İelim-ai

İeLDESTIRU İeLŞIDEN
Aidasa-qoidyñ kösemi,
Söilese, qyzyl tildiñ şeşeni.
Ūstasa, qaşağannyñ ūzyn qūryğy,
Qalaiylağan qasty ordanyñ syryğy

Qaztuğan jyrau
Qazybek soñğy kezderi oqşau oñaşalyqty köbirek qalap, jalğyz
otyrudy ädetke ainaldyryp alğandy Mūndaida iermegi-dombyra.
Aspapty onşa sabalamai, qoñyrqai köñil küiine ūqsas qoñyr
äuenderdi şertpelep ketedi. Ondaida sausaqtar jürdek. İegiz ieki işek–
şejire. Alystan "Alşağyrdyñ aşy küii" küiik aulap būlqynady.
"Qara boran qağyndynyñ" üreili suyly ysyldap jetedi de, boi
titiretken sūsymen keudege yzaly kek quiady. Şamyrqantady. Odan
äri bülkildegen tekirek küi-"Saimaqtyñ sary özeniniñ" būrq-sarq
tolqyn atqan iekpinimen duyldap, dürkirei jöneledi. Birde küirek,
birde qairaq küiler bidiñ ärtürli köñil küiiniñ äuenimen özgerip,
alasūrğan jürekterdiñ añsauymen, şarlauymen, būlqynysqa toly
ūmtylysymen birin-biri jalğastyryp jatady.
Osy biyl bi oiynyñ şarq ūruy da, sendelui de köbeidi. Ker tolğau
küiler ötken künderdiñ tastap ketken şerin aqtara ma, iendi mūnyñ da
öz işin qoparyp, öz öksigin keudeden yqylyqtatyp ytqytuy bastaldy.
Ögeisirep otyryp ötken zamannyñ aşy-tūşy tirliginiñ ielesterin köz
aldynan şūbyrtady da jatady. Sumañdap jele jortyp jönelgen oiy
kei-keide qiyrdan qiyr asyp ketse, birauyq äldene qabattasa ma,
äldekim kimelep kilige me, älgi oiynan adasyp qalady. Ondaida
salyñqy qabaqtyñ salqyn qarasymen şanşylyp otyryp qalady.
"O, toba! Ötken künde belgi joq deimiz. Ötkenniñ köp qorlyğynan,
ne köp zorlyğynan zapylanğan bireudiñ aitqany şyğar. Ötkenniñ
belgisi tolyp jatyr ğoi. Qazaqtyñ qazirgi köp köpsinui mümkin ieñ
bolmasa aldyna simağan ieki qoldyñ qimylyn qyzyl tildiñ
sairauymen almastyraiyn deitin dalbasasy da bolar-au. Äitpese täj
ben taqqa talasqan Jädik ūrpağy tügel tūryp, üsiktiñ bir
Äbilqaiyryna boi körsete almaulary qalai? "İeldi biriktireiik"
demeidi-au. "İel auzyn biriktirip alu qajet" dep alaökpe bolaryn
qaitersiñ. Är auyzdan bir qūsyq tögiletinin sezbei me. Qatynyn
boqtap, balasyna ūrsyp otyratyn qazaqtyñ ilik izdegiş minezin
körmei jür me. İel auzyn biriktiretin tabaq-tabaq tamaq qana. Töre

tabaq, syi tabaqtardy qaiqaia köterip aparyp aldaryna sylq ietkizip
tarta qoişy, birikpes auyzdy köreiin sonsoñ.
Sämeke han da, Baraq, Äbilmämbet, Batyr, Küşik sūltandar da keşegi
Äz Täukeniñ sirağynan kelmeidi. Ūly han degen Sämekeniñ aty ğana.
Qaptalynda jağalasqan Äbilmämbet tizginniñ bir ūşyna sausağyn
ilindirip alypty. Özine de, özgege de būiyrtpaudyñ äreketi sol.
Qairan dala! Ūşy-qiyryna köz tügil qiiäl jetpes jaiyn sahara.
Jau qolynda, jat tabanynda qalğanyna da ielu jyldan asty.
Şyğystan arailanyp tañ atqanda, mol suly, nu toğaily ūly Sibir
ūşqan qūs, jügirgen añnyñ madaqtağan ünimen tūp-tura jer betine
jūmaq köşip kelgendei qūlpyruşy iedi-au. Sol jūmağyna soraiğan
myltyqtan oq bürkip, üñireigen zeñbireginen dop atqylap, kömeidi keñ
aşyp, şeñgeldi tarbita salyp äldeneden qūr qalğandai aq patşa
jetpedi me üñirendep. "Jaz jailauym-jūmağym!" dep är özendi
jağalap, är toğaidy aralap jaibaraqat jailap jatqan jaibasar
qazaqtyñ bozdağan tüiesine aqqan qanymen qozdağan şeri qosylmady
ma! Qairan atameken! Älsizdiñ şyryly ğana joqtauyñdy aityp,
közden jas, kökirekten zar tögip, öligin artyp, köligin şūbatyp,
tağydai josyp, üirektei ürkip ketpep pe iedi sormañdai qazaq. İen
jerge tūmsyğyn bir sūğyp alğan soñ adyrandağan orysyñ aiansyn ba,
qatarlap qamal ornatyp, qarağai qiyp qala salyp, tūp-tura atababasynan qalğandai qazaqtyñ ata qonysyn jambastady da aldy.
