarınıñ oñ, terіsіne qarap, oylanğan іstіñ sәtі men sәtsіzdіgіn, baqıt
pen sordı, Kөktіñ alqauın, nemese qarsılığın anıqtaydı. Cәne soğan
qattı senedі. Үlken-kіşі іs ataulınıñ bal aşpay şeşіletіnі bolmaydı. Bіr
şarua turalı әldeneşe qayıra bal aşıladı. Mұnday cauırın qarau –
qıtaylardıñ tasbaqa sauıtımen bal aşqanı tәrіzdі, degen Syuy Tîn.
Baqıttı, baqıtsız cağdaylar turalı, şabıs, nemese şegіnіs kezіnde,
corıq, ұrıs aldında qoy cauırının otqa salıp, sındırıp, carıq pen
sızıqtarına qarap otırıp, mañızdı mәselelerdі şeşedі. Bіzdegі,
tasbaqanıñ sauıtımen bal aşqan sîyaqtı, dep cazğan Çcao Huñ.
Qoy cauırını kөmіrdey qarayıp kүygenşe otqa ұstaladı, deydі Rubruk.
Sodan soñ carılğan sızığına qarap bal aşıladı. Cauırın ұzınınan
şatınasa, іstіñ oñ şeşіlmegі. Eger kөldeneñіnen carılsa, nemese dөñgelene
sınsa, іstіñ sәtsіz bolmağı kөrіnbek, deydі.
Elүy Çutsaydıñ «Yuan tarîhındağı» ğұmırbayanında Şıñğıs hannıñ өzіnіñ
әrbіr corıq, şeşuşі ұrıstar aldında cauırın qarap otırğanı turalı
aytılğan. Cәne ұrıs, corıqtan soñ qayıra bal aşıp, әuelgі bolcal men
keyіngі nәtîcenі өzara salğastıradı eken.
Mөñke hannıñ cauırın ұstağanın Rubruk өz kөzіmen kөrіptі. Hannıñ
aldında kүygen cauırındar catır eken, deydі, ordadağı әdepkі bіr kezdesu
turalı aytqanda. Han qolına kүygen cauırın ұstap, үñіle qarap otır eken,
deydі ekіnşі bіr colı.
Rubruk bal aşar aldındağı rәsіmdі ayğaqtağan. Han әldebіr mañızdı
şaruanı şeşerde, taza үş cauırın alğızadı da, qolına ұstap otırıp,
keñes sұramaq іsі turalı oylanıp-tolğanadı. Sodan soñ ğana cauırındı
cağuğa bұyıradı, deydі. Bұdan arı, eger cauırınnıñ tım qұrsa bіreuі oñ
bolsa, oylağan іsіnіñ sәttі ayaqtalarına senedі deptі.
Cauırınmen bal aşu – kөşpendі tүrіk-moñğol taypalarına ortaq әdet
bolsa kerek, al qazaqta kүnі keşege deyіn keñіnen tarağan cәne balgerlіk
өnerdіñ өzgeşe bіr tarmağı retіnde qalıptasqan. Kez kelgen kіsі cauırın
ұstauı mүmkіn, әytkenmen, bұl salada ayrıqşa maşıqtı adam – kөrіpkeldіk
qasîet darığan cauırınşı atağına cetedі. Ata qazaqta cauırın men
cauırınşı turasında qanşama añız ben estegі bar.
Әleumet
Şıñğıs han sîyaqtı Alıptı tuğızğan Dala cұrtınıñ mіnez-qұlqı, kіsіlіk,
qoğamdıq beynesі tөñіregіndegі іlkіdegі cazbamızda bіrşama aytıldı. Endі
qosımşa, azğana үsteme.
Basşıların ayrıqşa qұrmet tұtadı, cәne tәrtіpke berіk, ұcımı kүştі,
degen Karpînî.
Qanday cağdayda da, basşıları attan tүskende, barlığı attan tүsedі, deptі
Rîkoldo de Monte-Kroçe. Өzgeşe coralğı. Qazaq arasında kүnі keşe,
Kenesarı zamanına deyіn saqtalğan.
Sanı sonşama kөp bolsa da, bұlardıñ tobında ne keyіs, ne araz-renіş coq,
olar qîındıqtı qayıspay kөteredі cәne maqsattarına tabandı tүrde
ұmtıladı, dep atap kөrsetken Foma Splît.
İntımağı kүştі. Bіrіn bіrі kөtermelep, qұrmet tұtıp otıradı, deydі
Benedîkt Polon.
Bіrіn bіrі өte caqsı kөredі, qandasın cauda qaldırmaydı, deptі Karpînî.
Qarttarın qұrmettep, kedey-kembağaldı mүsіrkeydі, degen armyan
tarîhşısı Grîgor Aknertsî.
Bұlarda өtіrіk aytu, bіrіn bіrі aldau coq, deydі Syuy Tîn.
Bұlardıñ әdetіnde өzara dau-cancal, ұrıs-tөbeles bolmaydı, degen Çañ
Çun.
Ekі kіsіnіñ arasında әldenendey kelіspeuşіlіk, talas tuğan cağdayda,
kezdesken kez kelgen adamnan tөre sұraydı, mәselesіn aytıp, kіmnіñ
dұrısın anıqtap beruge өtіnіş casaydı; osı tөreşі qanday şeşіm şığarsa
da talaspaydı һәm әlgі tөreşі tөñіrekte cînalıp qalğan cұrtqa: baylam
osınday, kuә bolıñdar dep, bіrcola bekіtedі, deydі Barbaro, naqtı
ayğaqtap.
Әlbette, qalıptı col-cora, ğұrıp-nîzam bar, halıqtıñ ecelgі dәstүr,
saltı bar. Carlıq pen nұsqau da, tәrtіp pen rәsіm de osı orayda. Cұpını,
kүndelіktі tіrşіlіkten bastap, eñ үlken, alımdı, qater-qauіptі әreketke
deyіngі barlıq іs osı әdet-ğұrıp zañı arqılı bağalanıp otırğan. Sonıñ
keybіrі:
Cası kіşі үlkendі sıylamay, namısına tîse, dүrege cığıladı (Karpînî).
Kіsі өltіru – ayrıqşa zұlımdıq sanaladı, deydі Rîkoldo. Әrîne, өz іşіnde
cәne beybіt cağdayda.
Bұlardıñ zañı boyınşa, өtіrіk aytqan kіsі өlіmge kesіledі, degen kuәlіk
beredі Syuy Tîn.
Өz bauırındağı әyelderden basqa ұrğaşımen oynas үşіn өlіm cazası,
deydі Rubruk.
Şağın ұrlıq, mәselen, bіr qoy ұrlau үstіnde qolğa tүsse – dүrege kesedі;
үlken ұrlıq үşіn өlіm cazası, degen Rubruk.
Cılqı, nemese basqaday ұrlıq үşіn өlіm. Eger ұrlanğan dүnîe, maldı on
ese qılıp qaytara alsa, keşu carîyalanadı, deptі Marko Polo.
Bөten bіreudіñ caylau, qonısında qaraqşılıq, ұrlıq үstіnde ұstalğan
adam tergeusіz өltіrіledі, deydі Karpînî.
Olar ұrlıq, өtіrіk, zînaqorlıq, kіsі өltіru sîyaqtı qılmısker үşіn eñ qatal
caza – өlіmge kesedі, dep ayğaqtaydı batıs Europağa qaşqan orıs
arhîepîskopı Petr.
Barlıq uaqıtta, damudıñ eñ tөmengі deñgeyіndegі ru-taypalardıñ өzіnde
adamdar arasındağı qatınas orayına negіzdelgen іşkі tәrtіp, qoğamdıq
әdet-ğұrıp cүyesі boladı. Іrgelі memleketter tұsında bұl tұrğıdağı colcora ataulı cînaqtalıp, belgіlі bіr qalıpqa tүspek. Өzіndіk erekşelіgі,
rulıq, ұlıstıq bіtіm, mazmұnımen. Eskіden saqtalğan naqtı derekter
boyınşa, Tүrіk qağanatında «Tөre» atalatın zañ cүyesі mağlұm. Ecelgі
«Tөre» zañınıñ tіkeley calğası bolmasa da, kөşpendіlerdіñ osı oraydağı
өzіndіk әdet-ğұrıp, col-corasınıñ cînaqtalğan, aynımas, qatañ cүyege
tүsіrіlіp, memlekettіk carğı retіnde qoldanısqa engen caña nұsqası –
Şıñğıs hannıñ «Casaq» zañı cәne soğan calğas «Bіlіk» nұsqauları boldı.
Eskіnіñ cañğıruı retіnde qalıptasqan caña nîzam. «Casaq» pen «Bіlіk»
turalı sөz – Şıñğıs han împerîyasına tіkeley qatıstı aldağı taraularda
aytılmaq. Bұl cerde bіz әleumettіk ortada qalıptasqan col-cosın, cөncoralğı turasındağı eskіlіktі kuәlіktermen ğana şektelemіz.
Kөşpendіler qoğamında adamdar arasındağı qatınas ataq, dәrece
ayırımına, taptıq negіzge cәne calpığa ortaq qatal ğұrıp-nîzamğa
qaramastan, aşıq aralas, azamattıq teñdіk orayında qұrılğanı kөrіnedі.
Calpı cұrt өzara sıylas; bіreudі bіreu kemіsіtu coq, degen Karpînî.
Өrkeude, өzderіne eşbіr cұrttı teñgermeydі, deptі tağı da.
Olar өzderіn cer-cîһannıñ qocayını sanaydı; qұday bүkіl әlemdі tek
өzderі үşіn caratqan dep bіledі, deydі Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Әrbіr kөşpendі өzіnіñ at үstіndegі, keñ daladağı erkіn өmіrіn maqtan etken
cәne өz nәsіlіn әlemdegі eñ tañdaulı halıq dep sanağan (Rәşîd-әd-Dîn,
Cuvәynî, t.b.).
Sonımen qatar, өzіnіñ şıqqan ruın qұrmettegen, ata-tegіn qasterlegen.
Rәşîd-әd-Dîn dәyektep cazıp ketіptі:
Bұl taypalardıñ bәrіnіñ de ayqın әrі naqtı ata-tek şecіresі bar. Өytkenі
moğұldar өzderіnіñ dәstүr-saltı boyınşa, şığu tegіn ұmıtpay saqtaydı
һәm caña tuğan әrbіr balağa osı şecіrenі ұğındırıp, үyretedі. Sөytіp,
өtkenі turalı sөzdі halqınıñ өzіndіk sanası retіnde qalıptaydı cәne өz
taypasınıñ tүp negіzіn bіlmeytіn kіsі bolmaydı. Ata-tegіn este tұtatın
arabtardı aytpasaq, әlemde moğұldan basqa eşbіr cұrtta mұnday dәstүr
coq, deydі.
Ata-tek, tұqım-cұrağat turalı derekterdіñ barlığın calğan һәm oydan
qұralğan bөstekі sөz deuge bolmaydı. Өytkenі, ecelden bergі dәstүr
boyınşa, moğұldar өzderіnіñ ata-babaları men şığu tegіn cadında
saqtaydı cәne cas өrkendі tәrbîeleytіn [mұsılman] dіnі de, pіrәdar
qauımı da bolmağan sebeptі, ata-anası caña tuğan әrbіr balağa өzderіnіñ
şıqqan taypasın һәm ata-tek şecіresіn ұğındıradı cәne bұl – kүnі bүgіnge
deyіn saqtalıp otırğan rәsіm. Sol sebeptі, kіmnіñ qaydan şıqqanın, arğı
atalar men keyіngі ұrpaqtar cөnіn naqtı tanıp, acırata alamız, deydі
Rәşîd-әd-Dîn ekіnşі bіr para sөzіnde.
Ata-tek bayanı sol ruğa, taypağa enetіn adam ataulınıñ bіrlіgіne, ұcımdı,
berekelі tіrşіlіgіne qızmet etken. Tîesіlі şecіre boyınşa, osı ru,
taypalardıñ barlığınıñ arğı ataları bіr, şığu tegі ortaq bolğandıqtan,
bүkіl ұlıstıñ ұyısuı colına qızmet etken.
Rәşîd-әd-Dîn ayğaqtap otırğan dәstүrlі ata-tek şecіresі bүgіngі moñğolda
coq, sіrә, әuelden bolmağan, al moğұl (moñğol emes), Şıñğıs han
ұyıstırğan moğұl cұrtınıñ tіkeley mұragerі qazaqta barlıq zamanda berіk
saqtalğan, bүgіngі kүnge deyіn cetken. Qazaq şecіresі bөlşekke emes, bіrlіkke
qızmet etіptі. Qazaq Ordası kezіnde qalıptasqan ұlıstıq îdeologîya
boyınşa, bar qazaq – bіr-aq adam – Qazaq degen kіsіnіñ balası. Bұl Qazaqtıñ
үş ұlı boladı: Aqarıs, Canarıs, Bekarıs. Aqarıstan on bіr ұl, canarıstan
altı ұl, Bekarıstan үş ұl tuadı, өz kezegіnde bұlardıñ әrqaysısınan tağı
qanşama ұrpaq taraydı cәne atalı taypalardıñ negіzіn saladı, odan arı
өsіp-өnedі. Sөytіp, qazaq şecіresі qazaq halqınıñ qұramındağı үlkendіkіşіlі barlıq rulardı, esebі, qazaq atımen cer basqan barlıq cұrttı bіr
өlşemge sıyğızadı. Coğarıdan emes, tөmennen qarasaq, өte şeber
qîyulastırğan berіk pîramîda, ұşar basında – bіtіmі ortaq үş tağan
tұrğanın kөremіz.
Ecelgі Şıñğıs han cұrtında, odan bұrınğı cәne keyіngі zamandarda rulıq,
taypalıq qұrılım tek tuıstıq cүye ğana emes, әkіmşіlіk bөlіnіs (bүgіngіşe
aytsaq, oblıs, audan) qızmetіn atqarıptı. Ceke adamdar arasındağı ğana
emes, tұtas top, әskerî cәne tұrmıstıq qұrılımdar arasındağı qatınas
qalıbı, өkіm cәne basqaru cүyesі – ұlıstıñ, eldіñ qoğamdıq sıpatına
baylanıstı. Bіzdіñ bұl retkі sөzіmіzden tıs, basqa bіr oraydağı bayan. Bіz,
coğarıda eskertkenіmіzdey, әzіrşe tek qana eskіlіktі derektermen ğana
şektelemіz. Zertteu, taldau emes, bardı bayıptau ğana.
Әleumet өmіrіne qatıstı, іlkіdegі sөzіmіzge qosımşa azğana mağlұmat.
Pen Da-ya men Syuy Tîn cazbalarınan:
Olardıñ mausım esebі – on ekі cıldıq mүşel. Әr cıldıñ өz atauı bar,
mәselen, tışqan cılı degendey.
Olarda [bіzdegіdey] kүntіzbe bolğan coq. Kөk şıqqanda bіr cıl өttі dep,
caña ay tuğanda bіr ay өttі dep sanağan.
Bіz [qıtaylar] sîyaqtı emes, bala kezіnde qoyılğan әuelgі esіmderі өzgermey
saqtaladı. Ұlığı da, kіşіgі de sol, alğaşqı, balalıq esіmderіmen ataladı.
Casıñ qanşa dep sұrağanda, sausaqtarın bүgіp, neşe ret kөk şıqqanın
aytadı.
Amandıq ornına bіr-bіrіmen qұşaqtasıp kөrіsedі; qausıra qұşaqtasadı.
Tağzım etkende bіr tіzelerіn ğana bүgedі.
Orın dәrecesіn aytsaq, eñ qұrmettіsі – ortalıq, odan soñğısı – oñ caq, eñ
tөmenі – sol caq, deptі.
Tañ qalarlıq cağday. Soñğı derektі aytamız. Oñ men soldıñ cөnіn. Bұl
kezde әlі өz ornında tұrğan, Terіstіkten eşqanday qater kүtpegen Sұñ
împerîyasınıñ barlau cәne mүmkіn odaqtastıq maqsatımen coldanğan
mәrtebelі elşіlіgі qұramında, bіrі – 1233 cılı, ekіnşіsі – 1235 cılı, Ұlı
Dalanı kөktey өtіp, Qaraqorımğa deyіn kelgen, ұlı qağan Өketeydıñ
qabıldauında bolğan, el men cer cayın mұqîyat zerdelep, qanşama tıñ,
sonı mağlұmat cînap qaytqan Pen Da-ya men Syuy Tîn naqtı aytqan.
Tek osı ekeuі ğana emes. Qanşama cıl Hanbalıq-Pekînde tұrğan, qağan
sarayında qұrmetke cetken Marko Polo cazıptı:
Toy, mәcіlіs kezіnde [Qұbılay] han өzgelerden bîіkte, tөrde, betіn tүstіkke
qaratıp cayğasadı. Bұdan soñğı әrkіm өzіne ұlı han tağayındağan orınğa
otıradı. Sol caqta, hannıñ qasında – bәybіşesі, al oñ caqta – hannıñ
ұldarı men nemereles, atalas tuıstarı, olardan tөmenіrekte-alpauıt
şoncarlar. Hannıñ ұldarı men tumalarınıñ әyelderі sol caqta, tөmende,
olardan soñ alpauıttar men bahadұrlardıñ әyelderі. Bәrі de өzderіne
tîesіlі orınğa ğana otıruğa tîіs, deydі.
Altın Ordanıñ hanı Өzbektіñ ordasında bolğan İbn Battuta ataulı mereke
kezіnde tөrde, үlken altın taqta otırğan han men onıñ bәybіşe qatınınıñ
oñ cağında mұrager, үlken ұl Tіnіbek, sol cağında – ekіnşі ұl Cәnіbek
otırğanın, al tөmende, oñ men solda әrqîlı dәrecesіne qaray ұlıs
bekterі, әskerbası bahadұrlardıñ caylanğanın, bүkіl toy kөrіnіsіn
sıpattağan.
Eskіlіktі barlıq derekterden anıq añdalğanday, Şıñğıs han cәne oğan
calğas zamanda ortalıqtan keyіngі qұrmettі – oñ caq!
Bүtkіl Europa ğalımdarı, orıstıñ bұrınğı-soñdı barlıq oqımıstı,
tarîhşıları, barlıq zertteu eñbekterde, ğılımî cәne tanımdıq
әdebîette «moñğolda eñ qұrmettі – sol caq, oñ caq tөmenіrek sanaladı»
dep atap kөrsetіlgen. Ol ras. Іlkіdegі qîdan, keyіngі halha men іşkі-moñğolda,
moñğol tektі qalmaqta. Osı qalmaq pen halha dәstүrіn eşbіr oy, talğamsız
arıdağı moğұl – yağnî Şıñğıs han zamanına kөşіre salıptı. Auru әdettіñ
tağı bіr rabaysız kөrіnіsі.
Atap aytayıq, tүrіk qauımında, onıñ іşіnde Altın Ordadan tartıp, Qazaq
Ordasında, keşegі cәne bүgіngі calpı qazaqta – ortalıqtan soñğı eñ
qұrmettі – oñ caq bolğan. Hannıñ oñ caq qaptalı, yağnî oñ tіzesіnde otıru –
eñ үlken mәrtebe sanalğan. Han ordası ğana emes, qatardağı bek, auıldağı
aqsaqal, kez kelgen otağasınıñ şañırağında. Arğısın aytpağanda, aqîqat
deregі saqtalğan Şıñğıs han zamanınan kүnі bүgіnge deyіn calğasıp kele
catqan rәsіm.
Nanım, dіn
Şığıs pen Batıstıñ zamanauî derekterі Dala cұrtınıñ Tәñіrі dіnіn
tұtınğanın naqtı ayğaqtaydı.
Olardıñ dәstүrіnde Kөk pen Cer bәrіnen coğarı qұrmetteledі. Әrbіr іsіnde
auızğa alıp otıradı, deydі Çcao Huñ.
Әlbette, Çcao Huñ cazbalarındağı Kөk pen Cer atauı – qıtay tіlіnde.
Іlkіdegі Orhұn eskertkіşterі, ecelgі tүrіkter tіlіne kөşіrsek, Kөk Tәñіrі, CerSu bolar edі.
Pen Da-ya–Syuy Tînnіñ kuәlіgі:
Olar Kөktіñ qұdіretіnen tıs eşqanday da şarua coq dep bіledі. Tatardıñ
әmіrşіsіnen qaraşı cұrtına deyіn osığan senedі. Әrbіr іstі bastarda «Kөk
osılay үyretedі» (Kөktіñ ırqı, – M.M.) dep sөyleydі. Әldebіr cұmıstı
tındırğanda, «Bұl – Kөktіñ qalauı» (yağnî, Kөktіñ alqauımen casaldı, –
M.M.) desedі.
«Kөktіñ әmіrі» dep sөyleydі, degen Çcao Huñ.
Olar aspandağı bіr qұdayğa senedі, kөzderі kөrіp tұrğan kөk kүmbezіn qұday
dep esepteydі, basqaday tanım-tүsіnіgі coq, dep cazğan eken, әlem astıүstіne tүser şapqın qarsañında Sîrîyadağı yakovît patrîarhı Mîhaîl.
Olar bіr qұdayğa ğana senedі cәne osı qұday әlemdegі kөz kөrіp tұrğan һәm
kөrіnbes barlıq zattıñ caratuşısı dep bіledі, sonımen qatar, adam
өmіrіndegі barlıq îgіlіk, bar qîındıq ta Qұdaydıñ ırqımen dep sanaydı.
Әytse de qұday atına arnap dұğa oqu, madaq aytu, nemese basqaday rәsіmsaltı coq, degen Karpînî.
Bұlardıñ dіnderі de basqa cұrttan өzgeşe. Qұdayğa senedі cәne onı
tabîğattıñ әldebіr zañı eseptі qabıldaydı. Өzderі de tabîğî qalıpta
ğұmır keşedі, qısta da, cazda da, can-canuar, qұstar sîyaqtı, degen
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Qұdayğa qұlşılıq tarabında naqtı nîzam-ğұrıptarı coq. Cer-әlemdegі
îudey, saratsîn, hrîstîan zañdarınıñ eşqaysısın ұstanbaydı, tabîğî sana
cөnіmen tіrşіlіk keşedі һәm өzderіne tәn cөn-coralğısı bar, deydі Davîd
Eşbî.
Өzderіnіñ qұdayların qasterleydі, qұday calğız cәne mәñgіlіk dep
esepteydі. Cәne qұdaydıñ erkіnen tıs eşteñe bolmaydı dep bіledі. Әytse
de, qұdaydıñ qұrmetі үşіn ğîbadat, oraza, keşkіlіk qızmet, nemese basqaday
іsterі coq, deptі Gayton.
Tatarlardıñ eşqanday ataulı dіnî іlіmі coq. Tabîğî tanım ğana.
Ğîbadathana da, dіnî qızmetker de, tîesіlі rәsіmder de coq, dep naqtılaydı
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Atqıştar cұrtı, yağnî mұğal, auızekі tіlde tatar – qұdaysız halıq, bіraq
өzderіnіñ tabîğî rәsіm-salttarın ұstanadı, deydі Stefan Orbelîanî.
Mұndağı «qұdaysızdıq» – hrîstîan dіnіnen tıs, al «tabîğî rәsіm-salt» –
өzіndіk nanım, dәstүrler ekenі ayqın bolsa kerek.
Moal, nemese tatarlar bіr qұdayğa ğana senedі, deptі Rubruk.
Olar qұdіrettі Kөk qұdayı bar dep aytadı cәne odan caqsı keñes pen
amandıq-saulıq tіlep, qұrban şalıp otıradı, deydі Marko Polo.
Olar qұday – bіr dep bіledі cәne soğan oray өzіndіk salttarı qatañ
saqtaladı, deptі Loncyumo.
Keybіreuler үş cүz alpıs bes qұday bar dep bіledі, dep cazadı Rîkoldo de
Monte-Kroçe. Şetіn derek. Zadı, qұday emes, үş cүz alpıs bes әulîe boluğa
tîіs. Tatardıñ qұdayı bіreu-aq dep Rîkoldonıñ өzі de, basqalar da naqtı
aytqan.
Bar qұday – bіreu-aq, tіrşіlіgіmіz de, өlіmіmіz de sonıñ erkіne baylanıstı
һәm bіzdіñ cүregіmіz (peyіlіmіz) sonıñ tura colında, deydі Mөñke qağan
Rubrukpen әñgіmesіnde.
Olar qұdaydı Tәñіrі dep ataydı, degen anıqtama beredі Kîrakos
Gandzaketsî.
Olar kүnnіñ kүrkіrіn qұdaydıñ (yağnî Tәñіrіnіñ, – M.M.) aşuı dep bіledі.
Sondıqtan kүn kүrkіregende keremet qorqadı, deptі Çcao Huñ.
Kүn kүrkіregende şet cұrttıq, bөten kіsіlerdі sırtqa şığarıp cіberіp,
өzderі qara kîіzge oranıp, kүrkіr basılğanşa tığılıp catadı, deydі
Rubruk.
Eşbіr caudan qaytpağan, acalğa qarsı şabatın Dala cұrtı tek nayzağay
oynağan kүn kүrkіrі, yağnî Kөktegі Tәñіrіnіñ kәrіnen ğana qorqadı eken.
Әlbette, өzіndіk dіnî nanımnıñ qanşalıq kүştі bolğandığınıñ kөrіnіsі.
Kөkke calğas qұdіret îelerі – ay men kүn cәne ot cәne cer-su.
Qұdaymen qatar olar kүnge, ayğa cәne otqa, sonday-aq, su men cerge
tabınadı cәne іşіp-cemge otırarda, kөbіne-kөp tañerteñ, olarğa dәm
arnaydı, dep atap kөrsetken Karpînî.
Caña aydıñ alğaşqı kүnі Kөkke tağzım etedі, degen Çcao Huñ.
Caña ay tuğanda mіndettі tүrde tağzım casaydı, deydі Syuy Tîn.
Olar ay degen – qұdіrettі han dep bіledі, sondıqtan tіzesіn bүgіp, ayğa tağzım
etedі; caña bіr іstі caña ay tuğanda, nemese ay tolğanda bastaytın әdetterі
bar, deydі Benedîkt Polon.
Әldebіr şaruağa kіrіserde aydıñ tolığına, nemese kemіsіne qaraydı; caña
aydıñ şîregі һәm tolğan aydıñ qorğalap, kemіgen kүnderі іstіñ bası men
ayağı үşіn qolaysız sanaladı, deydі Syuy Tîn.
Tatarlar caña ay tuğanda dulı mereke casaydı, deptі arhîepîskop Petr.
Olar aydıñ anası – kүn deydі, өytkenі ay өzіnіñ carığın kүnnen alıp
tұradı deydі. Sondıqtan, kүndі ayrıqşa qұrmetteydі, deptі Benedîkt Polon.
Olar kүnge tabınadı, dep kuәlandırğan armyan derekterі.
Şıqqan kүnge tağzım etedі, dіnі sol, deydі İbn әl-Asîr.
(Caña şıqqan kүnge tağzım casau – qazaq arasında keyіngі zamanğa deyіn
saqtalğan – İbn Ruzbîhan, XVİ ğasır. Al caña aymen sәlemdesіp, tağzım etu –
kүnі bүgіnde bar, men өzіm kezіnde әcem bergen tәrbîe boyınşa, әrbіr caña
aydı kөrgen sәtіmde eskіlіktі ata-baba dұğasın qaytalap: «Ay kөrdіm, – Aman
kөrdіm, – Bayağıday zaman kөrdіm, – Eskі ayda esіrke, – Caña ayda carılqa!»
– dep barıp tәcіm etem cәne osı rәsіmdі keyіngі nemerelerіme deyіn
үyrettіm...)
Olar qұdіrettі Kүn patşa – canıp tұrğan ot dep bіledі, sondıqtan da ottı
qұrmetteydі, ottıñ tazartpaytın nәrsesі coq dep esepteydі, degen Benedîkt
Polon.
Otqa qatıstı ırım, tîım cәne col-coralğılar turasında coğarıda
aytıldı. Otpen alastau – negіzgі rәsіmderdіñ bіrі bolğanın kөrdіk. Bұl arada
otpen, tүtіnmen tazartu – qazaq arasında kүnі bүgіnge deyіn saqtalıp
otırğanın ğana qaytalay eske salamız.
Tүz tұrğındarı qұpîya, tılsım kүş retіnde ata-babalardıñ aruağın
ayrıqşa qasterlegen.
Olar өlgen kіsіlerіnіñ beynesіn kîіzden casap, qımbat matalarmen kîіndіrіp
qoyadı cәne әrbіr arba-үyge bіreuіn, nemese ekeuіn salıp alıp cүredі, deptі
Rubruk.
Tatarlar sîqır үşіn kîіz quırşaq ұstaydı, deydі armyan şecіresі.
Ata-babanıñ tіrі aruağın keyіpteytіn mұnday pұt-quırşaq «ongon» (oñğұn)
atanğan. Batıs derekterі «îdol» dep cazadı.
Adamğa ұqsatıp, kîіzden casalğan pұt-quırşaqtarı bar. Bұların otarlı
maldıñ qamqorı, onıñ tөlіnіñ өrkenі men amandığı cәne sүtіnіñ
moldığına kepіl dep tanıp, tұratın үylerіnіñ ekі caq bosağasına ornatıp
qoyadı. Endі bіr pұt-quırşaqtar cіbek-torğınnan casaladı һәm ayrıqşa
qasterlі. Sәulettі arba-үylerіnіñ esіgіnіñ aldına, kіreberіske qoyadı, deydі
Karpînî.
Moaldar bұl pұt-beynelerdі meylіnşe qadіrleydі cәne soğan tabınadı,
degen Rubruk.
İmperator (Kүyіk qağan, – M.M.) Ordasınıñ aldına da pұt qoyılıptı, oğan
erekşe qұrmet kөrsetіlіp, ataulı sıy-sîyapat, tartu-taralğı casaladı eken,
deydі bұl cağdaydı kөzіmen kөrgen Karpînî.
Pұt qalıptaudıñ өzіndіk rәsіmі bolğan.
Bұl pұt-quırşaqtarın («îdol») casarda auıldağı qartañ әyelder tүgel
cînaladı da, ayrıqşa іcdağatpen іske kіrіsedі. Qұrap, tіgіp bolğan soñ
[qұrbanğa] qoy soyadı, onıñ etіn cep, sүyegіn otqa cağadı, deydі Karpînî.
Tөtenşe cağdaylar kezіnde de caña pұt іsteu qacet eken.
Karpînî aytadı: әldebіr cas adam qattı auıra qalğan cağdayda әlgіndey
rәsіmmen cañadan pұt casaydı da, onı sırqattıñ tөsegіnіñ basına baylap
qoyadı, deydі. Yağnî, aruaq şaqıru, odan medet tіleu.
Әlgі aytılğan pұt-quırşaqtardıñ aldına әmanda aq qoyıladı. Іşіp-cemege
otırğan kezderіnde eñ әuelі osı pұtqa şөkіmdep sıbağa tartadı. Әrbіr
rette, soyılğan mal men alğan añnıñ şîkі cүregіn tabaqqa salıp, үydegі
pұttıñ aldına qoyadı da, onı өzderі erteñіne ğana pіsіrіp ceydі, degen
Karpînî.
Tağı bіr sөzі: kөsemder, mıñbasılar, cүzbasılar өz kүrenderіnde mіndettі
tүrde serke ұstaydı, deptі. (Sіrә, qacettі sәtіnde oñğұnğa qұrbanğa şalu
үşіn, – M.M.).
Ata-baba aruağın kөrnekі pұt arqılı qasterleu tүz tұrğındarınıñ tіrşіlіk
saltında ұzaq zaman, mұsılman dіnі bіrcola ornıqqanğa deyіn saqtalıp
tұrğanın kөremіz.
1436–1452 cıldar aralığında qanşama uaqıt, on altı cıl boyı AzauTanada tұrğan, dalalıq tүrіk nәsіlіnіñ dәstүr-saltın cete tanıp, tіlіn erkіn
îgergen venetsîyalıq İosafat Barbaro mınanday kuәlіk qaldırıptı:
Tatarlardıñ arasında magomed dіnі әdepkі qұbılısqa aynaluı – şamamen
bұdan cүz on cıl bұrnada. Ras, oğan deyіn de azdağan cұrt mұsılman boldı,
al calpı alğanda, әrkіm өzіne ұnağan nanım-senіmdі erkіn ұstandı.
Sondıqtan olardıñ arasında ağaş, nemese kîіz, şүperek mүsіnge tabınıp,
onısın өzderіmen bіrge arbağa salıp alıp cүretіnder de boldı. Mұsılman
dіnіne kүştep engіzu Edіgenіñ zamanında cүzege astı, deydі.
Barbaronıñ tağı bіr tұsta aytqanı:
Mәcusî bolıp qalğan tatarlar arbada өzderіmen bіrge alıp cүretіn
mүsіnderіne tabınadı; sonımen qatar, әr kүnі ertemen үyden şıqqanda
alğaşqı kezdesken әldenendey canuarğa tağzım casaytın da ğadetterі bar,
deydі.
Өtken ata-baba aruağın keyіptegen pұt-mүsіnderge tabınu Barbarodan tağı
bіr cүz cıl өtken zamanda, Şığıs Dәştіdegі qazaq arasınan kөrіnіs beredі.
Bұl cağdaydı Şәybanî hannıñ 1510 cılı qısta, qazaq dalasına casağan
eñ coyqın corığınıñ tolıq tarîhın tañbağa tүsіrgen İbn Ruzbîhan
kuәlandırıptı.
Ruzbîhan: «Erlіgіmen әlemge әygіlі qazaq cұrtı – Şıñğıs han ұlısına
catadı», – dey kele, Horasan men Mәurennahrdıñ dіnî ğұlamaları
Şәybanî hannıñ caña corığın – kәpіrlerge qarsı ğazauat dep tanığanın
aytadı. Өytkenі, qazaqtardıñ îslamnan tıs mәcusî ekenі naqtı
dәleldengen kөrіnedі. Bұlar pұtqa tabınadı, deydі. Sondıqtan, qazaqtardı
qırıp-coyu, qұldıqqa әketu – kүnә emes, tek qana sauap cәne әrbіr taza
mұsılmannıñ qasîettі parızı delіngen resmî pәtua – fetvada.
Anığın bіletіn abzal adamdardıñ aytuınşa, qazaqtardıñ arasında
mәcusîlіk әdet-ğұrıptar keñіnen saqtalıp otır, dep cazadı bұdan әrі
Ruzbîhan. Mәselen, olarda pұt beyneler bar. Allağa qұlşılıq, haq namaz
ornına osı pұtqa tağzım casap, qұldıq ұratın kөrіnedі, deptі.
Aruaqtı kүrnekі pұt (quırşaq-mүsіnşe) – oñğұn keypіnde qasterleu bұdan
soñğı qanşama zamanğa calğasqanın bіrşama naqtı ayta alamız. Qazaq
Ordası әkіmşіlіk qana emes, mәdenî, dіnî ortalıq ta bolğan Tүrkstandı,
halqı îslam colındağı, bazarı dulı Saurandı, Oñtүstіk өñіrdegі tağı
qanşama kenttі bіrcola baurağan Tәuekel han–Esіm han zamanı – XVİİ
ğasırdıñ bası tұrıptı, keyіngі Abılay han dәuіrі, XVİİİ ğasırğa ұlastı.
Ecelgі rәsіmnіñ eñ soñğı dәyegі – A.Levşîn, A.Haruzîn eñbekterіnde kөrіnіs
tapqan. Bұl – kүnі keşegі XİX ğasır. Qazaqtar qaytıs bolğan kіsіnі beyneleytіn
үlken pұt quırşaq casap, oğan marqұmnıñ tіrşіlіktegі tәuіr kîіmderіn kîgіzіp
qoyıp, өlіmnіñ cıl uaqıtı tolğanğa deyіn kүn sayın azanda cәne keşqұrım
cılap-sıqtap, coqtau aytadı eken. Mұnday dәstүr Orta cүzdіñ keybіr
bөlіkterіnde kөbіrek saqtalğan dep kuәlandıradı A.Levşîn. Bұl zamanda
qazaq өzіn qaltqısız mұsılman sanağan. Өlіgіn aq cuıp, arulap, canaza
şığarıp, qұran oqıp attandıradı, degen A.Levşîn. Osığan calğas cağday
әlgіndey.
Mұsılmanşılıqqa den qoyğannan soñğı zamanda bіr qұday – Tәñіrі esіmі
cañaşa sıpat aladı. Xİ ğasır, Mahmұd Qaşğarî «Sөzdіgіnіñ» өzіnde «Tәñіrі»
– «Alla» atauınıñ sînonîmі ğana emes, Caratqan îenіñ eñ negіzgі esіmі
retіnde qoldanısqa tүskenіn kөremіz. Keyіnde mұsılman dіnіne bіrcola
kөşken Şıñğıs han cұrtınıñ, onıñ іşіnde bүgіngі qazaqtıñ ұğımı da osı
orayda.
Endі Eke Ұlıs, odan іlkі cәne calğas zamandardağı әrqîlı şet dіnder
turasında bіrer sөz.
On ұyğır әuletіnen şıqqan qağandardıñ Dala cұrtına manîhey dіnіn
kүştep tañbaq әreketі – aqır tүbіnde ұlıstıñ bіrcola ıdırauına sebep
bolğanı, al cetekşі taypa – ұyğırlardıñ qırğınğa ұşırap, bіrcola derlіk
coyılğanı, keyіnge tek atau-esіmі ğana qalğanı turasında ayttıq. Odan da
bұrınğı, Edіl boyındağı qұdіrettі Hazar qağanatınıñ kүyreuі de payımı
şolaq, aqılı kemіs, eñ soñğı qağannıñ negіzіnen kөşpendі, cauınger
cұrttıñ tұrmıs-kebі, dәstүr-saltımen mүlde үylespeytіn îudey dіnіn
qabıldauı cәne onı calpı cұrtqa kүştep taratu әreketі nәtîcesіnde
bolğan apat edі. Al Ұlı Dalada, Şıñğıs hannan bұrınğı zamanda hrîstîan
dіnіnіñ nestorîan tarîqatı boy kөrsete bastağanı belgіlі. Osı orayda,
ecelgі Tүrіk qauımınıñ cat cұrttıq әrqîlı dіnderge col beru sebebі nede
degen saual tuındasa kerek.
Caratuşı Kөk, odan soñğı kîe men îelerge negіzdelgen tәñіrі dіnі –
kөşpendі cұrttıñ өzіndіk tіrşіlіk kebі, tұrmıs-cağdayı negіzіnde tuındağan
ұğım-nanımdarınıñ cînaqtı kөrіnіsі bolatın. Ұlttıq, ұlıstıq îdeologîya
emes, halıqtıq col-cora men ğұrıp. Cazba negіzdegі berіk nîzamı, soğan
say өzіndіk ğîbadatı men mіndettі cosıq, rәsіmі qalıpqa tүspegen. Tәñіrі
әrbіr kіsіnіñ cүregіnde cәne sanasında ğana tұrğan. Al memleket retіnde
ұyısqan quattı qұrılımğa bұdan gөrі belsendіrek, әrі kөrnekі qұday үyі –
resmî ğîbadathana arqılı ұtımdı үgіt, pәrmendі nasîhat taratatın, eldі
ortalıqtandıratın, bіr үlgіge bağıttaytın basqa bіr dіn keregіrek bolıp
şığadı. X ğasırda kereylerdіñ, oğan calğas nayman, oñğıt cәne basqa da
belgіlі, belgіsіz, cekelegen ru-taypalardıñ hrîstîan dіnіne әuestenuіnіñ
negіzgі sebebі osında catır. Әytkenmen, atap aytayıq, әuestіk – sol sırttay
әuestіk qalpında ğana qalğanın kөremіz. Caña bіr dіn – nestorîan tarîqatın
qabıldau – tek sөz cүzіnde, onda da bîleuşі tap şeñberіnde ğana bolıptı.
Sonıñ өzі үstіrt әrі bayansız.
Keyіngі cәne bүgіngі Batıs zertteuşіlerі, onıñ іşіnde әsіrese orıs ğılımı
tүz tұrğındarınıñ hrîstîan dіnіn ұstanuına ayrıqşa mәn, mañız beredі.
Ұlı Dala men qalğan әlemnіñ arasındağı qayşılıqtıñ negіzgі bіr sebebі
dіnge tіrelіp tұrğanday. Mәselen, oysız tasırlıqtan aulaq cәne өrіsі keñ
Lev Gumîlev Şıñğıs hannıñ cәne onıñ mұragerlerіnіñ Orta cәne Alğı
Azîyanı caulau soğıstarın «Sarı krest corığı» dep atağan. Onda Әmіr
Temіrdіñ İrannan Altın Ordağa deyіngі, Tүrkîyadan Үndіstanğa deyіngі – Batıs
pen Şığıstağı bүkіl mұsılman әlemіn qırğınğa ұşıratıp, ayausız
oyrandağan qanıpezer corıqtarın qanday dіnge teluіmіz kerek? Europa
hrîstîandarınıñ cүz cıldıq, otız cıldıq, cetі cıldıq, şıntuaytına
kelgende, ğasırdan ğasırğa өtіp, eşqaşan tolastamağan өzara soğıstarın ne
deymіz? Qîsınsız dolbar.
Europanıñ mұsılman әlemіne qarsı krest corıqtarı bastalğanda, өzderі
әuelde bayıptağanday, «saratsînderdі» bіrden capırıp kete almağan, uaqıt
oza kele qaytadan tıqsırıla bastağan hrîstîan cұrtı endі beymәlіm ğana
emes, mүlde cұmbaq Arğı Şığıstan әldenendey ğacayıp, tөtenşe kөmek
kүtken. Oğan әuelgі sebep, qozğauşı kүş – qara-qıtay Elүy Daşı bolıptı.
Qaşqın hanzada kerey, nayman cәne basqa da dalalıq ru-taypalardan
qұralğan az ğana әskermen Cetіsudı alıp, odan soñ qarlұqtarmen qatarın
molıqtırıp, Sîrîya, Palestîna tarabında krestşіlerdіñ өzіn ıqtırğan
ataqtı Sәncar sұltandı talqandağanda, bұl mұsılmandardı qîratqan –
Şığıstağı beymәlіm hrîstîandardıñ İoann esіmdі patşası eken degen
laqap taraydı. Keyіnіrek, Orta Azîyağa Şıñğıs han kelіp kіrgende bayağı
laqap şındıqqa aynalğanday kөrіnedі. Esіmі de, cөn-cosığı da kүñgіrt
Şıñğıs han – bayağı presvîter İoannıñ tіkeley ұrpağı Davîd patşa bolıp
şığadı.
Tatarlar – hrîstîan eken, mұsılman ataulını cazalau үşіn attanıptı,
corıq şіrkeulerі bar, sîqırlı, ğacayıp kresterі bar, sondıqtan da kүştі,
quattı degen, cәne basqa da qîsınsız laqaptar keñіnen taradı, dep cazğan
ataqtı armyan tarîhşısı Kîrakos Gandzaketsî. Tіptі, kөp ұzamay Cebe men
Sүbіtay Qapqazğa kelіp kіrgende, olardıñ aldınan krest alıp, hrîstîan
әulîelerіnіñ suretterі beynelengen tu kөterіp şıqqan cağdaylar da
ұşırastı, deydі.
Kөp ұzamay bүkіl Şığıs cәne Ortalıq Europa oyran-topır, şat-şәlekey
bolğanda esіnen ayrıla үreyі ұşqan hrîstîan әlemі, endі, qauіp-qater kerі
serpіlgen kezde, qaytadan dіndes tuıstarınıñ cayın bіluge talap etedі.
Katolîk Papa men Frantsuz korolі tarabınan Şıñğıs han ұlısına attanğan
frantsîsk cәne domînîk monahtarınıñ negіzgі bіr maqsatı – belgіsіz cұrttı,
onıñ cay-capsarı men qauіp-qaterіn añdau ğana emes, dіn-qarındas, caña
odaqtas іzdeu talabı bolatın. Үmіt aqtalmaydı. Tatar patşalığındağı
hrîstîan qauımı turasındağı alıp-qaştı aqpar – bos laqap bolıp
şığadı. Soğan qaramastan, kүnі bүgіnge deyіn tarîhî cәne kөpşіlіk
әdebîette «dalalıq hrîstîan qauımı» turasındağı daqpırt talassız
şındıq retіnde әceptәuіr orın alıp otır. Endі osı oraydağı eskіlіktі,
naqtı, aqîqat derekterdіñ keybіrіn keltіre keteyіk.
Arıdağı mağlұmat – Şıñğıs hannan әldeqayda bұrınğı zamanda kereyler
men naymandar hrîstîan dіnіnіñ nestorîan tarmağın qabıldaptı degen
derek. Ayttıq, Kerey handığı men Nayman handığınıñ belgіlі bіr auır
zaman – Qîdan, Şүrcen өktemdіgіne qarsı kүres kezeñіnde basqınşıdan
іrgesіn bіrcola aulaq salu cәne tıñ tınıs, kөmekşі kүş іzdestіru
maqsatında nestorîan dіnіne beyіl bergenі ras, bіraq cat dіndі moyındau
bîleuşі top şeñberіnen ұzamağan, onıñ өzі şarttı tүrde ğana ekenіn
kөremіz.
Korol İoann turasındağı dabıra – qұr laqap, men onıñ bîlіgіnde bolğan
(bolıptı-mıs) nayman cerі arqılı өttіm, bіrdі-ekіlі nestorîandar ğana
ұşırastı, dep cazğan Rubruk.
Bұl İoannıñ bauırı, Oñ degen hannıñ cұrtı kerey men merkіt nestorîan
dіnіne catadı eken, al hannıñ өzі pұtqa tabınğan, cın-perі şaqıratın
pұtşı abızdar ұstağan, deydі odan soñ.
Bұl arada kerіsіnşe, hrîstîan – han da, «pұtqa tabınatın», yağnî ata-baba
dіnіn saqtap qalğan – calpı cұrt, nemese hannıñ өzі de eskіlіkten bіrcola
qol үzіp ketpegen.
Ұlı Dala şegіnde ekі ğasır bұrın өrken cayğan hrîstîan dіnі Şıñğıs han
zamanında mүlde ornığıp, bіrcola kүş salsa kerek qoy. Al şın mәnіsіnde
bәrі de basqaşa bolıp şığadı.
Үlken kөldі (Alakөl, – M.M.) tүstіk-şığıstan etektep, өkpek añğardan
(Coñğar qaqpası, – M.M.) өtkennen soñ, әulîe Petr kүnіnіñ qarsañında
nayman cerіne keldіk, dep cazadı Karpînî cәne bұl naymandardıñ «dіnsіz
mәcusî» ekendіgіn atap kөrsetken. Mұnda Petr cәne Pavel әulîelerdіñ
kүnіnde qalıñ qar caudı, ayrıqşa suıq boldı, deptі. Hrîstîan әulîelerіn
eske alıp, arnayı kүnіn atap catqan eşkіmdі kөrmegen. Bұl eldіñ cerіmen
bіrneşe kүn cүrdіk, deydі. Әldenendey dіn-qarındastıq elesіn añdamağan.
Arnayı elşіlіk basşısı retіnde Qaraqorımda, Kүyіk qağannıñ dәrgeyіnde
bolıp qaytqan Kîlîkîya-Armyan patşalığınıñ gundstablі (bas qolbası, bas
uәzіr) Smbat Sparapet өzіnіñ nağaşı ağası, Kîpr korolі Genrî Luzînyanğa
col-cөnekey, Samarqannan cazğan hatında bılay deptі:
Sіzge mağlұm bolğay, marhamattı Әulîe (yağnî papa, – M.M.) ұlı hannıñ
hrîstîan ekenіn, nemese emesіn anıqtau maqsatında, һәm onıñ hrîstîan
elderіne әsker cauıp, halqın qırğınğa ұşıratu sebebіn bіlmek үşіn
arnayı elşі cіberdі. Bұl saualğa oray han-patşa: caratqan qұday onıñ atababalarına cәne өzіne әlemdegі barlıq bұzıq cәne zұlım halıqtardı
qırıp-coyu turasında carlıq bergen, deptі. Al hannıñ өzі hrîstîan ba,
әlde coq pa dep sұrağanda, menіñ kіm ekenіm qұdayğa anıq, al eger papanıñ
өzі naqtı bіlgіsі kelse, osı elge kelsіn, kөzіmen kөrsіn, tatar cұrtındağı
cağday qanday ekenіn, degen kөrіnedі...
Kүyіk qağan papa İnnokentîy İV ge arnayı coldauında asa qatqıl aytadı:
«Sen өzіñnіñ hattarıñda bіzdіñ şoqınıp, hrîstîan boluımız qacetі
turasında cazıpsıñ. Qısqasın aytayıq, bіz tүsіnbedіk, qalay, qaytіp?
Sender, Batıs cұrtı, dүnîede tek өzderіñ, hrîstîandar ğana bar dep
sanaysıñdar, al basqalardı cek kөresіñder. Qұdaydıñ raqımı kіmge
tүsetіnіn qaydan ğana bіle qoydıñdar? Al bіz Tәñіrіnі (tүpnұsqa tәrcіmada
«Qұday», – M.M.) qasterlep, cәne sol Tәñіrіnіñ kүşіmen (bұl – tұraqtı
tіrkes, – M.M.) Batıs pen Şığıstıñ barlıq cerіn oyran qıldıq...» – deydі.
Soğan qaramastan, Batısta Dala cұrtınıñ hrîstîandığı turasındağı
cağımdı qaueset toqtamaydı.
Ұlı qağan Kүyіk cәne onıñ ğұzırındağı tağı qanşama ұlıq kіsіler
hrîstîan-katolîk dіnі qabıldaptı-mıs degen daqpırt cөnіmen, dіnqarındastıq cәne dîplomatîyalıq tığız baylanıs ornatu maqsatında
Frantsîya korolі Lyudovîk İX tarabınan Qaraqorımğa arnayı cіberіlgen,
domînîk ordenіnіñ monağı Loncyumo bastağan elşіlіk mүlde basqaşa
cağdayğa tap boladı. Loncyumo іlkіde ğana dүnîe salğan Kүyіk qağannıñ
cesіr qatını, aralıq kezeñde Eke Ұlıstıñ bîlіgіn ұstap otırğan OğұlQaymıştıñ Ordasınan bіrde-bіr nağız hrîstîandı ұşırata almaptı,
ondağı calpı cұrt cer tүbіnen өksіp cetken hrîstîandardı mүlde cat
sanaydı, tіptі, hrîstîan elşіlіgіn іş tartıp, olardıñ kүndelіktі tіrşіlіkqamın oylağan eşkіm bolmaptı.
