Өскөн Өркөн - 21

мүмкүн, жана айтарым бир өзүбүздүн облус гана эмес, башка бардык бизге окшогон
облуска, болбосо бардык мал баккан облустарга тикелей тиешелүү мааниси бар
маселелер. Ошол себептүү жутка учурагандыктан мал өлүмүн баштан кечиргендиктен
тийиштүү боло турган укук боюнча бир аз кененирээк убакыт берүүңүздү сураймын» —
деген.
Жетекчи кызматкер мунун өтүнүчүнө жылуу жүз менен карап күлдү. «Адетте, бизде
ийгиликтери көп кишилер көп сүйлөөгө укуктуу болчу эле. Ийгилигибиз жок, чыгашабыз
көп, ошондуктан көп сүйлөөгө укуктуубуз дегенди сизден көрдүм, Нил Петрович» —
деди да, Карповдун өзү менен бирге күлүп кеңешмени баштоого беттеп басып баратып
сүйлөдү. Келе жатып Карповго айткан сөзү: «тек кыйынчылыкты терең казып, түгөл
айтууга бел байлаган болсоңуздар, бүгүнкү бизге кереги ошол. Республика бир нече
миллион малга чыгым болуп, кээ бир облустарыбыз 10 проценттен койлорун кырып
алып отурганда эми ушундай жаманчылыкка тике кароодон башка чара жок. Бүгүн
партияга ошондой акыл-кеңешчи керек. Чынчыл акылчы керек» деп келе жатты. Бул
Нил Петровичке абдан жанына жаккан сөз эле.
— Мына, менин сизден күткөнүм да ушундай кеңеш эле, — деп калды. Ошону
менен өзүнө кезек келгенде ушул жыйында Карпов далайдан бери оюна жыйылган
жайларды ачык сүйлөөгө бекинди. Тек гана ою менен, билими гана эмес, өзүнүн көзү
көрүп, көңүлү түрчүккөн ички сезим, жаны менен кыйналып ойлоп тыянактаган бир аз
чындыктарды анда-санда партиянын алдына апкеле турган чынчыл, кайраттуу ниетке
бекинип, сөз сурады.
Карпов ушул чоң бийик кеңседе мал жөнүндө өзгөдөн бөлөк, көпчүлүктүн оюнда
болсо да оозуна илинбеген жайдан баштады. Ал малды айтуудан мурун эң алды менен
чабанды айтуу керек, ошону эске алуу бардык маселенин негизги түйүнү деп баштады
да, өз көзү менен көргөн чабандардын турмуш-жайларынан мисал келтирип санай
баштады.
— Он жети күн бел чечпеген, он күн бою күнү-түнү калканчы жок, короо-сарайсыз
жүргөн. Аяз чыкылдаган бороондо кайыгып жүрүп, малын таштабаган чабандардын
кары-жаштарын түгөл айтты. Эки жумадай ысык тамак ичпеген катып калган калама
нанды сөксөөл кемиргендей огожо кылып кажылап, ичер суусуна кара суу да табылбай,
кой менен бирге кар ашап күн кечсе да малды таштабаган адамдарды кандай деп атоо
керек. Ушулар кандай жоопкерчиликтүү, аң-сезими бийик жандар! Ошол короо-короо
койлорду таштап кетсе ушул отурган биз эмне деп күнөөлөр элек? Айыптуу деп айта
алар белек? Жана ошолор ошол эмгек эрдигин, азаматтык-граждандык бийик сезимин
биздин үгүтүбүз менен гана жасадыбы? Жок, тек гана советтик азаматтык ары менен,
кажары менен, рухий күчтүүлүгү менен гана ошондой мээнетти аткарып чыгышты.
Асыресе ошол шумдук суук, айланы кетирген ыркыраган бороон астында жүргөн
совет малын таштап кеткен, дизертирлик кылган бир да бир аял-эркек, кары-жаш чабан
болбогонун эмне дейбиз! Мына эми жаз келди. Күн жылыды. Ошондогу мээнет кечкен
көп чабандын бир да бирөөнүн бир ооз да болсо баштан өткөргөн кыйынчылыгын
айткан, нааразылыгын жеткизген жалгыз сөз, жарым ооз арызы болдубу? Өтүп жаткан
мынабу жыйындын өзүндө да тек малды аман сактоонун чарасынан башка жайларды
айтып отурган чабан болдубу? Болгон жок. Бирок тек ошол болбогонуна таянып чабан
аттуунун жайын өзүбүзчө ойлобой, кыйналбай, ошол жандар үчүн кысҮаЛбай да жүрө
бермекпизби? Качанкыга чейин жүрө бермекпиз. Ал эми ошол чабандардын өздөрү
талаада жүргөн абалында үйлөрү кантип атат, катын-баласы кантип атат? Атүгүл боз
үйлөрү көчүп кетпеген, өз районунда отурган, өз совхозу, айталык, Кенегенттин
жылдагы үйрөнчүктүү конушунда, кудугунда отурган аманчылыкта деген, дурус деген
чабандардын жаман абалынын өзү канчалык жан чыдагыс жагдай да болду!