"İelim-arym, jerim-janym!" deitin jaujürek qazaq jigitteriniñ
jasanğan jauğa qarsy jalañaş şapqan ierlikteri büginde añyzğa
ainaldy. Oq tesken sansyz keudeni, zeñbirek doby ūşyrğan talai
basty bir jerge jinasa, sol şeiit ketkenderdiñ mylja-mylja
denelerinen oba jasasa, oba qaida, töbe tūryp, tau ornar iedi-au! Amal
ne, qazaqtyñ qanyna suarylmağan qanjar qaldy ma ieken? Qazaqtyñ
qasietti qanyn şaşpağan qaru-jaraq iemge de bolsa tabylar ma ieken?
Ūzyn aqqan İertisti qūldap, tobylğyly Tobyldy boilap, Qūlyndy
dalasyn köktei ötip, köktem şyğyp jaz tudy degenşe-aq Syrdağy
qystaularynan qyrdağy jailaularyna şūbyratyn qazaqtyñ
saltanatty köşteri-ai şirkin! Bükil dala malğa tolyp, bükil öñir önge
bögip, qyrmyzy gülge qūşağy tolğan qyzdarynyñ külkisi kümistei
syñğyrlap, köş boiy ärtürli oiyn-saiystyñ, öner-saiystyñ körigin
basqan jigitteriniñ jigerli ünderi aspandai şaryqtap, ieli men jeri
tabysyp, ierkin dalasy men ierke balasy jarasyp qaluşy iedi-au! Būlaq
saiyn auyl qonyp, būta tübi malğa tolyp, auzynan mäiegi arylmağan
alaşty büginde qandyauyz myltyğyn şoşañdatyp Sibirine orys
jolatpasa, terlikten jörgek, ierden jastyq būiyrğan qara taqym
joñğar Arqa men Altaidan alastap, Jetisudan yğystyrdy ğoi.
Qairan däuren-ai!

Kök naizanyñ ūşy, aq bilektiñ küşi ses boludan qalar dep kim
oilağan. Ärine kök naizañ qoğadai köp bop tise jaqsy. Qaryspai
köteriler aq bilegiñ toğaidyñ nu talyndai top bolyp siresse jaqsy.
Är jerden bir seldirei şanşylatyn kök naizañ aq bilegiñ qanşa
qauqarly bolğanmen nöpir tasqynğa qarsy kele ;alar ma.Äne, öziñdei
bop kök naiza ğana kötergen Batyr hontaişy qazaqqa üş-aq ret öltire
soqqy bermedi me. Bergende qandai! Qūiyndai üiirip, dauyldai
qūiylyp kelip, talap, taptap öte şyqty bastary birikpei är jerden
bir sereigen qazaq jigitterin. Būryn qasarysqan Qasym han men
İeñsegei boily İesim handardyñ tūsynda teketires kelip, teñ tüsip
jatatyn qazaqtardyñ ieñsesin bir iemes üş basqan soñ Batyr hontaişy
neden jasqansyn. Ordasyna oiyp tūryp Qara İertistiñ jağasynan
oryn äperdi. "İertisim-ör küşim!" dep dürildeitin qazaq kümpildeuge de
jaramai qaldy.
Al Qaldan Başyqtynyñ qañtarda jarağan buradai şabynyp kelip,
sabyltyp ketkenin balanyñ balasy ūmytpai jür äli. Jannat
Jetisudan sol kezde yğystyrğan qazaqty tirsektei quyp otyryp, sol
qazaqtyñ Qarataudağy qalalarynyñ qaqpasyn da būzbap pa iedi.
Töbeñnen qydiyp otyraiyn degendei däl osy Qaldan hontaişy
handyğynyñ tuyn Ile özenindegi Ūrğağa myqtap tikpep pe iedi. Myqtap,
nyqtap tikken-di.
Qūm sanağan Batyrdyñ zymiiän oiy tym-tym äride iedi. İejelden-aq
iertegidei bai Şyğys Türkistan men qazaq ieligindegi Mäurennahr
ölkesi arqyly Batys pen Şyğysty qosatyn altyn köpir-ūly dübirge
toly Jibek joly ötetin. Sol küretamyrdai Jibek jolymen teñ-teñ
jügi artylğan, tai-tai tauary tielgen sauda kerueni üzdiksiz
şūbyratyn. Üzdiksiz şūbyrğan keruenmen üzdiksiz ärtürli ielşilik,
mämleger, bitim-şilik, san aluan qarym-qatynastyq, qala berdi
qalalar arasynyñ şaruagerlik äreketteri tyğyz bailanysta aralasa
jürip jatatyn. Şyğys Türkistandy uysyna myqtap qysqan Batyr
hontaişy iegizdiñ syñaryndai Mäurennahrdy nege jetimsiretuge tiıs.
Ärine jetimsiretpeidi.
İendeşe mañqa qazaqtardyñ jūlynyn üzip, omyrt-qasyn opyryp,
qos özenniñ qoltyğyna qystyrylğan öndiristi ölkeni jambasqa basyp
ala qoimai ma.
Hontaişy qajet degenşe astynan aty, üstinen sauyty tüspeitin
oirat şerigi "maişelpegim-qazağym qaidasyñ?" dep lap qoimai ma.