Hrîstîandarğa qұrmet kөrsetken sebeptі, Mөñke han, Kүyіk handar hrîstîan
degen sөz taradı. Şın mәnіsіnde, bұlar hrîstîan emes, dep cazadı Rubruk.
Şet cұrttıq elşіler men cîhankezderge, barlıq taraptağı dіn ataulığa
qұrmet – memlekettіk sayasattıñ bіr tarmağı, calpığa ortaq sıpat bolatın.
Mөñke han ataulı mereke kүnderіnde nestorîan-hrîstîandarına da,
saratsînderge de, pұtqa tabınuşılarğa (buddîsterge) de tîesіlі qұrmet
bіldіredі, dep cazadı өzі kөrgen cağday turalı Rubruk.
Eñ bіr kөp tarağan cәne tarîhî әdebîette ornıqqan dәyek – Batu hannıñ
үlken ұlı Sartaqqa qatıstı.
Sartaqtıñ hrîstîan dіnіn qabıldauı turalı mağlұmat mұsılman
tauarîhtarında da ұşırasadı. Alayda, qolda bar basqa da derektermen
salğastıra qarasaq, Sartaqtıñ dіnî ұstanımına qatıstı terіs sөz – taq
talası, mұsılman Berke tarabınan tuındağanın añğaramız.
Hrîstîan eken dep, qanşama үmіt artqan Sartaq katolîk elşіlerіne
aytarlıqtay ıqılas tanıtpaydı, dіnî senіm turasında әuestіk bіldіrmeydі,
tek әdepkі, şet cұrttıq elşіler retіnde әkesі Batu hannıñ aldınan өtuge
bağıttaydı.
Sartaq nağız hrîstîan eken degen ұğımmen kelgen Karpînîge onıñ caqın
tөñіregіndegі ұlıqtar: bіzdіñ әmіrşіmіzdі hrîstîan dep aytpañdar, ol
hrîstîan emes, moal (moğұl, – M.M.) deptі.
Alayda, Altın Ordanıñ taq mұragerі-hrîstîan turasındağı aldamşı үmіt
үzіlmegen. Karpînîden soñğı Rubruk ta әuelde kүmәnda qaladı. Sartaq
Hrîstosqa sene me, senbey me – naqtı ayta almaymın, menіñ bayqauımşa,
ol kөbіne-kөp hrîstîandardı keleke qılatın sîyaqtı, deydі.
Әytkenmen, aqır tүbіnde anığın añdağan. Şındığında, Sartaq hrîstîan
emes, dep tүyіp aytadı.
Bіzdіñ korol hrîstîan eken dep, Sartaqqa hat coldağan edі, eger hrîstîan
emesіn bіlse, onımen eşqanday qatınas bolmaytın edі, deptі keyіnіrek,
Mөñke qağanmen aradağı keñesіnde.
Sol zamanda tek Sartaq qana emes, hrîstîan atalatın basqa da үlken
tұlğalar bar. Mәselen, Şıñğıs hannıñ eñ senіmdі qosşılarınıñ bіrі, odan
soñ Өketay, Kүyіk qağandar zamanında memlekettіk hatşı (esebі, bas uәzіr)
qızmetіn atqarğan kerey Şıñqay nestorîan dіnіn ұstanğan desedі. Karpînî
Şıñqaymen әldeneşe mәrte kezdesken, Kүyіk qağannıñ ğұzırına bararda
arnayı qabıldauında bolğan, bіraq Şıñqaydıñ hrîstîan ekendіgі cөnіnde
eşqanday mağlұmat qaldırmağan. (Әytkenmen, basqa da derekter negіzіnde
Şıñqaydıñ hrîstîan dіnіne beyіl bergenі añdaladı.) Al Rubruk Mөñke
qağan tұsındağı memlekettіk hatşı Bұlğaydıñ nestorîan ekenіn naqtı
aytqan.
Keyіngі Bұlğay ğana emes, Kүyіk qağan tұsında Alğı Azîyadağı moğұl әskerіnіñ
bas qolbasşısı Elşіgedey-noyan nestorîan atanadı cәne onıñ frantsuz
korolіne arnayı cіbergen ekі elşіsі de, Davîd cәne Mark esіmdі
nestorîandar boldı degen mağlұmat bar. (Calğas derekte bұlar tek senіmge
cetu үşіn ğana hrîstîan atanğan dep aytıladı.)
Basqa da mısaldar ұşırasadı. Alayda bar kіltîpan – bұlar qanşalıq
dәrecede hrîstîan boldı degen saualğa tіreledі.
Taqau Şığıs elderіnde on bes-cîırma cıl tұrğan, hrîstîan dіnіn uağızdap,
cұrt aralağan, onıñ іşіnde Qұlağu ұlısı cәne іrgeles, bodan aymaqtardı
da caqsı bіlgen Rîkoldo de Monte-Kroçe nestorîandar turalı arnap
cazadı, bіraq tatarlar arasında bұl dіnnіñ үmbetterі bar dep aytpağan.
Şetten kelgen nestorîandar şındıqtıñ өñіn aynaldırıp cіberedі.
Bolmaşını on ese өsіrіp aytadı, degen Rubruk.
Tatarlar anıq şoqınğan cağdaydıñ өzіnde bұl – tek sırtqı kөrіnіs cәne
tek cın-perіden saqtanu şarası ğana bolğan, deydі ataqtı nemіs
oqımıstısı Rîhard Hennîg (1874–1951), ortağasırlıq cazbalar, onıñ
іşіnde Rubruk derekterіn talday otırıp.
Mөñke qağannıñ bîіk mәrtebelі tөrt qatınınıñ үşeuі hrîstîan sanaladı
eken. Betpe-bet kөrіske kelgende, bұlardıñ hrîstîan dіnі turasındağı
mağlұmatı şamalı, al tүsіnіkterі mүlde derlіk coq ekenі kөrіnedі. Al ekіnşі,
«dіnsіz» qatın, qattı sırqattanğan kezіnde өzіn krestpen alqauğa rұqsat
casaydı. Hrîstîan sanalatın tөrtіnşі qatınnıñ өzі baqsı-balgerge senedі,
pұtqa («îdol») tabınadı, dep cazğan Rubruk.
Tek han sarayındağı mәrtebelі qatındar ğana emes, hrîstîan esebіndegі
calpı cұrttıñ cağdayı osınday eken.
Ondağı nestorîan monahtarı eşteñe bіlmeydі, dep atap kөrsetedі Rubruk.
Өzderіnşe ğîbadat casaydı, qasîettі kіtaptarı sîrîya tіlіnde cәne
әdepkіdey dұğa oqıp әn aytqanda, mәtіn mağnasınan eşqanday habarı coq;
onıñ үstіne, bұlar әbden bұzılğan qauım, basqa da tatarlar sîyaqtı kөp әyel
aladı, tіlemsek, maskүnem, kүndelіktі tұrmısta dіn qağîdalarınan aulaq,
olarğa qarağanda moaldar men toyındardıñ (budda sopıları, – M.M.)
tіrşіlіgі әldeqayda beykүnә, deydі.
Han sarayınıñ tөñіregі, Qaraqorım cәne basqa da taraptağı әrqîlı dіn
өkіlderі, tіptі, nestorîandardıñ өzіnіñ kөpşіlіgі – kelgіnşі cұrt, împerîya
іrgelengennen soñ әrtүrlі cağdaymen toğısqan qauım ekendіgі kөrіnedі.
Kelgіnşі nestorîandar men saratsînder cәne pұtqa tabınuşılar
(buddîster) barlıq qalalarda bar, degen Rubruk.
Sonımen qatar, astana baytaqta orıs, armyan tektі pravoslav hrîstîandar da
өzderіnіñ şіrkeuіn aşıp, dіnî nasîhatın cүrgіze bastaptı. Şıñğıs han
zamanında cәne oğan calğas kezeñde împerîyanıñ negіzgі sayasî
tұrğılarınıñ bіrі – dіnî tөzіmdіlіk, өcdan erkіndіgі bolğanı belgіlі.
Olar eşkіmdі de өz dіnіn tastauğa mәcbүrlemeydі, degen Benedîkt Polon.
Әrtүrlі kәsіp şeberlerі retіnde tұtqın bolıp kelіp, Qaraqorım cәne basqa
da arnayı ortalıqtarda tұratın orıs, macar, nemіs, alan, gruzîn, armyan
tektі hrîstîandar өz dіnderіn erkіn ұstanadı.
Qұday qoldıñ sausaqtarın әrtүrlі etіp caratqanı sîyaqtı, adamdarğa da
әrqîlı col-cora bergen. Bіraq sender, hrîstîandar, qұday tүsіrgen
carlıqtıñ rәsіm-mәnіsіn saqtay almay otırsıñdar, deydі Mөñke qağan
Rubrukqa.
Qaraqorımda әrtүrlі halıqtardıñ on ekі ğîbadathanası bar eken. Onıñ
ekeuі – mұsılman meşіtі, bіreuі – hrîstîan şіrkeuі bolğan. Pasha meyramı
kezіnde osı şіrkeuge hrîstîandar kөp cînaldı: vengrler, alandar, orıstar,
gүrcі men armyandar – kөpşіlіgі Batıs corıqtarı kezіnde tұtqın bolıp
kelgender eken, deydі Rubruk.
Rubruk elşіlіgі kezіnde Qaraqorımda, Mөñke qağannıñ qalauımen hrîstîan,
mұsılman cәne budda dіnіnіñ bіlgіrlerі arasında kіmnіñ dіnі aqîqat cәne
artıq degen tұrğıda arnayı pіkіrtalas өtkіzіledі. Әlbette, eşqanday
nәtîcesіz. Ұlı qağan eşkіmdі qoldamaydı һәm eşkіmdі de terіstemeydі.
Tabîğî cağday.
Qұbılay qağan aytıptı:
Әlemdegі halıqtar tөrt qұdіrettі qasterleydі cәne solarğa sıyınadı.
Hrîstîandar – bіzdіñ qұdayımız İîsus Hrîstos deydі, mұsılmandar –
[payğambarımız] Mұhamed deydі, îudeyler – Moîseyge, pұtqa tabınuşılar
– Sagom-bұrqanğa (Şakyamunî) bas ұradı. Men osı tөrteuіn de qұrmet tұtam,
tөrteuіnen bіrdey medet sұraymın. Qaysısı Kөktegі eñ mıqtısı bolsa,
sonısı menі qoldauğa tîіs, deydі (Marko Polo).
Bұl – Şıñğıs hannıñ өsîetі bolatın. Dіn ataulını alalamau, bәrіn teñ
ұstau – împerîyalıq үlken sayasattıñ bіr tarmağı. Al Şıñğıs hannıñ өzі,
tөrt ұl cәne taqau nemerelerі tүgeldey ata-baba dіnіn, ecelgі rәsіm, colcoranı berіk saqtağanın kөremіz. Tek han әuletі men bîleuşі tap qana emes,
barlıq qara cұrt ata-babanıñ bayırğı nanımı – Tәñіrі dіnіnіñ auqımında
boldı.
Zamanınan ozğan aqılman oyşıl Rodcer Bekon (1220–1292) әlemde eñ іrі
halıqtardı qamtîtın, negіzgі altı dіnî ұğım bar dep bіlgen. Derbes dіnge îe
bolıp otırğan bұl ataulı qauım: saratsînder (yağnî mұsılman cұrtı, –
M.M.), tatarlar, mәcusîler, pұtqa tabınuşılar (buddîster), îudeyler cәne
hrîstîandar. Aqîqat dіn tұrğısınan alğanda, bіr Qұdaydı moyındaytın
tatarlar – mәcusîler men buddîsterden coğarı, alayda îudeylerden bіr
satı tөmen, deptі. Eñ bîіkte, әrîne, hrîstîan cұrtı.
R.Bekon bayıptağanday, qaytkende de өz dіnі bar, өzіndіk col-corası berіk
tүrіk-tatar cұrtı ata-baba rәsіmіnde qaladı. Kөşpendі halıqtardıñ
tіrşіlіk-tınısına үylespeytіn hrîstîan dіnіnіñ bұl tarapta tabısqa cetuі
mүmkіn emes-tі.
Cartı ğұmırın «dіnsіz mәcusîler» arasında hrîstîan dіnіn uağızdauğa
arnağan Rîkoldo de Monte-Kroçenіñ kүyіnіp tұrıp aytqan bіr sөzі bar.
Tatardıñ calpı cұrtı añ sîyaqtı, deydі. Tabandap tұrıp aladı, eşqanday
nasîhat, үgіtke kөnbeydі. Olarğa aqı, pұl ğana kerek. «Eger hrîstîan dіnіn
qabıldasam, mağan ne beresіñ?» – dep sұraytının qaytersіñ. Al
saratsînder bұlarğa eşqanday şart, şekteu qoymaydı, keñşіlіk, erkіndіk
bergen. Sondıqtan tatarlar mұsılman dіnіn qabıldauğa beyіm, deydі mүlde
torığıp. Keyіnde baytaq împerîyanıñ qara ornı Tatan – moñğol tektі
taypalar enşіsіnde qalğan bүgіngі Halha men Barğucın-Toqım (Buryatîya) cәne
onımen şektes, halqı sîrek, şalğay tүrіk өlkelerі demesek, bүkіl tүrіk
qauımı mұsılman dіnіn qұp kөrgenі mәlіm, bіraq bұl – basqa taraptağı
әñgіme.
Tatarlar hrîstîandardı ұnatpaydı, olardı dөkіr, әrі aşkөz, cәne өlіgіn
sıylamaytın cұrt sanaydı, dep tүyіndeydі Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Hrîstîan uağızı Dala cұrtına mүlde cat ekendіgі bіrden añdalğan. Bұl
cağdaydı İnnokentîy İV papa men Lyudovîk İX korol әuelgі, Astselîn
elşіlіgі kezіnde ұğınsa kerek-tі.
Alğı Azîyada, corıq colında tұrğan Baycu-noyan papanıñ domînîk monağı
Astselîn bastağan elşіlerіne әuelde bіrşama sıpayı sөyleydі. «Sender,
hrîstîandar, papa – barlıq cұrttan artıq dep qalay aytasıñdar? Bіzdіñ han
Qұday (әrîne, Tәñіrі, – M.M.) bergen qұdіret pen dañq arqasında senіñ
papañnan da, kez kelgen basqa bіr kіsіñnen de өlşeusіz coğarı», – deydі.
Papa elşіlerі Baycu-noyannıñ aldında tağzım casaudan bas tartqan kezde
«baron», yağnî tatar bek-bahadұrlardıñ aytqan sөzі:
«Sender, hrîstîandar, ağaş pen tastan casalğan pұtqa (yağnî qұday beynesі
men krestke, – M.M.) tabınasıñdar. Endeşe, Tәñіrі tañdağan qağan өzіne
teñdes qұrmet kөrsetuge өkіlet bergen Baycu-noyanğa nege bas
ұrmaysıñdar?» – deydі.
Bұdan soñğı kelіssөzde, Astselîn dîplomatîyalıq tasırlıq kөrsetken şaqta,
Baycu-noyan qattı ketedі, oyındağısın aşıq aytadı:
«Sender bіz hrîstîan dіnіn qabıldap, өzderіñ sîyaqtı ît bolsın deysіñder.
Әlbette senderdіñ Papa – ît emes pe!? Cәne bүkіl hrîstîan ataulı da tүgel
ît emes pe!» – deptі aşuğa erіk berіp.
Bүkіl Batıs әlemіnde tіrі әulîe sanalatın papa ğana emes, cat cұrttıñ
bөten dіnі turasındağı senіmdі, cîrenіştі tүsіnіk osınday eken.
Tatarlar bүkіl hrîstîan qauımına өşpendі, tүgeldey qırıp bіtіruge
ıntızar, dep cazğan Vîntsent de Bove. Әytse de, qaterlі, almağayıp
cağdayda dіn-qarındas іzdegen Batıs cұrtı toqtay almadı dedіk. Tek
Rubruktıñ aqîqat әrі naqtı aqparınan soñ ğana papa men korol tatar
cұrtındağı hrîstîandarmen calğasu, cәne dіndі odan әrmen nasîhattau
talabınan bіrcola bas tartadı, tіptі Rubruktıñ іzіn basa, tobımen attanğan
caña mîssîonerlerdіñ өzі orta coldan kerі qaytıptı.
Rubruktan soñ sabınnıñ kөbіgі tarqap, europalıqtardıñ tatar
hrîstîandarı turasındağı tәttі үmіtі bіrcola kesіldі, dep cazğan R.Hennîg.
Өlіm cәne cerleu
Şıñğıs han zamanındağı dalalıq kөşpendі qauımnıñ өlіk kүtu, cerleu
rәsіmderі ecelgі tүrіk taypalarınıñ col-corasımen sәykes ekendіgіn
kөremіz. Әlbette, bağzıdağı ğұn, keyіnіrektegі tүrіk ğұrıptarı turalı
negіzіnen arheologîyalıq zertteuler arqılı belgіlі. Al bіz bayıptap otırğan
dәuіrge qatıstı cazba mağlұmat ta bіrşama. Ekі tarapta da cetіmsіzdіk
bolğandıqtan, tolıqtay ұqsastıq, naqpa-naq qaytalau turalı aytu qîın.
Keyіngіsі әuelgіsіn calğastıradı, tүptep kelgende, bіrіn bіrі tolıqtıradı
der edіk.
Aldımen, sonı bіr derekter.
Әldekіm qattı auıra qalsa, onıñ үyіnіñ іrgesіne ұzındığı toğız şıntaq,
sırtınan qara kîіzben oralğan qұrıq ornatadı. Sodan bastap, osı
belgіlengen aumaqqa bөten eşkіm kіrmeydі, deptі Bendîkt Polon.
Bіreu-mіreu өlesі bolıp auırsa, onıñ albarına nayza tіgіp, onı qara kîіzben
qaptap qoyadı cәne sol sәtten bastap, nauqastıñ үy-cayınıñ mañınan
eşkіm cүruge tîіs emes, deydі Karpînî.
Әldekіm qattı sırqattanıp catıp qalsa, үyіnіñ үstіne arnayı belgі qoyadı.
Tek qızmet kөrsetuşіler ğana kіrіp-şığadı. Eger belgіlі tөrelerdіñ bіrі
auırsa, ordanı aynala kүzet tұrğızıladı, eşkіm añdausız ayaq baspas үşіn,
deydі Rubruk. Kөldeneñ kіsіmen bіrge qaskүnem cın, nemese [qara]cel өtіp
ketpesіn degen qauіp kөrіnedі.
Acal sәtіnde nauqastıñ qasında eñ caqını ğana qaladı, өytkenі, өlіmge kuә
bolğan adam caña ay tuğanğa deyіn han ordası tұrıptı, kez kelgen bek,
şoncardıñ ordasına da kіre almaydı (Bendîkt Polon).
Әldendey үlken kіsіnіñ tәsіlіm sәtіn kөrgen adamdar cıl ayağına deyіn (cıl
uaqıtı tolğanşa? – M.M.) han ordasına kіrmeydі. Өlgen – kіşkentay bala
bolsa, bіr ayğa deyіn (Rubruk).
Kіsі өlgende qattı dauıstap cılaydı (Rubruk).
Qayğı, qaza үstіnde әyelder bұrımın tarqatıp, şaşın cayıp cіberіp, zar
şegetіn bolğan (“Qasterlі şecіre”).
Kіsі өlgen soñ, onıñ үyіne, tұrağına qatıstı zattardıñ bәrі de tazaru
rәsіmіnen өtuі kerek. Ekі ot cağıladı, ekі qaptalğa ekі sırıq ornatılıp,
olardıñ bası arqanmen calğanadı, arqanğa bіrneşe үzіk mata baylanadı.
Ekі qanatta ekі baqsı, zіkіr aytıp, su bүrkіp tұradı. Barlıq adam, barlıq zat
osı ekі ottıñ aralığınan өtuі kerek, degen Benedîkt Polon.
Cerlengen kіsі tөreler әuletіnen bolsa, onıñ molasınıñ basında bіr үy
qaladı. İgі caqsılar zîratınıñ mañında qarauıl, kүzetşіler catatın
qonaqcay boladı, deydі Rubruk.
Kіsіsі өlgen şañıraq bіr cılğa qanday da alım-salıqtan bosatıladı
(Rubruk).
Ataqtı tұlğalar өlgennen keyіn belgіlі bіr uaqıttarda arnayı as berіlіp
tұrğan, coqtau cır aytılğan («Qasterlі şecіre», Rәşîd-әd-Dîn).
Endі cerleu rәsіmі turalı.
Benedîkt Polon aytadı. Eger bay adam өlse, onda aydalağa, casırın
cerleydі. Otırğan үyіmen, astau tolı et, ayaq tolı qımızben. Sonımen
qosa, sadağı, qoramsaq tolı oğımen. Cүgendі, ertoqımdı atımen. Cәne
qұlındı bîemen bіrge. Osınıñ bәrі o dүnîelіk bolaşaq өmіr үşіn qacet
eken. Atına mіnedі, bîesіn sauıp іşedі, tağısın tağılar. Sonday-aq, altın,
kүmіs saladı, deydі.
Karpînî sөzі. Belgіlі şoncar өlse, onı өzderі qalağan cerі, îen dalağa
kөmedі. Ortağa otırğızıp, bүkіl үy-cayımen, aldına cayılğan cozı, et
tolı astau, şara tolı qımızımen. Sonımen qatar, qұlındı bîe, ertoqımcүgendі bәsіre atımen. O dүnîede erkіn tұratın үy-cayı, sauıp іşetіn bîesі,
mіnetіn kөlіgі boluı үşіn. Cәne mal-mүlkі өsіp-өnuі үşіn tağı bіr cılqını
basında soyıp, aruağı rîza boluı үşіn bar etіn cep, sүyegіn otqa cağadı,
deydі.
Olar өlgennen soñ, o dүnîede өmіr sүrіp, as іşіp, mal bağıp cүre beremіz
dep senedі, deydі Benedîkt Polon. (Ayta keteyіk, keyіngі qazaqtar da dәp
solay sanağan. Mұsılman dіnіn bіrcola moyındağanğa deyіn. Cәne sodan
soñ da, ұzaq uaqıt boyı. Mұnıñ tañbağa tүsken ayqın dәlelі – Şoqan cazıp
alğan «Өlі men tіrіnіñ dostığı» atalatın ğacayıp ertegі. Kerek deseñіz,
өtken kіsі aruaq emes, eles-sүlde emes, өzіnіñ sol, tіrşіlіktegі qalpında
carıqqa şığıp cүre aladı eken, tek kүndelіktі, belsendі өmіrden ğana
şettegen...)
Өlіktі cerleu ornı cәne bіrcola kөmer aldındağı rәsіm de bacaylap
sıpattalğan.
En daladan casırın tүrde, tөrt bұrıştı, şağın şұñqır qazıp, onı ekі
qaptalınan іştey keñeytedі. Al qalğan qabіrdі auıl mañınan, kөpke kөrsetіp
qazadı. Cәne soğan marqұmnıñ tіrşіlіkte basqadan artıq bağalağan qұlın
catqızıp, onıñ үstіne mәyіttі mіngestіrіp saladı, qabіrdі aşıq qaldıradı.
Eger әlgі qұl үş kүnnen soñ kөrden aman şıqsa, basına erkіndіk aladı һәm
osı әulettegі qұrmettі, bedeldі kіsіlerdіñ sanatına qosıladı. Bұdan soñ өlіk
keltіrіlgen şın qabіrdі tүn camıla kөmedі de, tañ atqanşa үstіnen cılqı
aydap, qoy aydap, bar topırağın tegіstep cіberedі, marqұmmen bіrge
salınğan qazınanı eşkіm taba almas үşіn, dep bacaylağan Benedîkt Polon.
Keyde tegіstelgen qabіr үstіne іlkіde oyılıp alınğan şөbіn qayta ornatadı,
degenі tağı bar.
Splît arhîdîakonı Foma Batıs Europada, corıq colında qaza tapqan
kіsіlerdі cerleu cağdayı turasında derek beredі. Aulaqqa, tasağa aparıp
kөmedі de, topırağın tegіstep, үstіnen at tұyağımen tapap, qabіrdіñ ornın
añdausız etіp tastaydı, deptі. Yağnî mәyіttі kөmіp cerleu cәne artında
nısan qaldırmau – calpığa ortaq, әdepkі rәsіm bolğan.
Rubruk kөrnektі tұlğalardıñ cerlengen orındarı belgіsіz qalatının
kuәlandıra otırıp, men mәyіtpen bіrge altın-kүmіs qazına qosa kөmіledі
dep ayta almaymın, degen eken.
Keybіr kіsіlerdі cerleudіñ өzgeşe tәsіlі bar, dep cazadı Karpînî. Dalağa,
kөz kөrmeske şığıp, saylanğan cerdegі şөp ataulını tamırımen qoparıp
alıp, betіn tazartadı da, үlken şұñqır qazadı, şұñqırdıñ bіr bүyіrіn
tereñіnen үñgіp, quıstaydı da, marqұmnıñ caqsı kөrgen qұlın tіrіdey
catqızadı, onıñ үstіne өlіktіñ өzіn qoyadı. Astıda ұzaq catqan qұl qînalıp,
talmausıray bastaydı, sol mezette onı suırıp alıp, tınıs beredі, osı
cağday үş mәrte qaytalanadı. Eger qұl aqır soñında aman qalsa, bostan
boladı cәne marqұmnıñ tuıstarınıñ arasında asa үlken qұrmetke cetіp,
bar cağdayı casaladı. Al өlіktіñ өzіn sol bүyіr quısqa (aqım, – M.M.)
coğarıda aytılğan barlıq mүkәmalımen bіrge kөmedі, sodan soñ, aldıñğı
şұñqır da topıraqpen bіteledі. Aqırı, qazılğan cerdіñ үstіne manağı,
tamırımen alınğan şөptі qayta ornatadı, basqa cerden ayırğısız
kөrіnіp, eşkіm taba almas үşіn, dep tәptіşteydі Karpînî.
Tağı da Karpînî aytadı. Bұlardıñ elіnde ekі tүrlі zîrat bar. Bіrі
patşaları, bekterі cәne barlıq şancarlarına arnalğan; onday ұlıq
kіsіlerі qayda өlse de, sүyegіn osında cetkіzіp cerleydі cәne qanşama
altın-kүmіstі qosa kөmedі. Ekіnşі zîrat – Vengrîyada өlgender үşіn, onda qaza
tapqandar kөp eken. Bұl zîrattardıñ şegіne arnayı qoyılğan
kүzetşіlerden bөten eşkіm de caqın cүrmeuge tîіs, eger әldekіm kele
qalsa, onı ұstap alıp, tırday şeşіndіrіp, өte qattı dүrege cığadı. Bіz
bіlmestіkpen Vengrîyada өlgenderdіñ zîratına kіrіp ketіppіz, qorıqşılar
әuelde bіzdі atıp tastamaq bolğan edі, alayda bіz ұlұğ papanıñ өkіlderі әrі
bұl eldіñ zañınıñ beyhabar bolğandıqtan, aman-esen kettіk, deydі.
Karpînîmen serіktes Benedîkt Polon da osı keptі qaytalaptı, tek keybіr
tұstarında az-maz өzgeşelіgі añdaladı. Bұlardıñ cerіnde ekі oray zîrat
bar degen. Bіrі – qaraşılar үşіn, ekіnşіsі – handar, tөreler, kөsemder men
ataqtılar үşіn. Mіne, osı zîratqa cat cұrtta өlgen belgіlі adamdarın, –
mәselen, Vengrîyada qaza tapqandar sîyaqtı, – arnayı cetkіzіp, cerleuge
ayrıqşa mәn beredі, deydі. Batıstağı tүrіk-qıpşaq tіlіn caqsı bіlgen,
sondıqtan da Şığıstağı tүrіk-tatar qauımımen de tіkeley, erkіn sөylesken
Benedîkt Polonnıñ derekterі naqtıraq. Ataulı ekі zîrattıñ bіrі calpı
cұrt – qara halıqqa arnalğan. Ekіnşіsі – anığın aytayıq, han әuletіnen
tısqarı bîleuşі tapqa tîesіlі.
Karpînî men Rubruk, tіptі, tіlі bar Benedîkt Polonnıñ өzіne belgіsіz qalğan
cağday – үşіnşі, eñ coğarğı dәrecelі zîrat tağı bolğan, – bүgіnde әdepkі
atına deyіn ұmıtılğan qasîettі Bұrhan-Qaldұn tauındağı, Şıñğıs han men
onıñ әuletі ğana tınıs tapqan qasterlі Eke-Qorıq. Taudı alıstan qorşalay,
tұtas әsker casağı kүzetіptі. Şığıstağı Qұbılay împerîyası – Qıtaydı
bîlegen Yuan әuletі qұlağanğa deyіn, bәlkіm, odan soñ da bіraz zaman...
Benedîkt Polon eskertkendey, Batu hannıñ Batıs corığında qaza tapqan
barlıq cұrt emes, tek qolbası bahadұr, noyan, әskerbası belgіlі
tұlğalardıñ sүyegі ğana tuğan cerge cetkіzіlse kerek. Tatarlar qaza tapqan
adamın sol arada, tabıtsız kөmedі dep cazğan Ortalıq Europadağı oyranğa
qatıstı bіrşama mağlұmat qaldırğan Foma Splît.
Batıs corığınan soñ, dalalıq tүrіk qauımınıñ caña bіr ұlı memleketі
Altın Ordanı bіrcola negіzdegen, Edіl boyında, өzі ornatqan Saray
qalasında dүnîeden kөşіp, osı өñіrde (bәlkіm, Aqtұba–Labasta bәlkіm
Cayıq–Sarayşıqta) cambası cerge tîgen Batu hannıñ qalay cerlengenі
turasında naqtı derek saqtalğan. Taqır bastı taza mұsılman Cүzcanî
cazıptı.
Batu han cîırma segіz cıl patşalıq qұrdı, îlanımdı adamdardıñ
aytuınşa, mұsılman dіnіn qabıldaptı cәne mұsılmandarğa үnemі senіm
artıp, qamqorlıq casaptı; eger şınımen haq dіndі bolsa, allanıñ raqımı
tүssіn, mәcusî kүyіnde qalsa, azabın ceñіldetsіn, dey kele, onıñ cerlenu
rәsіmіnіñ mұsılmanşılıqtan mүlde tıs ekenіn naqtılaydı. Batudı muğұl
rәsіmі boyınşa cerledі, deydі. Bұl halıqtıñ ata-saltı mınanday: eger
әldekіm өle qalsa, sol, tozaqqa attanğan qarğıs atqırdıñ ataq-dәrecesіne
qaray, cer astınan өzіnşe үy eseptі şұñqır qazadı. Onısın tөsek casap,
kіlem cayıp, ıdıs-ayaq cәne basqa da nәrseler qoyıp cabdıqtaydı cәne
sol arağa әlgі kіsіnі qaru-carağımen, dүnîe-mүkәmalımen qoyadı. Keybіr
әyelderіn һәm caqsı kөretіn qızmetşіsіn qosa saladı. Sodan soñ tүnde bұl
cerdі topırağımen kөmedі de, үstіnen cılqı aydaydı, eşqanday ayırım
belgі qalmağanğa deyіn. Olardıñ bұl saltı әmbe mұsılman cұrtına mağlұm,
deydі Cүzcanî.
Rîkoldo de Monte-Kroçe ecelgі salttıñ mәn-mağnasın ұqpasa da, naqtı
kuәlandırğan. Өlіkterіn kөmgende pіsken et, artıq kîіm cәne basqa da
qacetіmen bіrge saladı, deptі. Bұl – Alğı Azîya, Taqau Şığıs elderіndegі
tatar qauımı. Yağnî atalmış rәsіm arğı men bergі – bүkіl Şıñğıs han
cұrtına ortaq boldı degen sөz.
Өzіndіk dәstүrdіñ keyіngі kezeñge ұlasqanın kөremіz. Ұlı Tatar cұrtında
alpauıt mırzalardı atımen cәne bіr, nemese ekі qızmetşіsіmen qosa
cerlep kөmedі, dep kuәlandırğan katalondıq Curden Severak 1329 cılı.
Bұl ecelgі ata-baba rәsіmі, ceñіldengen qalıpta, cappay emes, ara-tұra
bolsa da, keyіngі qazaq arasında XİX ğasırdıñ bіrşama uaqıtına deyіn
saqtalıptı; marqұmdı arulap, mұsılmanşa canaza şığarıp, sodan soñ
өzіne tîesіlі qaru-carağımen, tіrşіlіkte mіngen, bar әbzelі tүgel atımen qosa
kөmedі eken (A.Levşîn).
Aytpaqşı, katolîk uağızşı Rîkoldo de Monte-Kroçe tağı bіr orayda,
tatarlardıñ өlіk cerleu saltın qaytadan eske alıp, bacaylap cazğanı bar.
Belgіlі cayıtqa qosa, өzgeşe үstemesі үşіn, tolığımen keltіre keteyіk.
Kedeylerdі cerlegende kesek-kesegіmen et pіsіrіp, canına qoyadı һәm molağa
үstіndegіmen qosa, caña kîіmderіn saladı. Cәne mәyіtke aytatını bar:
«Eger әldekіm kelіp, үstіñdegі, nemese astıñdağı nәrselerdі alamın dese,
berme, basıñdağı, canıñdağı dүnîelerdі ұsın», – deydі. «Sodan soñ
әldekіm qұday cөnіnde sұrasa, artıq eşteñe aytıp qoyma, tek qana: «Menіñ
bіletіnіm – qұday degenіmіz – qұday!» – deysіñ». Osı sөzdermen өlіgіn kөmedі,
deydі Rîkoldo.
Soñğı lepes – «Lә îlәһә îlә Alla» – «Alladan basqa qұday coq» degen
mұsılman kәlîmasın eske tүsіredі. Sіrә, Rîkoldo Tүrkîyada tanığan
tatarlar іşіndegі mұsılman dіnіn qabıldağan marqұmnıñ cağdayı, allasın
aytqanımen, eskі, tәñіrі dіnіnіñ saltı boyınşa cerlengen. Өytkenі, өlіkke
mұnday baqұl aytu – basqa eşbіr derekte ұşıraspaydı.
Dәulettі kіsіlerdі tañdaulı atımen, barlıq qaru-carağımen cerleydі, dep
tolıqtıradı Rîkoldo әuelgі sөzіn. Al împeratorlar өlgen cağdayda,
molasına coğarılarğa qosımşa, asıl tas, tağı qanşama qazınanı bіrge
saladı. Cәne cîırma şaqtı qұlın tіrіdey bіrge kөmedі, deydі.
Soñğı sөz – ұzınqұlaqtan estіgenі, al alğaşqı cerleu rәsіmderіn өz kөzіmen
kөrgen boluğa tîіs.
Cүzcanî naqtılap otırğan moğұl saltı, Karpînî, Benedîkt Polon, Rubruk
cazğan tatar saltı – ecelgі tүrіk rәsіmі ekendіgіn dәleldep catudıñ өzі
artıq. Al moñğol (bұl rette moğұl emes, moñğol!) eşqaşan da өlіgіn
kөmbegen. Dalağa, ît-qұsqa tastaytın bolğan. Kүnі keşegі kommunîstіk tәrtіp
kezіnde de bұl dәstүrlerі mүlde ұmıtılmadı, endі temіr bîlіk bosañsıp,
halıq өzіnіñ ecelgі saltına qayta ұmıtılğan bүgіngі kүnі өlіgіn tağı da,
topıraqpen bүrkemey, aşıqqa, en dalağa aparıp tastau өrіs ala bastadı
desedі.
Aytpaqşı, bұl cağdaydı moñğoltanuşı oqımıstılar bіlmeydі emes.
Bağzıda bîleuşі әulet qana cerge kөmіledі eken dep, qîyalap şığadı.
Bіrіnşіden, bîleuşі әulettіñ dәstүr-saltı basqaşa bolsa, onıñ nәsіl-tegі de
basqaşa bolğanı. Ekіnşіden, tarîhî cazbalarda Şıñğıs han cәne oğan
calğas ұlıstar kezeñіnde calpı cұrt tүgіlі ceke bіr adamdardıñ өlіgіn
dalağa aparıp, kөmusіz qaldırğanı turasında eşqanday emeurіn coq.
Үşіnşіden, ecelgі mұralarda bîleuşі әulet qana emes, qaraşı qauım,
calpı cұrttıñ da mәyіtterіn cerge kөmetіnі turasında naqtı aytılğan.
Tөrtіnşіden, moğұl, tatar atanğan qauımnıñ өlіk cөneltu cәne cerleu
rәsіmі men arıdağı tүrіk tektі ğұn, odan soñğı ecelgі tүrіktіñ cerleu
rәsіmderі sәykes kelіp catır, tağısın tağılar. Beu, şіrkіn, deyіk. Bіz auıl
arasındağı tasır, topastığımızdı aytamız. Damıdı degen Europa
ğılımınıñ өzі әlі kүnge bayağı soqır soqpaqtan şığa almay catır eken!..
Taqırıbımızdıñ bastau kөzіne qaytıp oralsaq, Şıñğıs han zamanındağı
cәne oğan calğas kezeñdegі kөşpendіler, mezgіlsіz kelgen kөldeneñ qaza,
atap aytqanda, soğıs zardabı bolmasa, taza auadağı tabîğî tіrşіlіk, nәrlі
sүt tağamdarı men cılqı etі, eñ bastısı – at үstіndegі erkіn өmіr men
şîpalı qımızdıñ arqasında өte ұzaq casağan. Cuvәynî tarîhında, Rәşîdәd-Dîn şecіresіnde castarı cүzden asqan kөptegen belgіlі tұlğalardıñ
esіmderі ataladı.
Mal
Kөşpendіlerdіñ tіrşіlіk kebіnіñ eñ bastı ұytqısı – mal bolğanı belgіlі.
Mal sүmesі dәrmen, qayrat berse, mal өnіmderі barlıq tұrmıstıq cәne
şaruaşılıq qacetіn өtedі. Erte dәuіrden keyіngі orta ğasırlarğa deyіn
kөşpendі cұrttıñ ayrıqşa qұdіretke cetuі – tek іşken tamağı men өmіr
saltınıñ ğana arqası emes, mіngen kөlіgіnіñ, yağnî attıñ kүşіne baylanıstı
bolatın. Arıdağı Ğұn, keyіngі Tүrіk zamanındağı cağday Şıñğıs han
dәuіrіnde de sol qalpında saqtalıp tұrğanın kөremіz.
Tatar elіnde şөp qalıñ, su mol, sondıqtan da mal şaruaşılığına өte
qolaylı, dep cazadı Çcao Huñ.
Bұlar өte bay. Malı: tүye, sîır, qoy, eşkі cәne cılqı. Kүş kөlіgіnіñ kөptіgі
bүkіl әlemnen asadı, deydі Karpînî.
Tabın-tabın өgіz ben үyіr-үyіr cılqınıñ, otarlı qoydıñ sonşama kөptіgіne
qayran qaldım, dep cazadı Rubruk.
Olardıñ mal baylığı cerdegі eşbіr halıqta coq, deydі Benedîkt Polon.
Bұl Ordadağı maldıñ qîsapsız kөptіgі adam sengіsіz dәrecede, deydі
Barbaro.
Maldarı іrі, qoñdı, şıraylı, degen Marko Polo.
Cılqı, tүye, өgіz – іrі qara maldarın ayrıqşa qұrmetteydі һәm maqtan
etedі, dep cazğan Vîntsent de Bove.
Cәne eldіñ өz іşіnde malğa talas, dau-damay, basqanıñ menşіgіn îelenuge
tırısu әste bolmaydı eken.
Marko Polo aytadı:
Malı kөp, bay kіsіler ayğır, bîe, tүyelerіne, өgіz, sîır, barlıq іrі qarasına
өzіnіñ en-tañbasın salıp qoyadı. Өstіp belgіlengen maldı eşbіr kүzetşіsіzaq dalağa, tauğa cayılımğa cіberedі. Eger basqa bіreudіñ malımen aralasıp
ketse, bәsіre belgіsі boyınşa îesіne qaytaradı. Tek qoy-eşkіnі ğana qoldan
bağadı, deydі.
Tөrt tүlіk mal tүgel bolğan. Tөrt tүlіk qana. Şoşqa cәne basqa da
candıqtar mүlde ұşıraspaydı, dep atap kөrsetken Karpînî.
Osı tөrt tүlіktіñ іşіndegі eñ qacettіsі cәne eñ qұrmettі asılı – cılqı eken.
Kөlіk qana emes, tamaq, susın ğana emes, senіmdі serіk. Qaşanda solay
bolğan.
Cılqı өsіru, onı bağıp-qağu, qacetke paydalanu – cete meñgerіlgen, өzgeşe
өner eken.
Çcao Huñ aytadı:
Cılqını bіrіnşі, nemese ekіnşі cılı (yağnî tayında, qұnanında) dalada
mіnіske үyretedі. Bұdan soñ үş cıl boyı (demek, bestіsіne, altı casına
deyіn) bos cіberedі. Osıdan keyіn ğana bіrcola qolğa aladı. Alğaşqı үyretu
– tek tіstemes, tebіnbes үşіn ğana, deydі. Al arda erkіndіk, әrîne, quat, kүşі
tolığu үşіn. Belі mıqtı, sіñіrі berіk boluınıñ alğışartı. (Qazaqtıñ
“Qobılandı batır” cәne “Er Tarğın” cırında tұlpar attardıñ baptaluı
dәp osı үlgіde kөrіnedі.)
Tağı da sol Çcao Huñ aytadı:
Cılqınıñ cүzі – үyіr, mıñı – qos, qanşa kөp bolsa da topırsız tınış,
arqıramaydı, şұrqıramaydı, mіnezі caqsı. Tatarlar mіngen atınan
tүskende, onı baylamaydı, bos qoya saladı. Kүn ұzaq ottatpaydı. Tek tүnge
qaray ğana cayılımğa cіberedі. Bağımı şөptіñ nәrіne baylanıstı. Tañ ata
ұstap, qaytadan mіnedі. Eşqaşan attarına bұrşaq, nemese dәn bermeydі.
Corıqqa şıqqanda әr kіsіnіñ bіrneşe atı boladı. Kүn sayın auısıp mіnіp
otıradı, sondıqtan kөlіgі eşqaşan şaldıqpaydı.
Tatarlar ұrıs-maydanda өzderіnіñ attarınıñ pәrmenі men quatına senedі,
deptі Sîmon de Sent-Kventîn.
Attarı bіzdіkіmen salıstırğanda kүştі, cүrdek, әrі tөzіmdі, deydі orıs
arhîepîskopı Petr.
Attarı іrі әrі kүştі. Tөtenşe cүrdek, үş kүndіk coldı bіr-aq kүnde өte
aladı, degen Metyu Parîs.
Bұlardıñ attarı barlıq cұrttıñ cılqısınan cүyrіk, dep cazğan Sîmon de
Sent-Kventîn.
Bұlardıñ attarı ît sîyaqtı үyretіlgen, qalay bұrsa, solay cүredі, deptі
Marko Polo.
Olardıñ attarı caqsı. Әskerdіñ soñınan aydausız erіp cүre beredі, bіreu
şauıp kele catsa, onıñ soñında cîırma-otız at өzderі kele catadı, deydі
kөzіmen kөrgen macar epîskopı (Metyu Parîstіñ «Үlken şecіresіnen»).
Bұlardıñ attarı mıqtı, ұzaq cүrіske de, aştıqqa da үyrenşіktі. Үş kүn
qatarınan şabuıldasa da, azğana tınığıp, şamalı ğana azıqqa qanağat
etedі, Foma Splît.
Cılqıları barlıq qîındıqqa tөzіmdі, degen Sent-Kventîn.
Tatarlardıñ attarı bіzdіkіndey emes, tereñ qarda tebіndep, astındağı
şөbіn arşıp cey aladı, deydі Karpînî.
Qısqı qarda tebіndep cayılu – tek dalalıq cılqı tұqımına ğana tәn
qasîet bolıp şıqtı.
Plano Karpînî өzіnіñ serіkterіmen bіrge Frantsîyadan mіnіp kelgen attarın,
ұzaq sapar aldında, Kîevte tastap ketuge mәcbүr boladı. Tatar cұrtında
arpa men sұlı da, qıstıq pіşen de bolmaydı eken, attarımız aştan өluі
anıq edі, deydі.
Tatarlardıñ astındağı attarı cerdі tұyağımen qazıp, şөptіñ tamırın
ceydі, arpanı bіlmeydі, degen İbn әl-Asîr.
Col cүrgende attarına arpa, saban alıp keregі coq, tabılğan şөpke
cayıladı, deydі Marko Polo.
Bұlardıñ attarı ağaştıñ capırağın, bұtağın, qabığın, şөpterdіñ
tamırın cep cүre beredі, soğan qaramastan, qacet kezіnde ayrıqşa cүyrіk
әrі tөzіmdі keletіn kөrіnedі, deydі german împeratorı Frîdrîh İİ, өzіnіñ
ağılşın korolі Genrîh İİİ-ge coldağan, tatar әskerіnіñ kүş-qұdіretі, oğan
qarsı kүres mүmkіndіgі turasındağı үreylі үndeuіnde.
Ol kezde de, odan bұrın da attar tağalanbağan (Sent-Kventîn, Foma Splît,
Barbaro, Kontarînî). Saltta coq.
Bұl attar tağasız bolsa da, qırğa şığıp, sayğa tүsіp, tautekedey orğîdı,
deptі Foma Splît.
Mіnіs attarı tүgeldey pіştіrіlgen, deydі Sent-Kventîn. Davîd Eşbî de dep
sonday derek qaldırğan.
Ortalıq Azîya dalası – adamzat alğaş ret, mîllәdîden bes mıñ cıl bұrın
at үyretіp mіngen өzgeşe өñіr. Arıdağı ğұn, berіdegі tүrіkte tұrqı bîіk,
añsağay, tұlpar attar bolğanı tarîhî cazba derekterden mağlұm. Altay
taularınıñ şegіndegі ecelgі saq, ğұn qorımdarınan tabılğan cılqı
sүyekterі, tіptі, sol qalpında saqtalğan cүyrіkterdіñ mүrdesі tağı belgіlі.
Şıñğıs han zamanındağı kөşpendі cauınger taypalar ұstağan cılqı – sol
ecelgі tұqımnıñ cұrağatı. Sovet tarîhında qalıptasqanday, keyіngі
halhanıñ şımır, berіk, alayda sүyegі ұsaq, bәkene cılqısımen
şendestіruge bolmaydı. (Tatar cılqılarınıñ tұrqı alasa, bіtіmі şağın
degen derek bіzge Kіşі Azîya şegіnde bolıp qaytqan Astselîn elşіlіgіnіñ
cazbalarınan ğana ұşırastı. Tabîğî cağday der edіk. Alğı Azîya tarabına
attanğan Qұlağu әskerіnіñ qұramındağı qomaqtı bіr qұrılım – Şıñğıs
hannıñ tuğan cîenі Bұqa-Temіr bastağan oyrat casağı bolğan, bұlar, әrîne,
өz attarın mіnіp şıqpaq.)
Mіne, әlgіndey, kөşpendіler ğasırlar boyı өsіrіp, baptağan, әrі kүştі, әrі
cүyrіk, әrі tөzіmdі, ayrıqşa cılqınıñ calpı sanı qîsapsız kөp bolğan.
Barlıq uaqıtta da. Dәştі-Qıpşaqtı Karpînî men Rubruktan keyіn kesіp
өtken İbn Battuta bұl өlkedegі cılqınıñ kөptіgіne qayran qalğan. İrğını
sonday, qoyşa өredі, tіptі, bіzdegі qoydan da kөp, deydі. Bіr kіsіnіñ bіrneşe
mıñ cılqısı boluı әdepkі cağday, deydі.
Cılqılarınıñ kөptіgі sonşama, aydağan kezde kөz kөrіmdegі bүkіl dalanı
qaptay basıp ketedі, degen Barbaro.
Cılqıdan soñğı kөp cәne şaruaşılıqqa ayrıqşa tîіmdі tүlіk – mүyіzdі
qara, naqtılap aytsaq, өgіzder. Yağnî, sîır malın negіzіnen sүt үşіn emes,
cegіn retіnde өsіrgen.
Daladağı sîırlar tүgel sarı, boyı Oñtүstіk Qıtay buyvolınday (yağnî өte
іrі), ayrıqşa tөzіmdі, kүştі, dep cazadı Syuy Tîn. Tatarlar egіn
salmaytındıqtan, өgіzder tek cegіnge ğana qosıladı. Kөbіnіñ mұrnı
tesіlmegen, deydі.
Bұl cұrt ұstaytın ekіnşі bіr mal – өgіz, әdemі cәne іrі keledі, өte kөp.
Cegіnnen asqanına qacetіne qaray cүk, teñ arta beredі, deydі Barbaro.
Өgіzderі men sîırları tabın-tabın, bұl mүyіzdі qaralar dүnîedegі eñ
caqsı tұqım bolar, өzderіnіñ sapası cөnіnen, deptі Kontarînî.
Bұl halıq өsіretіn үşіnşі tүlіk – qos өrkeştі, cүnі qalıñ tүyeler, deydі
Barbaro. Şığıstan kelgen, calğız өrkeş (yağnî nar) tүyeler de bar,
olardıñ tұrqı kіşіrek, deydі. Esebі, qos өrkeştі tүyeler tım іrі bolğanı.
Marko Polo kөşpendі cұrtta cılqı, sîırmen qatar, tүyenіñ de kөptіgіn atap
aytadı.
Tүyelerі qos өrkeştі, bіr өrkeştі, mүlde өrkeşsіzі de bar, deptі Syuy Tîn. Bұl
«өrkeşsіz tүyeler», sіrә, өzgeşe bіr tұqım emes, qos өrkeşі bіrdey catıp
qalğan arıq tүyeler bolsa kerek, qıtay dîplomatı tүyenіñ үşіnşі tүrіne
balağan.