Күндүзгүсүн да, түнкүсүн да чечине албай ийинге киргендей тери тонунун астына
кирип, эки-үч жашар, беш жашар балдарын бооруна катып өз денеси менен жылытып
суук үйдө дирилдеп жатышты. Алты ай кышта жууна турган мончо жок. Бир саамга
жылып алчу жагдай жок. Алардын беттеринде, баштарында кирден болгон котур жара
да жүрөт. Ал албы, ошол суук үйдө шум абалда төрөп жаткан энелер болсо эмне
демексиз. Мен өз көзүм менен көрүп өзүм жолуккан окуяны айтайын. Төрөй албай
шишип кеткен, чечинейин десе суук тиет, чечинбейин десе кийимдери дене-боюн
кысып, кабарып жаткан жаш келинди көрдүм. Күйөөсү талаада малда, ал эми үйдө,
айталаадагы жапан түздөгү жалгыз үйдө, кар астында карышкырдын ийниндей
басылып жалгыз үйдө ошол чабандын жалгыз бир гана шериги — ошол төрөй албай
жаткан аялы — жары. Дагы бир аялдын мен өз көзүм менен көргөн күнү андан да
бөлөкчө. Боорунда жаңы гана төрөгөн баласы жатат. Эне болсо кыбыр эталбайт. Үй
суук. Жаш наристенин нымын кургата албай бүткүл денеси менен өз эти менен гана
жылытып жаткан эне кандай абалда?! Күн бата, күүгүм талаш талаадагы кой менен
кайтып келе турган күйөөсүн күрсүнө түшүп кыйналып күтүп жатат. Ушунун баары качан
болуп отурган сүрөттөр, көрүнүштөр. Быйыл, бүгүн кам жебесек, жардамга барбасак
эртең да, алдыдагы кышта да, жетинчи беш жылдыктын экинчи кышында да ошондой
болмокчу.
Ошондуктан мен миң мертебе кайталап айтаарым: үй, үй, үй. Койчунун башына,
анын үй-бүлөсүнүн башына кумда да, талаа менен тоо бөктөрүндө да, атүгүл жазгы
жайкы жайлоодо да, жаздагы суук жаан астында да, мөндүр астында ыркыраган катуу
кара шамалдын огунда да жабыкпас үчүн жылуу үй керек. Ысык тамак ичерлик, чечинип
жатарлык, адамча жуунуп таза жүрөөрлүк, жарытымсыз болсо да мүмкүндүк бере
турган боз үй эмес, орунтуктуу, жылуу, туруктуу калканч, там үй керек.
Койго да бардык жерде, асыресе көктөмдөгү туут кезинде түн баласында түгөл
сыйып, дайыма жата турган короо, короо керек. Мына ошол жагдайда мал менен
адамды катар эскерип, экөөнө тең жакшы жагдай, дурустап шарт түзүп берсек биз жут
деген маскарадан кутулабыз. Жуттун негизи маскаралык деп түшүнүү керек. Жол, суу,
короо-жай, жол болгондо жайы-кышы катнашы үзүлбөй турган күтүмдүү, маданияттуу
жол керек. Тракторду керектебеген машинелер бардык жүк-мүгү менен дайыма тынбай
тоодон да ашып, талаасын да басып, кумдагы малга күндөлүк керектүүлөрүн ташып,
бардыгын даяр кылып отура турган жол жагдайы керек. Ошондо жут болмок түгүл
таман-такыр унутулат. Ал эми ушул чаралардын баарын эң алды менен мал
башындагы адам жөнүндөгү чаралардан баштоо зарыл, — деген эле.
Карповдун сөзү бүткүл жыйынга өзгөчө ой салгандай болду. Ал сынчынын катаал
түрдө орнуктуруп айткан өз ара сын сөзү эле. Бул сөздүн ушундай кеңешмеде мурун
айтылып көрбөгөн оор чындыгы менен ачык айтылган, терең маанилери бар таасири
сезилди. Кийинки күнү ушул кеңешме-жыйын тарыхый чоң чечим кабыл алды. Ошол
токтомдо ар жерлерде короолор салынып, чабандардын үйлөрү жасалсын деп ачык
көрсөтүлдү. Медициналык пункт, мончо, маданият жайы, көп жерлерде электр, радио
жана гезит-журнал катнашы үзүлбөй иштеп туруу чаралары тегиз аталды.
Быйылкы өткөн жуттун чоң бир өрүшү бийик, жоопкерчиликтүү, ар-намыстуу ойдон
туулган жигердүү чечими ушул болгон эле.