Lap qoiğan oirat qoly taudan qūlağan qar köşkinindei
jolyndağysyn jairatyp, Mäurennahrdyñ malyn mañyratyp, janyn
zarlatyp joryq üstine joryq jasamai ma? Şyğys Türkistandy
şynjyrlap,
Mäurennahrdy
matağan
soñ
saudanyñ
nieti
hontaişynyñ alaqanynda jatpai ma. Ärine jatady. Altyn men
kümiske belşesinen batqan, jihaz ben mülikti keruendep tasyğan,

qolöner būiymdaryna qarq bop qalğan Qaldan Başyqty sol
dürildegen qalpynan jazbai, aldymdağym auzyma tüse berer deitin
äri aşqaraq, äri örkökirek dämemen aduyndap baryp, tynyş jatqan
Qytaidyñ qoñynan Qauyp kep qalmai ma. Tilinen silekei, iezuden qan
aqqan hontaişy ärine köp asqanğa bir tosqannyñ bolaryn sezbei
qalyp iedi. Azu tistiñ qağylar, qysasqa qysas tabylar şağy bolaryn
köp şürşit közge türtip körsetip, kötke teuip Qañsylatyp tanytqan.
Jiyrma alty jyl hontaişylyq ğūmyryn bura bop būrqyrap,
ainalasyna ajal men ölim sepken Qaldan Başyqty aqyry u işip ölip,
janyn jahannamnan bir-aq şyğarğan-dy.
O, toba! "Qūryq köterseñ, qylyştan ölersiñ" deitin qazaq aqyly
Qaldannyñ inisi Rabtannyñ qanğa jerik keudesine siñbese amal ne.
Jauyzdyqty ağasynan da asyryp tüsirgen, jähildiktiñ maiyn ieritip
işken ol qazaqtarğa al kep salsyn soiqandy.
Täukeniñ qazaq tağyna ö dep otyrğany da sol iedi, jas handy
synaiyn dedi me, älde iejelgi jauy-qazaqtyñ keudesindegi janyn
şeñgelime bürip, syğaiyn dedi me, sol Syban-Rabtannyñ jalaqtağan
jasağy Sairam qalasynyñ tübinde joiqyn soğys salyp iedi-au.
On altyğa tolyp iem-au sol kezde. Astyma at minip, belime qylyş
bailap, qalmaqqa qarsy seldirep qara körsetkenderdiñ biri
bolğanymdy qaiteiin. Taudy iterip qūlatyp, tasty jūdyryğyñmen
uatyp kör. Qaida ol! Üstiñnen tau qūlasa, töbeñnen oq jausa, keudendi
jebe şabaqtasa, basyñdy qylyş ūşyrsa, kök süñgi kökiregiñe qadalsa,
aqyrğanyñnan baqyrğanyndy köbeitpei me, ah ūrğanyndy arttyrmas
pa. Köp köptigin jasap, ittigin istegen sonda. Qalanyñ qaqyratyp
qaqpasyn būzyp aşyp, ainalasy alpys şaqyrymdyq dualyn typtipyl ietken. Otqa küimei, örtte janbai, oqqa ūşpai aman qalğan
sairamdyq jūrtty-qazağy bar, özbegi bar, sarty bar sartyldağan
qamşynyñ astyna alyp, segiz myñ böriktisine qūldyq qamytyn
kigizip, on myñ jelektisine küñdik tañbasyn basyp, aidağannan aidap
otyryp, Ileden de äri asyryp Turfanğa aparyp toğytqanyn sol joly
Qarakesekten ketken qylqan qyryqqandai jüz jigittiñ biri-Qūlnazar
aityp iedi-au. Jalyndağan jigit jalaqtağan küzetşilerdi qalai
öltirip, qalai qaşyp qūtylğanyn jyrğyp aitqanda keiuanalardyñ
közinen jas parlaityn. Keiingi inileriniñ közinen kek oty
ūşqyndaityn.
Qairan jastyq-ai! Seldiregen az qoldy sonda sol Qūlnazardyñ
ağasy Beknazar batyr men Kernei batyr iekeui Sairamnyñ tübindegi
ajdahanyñ auzynan aman alyp şyğyp iedi-au. Büginde ol da
kömeskilene bastapty.
Ömir öz tirligin jalğaidy. Dünie öz kezegimen qybyrlai beredi.
Qyryq myñ tütini, ieki jüz myñ tūrğyny bar türkiniñ keremettei kenti

bolğan Sairamnyñ sol şabylystan keiin küni öşkenin, Qaita
oñalmai, baiyrğy bailyğy men aidynynyñ ieleske ainalğanyn
ökinişpen ieske alar käriler bolmasa, keiingi jastar bile de bermeidi.
Qairan däuren-ai!
Alasapyran tirliktiñ arpalysyn qazağyñnyñ basyna ğana berip,
tağdyryna telip qoiğanyn ūmytar ma. Ūmytqyzar ma. Alaştyñ ör
azamaty ierkindik dep iereuildep, ieldiñ birligi men berekesi dep,tuğan
jeriniñ tulaqtaiyn jat tabanğa basqyzbau üşin jan aiamai şaiqasyp
kelgenin bügingi bala, ierteñgi ūrpaq bilmei össe, ötkenimiz öşip,
keşegimiz joğalyp, keudemiz üñireiip, būlağymyz tartylyp,
qūlağymyz bitelip qalmas pa. Qazaqtyñ azabyn azaitu üşin, qazaqtyñ
ruhyn köteru üşin Arğynnyñ ūldarynyñ aqqan qany, tökken teri köl
men teñizdei bolmasa da, iekinşi bir Syrdyñ suynan kem bolmas-au.