Bұl cұrt өsіretіn tөrtіnşі tүlіk – sîrağı bîіk, cүnі ұzın, үlken, dөñgelek
qұyrıqtı qoylar, deydі Barbaro.
Qoy sanı tіptі kөp, deydі Syuy Tîn.
Bіr atı bar kіsіnіñ altı-cetі qoyı boladı. Sәykesіnşe, cүz cılqısı bolsa,
altı-cetі cүz bas qoyı boluğa tîіs, deydі Çcao Huñ.
Әlbette, calpı cұrt qolındağı qoy cүzdep emes, mıñdap өrgen.
Qoylarınıñ bіtіmі caqsı, dүnîedegі tañdama tұqım, degen Kontarînî.
Soltүstіk (yağnî kөşpendіler) qoylarınıñ cүzden ekі-үşeuі ğana mүyіzdі. Bұl
qara qoylardıñ etі ayrıqşa, deptі Sұñ cazuşısı Hun Hao.
Qoylarınıñ cүnі qalıñ, qұyrığı dөñgelek, deydі bіzge mağlұm Syuy Tîn.
Bұl qұyrıq cîırma funtqa deyіn tartadı, men sonday үlken, auır
qұyrıqtıñ astına dөñgelek ornatıp qoyğandı kөrdіm. Qұyrıq maydı
tamaqqa paydalanadı, өte dәmdі, tañdayda erіp tұradı, deydі Barbaro.
Kontarînî Dәştіdegі sapar kezіnde tұzdap, sүrlengen cartı qұyrıq satıp
aladı. Neşe kүngі tamağına caratıptı. Bұl qoylardıñ etі de keremet tәttі,
deydі.
Bұl үlken, dөñgelek qұyrıqtı qara qoylardıñ tұqımı Qazaq Dalasında
saqtalıp qalğanı belgіlі. XİX ğasırda qazaq şaruaşılığı turasında cazğan
orıs cәne Europa ğalımdarı men sayahatşıları іrі, serek qara qoylardıñ
үlken, auır qұyrığınıñ astına dөñgelek baylanğan qalpın өz kөzderіmen
kөrgen.
Dәm
Ortalıq Azîyadağı kөşpendі cұrttıñ negіzgі tamağı – mal sүmesі boldı.
Qadım zamannan tіrşіlіk kebі mүlde өzgergen XX ğasırdıñ orta şenіne
deyіn. Aq, pіsәs cәne et (qızıl). Mal өnіmderіn dayındau men paydalanu
tәsіlderі de ğasırlar boyı bіr qalıpta tұrğanın kөremіz.
Tatarlardıñ tұrmıs-tіrşіlіgі malğa baylanıstı, deydі Çcao Huñ.
Olar et ceydі, nan cemeydі, degen Pen Da-ya.
Olarda nan coq, kөkөnіs cәne basqaday cemіs-cîdek coq, tek et qana, deydі
Karpînî.
Kөşpendіler egіn ekpeydі, tek sүt qana іşedі, deptі Çañ Çun. Olardıñ negіzgі
kәsіbі – mal bağu, tamaqtarı – et pen sүt, deydі tağı bіr orayda.
Astıq өsіrmeydі, nan cemeydі, degen Vîntsent de Bove.
Nandarı coq, өytkenі tîesіlі cerlerіne egіn ekpeydі, deptі Rîkoldo de
Monte-Kroçe.
Bұlar et ceydі, sүt іşedі, eşqanday nan coq, deydі Marko Polo.
Negіzgі tamaqtarı – cılqı, sîır, qoy [etі men sүtі], deydі Әl-Omarî.
Tatarlar cılqı soyıp ceydі. Et pen sүtten basqa tamağı coq. Nan degennіñ
ne ekenіn bіlmeydі, degen Kontarînî.
Bұlardıñ eñ kөp ceytіn cәne caqsı kөretіn ası – cılqı etі, deydі İbn
Battuta. Nan cemeydі.
Nannıñ dәmіn bіlmeydі, maldıñ etіmen, sүtіmen ğana tamaqtanadı dep
aytıladı coğarıda atalmış «Kartlî şecіresіnde».
Adamdar tumısınan bastap qatañ tұrmıs cağdayına үyrengen, as-su cayın
kөp oylamaydı, nan cemeydі, bar tamağı – et, susını – bîe sүtі, degen Foma
Splît.
Negіzіnen bîe sүtіn іşedі cәne et ceydі, degen Gayton.
Qızıl, nemese et. Ayrıqşa mәndі as. Toyımdı, nәrlі cәne quattı.
Kөşpendіnіñ tınıs-tіrşіlіgіnіñ eñ negіzgі kөzі.
Kүndelіktі tamağına kөbіne qoy soyadı, degen Çcao Huñ.
Үlken mereke kezіnde bolmasa, cılqını sîrek soyadı, deydі Syuy Tîn.
Ay boyı saqarada tұrğanda mүyіzdі іrі qaranı etke soyğanın kөrmedіm, deydі
әuelgі sөzіn үstemelep. Ettі kөbіne kөp, onnıñ toğızında otqa qaqtap pіsіredі,
keyde үş ayaqtı qazanğa qaynatadı, deydі.
Ettі tұzsız qaynatıp pіsіredі. Dәmdemesі – tұz erіtіlgen sorpa, deydі Karpînî.
Etpen bіrge tұz ben su qoyadı, basqaday dәmdemesі coq, deptі Rubruk. Ettі
qolmen ceydі degen, naqtılap.
Ettі kesegіmen turaydı, deptі Syuy Tîn. Dәmdegіş ataulıdan tұz ğana. Bұdan
arı osı tұzdı әldebіr aşı kөlden alatının aytadı. Өz kөzіmmen kөrdіm,
qarday appaq, bіr qalıptı qîırşıq, tіzіlgen tіstey, bұl – eñ tañdaulı tұz,
deptі.
Tamaqtarı – qaynatıp pіsіrіlgen cılqı cәne qoy etі. Kіşkene kүmіs ıdıspen
suğa erіtіlgen tұz qoydı, deydі Өzbek hannıñ Altın Ordasında bolğan İbn
Battuta.
Yağnî et asu cәne onı dәmdeu tәsіlі han, qarağa bіrdey eken. Tұzsız suğa
pіsіrіlgen et, tabîğî tұzdıq, kesegіmen turap, qolmen ceu. Arğı derek –
Şıñğıs hannıñ tұsı, keyіngі mağlұmat – Altın Orda kezeñі. Esebі, qalıptı
dәstүr.
(Qosımşa ayğağımız tağı bar. Atalmış cağdaydı keyіngі bіzdіñ өzіmіz
kөzben kөrdіk. Men tuıp-өsken auılda (eskіşe abaq-kerey) caña soyılğan
maldıñ etіn tұzdamay asatın, qazanğa da tұz salmaytın. Et tabağımen,
astauımen kelіp, kesegіmen turalğannan soñ, үstіne molınan tұzdı sorpa
(bar bolsa, іşіne cabayı sarımsaq – cılqı cua, sîır cua turalğan)
qұyıladı, keyde aqsaqaldardıñ aldına arnayı kesemen de osınday
tұzdıq qoyıladı, dastarqan basındağı cұrt qolımen alğan etіn osı,
nemese tabaqtıñ şetіnen şılqığan tұzdıqqa malıp otırıp ceytіn; 1950
cıldardıñ basına deyіn calğastı. Bayırğı qazaq caylağan barlıq cerde
osılay boldı ğoy dep oylaymın).
Qonaqqa, merekege cînalğan cұrt cegenіnen asqan sıbağalı etіn
«qaptarğaqqa» (sіrә, şağın qapşıq, dorba, nemese kіse) salıp, үyіne alıp
ketedі, deydі Rubruk. Meymandardıñ sıbağalı astan «sarqıt» (dәp solay –
sarqıt) әketkenіn İbn Battuta da aytıptı.
Qonaqta, үyde celіngen, etіnen tazarğan cіlіktі şağıp, mayın aladı
(Karpînî).
Qolma-qol pіsіrmegen, şîkі ettі saqtaudıñ әrqîlı amaldarı aytıladı.
Cazda soyılğan maldıñ artıq, cas etіn cұqalay kesіp, cel men kүnge
qaqtap, іlіp qoyadı, mұnday et tұzdamay-aq îіs-qoñıssız keuіp (yağnî sүrlenіp),
caqsı saqtaladı, deydі Rubruk.
Sonımen qatar, sorğıp qaqtalğan, keuіp sүrlengen ettі talqan qılıp tүyіp
alatın da tәsіl bolğan (Loncyumo).
Bұl et-talqan әrqîlı saparda bұzılmay, ұzaq saqtaladı cәne qancığada
cүruge ceñіl, eñ bastısı – suğa, nemese sүtke ezіp іşuge qolaylı, auqattı
tamaq.
Bұlardıñ [әskerіne] azıq-tүlіk qorınıñ keregі coq, өytkenі qoy, sîır,
cılqı cәne basqa maldarı өzderіmen bіrge erіp cүredі, solardıñ etіn ğana
ceydі, basqaday tamaq qacetsіz, deydі İbn әl-Asîr.
Әldebіr eldіñ şegіne engen kezderіnde sîır, cılqı cәne basqaday
maldarın ayday cүredі, astan tarıqpau үşіn, deydі Gayton.
Beybіt kүnde de kөşpendіnіñ bar qoregі үyіnіñ іrgesіnde. Cay ğana talğacau
emes, quattı, bappen dayındalğan, nәrlі, dәmdі as.
Sîyapattı, rәsіmdі tağamdar bolğan. Sonıñ bіrі – үytіlgen qoy bası eken (İbn
Battuta). Ayrıqşa sıylı qonaqqa qoyıladı.
Keyde qoydı tұtasımen үytetіn bolğan («kөñіrsіgen qoy etі» – «Qasterlі
şecіre»).
Qұrmettі meymandarğa ataulı mүşelerden sıbağa tartıladı («Qasterlі
şecіre»).
Endіgі bіr өzgeşe as... Cılqınıñ іşegіnen şұcıq casaydı, bұları şoşqa
şұcığınan artıq, deydі Rubruk. Maylı şoşqamen salıstırıp otırğan
şұcığı, әrîne, qarakesek emes, sіre may aralas bіleu, yağnî kәdіmgі qazı!
Bүgіngі halha-moñğol qazı degennіñ ne ekenіn bіlmeydі. Іşekke qazı
aynaldıru tek tүrіk tektі qazaq arasında ğana saqtalğan. Tuıstas qırğız da
qazı casaydı, bіraq et aralaspağan, taza uіldіrіkten. Rubruktıñ aytıp
otırğanı – sol kezdegі qoñırat pen nayman, calayır men kerey, yağnî bүgіngі
qazaqtıñ ğacayıp qazısı!
Qımız. «Aldîyar, aruağıña et pen qımız!» – degen XX ğasırdıñ basında
Sұltanmahmұt. Tіrşіlіktegі eñ үlken sүyenіş. «Osı qımız qazaqqa, –
Maqtanıñ ba, asıñ ba?!» – degen odan bұrın Abay. Maqtan eken, as eken.
Keyіngі qazaqqa ğana emes, bağzıdağı barlıq babağa.
Tatarlardıñ eñ sүyіktі ası – bîe sүtі dep cazadı orta ğasırlarda Ұlı Dala
men Dәştі-Qıpşaq şegіn basqan cîhankez, dîplomat, sayahatşı ataulınıñ
barlığı da bіr auızdan.
Bұl bîe sүtі, aşığan qalpında «qımız» dep ataladı eken – «kosmos» dep
tañbalaydı latın tіlіnde cazğan Rubruk. Marko Polo boyınşa – «kemîz».
İbn Battuta arab tіlіnіñ dıbıstıq cүyesіne oray naqtı tañbalaydı –
«qîmîz», yağnî «qımız». Qımız turalı eñ kөne derek – Rîm zamanına
ketedі. Attîlanıñ Ordasında bolğan Prîsk cazbalarında – «kamus».
Tүrіk-qırğızdar (yağnî qazaqtar) әlі kүnge qımız («kumîz») dep ataydı dep
cazğan 1910 cılı Bretşnәyder. Kәdіmgі qırğızdar үşіn de «qımız», olar
da tүrіk tektі der edіk. Al moñğoldar «ayrag» deydі. Rubruk naqtılağan
qımız sөzіnіñ moñğolda basqaşa atalatınına Bretşnәyder de nazar
audarıptı. Tek osı atau ğana emes. Alayda өzіnen bұrınğılar (cәne
keyіngіler) sîyaqtı, ol da sұranıp tұrğan tîesіlі qorıtındığa barmaydı.
Syuy Tîn qımızdı «aşığan bîe sүtі» dep ayğaqtaydı.
Tatarlar qarnı aşqanda cәne şөldegende, үyde de tүzde de tek qana bîe
sүtіn іşedі. Әdette bіr bîenіñ sүtі үş kіsіnі toydıruğa cetedі, deydі Çcao Huñ.
Bұlar bîe sүtіn өte kөp іşedі. Bîe sүtі mol caz kүnderі ettі sîrek ceydі. Onda
da әldebіr qonaqta, nemese añ, qұs atıp alğanda, deydі Karpînî.
Cazda, qımız, yağnî bîe sүtі mol kezde basqa tamaq cayın oylamaydı, degen
Rubruk.
Et bar kezde de qımız ұmıtılmaydı.
Tүrіkter astan keyіn өzderі qımız dep ataytın bîe sүtіn іşedі, deydі İbn
Battuta.
Bîe sүtіn әkeldі. Өzderі өte maqtaydı, adamdı sergіtedі, kүş beredі dep.
Mağan іşuge ұsındı. Bіraq cîіrkenіştі, sasıq îіstі bolğandıqtan, іşe
almadım, mұnım olarğa tіptі de ұnamay qaldı, dep cazğan өrіsі tar,
astamşılığı mol Kontarînî.
Odan kөp bұrın casağan cәne tүz cұrtın bіrşama tanığan, tabîğatınan іzgі
Rubruk qımızqor bolıp şığadı.
Qımızdı alğaş іşkende menіñ өne-boyımdı ter cauıp kettі, өytkenі sekem
alğan edіm, bұrın tatpağan nәrse; sonda da bұl qımız mağan өte dәmdі
bolıp kөrіndі, şındığında da solay, deydі.
Qımızdıñ dәmі taza cүzіm şәrbatı qosılğan şarap sîyaqtı, tіl
şımırlatadı, іşіp bolğan soñ auızda badam sөlіnіñ әserі añdaladı, deydі.
Asqazanğa sүykіmdі cılu taraydı, deptі.
Qımızdı tartınbay cәne qұmarta іşіptі. Batu hannıñ ordasına kelgende,
cat cұrttıñ elşіsі retіnde aldına şarap qoyıladı. Tamaşa şarap eken,
bіraq menіñ qımız іşkіm kelіp edі, deydі Rubruk. Qımızdıñ asqazanğa
paydası өzgeşe dep cazğan.
Rubruk qımız dayındau tәsіlіn bacaylap sıpattaydı:
Cerge qağılğan ekі qazıq arasına ұzın cіptі kerіp tartadı da, soğan
sauılmaq bîelerdіñ qұlındarın baylaydı (yağnî, keyіngі qazaqta saqtalğan
celі). Qұlındarı qasında tұrğan soñ, bîeler de tınış sauğızadı. Eger
әldebіrі tınış tұrmasa, qұlının әkelіp, azğana emіzedі, sodan soñ sauın
arı qaray calğasadı. Әdette bîenі er kіsіler sauadı.
Caña sauılğan bîe sүtі (yağnî saumal) өte tәttі boladı, sonı үlken torsıqqa,
nemese kүbіge kөptep cînaydı da, sұğılğan arnayı tayaqpen ұrğılay
bastaydı, bұl tayaqtıñ tүp cağı kіsі basınday cәne әr cerіnen tesіlіp qoyğan
(kәdіmgі, qalaqşa pіspek, – M.M.).
Osılayşa ұrğılay (yağnî pіspektey) bastağanda sүt aralasıp, kөbіktenіp,
şayqalıp aşî bastaydı, sөytіp betіne may şıqqanşa pіsedі; sodan soñ
dәmіn tatıp, qacetіnşe aşığanın kөrіp barıp, іşe bastaydı... deydі Rubruk.
Este coq eskі zamanda qalıptasqan bîe sauu, qımız aşıtu tәsіlі soñğı mıñ
cılda eşqanday өzgerіske tүspegenіn kөremіz.
Qımız әdette kүbіde, torsıqta, nemese sabada aşıtıladı cәne sonda
saqtaladı.
Kүbі turasında canamalap Rubrukta ğana aytılğan, sıpatı coq. Al torsıq
pen saba tүtіnge tұmşalap keptіrіlgen (yağnî tүtіnge ıstalğan) өgіz terіsіnen
tіgіletіnі aytıladı. (Bұl da keyіngі qazaq dәstүrіnde saqtalğan tәsіl.)
Pіspek turalı cat cұrttıq eskі cazbalarmen qatar, «Qasterlі şecіrede»,
«Cînaqtı tauarîhta» һәm «Әulîe cîhangerdіñ ceke corıqtarında»
aytılatın. (Ol pіspek te әuelgі qalpında tұrğanın kөremіz.)
Rubruk tөreler іşetіn erekşe «qara qımız» turalı cazadı. Batu ordası,
qıpşaq cұrtına qatıstı kep. Keyіngі zertteuşіler bұl qara qımızdıñ
erekşe sıpatın taba almay bası qatqan. Ұmıtılğan, coğalğan desedі.
Şındığında, «qara qımız» – ıstalğan torsıqta aşıtılğan kәdіmgі
qımızdıñ өzі. Pіskende betіne qaraqoşqıl, qoñır tүstі centek may qalqıp
şığadı. Sіrә, qara qımız ataluı sodan. Өytkenі Şığıs tarap – Ұlı
Daladağı ru-taypalar saltı terіnі tүtіnge ıstau tәsіlіn bіlmese kerek. Bүkіl
mal şaruaşılığın, onıñ іşіnde, әlbette, qımız dayındau өnerіn de
tүrіkterden almasqan moñğol tektіler, mәselen, bүgіngі halha, qımız
torsığın caqsılap îlengen şîkі terіden ğana casaydı. Ekіnşі payım – sol
«qara qımızdıñ» өzі, nemese keyіngі tүrlenuіne baylanıstı. Sәrі, bұl retkі
qımızdı kөp pіspeydі, sondıqtan bîe sүtі tolıq aralaspay, bar mәyegі
torsıq, saba tүbіne tұnıp qaladı; bұl qoymalcıñ іrіmtіktі qızmetşіler
ceydі, al үstіñgі qabatqa cînalğan taza sөl – mırzalarğa ğana tîesіlі. Kүyіk
qağan ordasındağı үlken mereke kezіnde tartılğan «qara qımızdı» Rubruk
tazartılğan, sүzіlgen qımız dep ayqındaydı. Eger bұl – «qara qımızdıñ»
sөlі emes, naq өzі bolsa, onda eşqanday qұpîya coq. «Qara qımız» degenіmіz
– cobalğı tәsіlmen ayırıp alınğan qımız arağı bolıp şığadı.
Qımızdı saba, nemese torsıq kîіz үydіñ kіre berіs, іşkі, oñ caq (әlbette,
tөrden eseptegende sol caq) bosağağa, sәkі (qımızayaq) үstіne qoyıladı. Bұl
– qarapayım laşıqqa da, sәulettі han ordasına da ortaq sıpat (Rubruk, İbn
Battuta).
Үlken cîın, toy, merekelerde taycүzgen sabalar tu tіgіlgen, ceke-ceke
arbalarmen cetkіzіledі cәne saltanat ayaqtalıp, tүbі sarqılğanşa sol
arbalarda tұradı («Cînaqtı tauarîh», «Qasterlі şecіre»).
Rubruktıñ aytuınşa, Mөñke qağannıñ ordasındağı үlken mereke kezіnde
cүz bes arbağa tîelgen cәne toqsan atqa artılğan saba-saba qımız kelіptі.
İbn Battuta Өzbektіñ Altın Ordasındağı toy kezіnde oñ men sol – kөz kөrіm
tөñіrek tүgeldey qımız tîelgen arbalardan kөrіnbey kettі dep cazadı.
Tүgeldey toyğa cînalğan cұrtqa taratılıptı.
Sıylı, asa qұrmettі kіsіlerdіñ aldına ceke, nemese ekeu-ara bіr torsıq,
keyde tіptі tұtas saba qoyıladı («Qasterlі şecіre», «Cînaqtı tauarîh», İbn
Battuta).
Keyde, үy іşіnde, kіsіsіne qaray, ortaq tegenege qұyıladı (Rәşîd-әd-Dîn).
Toyşıl, nemese meyman cұrtqa үlkendі-kіşіlі ceke ayaqtarmen de
taratıladı (Rәşîd-әd-Dîn, İbn Battuta).
Qımız kүndelіktі tіrşіlіkte, tіptі, asta-tөk cîın merekelerdіñ өzіnde etpen
qatar eñ qұrmettі as qana emes, bіrden bіr susın bolğan (Rәşîd-әd-Dîn,
«Qasterlі şecіre», t.b.).
Toyda erteden keşke deyіn qımız іştі, dep atap kөrsetedі Karpînî.
Qımız tartudıñ cәne onı іşudіñ cekelіk cәne toptıq өzgeşe rәsіmderі
bar.
Sırttan kelgen meymanğa, colauşığa, tіptі, qұrmettі elşіlerdіñ өzіne eñ
aldımen qımız qұyıladı.
Kelgen kіsіge әuelde qımız ұsınadı, deydі Rubruk. Han ordasınıñ өzіndegі
qalıptı әdet eken.
Bîіk, keñ, altın taqta otırğan Batu han... sәlem, tağzımnan soñ bіzge otıruğa
bұyırdı cәne qımız alğızdı, dep cazadı Rubruk. Olar үyіne kelgen
adamnıñ өzderіmen bіrge otırıp, qımız іşuіn өte mәndі sanaydı, deydі.
Colauşığa, meymanğa qımız ұsınğan үy îesі (nemese qımız qұyğan әyelі,
qızmetşіsі) şara ayaqtan әuelі өzі dәm tatuı kerek. (Bұl salt kүnі keşege
deyіn qazaq arasında saqtalıp keldі; әdetke engenі sonday, torsıq ұstağan
әyel өz үyіnіñ kіsіlerіne de qımızdı şetіnen ұrttap kөrgen soñ ğana
beretіn.) Arıda dastarqan îesі qımız ğana emes, kez kelgen astı qonağına
aldımen өzі dәmіn tatqan soñ ğana ұsınğan (Pen Da-ya, Әl-Omarî). Asınıñ
adaldığın ayğaqtau үşіn. Cay ğana rәsіm emes, bұlcımas nîzam eseptі.
Mereke, kөpşіlіk cîın, alqaqotan top іşіnde de osılay bastaladı.
Aldımen qımız alğan (үy îesі, el ağası, han, sұltan) mіndettі tүrde өzі dәm
tatadı, sodan soñ ğana (dәrecesі, qұrmetі, casına oray) ekіnşі adamğa
ұsınadı. Ol da dәm tatıp qana kөrіp, ıdıstı әuelgі kіsіge qaytaradı, al
әuelgі – өzі іşpey, үşіnşі kіsіge ұsınadı, үşіnşі – dәm tatıp barıp, ekіnşіge
beredі, endі ekіnşі – tөrtіnşіge tartadı, ol da dәm tatıp, ekіnşіge
qaytaradı. Bұl rәsіm «ıdıs almasu» dep ataladı. Әuel basta ulanudan
saqtanu үşіn tәrtіpke enіp, keyіnde qalıptı rәsіmge aynalğan, deydі Pen Da-
ya.
Şarap (qımız) іşu kezіnde qatar otırğandar bіrіnen bіrі dәm alıp, ıdıs
almasıp otıradı. Eger kөrşіsі şara ayağın bіr qolına ұstap ұsınsa, onda
tek qana dәm tatu kerek. Eger qos qoldap ұsınsa, ıdıs almasu bolğanı,
tamşı qaldırmay іşu kerek, deydі Çcao Huñ.
Qımız qұyu cәne osı ұsınu үlken qұrmet sanalğan. Qatardağı qonaq,
mәrtebelі ұlıq үşіn ğana emes, qanday da dәrecedegі qımız îesі үşіn de.
Torsıqpen (әlde sabamen) qımız әkeldі. Әmіrdіñ qatını şara ayaqqa qımız
qұyıp aldı da, kүyeuіnіñ aldına kelіp, ekі tіzesіn bүgіp, ıdısın ұsındı.
Әmіr tүgel іştі. Sodan soñ qatın әmіrdіñ іnіsіne qımız berdі. Bұdan keyіn
әmіr (ұsınılğan şaranı) qatınnıñ өzіne qaytardı, ol da qımızın іştі, dep
sıpattaydı İbn Battuta.
Үlkendі-kіşіlі cîın, topta qımız іşu – keñes, tınıs bolsa, dүbіrlі toy,
ataulı merekelerdegі qımız rәsіmі kіsіlіk pen sәn-saltanattıñ bіr tarmağı
sanalğan. Bodan cұrt, nemese qatarlas, tіlektes ağayınnıñ as pen toyğa
barğandağı mereke îesіne degen eñ үlken sîyapatı saba-saba qımızben
өlşenіptі. Arbağa artılğan saba-saba qımız cәne soyıs mal. Rәşîd-әd-Dîn
aytqan. (Mұhtar Әuezov romanında cas Abaydıñ Bөcey asına «on saba
qımız, on semіz baytal» aparğanın eske salamız.)
Rubruk cazbalarında qımızğa qatıstı tağı bіr өzgeşe cayıt atap
kөrsetіlgen. May ayınıñ toğızınşı kүnі bağımdağı barlıq boz bîlerdі
cînap, qasterleu rәsіmіnen soñ, «caña qımız merekesіn» casaydı, degen.
Bұl, әrîne, keyіngі qazaqtıñ «qımız-mұrındıq» toyı.
Іşіmdіk. Qımız tek as pen susın ğana emes, qızdıratın, kөñіl kөteretіn eñ
negіzgі іşіmdіk boldı.
Bası ceñіl kіsіler qımızğa masayıp ta qaladı, deydі Rubruk. Әlbette, tүn
asqan, aqırıp tұrğan qımızğa. Nemese, bіr orında, tım kөp іşkende.
Şarap ornına іşetіnі – bîe sүtі, deydі Cuvәynî.
Keyіngі moñğoldağı qımızdan, nemese aşığan sүtten quılatın arhî –
araqtı Şıñğıs han zamanındağı kөşpendіler bіlmegen.
Әytkenmen, tım kөp taramasa da, qan qızdıratın әldebіr іşіmdіk bolıptı.
Tarıdan, arpadan bal qosıp aşıtadı eken. Taza, dәmdі, deptі. Keyіngі
zertteuşіler «terratsîna» dep ayğaqtaydı. Bүgіngі moñğolşa «tarasan» –
sүtten ayırılğan araq, deydі. Rubruktıñ «arpadan, tarıdan» degen
eskertpesіne de qaramağan.
Bұl – kөşpendіlerdіñ өzіnşe dayındaytın іşіmdіgі, kәdіmgі boza. İbn Battuta
Dәştі-Qıpşaqta tarıdan «boza» dep atalatın іşіmdіk casap іşedі dep
cazğan. Әlbette, bіz bіletіn bozadan basqaşaraq, sүzіlgen, tazartılğan,
өzgeşe tәsіlmen dayındalğan.
[Nağız] şaraptı mұnda alıs elderden әkeledі, deydі Rubruk.
Keyіngі keybіr zertteuşіler dolbarlağanday, Tүrkstannan, Parsıdan emes,
cerі qoñsı Qıtaydan. Marko Polo Qұbılay bîlegen Qıtayda bal qosıp,
tağı bіrdeñelermen demdep, kүrіşten dayındalğan şarap іşkenіn aytadı.
Terіstіk Qıtaydı caulağannan bastap, bîleuşі әulet arasında şarapqұmar
әdet, tіptі, keneusіz maskүnemdіk orın ala bastağanı belgіlі. Sayasatı tereñ
Qıtay arğı Ğұn zamanınıñ өzіnde saqarağa zәrlі іşіmdіkterdіñ ayıqpas uın
taratuğa mүddelі bolğan. Endі, Eke Ұlıstıñ qұdіret-kүşі kemelіnen tasığan
kezdegі ahual, әrîne, mıñ cıldıq kөşpendіler bolmısı turasında ayğaq
bere almaydı. Bіz eskertpe retіnde ğana qıstırmalap otırmız.
Rubruk Qaraqorımdağı Mөñke qağan sarayındağı үlken merekede şarap,
qımızben bіrge «bal» deytіn, әlde іşіmdіk, әlde susın bolğanın aytadı.
Aranıñ balınan dayındalğan, deydі. Keyіnіrektegі Rusîya patşaları men
alpauıttarı zamanında «med» atalatın bal şarap bolğan. Qazaq, qırğız
eposı men ertegі, cırlarında «han sarqıtı sarı bal» ataladı, «ayaq-ayaq
bal іşken», alşañdağan mırzalar aytıladı. Bұl bіzdіñ «bal» – іşіmdіk
emes, qұrmettі, dәrker susın ğana ekenіn kөremіz. Rubruk kuәlandırğan
«bal» sol qatarda tұrğan sîyaqtı.
Aq, pіsәs. Cazdı kүngі, qımızdan soñğı negіzgі qorek – aq bolğan. Bұl kezde
basqa tүrlі tamaq cayın oylamağan (Rubruk).
Tamağınıñ kөbі – sүt, deydі Әl-Omarî.
Bîe sүtіmen qatar, qoy, sîır, tүye sүtіn іşedі, deydі Karpînî.
Egіn ekpeydі, tek sүt qana іşedі, degen Çañ Çun.
Kөşpendіlerdіñ etten keyіngі negіzgі tamağı sүt ekendіgіn Marko Polo atap
kөrsetken.
Bіzge... sîır sүtіn berdі, өte qışqıl eken, «ayra» dep ataydı, deydі Rubruk.
Bұl «ayra», әrîne, kәdіmgі ayran, tek soñğı dauıssız dıbısın añdamağan, –
ayran! – al halha-moñğoldar «arîk» dep ataydı; bүgіngі zertteuşіler Rubruk
cazğan «ayra» – qate tañbalanğan «arîk» degen moñğol sөzі dep dәleldeuge
tırısıptı. Tek qazaq qana emes, alıstağı anadolı tүrіgіnіñ өzі «ayran»
deydі, berіsі mıñ cıldan kele catqan atau, bіlgіşterіmіz tım qұrsa tuıstas
tүrіk tіlderіnіñ bіrіnіñ әdepkі sөzdіgіne qaramağan.
Qoy men sîır sүtіnen aşıtılğan ayran іşedі, deydі Pen Da-ya. Әlbette,
«ayran» dep, naqtı atamağan, өz tіlіndegі balamasın beredі, bіraq odan as
mәnіsі өzgermese kerek.
Mağan aşımal sүt berdі, tamaşa eken, deydі Kontarînî.
Qalay atasañız da, kөşpendі cұrt ayran aşıtıp іşken boladı. Tek ayran
ğana emes.
Mağan kүn sayın sүt cәne kіlegey әkelіp tұrdı, degen Çañ Çun.
Sүttі qaynatadı da, betіne şıqqan qaymağın sүzіp aladı, deydі Marko Polo.
Bұl qaymaqtı qacetіne qaray mayğa aynaldıradı (Marko Polo).
Sîır sүtіnen may aladı cәne onı әbden qaynatadı (yağnî, tortasınan
ayıradı) sodan soñ arnayı qoy terіsіne (qoy terіsіnen arnayı casalğan
qapşıqtarğa) salıp qoyadı. Qattı qaynatılğandıqtan (şın mәnіsіnde
tortasınan ayrılğan, – M.M.) bұl may tұzdalmağan bolsa da bұzılmay,
qısqa deyіn caqsı saqtaladı, deydі Rubruk.
Maydı qaymaqtan ğana şayqamağan, іrkіt pіsu arqılı da ayırğan dep
tүyіndeuge boladı. Rubruk sabadağı qımızdı pіspektegende betіne may
şığatının aytadı. Esebі, kөşpendіler sîır sүtіn pіspektegende de may
şığatınan cәne onıñ qımız betіndegі tүyіrşіk, centek emes, tolımdı, mol
bolatının bіluge tîіs. Bұl tұspaldıñ naqtı dәlelі – Rubruk mayı alınğan,
aşığan sүttіñ (іrkіttіñ) bұdan soñğı qoldanısın tәptіştep bayandağan.
Maydan qalğan sүttі (cay ğana sүt emes, aşığan іrkіttі, – M.M.) caqsılap
qaynatadı; qaynap-qaynap, әbden qoyılğan soñ, kүnge keptіredі. Bұl
qoyılğan sүt – «qұrt» dep ataladı (Rubruk latınşa «grîut» dep cazadı).
Әlbette, bүgіngі halhada da өzіndіk qұrt bar, bіraq onıñ calpığa mәlіm atauı
– «aaruul»; sonımen qatar, keybіr cerde qattı keptіrіlgen ұsaq qұrttı
«huruud» dep te ataytın tәrіzdі (Vîktorova). Sіrә, dîalekt dәrecesіnde; tүrіk
taypalarınıñ moñğoldanğan carqa-bөlşekterіnen qalğan sөz.
Qұrttı qapqa salıp, qısqa saqtaydı, deydі Rubruk. (Әlbette, caz kүnderіnde
de cese kerek.). Al qısta, sүt coq kezde osı qұrttıñ үstіne cılı su qұyıp,
әbden ezіlgenşe şayqaydı da, sүt ornına іşedі, deptі.
Kүnge keptіrіlgen sүt boladı, өte qattı, dәmі qışqıltım, «tur» dep
ataladı, deydі Kontarînî. Beymәlіm өzgeşe dıbıstarın anıq añday
almağan, kүmәnsіz – «qұrt».
Marko Polo «qoyılğan sүttіñ» tağı bіr tүrі turalı derek qaldırğan. Qұrğaq
sүt boladı, îlengen qamır sîyaqtı qoyu; colğa şıqqanda, kөn qұtığa salıp,
qancığağa baylap әketedі de, kүnde ertemen şetіnen alıp, үstіne qalauınşa
su qұyıp, ezіp іşedі, deydі. Bұl tağamnıñ qaynatıp, mayı alınğan sүttі odan
arı keptіru arqılı casalatının aytqan. Kәdіmgі sүzbe ğoy, nemese qatıq.
Sonımen, kөne cazbalarda kөşpendіler qoldanatın aq ataulıdan
qımızdan soñ tүye sүtі, sîır men qoy sүtі cәne odan alınatın qaymaq pen
ayran ataladı, al pіsәs tağamdardan qұrt, may men sүzbe ğana. Cәne arnap
atalmağan torta. Әrîne, keyіngі, bar tіrlіgі mal sүmesіne qarağan kөşpendі
cұrttar, onıñ іşіnde qazaq halqınıñ da negіzgі bіr azığı bolğan sүtten
alınatın, kүndelіktі іşіp-cem үstіne tұraqtı qorğa dayındaytın, ұzaq
saqtalatın tamaqtarınıñ sanı bұdan әldeqayda kөp cәne soñğı
ğasırlarda emes, ecelgі zamandarda aynalımğa tүsken. Bіz tañbalanğan
derekterdі ğana qamtıdıq.
Qosalqı qorek. Ortalıq Azîyanı mekendegen kөşpendі cұrtta cer ıñğayı
cәne tіrşіlіk kebіne baylanıstı, egіnşіlіk kәsіp coqqa tәn edі. Keyіngі kekіrt
astamşılıq pen dөkіr şovînîzm kernegen Batıs Europa cәne Resey
tarîhşıları egіnşіlіk – damudıñ coğarğı satısına tәn qұbılıs, al
malşılıq – tөmen nәsіl kәsіbі, cabayılıq belgіsі dep carîyaladı.
Şındığında, adamzat damuındağı әuelgі cұpını tіrşіlіk – cer cemіsterіn
terіp ceu cәne onı өzіnşe өsіruge maşıqtanu bolatın. Al mal
şaruaşılığı, yağnî cabayı añdardı qolğa үyretіp, үy canuarına
aynaldıru – damudıñ kelesі, odan coğarğı satısına sәykes qұbılıs.
Әlbette, dîqanşılıq odan әrі өrkendedі, sonımen qatar, malşılıq kәsіp,
mal өnіmderіn alu cәne paydalanu үrdіsі de өzgeşe qұbılısqa aynaldı.
Tүptep kelgende, mal sүmesіne qarağan cұrttıñ tұrmıs-tіrşіlіgі ğana emes,
densaulığı, kүş-quatı, soğan oray cauıngerlіk qabіletі de өlşeusіz artıq
bolğan. Tek keyіngі zamandarda, egіnşіlіkpen qatar, belgіlі dәrecede mal
şaruaşılığın da îgerіp, et pen sүttі nanmen, basqaday өnіs, cemіstermen
qatar qoldanu nәtîcesіnde Batıs cұrtı da qayrat pen quat aldı.
Mal sүmesіnen adam ağzasına qacettі barlıq nәr tabılatın. Et pen sүt
cetkіlіktі cağdayda basqa eşteñenіñ de keregі coq. Әytkenmen, kөşpendіler
әrqîlı qosalqı qorek tүrlerіn de kәdege caratqan.
Tatarlar keybіr cerde qara tarı egedі, sodan botqa pіsіrіp ceydі, deptі Çcao
Huñ.
Az da bolsa tarı egu – qıtaylar «cetelі» (mәdenîettі, «pіsken») dep atağan
keybіr taypalar, mәselen, oñğıttar үşіn үyrenşіktі kәsіp bolğanı ecelgі
derekterde (Lu Sîn-çuan) naqtı aytıladı.
Tүrіk qauımı arğı Ğұn, keyіngі Ұlı Qağanat dәuіrlerіnde Qıtaydan tұtqınğa
tүsken, nemese әr taraptan arnayı әkelіngen egіnşіlerdі әrqîlı astıq
өsіruge paydalanadı eken. Bұl cağday Şıñğıs han zamanına calğasqan.
Orhұnğa caqın cerde, tүstіkte qoldan qazılğan arıqtarmen bîday suarıp
catqan hoy-ha-lardı (bұl arada mұsılman tektіler) kөrdіk, deydі Çañ Çun.
Bіraq bîday egu – sîrek, şetіn cağday. Sol Çañ Çunnіñ өzі: mұnda astıq
qımbat, ұndı Batıs elderіnіñ saudagerlerі tүyege artıp әkeledі, degen.
Tatarlar egіn ekpeydі, tek sүt qana іşedі, degen.
Tіptі, keyіngі Altın Orda zamanınıñ өzіnde egіndіk şamalı.
Arpa men bîday azğana, kөbіne tarı, astıq ataulıdan mәzіrі sol-aq, degen
Әl-Omarî.
Tarını ұsaqtap үgіp (yağnî talqan casap), suğa pіsіredі, qoyu emes, ceuge
kelmeydі, tek іşuge ğana, deptі Karpînî. Tañerteñ sonıñ bіr, nemese ekі
kesesіn іşedі, kүnұzaqqa tamağı sol (al ettі keşke ğana ceydі), deptі. Kәdіmgі
qonaq kөce ğoy, keyіngі qazaqtağı.
Tarıdan kөcemen qatar, botqa da pіsіredі eken.
Qaynap pіsken tarı carmaq ceydі, degen Rubruk.
Tek kөce men botqa ğana emes.
Elіnen cıraqqa şıqqan kіsіler (attı cauınger һәm cay colauşılar da)
әrqaysısı laq terіsіnen tіgіlgen şağın qapşıqqa azğana bal qosılıp
îlengen tarınıñ ұnın (yağnî balğa şılanğan tarı talqanın) toltırıp
aladı. Basqaday tamağı bolmasa, sonı qacetіne qaray, azğana suğa ezіp,
talğacau etedі, deptі Barbaro. Bұl talqan tarımız – kәdіmgі cent.
Colğa sүtke bөktіrіlgen, pіsken tarı aladı, deydі İbn Battuta. Sүtі mol,
tamaq qana emes, susın. Şөlge caqsı, deptі, өzі de іşіp kөrgen ataqtı
cîhankez. Aşımal tarı kөce dep şamalar edіk.
Bîday ұnınan dayındalatın nan ataulınıñ coq ekendіgіn Çcao Huñ,
Karpînî men Marko Polodan bastap, barlıq elşі, sayahatşı, cүrgіnşіler
tүgel atap aytqan. Tek Rubruk qana Qaraqorımda şoqtı kүlge pіsіrіlgen nan
cegenіn aytadı. Kәdіmgі kөmeş. Al İbn Battuta Qұtlı-Temіrdіñ ordasında
dastarqanğa «kүlşe» dep atalatın nan qoyılğanın cazğan. Bұl ekі derek te
han men әmіr, yağnî bîleuşі taptıñ sîyapatına baylanıstı. Qatardağı
kөşpendі nan cemegen, tіptі, onıñ nendey tağam ekenіn de bіlmegen.
Tatarlar nan cemeydі degen cappay kuәlіk mәnіsі de osı cağdayğa
baylanıstı.
Saqarada өzen men kөl kөp, ondağı balıq ta kөp. Alayda, balıqşılıq –
kүnkөrіs kәsіbі retіnde qalıptaspağan.
Tatarlar balıq aulay bіlmeydі; qoy etі sîyaqtı kesegіmen ceytіn tım іrіsі
bolmasa, balıqqa nazar audarmaydı, degen Rubruk.
Mүlde emes.
Өzennen balıq ұstaydı, degen Pen Da-ya.
Balıqtı әdette carlı-calbağay kіsіler, onda da qoldan mal tayğan, nemese
azayğan uaqıt, qîınşılıq kүnderde ğana aulağanı bayqaladı («Qasterlі
şecіre»).
Ayrıqşa tapşılıq kezіnde cauqazın, cua, moyıl terіp cegen. Әrqîlı şөp,
bұtalardıñ (sіrә, bîemşek, caucұmır, mondanaq, şәuşımıldıq qatarlı)
tamır, tүynekterіn qazıp alğan («Qasterlі şecіre»). Samırsın cañğağın
cînağan (Cuvәynî).
Olar en dalada eşqaşan astan tarıqpaydı. Şөp (cabayı cemіs, cîdek)
cep, tamır qazıp cep cүre beredі. Tek candarında tұz bolsa bіttі. Tұz
bolmasa, auızdarı uılıp, tіptі, cara şığıp, іrіñdep ketedі eken, deydі
Barbaro.
Corıq kezіnde, nemese qîınşılıq ahualda cүrek calğaudıñ tөtenşe bіr
tәsіlderі bolğan. Cortuıl үstіndegі, ayalsız cağdaydağı әsker astındağı
atınıñ moynındağı үlken tamırlardıñ bіrіn şetіp cіberіp, calğa tөngen
qalpında ıstıq qandı soraptap, aştığı men şөlіn basadı eken (Marko
Polo, c. basqalar).
Soyatın mal, іşetіn tamaq coq kezіnde mіnіs kөlіgіnіñ (tүyenіñ) qanın ağızıp
alıp, quırıp cegen cayıt ta ұşırasqan («Әulîe cîhangerdіñ ceke
corıqtarı»).
Qalay degenmen de, aldında azdı-kөptі malı bar kіsі, tіptі, eşqanday
cağdaysız, bіraq qaruı qaytpağan, bası bұla kөşpendі qaytkende de aştan
өlmes nәpaqasın tauıp cegen.
Añşılıq
Mal şaruaşılığınan soñğı eñ negіzgі, beybіt tіrşіlіk kәsіbі – añşılıq
boldı.
Çañ Çun mal bağu men añ aulau cөnіn teñdey ataydı.
Tamağınıñ bіrşama bөlіgіn añşılıq arqılı tabadı, deydі Rubruk.
Bұlarda qoldağı malınıñ kөptіgіne qaramastan, añ etі mol boladı, deptі
Barbaro.
Olar şeber añşılar, en dalada eşqaşan da tamaqtan tarıqpaydı, añ atıp,
qұs alıp ceydі, degen tağı bіr orayda.
Tamaşa añşılar, dep cazadı Vîntsent de Bove.
Kүndelіktі añşılıqtıñ keñіnen tarağan bіr tүrі – sayat boldı.
Añızdağı Bodanşar baba өz şañırağınan ığısıp, îenge ketkennen keyіn
sұñqar salıp tamağın asıraydı («Qasterlі şecіre», Rәşîd-әd-Dîn). Keyіngі
qazaq añızında bұl sayatşı – Şıñğıs hannıñ өzі.
Tatarlar sayatqa şeber, deydі Barbaro.
Bұlarda laşın, îtelgі, bүrkіt kөp. Sayatqa şıqqanda qұstarın oñ qolğa
qondırıp cүredі, deydі Rubruk.
Sұñqar qұstar өte kөp. Sayat kezіnde laşındı bіr qolına qondıradı, qarı
talğanda qolınıñ astına tîyanaq tұğır qoyadı, өytkenі bұl laşındar kәdіmgі
bүrkіtten ekі ese үlken, deydі Barbaro. Sіrә, sұñqardıñ keyіnde qұrıp ketken
өzgeşe bіr tұqımı.
Qasqır, tүlkі, elіk, maral cәne basqa da añdardı alatın bүrkіtter bar.
Qasqır alatın bүrkіtter іrі cәne kүştі, deydі Marko Polo.
Әuelde ceke bіr kіsіlerdіñ kүnkөrіs kәsіbі, nemese seyіl-seruenі bolsa, uaqıt
oza kele sayat – han sarayındağı, bek ordasındağı saltanattı rәsіmge
aynalğanın kөremіz. Marko Polo Qұbılay hannıñ sayatqa şıqqanın, nөker
bekterdіñ bәrіnіñ de qolında îtelgі qұstar bolğanın sıpattap cazğan.
Qұstı sadaqpen de atadı eken. Әdette cauınger cebemen emes, tek qana
sabaqtı, өzgeşe oqpen.
Tөbeden tobımen qaz ұşqanda, bүgіlgen qîsıq, әrі qauırsınsız oqtarmen
atadı, deydі bұl cağdaydı kөzіmen kөrgen Barbaro. Bұl oqtar әuelde tura
ұşadı da, aspanda bұratılıp, qұstıñ qarsı aldınan şığadı. Ұrıp tîgende
ne moynın үzedі, ne qanatın, әytpese ayağın sındıradı. Keyde qaptağan qaz
aspandı cauıp ketkendey boladı, sonda әlgіndey, cappay atqanda,
topırlap qұlap catadı, deydі.
Barbaro adal qұstı tұzaqpen ұstağanın da kөrіptі.
Bұl cұrtta bіzde bolmaytın basqa da tәsіlder ұşırasadı, dey kele, sіrә,
іldіrge, qarmaq esebіnde cemіstі tіkenek bұta arqılı da qұs aulanatınan
aytadı Barbaro.
Sayatşılıq – kәsіpten өnerge beyіm. Şın mol et – tolımdı, іrі añdardı
aulau arqılı kelmek.
Olar qoyan, bұğı, qaban, suır, cabayı qoy (yağnî arqar), qaraqұyrıq, esekke
ұqsaytın cabayı cılqı (yağnî qұlan) atıp ceydі, degen Pen Da-ya.
Qoyan, bұğı, qaban atıp ceydі, deptі Çcao Huñ.
Kөşpendіler şoşqanı bіlmedі, dedіk coğarıda. Bіraq cabayı qaban etіnen
cerіmeptі. Keyіnde ğana qatardan şıqqan.
Endіgі, mұsılman dіnіne baylanıstı tәrkі bolğan tağı bіr añ – suır.
Onda suır degen añ bar. Өte kөp. Bіr şұñqırğa (ұyalı іnge) cîırma-otızı
qabatınan cînalıp, qıstıñ altı ayında ұyıqtap catadı. Osı suırdı
tatarlar tobımen ұstaydı, degen Rubruk. Tүpnұsqa mәtіnde «suır» («sogur»)
dep cazılğan, tүrіkşe atau; moñğoldar «tarbağan» deydі cәne өzgeşe bіr
ası. Mұsılman dіnіnen sırt qalğan tıba men altay-tүrіkterі de әlі kүnge
ceydі. Bіz bұl arada Rubruk barğan cer – ecelgі tүrіk mekenі, aralasqan
ortası – bayırğı tүrіk tіldі qauım ekenіn tağı bіr ret eskertіp qana
өtpekpіz.
Ceuge caramdı, өzderі acıratıp tanîtın basqa da ұsaq añdar bar. Bұğı
ұşıraspadı, qaraqұyrıq qalıñ. Cabayı esektі (qұlan) kөp kөrdіm, qaşırğa
ұqsas eken. Arqal (arqar) degen өzgeşe añ kөrdіm, denesі qoy sîyaqtı, mүyіzі
qoşqardіkіndey îіr, bіraq odan әldeqayda үlken; bіr qolımmen qos mүyіzdі
әreñ kөterdіm, deydі Rubruk.
Saqarada «qұlam» (qұlan) dep atalatın cabayı esekterdі kөptep
ұşırattıq, keremet cүyrіk eken, deydі tağı da Rubruk.
Qұlanmen qatar, cılqı tektі tarpañ, tağı degen cabayı canuarlar bolğan.
Ayrıqşa kүştі, cүyrіk, cәne asau-tentek. Keyіnde mүlde qұrıp ketken
tarpañ Ortalıq Azîya men Oñtүstіk-Şığıs Europa dalalarında XVİİİ
ğasırdıñ өzіnde kezdesіptі, alayda Şıñğıs han zamanına qatıstı cazba
nұsqalardan deregі tabılmadı. Al tağınıñ tұqımı tүgesіlmeptі. Bүgіnde,
dәp sonıñ өzі caratqanday-aq, «Precevalskîy cılqısı» ataladı. Qazaq
ecelden «tağı» degen. (Mahambettіñ: «Tağıday tүn tүre qarağan, –
Tarpañday tіzesіn bүgіp su іşken...» – degenі bar. Al Abay: «Tağını cetіp
qayırğan...» – deydі, cүyrіktіñ cүyrіgі mağnasında. Halha-moñğoldar kүnі
bүgіnde «tahı» deydі.) Osı tağını da arqar, qұlan, bұğı qatarlı aulağan.