Qairan da qasietti Syr boiy!
Qairan da şirkin Jideli Baisyn!
Zamana auqymymen Arqadan qoparyla auğan qarağaily köp
ormandai azuly Arğynnyñ qysqy qonysy iediñ-au! Qissar, Baljuan
ölkesinen Būqarağa şūbyryp şäkirti, şañdatyp qalaşysy qara
joldy bosatpauşy iedi-au. Tañnyñ atysy, künniñ batysy ierte tūrğan,
şaruasyn jasağan Quandyq pen Süiindik, Begendik pen Şegendik
balalary küreñitken öñderimen, añqyldaq köñilderimen sol ölkege
beibit rai, ieñbek şyraiyn iengizbeuşi me iedi. Sol Jideli Baisyndağy
Jylandy taulary men Qyzylsu özeniniñ boiynda Törtuyldyñ
Būryndyq, Şal, Mairam, Şaqai, Däuit atalary ornalasyp, ieginin iegip,
bau–baqşasyn baptap, malyn örgizip, berekeli tirliktiñ Qazanyn būrqsarq qainatuşy iedi-au!
Ğaisa paiğambarymyzdyñ tuğanyna myñ da alty jüz sekseninşi
jylyna deiin Syr boiyn qonystağan tūtas Arğynğa qyzğana da,
qyzyğa da qarağan qazağy men özbegi de, täjigi men sarty da köp iedi-au.
Qyzyğuy, ärine, oryndy da. İekilenip kirisse, qai isti bolsa da ieñserip
ketetin ūjymdy atanyñ balalary ieñbekte iese jiberip körmegen ğoi.
İegin iekse, jaqsy dariiänyñ iemirene iiüimen astyğy özen bop ağyp,
tau bop üiilgen. Baqşa salsa, jemis-jidegi aumağyn, atyrabyn tügel
alyp ketken. Mal baqsa-tuiaqtan ūşqan şañ kökke jetken, mal
tuiağynan qara jer körinbei ketken.
Qairan da qasietti Syr boiy!
Meiram sopynyñ qalyñ Quandyğy, sansyz Süiindigi, qaharly
qaisar Qarakesegi, qazynaly Qozğany, qūt daryğan Qaqsaly qatar
otyryp, qanattasyp ketkendikten Syr boiynyñ sol jağasyndağy

ūzyn aqqan tūsy Meiram alqaby dep atalyp, sol rulardyñ
qonystanğan jerleri kädimgidei iel auzyna ilinip-Aqtöbe, Abyztöbe,
Kelintöbe, Qara-töbe, Qotantöbe, Aqqorğan qalalary dep talai
auyzdyñ silekeiin ağyzuşy iedi-au. Qairan däuren-ai, solar da
ūmytylar ma ieken?
Balyğy şorşyp, baqasy şūryldağan Meiram aryğyna qaita
şomylar kündi qai Arğyn büginde kökiregi qars airyla añsamasyn.
Syrdan suyryp äketip soltüstikke qarai süiregen aryqtyñ ieni on ieki
qūlaş, irgesi men tereñdigi ieki qūlaştan bir kemimei ieñ aldymen on
şaqyrymdai jerdegi Qotan qalasyna jetisimen äri qarai üş salağa
bölinip, sol mañdağy iegistikterge kösile ağatynyn közben körmeseñ,
aityp jetkize almassyñ-au. Negizgi Meiram aryğy sol Qotan qalasyn
auyz suğa da, iegistigi men bau-baqşasyn da närge jarytyp, jarylqap
ötip, odan äri Qarşyğaly qalasyna yrys bop ienip, qaryq qyp
tastaityn. Qarşyğalynyñ köp Arğyny kökönisin könektei ğyp
körkeitip, bidai, tarysyn buazytyp qūlpyrtqan diqanyn batyry
men bağylanynan kem qūrmettemeuşi iedi-au. Dastarqanynda
bauyrsağy, qarbyzy men qauynşağy, jüzimi men almasy, qazysy men
qaljasy iın tiresken ieldiñ berekesi tasyp, merekesi şalqyp jatqanyn
qai Täñir qysasy köpsindi ieken!
Sol Qarşyğalydan jarqyrai jöñkilgen baba aryğy-äruağyñnan
ainalaiyn qasietti Meiram atam aryğy Aqqorğan qalasynan asyp
baryp, taram-taram när bop jerge siñip, suaryp, susyndatyp jatuşy
iedi-au!
Sol bir ūzyndyğy otyz bes şaqyrymnan astam aryq-özendi qolmen
qazyp ornatqan Meiram balalarynyñ ierligin ieli qūrmettegen, jauy
dittegen bolatyn. Qaşanda iel birliginen öter qūdirettiñ
bolmaitynyn, al birliginen ajyrağan ieldiñ ieşqaşanda oñbaitynyn
basyña saq ietkizip tağdyr taiağyn tigizip baryp, jüregiñdi solq ietkizip
ömir ökinişin jetkizip baryp, öksigennen ne paida.
Qairan däuren-ai!
Qabyrğadai Qarataudyñ teriskei betkeiinde ait pen toidai tirlik
keşken sol qairan däuren isi qazaqqa, äsirese Arğyn ūlyna jūmaq
törindei bop körinetini beker iemes-au. Yntymağy mol, ūiymşyldyğy
ğalamat, auyzbirligi añyzğa ainalğan jeti Momyn, bes Meiram Arğynğa
batyly jetip qarsy keler, beibit tirliginiñ berekesin qaşyryp,
şyrqyn būzar körşi-qoñsylardyñ şyğa qoimauy da sondyqtan
şyğar. Osy birliktiñ arqasy ğoi keibir jota jünin ürpitip, küdireitip
kelgenderdiñ yntymaqty ieldiñ irge bermes sesinen yğysyp, jylystap
kete bergeni. Ärine, sonau kök jüzinde ierkin qalyq-taityn Künniñ, sol
ierkin qalyqtaityn kögi tūrğanda özinen tuğan ūldaryn, onda da
qūmadan iemes, naq-süierinen tuğan ūldaryn-künnen tuğan günderin kim

basynar, kim tosar, kim tūsar dep kümpildep jürgen kezder de,
kümpildetip maqtan guletken kezder de bolğany ras. Kümpildeitin de,
maqtanatyn da reti bar iedi-au. Bertis kökem Taşkent qalasyna han
sailanyp, arğysy Arğyndy, bergisi Qarakesekti bir dürildetse,
Taikeltir jäkem qara qyldy qaqjarğan qazy atanyp, Süiindiktiñ
äruağyn aspandatyp iedi. Būhardağy on ieki bap iliminen habar beretin
Kökiltaş mediresesin Arğyn arasynan tūñğyş aiaqtağan Änet babam
bükil Orta jüzdiñ aqylgöi danasy, doptai üiirilgen Tobyqtynyñ
altyn jağasy iedi-au. Babamnyñ aqyly bolmasa men de, anau Aralbai
da sol Kökiltaşta oqyr ma iedik. Kömekeii bülkildegen būlbūl kömei
bauyrym-Būqar jyrauym sol medireseniñ ilimin tügeser me iedi.
Änet babamnyñ qasyna ädeiilep köşip baryp, bir jaz qonystas
bolğanym-iekinşi Kökiltaşym bop iedi-au. Küzde qaitarymda: "Baba,
düniedegi bardy, adamşylyq ardy ne būzady? Künäni ne tüzedi?"
degenimde, Babañ biraz oilanyp otyryp: "Şyrağym, Qazybekjan,
"Äkim" degen söz arabşa üş qana äripti, ieki ret aitsa, alty äripti
qūraidy. Sol altauy: altyn men äiel, kek pen kejir, maqtan men
mansapty süireleumen jüredi-au. Adam osy altauyna qyzyqsa,
düniedegi bardy da būzady, künäğa batyp adamşylyq ardy da būzady"
dep tüiindep iedi.
Sol tüiini mende ğana iemes, ielde qaldy. Änet babam, qasietti Babañ
töbede qaldy. Aqyrğy aqtyq demi ysqyryp tigen jebede qaldy.
Qairan däuren-ai!
Sairamnyñ tübinde tūtas otyrğan bes Meiramnyñ osy mamyrajai
tirligine sol üş jyl qatarynan Syban Rabtan bastağan joñğar
şabuyly qūtyrynyp tiıp, ūiqy-tūiqy ietip jiberip iedi. Qūiryqjalyn şart tüigen at minip, sauyt kiıp, bes qaruyn asynğan Quandyq
pen Süiindiktiñ, Qarakesek pen Begendiktiñ kök süñgisi sol kezde talai
jauynyñ kök jelkesine qadalyp, talai jauynyñ kök süñgisin öz
kökirekterine qadaltyp ta alyp, qara jerdi qapsyra qūlap iedi-au
qairan bozdaqtar!
Tän jarasy jazylar. Jan jarasyn jazar qūdiret joq qoi.
Kürsingen köñiliñniñ qūrsauğa kelmes qyryq bölegin ieskerer de ieşkim
tabylmaityny qiyn.
Alğaşqy alasapyran däl sol Sairamdağy sätten bastalğan iedi-au.
Irgesinen süñgi qadalyp, töbesinde qylyş oinağan Arğynnyñ birazy
Täuke hannyñ Türkistandağy ordasynan da äri asyp, Būharai Şarifke
jöñkile köşkenin qalai ūmytar. İelden ieldiñ airyluynyñ qiyn
bolaryn, bauyr basqan ağaiynnyñ birin-biri qimai, közden jas,
kökirekten zar tökkenin sonda alğaş körmep pe iedim.
Sol Sairam tübinde tulaqtai silkilenip, tarydai şaşylğan

qazaqtyñ būrynğydai daliğan dalasy qalmasa, kün iekeş künniñ özi o
şetimen būl şetine şarşap-şaldyğyp jetetin salqar saharasy tūstūstan talağan jau tabanynda qalyp, közinen bir-bir ūşsa, ärkimge bir
japaqtap, jan saqtar jer izdemegende qaitedi. Būryn qazaqtyñ töbesi
körinse-aq tösegine kiş ietip qūiatyn tapyryq qylyqty, qoñyz tirlikti
körşilerine köz satqan jalynyşty qarastan jaman ne bar deisiñ.