Atpen quıp cete almaydı, ayrıqşa mergendіk kerek eken («Qasterlі
şecіre», Rәşîd-әd-Dîn).
Іrі, qoñır añdardı aludıñ eñ qarapayım, cәne oñay tәsіlі – sadaqpen atu
(Rubruk, Barbaro, Rәşîd-әd-Dîn, t.b.). Әlbette cekelegen añşılıq
cağdayında.
Sonımen qatar, іrі añdardı keñ dalada kөptep ұstaudıñ tek tүrіk
halıqtarına ğana tәn, өzgeşe bіr tәsіlі boldı. «Au», «au-aua» dep ataladı.
Taratıp aytsaq, qaumalap, qorşalap aulau. Bүgіngі tіlde «qamacau añşılıq»
dep ayğaqtar edіk.
Olar añ aulağanda kөp bolıp cînaladı da, añı mol belgіlі bіr cerdі
alıstan qorşalap aladı, өzara caqınday kele, añ ataulını sığımdap,
şeñber іşіne tүsіredі, sodan soñ sadaq tartıp, ata bastaydı, deydі Rubruk.
Tatarlar añğa bar qaruımen, bar cabdığımen şığadı. Añdardı quıp
cүrіp, qaumalay qorşap aladı da, sadaqpen atıp өltіredі cәne bastarın
kesedі, dep tүyіndegen Vîntsent de Bove.
Qamacau añşılıq kezіnde mіndettі tүrde өte kөp cұrt cînaladı. Şұñqır
qazıp, qanşama qada ornatadı. Oların arqan tartıp, өzara calğastırıp
qoyadı, al arqanğa capıraqtağan kîіz, qұs qauırsındarın іledі. Bұl arqan
qorşau şeñberlenіp, 100–200 lî (şamamen 50–100 km.) cerge sozıladı,
baylanğan salpınşaqtarı celmen terbelіp tұrğan soñ, añ bіtken qorqadı
da, qaşıp өte almaydı. Bұdan soñ adamdar qorşalğan aumaqtı bіrcola
qұrsap aladı da, añdardı ortağa ığıstıradı, aqırında atıp, ұrıp ala
beredі, degen Syuy Tîn.
Qamacau toğızınşı ayda (qırkүyektіñ ekіnşі cartısı, qazannıñ bіrіnşі
cartısı, – M.M.) bastalıp, ekіnşі ayğa (qañtar–naurız) deyіn sozıladı,
degen tağı da sol Syuy Tîn.
Arqan keru – qamacau añşılıq үşіn mіndetterі şart emes. Auğa tartılğan
kіsі kөp bolsa, cılcımalı, tіrі şeñber berіk qұrıladı cәne aumağı elucүz şaqırım emes, odan әldeqayda үlken boluı da mүmkіn. Ekіnşі bіr
cağday – au-aua añ ataulı әbden qoñdanğan, caña tөlі cetіlgen kүz
aylarında ğana emes, caz ortasında, tіptі, qıraulı qıs kezіnde de bola
beruі mүmkіn. Cәne bes-altı ay qatarınan emes, dүrkіn-dүrkіnіmen, bes-on,
cîırma kүnge, bіr-ekі ayğa sozılıp.
Uaqıt ozğan, ұlıs іrgelengen sayın qamacau añşılıq ta auqımdanıp, keñ
kөlemdі sıpat aladı.
Mұnday keñ kөlemdі añşılıqqa qatıstı әrqîlı mağlұmat әuelgі «Cînaqtı
tauarîh» pen «Qasterlі şecіre», «Әulîe cîhangerde», keyіngі Altın Orda,
Aqsaq Temіr tarîhtarında kөptep ұşırasadı. Alayda, saqara cұrtına ğana
tәn өrelі, өzgeşe añşılıq turasındağı egceylі, tolıq bayan Ata-Mәlіk
Cuvәynîde.
Au bastalmastan bұrın arnayı şalğınşılar cer ıñğayın tanıp, añ
mөlşerіn ayqındaydı. Sodan soñ qacettі mөlşerdegі qalıñ cұrt atqa
qonadı. Basşı, qosşısımen, үy-cayı, qatın-balası, qazan-oşaq, assuımen. Cұmıs emes, mereke. Cay ğana mereke emes, ұlıstıñ ұcımın
kөrsetetіn, alamannıñ alımın sınaytın tөtenşe corıq. Qamacau şeñberі
bіrneşe aptada әreñ bіtіguі mүmkіn. Endі eşbіr añ qapelіmde sırtqa şığıp
ketpeuge tîіs. Qұrsau kүn ozğan sayın tarıla beredі, tіptі, bіr ay, ekі ayğa
sozıluı mүmkіn. Oñ men sol cәne ortalıq toptıñ basşıları hanğa (әmіrge,
sұltanğa) qorşaudıñ cay-capsarı, añ qaşqan bağıt turasında kүndelіktі
cedel aqpar keltіrіp tұrmaq. Aqırı, qorşau tarılıp, kөz kөrіmge cettі.
Arıstan men qұlan, qasqır men qoyan, tağı qanşama, әrqîlı añ ataulı
tұmsıq tүyіstіre kөrіsіp, sүykene aralasuğa mәcbүr boladı, dep sıpattağan
Cuvәynî. Mіne, osı kezde şeñber sırtınan arqan tartıladı, arqan үstіne
kîіz cabılıp, kөrnekі bөgesіn tұrğızıladı. Qamacau sүrgіn ayaqtaldı. Endі,
añşılıqtıñ eñ soñğı, tүyіndі şaruası bastalarda han (sұltan, әmіr, bek –
әyteuіr osı colğı eñ үlken ұlıq) sanaulı nөkerlerіmen şeñberdіñ іşіne
kіrіp, aldağı coyqın añşılıq kөrіnіsіn ayqın añdap otıratın bîіkteu
cerde attan tүsedі, bұdan soñ onıñ tөñіregіne hanzada, hanım, basqa da
ğұzırlı bek, әskerbasılar kelіp otıradı. Qızıl qırğın osıdan soñ ğana
bastaladı eken. Qorşaudağı añdı cığu bіr, ekі, tіptі bіrneşe kүnge sozıluı
ıqtîmal. Qaytkende de aqır tүbіne deyіn emes. Qasap ayaqtaluğa taqağanda,
qorşau qaltada sanaulı ğana añ qalğan kezde aqsaqaldı, bіlіktі
qarîyalardıñ bіr tobı han aldına kelіp, dұğa oqıp, өtіnіş-tіlek aytadı, tіrі
qalğan azdı-kөptі can-canuarğa keñşіlіk, raqım casaluın sұraydı. Bұl da
qalıptı rәsіm. Han qaşanda үlkenderdіñ tіlegіn qabıl kөrmek. Eñ
aqırında, alınğan añdı cînastırıp, ұzın sanın şığarıp, calpı cұrtqa
үlestіredі. Әdette үlken audan soñ harap bolğan әrqîlı añnıñ naqtı sanına
cetu qîın, mұndayda tek qұlan men іrі cırtqıştardıñ ğana esebіn alatın,
dep cazadı Cuvәynî.
Au-aua – qoldağı maldan tıs, qosımşa azıq-tүlіk molşılığı colındağı
ayrıqşa kәsіp. Kөbіne qısqı soğım esebіnde. Sonımen qatar, caz bolar,
qıs bolar, ұzaq corıq, attanıs kezeñderіnde qacettі tamaq qorın casau
tәsіlі.
Sonımen qatar, qamacau añşılıq – tek as-auqat tabu orayındağı әreket
qana emes. Әskerî cattığu. Soğıs өnerіnіñ bіr tarmağı, alıs-caqın
corıqqa, ұrıs, maydanğa dayarlıq esebіndegі qacettі şara. Әskerdіñ ұcımı,
bіrlіgі, serpіmdі qîmılı men qalıptı maşığı şıñdalmaq. Soğıs
kezіndegіdey qatañ cүye, temіr tәrtіp saqtalğan. Qorşaudı berіk ұstamağan,
aldındağı añnan әldeqalay ayrılıp qalğan tobayaq, cәutіkter auır cazağa
tartılğan.
Baspana
Mal şaruaşılığımen baylanıstı kөşpendі cұrttıñ kүndelіktі baspanası
da ecelden-aq osı, cılcımalı tіrşіlіk orayında qalıptasuğa tîіs edі.
Yağnî, qұrıluı da, bұzıluı da oñay, ceñіl әrі ıñğaylı үy-cay.
Tatarlar kîіz үylerde tұradı cәne өzderіn baqıttı sezіnedі degen Çañ Çun.
Şatır үylerde tұradı, qalaları, selenderі coq, deydі Sîmon de SentKventîn.
Qalada tұrudı ұnatpaydı, өzderіnіñ şatırlarında, keñ dalada ğұmır
keşkendі artıq kөredі, deptі Gayton.
Bұl tatarlar qala ataulını, tіptі, kez kelgen qұrılıstı cek kөredі, deydі
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Bұl qara tatarlar kүmbez keyіptі [kîіz] үylerde tұradı. Olarda qorğandı
qalalar tұrğızılmaydı, іrgelі, tұraqtı үy salmaydı, deptі Syuy Tîn. Bұl
үylerі arba үstіne ornatılğan, «arba-şatır» dep ataladı, onda otıruğa,
catuğa boladı, mұnday arba-үylerdі өgіz, at cәne tүyeler tartadı, deydі
әuelgі sөzіn үstemelep.
Olardıñ үylerі «үyіrg» dep ataladı, şıbıq pen qadalardan casaydı,
dөñgelek. Coğarıda terezesі bar, carıq tүsu, tүtіn şığu үşіn. Tөbesі men
esіgі kîіzden. Үylerіnіñ үlkendіgі әrqîlı cәne cılcımalı. Үlken, kіşіlіgіne
qaray, bіr өgіzben, үş, nemese tөrt өgіzben, keyde odan da kөp kөlіkpen alıp
cүredі, deydі Benedîkt Polon.
Bұl kүmbez keyіptі şatır-үyler іrgesіnen tөbesіne deyіn kîіzben cabılğan.
Eñ ortası, kүmbez tөbesіnde carıq tүsetіn tesіk qaldıradı, deydі Syuy Tîn.
Kүmbez-үylerdіñ ekі tүrі boladı. Mұnıñ әuelgіsіnіñ qañqası cіñіşke taldan
bұralıp, îіlіp-bүgіlіp casalğan. Іşten qarağanda qolşatırdıñ şabaqtarı
sîyaqtı. Eñ tөbesіnde kөk tereze (aspan terezesі) atalatın aşıq cer
qaldırğan. Үydіñ qañqası tұtastay kîіzben cabıladı. Mұnday şatırdı
bұzıp, cığıp, kөlіkke artıp cүruge boladı. Saqarada casalatın
şatırlardıñ endі bіr tүrі – bұzılıp, tіgіlmeydі, tek arba үstіnde ğana
boladı. Bұlardıñ da dөñgelek qabırğası tal şıbıqtardan casalğan cәne
[іşten de, sırttan da] qıl arqandarmen berіk bekіtіlgen. Arbasımen bіrge
qazğaladı, deydі Pen Da-ya bұl taraptağı barlıq sөzdі tîyanaqtap.
Өzennіñ ekі qabağına qalıñ, bîіk tal өsіptі, kîіz үylerdіñ sүyegі osı
ağaştardan casaladı eken, dep cazılğan Çañ Çunnіñ sayahat kіtabında.
Olardıñ үylerі dөñgelek şatır keypіnde, tұrğı-tұğırı taldan casaladı,
tөbesіnde carıq tүsetіn cәne tүtіn şığatın şeñber tereze, ortada (oşaqta)
ot cağadı. Şatırdıñ qabırğası men tөbesі kîіzben cabılğan, esіgі de kîіz.
İesіnіñ tұrmıs-ahualına baylanıstı, үydіñ үlkenі bar, şağını bar. Keybіrі
acıratılıp, kөlіkke artıladı, endі bіreulerі cığılmaydı, arba үstіnde.
Arbalı үylerdіñ kіşkentayların tartuğa bіr өgіz cekse, үş, tөrt, odan da
kөp kөlіk qosatın әydіkterі bar. Olar arbalı үylerіn soğıs kүnderі, corıq
kezіnde de, cay uaqıtta da өzderіmen bіrge alıp cүredі, deydі Karpînî.
Kîіz үydіñ osı, atalmış ekі tүrіnen basqa da, îesіnіñ tұrmıs cağdayına,
asığıs kөş orayı, nemese attanıs, şegіnіs, corıq colında kәdege
caratatın kүrke (Rәşîd-әd-Dîn), qos («Qasterlі şecіre»), tіptі, arbanıñ
dәrtesі, nemese tayaq, qұrıqqa kөtere salatın bүrkenşіk, cappa şatırlar
(Rәşîd-әd-Dîn) bolğan. Bұlardıñ şatırları kîіzden cәne terіden, dep
aytqan, Batıs Europada, corıq-maydanda cүrgen әskerge qatıstı sөzіnde
Foma Splît.
Tatarlardıñ үylerі ağaştan casalğan, kîіzben cauıp, arqanmen tartıp
qoyadı; dөñgelek; үnemі өzderіmen bіrge alıp cүredі: berіk baylanısqan
qañqa ağaştarı ceñіl, cığu da, tіgu de oñay, kөşі-qonğa ıñğaylı, deydі
Marko Polo. Tağı da: olardıñ arbalı үylerі qara kîіzben qaptalğan,
caqsılığı sonday, kүnұzaq cañbır causa da su өtpeydі; bұlarğa өgіz, tүye
cegіp, balaları men әyelderіn alıp cүredі, deptі.
Cabıq arbalardıñ eñ şağını ekі doñğalaqtı, al үlkenderі – kөlemі
әrqîlı kîіz үyler ornatılğan arbalar – tөrt doñğalaqtı bolğan («Qasterlі
şecіre», Barbaro, İbn Battuta, t.b.).
Bұl halıq paydalanatın, bіzdіkіnen bîіk, qos doñğalaqtı arbada qîsap coq.
Olardıñ үstіne qamıs, şî cabılıp, kîіz cayılğan, al dәulettі kіsіler mata
tөseydі. Keybіr (sіrә, tөrt doñğalaqtı, – M.M.) arbalardıñ үstіne үy
ornatılğan; mұnday kүymelerdі bılay casaydı eken: dîametrі bіr carım
qadamday ağaş şeñber qұradı da, oğan cartılay şeñberşe bіrneşe
şıbıq bekіtіledі, sodan soñ, cağdayına qaray, kîіzben, nemese matamen
qaptaydı. Ayalğa, qonalqağa toqtağan cerlerіnde bұl үylerіn arbadan tүsіrіp
alıp, cerge ornatadı da, sonda catıp-tұradı, deydі Barbaro.
Bұl şalqar saqaradağı dalalıq cұrttıñ baspanası – «kөterme» dep
ataladı, bұzılmaytın, bіrtұtas şatır, qozğalısta, kөşken kezde, arbanıñ
үstіne ornatadı, ayal, qonalqa kezіnde sol qalpında tүsіrіp alıp, cerge
tіgedі, deydі Şaraf ad-dîn Yazdî.
Arbadan alınatın үyler de boladı, degen Rubruk.
Arbalar tөrt doñğalaqtı. Ekі kөlіk cegіletіnі bar, odan kөbіrek cegіletіnі
bar. Arbanıñ auır, ceñіlіne baylanıstı. Arbakeş aldıñğı kөlіkke
otıradı, qolında aydaytın qamşı cәne kөlіgіn bұrıp otıratın ұzın tayaq
(yağnî qұrıq) boladı, deydі saqarada keñіnen sayahattağan İbn Battuta. Bұdan
әrі arba үstіndegі kîіz үydіñ sıpatın bayıptağan. Arba үstіne tal
bұtaqtarınan îіlgen, kүmbez keyіptі qұrsau ornatılıp, olar cіñіşke, terі
taspalarmen bekіtіlgen (kerege cәne onıñ kөgі, – M.M.). Bұl qұrsau-kүmbez
ceñіl boladı, үstіne terі, nemese basqaday cabu cabıladı. Torlı terezesі
bar, іşte otırğan kіsі sırttı kөrіp otıradı, sırttağılar onı kөrmeydі.
Іştegі adam erkіn cayğasadı, ұyıqtaydı, tamaq іşedі, әrqîlı şaruasın
casay beredі, deptі.
«Kөterme» – arba үstіndegі, şağın kөlemdі kîіz үy. Al dәl osınday, bіraq
әldeqayda үlken, sүyegі auır arba-үyler «kөk kүyme», yağnî aspanî kүyme
atanğan (Ruzbîhan).
Mұnday kөk kүymelerdіñ eñ tolıq, naqtı, әrі eñ tamaşa sıpattaması Rubruk
cazbalarında saqtalıptı.
Tatarlar catatın, ұyıqtaytın үylerіn arba үstіne ornatadı. Bұl үyler talşıbıqtan qұrsaulanğan. Үstіñgі cağı îіlіp kelіp, şağın dөñgelekpen
kүrgeylenedі, osı şeñberden peştіñ mұrcası keyіptі moynaq şığadı; үydі
kîіzben cabadı. Cabılğan kîіz appaq bolıp tұruı үşіn әkpen, aq kіrіşpen,
sүyek ұntağımen qanıqtırıp, sılap qoyadı. Keyde үstіñgі moynaqtı
aynaldıra qara kîіz de tұtadı. Coğarığa cabılğan kîіz әrqîlı әsem
surettermen өrnekteledі. Kіrer esіk te kîіz, ol da әrtүstі matamen
әşekeylengen. Atap aytqanda, үydі kөrkemdeytіn өrnekter tүstі kîіz, nemese
basqaday nәrselerden qîılıp capsırılğan, cүzіm şırmauığı, nemese
ağaş bұtağı, әytpese añ, qұs suretterі tүrіnde keledі, deydі.
Bұdan soñ Rubruk bіzşe kөk kүyme atalatın arba-үydіñ sırtqı sıpattamasın
casaptı.
Keyde mұnday arbalı үyler өte үlken boladı, enі otız futqa deyіn (9
metrden astam, – M.M.) cetuі mүmkіn. Bіrde osınday arba-үydіñ doñğalaq
іzderіnіñ arasın өlşep kөrdіm, tura cîırma fut şıqtı (6 metrdіñ үstіnde, –
M.M.), al arbağa qonğan үydіñ іrgesі doñğalaq tұsınan ekі qaptalda kemі bes
futtan artıq cer aladı. Endі bіrde, osınday үydі tartıp kele catqan
өgіzderdі sanağanda, cîırma ekі bolıp şıqtı, on bіr, on bіrden ekі qatarğa
cegіlgen. Arba-үylerge keyde tүye de cegіledі, deydі.
Doñğalaqtar sıpatı berіlmeydі. Әrîne, өte үlken, әrі som.
Al arbanıñ arıs ağaşı celkendі kemenіñ maçtasınday derlіk. Үydіñ
aldıñğı cağınan esіk şığarılğan cәne arbanıñ ekі qanatına cetkere
sozılğan, bos orın bar, үstіnde kîіz cabılğan, su өtkіzbeytіn mañdayşa
qalqan boladı. Kөlіk aydauşı osı cerde, esіk aldında tұradı, deptі.
Baspananıñ arba үstіne ornatıluı – Eurazîyadağı kөşpendі cұrt tım ertede
qalıptastırğan salt. Skîfterdіñ үylerі – arba үstіnde, dep cazğan Gerodot.
Kөşpendіlerdіñ baspanası kîіzden casalıp, arba үstіne ornatıladı, degen
Strabon. Baykөl tөñіregіnde, qazіrgі Halha-moñğol dalasında mîlәdîge
deyіngі İ mıñ cıldıqtıñ ekіnşі carımına sәykes petroglîfter arasında
әrqîlı kүymeler suretі de ұşırasqan. Altaydağı, sol zamanğa tîesіlі,
ataqtı Pazırıq qorımınan tөrt doñğalaqtı, cabıq arbanıñ qañqası
tabılğanı belgіlі. Arıdağı ğұn, oğan calğas sәnbî, keyіngі tүrіk, qîdandar
tұsında da arbalı үyler keñіnen tarağan. Bіraq bұlardıñ barlığı da
şağın kөlemdі baspanalar ekenі bayqaladı. Al auqımı zor kөk kүymeler
bұlardan soñğı Kerey, Nayman patşalıqtarı tұsında qoldanısqa engenіn
kөremіz (Rәşîd-әd-Dîn). Qaytkende de, naqtı cazba derekterde tañbalanğan
kөk kүymeler sұlbası Xİİ ğasır men Xİİİ ğasırdıñ basına sәykesedі. Al
Şıñğıs han zamanında, oğan calğas Eke Ұlıs kezeñіnde cappay qoldanısqa
engen sîyaqtı. Әlbette, şaruaşılıqtıñ damuı, tұrmıstıq mәdenîettіñ
үlken өrege cetuіnіñ nәtîcesі, kөşpendі өmіrdіñ ayşıqtı bіr kөrіnіsі,
өzgeşe saltanatı.
Erekşe bіr cağday, bұrınğı Tatar dalası, keyіngі Halha-moñğol aymağında
kөk kүymege qatıstı
derekter Xİİİ ğasırmen şekteledі. Kөptegen
zertteuşіler (Bartold, Vladîmîrtsov, t.b.) bұdan soñğı kezeñde auqımdı
arba-үyler mүlde qoldanıstan şıqtı, coyıldı, saqtalmadı dep
esepteydі. Qacettіlіk bolmağandıqtan, dep cazadı L.Vîktorova. Atalmış
cәne basqa da moñğoltanuşılardıñ bayıbınşa, bұl cağday – împerîyadan
soñğı zamandağı şaruaşılıqtıñ kүyzeluі, eñ bastısı – kөşі-qon өrіsіnіñ
qısqaruına baylanıstı eken. Şın mәnіsіnde, Halhadağı kөş өrіsі Eke
Ұlıstan keyіn de qısqarğan coq, kerіsіnşe, Mөñkeden soñğı elu cıldıq
azamat soğısınıñ nәtîcesіnde bұl taraptağı tүrіk ruları tүp kөterіlіp,
Dәştі-Qıpşaqqa audı, negіzgі, tүpkіlіktі cұrtınan ayrılğan Baytaq dala,
endі cılcıp qonğan, әuelgі qarasını tіptі azğana, arada bіr ğasır өtkende
ұzın sanı nebәrі on mıñ şañıraqqa әreñ tolğan halha-moñğoldıñ îelіgіnde
qaldı. Al Qıtaymen şektes, cәne Qıtay cağına bağınıştı, keyіnde Іşkі
Moñğolîya atanğan өlke aytarlıqtay kүyzelmegen bolatın, tîesіlі qonısı da
cetіp artıladı. Mәselenіñ bіr ğana sebebі bar. Ol – әuel bastan-aq kөk
kүyme, yağnî auqımdı arba-үylerdіñ moñğol tektі taypalardıñ arasında
qoldanısta bolmauı. Basqasın bılay qoyğanda, әuel basta ormandı, taulı,
qırqa-belestі aymaqta іrge tepken moñğol cұrtı үşіn mұnday alıp
arbalarmen kөşіp-qonudıñ өzі mүmkіn emes edі.
Batıstıñ, orıstıñ, qazіrgі halha-moñğoldıñ bұrınğı-soñğı barlıq bіlgіrі
Xİİİ ğasırdan aspadı dep үkіm şığarıp qoyğan kөk kүyme, yağnî sәndі,
saltanattı, alıp arba-үyler keyіngі XVİ ğasırdıñ өzіnde bұrınğı Şığıs
Dәştі, endіgі Qazaq Dalasında qaptay kөşіp cүrgenіn kөremіz. Naqtı cazba
kuәlіk qaldıruşı – mәşһүr Şәybanî hannıñ Qazaq Ordasına qarsı
corıqtarınıñ şınayı şecіresіn tañbalağan Fazlallah îbn Ruzbîhan
İsfahanî. «Mîhman-nama-yî Buhara» – «Bұhara meymanınıñ cazbaları»
attı kөlemdі eñbegіnde (1509).
Parsı tіlіnde cazğan Ruzbîhan (Ruzbehan) auqımdı arba-үylerdі «aua
keñіstіgіnde asqaqtağan şatır», «aspan sarayı», «aspan-kөk ayasındağı
kүyme», yağnî bіzdіñ bұrınğı cәne bүgіngі tіlde qayta qalıptasaq, «kөk
kүymesі» dep atağan.
Alğaş kөrgende bұl үylerdіñ өzgeşe qұrılımına ayrıqşa tañ qaldım,
deydі. Arba үstіne ornatılğan әydіk şatır! Ağaştan casalıp, kîіzben
cabılğan, kөkke baqqan, zañğar qazaq үylerіnіñ әrqaysısı bіr qamal keyіptі,
deydі.
Үydіñ qañqası qayıñnan asa berіk casaladı, үy іşіndegі әrqîlı mүkәmal da
ağaştan. Tүrlі tүstі kîіzder (yağnî tekemet, sırmaq) өzgeşe oyularmen
bezendіrіlgen, tartpa taspalar (yağnî basqұr) sұlu әrі әsem. Үydіñ terezelerі
bar, ayqıştı, әdemі kîіz perdelermen cabılğan, deydі. Al arba-үydіñ
іşіnde otağasınıñ әyelderі, bala-şağasımen bіrge catıp, tұradı.
Ataulı kіsіler men sұltandardıñ kөk kүymelerі ayrıqşa zor, әrі ğacayıp
kөrkem. Әrqaysınıñ іşіne cîırma, tіptі odan da kөp kіsі erkіn cayğasadı.
Mұnday әydіk үylerdі tartuğa әldeneşe tүye cegіledі, deptі. Bağzıda Rubruk
keyіptegen arba-үylermen qaraylas bolğanı.
Mұnday ğacayıp kөk kүymelerge qarap tұrğanda sanañ tolqınadı,
şeberlіk, sұlulıq cәne әsemdіk qұdіretіnen basıñ aynaladı, deptі өz
zamanınıñ ğұlaması, Parsı patşalığınıñ da, Әmіr Temіr ұlısı, Şәybanî
handığınıñ da barlıq sәn-saltanatın өz kөzіmen kөrgen Ruzbîhan.
Qazaqtar qoldanatın aspan kүymesіnіñ qîsapsız kөptіgіne qayran qaldım,
degen. Qazaqtıñ sәn-saltanatımen qosa, eldіk tұrğısın, erlіk dәstүrіn de
atap kөrsetedі. «Qazaqtar – kүş-quatı cәne qaytpas qaһarmandığımen bүkіl
әlemge әygіlі», – deydі. Osığan calğas: «Qazaq әskerі bağzıda, Şıñğıs han
tauarîh tөrіne şıqqan kezde «tatar әskerі» dep atalğan bolatın, bұl
turasında arabtar men parsılar cazıp ketken», – degenі bar. Bұdan bұrın,
әuelgі bіr kelіsіm, ıntımaq kezeñіnde Şәybanî qazaqtıñ Qasım hanın
arıdağı ortaq baba «Şıñğıs hannıñ tәcі men tağınıñ mұragerі» dep
ұlıqtağan eken (Ğ.Qambarbekova). Al Mұhamed-Haydar Dulat osı Qasım
bîlegen Qazaq handığın bayağı Coşı ұlısınıñ sabaqtas calğası dep
sanağanı mәlіm.
Şәybanî hannıñ 1508–1509 cılğı qısqı corığında, tұtqîıl şabuıl
kүtpegen qazaqtar kүş toptap үlgermeydі, үş cerdegі, өzara calğas үş
ұrısta da, qaytpay qarcısqanına qaramastan, өzderіnen sanı әldeqayda
basım caudan ceñіlіp, canı qırğınğa, mal-mүlkі talauğa ұşıraydı. Әuelgі
ұrıstan soñ on mıñ kөk kүyme qolğa tүstі, dep cazadı Ruzbîhan. Keyіngі ekі
maydanda tağı da on, on mıñnan, cîını otız mıñ kөk kүyme olcağa tүsіptі.
«Barlıq soğıstarda şapqınşı caq mal-mүlіk, qazına îelenuşі edі, bұl
colı ceñіmpaz әmіrşі caudıñ үy-cayına deyіn өzіmen bіrge kөşіrіp әkettі»,
– dep cazadı qazaqtardıñ erlіgі men sәn-saltanatın madaqtay otıra,
Şәybanî handı dәrіptegen Ruzbîhan (Alayda, kelesі, 1510 cılğa qarağan
Qısqı, caña corıq Şәybanî hannıñ qîrap ceñіluіmen, mұnıñ aqırı,
әskerі azayıp, quatı qaytqan ataqtı cîhangerdіñ sol cıldıñ aqırına
cetpey, kүtpegen, tu sırttan şıqqan caña cau – İran şahı İsmayılmen
soğısta basın coyğanı belgіlі.)
Sonımen, Batıs pen Şığıstıñ, Halha men Qıtaydıñ bұrınğı-soñğı barlıq
moñğoltanuşı ğalımdarı Xİİİ ğasırda coğaltıp alğan әydіk arba-үyler
Şıñğıs han dүnîeden өtkennen soñ үş cүz cıldan keyіn Qazaq Ordasınan
tabıldı. Bұl cağdaydı sırttan bayqağan calğız adam – moñğol
oqımıstısı Maydar bolatın. Mezgіlsіz, cұmbaq cağday, qırşın casında
dүnîeden өtken qazaq tarîhşısı Sabır İbragîmovtıñ, ol kezde әlі Europa
tіlderіne audarılmağan Ruzbîhan cazbaları turalı zertteu maqalasına
sүyene otırıp, Xİİİ ğasırda Rubruk surettegen әydіk arba-үydіñ keyіngі XVİ
ğasırdağı qazaqtar arasında saqtalıp tұrğanın aytadı. Alayda, eskі
zamandağı өzgeşe, cılcımalı baspananıñ Şıñğıs hannan soñğı Halhada
eşqanday eles bermey, үş ğasırdan keyіngі Qazaq Ordasında keñіnen
taraluına, әrîne, eşqanday tүsіnіk bermeydі, bere de almaytın edі.
Kөk kүymenіñ bұdan soñğı tağdırın tarazılasaq, bіzge mağlұm XVİ ğasırdan
өttі, өtpedі – keyіngі XVİİİ ğasırğa cetpeuі anıq. Tek epos cırında ğana
saqtalğan. «Qız Cіbektegі» Tөlegen qalıñdıq tañdaytın әygіlі kөş – kөk
kүymeler keruenі. Yağnî, ecelgі tarîhî cazbadan soñ, añızda, eleste ğana
qalğan.
Qatardan şığuı – şaruaşılıq kүyzelіsіne de, cer cağdayı, kөşі-qon
orayına da baylanıstı emes. Caugerşіlіk, tınımsız şapqınğa
baylanıstı. Kөk kүymenіñ qozğalısı bayau, oralımı qîın edі. XVİİ ğasırdıñ
үşіnşі şîregіnen bastap, Dүrbіn-Oyratpen aradağı ekі cүz cıldıq
soğıstıñ qazaqtar үşіn eñ auır kezeñі tuadı. Әuelgі ceñіster keyіngі tepeteñdіkke aynalıp, aqırı basımdıq qalmaq cağına qaray auadı. Ecelgі kөş
ataulı baysaldıqtan, sәn-saltanatınan ayrılıp, qîmıl-qozğalıstıñ
cedelіrek tүrі tîіmdі şığadı. Kөk kүyme ğana emes, arbalı kөterme, arbalı
qos, kүrkenіñ өzі cүrіsі ceñіl tүyege auısadı. Tүptep aytqanda, Europanıñ
zәulіm ğîmarattarın kөrgen Rubruktı, İran men Turannıñ әsem-sәndі
sarayların kөrgen Ruzbîhandı tañ qaldırğan kөk kүyme qazaqtıñ
saltanatımen, kүş-quat, qұdіretіmen bіrge ketіptі. Astındağı arbasınan
ayrılıp, үlken be, kіşі me, әuelgі, cer basqan kîіz үy qalpına tүsedі.
Kөş, qonıs, tұraq
Rubruk aytıptı:
Tatarlar Dunaydan Qîır Kүnşığısqa deyіngі Skîfîya cerіn qonıstanğan.
Tұraqtap, bіr arada otırmaydı. Basşıları qarauındağı cұrtınıñ az,
kөptіgіne baylanıstı, bөlіsken cerіnіñ şegіnde malın bağıp, kөşіp-qonıp
cүredі. Qısqa qaray aua rayı cılıraq oñtүstіk өñіrge oyısadı, cazda
salqın soltүstіkke kөterіledі. Qıstıgүnі suı coq, bіraq otı mol, malğa
qolaylı cerlerde, qar suın paydalanıp otıra beredі, deydі.
Әdette, qıs kүnderі cazañğa şığadı, al cazda cayılımı mol taulardı
sağalaydı, degen Vîntsent de Bove.
Qısta tatarlar oyda, etekte, malğa өrіs, şөbі mol, cılı cerlerde otıradı,
al cazda qoñırcay, qırattı, taulı, ormandı, suı mol, cayılımdıq
cerlerge şığadı, degen Marko Polo.
Kөbіne qonıstı toqal tөbe, şağın qırqa-belestі cerden tañdaydı, degen
Pen Da-ya.
Bұl cұrt mal bağatın ot pen sudıñ orayına qaray, qırğa şığıp, oyğa tүsіp,
qonıstan qonısqa kөşіp cүre beredі, deydі Çañ Çun. Caz kүnderі ğana emes,
qısqı qırauda da (Rubruk).
Bұlar caña şөp pen su іzdep, үnemі kөşіp cүredі, eşqaşan da ornığıp, bіr
cerde otırmaydı, deptі Kontarînî.
Bіr qonıstıñ şөbі bіtіp, cerі tozğan kezde basqa bіr arağa barıp ornığadı.
Kөş pen qozğalıstıñ aldın ala belgіlengen merzіmdі kүnі bolmaydı, deydі
Pen Da-ya. Tұraqtı col sorabı cәne coq, dep үsteydі tağı bіr sөzіnde.
Әlbette, bet-betіmen emes, kesіmdі bağdarda. Cәne, bіrden bayqalatınday,
әrkіm өzіne tîesіlі qonıs, caylauğa.
Tүrіkter tañmen talasa tұrıp, colğa şığadı da, ertemen eru casaydı, kүn
eñkeygende qaytadan qozğalıp, keşke qaray qonalqağa toqtaydı, degen İbn
Battuta.
Salqar kөş kөrіnіsіne ayrıqşa tañırqağan ağılşın Davîd Eşbî
qozğalıstıñ alğaşqı kezeñіn bacaylap sıpattağan:
Caña qonısqa kөşetіn kүnі, tүn ortasınan auğanda, mіndettelіp qoyğan kіsі
qattı ұrğılap, dabıl qağadı. Tañ qalarlıq cağday, bіrer le (tөrt
şaqırım şaması, – M.M.) tөñіrektegі mal ataulığa deyіn bұl dıbıstı
tanıp-bіledі eken. Ұyqıdan oyanğan үlken-kіşі tegіs attarın әkelіp, erttep
qoyadı. Әceptәuіr uaqıttan soñ ekіnşі mәrte dabıl qağıladı. Endі calpı
cұrt şatırların bұzıp, baylap-tүyіp, colğa dayın boladı; bұdan soñ
әsker cînaqtalıp, sap tүzeydі: eñ alğı lekte – ordağa şetkerі casaq, bұdan
soñ qalğandarı, eñ soñında, nemese orta tұsında basşı kөsem, ordası qay
şamada tұrğanına baylanıstı. Mіne, үşіnşі ret dabıl ұrıldı: alğı lek
qozğala bastaydı, onıñ artınan basqaları cılcîdı cәne bәrі de asa
ұcımdı, tolıq tәrtіppen. Col boyında at tұyağınıñ topırınan basqa
eşqanday dıbıs – ayqay-ұyqay, dabır-dұbır estіlmeydі, bіreudіñ aldına
bіreu şığıp, qalıptı şerudі bұzbaydı. Sonımen qatar, іlgerіndі-keyіndі
şapqılağan arnayı kіsіler boladı, olar mal aydaydı, ұmıt qalğan mүlіk,
sayaq şıqqan candıqtardı cînastırıp, artınan mіndettі tүrde tîesіlі
qocayındarğa tabıstaydı, deptі.
Kөş bіrneşe kүnge calğasuı mүmkіn.
Өgіz, tүye cegіlgen arba-үylerdі bіrіnіñ artına bіrіn tіrkep qoyadı, kez kelgen
naşar әyel cîırma-otız arbanı bastap cүre aladı, cetekşі arbada
otırğan qalpı, kөlіktі quzap qoysa bolğanı, qalğandarı soñınan
şұbıtılıp ere beredі. Cүrіs өte bayau, өgіz ayañ, qozı qadam, deydі Rubruk.
Kөş aldına qaşanda barlau casalğan. Әuelde sanaulı kіsі, habarger, uaqıt
өte – qarauıl, casaqtı әsker. Kөş suretіn өz kөzіmen kөrіp, talay ret
tamaşalağan Barbaro aytadı:
Kөşten kөp bұrın şalğınşı әsker, cortuıl casağı keledі. Oñ men soldı,
іlgerі men keyіndі bayqastap, qauіp-qater, tұtqîıl caudıñ añısın añdaydı.
Kelіp qana ketpeydі, qayta aynalıp soğadı, kүn sayın derlіk kөzep, baqılap
otıradı, deydі.
Kөş auıl-auıl, kүren-kүren, cekeley emes, top-şoğırımen qazğalğan. Auıl
(ayıl) – әdette on-cîırma şañıraq. Auıl kөşі – beybіt, tınıştıq
kүnderde ğana mүmkіn cağday. Kөbіne әldeneşe auıldan qұralğan kүren
bolıp kөşedі. Әldeneşe cүz, bіrer mıñ tүtіn, odan da astam qalıñ el.
«Kүren» өzіnіñ tүpkі mağınası – «şeñber» deydі Rәşîd-әd-Dîn. Eskі
zamanda, kөş colındağı rulı el ayalğa toqtağanda, adamdarın ortada
qaldırıp, arbalardı dөñgelete qұratın bolğan. Kүnі bүgіnge deyіn, qonıstұraqtı, kөldeneñ şapqında cau іşke өtіp ketpes үşіn osılayşa şeñber
qұrıp ornalasadı, deydі Rәşîd-әd-Dîn. Bұl qorğanıs, qauіpsіzdіk tәsіlі
keyіngі zamanğa calğasqan. Qazaqtar soğıs cağdayında, bala-şağasın,
әyelderіn іşte qaldırıp, şeñber qұrıp үlgerse, qaytpay şayqasadı,
mұndayda olardı ceñіp alu mүmkіn emes, dep cazğan Ruzbîhan.
Mausımdıq үlken kөş kөbіne әldeneşe kүren, asa auqımdı, kөp cұrt
bolğan. Keyde rulı el, bүkіl orda cappay qozğalğan. «Qasterlі şecіredegі»
nayman kөşі, Şıñğıs han men Camұqanıñ bіrіkken kөşі, basqa bіr
derekterdegі basqa da kөşter osınday. Cappay, salqar kөş kezіnde bүkіl
dala, qara cerdіñ өzі cılcıp kele catqanday kөrіnedі eken.
Venetsîyalıq Barbaro sonday ecelgі kөştіñ өzgeşe bіr suretіn tañbalap
qaldırğan. Bılay deydі:
Әuelі kөp cılqı, үyіr-үyіrіmen, sodan soñ top-top, qostı-qosımen, qaptay
өttі. Bұğan calğas kelelі tүye, onıñ artınan tabın-tabın sîır, odan keyіn
otar-otar qoy-eşkі keledі.
Aydalğan maldan soñ, kөş basında әmіrşі bek, qolbasılar, eñ eleulі baybağlandar, qosşı qarauıl casaq өtedі. Olardıñ artınan kөştіñ mәrtebelі
bөlіgі – әmіrşіnіñ ordası, balaları, qatındarı men qızmetşіlerіnіñ
kүymelerі. Oğan calğas tağı da kөp әsker. Әsker soñınan negіzgі top –
attılı, kүymelі calpı cұrt.
Kөş keruenі tura altı kүnge sozıldı, deydі Barbaro. Bіz qamal (Tañ өzenіnіñ
Azau teñіzіne qұyar tұsındağı venetsîyalıq Tana qalası, – M.M.) qaqpasın
berіk cauıp, qabırğa үstіnen kүnұzaq tamaşalap tұratın edіk. Keş batqanşa
qaray-qaray kөzіmіz talıp, әbden şarşaytın edіk. Sonşama cұrt pen
qîsapsız mal kөşіp catqan cazıq alqaptıñ kөldeneñі 120 mîldey (200
şaqırımğa cuıq, – M.M.) bolatın. Kөştіñ kөrіnіsі ğalamat edі, deydі.
Erteden keşke deyіn, kөz ceter cer – bүkіl Dala adamdar men cancanuarlarğa tolıp kettі, bіreulerі өtіp catır, endі bіreulerі kele catır.
Bұl – calpı kөştіñ bіr şalğayı ğana eken. Ortalıq lektegі cұrttıñ
qarasını qanşalıq bolğanın osıdan-aq añday berіñіz, deydі. Kөşken
cұrttıñ kөptіgі – qұmırsqanıñ îleuіndey, deydі.
Barbaro үlken kөşke qatıstı tağı bіr suret casaptı. Kөş colınan ığısa
qaşqan añ men qұsta qîsap bolmadı, deydі. Bұğı cәne basqa da ayaqtı añdar
qamal qabırğasınan aulaqqa tөñkerіle cosıdı. Al qanatı talğan kekіlіk
pen şarasız qırğauıldı sırtqa şıqqan balalar qolmen ұstasa, үlkender
topırlatıp, tormen cînadı, deydі.
Bұl – ordalı cұrttıñ үlken bіr bөlіgіnіñ cappay qozğalısı. Әdepkі salqar
kөşterdіñ өzі osığan cete-qabıl bolğan. Qacettі үrdіs qana emes, qasterlі
rәsіm, aydın men sәn-saltanat.
Tatardıñ әmіrі elіmen bіrge kөşedі. Onıñ soñınan barlıq ұlıq,
qızmetkerler qosa kөşedі, bұl – «cұrt kөteru» dep ataladı. Kөş kezіnde
kүymeler bіr qatarda bes-besten cүredі. Qұmırsqanıñ şұbırğanınday,
arqannıñ өrіmіndey sozılıp, qatarlasa qaptap, oñ men solda bes lîge (1 lî
– әdette 500 metr şaması, – M.M.) deyіn sozıladı. Cayıla cazılıp,
carımı suğa cetkende kөş te toqtaydı, bұl – «cұrtqa qonu» dep ataladı.
Әmіrşіnіñ şatırı bәrіnіñ aldında, esіgі tүstіkke qarata tіgіledі. Onıñ
artında – qatındar men qұmalardıñ şatırları, odan әrі nөkerler men
saqşı, qızmetker men qızmetşіlerdіñ şatırları. Әmіrşіnіñ şatırı
ornağan cer – «Orda» dep ataladı, deydі Pen Da-ya.
Han men hanzadalardıñ tұrağı tatarşa «Orda» dep ataladı. Toqtap,
tұraqtağan cerlerі qala sîyaqtı bolıp kөrіnedі, deydі Benedîkt Polon.
Kөş ayaldağan, caylanğan kezde tұtas bіr qala ornağanday kөrіnedі, degen
Rubruk.
Orda kөşіp kele catır eken. Bіz tұtasa cılcıp kele catqan үlken qalanı
kөrdіk. Capırlağan u-duımen, auada şұbatılğan tүtіnіmen. Kөşe sırğığan
sansız kүyme үstіnde ottarın cağıp, as-suların dayınday beredі eken.
Erulі cerіne cetken kezde şatırlar arba үstіnen oñay alınıp, sol,
bұzılmağan qalpında cerge ornığadı, dep cazadı İbn Battuta.
Alısta adam tұrağı kөrіndі, qara arba cәne aq үylerden qұralğan. Ұlı bek
Ogînnіñ (Otşıgen – Şıñğıs hannıñ іnіsі, – M.M.) Ordası eken. Toy bolıp
catır. Kөrşі qonıstıñ ұlıqtarı aumağı 500 lî tөñіrekten qımız
keltіrіptі. Әldeneşe mıñ qara arbalı kîіz үyler neşe qatar bolıp tұr, dep
sıpattaydı Çañ Çun.
Otşıgennіñ cәne Şıñğıs han qatındarınıñ bіrіnіñ qabıldauında bolğan
Çañ Çun: kүymeler men kîіz үylerden qұralğan Ordanıñ keskіn-keypі asqaq,
sәndі, saltanattı, deptі.
Kүyіk qağannıñ Karpînî kөrgen, bіr otırısta іşіne ekі mıñ kіsі sîyatın үlken
şatırı, Mөñke qağan tұsındağı, Rubruk sıpattağan aydındı kөk kүymeler,
keyіngі Өzbek hannıñ İbn Battuta tamaşalağan altın ordası – bağzı bіr
zamandağı tүrіk qağandarınıñ, qazınalı Vîzantîya elşіsі Zemarhtıñ өzіn
sұqtandırğan kîіz tuırlıqtı ordalarınıñ calğası bolatın. Zaman
ozğanda kelgen cañalıq – alıp kîіz үydіñ arba үstіne ornatıluı.
Mұnday sәn-saltanat kөne zamandağı ğұn şañğұylarınıñ өzіnde bolğan
coq, deydі Çañ Çun meylіnşe qayran qalıp.
Tұrmıstıq bұyımdar
Kүndelіktі tұrmısqa qacettі cabdıq, әrqîlı bұyımdarğa qatıstı tarîhî
cazba mağlұmat tım tapşı. Sol azğana bardı tүgendey ketelіk.
Olar as dayındauğa «şөp kөmіrіn» (yağnî sîır capası men cılqı tezegіn)
paydalanadı, deptі Pen Da-ya.
Qoy mayımen bіltelі şırağdan cağadı, deydі sodan soñ.
Marko Polo et qaynatatın qış qazan (şөñke) turalı aytqan.
Rәşîd-әd-Dîn şecіresіnde bіr qoy etіn tұtasımen asqan qazannıñ carılıp
sınğanı (camanşılıq coralğısı) turalı aytıladı, sіrә, bұl үlken qazan
da qıştan casalsa kerek.
Syuy Tîn et pіsіretіn qazan үş ayaqtı dep kuәlandırğan. Zadı, qola, nemese
şoyın qazan.
Et tartatın, qımız qұyatın үlken ağaş tegeneler, qımız saqtaytın qış
kөze, şaması, ağaştan oyılğan şağın ayaqtar bolıptı (Rәşîd-әd-Dîn,
Barbaro).
Qұrt salatın qap (sіrә, alaşadan qұralğan) cәne tortasınan ayırılğan may
salatın terі qapşıqtar, «qaptarğaq» atalatın şağın terі dorba ataladı
(Rubruk).
Qımız aşıtatın saba, үlkendі-kіşіlі torsıq, kөn qұtı bar (Rәşîd-әd-Dîn,
Rubruk, Marko Polo, «Qasterlі şecіre»).
Qımız aşıtatın torsıq, sabalar tүtіnge ıstalğan іrі qara mal terіsіnen
tіgіledі (Rubruk).
Әdepkі, kîіmge, nemese şaruaşılıqqa qacettі terіnі qoydıñ aşığan, qoyu
sүtіnіñ kөmegіmen îleydі (Rubruk).
Maldıñ sіñіrіn taramdap, sodan soñ өrіp, ұzınşaq cіp casaydı, deptі
Rubruk. Osı cіptermen terі (yağnî, ton, torsıq, saba qatarlı bұyımdar, –
M.M.) tіgіledі, sandal, kebіs, basqa da kîіm-keşek tіgіledі deydі. Bұl, әrîne,
keşegі qazaqtıñ taramısı.
Syuy Tîn cabayı qoydıñ, yağnî arqardıñ omırtqa sүyekterіnen qasıq
casalatının aytqan. Әlbette, qasıq ataulı tek sүyekten ğana oyılmasa
kerek.
Rubruk әrqîlı mүkәmal saluğa cәne saqtauğa arnalğan үlken sandıqtar
turalı aytadı. Arqan, cіppen arbağa baylanadı eken.
Bұl, үy tіguge, kөşke cәne basqa da qacetke caratılatın arqan, cіpter qoy
cүnіnen, үştіñ bіrіne cılqı qılı qosılıp esіledі deydі Rubruk.
Añşılıqqa, şaruağa asa qacettі arqan өrіletіn qıl үşіn cılqılardıñ
calın kүzeydі, dep cazğan Syuy Tîn.
Barlıq derekterde [qoy cүnіnen basılatın] kîіz turalı aytıladı. Talşarbaqtan casalğan baspanaların cabadı, su өtkіzbeydі, cazda saya, qısta
cılı desedі.
Aytpaqşı, cayılımdağı bos cılqını ұşında salbırağan іlmek cіbі bar
ұzın tayaq, yağnî kәdіmgі qұrıq arqılı ұstaytını өzgeşe tәsіl retіnde
tañbalanıptı. (Barbaro, İbn Battuta). Bұl qұrıq mal ұstaumen qatar, keyde
qaru retіnde de kәdege asqan («Qasterlі şecіre»).
At әbzelderі, onıñ sır-sıpatı turalı naqtı mağlұmat coqqa tәn. Tek үzeñgі
ğana arnay ataladı. Cәne er-tұrman. Saqaradağı cұrttıñ atqa salatın
ertoqımdarı ceñіl әrі әsem, өte şeber casalğan, deptі Çcao Huñ. Erdіñ
qası ağaştan qîıladı, dep arnap aytqan.
Qaru-caraq
Bұl halıq soğıs өnerіnde әlemdegі barlıq cұrttan artıq; qan maydanda,
әsіrese aşıq alañda, tabandı erlіgіmen, әskerî amal-aylasımen ceñbeytіn
cauı coq, dep ayğaqtağan Foma Splît.