Bürseñdep jetkeninde özim dep özegin suyryp berer me? Älde
ierkeginiñ qolyna ketpen ūstatyp, ystyq künniñ ötkir istigine taqyr
töbesin teskizip, künniñ atysy, keştiñ batysy qybyrlatyp qoiyp,
köriktisine külmeñdei qarap, öziniñ äñgi iesegindei tanauyn jelge tösep,
taltaia kisiner me. Soğystan qaşqan ier men jerinen bosqan ieldiñ küni
qūrysyn da. İer-äruaq, iel-aruana. Biri qadirinen aiyrylsa, biri bozdap
qalğan botasyna da qaiyrylmaidy. Qaiyrylmaiyn demeidi-au.
Qaiyryltpaityn ozbyrlyqqa ne istei alar. Yrğyn qalanyñ ornynda
qyzyl tömpek qalsa, keşegi qūtty qonys ornynda bügin üiilgen qorym
qalsa, qara jūrtyñdy qyzyl qyrğyn jūt jailasa qaitip
qaiyrylarsyñ.
Joq! Beker üreilengen ieken. İerteden-aq qazaqtyñ köşip-qonyp
jüretin Jideli Baisynyna auyp jetken, añsap jetken Arğynnyñ
biraz ruyn, Tör-tuylyn, Qarakesegin Būhara hany Sūbhankül öziniñ
özbek uäziri Rabjabqa myqtap tapsyryp, Ämudiñ joğary jağyndağy
Kafrigan men Suhandariiä arasynan oiyp tūryp, oryn bergizgen iedi.
Jaqsylyq ūmytylar ma. Aşarşylyqta jegen qūiqanyñ dämi ketpes.
Qiynşylyqta sozğan qoldyñ mäni ketpes. İeseñgiregen iel ies jiğan,
iesebin tügendeuge kirisken. Aqköñil añqyldaq qazaqtyñ "özbek öz ağam,
sart sadağam" deitin jan syry sol kezde aitylğan. Aitqyzğan tirligi.
Sol jyldyñ qyrküiegine qarai Äz Täukeden habarşy jetken-di.
İendi Qazybektiñ köz aldyna köp dünie ielestep kele berdi.
Ädettegidei qyrğa şyğyp añ aulap, auylyna şarşap jetip, aq işip,
demaluğa qisaia ketkeni de sol mi, syrttan äldekimniñ dürildegen
dausy iestildi.
– Qazybek! Äu! Üidemisiñ?
– İä. Jaişylyq pa?
– Tez şyq. Kökeñ şaqyryp jatyr.
Ülken üide biraz adam jinalyp qalğan ieken. Işke kirgen Qazybek
üidegilerge aşyq dauyspen sälem berdi. Köbisin jaqsy tanidy. Äkesi
Keldibek ağaş tösekke arqasyn süiei şalqaiyñqyrap, oñ jağyna
qatarlasa qalğan ülkenderge yqylas bildire özi de şeşile söilep,
özgelerdi de beiip bere tyñdap otyrğan iedi, balasyna "tize bük!"
degendei yñğai bildirdi.

Qazybek aldyna kelgen qymyz toly tostağannan, auyz tidi de,
aldyna qoiyp, ülkenderdiñ sözine qūlaq türdi.
Älginde äñgimesi üzilip ketken be, ädettegi sözuar qalpyna qaita
oralğan saqal-şaşy aq şulan, kesek mūryndy, ötkir közdi, batyr
tūlğaly Aidabol bi ağyndai jöneldi.
– Äri iterip, beri tartyp yrğap-jyrğaityn ieşteñesi joq, Keldibek.
Äz Täuke ierekşe jarlyq şyğarsa, onyñ da bir bilgeni bar şyğar.
Alysyp astyğa tüse bergennen, jarysyp alğa ozğannyñ da bir
şükirligi bar. Sony säl ieskersek jäne dūrys bolar. At-soiyldy
qamdanbap pa iedik. Qan bolyp qansyramap pa iedik. Qan siıp
qaşqanymyz qaşyp, qaşa almağanymyz tūtylmap pa iedik.
İeldestirmek ielşiden, qaulastyrmaq jauşydan. İt körgen ieşkidei ieki
közdi iejireite bergende ne tyndyrmaqpyz. Könbeimiz, namysty
tergeimiz dep qarysyp, qasarysyp jürip, aqyry ne boldyq? Arqa tügil
ortadağy Sairam töñireginen de aiyrylyp, jel quğan qanbaqtai
Ämuden bir-aq şyqtyq. Öz törinde iemes, özgeniñ bosağasynda otyryp
kergu-arystannyñ qūiryğynda otyryp basyna qarğu bolmas pa.
Sondyqtan hontaişyğa da qoljaulyq bolmai, köz talastyra baru
kerek, äitpese barudyñ qajeti joq.
Keldibek bas izei tüsti de, dausyn qyrnady. Aidabol bi oñ qabaqty
serpip qap, söz toğanyn biteiqoidy.
– Aieke, onyñ bäri belgili jait qoi. Siz han jarlyğynyñ salmağyn
sezdiñiz be, qūnyn anyqtap, bäsin bağaladyñyz ba. İelşilikke baruqaiyndap baru iemesin menen artyq bilesiz. Hontaişyğa iesiñ ketip,
ieseñgiregen küimen iesiginen syğalap qana baratyndy ieskerdiñiz be.
Syğalatyp qaratyp qana, syiystyryp kirgizbei qoisa qaitemiz.
Synalap kirer iebimiz, sypalap soğar kebimiz bar ma iedi? Piriñ men
ūlyñdy tirsegin tilip, asyğynan ilip qoiyp, aspanğa qarap astamsyp
tūrğan aqşiğan közdi aiağynyñ basynda kenedei qybyrlağan kiriptar
keudeñe iıltip, ieñkeitip äkep, qadalta alar qandai qūdiretimiz qalyp
iedi. İınimiz tüsken büginimizde iyq teñestirer halimiz bar ma iedi.
İendeşe apandai kömeige äldeneni asatyp qana qomağai öñeştiñ qybyn
tabatyndy ūmytpaiyq. Aşqaraq közdi altynmen arbap, kümispen
jaulap külmeñ qaqtyratyn iepsektikti ieskereiik. Aldyna mal tüsse,
qoinyna qyz tüsse, kirgizbes iesik, aşylmas qabaq, şeşilmes tüiin
qalmaitynyn jañğyrtaiyq.
Al soğan... sol aptaityn altyndy, küpteitin kümisti, şybjyndağan
baitaldy, sylañdağan aiaşty tabatyn amaldy qarastyraiyq.
Qañyrağan dorbanyñ tübin qaqqyştaimyz ba, mañyrağan, jamyrağan
töldi tölem qylamyz ba, añyrağan ananyñ ystyq qūşağyn suytyp
tūlymdysynan aiyramyz ba-hanyñnyñ mynau jarlyğy osyndai
auyrtpalyq ta, ülken salmaq ta bop tüsip otyr.

İendi üidegiler jym-jyrt küige köşti.
Qazybek iştei ğana qarsylyq jasap otyr.
"Şabylyp bir qūrdym qūlqynğa tüsip, sabylyp baryp tağy da sol
qūrdymğa barly-joğymyzdy tyqpalai bersek, qylq-qylq jūtyp, yrqyrq kekiretin joñğar jalmauyzdyğynan ölse tiylar ma? Üiirip bir
asadym, qaiyryp ieki asadym, qañğyrtyp äkep, tağy mol qarpydym dep
qūtyrynyp şyğa kelerin sezbegeni me? İgi jaqsy degenderimizdiñ
aumaly-tökpeli
zamannyñ
äuenimen
audarylyp-töñkerilip
jatatyndary qalai? Keşegi örlikten iz qaldyrmai, būlardy ünemi
yldilata beretin qandai qūdiret? Bet-jüzge qaramai, bosağañnyñ
beriktigin qaita nyğait! Şaiqalğan şañyrağyñdy qaitadan
şaryqtat,
keregendi qaitadan kerip jai deitin berekeli auyz osy qiynnan
şynymen tabylmai ma? Tabylmas bolsa, sonau alystan aibat atqan
joñğar jaqtan jel tūrsa qabyqtan syğalap, dauyl tūrsa tasağa
tyğyla qalatyn jermeşeldik küimen qaşanğy qol jalağan küşiktei
sümeñdep jüre beremiz?"
Öz oiynan özi aşynğan Qazybek silkinin qap, ies jiğandai ieñsesin
tiktedi. Būl kezde aqsūr öndi, at qaqty, qap-qara şoqşa saqaldy
Babanazar söilep otyrğan.
Qaida barsañ-Qorqyttyñ köri. Özen bitkeniñdi özine basyp alyp,
orysyñ sudan qaqsa, şyğysynda jalaqtağan joñğar ottan aiyrdy.
Teriskeiinde
qūba
qalmaq
pen
iestek-başqūrt
nuyñdy
jailasa,künegeiinde Hiua men Būharyñ qūmğa aidap, tynysyñdy
jaiğady. Dünieniñ tört būryşynyñ däl büitip jarylğanyn kim
körgen. Ana tūstan şañ būrq ietse, myna tūstan dauyl būrqyraidy.
Oidan qaşsañ, qyrdan tosatyn ünemi bir tausylmaityn qiiämettiñ
qylköpiri. Qoidyñ örisi, jylqynyñ tebininen de būryn tiriniñ zary
men öliniñ kebini qinap tūr ğoi. Jalynğanyñdy tyñdar joñğar,
jyğylğanyñdy tüsiner hontaişy bar ma. Qaldannyñ kökiregine däl
Qazir nan pisip tūr-au. Bir jasağan joryğynda arbalap altyn, qoralap
qoi, qos-qostap jylqy, myñdağan tūtqyn äketse, onyñ aidarynan jel
iespei me ieken, mūrnynan dauyl soqpai ma ieken...
Äi, şaşbaudan qyrqyp, bilekten bosatyp, omyraudan ağytyp älgi
aitqan altyn-kümisti ildäl dalap tabuyn tabarmyz-au. Sonyñdy sol
kekirik atqan Qaldannyñ kirpigine iler me ieken?
Keldibek auyr yñyrandy. İeki betiniñ ūşyna qantaby bilindi. Aşuğa
basarda, ne kökeidegisin aşarda bolatyn būl nyşandy syr minez ūly
Qazybek mūrynnan biletin. İentelei qūlaq türdi.