Şıñğıs han zamanındağı tүrіk-tatar qauımınıñ өz tұsındağı barlıq
cұrttan өlşeusіz ozıq, ayrıqşa cetіlgen әskerî өnerі, soğıs strategîyası,
ұrıs tәsіlderі, qosın, tүmender qұrılımı turasında tîesіlі tұs, kelesі
kіtaptarda keñіnen әñgіmeleymіz. Әzіrşe, bar tauarîhtıñ bastauında,
kүndelіktі qoldanıstağı qaru-caraq tөñіregіnde azğana aqpar bereyіk.
Әlbette, tek qana ecelgі cazba eskertkіşter kuәlіgі boyınşa.
Karpînîdіñ aytuınşa, әrbіr cauıngerdіñ kem degende mınanday qarucarağı boluğa tîіs:
Ekі, nemese үş caq, әytpese, өte caqsı bіreuі,
cebe tolı үş үlken qoramsaq,
bіr balta,
arqan, әrqîlı cіpter.
Bұdan әrі:
Dәulettіlerdіñ qılışı boladı, az-maz qayqı, calğız cүzdі, ұşı өtkіr;
keybіreulerі nayza ұstağan, sүñgіnіñ moynağında іldіrgesі bar, at үstіndegі
cauın alıp tүsetіn.
Karpînî şabuıl qұraldarımen qatar, qorğanıs caraqtarı turasında da
bіrşama mağlұmat keltіrіptі.
Aldımen әskerî sauıttı can-caqtı sıpattaydı. Beren tөrt bөlіkten
qұraladı, deydі: negіzgі bөlіgі sannan moyınğa deyіn, adamnıñ dene bіtіmіne
sәykes, keude tұsında sığıñqı cәne ekі qoltıq astınan dөñgelene oyılıp,
qabırğadan qausırıladı; bұl ekі qaptaldı qır arqadan bіrіktіre qosıp,
moyınğa deyіn cetetіn tağı bіr colaq bar; endі aldıñğı cәne artqı
bөlіkter cauırınnan bұğanağa asıla tүsken temіr taqtalar arqılı өzara
calğasıp, bekіtіledі; ekі qoldıñ sırtın îıqtan bіlezіkke deyіn kөmkere
qaptaytın tağı bіr qұramdı bөlіk bar (qollıq, – M.M.), sonday-aq, ekі tіze
de qorğanış astında (tіzelіk cәne bұtırlıq, – M.M.); bұl qұrama
bөlşekterdіñ barlığı da өzara baylastırılıp, bekіtіlgen, deydі.
Әlbette, Karpînî tәptіştegen beren – qorğanıs qacetіnde qalıptasqan
әskerî sauıttıñ bіr ğana tүrі. Arheologîyalıq qazbalar, calğas dәuіrdegі
naqtı cәne tүstі sızba suretter men eskіlіkten saqtalğan үlgіler mұnday
caraqtıñ ayırım belgіlerі mol, әldeneşe tүrі bolğanın әygіleydі.
Bastarına kîetіn dulığası – temіr, nemese cez, deptі Karpînî. Al tamaq pen
moyındı dөñgelete cabatın qorğanış – kөnnen casalğan.
Attarına deyіn kөn sauıt (өpşіn, – M.M.) capqan, dep kuәlandıradı tağı da
sol Karpînî. Bұl berіk kөnnіñ qalay dayındalatının aytadı. Өgіzdіñ,
nemese basqaday іrі-qaranıñ terіsіn, calpağı alaqanday etіp, beldіktep,
ұzınınan kesіp aladı da, arasına qaramay qұyıp, үş, nemese tөrt qabattap
capsıradı, sodan soñ үstіñgі beldіktіñ astınan tesіp, bұdan soñğı
beldіkterdіñ ortasınan tesіp, taspamen өzara baylanıstıradı; sondıqtan,
cүrіske bөgesіnі coq cәne tөmengіlerі coğarı cîırılıp, әldeneşe
qabattasqan kөn mүlde berіk sauıtqa aynaladı.
Attıñ qorğanıs kecіmі bes bөlіkten tұradı, deydі. Ekі qabırğada ekі qabatı,
qұyrıqtan basına deyіn, bұlar ertoqımğa bekіtіledі cәne sauır men omırau
cәne artqı oyındı bөlіkterі arqılı өzara qosıladı. Oyındı men
sauırdıñ aralığı tesіlіp, odan attıñ qұyrığı şığarılıp qoyadı. Attıñ
mañdayına temіr qalqanşa bekіtіledі, moyınnıñ ekі qaptalındağı kөnge
calğasıp. Atqa cabılğan kөn sauıt onıñ bүkіl denesіn qamtıp, alda – tіzege,
artta – tіrsekke cetіp tұradı, deptі kөzі qaraqtı, bayqampaz Karpînî.
Atqa cabatın ğana emes, adamdar kîetіn kөn sauıttar da (qұyar) keñіnen
tarağan.
Bұlardıñ caraqtarı ceñіl, kөn terіden casalğan, deydі Loncyumo.
Өgіz terіsіnen, basqaday іrі mal terіsіnen pіsіrіp (yağnî ıstap) casalğan kөn
sauıttar өte berіk, deydі Marko Polo.
Үsterіndegі carağı – temіrşe saudıratıp, capıraqtap qұralğan өgіz
terіsіnen, alayda өte berіk, qaru өtpestey, degen Foma Splît.
Sauıttarı kөn capıraqşa, nemese temіr taqtalardan qұrastırılğan, deydі
Sent-Kventîn.
Sauıttarı kөn terіden cәne bұları temіrden berіk, attarı da osınday
sauıt cabılğan, deptі esіmі saqtalmağan vengr epîskopı (Metyu Parîs
boyınşa).
Dulığaları da kөn, nemese temіrden, deydі Foma Splît.
Eskіlіktі cazbalardıñ eşqaysısında qalqan turalı derek coq. Sîmon de
Sent-Kventîn ğana bұl cağına nazar audarıptı, tatarlar qalqan
qoldanbaydı, dep cazğan.
Qorğanıs caraqtarı terіden (yağnî kөnnen) casalğan cәne qaru өtpestey
derlіk bekem, deydі orıs arhîepîskopı Petr. Al şabuıl qұraldarı tүgel
temіrden cәne uğa suarılğan, dep үsteydі әuelgі sөzіn.
Әrîne, qaşanda eñ bastı, şeşuşі cağday – qorğanıs carağınan bұrın
şabuıl qұraldarına baylanıstı. Endі osı tarapta, әuelgіge qosımşa tağı
azğana derek.
Qaruları – sadaq, qılış cәne kүrzі; dese de, sadaqtı kөbіrek qoldanadı,
өytkenі bұlardıñ bәrі de kәnіgі atqış, deydі Marko Polo.
Bұlar ұrısta kөbіne-kөp caq pen cebege salmaq saladı, deydі Sîmon de
Sent-Kventîn.
Qılıştarı ceñіl, cұqa, qayqı, deydі Çcao Huñ.
Qaruları – qayqı qılış, sadaq, qoramsaq pen cebe, deydі Foma Splît.
Baz bіreulerі ğana nayza ұstaydı. Nayza sabınıñ tүbіnde qolğa іletіn
bүldіrgesі boladı. Keybіr nayzalardıñ ұşında іlgegі bar, deydі SentKventîn.
Tatarlar nayzamen, şoqparmen, aybaltamen, qılışpen qacımay, qaytpay
şayqasadı, әytkenmen, sadaqtı artıq kөredі, şeber әrі өte dәl atadı, deptі
Metyu Parîs.
Tatarlar qaru ataulını tamaşa meñgergen, әsіrese, sadaqpen cebe atudı,
deydі Gayton.
Şıñğıs han qauımı sol zamandağı armyan cәne Batıs Europa derekterіnde
«atqıştar cұrtı» dep ataladı.
Sadaqtarı bіzdіkіnen qarımdı. Olar vengr cәne qұmandarmen
salıstırğannıñ өzіnde atısqa әldeqayda maşıqtı cәne sadaqtarınıñ
serpіmі de artıq, deydі esіmі beymәlіm vengr epîskopı.
Tatar sadağın tartu үşіn үlken kүş kerek, degen Çcao Huñ.
Bұlar basqa halıqtarmen salıstırğanda, әldeqayda alısqa atadı, deydі,
tatar şapqını turasında Batıs Europağa alğaşqı, naqtı habardı cetkіzuşі
monah Yulîan.
Tatar sadaqtarınıñ qarımı ұzın. Qanşalıqtı dәrecede? Salğastırıp
qarasaq, sol tұstağı Europa sadaqtarınıñ atıs өlşemіnen ekі ese, bәlkіm,
үş ese artıq bolğanı kөrіnedі. Tіptі, tүtas tөñіregіnіñ bәrіnen oğı ozıq
bұlğar men qıpşaq atqıştarınan da ұzaq. Caudıñ cebesі cetpeydі, al
өzderі camsata atadı.
Europadağı tatar şapqınınan bіr ğasır keyіn bastalğan Cүz cıldıq
soğıstıñ (1337–1453) alğaşqı carımı, Kresî men Azenkur ұrıstarında
Anglîyanı ceñіske cetkіzgen ataqtı ağılşın sadaqşıları arı degende 250
yardqa (229 m) atatın bolğan. Bұl – zamanınan ozğan, cetіldіrіlgen, cañarğan
caq. Batu han zamanındağı Batıs sadağınıñ qarımı bұdan әldeqayda kem.
Eskіlіktі ağılşın sadağınıñ ceter şegі – 150 yard (137 m) boldı, dep
cazadı ortağasırlıq sadaq, arbalet cayın arnayı zerttegen ağılşın
oqımıstısı Ralf Peyn-Golluey. Әlbette, qandı qarım bұdan әldeqayda
berіde. Al bұl kezdegі tүrіk-tatar sadağınıñ cebesі... Bіr ğana derek.
«Şıñğıs hannıñ tañbalı tası» atalatın, bүgіnde Ermîtacda tұrğan
sıntasta ұlı qağannıñ іnіsі Qasardıñ ұlı Esүñkenіñ Sartauıl corığınan
soñğı үlken merekede atqan oğın 335 qұlaş cerge tіgіlgen nısanağa tîgіzgenі
cazılğan. Şamamen 580 metr!
Bұlar tamaşa sadaqşılar, deydі Smbat Sparapet.
Eren sadaqşılar, deydі Loncyumo.
Tүrіk sadaqşılarınıñ mergendіgі sonşama, aqqan cұldızday casın
cebelerі kөzegen cerge әmәnda dөp tîedі; bұlar kөñіlі qalasa, aspandağı
cұldızdıñ өzіn qağıp tүsіrer edі, deydі Cuvәynî.
Ұrısta alğaş betteskende cebelerі cay ğana ұşpaydı, nөser cañbırday
cauatın kөrіnedі, degen kuәlіk beredі monah Yulîan.
Auada ұşqan cebelerden kүn kөzі kөmeskіlenіp, cauğan oqtıñ
qalıñdığınan cұrt kөleñkede qaldı, dep әsіreleydі armyan tarîhşısı
Nerses Palîents.
Tatarlarmen soğısqa kіrіsu өte qauіptі. Tіptі, şağın ğana qaqtığıstıñ өzіnde
basqa bіr halıqtarmen soğıstıñ qandayınan bolsa da kөbіrek kіsі өledі,
өytkenі olar qattı cәne dәl atadı. Sadaq tartuda maşıqqanı sonday,
әlemdegі barlıq cұrttan asıp tүsken, deydі Gayton.
Keybіrі arıs sadaqpen, endі bіrі ceñіl caqpen atılatın cebelerdіñ tүrsıpatı men өzіndіk qasîet, erekşelіgі de әrqîlı bolğan. Bұl tarapta
arheologîyalıq mol derektermen qosa, cazba mağlұmattar da bіrşama.
Soñğınıñ keybіrі.
Cebelerdіñ ұzındığı “geometrîyalıq” ekі fut, bіr alaqan cәne ekі elі, yağnî
otız tөrt elі, bіr alaqan, deydі Karpînî – bүgіngі metrîkalıq өlşem
boyınşa 80-85 sm şamasında; cebenіñ bolat ұştığı (masağı) ekі cağınan
bіrdey өtkіr, tîgende qılıştay oradı; qoramsaqta cebenі [cәne qılış,
nayzanı] qayrap otıratın egeu boladı; bұl temіr masaqtardıñ sabaqqa
qadap bekіtetіn tүbіnіñ өzі sausaq ұzındığınday, deptі Karpînî.
Olardıñ cebelerі bіzdіkіnen tөrt elі ұzın, temіr masağı ayrıqşa өtkіr,
kіrіsі tar, bіzdіñ sadaqtardıñ adırnasına sәykespeydі, degen Foma Splît.
Sonımen qatar, mүyіz cәne sүyek ұştıqtar da bolatının, olardıñ da asa
өtkіr ekenіn aytqan.
Cebenіñ sabağı ağaş bұtaqtarınan [cәne şіlіkten] casaladı (Rәşîd-әdDîn).
Barbaro cebenіñ үş tүrі turalı mağlұmat berіptі. Mұnıñ bіrіnşіsі – әdepkі
әskerî cebeler, ekіnşіsі – merekelіk, yağnî cambı atuğa arnalğan, үşіnşіsі –
ұşqan qұstı atuğa layıqtalğan өzgeşe oqtar.
Qұs tүsіretіn cebeler qazaq deregіnde (Şalkîіz cırau) «tіz oq» dep ataladı,
Barbaro tolıq sıpattamasın qaldırğan. Coğarıda aytqanımızday, bұl –
masaqsız, qauırsınsız, cuandığı sausaqtay ğana, qîsıq îіlgen, şolıq
tayaqşa; sıñayına qarağanda, bumerang tәsіlі boyınşa casalğan: әuelete
atılğanda, belgіlі mecege cetkennen soñ şır aynalıp, bіr, nemese bіrneşe
qұstı qatarımen, moynınan, nemese topşısınan ұrıp tүsіredі.
Cambı atatın merekelіk cebelerdіñ әskerî cebelerden bar ayırımı –
masağında: ұşı өtkіr emes, alğa qarağan caña ay keyіptі, calpaq îmekşe
(qazaqşa «aymañday oq»). Barbaro cambı atqan mergendіk carıstı
sıpattağan. Ekі bağan ornatılıp, үstіnen arqan tartadı da, soğan
salbıratıp, cіñіşke cіppen kүmіs tabaqşa іlіp qoyadı. Carısqa
qatısuşılar at үstіnde canamalay şapqan boyı, sadaq tartıp, aymañday
oqpen osı cіptі qîıp tүsіruі kerek. Әlbette, Barbaro kөrgendey kүmіs tabaq
qana emes, basqaday da, qұndı, şağın dүnîeler (taytұyaq cambı, altın kese,
t.t.) іlіnetіn bolğan. Cambı atu carısı cөnіnde Hafîz Tanış, odan keyіngі
Әbіlğazı-bahadұr han cәne basqa da şığıs tarîhşılarınıñ kіtaptarında,
qazaq eposında bіrşama mol mağlұmat bar. Sonday-aq, qazbadan tabılğan,
өzara ұqsas әrqîlı үlgіdegі aymañday oqtar da keñіnen mәlіm.
Barbaro cіktegen cәne calpığa belgіlі әskerî cebe keyіngі qazaqta «kez oq»
dep atalğan («Er Tarğın cәne basqa da batırlıq cırlar). Bұl soğıs
cebelerіnіñ өzіnіñ alıstan, caqınnan atatın, sauıt bұzatın, cazılmas
cara salatın әldeneşe tүrі bolğan. Maydandasqa bağıt sіltep, cauğa үrey
tudıratın, alğaş Ğұn zamanında qoldanısqa engen ısqırma oqtar tağı bar.
Bұl rette arheologîyalıq qazbalar, sol negіzdegі muzey mұraları men
arnayı zertteuler meylіnşe tolımdı mağlұmat bere aladı.
Cebelerdіñ әrqîlı tүrіne qatıstı tağı bіr eskertpe – sadaq oğınıñ
atalmış negіzgі үş үlgіsіnen basqa, qorşaudağı qamalğa, өzennіñ arğı betі,
tіkeley qatınastan tıs cerdegі dos pen dұşpanğa hat-habar cetkіzetіn іlmek
oq, qarsılastı caralamay, ұrıp tүsіretіn doğal oq, sonımen qatar, tîın,
susar aulaytın, tүlkі, qasqırğa qarsı qoldanatın, үlkendі-kіşіlі tomar oq
degender bolğan. Bұl soñğısı, atauınan kөrіnіp tұrğanday, bolat masaq
ornına, bağalı añnıñ terіsіn bүldіrmey, taldırıp tүsetіn, nemese bіteudey
өltіretіn salmaqtı, cұmır, basqa bіr ұştıq ornatılğan.
Al әskerî cebeler, olardıñ tүr-sıpatı, qoldanısı men erekşelіkterі
turasında Şıñğıs han zamanındağı kөşpendіlerdіñ soğıs өnerіne
arnalğan tarauda bayandamaqpız. Tek kez cebe ğana emes, kөşpendіler
sadağı cәne basqa da qarular tөñіregіndegі tolıq sıpattama.
Өner, bіlіm, mәdenîet
Tүz cұrtınıñ Şıñğıs han zamanındağı ruhanî өmіrі men өzіndіk
mәdenîetіne qatıstı naqtı cazba derekter tım tapşı. Sol azğana
mağlұmattıñ basın şala keteyіk.
Olardıñ dıbıstıq tіlі ğana bar, cazu-sızuı coq, deydі Pen Da-ya.
Bұl halıq cazudı bіlmeydі, sөz cүzіnde ğana uağdalasadı; aytqan sөzіnen
tanbaydı, degen Çañ Çun.
Soñğı lepes – adamdar arasındağı kelіsіm-şart, qұcattı іs qağazdarına
oray aytılğan.
Al Syuy Tîn cazba serіktesі Pen Da-ya lepesіn naqtılap, taratıp tүsіndіredі.
Әuel basta tatarda cazu bolğan coq, deydі. Alayda, qazіr үş tүrlі cazudı
paydalanıp otır. Mұnıñ bіrіnşіsі – ұzındığı үş-tөrt tsun (şamamen 10-12
sm) şağın taqtağa salınatın әdepkі kertіk belgіler, bұlar senіm-hat eseptі.
Ekіnşі – ұyğır cazuı, mұsılmandar arasına cүretіn qұcattar osı tañbada.
Үşіnşі – qıtay, qîdan, şүrcen іsterіne qatıstı qұcattar casalatın qıtay
cazuı; alayda, mұnday qağazdardıñ soñında, sіrә, saqtıq, naqtılıq үşіn,
ұyğır cazuımen qұcattıñ kіmge tîesіlі ekenіn eskertken bіrer auız sөz
boladı, deydі.
Sonımen qatar, Yantszîn (Pekîn) qalasındağı tîesіlі mektepterde ұyğır
cazuı үyretіledі cәne tatar tіlіnen audarma casaladı degen.
Bұl – 1235–1236 cıldar, Eke Ұlıs Qıtay-Şүrcen împerîyasın bіrcola
ğұzırına keltіrgen zaman.
Tүrіk qağanatı dәuіrіnde kөne tүrіk (orhұn) cazuı cappay qoldanısta
bolğanı mәlіm. Ecelgі Dala mәdenîetіn ayaqastı etken Ұyğır qağanatı
eskіlіktі cazudı da şetke qağıp, soğdı negіzdі, keyіnde ұyğır cazuı atanğan
caña tañbalardı qoldanısqa engіzdі.
Kөne tүrіk cazuı bіrte-bіrte, mүlde ұmıtıladı. Ұyğır qağanatı qұlağannan
keyіngі kezeñde atalmış caña cazudıñ өzі kөmeskі tartqanın kөremіz.
Naqtı derekterde ұyğır-tүrіk cazuın saqtap otırğan taypa retіnde nayman
cұrtı ataladı. Nayman handığın qîratqannan soñ, Şıñğıs han bұl cazudı
bүkіl ұlısqa mіndetteydі, endіgі cerde ұyğır-tүrіk tañbaları memlekettіk
cazuğa aynaladı. Uaqıt oza kele Dәştі-Qıpşaqqa kөşіp, Altın Ordada
keñіnen taraladı. Eke Ұlıstıñ qұramdı bөlіkterі Şağatay ұlısı men Elhan
ұlısında da resmî qoldanısqa enedі. Aqırı, mұsılmanşılıqpen bіrge
kelgen arab cazuı mүlde ığıstırıp şığarğan XV ğasırdıñ bas kezі, bәlkіm,
alğaşqı cartısına deyіn іşіnara kәdeden qalmaydı. Al Şığıs tarap –
Halha men Іşkі Moñğolda bіrcola ornığıp bekîdі. Cañarğan, cetіldіrіlgen
qalpında 1940 cılğa deyіn Moñğol respublîkasında keñіnen taralğan, Іşkі
Moñğolîyada kүnі bүgіngeşe qatardan şıqqan coq.
Yağnî, Şıñğıs han zamanındağı Dala cұrtında cazu bolmadı degen
tұcırım – şındıqqa canaspaydı.
Ataqtı «Qasterlі şecіre» өz kezіnde osı ұyğır-tүrіk cazuımen tañbağa
tүskenі kүmәnsіz sanaladı. Demek, cazu ğana emes, damığan, cay ğana
damığan emes, bîіk өrege cetken әdebîet te boldı degen sөz.
Sөz өnerіnіñ Ұlı Dalağa tіkeley qatıstı nұsqaları tek «Qasterlі şecіre»
ğana emes, Rәşîd-әd-Dîn «Tauarîhınan» da ayqın añğarıladı. Eskіlіktі
añızdar men tolğau үlgіlerі, batırlıq cır үzіkterі kөrіnіs tapqan. Әlbette,
parsı tіlіne tәrcіma, bayandau, mazmұndau tұrğısında.
Өkіnіşke qaray, ecelgі әdebîet үlgіlerі tүpnұsqa qalpında bіzdіñ zamanğa
cetpegen. (Qoldağı «Qasterlі şecіre» – әuelgі, tүrіk tіldі tүpnұsqadan
casalğan tүrіk-moñğol tіldі qoyırtpaq audarma degen bayıbımız coğarıda
aytıldı.) Әytse de, naqtı tarîhî derekterden sol eskіlіktі kүnderde tүz
tұrğındarı arasında sөz өnerі ayrıqşa damığanı qapısız tanıladı.
Әsіrese şeşendіk pen өleñ-cır. Belgіlі, belgіsіz tұlğalardıñ «Qasterlі
şecіre» men «Cînaqtı tauarîhta» keltіrіlgen әñgіme, keñesterі men oytolğamdarınan beynelі өrnek, ұtımdı tіrkes, oramdar naqtı bayqaladı.
Tіptі, ru, taypalar arasında cүrgen elşі-cauşılar arnayı coldau sөzderіn
tek өleñ, cırmen ğana aytadı eken (Rәşîd-әd-Dîn). Coldanğan sәlem, talap
pen tіlek bұrmalanbay, sol qalpında cetuі үşіn cәne өleñ sөzdіñ kөşpendі
cұrt arasındağı өtіmdіlіgі men qұrmetіnen.
Өleñge calğas әn-kүy bar. Әn-kүydі sүyemeldep, kөteretіn saz aspaptarı
bar. Әn әuenі, saz orayımen tolqınatın bî bar.
Өleñ-cır, sarın men kүy kөşpendіler tіrşіlіgіnіñ barlıq salasında
keñіnen orın alğan. Beybіt өmіr ğana emes, qandı soğıs kezіnde de.
Tatarlardıñ saltı mınanday: maydan dalasına kelіp, tүzem qұrğannan soñ,
qolbasınıñ dabıl-barabanı qağılğanşa ұrıs bastalmaydı; oğan deyіn
kүñіrente kerney tartıp, bar dauıspen әn saladı, әrqîlı aspaptarda
oynap, өleñ-cır aytıp tұradı, deydі Marko Polo.
Endі bіr tұsta әuelgі sөzіn naqtılap, taratıp cazadı. Dabıl qağılıp, ұrıs
bastalğanşa kүtіp tұrğan kezderіnde tatarlar әn salıp, ekі іşektі
aspaptarın tartadı, sөytіp, şayqas aldında өleñ-cır tolğap, oyın oynap,
kөñіlderіn kөterіp catadı, deydі.
Qolbası corıqqa şıqqanda muzıkanttarın (әnşі-kүyşіlerіn) өzіmen bіrge
ala cүredі, degen Çcao Huñ.
Әlbette, әn men kүy, өleñ-cırdıñ beybіt kүnderdegі kөrіnіsі tіptі өzgeşe әrі
can-caqtı, mol. Әsіrese, toy, qonaqası kezderіnde.
Dastarqan үstіnde үnemі әn aytılıp, kүy orındalıp catadı, deydі Karpînî.
Gîtara (sіrә, manağı, Marko Polo aytqan ekі іşektі, dombıra keyіptі aspap, –
M.M.) oynalıp, әn aytılıp tұrmasa, Batu da, basqa şoncarlar da qımız
іşpeydі, deydі.
Ұlı han (Qұbılay, – M.M.) şarasın qolına alğan kezde әrqîlı aspaptar
qatarınan oynay bastaydı, degen Marko Polo.
Өzbek hannıñ ordasında, toy kezіnde, qımız іşu rәsіmі kezіnde үnemі әncır aytılıp tұradı, deydі İbn Battuta.
Tatarlar toy үstіnde qımız іşіp, өleñ aytısıp, ұlıp otırdı, deptі astam
әrі topas elşі Astselîn.
Bұl toy cetі kүnge sozılıptı. Esebі, cetі kүn boyı әn men cır.
Qolbasınıñ (Mұqalı-noyan) ordasında toy-otırıs kezіnde on tөrt іşektі
aspapta (sіrә, cetіgen keyіptі, – M.M.) әrtүrlі әn-өleñderdі tartadı. Cұrt saz
әuenіmen aqırındap alaqan soğıp otıradı. Cәne bîleydі. Bұlardıñ bîlerі
[qıtaymen salıstırğanda] bіr tүrlі oğaş, deptі Çcao Huñ.
Tatarlar kіşkentay gîtarada oynaydı. Bіzdіñ gîtara coq, bіraq olarda bіzde
ұşıraspaytın basqa da kөptegen aspap kөrdіm, deydі Rubruk. Gîtarîst
ұrğılap oynağan kezde cұrt qol soğadı cәne kүy әuenіmen cappay bîleydі,
degen bұdan әrі.
Bұl, «gîtara sîyaqtı» ekі іşektі aspap keñіnen tarağanı bayqaladı.
Sartaqtıñ ordasındağı үlken ұlıqtardıñ bіrі Qoyaqtıñ ğұzırına keldіk; ol
tөrde şalqayıp, aldındağı kіsіlerіne gîtara tartqızıp, bî bîletіp otır
eken, deydі Rubruk.
Bіz îmene basıp, qorğanşaqtay kіrgende, coğarıda cayğasqan Sıqatay tөre
qolına kіşkentay gîtara ұstap otır eken, deydі tağı bіr rette.
Әn-kүy tek kөñіl kөteru saltı ğana emes, meymanğa, ұlıq kіsіge, elşіge
arnalğan өzgeşe sıylastıq esebіnde bolıptı.
Bіz cұrtına kіrgen Mөñke hannıñ kіsіlerі colbasşımızdı barlıq cerde әn
salıp, qol şapalaqtap qarsı alıp otırdı. Bұl – Batu hannıñ elşіsіne
kөrsetіlgen qұrmet eken, dep cazğan Rubruk.
Sұñ patşalığınıñ өkіlі Çcao Huñ qoştasıp, elіne qaytarda Mұqalı-noyan
qosşı kіsіlerіne: «Elşі әrbіr qalada bіrneşe kүn ayaldasın. Caqsı şarap,
caqsı tamaq іşsіn. Caqsı sıbızğılar oynalıp, caqsı barabandar
qağılsın!» – degen carlıq beredі.
Әlbette, әn-kүy – barşa cұrtqa ortaq. Cәne acıramas serіk.
Tatarlar aşqұrsaq bolğan kezderіnіñ өzіnde toq kіsіdey, үnemі әndetіp cүre
beredі, degen Benedîkt Polon.
Әn men kүyden basqa da, kөpşіlіk kөñіl kөteretіn әrqîlı oyındar bolğan.
Sonıñ bіrі – at carıs (Cuvәynî). Endі bіrі – kүres («Qasterlі şecіre»,
Rәşîd-әd-Dîn). Bұl kүş sınasu oyını keybіr rette dau-damay, eregestі
şeşu tәsіlіne ұlasqan cәne qarulı cekpe-cek kezіndegіdey өlіmmen
ayaqtalatın retterі de ұşırasqan. Toy, mereke kүnderіnde, alañsız, beybіt
cağdayda sadaq tartıp, nısana atu da kөñіl kөteru, sonımen qatar, әskerî
cattığu sanalğan («Şıñğıs hannıñ tası», Sent-Kventîn).
Balalar asıq oynağan. Cazda ğana emes, qısta, mұz үstіnde («Qasterlі
şecіre», Rәşîd-әd-Dîn).
Er-azamattar arasında attı dop – şauğan keñіnen tarağan. Arıda ecelgі
tүrіkter oynağan eken. Cauınger şato-tүrіkter Soltүstіk Qıtaydı alıp,
Keyіngі Tañ (Hou Tañ – 923–936) împerîyasın qұrğan kezeñde arnayı Dop
alañdarında өtkіzіlіp tұrıptı. Patşalıq saltanattıñ өzgeşe bіr kөrіnіsі
boladı. Şauğan cay ğana oyın emes, әskerî cattığu sanalğan. Үlken
ұlıqtardıñ өzіnіñ qatısuı mіndettі eken. Attı dop keyіnde Qîdan, Şүrcen
memleketterіne de taraladı. Yağnî, eşqaşan da Dala cұrtınan alıstap
ketpegen. Sұñ elşіsі Çcao Huñ Pekîndegі Mұqalı-noyan ordasında әdepkі
rәsіmge engen, calpığa үyrenşіktі şauğan (qıtayşa «tszî-tszyuy») oyının
sıpattap cazadı. Әr oyınğa cîırma şaqtı kіsі ğana qatınasadı, өytkenі
tatarlar opır-topırdı caqsı kөrmeydі, degen. Bүgіngі zertteuşіler attı
dop oyını tatarğa şүrcennen auıssa kerek dep şamalaydı. Onda ecelgі
oyınnıñ өz ortasında ұmıtılıp barıp, qayta oraluı dep bіluіmіz kerek.
Ruhanî өmіrge calğas qol өnerі cәne qacettі kәsіp bar. Kәsіbіmіz – tañbasız
ğılım-bіlіmge negіzdelgen ken qorıtu, soğan oray әrqîlı qaru-caraq soğu
өnerі. Tүrіk taypaları ecelden-aq maşıqtı temіrşі bolğan. Metall qorıtu,
bolat şıñdau өz zamanı үşіn bîіk өrege cettі. Beren sauıt, almas cebe,
qîğır qılış, өtkіr nayza – osı, atausız ğılım-bіlіmіnіñ әdepkі kөrіnіsі.
Şıñğıs han zamanındağı tүz cұrtınıñ soğıs qaruları qoldanısı ğana
emes, sapası men bіtіmі tұrğısınan alğanda da eñ coğarğı deñgeyde
bolğanı anıq.
Endіgі bіr, үyrenşіktі, maşıqtı şarua – tұrmıstıq өnerkәsіp. Doñğalaqtı
arba, әydіk kөk kүymeler, әrqîlı keyіptegі kîіz үylerdіñ sүyegіn qalıptağan
ağaş şeberlіgі ayrıqşa kөzge tүsedі. Kүndelіktі tіrşіlіk kebіne qacettі kîіz
basu, terі îleu cәne ıstau, kөn qatıru, arqan, cіp esu – bіr sөzben aytqanda,
mal өnіmderіn kәdege caratu – cұpını, qarabayır kepte emes, kәnіgі
şeberlіk orayında kөrіnedі.
Qol өnerі kөşpendіnіñ tіrşіlіk kebіne oray qalıptasqan. Paydalılıq,
tөzіmdіlіk cağımen qatar, әsemdіk tұrğısınan. Ecelgі mұranıñ ğұn
zamanınan bastalğan өzgeşe үlgіlerі Altaydağı Pazırıq, Besşatır, Kүdіrgі
qorımdarınan tabılğan, bүgіnde Sankt-Peterburg Ermîtacında tұrğan
qazınalardan ayqın añğarıladı. Bұl tarapta Şıñğıs han zamanınan
cetken şekteulі cazba derekter – kîіz үy, onıñ әrqîlı mүkәmalı, әsem oyuөrnekter turasında coğarıda aytıldı. Capon ğalımdarı Altaydıñ mұz
basqan mәñgіlіk qorımdarında sol qalpında saqtalıp, bүgіnge cetken
sırmaq, tekemet, kіlem oyularınıñ sabaqtas calğasın, kerek deseñіz, aynaqatesіz qalıbın keyіngі qazaqtan tabadı cәne ecelgі mұranıñ tіkeley
mұragerі kіm ekenіn naqtı aytqan. Bұl cağday kezіnde sovet ğalımı S.
Rudenko şığarğan arnayı albomnan da anıq añdaladı. Şıñğıs han
zamanındağı, bіzge tek sırtqı sıpattauı ğana cetken kүndelіktі
qoldanıstağı tұrmıstıq bұyımdar osı ekі aralıqtan orın alsa kerek.
Tіl
Şıñğıs han atqa mіner qarsañda cәne quattı, baytaq împerîya qұrılğannan
soñğı kezeñde Ұlı Dalanıñ bayırğı cұrtı qay tіlde sөyledі? Moñğol
tіlіnde degen ұğım qalıptasqan. Өytkenі, negіzgі, bîleuşі halıq cәne basım
kөpşіlіk, tіptі, tүgelge cuıq cұrtı – moñğol boldı, memeleket atauı da
sonday – Eke Moñğol ұlısı desedі. Calğız-aq tүzetu – moğұl halqı, soğan
oray Eke Moğұl ұlısı. Şın mәnіsіnde, “moğұl” – etnîkalıq emes, sayasî
bіrlіk atauı dedіk. Al Ұlı Dalanıñ ecelgі, tұraqtı halqı – Ğұn dәuіrіn
aytpağanda, Ұlı Tүrіk qağanatı zamanınan bastap, tүrіk tektі ru-taypalar
bolatın. Bұlardıñ іşіndegі eñ negіzgі cәne ortalıq qұrılımdar – kerey,
nayman, merkіt, calayır, qoñırat... Osı arada ayalday tұrayıq.
Şıñğıs han împerîyası tұtasımen moñğol үlesіne tîesіlі dep tanılğannan
soñ, Ұlı Dalanı bağzıdan caylağan ataqtı taypalar tүgeldey (qarasını
şekteulі oñğıttan basqası) moñğol dep carîyalandı. Sol ұğımmen bіr cүz,
ekі cүz cıl өtіptі. Әlbette, basınan-aq aqîqatın aytqan ğұlamalar bolmay
qalğan coq. Mәselen, ağılşın oqımıstısı Genrî Hovors Şıñğıs han
zamanında Ұlı Dalada saltanat qұrğan negіzgі ru-taypalardıñ barlığı da
tүrіk tektі bolatın dep cazadı (1876). Odan soñ, “өzіmіzdіñ” dep aytayıq, N.
Arîstov – 1896 c. Cәne bәrіnen bұrın N. Berezîn – 1863 c. Bіraq Europa
cәne orıs ğılımında osığan kereğar baylam qalıptastı.
Belgіlі, dүnîe bіr orında tұrmaydı. HH ğasırda aqîqat perdesі aşıla tүstі.
Әuelde eskіlіkke cetіk, tek qana tүpnұsqa derekter negіzіnde cұmıs casağan
qıtay tarîhşıları (Tu Tszî, Ke Şaomîn, Van Govey), oğan calğas capon
bіlgіrlerі (K. Sîratorî, M. Morî) tekserіs, tanım aymağın meylіnşe
keñeytedі. Bұlardıñ soñın ala Batıs ğalımdarınıñ bіrazı (P. Ratçnevskî,
L. Hartog, R. Grusse) şıntuaytqa bet bұradı. Şıñğıs han dәuіrі – HІІІ ğasırda
Ұlı Dalanı mekendegen negіzgі taypalar tүgeldey derlіk tүrіk bolıp şıqtı.
Oğan eskіlіktі, naqtı derek, bұltartpas dәlelder tabıldı. Sol zamanda
іrgelі patşalıqtar ұytqısı bolğan, sanı mol, quatı zor nayman, kerey
taypaları cәne şağın bolsa da salmaqtı oñğıt – eşqanday kүmәnsіz, tүrіk
nәsіlіnen eken. Kөp ұzamay, azğana “kіltîpanı” bar qoñırat pen calayır da
osı topqa catqızıldı. Ayğaq, dәlel, kuәlіk ataulını tүgendemey, cînaqtap
aytqanda. Kerey, nayman, qoñırat, merkіt, calayır... Endі ne qaldı?
Qalıptı.
Әuelgі, terіs qazıqtan arqan үzіp kete almağan ğılımî cұrtşılıq endі
basqaşa cal tabadı. Kerey, nayman, merkіttіñ bağzıdağı tүrіk tegі ras, bіraq
H–HІ ğasırlar – qîdan өktemdіgіne baylanıstı moñğoldanuğa mәcbүr
bolğan. Dalalıq kөşpendіlerdіñ ekі cүz cıl boyı Lәuo împerîyasınıñ
zorlıq-zombılığın moyındamay, үnemі soğıs cağdayında bolğanı, bazbazında otarşıldan іrgesіn bөlektep,
tәuelsіz kүn keşkenі qaperge alınbaydı. Tіptі, bodandıq ahualdıñ өzіnde
tek alım, alban tөleumen şektelіp, өz qonısında, өz betіmen, bөlek
otırğanı, saqara cұrtınıñ үstіnen qîdan tasqını qaptamağanı, tіptі,
bіrme-bіrge kelgende, Terіstіk Qıtaydı bîlep, sol tarapta, şalğay catqan
qîdan cұrtınıñ ұzın sanı kөşpendі tүrіk qauımınan kem bolmasa, artıq
emesі eşqanday esepke catpaydı. Moñğol tektі qîdan bîlep otır, – bіttі.
Yağnî, H cәne odan bұrınğı ıqılımdarda tүrіk, endі, qîdan ıqpal-әserіmen
tіlіn ұmıtıp, әdet-ğұrıp, dәstүr-saltın, tіptі, tegіn de өzgertіp, Şıñğıs han
zamanına kәdіmgі moñğol bolıp cetken. Tek osı alpauıt үş taypa ğana emes,
calayır men qoñırat, ұrañqay cәne tağı qanşama qauım. Әuelde tүrіk,
odan soñ moñğol. Arı qaray, arı emes, berі qaray cılcıp, keyіngі qazaq
cұrtındağı asa іrі taypalar bolıp tabılatın attas qұrılımdar cәne kүnі
keşegі başqұrt, өzbek, noğay, qaraqalpaq hәm basqa da tuıstas halıqtar
qұramındağı esіmdes rular men sүyekter nege tүrіk tektі cәne tүrіk tіldі
desek, onıñ da әlgіndey өzgeşe qîsını bar eken. Tarîhî cağday cәne
qorşağan orta әserіmen manağı, tүrіkten moñğol şıqqan qanşama halıq
endі qaytadan tүrіktenedі. Bәrі de op-oñay. Parıqsız dolbar ekenі aytpasa
da tүsіnіktі. Bіzden cүz elu cıl bұrın İ. Berezîn ayğaqtap ketken.
Atalmış altı ruğa eşqanday talas bolmasa kerek. Oñğıttıñ әuelden-aq
betі aşıq. Qarasını qalıñ, aybındı tatar da tүrіk tektі dep dәleldengen.
Bұlardıñ qay tіlde sөylegenі, kіsі esіmderі, cer atauların bılay qoyğanda,
Rәşîd-әd-Dîn tarîhınan anıq añdalıp tұr. Sonımen – kerey, nayman,
merkіt, qoñırat, calayır, ұrañqay, oñğıt hәm tatar. Bәrі de tүrіk.
Әlmîsaqtan Şıñğıs han zamanına deyіn. Aldıñğı qatarlı tarîh
ğılımında bayağıda şeşіlgen aqîqat mәselenі qaytadan şîırğa salmay,
osı tүyіnge toqtayıq.
Endі ekіnşі qatardağı ru-taypalar bar. Olardıñ tүrіktіgіne әuel bastan-aq
eşqanday kүmәn bolmağan. Atap aytqanda, negіzіnen Bayqal tөñіregіn, Enîsey
añğarı, Barğұcın-Toqım aymağın mekendegen cұrt: teles, tөleñgіt, toqas,
barğұt, tұmat, bayıs, baycіgіt, taz, qұrıqan... Eke Ұlısqa osılarğa calğasa
qosılğan qırğız ben ұyğır, qarlұqtı aytpay-aq qoyayıq. Mañğıt pen qatağan
mәselesі de onşalıq qîın tүyіn emes. Esіmder tіzbesі, qanattas rularmen
өzara qarım-qatınası bұlardıñ da tүrіk tegіne dүdәmal qaldırmaydı.
Qoñırattıñ bіr tarmağı bolıp esepteletіn qoralas ta osı topta.
Sonda... taza, anıq moñğol – ol zamanda eşbіr esepte coq, tіptі, atı da
atalmaytın halha cәne qîır şette catqan orman cұrtı: qorı, buryat cәne
tağı bіrneşe, arğı tarîhta atağı, keyіngі tarîhta deregі coq ұsaq rular ğana
qaladı. Dese de, sanı şekteulі, dәrmensіz qauım emes. Ormandı dala
alqabın qonıstanğan, qarasını mol, cauınger oyrattı aytpağanda, іlkіde
ğana ұlı împerîya qұrğan, әlі de quatı zor, ұzın sanı 750 mıñnan asıp
cığılatın qîdan cұrtı bar. Bіraq bұlardıñ bәrі de Ұlı Daladan tısqarı
aymaq. Al Şıñğıs hannıñ ata cұrtı da, әuelgі bîlіkke cetken, handıq ұlıs
ұyıstırğan mekenі de osı ұlan-baytaq, ortalıq saqara bolğanı mәlіm. Al
bұl kіsіmіz qîyat ruınan şıqqanı belgіlі. Sonda qîyat kіm?
Qîyat bұrın da, keyіn cәne kүnі bүgіn de moñğol esebіnde. Tіptі, “qîyat”
etnomîmі kөleñkede qalıp, onıñ ornına “moñğol” dep qana cazılatını
bar. Qaytkende de, qîyat ruı moñğol atanadı. Өytkenі... Şıñğıs hanıñ өzі
moñğol. Cұmırtqa bіrіnşі me, tauıq bіrіnşі me degendey, Şıñğıs han
moñğol bolğan soñ qîyat ta moñğol bola ma, kerіsіnşe, qîyat – moñğol
bolğandıqtan Şıñğıs han da moñğol bola ma? Ekeuі tığız bіrlіkte
sîyaqtı.Tүbіn qaza kelsek, kүmәn emes, tұmanğa colığadı ekenbіz. Qîyat nege
eşqanday dүdәmalsız moñğol dep bekіtіluі kerek? Tek bұrın baylanıp
ketkendіkten ğana ma? Onda nayman men merkіt, kerey men qoñırat... cәne
basqaları nege sol “moñğol” qalıbınan aynıp, tүrіkke şığıp kettі?
Bacaylap qarasañız, dәp sonday tağdır – bolmıstan emes, cañılıstan
qalıptasqan qatege kөz cetedі. Endі qarañız.
Qîyat ruınıñ şığu tegі – Bөrі nәsіlі cәne Ergene-qoñ oqîğası – ecelgі tүrіk
әpsanasınıñ bіr tarmağı bolıp tabıladı. Şıñğıs han ұstanğan tәñіrі dіnі –
tүrіk taypalarınıñ bağzı, dәstүrlі dіnі. Arğı zamandağı moñğol tektі
cabayı şîveylerdіñ, bergі tarîhtağı tañbası mol qîdandardıñ tәñіrі dіnіn
tұtınğanı cөnіnde eşqanday kuәlіk coq. Bөrі nәsіlіnen caralğan, Kөk
tәñіrіne tabınğan Şıñğıs hannıñ ata-babalarınıñ bәrіnіñ de esіmderі
eskіlіktі, taza tүrіk negіzdі. Şıñğıs hannıñ әuletі “Altın ұrıq” atanadı.
Bөgde cұrt – “cad”, yağnî “cat”. Ağayındas tuıstar qaşanda naqtı tүrіkşe,
“ağa-іnі” (“aka va înî” – Rәşîd-әd-Dîn, Cuvәynî) dep belgіlense,
otbasındağı kence ұldıñ өzgeşe talayı bar – calpı tүrіk qauımı, onıñ
іşіnde keşegі hәm bүgіngі qazaq rәsіmіnde qalıptasqanday, qara şañıraq
îesі, yağnî negіzgі mұrager.
Osı kence ұl өzіnіñ tuası esіmіmen qosa, “Otşıgen” dep ataladı. Bұl –
Şıñğıs hannıñ arğı babalarınan berі calğasıp kele catqan rәsіm ekenі
kөrіnedі. Mәselen, Qabұl hannıñ altınşı (keybіr derekte cetіnşі) , kence
ұlı – Taudan-otşıgen. Ekіnşі ұl Bartan-bahadұrdan tuğan Esugeydіñ іnіsі –
Dәrіtay-otşıgen. Al Temucіnnіñ өzіnіñ eñ kіşі іnіsі – Temuge-otşıgen. Bұl
Temuge Şıñğıs han bîlіkke cetkennen soñğı zamanda mүlde kүşeyіp, endі өz
esіmіmen emes, әulettegі ayrıqşa qұqığı boyınşa Otşıgen atağımen
tarîhqa enedі.
“Otşıgen” atauınıñ etîmologîyasına qatıstı ornıqtı pіkіr bar. Şığıs pen
Batıs zertteuşіlerі ğana emes, bүgіngі moñğol oqımıstıları da bіr auızdan
maqұldağan. Tүrіkşe “ot” cәne “tegіn” deytіn ekі sөzden qұralğan, kәdіmgі,
canatın ot hәm tegіn – hanzada; orıs ğalımdarı өz tіlderіnde “prînts ognya”
dep ayğaqtaydı, yağnî ot (oşaq) îesі patşazada. Qұdіrettі Şıñğıs hannıñ
өzіnіñ әuletіnde osılay eken. Moñğol tіlіnde «mұrager hanzada”
mağnasındağı “tegіn” deytіn sөz coq, al ot – “gal”. Sonda, moñğol Şıñğıs
hannıñ arğı ataları, bergі cұrağatı kence ұldıñ mәrtebesіn ayğaqtaytın
ataudı nege tүrіk tіlіnen alğan? Bұl cağına eşkіm bas auırtpaydı.
Şıñğıs han Sartauıl soğısı kezіnde, Bұharağa kelіp kіrgende, әlemdіk
şahardıñ bastı adamdarın, ğұlamalar men bay-bağlanın cînap, Han
meşіtіnіñ mіnberіnen sөz sөyleydі (Cuvәynî, Rәşîd-әd-Dîn). Qay tіlde?
Bұhara cұrtı tүgel tүrіk, ondağı sart-sauan da tүrіkşe caqsı bіledі. Al
Şıñğıs han moñğol... Cәne Cîhangerdіñ өzіnіñ tuma tіlіnen basqa tіl
bіlmegenі tarîhî cazbalarda naqtı tañbalanğan. Çcao Huñ aytadı. Өketey
qağannıñ auzımen Cuvәynî kuәlandıradı. Endeşe, Şıñğıs hanıñ Bұhara
meşіtіnde sөz sөyleuі şındıqqa kelmeydі dep şeşedі Batıs bіlgіrlerі. Al
Şığısta, sol kezde cәne odan keyіngі zamanda eşkіm kүmәndanbağan. Cazba,
tarîhî derekter өz aldına, osı erekşe kөrіnіstі beyneleytіn qanşama әsem
suret salınğan. Yağnî, өmіrde bolğan, naqtı oqîğa sanaladı. Şıñğıs han
Bұharada, Bas meşіtte sөylegen. Yağnî, Bұhara cұrtına da ұğınıqtı tүrіk
tіlіnde. (Әlbette, şığıstağı tүrіk taypaları men batıstağı tүrіk
qauımınıñ tіlіnde өzіndіk dîalektіlіk ayırma bar. Bіraq tіldіñ negіzgі sөzdіk
qorı bіrdey, sөylemnіñ qұrılım cүyesі ortaq. Esebі, ekі tarap үşіn de өzara
tүsіnіktі. Tіptі, tuıstas lұğattar arası bұrınğıdan әldeqayda alıstap, taypa
emes, halıq tіlderі qalıptasqan kүnі keşegі – HH ğasırdıñ bas kezіne deyіn
osılay bolıp keldі. Bұl sıpat bүgіn de bіrcola coyılıp ketken coq, qazaq
pen tatar, qırğız ben өzbek aralıq kөpіrsіz-aq erkіn ұğısadı.)
Eger Şıñğıs han Temucіn kezіnen bastap, kerey Oñ hannıñ ğұzırında bolsa,
Oñ hannıñ kөmek, qoldauımen qorlıqtan qұtılıp, әuelgі mәrtebesіne
cetse, qұdіrettі өkіl әkesіmen qay tіlde sөylesken? Bұdan soñ tek kerey ğana
emes, nayman, qoralas, oñğıt, ұrañqay cәne basqa da tүrіk taypalarımen
kelіsіp, caulasıp, bіrlesіp catsa, olardıñ basşı, qosşı, elşіlerіmen qay
tіlde qatınas casamaq? Tuğan anası Өgіlen – qoñırat, bas bәybіşesі Bөrte
tağı da qoñırat ekenіn arağa tartpağanda. Al Şıñğıs hannıñ өzіnіñ ana
tіlіnen basqa tіl bіlmegenі turalı ayttıq.
Bәrіn cînap qoyğanda, bүkіl Ұlı Dalanı ğұzırına keltіrgen Şıñğıs han
qarauındağı qanşama halıq – ұlıstıñ, bүgіnde mağlұm bolıp, naqtı
dәleldengendey, tүgelge cuıq demesek te, basım kөpşіlіgіn qұrap otırğan
tүrіk tektі cұrtımen, olardıñ basşı, qosşı kөsemderіmen, mıñ san әskerdі
үyіrgen bahadұr, noyandarımen qay tіlde sөylesіp, qalay ұğınıspaq, qalay
patşalıq qұrıp, qaytіp qol bastamaq? Cұmbaqtıñ şeşuі op-oñay. Tүrіkşe
sөylesedі, tүrіk tіlіnde basqaradı. Өzіnіñ ana tіlіnde.
Berіge tartsaq, Şıñğıs hannıñ nemeresі, Qıtaydı bіrcola qaratqan, әlemge
әygі Qұbılay han da calğız-aq tіlge cetіk eken. Ana tіlі – tuğan anası, kerey
qızı Sұrğaqtannıñ tіlі. “Tүrіk-tatar tіlі” dep ayğaqtağan Marko Polo.
Qұbılaydan bұrın Altın Orda tağına otırğan Berke han Mısır-mәmlүk
sұltanı Beybarıstıñ memlekettіk arab lұğatımen cazılğan coldama-hatın
“tүrіkşe”, arnayı audarma nұsqası boyınşa, өz qұlağımen tıñdaydı cәne
ordadağı ұlıqtardıñ bәrі de bұl cağdayğa, yağnî coldamanıñ tүrіk-qıpşaq
tіlіnde oqıluına үlken rîzaşılıq bіldіredі (Әbd-әz-Zahîr, Әl-Mүfaddal –
Tîzengauzen boyınşa). Al Qұbılay da, Berke de ortaq ataları Şıñğıs
hannıñ kөzі tіrіsіnde dүnîege kelіp, ercetken tұlğalar. Qosalqı derekterge
qarağanda, bұlardan cası үlken, qoñırat qızı Үkіden tuğan Batu hannıñ da
ana tіlі tүrkî bolğanı kүmәn tuğızbaydı. Өketeydan soñğı Kүyіk qağan da
өlgen, ұlıstıñ almağayıp kezeñіnde Sұrğaqtan-qatınnıñ cәne basqa da
“Altın ұrıq” өkіlderіnіñ atınan barğan cauşılarmen aradağı әñgіmeden
añğaramız. Al Karpînîdі qabıldağan kezіnde aralıq tіlmaş – qұman, yağnî
qıpşaq eken. Alıstan kelgen elşіmen qıpşaq tіlі arqılı ұğısadı.
Qaraqorımğa, ұlı qağannıñ dәrgeyіne bas ұruğa kelgen bodan cұrt әmіrlerі,
әrqîlı dîplomatîyalıq maqsatta alıs өlkege attanğan Batıs elşіlerі
өzderіnіñ bar şaruasın arnayı tіlmaştar kөmegіmen atqarğanın kөremіz.
Moñğol emes, tүrіk tіldі audarmaşılar. Mәselen, orıs knәzі Yaroslavtıñ
qasında Temer (Temіr) degen qıpşaq tіlmaş-qosşısı boladı. Bұl qıpşaq,
әrîne, qîırdağı halha tіlіn qaydan bіlsіn, qıpşaq tіlіnde sөyleydі. Temіr
sol saparında Qaraqorımğa kelіp catqan Rîm papasınıñ elşіlerіne de kөp
kөmek casaydı. Plano Karpînîdіñ memlekettіk hatşı Şıñqay cәne basqa
da ұlıqtarmen aradağı kelіssөzіnde, aqır soñında Kүyіk qağannıñ
qabıldauında tіkeley tіlmaş qızmetіn atqaradı. Әlbette, mîssîya
qұramındağı, tatar (moñğol emes!), yağnî bұl rette qıpşaq-tүrіk tіlіn
bіrşama bіletіn Benedîkt Polon men tatar-tүrіk tіlіnde sөyleytіn ğұzırlı
tұlğalar arasındağı qosımşa dәneker retіnde. Karpînî keler colda da,
qaytar colda da osınday, qıpşaq tіldі audarmaşılar arqılı bar qacetіn
tauıp otırğan. Al Rubruk Batu hannıñ ұlı Sartaqtıñ ordasında “tүrіkşe
cәne arabşa bіletіn” armyan svyaşennîkterіn kөredі hәm bұrnada Kîprde
colıqqan, “sîrîya, tүrіk, arab tіlderіn bіletіn” әldebіr tanısımen
ұşırasadı. Rîm papasınıñ mәrbelі coldauınıñ arab cәne sîrîya
tіlderіne kөşіrіlgen tәrcіma nұsqaları bar eken. Endі Qoyaq degen ұlıq
tîesіlі hatşıların әkelіp, cañağı kіsіlerdіñ kөmegіmen audarma casatıp
aladı. Әlbette, eskі tanıs pen armyandar caqsı bіletіn tүrіk tіlіne. Sartaqqa
tapsıru үşіn. Cәne Rubruk atalmış armyandar Sartaqpen arada dәneker
bolğanın tağı bіr tұsta eske tүsіredі. Өytkenі, әuelden-aq bayqalıp
qalğanday, Rubruktıñ өzіnіñ elden (sіrә, Konstantînopolden) ertіp alğan,
әrîne, tұmandı tүkpіrdegі moñğol tіlіn emes, aşıq іrgedegі qıpşaq tіlіn
bіledі dep sengen, өzі aytqanday, qұday colındağı arnayı tіlmaşı tіptі
şorqaq eken. Qaraqorımda, Mөñke qağannıñ aldında, barlıq sөzіn cetkіze
almay, әceptәuіr qîındıq kөrgenіmen, kөp ұzamay-aq Rubruk osında dіnî
saparmen İerusalîmnen kelgen, әrqîlı amalmen Armenîyadan kelgen,
cergіlіktі tіlge cetіk monahtar arqılı іzdegen mağlұmat, derekterіn tүgel
tabadı. Tek dіnî kіsіler ğana emes. Batu hannıñ Batıs corıqtarı kezіnde
tұtqın bolıp kelіp, өnerіmen, іstіñ sәtіmen caqsı ornalasqan nemіs,
frantsuz, macar, orıs şeberlerіmen de etene aralasadı. Olardıñ keybіrі
turasında “qұman tіlіn caqsı bіledі” dep eskertіp otıratını bar. Şıñğıs
han împerîyasınıñ şegіne engennen bergі ұzaq kүnder men qanşama aylar
boyı өzі de tіl sındırıp qalğan Rubruk qıpşaq-tүrіk dîalektіsі men tatartүrіk dîalektіsіnіñ arasında bөtendіk bar dep bіlmegenі, bәrіn bіr tіl
sanağanı kөrіnіp tұr.
Kөp ұzamay, bүkіl Batıs Europa үşіn taqaudağı Altın Orda ğana emes,
qîırdağı Qıtaymen, yağnî împerîya ortalığımen aralıqtağı әrqîlı
qatınas – әdepkі cağdayğa aynaladı, Cіbek colınıñ şegіndegі ekі-caqtı
sauda-sattıq, erkіn cүrіs үyrenşіktі qalıpqa tүsedі. Bұl rette Qırım, Azau
aymağında Sudaq, Kafa, Tana sîyaqtı tіrek şaharları bar Genuya men
Venetsîya cұrtşılığı үlken ұtısqa şığadı. Basqa europalıqtar da osı
qalalar arqılı Şığısqa col aşadı. Soğan oray tүrіk (tүrіk-qıpşaq, tүrіktatar) tіlіnіñ mәn-mañızı ayrıqşa kөterіledі. Tүrіk tіlіne cetіk ağayındas
үş Polonıñ Qұbılay ordasında үlken sıy-qұrmet kөrgenі, ұlıstıñ
әkіmşіlіk qızımetіne deyіn aralasıp, qacettі saudası өrge basqanı belgіlі.
Batıstan şıqqan cankeştі cîhankez, dіndar uağızşı, paydager kөpester
tүrіk tіlіn үyrenіp, tanuğa tırısadı, qacettі şaruasına oray tіlmaş
caldaydı. Bұl rette florentsîyalıq Françesko Pegolottî arnayı colbasşı
kіtap ta cazğan eken (1338). Kafağa tүsseñіz, odan әrі Qıtayğa cetu үşіn 279
kүn kerek, deydі. Coldıñ erekşelіgі men qîındığı, qacettі caraq-cabdıq,
as-su cayın ayta kele, eñ mañızdı mәsele – caqsı tіlmaş cayına nazar
audaradı. Bұl tіlmaş cәne basqa da qızmetşіler qұman, yağnî qıpşaq tіlіn
cetіk bіluі şart, deptі. Esebі, Qırımnan tartıp, Qıtayğa cetkenşe – bүkіl
Şıñğıs han împerîyasınıñ şegіnde tүrіk-qıpşaq tіlі keñіnen qoldanısta
bolğan, Qıtaydıñ өz іşіnde de, tіptі, han sarayına deyіn, osı lұğat arqılı
bar qacetіñіzdі өtep, bar şaruañızdı bіtіresіz.
Berіdegі Mөñke men Batu, Sartaq, Qұbılay men Kүyіk, Berke, arıdağı
Şıñğıs hannıñ өzіne qatıstı qanşama kuәlіk, naqtı, tarîhî derekter Ұlı
Daladan өrbіgen calpı cұrt qana emes, bîleuşі әulet – qîyat nәsіlі de tүrіk
tіldі bolğanın ayğaqtaydı. Tүrіk tіldі ğana emes, tүrіk tektі. Tөrt taraptı
bіrdey qaptağan tүrіk rularınıñ qaq ortasında otırğan, calayırmen
ecelden aralas, qoñıratpen ğasırlar boyı qұda-andalı, keyіngі zamanda
kereyge odaqtas-bodan bolğan qîyattıñ basqaşa tumısı mүmkіn de emes.
Qalğanı өz aldına. Osı orayda, qîyattıñ moñğol tegіne qatıstı alğaş ret
kүmәn bіldіrgen – Zәkî Uәlîdî Toğan bolatın. Bіraq osınday tүrіkşіl
tarîhşınıñ өzі qalıptasqan ұğımdı tolığımen mansұqtay almaptı. Sіrә,
qîyat – moñğoldanğan tүrіk taypası bolsa kerek dep qana toqtaydı.
Qîyattıñ, yağnî Şıñğıs hannıñ өzіnіñ moñğol tegіne qatıstı kuәlіkderekterdіñ keybіrі moñğolşıl bіlgіrlerdі tığırıqqa tіregen cağdayları
bar. Mәselen, nayman Tayan hannıñ mөrdarı ұyğır Tatatұñğanıñ cayı.
Tұtqınğa tүsіp, keñşіlіk alğannan soñ Tatatұñğa Şıñğıs hannıñ balaların
oqıtadı. Өzі ұyğır-tүrіk, sonda qay tіlde? Әrîne, moñğolşa, өytkenі
Tatatұñğa nayman-moñğol qızmetіnde bolğan, sondıqtan moñğol tіlіn caqsı
bіlgen dep bekіtіp edі. Al aqır tүbіnde naymanıñız moñğol emes, tүrіk
bolıp şıqtı. Sonda Tatatұñğa moñğol Şıñğıs hannıñ moñğol balaların
qalay oqıtpaq? Endі bұğan da keremet qîsın tabıladı. Nayman handığı
Şүrcen împerîyasımen dîplomatîyalıq qatınasta boldı ğoy, al şүrşіt
qarauındağı bіraz cұrt, onıñ іşіnde memlekettіk şeneunіkter de moñğol
tektі qîdan, өzі de bîіk mansaptı Tatatұñğa moñğol tіlіn osı, aralıqta
cүretіn elşі, kelgіnşі qîdandardan үyrengen dep, qabırğalay tartıp, әuelgі
qate tұcırımdı qayıra bekіtedі. Naqtı cazba, derektі tarîhî nұsqalarda
Tatatұñğanıñ әuelі Qasarmen, odan soñ Şıñğıs hannıñ өzіmen tіkeley,
auızba-auız sөyleskenі esep emes. Bұl – bіr ğana mısal. Epîkalıq “Qasterlі
şecіre” ğana emes, Cuvәynîdіñ, Rәşîd-әd-Dînnіñ tauarîhtarında, basqa da
cәdіger-cazbalarda Şıñğıs hannıñ kerey, nayman, merkіt, calayır,
qoñırat, ұrañqay, qoralas cәne basqa da ru-taypa өkіlderіmen audarma,
tіlmaş arqılı sөyleskenі turasında eşqanday tұspal coq. Cәne, ekі mәrte
qaytaladıq, Şıñğıs han polîglot bolmağan. Qabіletі cetpegennen, nemese
uaqıt tarlığınan emes. Tөñіregі tүgel tүrіk, eşqanday qacettіlіk bolmağan.
Әlbette, keyіngі zamanda ұlıstıñ іrgesі ұlğaydı, împerîya kөp ұlttı
qұrılımğa aynaldı. Bұl kezdegі cağday basqaşa. Arağa audarmaşı,
tіlmaştar kіrіgedі. Mәselen, Çañ Çunmen kezdesu. Onıñ da naqtı deregі bar.
Dәnekerşі tіlmaş – keñesşі ұlıq, qıtay tіlіne cetіk Ahay (Aqay) degen kіsі
boladı.
Bіz іlkіde, “Şıñğıs hannıñ mөr-tamğası” attı tarauda Eke Ұlıstıñ
memlekettіk mөrіnіñ betіndegі cazu – tүrіk tіldі, demek, memlekettіk tіl de
tүrіk (әlbette, bүgіngі anadolı tүrіgі emes, ecelgі tүrіk) tіlі boldı dedіk.
Dîplomatîyalıq qatınas qağazdarı cәne carlıq, nұsqaular da әuelde tүrіk
tіlіnde dayındalıp, sodan soñ ğana, qacettі cağdayına baylanıstı basqa
tіlderge audarılıp, kuәlandırılğan. Osı orayda, әrîne, ұlıs іşіndegі
qatınas ta tүrіk tіlіnde boldı. Basqaşa mүmkіn de emes. El bîleuşіlerdіñ
ana tіlі cәne memleket qұruşı negіzgі halıqtıñ, calpı cұrtqa tүsіnіktі,
negіzgі tіlі. Bұrınğı soqır tүysіkten ayığıp, Rәşîd-әd-Dîn, Cuvәynî
tauarîhtarın bacaylap oqığan kіsіnіñ bұğan kөz cetkіzuі qîın emes. Şıñğıs
han zamanınıñ tүpnұsqa şecіresіn qalıptağan, parsı tіlіnde cazğan ekі
ğұlama da halıqtar qatınası, adamdar aralası, resmî cәne әdepkі
oqîğalarğa baylanıstı tүrіk tіldі ataular men tіrkes, ұğımdarğa өte kөp
orın bergen. Іrіkteu, saralau nәtîcesі emes, sol kezdegі aqîqat cağdaydıñ
naqtı tañbası.
Osı rette eskerte ketetіn bіr gәp bar. Tүrіk, moñğol tіlderі ğılımda Altay
tobına catqızıladı. Yağnî, arğı tүbі tuıs degen sөz. Şın mәnіsіnde,
tuıstıq – kөbіne-kөp almasu nәtîcesіnde qalıptasqanın kөremіz. Mәselen,
moñğol halıqtarı әuel basta tek qana añşı, terіmşі bolğan. Zaman oza kele,
canastıq, aralastıq nәtîcesіnde mal şaruaşılığın tүrіk qauımınan
үyrengen. Şaruaşılıq qana emes, mal ataularına qatıstı leksîkanı da
tүrіkterden aladı. Yağnî bұl cerde tіldіñ tuıstığı emes, almasu үrdіsі
kөrіnіs beredі. Әleumettіk cәne kүndelіktі өmіrdіñ әrqîlı salasında
mұnday auıs-kүyіs ğasırdan ğasırğa calğasıp catqan. Cәne negіzіnen bіr
bağıtta – qoğamdıq damudıñ coğarıraq satısında tұrğan tүrіkten –
tұrmıs-tіrşіlіgі cөntek moñğolğa qaray. Mәselen, tәñіrі dіnі cәne tәñіrі
ұğımı. Ұyımdasqan memlekettіk qұrılım retіndegі “ұlıs” sөzі. Cәne basqa
da ұğımdar. Bіz bұl cerde, tîesіlі orayına qaray, moñğol tіlderіne enbegen,
tek tүrіk tektі cәne kөbіne-kөp qazіrgі tүrіk tіlderіnde saqtalıp tұrğan keybіr
mәndі sөzderge ğana toqtalamız. Eskіlіktі cazbalar men qұcattar – Cuvәynî,
Rәşîd-әd-Dîn, “Qasterlі şecіre”, Tîzengauzen cînağı, qıtay
dîplomattarınıñ cazbaları negіzіnde ğana.
Әuelі sayasî өmіr, әkіmşіlіk qatınasqa baylanıstı ұğımdar.
Hannıñ, әmіrşіnіñ qonıp otırğan ornı, toqtağan tұrağı – “orda” dep
ataladı (Pen Da-ya, Cuvәynî, t.t.), “urga”, “hure” emes. Ұlıs basşılarınıñ
eñ үlken cîını – “qұrıltay” (Cuvәynî, Rәşîd-әd-Dîn, “Qasterlі şecіre”,
t.b. barlıq derekte), “hural” emes; bұl, eskіlіktі eşbіr derekte
ұşıraspaytın “huraldıñ” tүrkî “qұrıltaydan” şıqqanı tağı kөrіnіp tұr.
Ұlıstıñ ekіnşі bіr atauı – “el”. Ekі el, ekі top, ekі әsker arasında kelіssөzge
şıqqan өkіl – «elşі”. Іs cүrgіzuşі hatşı – “bіtіkşі” (bîtîkçî), bas hatşı –
“ұlұğ bіtіkşі”. Tөreşі sot – “carğışı” (yarğuçî). Zañ, nîzam – “carğı”. Әdetğұrıp – “cosın” (yusun). Şıñğıs hannıñ danalıq sөzderі – «bіlіk”. Aqıldı,
kemeñger kіsі – “bіlge”. Kөşі-qon mәselesіne cauaptı ұlıq – “cұrtşı”
(yurtçî). Sayat begі – “qұsşı”.
Әrqîlı әsker bөlіmderі – “casaq”, “qarauıl”, “tұtqauıl”, “casauıl”,
“şığauıl”, “kepteuіl”, “qorşı”, “torğauıt”, “tұrğaq”, “qarұqşı”... – tүrіk
tіldі, tүrіk negіzdі ataular.
Cuvәynîde, әsіrese Rәşîd-әd-Dînde, parsı mәtіnіnіñ іşіnde tүrіk tіldі,
eldіñ tіrşіlіk-tınısına, kүndelіktі өmіr, tұrmıs kebіne qatıstı, sol
qalpında alınğan atau sөzder kөptep kezdesedі. Solardıñ keybіrі:
Calau, bayraq – “tu”, “tuğ”; bүlіk – “bұlğaq”, “ılañ”; mereke – “toy”, azalı,
eske alu dastarqanı – “as”; ataulı,kөldeneñge cabıq orın-cay – “qorıq”,
cazdıq qonıs – “yaylaq”, qıstıq qonıs – “qışlaq”; bereke, baqıt –“qұt”,
sıy-sîyapat – “sauğa”, balağa, tuısqa berіletіn menşіktі үles – “enşі” (îndcu);
nekesіz, tөsek-әyel – “qұma”, mәyіt – “өlіk”, nәsіl – “ұrıq”, mәcіlіs – “keñes”
(kәnkәç).
Tіze bersek, parsı tіldі, arab tіldі cәdіger-cazba betterіnen
sayasî,tұrmıstıq, nemese әrqîlı zattıq atau: amanat, azıq, ayğaq, ılau,
arqan (arğam), şılbır, kekіl, kebenek, caqı, kүrke, bұqa, bұğı, ayğır, bөrі,
qұlan, kөl, şөl, say... degen tәrіzdі ondağan, terіp tүgendeseñіz, әldeneşe
cүz tүrkî sөz ұşırasadı. Bұlardıñ keybіrіn parsığa cetіk maman
audarmaşılardıñ mүlde qate tүsіnіp catatın cağdayları da bar. Mәselen,
“әsker sayğa tүstі” degen aqpar – “okop qazdı” bolıp ketkenіn kөrdіk.
“Qasterlі şecіre” men “Altın topşıdağı” tүrіk negіzdі, bүgіnde cañsaq
audarılğan sөzder cayı өz aldına bіr tөbe. Sonday-aq, bіlgіr
oqımıstılardıñ өzі kөşpendі tүrіk halıqtarınıñ ğұrıp-saltına qatıstı
keybіr termînderdі qate taldağan retterі ұşırasadı, mәselen, “şıralğı”,
“enşі” men “sauğa” dәstүrіnіñ mәn-mağnası degendey. Moñğoltanuşı
ğұlamalar auır cұmıs arasında tım qұrsa tүrіk tіldі, onıñ іşіnde qazaqşa
әdepkі sөzdіkterge qaraylasa, mұnday soraqıdan tıs bolar edі.
Cuvәynî tarîhında, әsіrese Rәşîd-әd-Dîn şecіresіnde әrqîlı oqîğa
orayındağı bayandau barısında tүrkî ataular ğana emes, tұtas tіrkester
qoldanıladı.Al Rәşîd-әd-Dînnіñ tүrkî etіstіkke parsı negіzdі “-î”
cұrnağın cәne anıqtauış sөz qosatın tұstarı cîі ұşırasadı. Mәselen,
[әsker] bastadı – “başlamîşî karde”, cәne bіr emes, әldeneşe ret osı
tүrkî etіstіkke cүgіnіptі. Sonday-aq: “yaylamîşî mîkunand”, “qîşlamîşî
kard” – caylauda otırdı, qıstadı. “Quşlamîşî karde”, “quşlamîşî
mîkarde” – qұs saldı, qұs auladı. “Tuqra yağlamîşî kard” – tuğa [may]
caqtı. Cәne: “tamadcîmîşî” – arazdasu, talasu, daulasu, “îsîramîşî” –
esіrkemek, “qaqîmîşî” – qaqımaq, yağnî aşulanbaq, “dcîlamîşî” – cılapsıqtamaq, “qanîmîşî” – qanbaq, “dcîrğamîşî” – cırğanbaq, raqattanbaq,
“yasamîşî” – casamaq, “çîdamîşî” – şıdamaq, “kînkamîşî” – keñespek...
osılay kete beredі.
Bұrnada, “Dereknama” tarauında aytqanımızday, “Cînaqtı tauarîhqa”
tүpnұsqa bolğan tүrіk tіldі “Altın dәpterdіñ” әserі, tүrіk-dүrmen ruınan
şıqqan şecіreşі ұlıq Bolat-akanıñ tіkeley әñgіmesіnіñ naqtı tañbası,
sonımen qatar, osı zamanda үstemdіk qұrıp otırğan ұlı împerîyanıñ negіzgі
qatınas qұralı bolğan, bay, quattı, mağnalı tүrіk tіlіnіñ ıqpalı. Bұl –
Dәştі-Qıpşaq, mұsılman әlemі, Alğı Azîyada bіr kүnde bola qalğan cağday
emes. Tүrіk tіlі ҮІ – ҮІІ ğasırlardıñ өzіnde Cіbek Colı – Batıs pen Şığıs
arasındağı negіzgі qatınas qұralı, halıqaralıq tіlge aynalğan edі. Tүrіk
halıqtarınıñ calpağınan cayılğan cağırapîyalıq ornı ğana emes, bүkіl
әlemdіk deñgeydegі sayasî bedelі, әskerî quatına sәykes qalıptasqan үrdіs.
Al tүrіk taypaları bağzıdan mekendegen ordalı ұyıqtardıñ bіrі Ұlı Dala
Tүrіk qağanatı dәuіrіnde bіrcola tүrіktenedі cәne bұdan soñğı kezeñ –
zobalañ HІ–HІІ ğasırlardıñ өzіnde ecelgі dәstүrіnen aynımağan. Bұl
zamandağı qîdan өktemdіgі, şүrcen zәbіrі halıqqa auır salmaq
tүsіrgenіmen, onıñ tүrіktіk sıpatın өzgerte almadı, tіlіn, dәstүr-saltın coya
almadı. Qıtay derekterіnde “Tszubu” atalatın taypalar odağı – sanı mol,
cauınger kerey ruı bastağan caña qağanattıñ cankeştі kүresі nәtîcesіnde
Ұlı Dala ecelgі tүrіk cұrtınıñ aynımas meken-cayı bolıp qala bergenі
kөrіnedі. Bұl baytaq өlkedegі cergіlіktі, kөşpendі qauım sırt elderdіñ
tanımında bұrınğışa tүrіk esіmіmen, sonımen qatar, keyіngі kezeñde boyı
ozıp, үstem şıqqan bіr taypa – ataq-dañqı asqan tatar atauımen mağlұm
boladı. Naqtılap aytsaq, şığıs tүrіkterі. İbn әl-Asîrdіñ cazğanı bar.
“İslam elderіnіñ şegіne basıp kіrgen tatarlar – Qıtaymen іrgeles Tamğaş
tauların mekendegen asa үlken tүrіk taypası”, – dep. Endі bіrde: “Tүrіk
tarabınan Horezmge qalıñ cau şaptı”, – deydі. Şıñğıs hannıñ coyqın
soğısı “Tatar şapqını” dep ataladı. Horezm maydanına calğas Horasan,
Mazanderan, Gur aymaqtarın caulau, Cebe-noyan men Sүbіtay-bahadұrdıñ
ataqtı corığına qatıstı tek qana “tatar” atauı qoldanılğan cәne osı
colı bұlarğa tau sağalağan tүrіk tektі bіrtalay cұrttıñ “tuıstıq cөnіmen”
qosılıp ketkenі, bұdan soñğı bіr kezeñde osı tatarlardıñ “Sender men bіz
– bіr taypa, bіr halıqpız...” dep, qıpşaqtarmen de tіl tabısqanı aytıladı.
Tağı bіr tұsta, Samarqand şaharın qorğauğa bөlіngen qalıñ әsker
qұramındağı alpıs mıñdıq tүrіk casağı: bіzdіñ ru-tegіmіz bіr, zarar
qılmauğa tîіs dep, cau cağına şığıp ketkenі bar. Bұl – şetіn cağday emes.
Kөp cerde, kөp rette dәp osılay bolğan. Cәlel-әd-Dînnіñ ğұmırbayanın
cazğan Nәsәuî: “Horezm padîşahtarı tүrіkterdіñ kөmegіmen dәl sol taypağa
catatın mәcusîlerge qarsı kүrespek bolıp, үlken qate casadı”, – dep
kesіp aytqan. Yağnî, qıpşaq-tүrіkter cәne tatar-tүrіkter. Nәsәuî qapısız
şeşіptі. Keyіngі tarîhşılar aytatınday, qıpşaqtar almağayıp kezeñde
horezmşahtı satıp ketken coq, zorlıqşıl, cat cұrttı tәrіk etіp, өzderіnіñ
qandas, taypalas tuıstarına qosıldı. Өytkenі, Şıñğıs han qұrğan Eke
Moğұl ұlısı – tүrіk tіldі hәm tүrіk tektі halıqtardıñ әlemdіk caña
împerîyası bolatın.
Cînaqtı sөz
Kөşpendіler bolmısı turasındağı barlıq eskіlіktі, naqtı derek ataulını,
barlıq tolğam, bayıp, bağa ataulını Şamda tuıp, Samarqanda cetіlіp,
tağdır talğamımen bүkіl Şağatay ұlısı cәne Altın Ordanı qapısız
tanığan, aqırı өz cұrtı Mısırda dүnîeden өtken mұsılman tarîhşısı
İbn Arabşahtıñ (1388–1450) Dәştі-Qıpşaq cұrtı turasında aytqan
cүrekcardı sөzіmen tүyіndeuge bolar edі:
“Dәştі – tүrіk taypaları caylağan, malı qîsapsız, cerі qұnarlı әrі baytaq,
auası keñ, suı taza, añı men qұsı mol, tөrt tarabı berіk, өzgeşe өlke. Bұl
tүrіkterdіñ tіlі – bay, şeşen, өmіrі – meylіnşe іzgі, tұlğaları – kelіstі,
sındarlı, tүrlerі – şıraylı, ayrıqşa sұlu. Әyelderі – kүn keyіptі, erlerі
– ay keyіptі, patşaları – bastı, bekterі – keudelі. Әskerі – qaytpas
caucүrek, ğalamat sadaqşı. Bұl cұrttıñ arasında өtіrіk coq, aldamşı
ayarlıq coq, aramdıq, qulıq-sұmdıq cәne coq. Erkіn kөşіp-qonudı ata
saltına aynaldırğan, өzіne senіmdі, eşteñeden casqanıp, qorıqpaytın bіr
halıq”, – deptі.
Vİİİ t a r a u
TAQAU KӨRŞІLER
Ұlı Dalanı caylağan tүrіk, moñğol tektі bayırğı taypalardıñ eñ caqın
cәne qұdіrettі, әrі mәñgіlіk kөrşіsі – qıtay cұrtı bolatın. Kөşpendі, erkіn
qauımnıñ Şıñğıs han zamanına deyіngі, naqtı tañbağa tүsken mıñ carım
cıldıq tarîhı osı otırıqşı, іrgelі eldіñ sırtqı sayasatına tіkeley
qatıstı.
Әlbette, cer betіn caylağan halıqtardıñ eşqaysısı da ğayıptan, orta
colda payda bolmağan. Bәrіnіñ de tүbі, arğı tegі bar. Mәselen, bүgіngі
Halhadağı qazba zertteuler Ұlı Dalanıñ bұdan үş cүz mıñ cıl bұrın da
adamzat mekenі bolğanın ayğaqtaydı. Bağzıdağı Qıtay qonısınıñ
şecіresі bұdan da arığa ketedі. Aua rayı cұmsaq, añı kөp, suı mol,
qұnarlı, cemіstі өlke tіrşіlіk үşіn tım qolaylı eken. Soğan oray Ortalıq
Qıtay – adam balası өsіp-өngen eñ әuelgі qұt mekenderdіñ bіrі bolğanı
belgіlі. Sanalı tіrşіlіk, өnіmdі, naqtı eñbekke negіzdelgen alğaşqı
qauımdıq qұrılım da Qıtay cerіnde aldıñğı kezekte boy kөrsetedі.
Tîіsіnşe, өz dәuіrіnde ұyısqan patşalıqtar tarîhı da tım arıda. Әuelgі,
esіmі de, іsі de añızğa aynalğan әmіrşіler casağan zaman mîlәdîden
bұrınğı үş mıñ cılğa ketedі. Bәlkіm şındıq, bәlkіm keyіnde qalıptasqan
laqap. Ecelgі Qıtay memleketіn negіzdegen, Huan-dî, yağnî Alau atanğan
bastapqı patşadan keyіn mıñ cıl өtkende өkіm qұrğan Sya әuletіnіñ şecіresі
de bұlıñğır. Qıtay tarîhındağı, ğılımî dәleldengen alğaşqı ұlıs – Şañ
patşalığı, tұspal boyınşa m. d. 1553–1027 cıldar aralığında, tura bes
ğasır boyı dәuren sүrgen. Bұdan soñğı үzdіksіz tarîh әr kezeñdegі, әrqîlı
tağı bіr әuletter arqılı calğastıq tabadı.
Bұl kezde, әrîne, Ұlı Dala da îesіz bolğan coq. Tek tіrşіlіk şecіresі hatqa
tүspeptі. Kөşpendі taypalar turasındağı eñ alğaşqı cazba derekter m.d.
İV ğasırğa sәykesedі. Әlbette, Qıtay mağlұmatında. Hu, yağnî dүñgene
(cabayı, varvar) atanğan bұl cұrt sol zamannıñ өzіnde әskerî tұrğıda
ayrıqşa әluettі bolğanı kөrіnedі. Bey-bereket tobır emes, өzіndіk ұcımı
bar cauınger qauım. Endі aldağı mıñ carım cıldıñ ұzına boyında
Qıtaydıñ soltүstіk şekarası tınımsız maydan alañına aynaladı.
Qıtay cұrtı әuelden-aq өzіn cer cүzіndegі eñ tañdaulı halıq sanağan. Al
ol qұrğan memleket – әlemnіñ Ortalıq patşalığı, Aspanhaq – Aspan
astındağı eñ sәulettі, eñ quattı, bіregey ұlıs. Qıtay emes alıs-caqın
cұrttardıñ bәrі de kemşіn. Bөgde halıqtardıñ qaysısı bolmasın, qıtay
tәrtіbі, qıtay rәsіmі, qıtaydıñ dәstүr-saltı artıq ekendіgіn sөzsіz
moyındauğa tîіs. Cay ğana moyındamay, kіşіlіkpen bas ұrıp, bұratana
bodandığın ayğaqtauı şart. Dalalıq kөşpendіlermen aradağı qatınas ta
osı orayda qұrıladı.
Bası bұla cağdaydağı, tіptі, kіrіptar keptegі kez kelgen [esі tүzu] halıq өzіn
bөten cұrttan artıq sanamaq. Өz dәstүrі, өz zañı, өzіndіk әdet-saltı bar.
Şalqar dalanı qonıstanğan, mal baqqan, at үstіnde өsken erkіn
kөşpendіlerdіñ keudesі tіptі coğarı bolatın. Al tұrmıs-ahualı qıtay
tektіlerge mүlde qarama-qayşı. Dүnîe-tanım tіptі alşaq. Halqı kөp qıtay
men erlіgі basım kөşpendіler keñ dүnîedegі kүndelіktі tіrşіlіk qamı,
bolaşaq ұrpaq ğұmırı үşіn mіndettі tүrde qaqtığısuğa tîіs edі.
«Asıl tektі» otırıqşı cұrt «kemşіn» kөşpendіlerdі toqtata almaydı.
«Soltүstіk dүñgenelerdіñ» әrbіr kezektі corığınan soñ şetkerі aymaqtarı
oyrandalıp, egіnі tapalıp, halqı capa şegіp qala beredі. On mıñ, cүz mıñ
әsker şığarılğan qarsı şabuıldar aytarlıqtay nәtîce bermeydі:
kөşpendіlerdіñ cerі keñ, attı alamandarınıñ qîmıl, qozğalısı cedel,
betpe-bet şayqasta sanı basım caudan ığısqan cağdaydıñ өzіnde şegіne
ұrısıp, tîtıqtatıp barıp aladı, saqarağa boylap engen qıtay әskerіnіñ
qaytar colı cappay qırğın-sүrgіnge ұlasadı.
Aqırı, bүkіl Qıtaydı bіrіktіrgen dañqtı Tsîn Şî-huandî (m.d. 221 – 210)
tүbegeylі soğıstar nәtîcesіnde kөşpendіlerdі eldіñ ecelgі mekenі, tүrіk
qauımı Casıl-өzen atağan Huañhe darîyasınıñ alıp îіnіnde tұrğan, qonısı
keñ, malğa caylı Ordostan ığıstırıp şığaradı. Soltүstіk bettegі basqa
tarapta da іlgerі cılcîdı. Calpı cұrtın qırğınğa ұşıratıp, bіrcola
qұrtudı oylaptı. Bіraq qұrta almaydı, cuasıta da almaydı. Cıl aralatqan
tınımsız soğıstar odan әrі calğasıptı. Ұlı dala tүrіk tektі ğұndardıñ
(hunnu, syunnu) tuı astına toptasıp, bіrtұtas, quattı ұlıs qұrğan kezde
Qıtaydıñ cağdayı tіptі qîındaydı.
Mіne, osı kezde eñ ұtımdı amal tabılğanday kөrіnedі. Bүkіl soltүstіk bet –
Ұlı Dalamen aralıqtı bekіtіp tastau kerek! Qıtaydıñ Ұlı Qorğanın
tұrğızu osınday qacettіlіkten tuıptı. Şekteulі aymaq, bіr, ekі, otız qala
emes, bүkіl memlekettі qorşağan, ұzındığı үş mıñ şaqırımğa taqau,
sansız mұnaralı, bîіk, ornıqtı berіk qamal! Qorğanış qana emes, tіrek.
Kөşpendіlerge qarsı bağıttalğan bolaşaq coyqın corıqtar үşіn serіppelі
tîyanaq-tұtqa. Eñ bastısı – dalalıq өlkenіñ qanşama cerіn qosa qamtıp,
împerîya şegіn keñeytken caña şekaranı bіrcola ayğaqtau. Alayda,
kөşpendіler Tұr-qorğan atağan bұl ğalamat bekіnіs almağayıp, taytalas
kүreste Qıtay cağına әuelde oylağanday artıqşılıq әpermeydі, el іrgesіn
mүlde qauіpsіz ete almaydı.
Kөp ұzamay, ğұndar qarsı şabuılğa şığap, ecelgі meken Ordostı qaytarıp
aladı. Bұdan soñ, cañada kөterіlgen Hәn әuletіnіñ tұsında şekaralıq
ұrıstarmen qatar, betpe-bet үlken maydanda ayqın basımdıqqa cetіptі.
Aspanhaq împerîyası Ğұn împerîyasınıñ tepe-teñdіk cağdayın moyındap,
m.d. 198 cılı qalausız kelіsіmge mәcbүr boladı, soğan oray Hetsîn –
«Bauırlastıq negіzіndegі beybіtşіlіk» atalatın caña sayasat qoldanısqa
enіptі. Bұl өzgeşe bіtіm şartı boyınşa:
1. Ğұn men Hәn teñ qұqıqtı memleketter dep tanıladı;
2. Tұr-qorğan ekі el arasındağı resmî şekara bolıp belgіlenedі;
3. Hәn sarayı Ğұn patşasına qatındıqqa tuma hanşasın ұzatadı;
4. Qıtaylar ğұndarğa mіndettі tүrde cıl sayın, kelіsіmdі mөlşerde şım
cіbek, astıq cәne basqaday azıq-tүlіk esebіmen arnayı sîyapat casap
otıradı.
Şınında da, Ecelgі Qıtay tarîhında arğı-bergіde bolmağan cağday.
Basqasınan bұrın teñdіk dağuası. Barlıq cұrtı 2 mîllîonğa tolmaytın
Ğұn ұlısı ceme-cemde 54 mîllîon halqı bar, tүp kөterіlse, bіr mîllîon
әsker şığara alatın Qıtay-Hәn împerîyasın өktem, amalsız kelіsіmge
mәcbүr ettі degen sөz.
Qıtay tarîhnaması ğana emes, keyіngі cәne bүgіngі Batıs zertteuşіlerі
tүgelge cuıq, tіptі, eñ sanalı, bіlgіr, ğadіlettі degenderіnіñ өzі bіr auızdan
kөşpendі cұrttar qaşanda cabayı boldı, qaraqşı, tonauşı ğana boldı,
өzderі eşqanday zattıq îgіlіk casamay, otırıqşı, mәdenîettі, eñbekşі
qıtaydıñ arqasında ğana kүn kөrdі dep bіledі. Yağnî ğұndardıñ, olardan
soñğı basqa da dalalıq cұrttıñ bar іsі soraqı, cәne bұğan kerіsіnşe, Ecelgі
Qıtay, ol tұrğılas bұrınğı-soñğı otırıqşı qauım tүgeldey cañağı
dүñgenelermen amalsız soğıstı desedі. Şın mәnіsіnde, zorlıq-zombılıq
ta, şapqın men qorğanıs ta ekі tarapqa bіrdey cağday edі. Qıtay іrgelі
eldіgіn saqtap, memleketіn odan әrmen kүşeytіp, ұlğayta bergіsі kelse,
dalalıq cұrt ta өz ordası, ұrpaq bolaşağı үşіn kүrestі. Ata meken cerіn,
dәstүr-saltın qorğadı. Bұl orayda «kіm artıq, kіm kem» – nәsіldіk sırqatqa
saysa, «kіm kіnәlі» – mүlde mәnsіz saual. Eñ bastı sebep – tіrşіlіk zañı,
әrkіmnіñ өz oşağı, өz bosağasınıñ qamın oylauı. Өtken zamandardan
bүgіngі kүnge kөşken, eşqaşan tolastamas өmіrlіk qağîda.
Әlbette, barlıq zamanda kez kelgen soğıs, qandı qırğın үstіne, talantarac, alım-albansız bolmaydı. Saqarağa boylay engen qıtay on mıñdap,
cүz mıñdap (naqtı derekter boyınşa, keyde 1–1,5 mîllîon tұyaq pen іrі
qara) mal aydap әketetіn, qanşama cұrttı tұtqındap, qұldıqqa cegetіn.
Sonday-aq, otırıqşı aymaqqa şabuıldağan kөşpendіler de qarıq olcağa
batadı: şım cіbek, qacettі, qımbat bұyım, azıq-tүlіk degendey. Al
kөşpendі kөsemder barlıq zaman, barlıq uaqıtta derlіk tұraqtı enşіlegen
cıl sayınğı mіndettі salım tek bîleuşі әulettіñ belgіlі bіr qacetіn өteuge
ğana caraydı eken. Ekіnşі mәsele – «otırıqşı, sondıqtan da tegі asıl,
mәdenîetі artıq» cұrttar – bіz qamtımaq zaman, nazar audarıp otırğan
өñіrdegі Tañğүt pen Qıtaydıñ, tіptі ekі Qıtay: Tүstіk pen Terіstіk, cәne arğı,
bergі, basqa da qıtay tektі patşalıqtardıñ өzara maydanında talau,
tonausız, ayıp-albansız іs bolmağan. Bұrınğı, soñğı Europa tarîhın
aytpağanda.
Bүgіngі astam tөreşіler eskermey cүrgen endіgі bіr cağday – bağzı
zamandardan bastap calğasıp catqan Dala men Qıtay arasındağı bar
qatınas tek өmіrlіk keñіstіk үşіn kүres, tіrşіlіk orayındağı qayşılıq
tuğızğan ұrıs-soğıstarmen ğana şektelmegen. Beybіt cıldar, beybіt
qatınas. Sanamalap kelse, tınıştıq cıldar esebі әldeqayda basım tүser
edі. Tіptі, soğıs cağdayınıñ өzіnde ekі tarap adamşılıq cөnіmen kelіspey,
kezdespey tұrmas-tı. Şıñğıs han zamanına deyіngі mıñ carım cıl
orayında alıs-berіs te, aralas ta mol boldı. Өzara ıqpal, auıs, cұğıs ta
cetіp catır. Kөşpendі cұrt negіzіnen qıtay әserіmen egіnşіlіk kәsіbіne den
qoya bastaydı. Qala tұrğızu, qұrılıs іsіnde tağılım tabadı. Kүndelіktі
tұrmıstağı tұtınu zattarımen qatar, sәn-saltanat bұyımdarın alıp
tұradı. Qıtaydıñ rәsіm-saltın qabıldamasa da, dүnîege kөzqarasın,
өzіndіk іlіmderіn cat kөrse de, qұytırqı sayasatınıñ astarın ұğuğa
tırısadı, el basqaru іsіnіñ erekşelіkterіne den qoyadı. Tүptep kelgende şet
cұrttıñ îgіlіktі үlgіlerіn paydağa caratıp, өz tұrğısın odan әrmen bekіtіp,
өzіndіk bet-beynesіn saqtap qaladı. Al qıtay... bergenіnen alğanı esesіmen
artıq bolsa kerek. Tınımsız şapqın cәne erkіn sauda kezіnde tүsetіn mal
өnіmderі qanşama. Atqa mіnu, soğan oray at әbzelі, ertoqım salıp, үzeñgі
baylau cәne ıqşam celeñ, belbeu buınıp, qaru-qұral asınıp, etіk pen
şalbar kîyuden bastap, kөşpendі cұrttan үyrengenіn naqtılap, eseptep
şığarudıñ өzі qîın. On ekі mүşeldіk cıl qayıru үlgіsіnіñ өzі nege tұradı.
Әytse de, eñ bastısı – qaru-caraq cөnі, soğıs өnerі. Әlbette, qıtay bұl
cağına ecelden-aq mәttaqam, dese de, kөşpendіlerdіñ arıs sadağı,
bağzıda – qosar cılqı cekken ekі doñğalaqtı әskerî arba, keyіnde –
ertoqımdı, үzeñgіlі at үstіndegі cekeley ұrıs maşığı, zor maydandağı keñ
kөlemdі әskerî әdіs-tәsіlderі kүşke kүş qosqan. Eldіñ quatın arttırıp,
өrіsіn keñeytken eñ үlken tabıs eken...
Hoş. Hәn împerîyası Ğұn ұlısımen tepe-teñdіk kelіsіmіn casadı dedіk.
Şınında da, teñ kөrgennen emes, amalsızdan. Cauınger Ğұnnıñ ayrıqşa
әskerî quatınıñ nәtîcesі. Өzіn Әlemnіñ ortalığı dep bіlgen el, әrîne,
mүmkіn bolsa, mұnday tepe-teñ – «teñşіl emes, kemşіn» şartqa bіrcola
kөnіp otıra almaytın edі. Өz tіrşіlіgіn, өz ұlısın basqa cұrttan artıq dep
bіlgen ğұndar da qıtaydıñ sırtqa tepsіnіp tұrğan astamşılığın kөtere
almaytın. Bіtіm ekі caq үşіn de mәñgіlіk şart emes edі.
Qıtay împerîyası barlıq zamanda da kөşpendіlerdіñ өrіsіn qımtap,
tөñіregіnen oqşaulandıru, tarşılıqta qaldıru sayasatın ұstanadı. Mұnıñ
bіr tarmağı – oraylı sәtterde şekara aymağındağı ekіcaqtı erkіn saudağa
tîım salu bolatın. Kөşpendіler kөp rette өzderіnіñ tіrşіlіk qacetіn өteytіn
bazar үşіn kүresuge mәcbүr edі. Әlbette, sөz өtpegen cerde qarudıñ
kүşіmen. Şekara aymağındağı oqtın-oqtın qaqtığıs, keyde үlken
maydanğa ұlasıp, eşqaşan toqtalmaptı. Mәselen, Qıtay tarabı m.d. 133
cılı Hetsîn kelіsіmіn bұzıp, zor maydan aşqan soñ, ekі caqqa da auır
salmaq әkelgen soğıs tұtas elu cıl boyına sozıladı.
Әytkenmen, ekі halıqtıñ іşkі, sırtqı әreket, qîmılında өzgeşelіk kөp edі.
Ğұndar tek өzderіnіñ әskerî quatına sүyenedі, al qıtaydıñ astırtın, qұpîya
qaruı tağı bar: kөrşіles, kүndes taypalardı aydap salu arqılı sırttan
soqqı beru, ұlıs qұramındağı baqtalas, taqtalas toptarğa dem qosıp,
ağayındı acıratıp, өzara qırqıs arqılı іşten tozdıru. Qara kүşpen
astas zımîyan sayasat zamannan zaman өtkende tolığımen cүzege asadı. Ұlı
Ğұn împerîyası ıdıradı, asau cұrttıñ eñ soñğı carıqşaq, bөlşekterі
bұrınğı kүşіnen ayrılıp, caña, basqa bіr ұlıstar qұramına qosıldı, ata
mekennen audı, nemese bіrcola coyıldı. Tүrіk tektі ğұnnan soñğı moñğol
nәsіlі sәnbîler, tіptі, carım dүnîenі bauırına basqan Ұlı Tүrіk
împerîyasınıñ өzі aqır tүbіnde өmіrşeñ Qıtay sayasatınıñ qұrbanı
bolıptı.
Bіraq ұlan-baytaq Qıtaydıñ өzі de barlıq uaqıtta barqadar tappağan.
Sırtqı tepkіn, cat cұrttarmen kүres өz aldına, împerîyanıñ өz іşі de үnemі
tınış bolmaydı. Patşalıqqa talas, әrqîlı әuletter arasındağı kүres, eñ
bastısı – tınımsız tolqınıs, halıq kөterіlіsterі qұdіrettі Hәn
împerîyasın da, odan soñğı dañqtı Tañ împerîyasın da alıp cegen eñ bastı
keselder eken. Ğұn zamanı, bүkіl Dalanı bіrіktіrgen şañğұy Mөde men kîіz
tuırlıqtı qauımdı qayta kөtergen Şıñğıs hanğa deyіngі aralıqtağı mıñ
cıl boyı kөşpendіler men Qıtay arasındağı cankeştі kүres eşbіr tolas
tappaydı. Ұlı Qıtay neşe ret bөlşektenіp, neşe ret bіrіgedі, Ұlı Dala
qanşama ret tu kөterіp, sonşama ret qayta ıdıraydı, bіraq ğasırlar boyğı
qayşılıq coyılmaydı. Baz bіr zamandarda, şekaralıq aymaq, Soltүstіk
Qıtayda orda kөtergen, bîleuşіsі tүrіk, nemese moñğol tektі, bodan
cұrtınıñ basım bөlіgі qıtay nәsіldі, үlken-kіşі, әrqîlı memlekettіk
qұrılımdardıñ өzі zatı bөlek ekі qauımnıñ tүsіnіstі, ıntımaqtas
bolaşığına col aşa almağanın kөremіz.
Almağayıp taytalas zamanda ekі cұrt ұstanğan tүpkі maqsat-mұrat ta kereğar
eken: kөşpendіler Qıtaydıñ zәrіn qaytarıp, el іrgesіn bekіtu, assa qosımşa
olca tabudı ğana kөzdese, oysırata ceñіp tұrğan kezderіnіñ өzіnde cat
cұrttı basıp alu – qacetsіz, bodandıqqa tүsіru tîіmsіz dep tanısa, Qıtay –
kөşpendі qauımdı tүp tұqîyanımen, bіrcola qұrtudı ğana oylaydı. Mıñ
cıldıq soğıs nәtîcesіnde ұstanımı berіk, nîzamı qatal, cerі caylı,
halqı qîsapsız Qıtay bіrte-bіrte dendey berіptі. Ğұn împerîyası men Tүrіk
qağanatınıñ dәuіrі demesek, kөbіne-kөp Qıtay tarabı basımdıq tanıtıp
otırğanın kөremіz. Al Şıñğıs han atqa mіngen kezde Ұlı Dalanıñ tınısı
mүlde tarılğan. Bağzıdağı alpauıt ұlıstar ornında bіrneşe derbes
handıq, cekelegen ru, taypalar ğana bar, olardıñ өzі altı baqan alauız,
cәne kөbіne-kөp cat cұrt ıqpalında. Ras, bұl kezde Hәn dәuіrіndegі, Tañ
dәuіrіndegі Qıtay da coq, bіrі ataulı, bіrі atausız ekі patşalıq bolıp otır,
alayda quat-kүşі cetіp artıladı, әrі ecelgі sayasatı өzgermegen, tіptі,
өrіstey tүsken. Kerek deseñіz, dәl іrgedegі, kөşpendіlerdіñ barlıq sırına
qanıq caña cұrtı bұrınğılardan gөrі qauіptіrek bolıp şıqtı. Arğı
qauımı cer şalğaylığınan ğana beybіt otır. Bұl ekeuіne qosa, tegі bөten
tağı bіr cat patşalıq bar. Cînaqtap aytqanda, үş alıp împerîya: Şүrcen,
Sұñ, Tañğұt. Bіrme-bіrdіñ өzіnde bıtırap catqan Ұlı Daladan әldeqayda
kүştі. Sondıqtan da kөşpendі cұrttı celkesіnen basıp ұstap otır. Mіne,
tura ekі carım ğasırdan ozıptı.
Şүrşіt
Ұlı Dala qayta kөterіler qarsañındağı eñ quattı kөrşі әrі ayrıqşa
qaterlі cau – Şүrcen, nemese Tszîn împerîyası edі. Bүkіl Ortalıq-Şığıs
Azîyağa өkіm cүrgіzіp, ұzaq cүz cîırma cıl boyı saltanat qұrıp otırğan
memlekettіñ ұytqı-tіregі bolğan negіzgі halıq – tұñğıs-mәnçcүr nәsіlі
şүrşіttіñ arğı babaları mohe taypaları qıtay derekterіnde Vİ ğasırdan
mağlұm. Әuelde Amur (Heyşuy, Heyluntszyañ) darîyasına qұyatın Suñgarî,
Ussurî өzenderіnіñ añğarın mekendegen eken. Negіzgі kәsіbі añşılıq,
balıqşılıq bolğan. Uaqıt oza kele mohe taypası tүstіkke qaray qanatın
cayıp, Mәnçcүr oypatına keñіnen ornığadı, terіstіkte ecelgі qonıs
Amurmen şektelse, tүstіk-şığısta Koreyamen, tүstіkte – Qîdan, tүstіk-batısta
Qıtaymen kөrşіles, terіstіk-batısta kөşpendі, dalalıq tele, şîvey
taypalarımen bettesedі, al bүkіl şığıs atırap Capon teñіzіne tіrelіptі.
Cetpіs ekі rulı el eken, derbes kөsemі bar әr ru өzіnşe tіrşіlіk keşedі.
Vİİİ ğasırdıñ bas kezіnde mohe әuletіnіñ tүstіk tarmağı sumo іrgelі Bohay
patşalığın negіzdeydі. Alayda, tuıstas cұrttı tүgel ұyıstıra almaydı.
926 cılı qîdandar caulap alğannan soñ bұl taraptağı atalas, ağayındas
qauım tүgeldey cat eldіñ bodandığına tүsedі. Osı şamada mohe cұrtı
qıtay derektemelerіnde nyuyçcî, nyuyçcen esіmіmen belgіlі bolıptı, bұl –
іlkіde qalıptasqan өzіndіk şүrcen etnonîmіnіñ bұrmalanğan tүrі eken. Al
tүrіk-tatar cұrtı tүp tұlğasına sәykes, şүrşіt dep atağan. (Bұl «şүrşіt» –
әdepkі «qıtay» atauınıñ sînonîmі retіnde keyіngі qazaq arasında XVİİİ
ğasırğa deyіn ұmıtılmay saqtaulı – tañ qalarlıq cağday.) Ecelden-aq
cauınger bolğan, өz zamanı үşіn qarasını mol halıqtıñ qîdanğa
bağınıştı bөlіgі «beybіt şүrcen», alıs aymaq, bostan өmіrdegі cұrtı
«beymaza şүrcen» dep tanıladı.
Erkіn şүrcender әrqîlı taypalıq odaq qұramında, aybarlı kөrşіlerіmen
keyde soğısıp, keyde sөz cүzіndegі bodandıq cağdayında өsіp-өne berіptі.
Qaytkende de, өktem qîdanmen cağalas toqtalmaydı. Cekelegen
kөterіlіster keyde qarsı şabuıl, auır soğıstarğa ұlasadı. Mәselen,
şүrcender 973, 976 cıldarı Lәuo şegіne basıp kіrіp, şekaradağı qîdan
îelіkterіn talqandaydı. Lәuo împerîyası şүrcenderdі bіrcola canıştau
үşіn 983 cılı tұtqîıl attanıp, mıñdağan kіsіsіn өltіrіp, qanşama cұrtın
Koreya şegіne deyіn tıqsıra quıptı. Al 986 cılğı keñ kөlemdі corıqta
şүrcen qonıstarına boylay enіp, cұrtın qîratıp, 100 mıñ tұtqın aydap
qaytqan eken. Soğan qaramastan, şүrcender bağınış ataulıdan bas
tartadı da, Sұñ patşalığımen odaqtasadı. Bұdan soñğı 988–89
cıldardağı caña şapqınğa osı tүstіk qıtaylardıñ kөmegіmen toytarıs
berіptі.
Şүrcen-Korey şekarası da eşqaşan tınış bolmağan. Bіraq bұl tarapta
şүrcender dұşpanına des bermeydі. Aqırı, koreyler şүrşіtten saqtanu
үşіn, 1033–1044 cıldarda, Qıtaydıñ ecelgі Tұr-qorğanınıñ үlgіsі
boyınşa, tүbektіñ bүkіl terіstіk qaptalın bekіtetіn şekaralıq qamal
ornatıptı, bұl alıp qabırğanıñ bîіktіgі men calpaq enі 8 metrden, al
ұzındığı 500 şaqırım eken. Әlі bası bіrіgіp үlgermegen şүrşіttіñ quatalımın osıdan-aq tanuğa boladı.
Tañ dәuіrіnen soñ eñse cazıp, X–Xİ ğasırlarda әuelgі ormandı, taulı
aymaqtan etekke tүsіp, Mәnçcүr өlkesіn baurağan, caña cer, caña cağdayda
іrgeles tүrіk ıqpalımen әuelі malşılıq kәsіbіne maşıqtanıp, uaqıt өte
kele egіnşіlіk sırın îgergen şүrşіtter sanı molığıp, әskerî quatı artıp,
endі ұlıs retіnde ornığuğa bet aladı. Osı orayda heyşuy mohe taypasınıñ
Ussurî boyın caylağan vanyan tabı bedel-kүşke cetіp, «Otız rudıñ
odağı» atalatın caña cұrttıñ ұytqı-tіregіne aynaladı. Aqırı, osı
әulettіñ cauınger kөsemderі Xİ–Xİİ – ekі ğasırdıñ şegіnde şүrcen
cұrtınıñ basım bөlіgіn derbes ұlıs retіnde ұyıstırıptı. Al әkelerіnen,
ağalarınan keyіn bîlіkke cetken şeşіmtal Aguda ecelden caulas Lәuo
patşalığımen aradağı әldeneşe ceñіstі soğıstar nәtîcesіnde, 1115 cılı
tәuelsіzdіk tuın bіrcola bekіtіp, өzіn împerator dep carîyalaydı.
Cañadan qұrılğan memleket resmî tүrde Tszîn atanadı (şүrşіttіñ өz
tіlіnde Ançun), mağnası – Altın, yağnî Altın ұlıs. Qîdan elіnіñ resmî atauı
Lәuo (Lyao) – «Temіr» degen sөz, temіr totığadı, tozadı, al altın eşqaşan
eskіrmeydі, temіrdіñ өzіn alıp ceydі deptі. Sөytіp, Aguda bastağan Altın
împerîya soñğı toqsan cıl boyı tөñіregіn tүgel caypap, şүrcendі
canıştap otırğan Temіr împerîyağa qarsı qatal soğıs aşadı. Qîdandar
alğaşqı kezeñnіñ өzіnde bet qaramay ceñіledі. Aynalası altı-cetі cıl
іşіnde ortalıq qalalarınıñ bәrіnen ayrılıp, ıdırap tozadı. Osı
Agudanıñ zamanında qîdan tağdırı bіrcola şeşіlse, mұrager împerator
Utsîmaydıñ tұsında, 1125 cılı, tұyaq serіpken soñğı ұrısta cәne ceñіlіp,
aqırğı împeratorı tұtqınğa tүsedі – Qîdan memleketі qұladı degen sөz.
Qîdan cerі, qîdan îelіgі tүgeldey Şүrcen bîlіgіne kөşіptі.
Alayda, şүrşіtter Lәuo patşalığın alumen şektelmeydі. Өzderіmen
uaqıtşa odaqtas bolğan, bіraq keñ maydanda aytarlıqtay belsendі әreket
casamağan Sұñ-Qıtay împerîyasına qarsı soğıs aşadı. Koreymen bіtіmge
toqtap, tu sırtındağı qauіpsіzdіgіn qamtamasız etіp, Tañğұttı sөz cүzіndegі
bodandıq şartqa mәcbүrlep, ata caumen odaqtastıq mүmkіndіgіnen ayırğan
soñ, 1125 cılı Huañhe darîyasınan өtіp, tegeurіndі, cappay şabuılğa
kөşedі. Qıtay әskerі auır ceñіlіsterge ұşırap, qanşama kentі men cerіnen
ayrıladı. Soğıstıñ ekіnşі cılı şîrek ğasır boyı өkіm qұrğan kәrі
împerator, іlkіde ğana taqqa otırğan balası, caña împeratormen ekeuі
qatarınan tұtqınğa tүsedі. Cau casağın qîratıp, әuelgі maqsatına cetken
şүrcender soğıs qîmıldarın toqtatıptı. Әrîne, uaqıtşa ğana.
Terіstіk aymaqtan bіrcola tıqsırılğan Sұñ-Qıtay memleketі endі Tүstіk Sұñ
– Nan Sұñ ataladı, el bîlіgіne ecelgі patşalardıñ basqa bіr tarmağı –
caña әulet keledі. Al Şүrcen cañadan basıp alınğan өlkede qıtay eseptі,
uaqıtşa, quırşaq өkіmet ornatadı da, іrgesіn bekіtken soñ, kөp ұzamay-aq
ekіnşі dүrkіn soğıs aşıp, tağı da үlken tabısqa cetedі. Aqırı, 1142 cılı
bekіtіlgen bіtіm şartı boyınşa ecelgі Qıtaydıñ qanşama uәlayatın өzіne
qosıp aladı, Tүstіk Sұñ patşalığı Şүrcen өktemdіgіn moyındap, cıl
sayın som kүmіs, buma cіbek tүrіnde qıruar alban tөlep tұruğa mіndettenedі.
Endі caña bөlіs boyınşa Tszîn împerîyası “Cer-ұytqı cazığı” atalatın
qұnarlı Huañhe alqabın tүgel îelenіp, tүstіk şekara Yantszı darîyasımen
ortañğı aralıqqa cetіptі. Mecelі cerdіñ şığıs bөlіgі Huayşuy өzenіnіñ
negіzgі arnası boyınşa belgіlenedі cәne batısqa qaray sol endіk boyınşa
tartıladı. Yağnî, ecelgі qıtaydıñ bүkіl Terіstіk cәne Ortalıq bөlіgі Tszîn
әuletіne qarastı boldı degen sөz. Altın patşalıq cerі baytaq, elі іrgelі,
ayrıqşa quattı cәne kөp ұlttı memleketke aynaladı.
Şүrşіtter Lәuo împerîyasın caulap alğan soñ memlekettіk basqaru
cүyesіnde bұrınğı qîdan үlgіsі – әkіmşіlіk bөlіnіs, іşkі qızımet tәrtіbіn sol
qalpında saqtaptı. Kөp ұzamay, bîlіk bіrcola ortalıqtandırılıp,
bayırğı şүrşіt rәsіmіndegі ru kөsemderіnіñ keñesі taratıladı. Zaman oza
kele, memlekettіk qұrılım qıtay үlgіsіne kөşedі. Saray rәsіmі ğana emes,
bүkіl әkіmşіlіk cүyesі. Sonımen qatar el basqaru үrdіsіnde әrbіr uәlayattıñ,
top pen qauımnıñ ұlttıq sıpatı da үnemі eskerіlіp otırğan. Qîdandar –
qîdan corasımen, qıtaylar – qıtay rәsіmіmen. Şүrcender de өz tәrtіbіn
ұstanadı, bіraq ұlıstı ұyıstıruşı qauım retіnde memlekettіk үlken sayasat
auqımına tүsedі. Keyіnde, bүkіl împerîya qıtay nұsqasın qabıldağanda,
memleket şegіndegі barlıq cұrt qıtay rәsіmіn qosa îgeruge mәcbүr boladı.
Qarudıñ kүşіmen ornağan baytaq eldіñ әskerî әluetі asa coğarı bolğan.
Ataulı halıq şүrşіtterdіñ erkek kіndіktі azamatı 17 castan 59 casqa deyіn
әskerî mіndettі sanaladı. Sonımen qatar, bөgde nәsіl, basqa cұrt өkіlderі
de soğıs іsіne keñіnen tartıladı. Mәselen, Sұñ patşalığına qarsı alğaşqı
maydanda odaqtas dalalıq taypalarmen qatar, kүnі keşe ğana bodanğa
tүsken qîdandar, tіptі, іlkіde qîdan bîlіgіnde bolğan qıtaylar da kөptep
qatısadı. Keyіnde caña cerde cañadan qosılğan qıtaylardıñ өzі Sұñğa
qarsı tınımsız soğıstarda eleulі qızımet atqarıptı.
Şүrşіt әskerі qaşanda san cağınan tolımdı bolğan. Әldeneşe cүz mıñ.
Al Xİİİ ğasırdıñ bas kezі, Şıñğıs hanmen soğıs dәuіrіnde bіr mîllîonnan
asıptı. Qalıñ qoldıñ basım kөpşіlіgі, әrîne, qıtay tektіler bolğan.
Şүrcen şerіgіnіñ negіzgі qaruı – dәstүrlі үlgіden tabıladı: sadaq, nayza,
qılış, sauıt-sayman degendey. Sonımen qatar, ol kezde әlemdegі basqa
eşbіr cұrtta coq ot qarular qoldanısqa engіzіlgen. Bұlar – bağzıda, Tañ
împerîyasınıñ zamanı, İX ğasırdıñ soñında Ecelgі Qıtayda oylap
tabılğan carılğış ot-dәrіge baylanıstı. Ot-cebe cәne ottı bombalar. Otcebe – kәdіmgі sadaq oğına bekіtіlgen, ot-dәrіlі şağın carılğış eken.
Caqpen atılıp, cau ortasına tүskende ot şaşıp carılatın bolğan.
Өltіredі, өrteydі. Al ottı bomba – іşіne ot-dәrі toltırılğan cұmır qұmıra
tүrіnde casalıptı. Serіppemen (katapult) atıp, әldeneşe cүz qadam
cerdegі qalıñ әsker ortasına nemese qamal іşіne tүsken kezde qattı
dıbıspen tars carılıp, elu-alpıs metr aumaqtı ot-calınğa oraytın
bolğan. Bұdan basqa, qamal bұzatın, qabırğağa şığatın әrqîlı ұtırlı
aspaptar. Uaqıt oza kele, bұl qatarlı şabuıl cәne qorğanıs qұraldarınıñ
barlığı da Şıñğıs han әskerіnde qoldanısqa alınadı.
İmperîya іrgelengen, el әbden ornıqqan zaman – Xİİİ ğasırdıñ bas kezіnde
cүrgіzіlgen sanaq boyınşa, bүkіl ұlısta 8 mîllîon 413 mıñnan astam
şañıraq, cîın sanı 53 mîllîon 532 mıñnıñ үstіnde halıq bar eken.
Mұnıñ ekі payızı qîdan, bіr payızı tuıstas bohay, 87 payızı etnîkalıq
qıtay (hәn) eken. Al el îesі şүrşіt – 10 payız şamasında ğana bolğan, yağnî
5 carım mîllîonğa ceter-cetpes. Derbes otırsa, sol zaman үşіn asa kөp
halıq, bіraq 90 payız basqa cұrt arasında at tөbelіndey ğana derlіk. Aqır
tүbі osı azşılıq cağday darındı әrі cauınger cұrttıñ bar
artıqşılığın coqqa şığarğan.
Bұrınğı qîdannan bіr ayırma – әuel bastan-aq şүrşіtterdіñ memlekettіk
іşkі sayasatı şovînîzmnen, nәsіldіk şekteuden tıs bolıptı. İmperîya
ğұzırındağı barlıq halıq teñ qұqıqtı sanalğan. Әlbette, şүrşіt –
bîleuşі әulet. Sonımen qatar, eldіñ tınıştığı, bereke-bіrlіgіnіñ ұytqısı.
Osığan oray ұtımdı әrі eptі sayasat іske qosıladı. El basqaru іsіne,
memlekettіk qızımet salasına basqa ұlt өkіlderі de kөptep tartıladı.
Әuelde bұl tarapta bұrında qalıptasqan cүyesі bar qîdan col-corası
cetekşі orınğa qoyılıp, caña өkіmdі moyındağan qîdan tektі qızmetker,
sayasatkerler іs tұtqasında qala beredі. Bұdan soñğı zamanda qıtay tektі
cұrtqa da keñіnen col aşılıptı. Tszîn әkіmşіlіgі cañadan qosılğan
cerdegі qıtay ataulını bұrınğı, өz cұrtındağı barlıq borışqarışınan qұtqarıp, tұtas үş cılğı alımnan azat etedі, endіgі mіndettі
salıq bұrınğıdan әldeqayda kem mөlşerde belgіlenedі, basqa da әrqîlı
ceñіldіkter casaladı, nәtîcesіnde caulanğan aymaqta bіrşama tınıştıq
ornaptı, tіlektestіk bolıptı. Calpı sanı bîleuşі qauımnan toğız ese
artıq bodan cұrt өzіn ұlıstıñ teñ qұqıqtı azamatı ğana emes, el îesі
sezіne bastaydı. Aqır tүbіnde Altın patşalıq şүrşіt bîlіgіndegі Soltүstіk
Qıtay împerîyası retіnde qalıptasadı. Şүrşіtterdіñ әlsіzdіgіnen emes,
qıtaylardıñ өlşeusіz kөptіgіnen. Cay ğana kөptіgі emes, mәdenîetіnіñ
kemelі, halqınıñ ұlttıq sanası, aynımas dәstүr-saltınıñ arqası. Үş mıñ
cıldıq tañbalı tarîhta qarauında qalğandar tұrıptı, Qıtaydı
bağınışqa tүsіrgen halıqtardıñ bәrі azdı-kөptі zamannan soñ ұlttığınan,
derbestіgіnen ayrılıp, qıtaylanıp ketkenіn, Ұlı Qıtay bodandıq
cağdaydıñ өzіnen әmanda ұtıs tapqanın kөremіz. Carım Qıtaydı bîlep
otırğan şүrşіtter de tarîhî tağdırın attap kete almaytın edі.
Іlkіdegі qîdandarmen salıstırğanda, şүrşіtter cabayı (hu, varvar,
dүñgene) qalıpta boldı dep sanaladı. Memlekettіk basqaru cүyesі
qalıptaspağan, mәdenîetі kemşіn, cazu-sızuı coq... degendey. Alayda
ұlttıq sanası coğarı, өzіndіk salt-dәstүrі berіk. Ayrıqşa cauınger, әskerî
ұcımı nığız, quattı cұrt. Bіr sөzben aytqanda, tұğırı ornıqtı. Qalğanı
qolayına baylanıstı. Memlekettіk qұrılım – әuelde qîdan, keyіnde qıtay
dәstүrіne үylestі dedіk. Al basqası... tezіnen cetіge bastaydı. Alğaşqı
patşa Aguda 1119 cılı qîdan cәne qıtay tañbalarınıñ negіzіnde
casalğan, keyіnde «үlken cazu» atanğan caña cazudı qoldanısqa engіzedі.
1138 cılı împerator Hela cazıluı ıqşam, oqıluı oñayıraq tağı bіr
cazudı maqұldaydı, bұl «kіşі cazu» 1145 cılı іske qosılıptı. Eñ
basınan-aq ұlttıq cazu ayasında, ұlt tіlіndegі mektepter aşıladı. Sonımen
qatar, qıtay tіlіn үyrenuge, qıtay mәdenîetіn îgeruge ayrıqşa mәn berіledі.
Dese de, ana tіlіn bіlu, cazuın tanu, ұlttıq mәdenîettі damıtıp, ecelgі
dәstүr-salttı ұstanu – bіrіnşі kezektegі mіndet bolğan. Ұlttı saqtau, onıñ
өrіsіn keñeytu mәselesі el bîleuşіler nazarında tұrıp, үnemі ayrıqşa
qoldau tauıp otırğan. Memlekettіk tіl – şүrşіt tіlі bolıp, іşkі qatınas
cәne іs qağazdarı da osı ana tіlіnde cүrgіzіlgen. Tek sot іsі ğana cergіlіktі
cerde qıtay tіlіnde өtkіzuge mүmkіndіk aladı. Sonımen qatar, memlekettіk
qızımettegі tұlğalar ұlt, nәsіlіne qaramastan, şүrşіttіñ tіlі men hatın
bіluge mіndettelgen. Ortalıqtağı cәne şet aymaqtardağı әkіmşіlіk basqaru
salasında memlekettіk tіl men ұlttıq cazudan şet kіsіler qızmetten
şığarıladı, tіptі, tuma şүrşіtterdіñ өzі sauatsızdıq cağdayında bîlіkten
ğana emes, mal-mүlkіnen, mұragerlіk haqısınan ayrıladı eken. Şүrcen
tektі cұrttıñ basım kөpşіlіgі ekі tіldі qatar îgerіptі, al împerîya şegіndegі
әrqîlı halıqtardıñ өzara qatınas qұralı – negіzіnen qıtay tіlі bolğan.
Ұlttıq memleketі qalıptasıp, ұlttıq cazuı qoldanısqa enіp, ana tіlі
өrkendegen şүrşіttіñ ұlttıq mәdenîetі barlıq salada bіrdey damıp, bîіk
өrege ұmtıladı. Kұñfudzı, Meñ-tszı, cәne basqa da oyşıldardıñ
tuındıları, әrqîlı fîlosofîyalıq eñbekter qıtay tіlіnen audarılıp,
kіtap bolıp basılıp, keñіnen taraydı. Sonımen qatar, ұlt tіlіndegі tөltuma
nұsqalar da qalıptasadı, өleñ, hîkayat, dramalıq, muzıkalıq şığarmalar
cazıladı. Sұñğat cәne mүsіn өnerі damîdı. Arhîtekturada ұlttıq
nışandar payda boladı. Qîdan, şүrcen tarîhın bayıptağan cılnama,
zertteuler, etnografîyalıq sıpattamalar, medîtsîna, astronomîya
salasındağı eñbekter cazıladı. Mұnıñ bәrі de өz zamanındağı ğılım,
bіlіm deñgeyіnde kөrіnіs tapsa kerek. Өkіnіşke qaray, osınşama qıruar mұra
keyіngі zamanğa cetpeptі. Tek atı men deregі ğana qalğan.
Qaytkende de, uaqıt ozğan sayın qıtay tіlі men mәdenîetіnіñ ıqpalı artıp,
cappay qıtaylanu үrdіsі bastaladı. Әlbette, el-cұrtınıñ bolaşağın
oylağan qayratkerler dabıl ұradı, halqınıñ ұlttıq beynesіn saqtauğa
ұmtıladı, өtkendegі, өzіnіñ ұlttıq sıpatın coğaltpağan qîdandı, kөrşіles,
bar şaruası ұlttıq mүdde orayınan tabılıp otırğan tañğұttı mısalğa
keltіrіp, үlgіlі өnege retіnde ұsınadı eken. Taqtağı әmіrşіler de beytarap
qalmaydı. Osı orayda, bіrcola qıtaylanudan saqtıq retіnde, 1187 cılı,
şүrcenderdіñ qıtay үlgіsіmen kîіnuіne, qıtayşa esіm-soy aluına tîım
salınğan zañ da qabıldanğan eken. Halıqtıñ ecelgі әn-kүyіne, rәsіm,
dәstүrіne mәn berіledі. Memlekettіk tіl mәselesі turalı ayttıq. Alayda,
sonşama әreket, şara, naqtı cұmıstarğa qaramastan, ұltsızdanu apatı
toqtalmaydı.
Kөpұlttı cұrtta calpığa ortaq, memlekettіk dіn bolmağan. Әytkenmen,
Kұñfudzı іlіmі cetekşі qızımet atqaradı. Sonımen qatar, buddîzm keñіnen
tarağan, daosîzm de belgіlі orın alğan. Qarapayım şүrcen qauımı atababa rәsіmіn ұstanadı, kөkke, өzen, tau ruhına tabınadı. Mұnday alaqұlalıq ta ұlıstıñ ұyısuına qızımet etpese kerek.
Әskerî aybarlı Şүrcen împerîyasınıñ sırtqı sayasatı әuel bastan-aq
өktemdіk, caulauşılıq orayında qalıptasadı. Ұlıstıñ alğaşqı
zamanındağı quattı, іrgelі kөrşіler – Tañğұt pen Sұñ împerîyaları boldı.
Keybіr kezeñderde sөz cүzіnde bodandıq tanıtqanımen, derbes sayasat
cүrgіzgen tәuelsіz Tañğұtpen arada oqtın-oqtın soğıs, kөbіne beybіt qatınas
auqımındağı tepe-teñdіk ornaydı. Alğaşqı betpe-bet maydannıñ өzіnde
bіrtalay cerіnen ayrılğan, tүstіkke ığısıp, caña әulet bîlegen caña
memleket esebіndegі Nan Sұñ Şүrcennіñ cүz cîırma cıldıq tarîhınıñ
ұzına boyında үnemі soğıs ahualında, qater үstіnde boladı. Alğaşqı
ceñіlіsterden soñ-aq өzіn bodan tanıp, cıl sayın mіndettі, auır salıq
tөlep otırğanımen, şın mәnіsіndegі tәuelsіzdіgіn saqtaydı. Uaqıtşa bіtіm
aralas, ұzaq, qantөgіs soğıstar cağdayında baqas ekі taraptıñ eşqaysısı da
ayqın, tүbegeylі basımdıqqa cete almaptı.
Qabırğalı, іrgelі, quattı Tszîn împerîyasınıñ tүp negіzіn şayqaytın eñ
үlken qater – sırtqı kөrşіler emes, іşkі cegі-dert bolğanın kөremіz. Altın
patşalıq bіrtұtas, ұlttıq memleket retіnde qalıptasa almadı. Bîleuşі
әulet şүrcender calpı cұrttıñ şamalı bөlіgіn ğana qұrasa, împerîyanıñ
negіzgі halqı qıtaylar үşіn memleket mүddesі ekіnşі, tөrtіnşі kezektegі
şarua bolıp qaladı. Sonımen qatar, bіrte-bіrte ұlt-aralıq qayşılıq ta
kөrіnіs taba bastaydı. Bұl rette әuelgі kіltîpan bayırğı qîdannan şığıptı.
İmperîyanıñ іşkі өmіrіnde etnîkalıq qıtay әserі kүşeygen sayın, bağzıda
el bîlegen qîdandardıñ ıqpalı azaya beredі. Bіrte-bіrte basqaru cүyesіnen,
memlekettіk qızımetten şettey bastağan, іşkі uәlayattarda, cîın otırğan
cerlerіnіñ өzіnde azşılıqqa aynalğan qîdan cұrtınıñ narazılığı
artadı. Ecelgі erkіndіgіn ұmıtpağan, bұrınğı ұlttıq memleketіn añsağan
qîdandar 1161–1162, 1169 cıldarı qarulı kөterіlіske şığadı. Tіkeley
maydanda ceñіlіske ұşırasa da, іşkі qarsılıq toqtalmaptı. Mәmle ornına
qısımın kүşeyte tүsken şүrcender 1191 cılı qîdan aymağında
memlekettіk іs qağazdarın qîdan tіlіnde cүrgіzuge tîım saladı. Nәtîcesіnde
qîdan qauımı betіn bіrcola terіske bұrğanın kөremіz. Keyіngі zertteuşіler
qîdan men şүrcen arasındağı ұğınıs, ıntımaq bұdan kөp bұrın, 60cıldardıñ өzіnde coqqa sayğan edі dep cazadı.
Tszîn împerîyası terіstіk-şığısta keñ dala – kөşpendі tүrіk-tatar
taypalarımen şektesіp catqan. Bұl taraptağı sayasat ayrıqşa qatal boldı.
Yağnî, ecelgі qıtay cұrtınıñ ğasırdan ğasırğa sozılıp kele catqan
үyrenşіktі zorlıq-zombılığı. Şүrcen kөterіlgen kezde Ұlı Dala
bıtırañqı bolatın. Bіrtұtas ұlıs coq, cauınger, sanı da bіrşama
kөşpendі taypalar әrqaysısı өzіnşe, derbes tіrşіlіk keşіp catqan. Şүrcen
ecelden qalıptasqan «bөlşektep alıp bîleu» sayasatın qoldanadı. Cay
ğana bөlşektep bîlemeydі, ağayındas cұrttı bіr bіrіne aydap salıp,
«dүñgenelerdі dүñgenelerdіñ kүşіmen cuasıtu» tәsіlіn ұstanadı. Auır
salıq, ezgі men talan-tarac bұrınğı Lәuo kezіndegіden de asıp tүsedі.
Aqırı, kerey, nayman, merkіt taypaları ұytqı bolğan dalalıq caña
konfederatsîya qұrıladı. Qıtay tarîhında «Tszubu» (şүrşіt tіlіnde tszu – ru,
bu – taypa, yağnî ru-taypalar bіrlestіgі) atanğan bұl quattı orda bүkіl Xİ
ğasırdıñ ұzına boyında, әuelde qîdanğa, odan soñ Şүrcenge qarsı
kүreste Ұlı Dalanıñ erkіndіgіn saqtap tұradı, bіraq aqır tүbіnde auır
ceñіlіske ұşırap, şүrşіt bîlіgіne tүsedі. Bіraq bұl da eñ soñı emes eken.
Arada cүz cıl өtkende ecelgі tүrіk-tatar cұrtı Şıñğıs hannıñ tuı
astında qaytadan ұyısıptı.
Mіne, osı kezde, өtkenіn añsağan, şүrşіtke kіrіptar cağday tұralatqan
qîdannıñ bіrtalay sayasatker, әskerbası azamattarı kөşpendіlerdіñ caña
ұlısına tіlektes bolıp şığadı, әrqîlı colmen Şıñğıs han ordasına
cetіp, keñesşі, kөmekşі boladı. Tszîn împerîyasınıñ әlsіz sıpattarın
әygіlep, qîdan cұrtınıñ negіzgі, kөpşіlіk bөlіgіnіñ bodandıq qalıptan bas
tartuına, dalalıq ağayındarına qaltqısız qosıluına mұrındıq boladı.
Nәtîcesіnde іrі kөterіlіster şığıp, tұtas әsker casaqtarı qұrılıp,
şүrşіtke qarsı maydanğa tүsedі. Yağnî, împerîya şegіnde orın alğan іşkі
qayşılıqtar dendey kele, sırtqı qatermen үylestіk tauıptı.
Şıñğıs han quat berіp, bağzıdağı ruhı qaytıp oralğan kөşpendі qauımnıñ
ğasırlar boyğı taytalas, eñ qaterlі dұşpanına qarsı ұlı corığı 1211
cılı bastaladı. Ceñіsten ceñіs. 1215 cılı Tszîn împerîyasınıñ Ortalıq
astanası Yantszîn (Pekîn) basıp alınadı. Alayda, şүrşіt-qıtay cerі ұlanbaytaq, qarulı әskerі mol әrі ayrıqşa quattı bolatın. Onıñ үstіne,
Şүrcenmen eñ zor maydan kөldeneñ bөgesіnge ұşıraydı. Şalğaydağı
Harezm împerîyasımen arada tіkeley soğıs mәcbүrlіgі tuıp, Şıñğıs han
1219 cılı Sartauıl corığına attanadı. Үzіlmegen Şүrcen-Qıtay
tarabında әskerdіñ calayır Mұqalı bastağan qomaqtı bіr bөlіgі ğana
qalıptı. 1224 cılı Batıs corığınan oralğan ұlı qağan eñ aldımen әlі de
kүşіnde tұrğan Tañğұttı talqandaydı. Osı Tañğұt soğısınan qaytar colda
dүnîe salğan Şıñğıs hannıñ bүkіl әlemdі bağındıru sayasatın odan әrі
calğastırğan Өketay qağan 1230 cılı Şүrcenge qarsı maydanğa bұdan
bіraz bұrın dүnîe salğan Mұqalı-noyannıñ ornına bas qolbası etіp Sүbіtaybahadұrdı attandırıptı. Sөytіp, 1234 cılı, tұtas bіr dәuіr – ұzaq әrі
tınımsız cîırma үş cıldıq soğıstan soñ Tszîn împerîyası bіrcola
qұlaydı.
Qıtay qaşanda өz ornında qaladı dedіk. Al derbes memleketі coyılğan
şүrşіtter bұdan soñğı kezeñde Eke Moğұl ұlısınıñ qұramına enedі, odan
keyіngі zamanda Şıñğıs hannıñ nemeresі Qұbılay negіzdegen Yuan
împerîyasınıñ (1271–1368) şegіnde casaydı. Yuan әuletіn Mîñ әuletі
(1368–1644) almastırdı. Bұl kezde tүstіk өñіrdegі şүrşіtter tүgeldey derlіk
qıtaylanıp ketken eken. Yağnî, tіlіnen de, dіlі men dәstүr-saltınan da
ayrılğan. Tek şalğay terіstіk tarap – ormandı alqaptağı cәne patşalıq
kezіndegі cîın cerі – Lәuo-he añğarındağı cұrt qana өzіnіñ ұlttıq keypіn
saqtağan. Osı bayırğı qonıstağı şүrcender Mîñ dәuіrіnde үş uәlayatqa
bөlіnіp basqarılğan eken. Sol үş aymaqtıñ bіrіnіñ kөsemі Nurhatsî XVİ
ğasırdıñ soñında tuıstas taypalardıñ basın qaytadan bіrіktіredі de, 1616
cılı tәuelsіzdіk tuın kөteredі. Kөne şүrşіt cұrtınıñ ұrpağı bұl kezde
mәnçcүr atanğan. Eskі dәstүrіnen aynımağan, bağzıdağı cauıngerlіk ruhı
өşpegen, өcet әrі darındı qauım. Bastapqıda ұlttıq derbestіk үşіn
kүresken ecelgі şүrşіt әuletі өzderіn canıştauğa şıqqan qıtay
casaqtarın bіrіnen soñ bіrіn talqandap, kөp ұzamay tүp kөterіle, qarsı
şabuılğa attanadı. Soğıs maydanın іşkі Qıtayğa kөşіrіp, aqırı
Nurhatsîdіñ mұrager ұlı huandî Abahaydıñ tұsında ayqın basımdıqqa
cetken mәnçcүrler 1644 cılı Pekîndі aladı. Qıtay tarîhında tağı bіr
caña dәuіr – Tsîn zamanı bastaladı. (Caña împerîyanıñ әuelgі atauı – Hou
Tszîn – Keyіngі Tszîn, esebі, bіr kezdegі Altın patşalıqtıñ calğası;
Nұrhatsîden soñ, өrіs keñeygen, împerîya Ecelgі Qıtay şegіn tүgel qamtığan
kezde Tsîn (Taza, Pәk) degen atau rәsіmge enіptі.)
Mәnçcүrler bîlegen Tsîn әuletі – Nurhatsî–Abahay ұrpağı 1644 cıldan
1912 cılğa deyіn, өte ұzaq zaman – ekі cүz alpıs cetі cıl boyı bîlіkte
boladı. Tszînge sabaqtas Tsîn – bayırğı şүrşіt-mәnçcүr әuletі, bұdan
bұrın Şıñğıs han men onıñ ұlı Өketay, nemerelerі Mөñke men Qұbılay
bіrcola bіrіktіrgen Ecelgі Qıtaydı odan әrmen keñeytіp, bүgіngі şegіne
cetkіzdі. Tsîn zamanı Qıtay tarîhındağı dañqtı, tүbegeylі kezeñ boldı.
Bәrі anıq. Bіraq... şүrşіt-mәnçcүrdіñ ұtqanı ne? Ras, әmіrşі әuletі baytaq
eldі bîleptі, qalğan cұrtınıñ eñsesі bîіk bolıptı, alayda aqırğı nәtîcesі
tek qana zîyanğa şıqqanın kөremіz. «Artıq qayrat – canğa qas» degen keyіngі
qazaq. Kүşі kemerіnen asıp, өz şekarasına sıymay, ekpіndegen betі bүkіl
Qıtaydı caulap alğan mәnçcүrler taqî tүbіnde sol qıtaydıñ arasında
cұtılıp ketіptі. Tүgel emes, әyteuіr. Ata qonıstağı, basqa da şalğay
taraptağı cұqana-cұrnaqtarı өzderіnіñ ұlttıq keypіn saqtauğa tırısadı.
Seldіregen, sîregen, bөlşektengen cұrt XX ğasırdıñ ekіnşі carımı, tınış
bolmasa da tіkeley qırğınsız, beybіt zamanda qaytadan өsіp-өne bastaydı.
Ecelgі Mәnçcүr өlkesі, bүgіnde Qıtay Halıq respublîkası ğұzırındağı
Heyluntszyañ, Tszîlîn uәlayattarında negіzgі, tұrğılıqtı halıq esebіnde.
Batısı bұrınğı Qîdan qonısımen capsarlas,
şığısı Koreymen şektes, Altın patşalıqqa ұytqı bolğan teñіz cağalığı
qazіr Lәuonîñ uәlayatı ataladı, resmî eseptegі mәnçcүr cұrtınıñ teñ
carımı osı өñіrde tұrıp catır. Іrgeles İşkі Moñğol avtonomîyasında da
әceptәuіr can tіrkelіptі. Al tүstіk taraptağı Hebey uәlayatındağı qauım
bүkіl mәnçcүrdіñ besten bіrіn qұraydı eken, bіraq bұlar qalıñ qıtaydıñ eñ
bіr cîın ortası. Basqa atıraptıñ da cetіsіp tұrğanı şamalı. Qıtayda 2000
cılı өtkerіlgen resmî sanaq boyınşa, mәnçcүr halqınıñ ұzın sanı 10
mîllîon 682 mıñ bolıptı. Өzіnіñ bayırğı ata-qonıs cerіnde, 100, bәlkіm
150–200 mîllîon qıtaydıñ іşіnde. Ұlttıq mәnçcүr, memlekettіk qıtay
tіlderіnde sөyleydі. Qıtay tіlі aldımen atalıptı. Endі bіrer ğasırdan soñ
ne boları aytpasa da belgіlі.
Өtken neşe mıñ cıldıq tarîhqa qarap tұrsañ, mәñgіlіk halıq coq eken. Bar
eken – bіreu ğana. Cer-ıqılımmen bіrge casap kele catqan qıtay...
Tañğұt
Tatar dalasımen tіkeley şektes ekіnşі bіr іrgelі împerîya – Tañğұt (Sî Sya)
memleketі boldı. El ұytqısı negіzgі halıqtıñ өzіndіk atauı – mî (mînya);
qıtaylar – dansyan, tîbetter – mînyag degen, tañğұt – tүrіk taypaları bergen
nıspı, orıs cәne Batıs ğılımına osı esіmmen endі.
Tañğұttardıñ arğı babaları – tîbet-bîrma tektі tsyan taypaları, Qıtay
tarîhında tım erte – mîlәdîge deyіngі İV-İİİ ğasırlardan belgіlі. Huañhe
өzenіnіñ bastauı, Kөkөnor kөlіnіñ tөñіregіnde qalıptasqan eken. Ekі zaman
şegіnde Hәn împerîyasımen soğıs nәtîcesіnde tүstіkke qaray ığısadı, al İV
ğasırda sәnbîlerden ceñіlіs tapqan soñ Kөkөnordı tastap şığadı da,
Tîbet etegі – Amdo taulı aymağın sağalaydı. Osı bіrşama tınış өlke –
Huañhe men Yantszı өzenderіnіñ bastau aralığında өsіp, өngen, ecelgі tsyan
әuletіnіñ bіr bұtağı dansyan qauımı arada ekі-үş ğasır ozğanda qaytadan
baba-meken cұrtına qaray cılcîdı, aqırı, Vİİ ğasırda Kөkөnordan өtіp,
ecelgі ğұnnıñ ұyıqtı qonısı bolğan Ordostı aladı, qanatın cayıp,
іrgeles Alaşan dalasın bauraydı. X ğasır tabaldırığında keyіngі үlken
ұlısqa qarağan keñbaytaq cұrttıñ basım bөlіgіn îelengen eken.
Bağzıdan berі qıtay tіzgіnіnde bolğan tañğұt halqınıñ derbes orda qұruı da
osı X ğasırdıñ soñğı şîregіne sәykesedі. Caña memlekettіñ іrge tasın
qalauşı Tszî-tsyan patşanıñ (982–1004) tүp nәsіlі – Soltүstіk Qıtaydı
bîlegen tүrіk tektі ecelgі Toba әuletіnen eken. Añız boyınşa, sүt tіsterі
şığıp tuadı. Keyіngі zertteuşіler bolmıstağı ıqtîmal cağday deydі, bіraq
әpsananıñ negіzgі mәnіsі – patşalıqtı negіzdeuşі tұlğanıñ өzgeşe
caralmısın ayğaqtau. Cas bala şınında da eresen bolıp şığadı. Naqtı
tañbalanğan bіr oqîğa – on bіr casında, añşılıq kezіnde say cebemen
tarğıl şerіnі atıp cığuı. Osıdan soñ-aq bolaşaq kүreskerdіñ ataq-dañqı
өz cұrtında ğana emes, taqau tөñіrekte de keñіnen mağlұm boladı. At calın
tartıp mіngennen bastap Qıtay өktemdіgіn qabıldamağan Tszî-tsyan on toğız
casında tәuelsіz ұlıs qұru colındağı arpalıs ayqasqa kіrіsedі. Osı,
sırtqı bîlіkten derbestіk carîyalanğan 982 cıl caña Tañğұt memleketіnіñ
tuğan cılı dep sanaladı. Ұlıstıñ keyіnіrek ornıqqan өzіndіk atauı – Da
Sya, yağnî Ұlı Sya, qıtay rәsіmіnde Sî Sya, mağnası Batıs Sya demek; mұndağı Sya
atauınıñ tөrkіnі – Tañğұt cұrtınıñ ecelgі ұyığı bolğan өñіrde bağzı bіr
zamanda Sya degen patşalıq іrge teuіptі-mіs, yağnî caña ұlıstıñ cañğırğan
esіmі ecelden qalıptasqan eldіk coranı ayğaqtamaq.
Şîrek ğasırğa cuıq el tұtqasın ұstağan Tszî-tsyan Qıtay-Sұñ împerîyasına
qarsı sәttі qorğanıs cәne şabuıl soğıstarın cүrgіzedі, Qîdan-Lәuo
împerîyasımen keyde caulasıp, keyde odaqtasadı. Keyde ekі tarapta da
uaqıtşa ceñіlіsterge ұşırap, sөz cүzіnde Qıtay bodandığın qabıldaydı,
Qîdanğa bağınıştı keyіp tanıtadı, sөytіp, ekі alıp eldіñ ortasında şın
mәnіsіndegі tәuelsіz cağdayğa cetedі. Tu kөtergen alğaşqı cılınan bastap
Tañğұt cұrtı өzіndіk basqaru cүyesі bar, tұraqtı, cauınger әskerі bar
derbes memleket retіnde qalıptasıptı.
Kelesі patşa, Tszî-tsyannіñ ұlı De-mîn tұsında (1004–1031) el іrgesі bekî
tүsse, onıñ ұlı Yuan-hao zamanında (1031–1048) Tañğұt memleketі өzіnіñ
kүş-quatınıñ şırqau şegіne cetedі. Ұlıstıñ әskerî ұcımın kүşeyte
tүsken, өz cұrtında utszu, qıtayşa huandî, yağnî împerator atağın alğan
Yuan-hao cîın sanı 150 mıñ, qaruı kelіstі, qұrılımı berіk, quattı әsker
casaqtağan eken. Şığısta Sұñ, terіstіk-şığısta Qîdan împerîyalarımen
ұtımdı soğıstar cүrgіzedі, tүstіk-batısta tîbet taypaların tıqsırıp,
Kөkөnor alqabın bіrcola baurasa, batıs qaptaldağı Gançcou-ұyğır
patşalığın taqî-taza qîratadı, qırğınğa ұşırağan ұyğırlardıñ şamalı
bөlіgі Tîbet tarabına ığısadı, endі bіr azğanası Beşbalıq-Kuçadağı
ağayındarına barıp bas sauğalaptı, sөytіp, qұnarlı alqap – Edzîn-gol
өzenіnіñ ұzına boyı Tañğұt îelіgіne bіrcola kөşedі.
Osı, ayrıqşa dәuіrlegen şağında, odan әrі, tuı qұlağan aqırğı sәtіne
deyіn Tañğұt memleketіnіñ şekarası şığısta Huañhe darîyasınıñ tөmengі
îіnі, Tұr-qorğannıñ іşkі betіnen – batısta Hamî cazığına deyіngі, terіstіkte
Gobî şөlіnen – tүstіkte Kөkөnor qıratına deyіngі ұlan-baytaq cerdі alıp
catqan eken. Bұl kezde bұrın otırıqşı bolğan bayırğı halıqtıñ bіraz
bөlіgі caña meken, ondağı kөşpendіler әserіmen şaşıray qonıp,
malşılıq kәsіpke cetіgedі. Sөytіp, el
іşіnde qalalıq mәdenîet, ecelgі egіnşіlіkpen qatar, өrkendegen mal
şaruaşılığı, dalalıq dәstүrlі tіrşіlіk qalıptasadı. Endіgі zamanda Tañğұt
elіnіñ іşkі auqatı, sırtqı saudasında mal sүmesі men egіnşіlіk өnіmderі
qatarlas, astas qızımet atqaradı.
İmperîya halqınıñ basım kөpşіlіgі tañğұt cұrtı boladı. Sonımen bіrge,
negіzіnen şekaralıq aymaqtarda hәn (qıtay) tektіlerdіñ үles salmağı da
әceptәuіr eken. Tүstіk-batısta ecelgі toğon cәne tîbet taypalarınıñ
cұrağatı, terіstіk-batısta bodan ұyğırlardıñ cұqanası qonıs tepken.
Soltүstіk bet – Ordos pen Alaşan dalasında tүrіk-tatar tektі taypalardıñ
bөlşek-bөlіkterі mal bağıp tұrğan. Memlekettіk tіl – tañğұt tіlі bolğan.
Ұlttıq tanım, ұlttıq mүdde orayındağı tүbegeylі sayasat nәtîcesіnde tañğұt
mәdenîetі bîіk deñgeyge cetedі. İmperator Yuan-hao 1036 cılı ecelgі
qıtay îeroglîf tañbaları negіzіnde qalıptanğan caña tañğұt cazuın
qoldanısqa engіzedі. Іzіnşe, 1039 cılı tañğұt cazulı, tañğұt tіldі ұlttıq
mektepter aşu turalı carlıq beredі. Bұrnağı, qıtay үlgіsіndegі sauat pen
bіlіm endі ұlttıq arnağa kөşіrіlіptі. Ұlttıq namıstıñ bіr kөrіnіsі – Sұñ
patşalığımen, әuelde Qîdan, odan keyіngі Şүrcen elderіmen aradağı
dîplomatîyalıq qatınas qağazdarı qıtay tіlіnde cazılğanımen, tañğұt
tіlіndegі nұsqaları qosa coldanıp otırğan eken. Әlbette, әuel bastan-aq
tañğұt cұrtına qıtay mәdenîetіnіñ, qıtay rәsіm-saltınıñ ıqpalı asa kүştі
bolğan. El-aralıq qatınas orayında, cәne calpı mәdenî үrdіs
maqsatında, tañğұt tіldі mekteptermen qatar, qıtay tіldі mektepter
qalıptasadı. Әdepkі qıtay үlgіsі boyınşa, ksîlografîya tәsіlіmen kіtap
şığaru cәne onıñ keñіnen taralımı caqsı colğa qoyılıptı. Ұlttıq
dәstүr cәne qıtay әserіndegі өner men әdebîet өsіp-өrkendeydі.
Memlekettіk dіn – buddîzm bolğan. Sonımen qatar, Kұñfudzı іlіmі men
daosîzm keñіnen taraladı, halıqtıñ bіrşama bөlіgі aruaqqa, tılsımğa
tabınğan ecelgі dәstүr-saltın ұstanadı.
Tañğұt әskerі, soğıs qabıletі ğana emes, әdіs-ayla, caraqtanu tұrğısınan
Oñtүstіk-Şığıs Azîyada Qîdan, Şүrcen, Sұñ armîyalarımen şendes,
ayrıqşa quattı әsker sanalğan. On bes pen alpıs cas aralığındağı erkek
kіndіktі tүgel qaru ұstauğa mіndettі bolıptı. Soğıs strategîyası ecelgі qıtay
negіzdі, al taktîkası dalalıq taypalar dәstүrіmen calğastıq tanıtadı.
İmperîyanıñ soñğı kezeñіnde qarulı şerіktіñ calpı sanı 500 mıñğa, endі
bіr derekterde, tіptі, 800 mıñğa tartadı. Qaytkende de asa mol casaq.
Patşalıqtağı halıqtıñ calpı sanı turalı naqtı derek coq. Endі bіr
zertteuşіler әsker qarasınına (500 mıñ) oray, ekі carım mîllîon dep
şamalaydı. Onday cağdayda bұl – tek negіzgі halıq tañğұttardıñ ğana
mөlşerіn kөrsetpek. Qұdırettі kөrşіlerіmen salıstırğanda ұzın sanı
şekteulі bolsa da, quattı әskerіnіñ arqasında Tañğұt elі ұzaq ekі cүz elu
cıl boyı tu kөterіp, saltanat qұrıp otırdı.
Әlbette, ekі carım ğasırdıñ ұzına boyında,
tәuelsіzdіk saqtau colındağı ұrıs-soğıstar, ara-tұra azğana tınım
tapqanımen, eşqaşan tolastağan emes. Barlıq uaqıtta da eñ negіzgі
qarsılas – Qıtay-Sұñ patşalığı boldı. Tınımsızına qosa, ayrıqşa
qantөgіs, ұzaq maydan, eldіñ eñsesіn kөterіp, өrіsіn keñeytken Yuan-hao
zamanınan soñ odan әrі calğasadı. Әsіrese, 1040–1044 cıldar, 1069–1072,
1081–1086, 1096–1099 cıldardağı soğıstarda ekі caqtan da cүz mıñdağan
adam qұrban boladı. Tañğұttar baz-bazında іşіnara ceñіlіsterge
ұşırağanımen, ұcımınıñ berіktіgі, ruhınıñ bîіgі, әskerіnіñ quatı, cerіnіñ
keñdіgі arqasında үnemі үstem şığıp otıradı, aqır tүbіnde erkіndіgіn
saqtap qaladı.
Tañğұttar tek Sұñ ğana emes, әuelde Qîdan, keyіn oğan calğas Şүrcen
împerîyalarımen de kөbіne-kөp soğıs cağdayında boladı. Mәselen, 1044
cılı kүzde Qîdan împeratorınıñ өzі bastağan ekі cүz mıñdıq qalıñ qol
үş lek bolıp şekaradan өtkende, cauınger Yuan-hao dalalıq
kөşpendіlerdіñ үyrenşіktі tәsіlіmen şegіne şayqasıp, aqırı keñ dalada,
qolaylı cağdayda betpe-bet ұrıs aşadı da, qîdan әskerіn tas-talqan
qılıp ceñedі; sonday-aq Yuan-hao өlgennen keyіn qîdandar qayta attanğan,
1049–1053 cılğı caña soğıs ta şabuıldauşı caq үşіn үlken şığınmen,
nәtîcesіz ayaqtaladı. Kelesі tarîhî dәuіrde qîdandardıñ ornın basqan
şүrcender de bayandı tatulıq cayın oylamaptı. Ekі împerîyanıñ da kүnі
batar qarsañda, 1214–1224 cıldarı, tұtas on cılğa sozılğan qırğın
şүrcenderdіñ de, tañğұttardıñ da tîtığına cettі dep sanaladı.
Cînaqtap qarasaq, tañğұttar өzіnіñ ekі carım ğasırlıq tarîhında
tөñіregіmen tүgel caulasıptı. Soğan qaramastan, împerîyalıq sayasat
almağayıp kezeñderde bіrşama kөregendіk tanıtıp otırğanın bayqaymız.
Mәselen, Qîdan–Şүrşіt soğısı bastalğanda tañğұttar bұrınnan caulas
qîdanğa kөmekke şığadı. Tіkeley әsker attandıru үstіne, Şүrcenmen
odaqtasqan Sұñ patşalığına qarsı keñ kөlemdі, dүrkіn cortuıldar
casaydı. Әlbette, şүrşіttіñ qaterі basımıraq dұşpan ekenіn añdap, өzіmen
tepe-teñ cağdaydağı, үyrenşіktі Qîdan ұlısı ornında qalsa degen әreket.
Arada cүz cıl өtіp, endі Şүrcen men Sұñ arasında zor maydan bastalğanda
azğana soğıs qîmılınan aspay, ekі caqtı da үmіttendіre otırıp, ұtımdı
beytaraptıq saqtaydı, nәtîcesіnde Qıtay tarabında da, Tîbet tarabında
da cerіn keñeytіp, aldağı elu cıl – Xİİ ğasırdıñ ekіnşі carımında іrgeles
ekі împerîyamen de beybіt cağdayda, cұrtın tınıştıqta ұstap, elіnіñ kүşquatın ğana emes, әl-auqatın da arttırıp, mәdenîetіn өrkendetіp, ұlıs
tarîhındağı eñ bіr mamıracay dәuіrіn өtkerіptі.
Tañğұttıñ ұzaq tarîhında alıp împerîyalarmen aradağı soğıstar
tәuelsіzdіk kepіlі, amalsız ahual bolsa, tүstіk, batıs cәne terіstіk өñіrdegі
corıq, cortuıldar – ұlıstıñ өrіsіn keñeytu, өzіnen әlsіzdі cemіrіp ceu
bağdarında bolğanın kөremіz. Tîbetpen, ұyğırmen aradağı ұrıstar cөnіn
şet cağalap ayttıq. Al soltүstіk taraptağı kөşpendі tүrіk-tatar
taypalarımen aradağı qatınas basqaşaraq boldı. Kүş-quatı artıp, qaptay
cayılğan tañğұttar Vİİ ğasırdıñ orta şenіnde ecelgі ğұn qonısı Alaşan
men Ordostı alğan kezde, bұl cerler mүlde îen emes edі. Sonımen qatar,
tığız qonıstanğan dep aytu da qîın. Onıñ үstіne, Ұlı Tүrіk qağanatı
ıdırağan, өlіara kezeñ. Qaytkende de, ordalı elmen ekі arada Gobî şөlі
tұr. Caulap alu qîındıqqa tүspegen sîyaqtı. Dalalıq kөşpendі taypalar
tañğұt bodandığında qaladı. Әuelden-aq qarasını tolımsız bolğanımen,
basıp alu kezіnde qırğınğa ұşıramadı dep, endі bіr şaması bas sauğalap,
arğı betke bosqın tappadı dep aytu qîın. Bіzge belgіlі әdebîette bұl
taraptan mağlұmat ұşıraspaydı. Bіraq өtken zorlıq qarımtasız ketpegen.
Bіlge-qağan bіtіgіnde 700 cılı kөk tүrіkterdіñ tañğұt elіn şabuı, oysırata
ceñіp, mol olcamen qatar, qanşama cұrtın tұtqındağanı, qұldıqqa
әketkenі turalı aytıladı. Qağanattan soñğı kezeñde tүrіk-tatar
taypalarımen ara-tұra qaqtığıs tîılmaydı. Naqtı belgіlі mağlұmat – Xİ
ğasırdıñ soñında, kereyler bastağan Tszubu konfederatsîyasınıñ azattıq
soğısında tañğұttardıñ qîdanğa qol calğap, tu sırttan ұruı. Nәtîcesіnde,
ekі taraptan bіrdey auır soqqığa ұşırağan kerey-qîyat-nayman-merkіtbasımlı odağı ceñіlіske ұşırap, bүkіl Tatar Dalası oyran boladı. Tszubu
bіrlestіgіnіñ dalay-hanı kerey Moğusı qazağa ұşırap, kөşpendі cұrt
qaytadan Qîdan patşalığınıñ tabanına tүsedі. Bұl tөtenşe şapqın
ұmıtılmağanın, ұrpaqtan ұrpaqqa calğasıp, өşpendі kekke ұlasqanın
keyіngі oqîğalar ayğaqtasa kerek. Keñ kөlemdі corıq-maydan bolmağanımen
de, tañğұtpen aradağı qırğîqabaq cağday, sөz coq, іşіnara әrqîlı
qaqtığıstar kelesі, Xİİ ğasırdıñ ұzına boyına sozılğanı bayqaladı.
Ұlı dala Şıñğıs han bastağan quattı, caña ұlıs retіnde ұyısqan şaqta
tүstіktegі Tañğұt – ecelgі dұşpan, Şүrcen patşalığınan soñ, ekіnşі
kezektegі qaterlі cұrt retіnde bağalanğanın kөremіz. Şıñğıs han aq kîіzge
kөterіler qarsañda, 1205 cılı cәne cұrt bіrcola ұyısqannan soñ, 1207
cılı, eñ alğaşqı sırtqı corıqtar Tañğұtqa qarsı bağıttaluı kezdeysoq
emes. Tañğұttar 1209 cılı bağınış bіldіrgenіmen, 1219 cılı aşılmaq
Batıs corığınan bas tartadı. Sіrә, tañğұt sayasatkerlerі Şıñğıs han
qұdіrettі Harezmdі ceñe almaydı, almağayıp maydanda qîramasa da,
әlsіrep bіtedі dep şamalasa kerek. Eñ camanı – qağanğa dîplomatîyalıq
qîtұrqı sıltau ornına өte dөkіr cauap qaytarıladı. Bұrınğı kelіsіmder
bұzıldı, Tañğұt Eke Moğұl ұlısına sөz cүzіndegі bodandıqtıñ өzіnen
aynıdı degen kep. Şıñğıs han Batıs corığın ayaqtağan soñ, qayta oralıp,
Tañğұttı bіrcola qîratuğa sert etedі. Qaytkende de ұlı qağan cat әrі cau
patşalıqtıñ qaq celkede tұruına col bermeytіn edі. Aqırğı nәtîce
belgіlі.
1227 cılı qanşama zaman – ekі carım ğasır boyı saltanat qұrğan,
Ortalıq-Şığıs Azîya tarîhında өzіndіk ornı bar, taqau tөñіregіne sayasî
ıqpal-әserі mol bolğan, halqı іrі, mәdenîetі coğarı, quatı zor bolğan Sî Sya
patşalığı cer betіnen coyıladı. Qîsapsız qırğınğa ұşırap, oysıray
kemіgen tañğұt halqınıñ eñ aqırğı bөlşek-cұqanalarınıñ өzі qayğılı
halge ұşırağanın kөremіz. Bağınış tanıtqan, aman qalğan әskerdіñ azğana
bөlіgі Eke Moğұl împerîyası qarulı kүşterіnіñ qatarın toltıradı. Egіnşі,
malşı cұrtı qarasını basım әrі үstem cağdaydağı kөşpendіlerge kіrіptar
cağdayda qaladı. Bіrşama halqı astana baytaq, saqarağa kөşіrіledі.
Atqamіner bîleuşі әulet өkіlderі, әsіrese qıtay tіlі men sayasatına cetіk
kіsіlerі memleket qızmetіne tartıladı, Şүrcenmen, Sұñmen aradağı
dîplomatîyalıq cұmıstarğa cegіledі. Uaqıt oza kele, bұl tarap qauımnan
batısta İran men Altın Orda, şığısta Yuan împerîyalarında belgіlі
әskerî qolbasılar men bedeldі sayasatker, oqımıstı ğalımdar şığadı. Әlі
de ecelgі qonısında otırğan, bәlkіm, өsіp-өnіp, kөbeye bastağan tañğұttıñ
soñğı sarqını Yuan zamanında Qıtaydıñ іşkі өlkelerіne bіrcola qonıs
audaruğa mәcbүrlenedі. Aqır tүbі, eldіgіnen ayrılğan, bıtırap, әr tarapta
telіmde cүrgen tañğұt ataulınıñ bәrі de өzderіnіñ ұlttıq beynesіn, ana tіlіn
coğaltıp, sanı mol basqa cұrttardıñ arasında cұtılıp ketedі. Keyіngі
buryat halqınıñ qұramında tañğұt esіmdі şağın ru bar eken. Halha іşіnen de
eles beredі. Әytkenmen bұl – arğı tүbі tañğұtqa qatıstı demesek, mүlde
basqa cұrt – buryat, halha. XİX ğasırdıñ soñında ecelgі tañğұt mekenі, keyіngі
Gansu өlkesіn sayahattağan, Kөkөnor, Amdo aymağın tөñіrektegen orıs
oqımıstı-cîһankezderі cergіlіktі tîbet tektі taypalar arasında bayırğı
tañğұt cұrtınıñ әldebіr cұrnağı ұşırasatının aytıptı. Atı sol, zatı
basqa. Esebі, coq dese de boladı. Tañğұttıñ bar tarîhı 1227 cılmen bіtіptі.
Al bіz tarapqa kelsek, Batısqa auğan tүrіk taypaları tasqınınıñ іşіnde, az
ba, kөp pe, tañğұttar da bar eken. Naqtı tarîhî cazbalarda Altın Orda
qұramındağı, Dәştі-Qıpşaq cerіndegі negіzgі taypalar sanatında tañğұt
ruı da ataladı. XV, XVİ ğasırdıñ өzіnde. Tіptі, XVİİ ğasır derekterіnde.
Keyіn іrgelі, үlken taypalardıñ qұramına sіñіsіp ketken. Yağnî, bүtіn emes,
bөlşektіñ bөlşek payızı bolsa da, bүgіngі qazaq halqınıñ nәsіl-tegіnde
ecelgі tañğұt cұrtınıñ da үlesі bar dep bіlu kerek.
Qıtay
Şıñğıs han tu kөtergen kezde qıtay bîlіgіndegі һәm qıtay nәsіldі cәne
ecelgі Qıtaydıñ calğas mұragerі sanalatın memleket – Nan Sұñ
împerîyası bolatın. Ұlı Dalamen tіkeley şektespeydі. Ekі aralıq – tүstіkşığısta Şүrcen, tүstіk-batısta Tañğұt. Alayda, bүkіl Ortalıq-Şığıs
Azîyadağı tarîhî ahual, eleulі oqîğalardıñ bіr ұştığı osı alıp eldіñ
sırtqı sayasatına baylanıstı өrbіp, şeşіlіp catatın.
Ecelgі Qıtay cerіn tүgel qamtığan cәne kөrşіler esebіnen şekarasın
keñeytken, әskerî quatımen qosa, ұtımdı, eptі sayasatımen carım dүnîenіñ
tұtqasın ұstap otırğan qұdіrettі Tañ împerîyası (618–907) sırtqı
şapqınnan әlsіrep, іşkі qayşılıqtar nәtîcesіnde bіrcola qұlağannan soñ,
Aspanhaq tarîhında «Bes әulet, on patşalıq dәuіrі» (U-day) atanğan beybereket zaman ornaydı (907–960). Bұl bes әulettіñ үşeuіn Tañ zamanında
şarualar kөterіlіsі men bұlğaqqa qarsı kөmekke şaqırılğan şato tүrіktіñ
әskerbası bekterі negіzdegen eken. Soltүstіk Qıtaydıñ bîlіgіn cîını otız
cılday ğana ұstaptı. Basqa әuletter men patşalıqtar da on-on bes cıldan
artıq tұra almaydı. Aqırı, osı qatardağı soñğı bіr әulet dağdarısqa
tүsken kezde әsker qosındarı өzderіnіñ bas qolbasşısın, qarsılıq
bіldіrgenіne qaramastan, împerator dep carîyalaydı. Tay-tszu degen
mәrtebemen taqqa mіngen bayırğı әskerî Çcao Kuan-în el bîleuşі
retіnde de erekşe qabılet tanıtıptı. Alğaşqı qadamınan bastap-aq өz
өkіmіn kүşeytіp, bұlağay zamandağı quğın-sүrgіn, orınsız qatal cazağa
toqtau saladı, cұrtın tınıştandıradı. Sodan soñ tүstіktegі «on
patşalıqtı» coyıp, bүkіl qıtay cұrtın qaytadan ұyıstıru tarabında
batıl qadam casaptı. Aqırı, bіr patşalıq şegіndegі bіrtұtas Qıtay
memleketі qaytadan qalıptasadı. Al Tay-tszu Qıtay tarîhındağı caña әulet
– Sұñ împerîyasın (960–1279) negіzdeuşі bolıp şığadı.
Sұñ patşalığı Tañ zamanındağı Qıtay qonısın tүgeldey îelene almadı.
Bey-bereket kezeñde terіstіk atıraptağı on altı uәlayat Qîdan өkіmіne
berіlgen edі. Qaytıp alu tүgіlі, qoldağı şekaranı ұstap tұrudıñ өzі oñay
emes. Caña Qıtay împerîyası Tañ dәuіrіndegі quatına cete almağan. Dese de,
ұzaq ğұmırı үş cүz on toğız cılğa sozılğan Sұñ ұlısı Aspanhaq
tarîhındağı eñ ataqtı әuletterdіñ qatarında sanaladı. Ecelgі Qıtaydıñ
tіkeley calğası ğana emes, ұlttı ұyıstıruşı, bayırğı dәstүr-salttı
saqtap, eldіñ alımın arttırıp, өrіsіn keñeytuşі.
Sұñ patşalığınıñ terіstіgіnde cauınger Qîdan, batısında ұcımı berіk
Tañğұt. Kүşterі tepe-teñge cuıq үş tağan arasında keyde ұrıs, keyde kelіs
cağdayda cүz alpıs bes cıl өtsіn. Terіstіk tүkpіrden qaterlі caña cau
şığadı. Şүrcen. Әuelde іstіñ sәtі tuıp, zaman bіrcola oñala bastağanday
kөrіngen. Bұrnada Sұñ өkіmetі tek әsker kүşіmen ğana emes, өzderі mîpazdap,
«sîyapat, tәbәrіk» atağan, som kүmіs, buma cіbek tүrіndegі mіndettі alban tөlep
tұrğan Qîdan ұlısı endі osı şүrşіt soqqısına ұşıraydı. Bіraq Sұñ
cұrtına ceñіldіk kelmeptі. Kөp ұzamay Lәuo împerîyasın alğan Şүrcen
іzіnşe, 1125 cılı Sұñ patşalığına qarsı tіkeley soğıs aşadı.
Nәtîcesіnde Sұñ qîray ceñіlіp, astana qalası Kayfın ğana emes, bүkіl
Huañhe alqabı, odan da іlgerі, Yantszımen aralıq, Huayşuy өzenіne deyіngі eñ
qұnarlı, eñ bay өlke – carım cerіnen ayrılıp şığa beredі. Taqtağı
împerator, mұrager ұlımen qosa tұtqınğa tүsіptі. Bұrınğı-soñğı Qıtay
tarîhında bolmağan apat. Әytse de, carım cұrt ornında. Endі beybaq
împeratordıñ qaterden aman qұtılğan tuğan іnіsі Çcao Gou өzіn Gao-tszun
esіmіmen huandî dep carîyalaydı. Eldіñ caña astanası bolıp Yantszı
darîyasınıñ arğı betі, qatersіz ұyıqtağı sәulettі Hançcou qalası
belgіlenedі.
Qıtay bұrınğı, өzіn cer-әlemnіñ ortalığı, Aspanhaq împerîyası dep bіlgen
cәne tөñіregіne de solay tanılğan salqar zaman tүske aynalıptı. Şın
mәnіsіnde tәuelsіzdіgіn saqtağanımen, үstem ұlıs – Tszîn împerîyasınıñ
ağalığın resmî tүrde moyındaydı, cәne bұrınğı Qîdan enşіsіnen ekі-үş
ese artıq alban tөlep tұruğa mіndettenedі. Terіstіk atırap, carım cerіnen
bіrcola ayrılğan bayırğı Sұñ endі Nan Sұñ – Tүstіk Sұñ atanadı, soğan
oray, împerîyanıñ әuelgі kezeñі keyіngі tarîhta Terіstіk Sұñ – Bey Sұñ (960–
1126) dep tanıladı.
Өtkenmen salıstırğanda qausırala kemіdі degenmen, Tүstіk Sұñ
împerîyasınıñ (1127–1279) cerі keñ, halqı mol edі. Qazіrgі Qıtay Halıq
respublîkasınıñ bүkіl oñtүstіk-şığıs atırabı: terіstіkte Huayşuy
өzenіnen bastap, qîır tүstіkte Sîtszyañ өzenіnіñ añğarı, Vetnam şekarasına
deyіngі neşe mıñ şaqırım cer – ұlı darîya Yantszınıñ cazıqqa cayılğan
ұzına boyı, bүkіl şığıs pen tүstіk-şığısın Tınıq Mұhît kөmkergen,
batısta Tîbet-Tufan, tүstіk-batısta sîn-tîbet tektі Nan-Çcao elderіmen
şektesetіn ұlan-baytaq qonıs. Halqınıñ sanı da sol zaman esebіnde
qîsapsız: Tszîn patşalığımen bөlіsten soñğısınıñ өzі 50 mîllîon eken,
әlbette, tүgel qıtay. Arada cүz cıl өtkende, 1223 cılğı sanaq boyınşa,
12 mîllîon 671 mıñ şañıraqqa cetіptі – әlde 65 mîllîon, әlde 70–75
mîllîon kіsі, sonşama kөp cұrt. Cerі – keñdіgіne say qұnarlı, qazınalı,
halqı – kөptіgіne qosa өnerlі, eñbekşіl. Memlekettіk qұrılım – mıñ
cıldıq qalıptı dәstүr ayasında. Tınısı tarılıp, өrіsі kemіdі degenmen,
caña patşalıq ayrıqşa dağdarıs, tөtenşe qîındıqqa ұrınbay, ecelgі
tіrşіlіk, үyrenşіktі dәstүrіn odan әrmen calğastıradı. Onıñ үstіne, zamana
үrdіsіndegі kөptegen sonı, cañalıqtı өzgerіster tağı bolıptı.
Tүstіk patşalıq alğaş qұrılğannan bastap-aq memlekettі ortalıqtandıru
maqsatı bіrіnşі orınğa qoyıladı. Әsker kүşіne sүyenіp, әr tarapta ceke
әmіrge ұmtılatın, bәlkіm, ortalıq өkіmettі basıp aluğa nîet etpek qolbası
şoncarlar el bîleu іsіnen mүlde şettetіlіp, bar ğұzır împeratordıñ өzі
basqaratın, sayasat sırına cүyrіk, şaruaşılıq cөnіne cetіk sanaulı
adamnan ğana qұrılğan Memlekettіk keñeske tapsırıladı. Barlıq
uәlayattar împeratorğa tіkeley bağınadı. Coğarğı deñgeydegі әkіmşіlіk
qızımetke іsker әrі ayrıqşa bіlіmdі kіsіler ğana tartıladı. Mұnday
dәrecege cetudіñ ekі tүrlі colı bolğan: arnayı sınaqtan өtkennen soñ,
әldebіr bîіk mansaptı qızmetkerdіñ ұsınısı boyınşa, nemese, bұdan
әldeqayda qîın, soğan oray qұrmettіrek sanalğan cora – satı-satılı
emtîhan tapsıru arqılı. Emtîhanğa qatısu үşіn taptıq, mүlіktіk kedergі
qoyılmağan, kerіsіnşe, өkіmet bar taraptağı calpı cұrt өkіlderіnіñ
keñіnen qatısuına mүmkіndіk casap, şınayı ıqılas bіldіredі. Tek bіr ğana
kіltîpan – memlekettіk mansaptan үmіtker cas azamat өzіnіñ tұqımcұrağatınıñ aq-adaldığın, ata-tegіnde basbұzar qılmısker bolmağanın
ayğaqtauğa tîіs eken, bұğan qosa өzіnіñ qanday da bіr kүmәn, şataqtan tıs, әrі
ata-anasın sıylaytın, үlgіlі, tәrbîelі cas ekenіn kuәlandırğan kepіldeme
tapsırğan. Memlekettіk deñgeydegі mұnday emtîhandar үş cılda bіr ret,
kүz cәne qıs aylarında astanada һәm uәlayat ortalıqtarında өtkіzіledі. Sұñ
dәuіrіnіñ alğaşqı kezeñіnde ұlan-asır sınğa ondağan mıñ talapker
qatısatın bolsa, keyіngі zamanda olardıñ esebі cүz mıñdap sanalğan eken.
Bar bөgesіnnen abıroymen өtken castar үlken mansapqa cetedі, orta colda
qalğandar kelesі emtîhanğa dayındaladı, nemese tөmenіrek dәrecedegі
әrqîlı qızımetke ornığadı. Qanday cağdayda da basqaru salasındağı
үlkendі-kіşіlі qızımet ataulı үmіtkerdіñ bіlіm deñgeyіne qaray şeşіluі
dәstүrge enіptі cәne bұdan soñğı әuletter tұsında da mіndettі rәsіmge
aynaladı.
Osığan oray, өz zamanındağı tұrlaulı bіlіm beru cүyesі qalıpqa tүsedі.
Bala segіz castan on bes casqa deyіn үyde nemese memlekettіk mektepterde
bіlіm aladı. Eldegі mұnday mektepter cүzdep, ondağı oquşılar cүz mıñdap
sanalğan. Cәne împerator atındağı unîversîtet bolğan. Coğarğı bіlіm eñ
mәndі sanalğan altı pәnge negіzdelіptі: Kұñfudzı eñbekterі, «Tağdır
kіtabı», «Kөktem men kүz» şecіresі, tarîh, poezîya cәne rәsіm cөnі. Sұñ
dәuіrіndegі calpı cұrttıñ sauattılığı otız payızğa deyіn cettі dep
şamalanadı. Mұsılman әlemіnen ozbas, bіraq qarañğılıq tүnegіndegі Batıs
Europadan өlşeusіz artıq.
Ecelgі Qıtay mәdenîetіn odan әrі damıtqan Sұñ kezeñіnde ğılım-bіlіmnіñ
үş cetіstіgі ayrıqşa ataladı.
Mұnıñ bіrіnşіsі – іlkіde, 750 cıl şamasında oylap tabılğan kіtap bastıru
іsіnіñ keñ kөlemde colğa qoyıluı. Әlbette, bұdan bұrınğı, ğasırlar
boyğı qolmen kөşіru – auır әrі өnіmsіz, һәm kөp uaqıt aladı, aqırğı
nәtîce – şîırşıq buma, өzі calğız dana, saqtau da, paydalanu da qolaysız.
Endі oyıp mөr casau tәsіlіnіñ damığan, keñeytіlgen kөrіnіsі – tіzbektі cazudı
tұtasımen tañbalau qoldanısqa enedі. Belgіlі mөlşerdegі ağaş taqta cәne
soğan oray tabaq qağaz. (Bұl qağazdıñ өzі de әlemde alğaş ret 105 cılı, Hәn
dәuіrіnde casalıptı; İİİ ğasırda Qıtaydıñ өzіnde keñіnen taralıp, Vİİ
ğasırda Koreya, Caponîyağa cetedі, al Europada Xİİ ğasırda ğana mağlұm
bolğan.) Taqtadağı kerі tañbadan oñ qalpında tүsken mұnday cazulı better
tүptelіp, mұqabalanıp, kәdіmgі kіtapqa aynaladı. Cәne bіr-aq ret casalğan
qalıp qanşama caña kіtapqa nұsqa bolıp şığadı. Әrîne, әrqîlı
mazmұndağı caña kіtap үşіn әrqîlı, caña qalıp. Sөytіp, ecelgі Qıtayda
kіtap bastıru cәne onı qacettі mөlşerde keñіnen taratu іsі үyrenşіktі
cağdayğa aynaladı. Salıstırıp aytsaq, Batıs Europadağı alğaşqı kіtaptan
cetі cүz cıl bұrın. İә, aytpaqşı, Qıtayda әuelgі, ksîlografîya tәsіlіndegі
kіtaptan soñ kөp ұzamay-aq cılcımalı tañbalar (terіm) arqılı qağaz basu
іsі de oylastırılğan eken. Bіraq îeroglîftіk cazu cağdayında cappay
qoldanısqa enbey, qatardan şetteptі. Үyrenşіktі, kerі tañbalı taqtalar
өmіrşeñ bolıp şığadı. Tүptelgen, ұstauğa da, saqtauğa da, kүndelіktі
paydalanuğa da ıñğaylı kіtap ataulı arzanğa tүsedі, keñіnen taralıp, calpı
cұrttıñ îgіlіgіne aynaladı. Eskі derekterge qarağanda, Xİİ ğasırda Tүstіk Sұñ
elіnde ğana 173 baspahana cұmıs іsteptі, al kөpşіlіk kіtaphanalar әldeneşe
mıñğa cetse kerek. Bұlardıñ eñ үlkenі – împerator Sarayındağı, 978
cılı aşılğan Ortalıq kіtaphana qorında 800 mıñ kіtap cînaqtalğan eken.
Osı kіtapqa calğas, bұl kezde dүnîede bolmağan tağı bіr cañalıq –
kүndelіktі baspasөz. Ortalıq qalalarda ağımdağı aqparat, memlekettіk
carlıqtardı әygіleytіn tañbalı tabaqşa qağaz, yağnî bүgіngі tіlmen
aytqanda, kөpşіlіk gazetter şığıp tұrğan.
Ekіnşі, әuelde Qıtaydıñ өrіsіn keñeytken, keyіnde bүkіl әlemdі qayta aşuğa
septesken үlken cañalıq – magnîttі qұbılanamanıñ (kompas) qoldanısqa
enuі boldı. Qalıñ tұmanda da, qarañğı tүnde de, dүnîenіñ bar tarabında
bağdardan aynıtpaytın sırlı aspaptı paydalanu, soğan oray tөs-tabanı
tîyanaqtı kemeler casau nәtîcesіnde Qıtaydıñ qadamı ұzaradı, ekі
tarabın mұhît qorşağan Sұñ împerîyası өz zamanındağı eñ alımdı teñіz
dercavasına aynaladı. Keyіn bұl qұral Europağa cetіp, dүnîe cүzіnіñ
etnîkalıq cәne memlekettіk kartasın өzgertuge, bүkіl әlem qayta qұrılıp,
Aspanhaq – Cer-cîһannıñ ortalığımız deytіn Qıtaydıñ өzіnіñ şetkerі
elge aynaluına negіzgі bіr sebep boldı.
Sұñ dәuіrіnde alğaşqı өrіsіn tapqan үşіnşі cañalıq, cay ğana cañalıq
emes, ğalamat sұmdıq – ot-dәrіnіñ keñіnen qoldanısqa enuі deuge kerek. Otdәrі (poroh) Tañ patşalığınıñ soñğı kezeñі, İX ğasırdıñ aqırında oylap
tabılıptı. Өz zamanında әrqîlı zattardıñ qұpîya sırın aşu, coqtan bar
qılıp, bağalı metaldardı qoldan casau talabındağı alhîmîkter eñbegі.
Әdepkі selîtra men kүkіrt ұntağın belgіlі bіr өlşemde aralastırsa, şұğıl,
şalt canatın caña bіr qұrılım şığadı eken. Odan әrі cetіldіru, үgіtіlgen
ağaş kөmіrіmen үstep, qolayın tabu nәtîcesіnde bұl өzgeşe nәrse ұtımdı
cabdıqqa aynaladı. Quattı carılıs әuelde ken qazuğa, өndіrіs, qұrılıs
qacetіne cұmsalsa, bіrte-bіrte qamal bұzu, soğıs іsіnde qoldanıla bastaydı.
Aqırı, Sұñ dәuіrіnde әlemde coq caña caraq retіnde qalıptasadı. Әzіrşe
qoparılıs qұralı, ottı cebeler men qұtı bombalar cemі. Caña әskerî
qaru Sұñnıñ carım-cartılay enşіlesі Şүrcenge kөşedі. Odan Şıñğıs
han әskerіne auıstı. Arada cүz cıl өtpey Europağa mağlұm boldı. Aqırğı
nәtîce belgіlі. Ot-dәrіnіñ qoldanıs tәsіlіn odan әrmen cetіldіrіp, qaterlі,
qandı qaruğa îe bolğan Batıs cұrtı «bastını eñkeytіp, tіzelіnі cүgіndіrіp»
qana qoyğan coq, cat cұrt ataulını qanğa bөktіrіp, bүkіl cer-әlemdі
tabanına saldı. Cîһanğa apat әkelgen ot-qarudıñ alğaşqı qұrbanı qanşa,
keyіngі kіrіptarı kіm ekenіn tүgendemey-aq qoyalıq. Belgіlі sөz. Ekіnşі bіr
belgіlі kep – ıqılımnan ıqılım өtkende өzі de qorlıq cağdayğa, talantaracğa ұşırağan Qıtaydıñ әupіrіmmen bұrınğı ornına qayta kөterіluі.
Sol X–Xİ ğasırlarda atom bombasın oylap tappağanına tәuba aytasız.
Әytpese, bүgіn cer cүzіnde calğız-aq halıq qalar ma edі... coq, eşkіm de
qalmaytın edі.
Zamanınan ozıq Qıtay өmіrdіñ barlıq salasında cer-әlemnіñ aldında
boldı. Ken qazu, metall өñdeu, geodezîya, qoldanbalı mehanîka, agronomîya,
medîtsîna men farmakologîya, akupunktura cәne basqa saladağı
cañalıqtardı sanay bersek, taqırıbımızdan mүlde auıtqıp ketemіz.
Qıtay mısalında bіzdіñ aytpağımız – Orta ğasırlarda Şığıstıñ Batıstan
barlıq tarapta da өlşeusіz coğarı tұrğanı. Ol kezdegі Qıtaymen tek
mұsılman әlemіn ğana belgіlі bіr mөlşerde şendestіruge bolar edі. Tүptep
kelgende, ol da Şığıs. Өtken mıñ cılğa qarap tұrsañız, soñğı bes ğasırda
dүnîenіñ kerі tөñkerіlgen sebebіn eşbіr mіndettі zañdılıq ayasına sıyğıza
almas edіñіz...
Sұñ dәuіrіndegі Qıtaydıñ ğılım-bіlіm ğana emes, әleumettіk ahual,
qoğamdıq өmіr, ekonomîka, fînans salasında da үlgі kөrsetkenіn ayta ketu
qacet. 1024 cılı alğaş ret qağaz aqşalar cappay qoldanısqa enedі. Egіnşі
şarualardıñ bolaşaq өnіm esebіnen nesîe aluına cağday casaladı.
Coqşılıq cıldarında astıq calpı cұrtqa arzan bağamen satıladı.
Taqır kedeylerge tegіn dәrі-dәrmek berіledі. Panasız balalar cetіmder
үyіnde tәrbîelenedі. Cağdaysız qarttar men үysіz carlılar үşіn arnayı
baspanalar salınadı. Kembağal, kemtar auru-sırqaulardı үyіne barıp
emdeytіn tegіn dәrіgerlіk kөmek qalıptasadı. Үlken qalalarda kөşelerge at
qoyıladı, qoğamdıq tәrtіptі qorğaytın mîlîtsîya qұrıladı, calpı cұrtqa
arnalğan monşalar aşıladı, өrt sөndіruşіler qızmetі ұyımdastırıladı.
Osınıñ bәrі – kіsіnі sıylau, әleumettі kөteru, tүptep kelgende, eldіñ
aybınan arttırıp, іrgesіn bekіtu şaraları bolatın. Qoy үstіne boztorğay
cұmırtqalağan zaman... emes, әrîne. Onda kedey de, kemşіn de bolmas edі.
Bіz el ұstağan өkіmettіñ îgі nîetіn, zamanınan ozğan ұtırlı cañalıqtarın
aytıp otırmız. Qaytkende de, memlekette cetekşі îdeologîya bolğan
Kұñfudzı іlіmіnіñ negіzgі bіr ұstını: «Bîlіk – halıqtıñ îgіlіgі colında
qızımet etuge tîіs!» – degen qağîdanıñ өzіndіk kөrіnіsі.
Eldіñ ekonomîkalıq ahualı da bîіk өrege cetіptі. Ұzın, alıp kanaldar
qazılıp, astana men uәlayattar cәne іşkі cұrttıñ teñіz aymaqtarımen erkіn
qatınası, sauda cәne tasımal іsі caqsı colğa qoyıladı. Auıl
şaruaşılığı ayrıqşa damîdı. Tıñ alqaptardı îgeru, өzen arnaların
qalıpqa tүsіrіp, saz, batpaqtı qұrğatu nәtîcesіnde cәne taulı, beles,
qırattı cerlerde satılı baspaldaqtar casau arqılı egіs kөlemі eselep
ұlğaytıladı. Cer qұnarın arttıru tұraqtı şarağa aynaladı, toğan tartu,
şığırdı oylap tabu cәne keñіnen qoldanısqa engіzu nәtîcesіnde egіnşіlіk
cappay suarmalı cağdayğa kөşedі, dәndі daqıldardıñ caña, өnіmі artıq,
ұtımdı sұrıptarı şığadı, dîqanşılıq odan әrmen damıp, tұqım
şaşudan cînap aluğa deyіngі aralıqta agrotehnîkalıq caña tәsіlder
qalıptasadı. Ken qazu cәne onı paydalanu, өndіrіs salası da aytarlıqtay
kөterіledі. Metall өñdeu tehnologîyası өz zamanınıñ bîіgіne cetedі.
Qұrılıs, sәulet өnerі өrkendeydі. Sırt eldermen beybіt qatınas, alısberіs, tîіmdі sauda іsі de can-caqtı әrі qarqındı damu colına tүsedі. Batıs
pen Şığıstı calğastırğan Cіbek colındağı cүrgіn өz aldına,
zamanındağı teñіz іsіn cetіk îgerіp, bұl tarapta ayrıqşa quat tanıtqan
Tүstіk Sұñnıñ tөs-tabanı ornıqtı, іrі, senіmdі celken kemelerі Tınıq cәne
Үndі mұhîttarınıñ akvatorîyasın erkіn aralaydı, bіr cağı – Afrîkanıñ
terіstіk-şığıs cağalauı, Qızıl teñіz ben Parsı şığanağına deyіn, ekіnşі
cağı – Caponîya men Koreya, aralıqta – Үndіstan, Үndі-Qıtay tүbekterі,
İndonezîya araldarına deyіn erkіn qatınap, carım dүnîemen calğasıp,
keñ kөlemdі sauda-sattıqpen qatar, mәdenî cәne ekonomîkalıq baylanıs
ornatadı, alıs aymaqtar calğasıp, әlemnіñ tұtastanuına, ұğım-tanımnıñ
artıp, alıs-berіs, әrqîlı halıqtar arasındağı qatınastıñ candanuına
aytarlıqtay үles qosadı.
Sұñ dәuіrі – өner men әdebîettіñ de өrkendegen zamanı boldı. Өleñ sөz
caña bîіkterge ұmtıladı. Tañ dәuіrіndegі klassîkağa cetpegenіmen, Sұñ
dәuіrіndegі qıtay poezîyası da үş mıñ cıldıq әdebîet tarîhında үlken
orın aladı, bұl kezde әsіrese әn әuezіne arnalğan lîrîkalıq cırlar
cañaşa өrіs taptı dep sanaladı. Sonımen qatar, proza canrı өsіpөrkendeydі cәne sөyleu tіlіnen bastau alğan, әrqîlı mazmұndağı әñgіme,
hîkayattar halıq arasına keñіnen taraydı. Sұñ zamanında Qıtaydağı suret
өnerі de caña bіr deñgeyge kөterіledі. Suretşіlerdіñ өnerge өzіndіk kөzqaras
nәtîcesіnde qalıptasqan әldeneşe ağım-mektebі bolıptı. Әdepkі
natyurmorttan keñ kөlemdі peyzacğa deyіngі, can-canuar, añ men qұstan
mîftіk aydaһar, kosmostıq qîyal-ğacayıpqa deyіngі kөrkem keyіptі – candı
boyau, өzgeşe tәsіl, ұlttıq naqışpen tañbalağan Sұñ suretşіlerі beyneleu
salasında şeberlіktіñ şıñına cetken dep bağalanadı. Sonımen qatar,
keyіngі zertteuşіler Sұñ dәuіrіndegі өner tuındılarınan bүgіngі
syurrealîzm, abstraktsîonîzm belgіlerі ұşırasatının aytadı. Zamanınan
ozıp, sonşama şığandap ketken ayğağı.
Ğılım, bіlіm, өndіrіs, өner salasında alıs-caqınnan tүgel artıq Sұñ
patşalığı, әsіrese, ekіnşі, Tүstіk kezeñіnde әskerî quat tұrğısında
tөñіregіnen bîіk bola almadı. Kerіsіnşe, әuelde Qîdannan ığıssa, keyіnde
Şүrcennen ceñіlіs taptı. Zertteuşіler Tүstіk Sұñ qay cağınan alğanda da
Şүrcennen eñselі, tіptі, soğıs іsіnde de mүmkіndіgі basım cağdayda boldı
dep cazadı. Ekonomîkalıq quat өz aldına, halqınıñ sanı artıq, әskerіnіñ
qaruı kemel. Qolbasıları ұrıs tәsіlіn, strategîya men taktîkanı soğıs
өnerі turalı Ecelgі Qıtayda cүyege tүsken traktattar boyınşa oqıp,
үyrenedі. Alayda, şıntuaytına kelgende, qan maydanda үnemі derlіk
pұşayman bolğan. Zadı, bar kіltîpan cauınger şүrşіttіñ betpe-bet
ұrıstağı qayratı men erlіgіnde catsa kerek. Sұñ patşalığı tұraqtı
ceñіlіsterdіñ esebіn cәne aldağı tınıştıq kepіlіn ayıp-albanmen өtep
otıradı. Dese de, Sұñ cұrtınıñ ұyıqtı ortalığına boylap ense, Şүrcen
de ұtıs tappas edі. Өstіp, şın mәnіndegі tepe-teñ qalıpta tağı cetpіs cıl
өtedі. Şıñğıs han Terіstіk Qıtay – Şүrcen-Tszîn împerîyasına qarsı
tіkeley attanğanğa deyіn.
Soltүstіk-batıs taraptağı kөrşі – Tañğұt bolatın. Ol da үlken Qıtay
әserіndegі Tañğұt Sұñğa qarsı, kөbіne-kөp, әuelde Qîdanmen, keyіnde
Şүrcenmen odaqtasıp otıradı. Kezegіnde ekeuіmen de soğısqan cağdayı
bar, qacetіnde Sұñmen tіze qosadı, qaytkende de bіrme-bіrde eşqaysısına
alğızbas edі. Bұl tarap Nan Sұñ үşіn bіrşama, әrîne, salıstırmalı tүrde,
qauіpsіz sanalğan. Tүstіk împerîyanıñ negіzgі cauı – Tszîn bolatın.
Sondıqtan, Şıñğıs han tu kөtergen kezden bastap-aq Sұñ sayasatkerlerі
terіstіk tarapqa ayrıqşa nazar audaradı. Qaterlі, caña bіr cau emes,
іrgedegі, ecelden baqas Tañğұt pen Şүrcennіñ sağın sındırar, ıqtîmal
odaqtas, aqır tүbі Tүstіk Qıtaydıñ mereyіn asırar qolaylı betbұrısqa
sebesіn dep qarağanın kөremіz. 1215 cılı şүrşіttіñ Ortalıq astanası
Pekîn qұladı, Tszîn împerîyası qîın-qıstau ұzaq soğıs cağdayına kөştі.
1227 cılı Tañğұt qîradı, Sî Sya memleketі cer betіnen coyıldı. Endі,
Şıñğıs hannan soñ taqqa mіngen Өketay qağan Şүrcen tarabına temіr
tүmenderdіñ caña legіn attandıradı. Bұl kezde Nan Sұñ Eke Moğұl
ұlısımen uaqıtşa odaqtasıp, bağzıda Tszîn împerîyasına ketken bayırğı
qonıstıñ tım qұrsa bіr pұşpağın qaytıp alarmız degen esek-dәmemen,
onsız da qansırap, qaltırap otırğan şүrşіtke tu sırtınan kelіp tîedі.
Aqırı, 1234 cılı Şүrcen bіrcola qîradı. Endіgі kezekte Sұñ
patşalığınıñ naq өzі tұrğan.
Tүstіk Qıtay corığı kelesі, 1235 cılı bastaladı. Eke Moğұl ұlısı bіrtұtas
qalıpta, eñ dәuіrlep tұrğan şağında atqarğan eñ zor maydan bolıp şıqtı.
Bayağı Harezm, Qıpşaq pen Orıs, kүnі keşegі Şүrcen sîyaqtı, bіrden
capırıp kete almaydı. Dүrkіn corıq auır, cıldan cılğa sozılğan
qantөgіs soğısqa ұlasadı. Endі 1251 cılı, Өketaydan soñğı Mөñke qağan
Qıtay maydanına әskerdіñ caña legіmen, bas qolbasşı etіp өzіnіñ teteles
іnіsі Qұbılaydı cіberedі. Aşıq daladağı qasap, qorğandı qamal tүbіndegі
qırğın ұrıstar odan әrmen calğasadı. Tүstіk Sұñ împerîyasınıñ basım
bөlіgіn alğan Qұbılay, ağası Mөñke qağan өlgennen soñ, 1260 cılı, osı
Qıtay maydanındağı әsker kүşіne sүyenіp, mіndettі, calpı qұrıltaysız,
«Casaq» zañın, ecelgі rәsіmdі bұzıp, өzіn Eke Moğұl ұlısınıñ qağanı dep
carîyalaydı. Carım әlemdі basqa keyіpke tүsіrgen, al bіzdіñ nәsіl үşіn
bolaşaq bұldır zamanğa col aşqan, өzgeşe oqîğa bolıp şıqtı.
Qaraqorımda Arıq-Bұqa aq kîіzge kөterіledі. Onı kөşpendі tүrіk taypaları
tүgelge cuıq caqtap şığadı. Aqırı, Ұlı Daladağı qantөgіs Azamat
soğısınan soñ bіrcola bekіgen Qұbılay 1264 cılı el astanasın Іşkі Qıtay
cerі – Pekînge kөşіredі. 1271 cılı өzіn caña dînastîya – Yuan әuletіn
negіzdeuşі dep әygіleydі. Bұl – caña patşalıq qұrıp, Ecelgі Qıtayda
bіrcola ornığam degen sөz edі.
Qaytkende de aqırğı nәtîcesі aydan-anıq, eñserme soğıstıñ şeşuşі tүyіnі
– 1276 cılı Tүstіk Sұñ împerîyasınıñ astanası Hançcou qұlaydı. 1279
cılı Qұbılay Şî-tszun degen patşalıq esіm aladı. Yağnî, Qıtay
împeratorı. Dalalıq qağan mәrtebesіnen de bas tartpağan, bіraq odan іs
mәnіsі өzgermeytіn. Qaraqorım qîrap qalğan. Eldіñ kөbі ata-cұrtınan әrmen
auğan. Sөytіp, Şıñğıs han dүbіrletken, bұrınğı-soñğı tarîhtağı eñ zor, eñ
quattı, eñ ұlı memleketke ұytqı bolğan bayırğı Tүrіk-tatar Dalası – endі
Qıtay împerîyasınıñ ekіnşі de emes, үşіnşі, tөrtіnşі qatardağı şalğay
aymağına aynaladı. Cetpіs cıldıq maydandağı ğalamat ceñіs nәtîcesі
kerіsіnşe bіtіgіp, ұtıs ataulı tүgeldey ұtılısqa şığadı. Іşkі soğıstarda
qalaları qîrağan, halqı qırılğan, kүyzelgen cәne ığısa bosqın tapqan,
әlemdіk bazar, keruen coldarınan tıs, ekonomîkalıq blokada nәtîcesіnde
tөñіregіnen oqşaulanğan Ұlı Dala şın mәnіsіnde îesіz, qorğansız qaladı.
Ata-baba salt-dәstүrіn saqtağan kөşpendі tүrіk qauımınıñ ұyıqtı ordası –
batısqa, ecelgі Dәştі-Qıpşaq cұrtına auısadı. Al Ұlı Qıtay soñğı ret
cәne bіrcola bіrіgіptі.
Qıtaydıñ ұlttıq tarîhı Qұbılaydı caulauşı emes, ornıqtıruşı,
negіzdeuşі, bayırğı cұrttıñ Terіstіgі men Tүstіgіn qayta qosqan, împerîyanı
Hәn, Tañ dәuіrіndegі qұdіret-kүşіne cetkіzgen, odan әrmen kүşeytіp, qonısın
keñeytken, өrіsіn ұzartqan ұlttıq qaһarman, ұlı әmіrşі dep sanaydı.
Qұbılay negіzdegen caña nәsіl – Yuan әuletі bîlegen zaman (1279–1368)
neşe mıñ cıldıq Qıtay tarîhındağı eñ carqın, eñselі kezeñderdіñ bіrі
sanaladı. Al Qұbılaydıñ үlken әkesі, cartı әlemdі cañadan qұrğan
Şıñğıs han – Qıtay cұrtınıñ qayta kөterіluіne cәne tүbegeylі mereysaltanatına col aşqan ğacayıp tұlğa retіnde bağalanadı. Şınında da.
“Yuan” atauı – “Әlemnіñ alğaş caraluı» degen mağına beretіn. Qıtaydıñ
qayta tuuı, cañadan qұrılıp, bіrcola eñselenuі – Şıñğıs han cәne onıñ
ұrpaqtarınıñ ұlı corıqtarınıñ nәtîcesіnde ğana mүmkіn boldı.
Yuan өkіmіn almastırğan Mîñ әuletіnіñ (1368–1644) alğaşqı împeratorı
Çcu Yuançcan өzіnіñ taqqa otıru saltanatında qadap aytqan eken: “Sұñ
әuletі qұldırap, tozğan kezde Kөktіñ carlığımen saqaranıñ Alıp adamı
Ortalıq patşalıqqa kіrіp, onıñ әmіrşіsі boldı. Bұl bîlіk ұrpaqtan ұrpaqqa
calğasıp, cүz cıldan astam uaqıtqa sozıldı. Bүgіnde onıñ da іzgіlіktі kүşquatı sarqılıp bіtken eken. Endі Kөktіñ qalauımen bar өkіm bіzge kөştі...” –
deptі. Yağnî, berіden eseptegende, Sұñ, Yuan, Mîñ – tіzbektі tarîhtıñ өzara
tuıstas, calğas kezeñderі. Bәrі de Ecelgі Qıtay cұrtınıñ îgіlіgі colında
qızmet etken. Uaqıt oza kele, Mîñ әuletіnіñ өzі de barın tүgesіp, tұñğısşүrcen-mәnçcur tektі Tsîn әuletіne (1644–1912) col beredі...
Әlbette, mұnıñ bәrі – keyіngі tauarîh. Orayına qaray, әuelgі әñgіmenіñ
kөldeneñ tүyіnіn sızbaqtap otırmız...
***
Şıñğıs han atqa mіngen kezde Tañğұt ta, Şүrşіt te, Tүstіk Qıtay da өz
orındarında tұrğan. Qaharlı үş tağan.
Aspan astında bіzden basqa qұdіret coq dep bіlgen үş halıq – үş patşalıq.
Keñ dalanı caylağan beymaza, kөşpendі cұrt үlken esepte coq. Elu cıldan
soñ dүnîenіñ astı үstіne tүsedі dep kіm bіlgen. Elu cıl tұrıptı, elu kүn,
erteñgі sağatıñ beymağlұm. Өtken zamanda ğana emes, kүnі bүgіnde...
Bіrіnşі kіtaptıñ soñı.
12. HІ. 2008 – 29. І. 2011,
Praga.