– Ağaiyn, qazaq desek bärimiz küiemiz. Şapsa da köndik, atsa da

köndik. Alsa da berdik, almasa da berdik. Jer jauda qaldy. Jan tände
qaldy dep tatusyz täubağa ūiyiyq pa sonda. Biriñ joñğarğa nege
baramyz deisiñ. İekinşiñ hontaişyğa nege beremiz deisiñ. Au, sen
barmady ieken dep qūldyqtağy ierindi bosatyp jibere salaiyn dep
otyrğan joñğardy körsetşi mağan. Sen bermedi ieken dep, küñdikte
jürgen qyzyñdy qaitaryp salaiyn dep jürgen oiratty körsetşi
mağan. Han Täuke ielşi jiberse, ieldigimizdi tanysyn, ierkindigimizdi
ieregiste ieşkimge bermes jan-keştiligimizdi bilsin dep jibergeli otyr.
Men bereiik desem, aiazdai kögergen dūşpanyñnyñ jüzi jylyr ma, beti
būrylar ma degen dalbasam ğana. Äri yrğalyp, beri yrğalyp,
qūiryqty bosqa jauyr qyla bermeiik. Sözdi osymen doğaryp,
daiyndyqqa kiriselik.
Aldymen myqtap tapsyrarym: är auyl baratyn adamyn sailasyn.
Adamyna laiyqtap tañdauly attaryn jabdyqtap, qaru-jarağyn sai
qylsyn. Azamat atymen körikti, qaru-jarağymen aibyndy. Joñğarğa
qonaq bop barmaidy, ielşi bop barady. İeldi ierine qarap tanidy. Syisiiäpatty tez jinauğa kirisiñder,-dep osy otyrğan köp rudyñ igi
jaqsylaryna är auyldan jinalatyn mal-müliktiñ mölşerin belgilep,
as işkennen keiin atqa qondyrdy.
Äkesiniñ keñesti tyñdauğa şaqyrğanyn älde basqa da tapsyratyn
jūmysy baryn bilmei otyrğan Qazybekti Keldibek oñaşa alyp
qaldy.
– Män-jaidy sezdiñ ğoi.
– İä, köke!
– Ne tüigeniñ bar?
Keldibek özge balalarynan göri osy Qazybegin tört-bes jyldan
beri köbirek synap, köbirek qasyna alyp, ülkenderge üiirsektetip
jürgen. Qazir de aqsūr döñgelek jüzdiñ döñqabaqtyñ astynan tüiile
qaraityn ülken közderin kirpik qaqpai şanşyltyp otyr.
– Ne tüieiin. Hontaişy qūdai iemes şyğar. Qūldyq ūryp mañdaimen
jer süze beretinimiz qalai? Qūdiret handa iemes, halyqta ğoi, köke.
Keudemizdi bastyra bergenşe, iyq pen iyğymyzdy nege
teñestirmeimiz?
– Qalai? Qaitip? İyğyñnan basyp, keudeñdi iezip ketpep pe iedi?
İeñkeimeseñ, basyñdy şabam dep şabalanyp ketpep pe iedi?
– İeñse kötermesek, ieñkeite bereri haq. Keudeni iezse, jara jazylmas
pa? Qūldyq qamyty moiynğa tüsip pe iedi? İesem dep iegesse, mūñ men şer
arylmas pa? Basymyzdan baq-däulet älde mülde ūşyp pa iedi? Joq,
köke! Onyñ tabynğany quyrşaq qūdai bolsa, bizdiñ täñirimiz

jaratuşy bir Alla! Talpyşğanymyzdy öñir körmes deimisiz.
Tuyrlyqty qazaqtan tündikti oirattyñ qai jeri artyq. Tütini
tütinimdei bop ūşady. Tür-tüsi, tür-tüsimnen aumaidy. Tütin sany da
alaşyñyzdan artyq iemes. Sonda ol nesimen almaq. Nesimen qazaqqa
qara jauyp, basyna qiiämet kün salmaq? Köptigimen be? Joq!
Myqtylyğymen be? Joq! Önerimen, ot qaruymen be? O da ozğan iemes.
Mendegi bar onda bar. Ondağy bar mende de bar. Qapyda qan qaptyrğan
Qaraqşylyğy bolmasa, qairaty basym iemes. Bizdi oñdyrmai jürgen
osaldyğymyz, köke, basymyzdyñ birde birigip, birde bölektenui ğana.
Bölingendi böri jeitinin añğardyq bilem. Täuke han tūtas qazağyn
doptai ğyp üiirip, bas jibin bir tizginge bailasa-oiratqa oirandy biz
salar iedik. Joñğardy jäukemdeitin biz bolar iedik. Osy tüigenim.
Keldibek biraz ünsiz sazarğan küii, ne bas şaiqap qūptamağanyn, ne
iek qağyp keliskenin bildirmesten, ūlyna ieñserile būrylyp, ūzaq
qarap otyrdy da, yrğalyp qaldy.
– Daiyndala ber, Qazybek. Sen de attanasyñ.
– Jaraidy, köke.
– Kökirek kere berse-kerik bolady, ünsiz işke tüie berse-körik
bolady. Osymdy iesker, balam. At-köligiñdi qamdai ber. Ornyñ kütuşi,
qyzmetşilerdiñ töñireginde bolar.
– Maqūl, köke.
Sodan keiin būl auylda da, handyqtyñ qolastyndağy bükil qazaq
auyldarynda da ielşilikke daiyndyq qauyrt bastalyp ketken iedi.
İelşilikke adam irikteudiñ bar qiyndyğyn Täuke han Keldibekke
tapsyrğan. Oğan da ülken sebep bar. Sairamdağy oiranda qolğa tüsip
tūtqynda ketken qazaqtyñ deni-Arğyn, onyñ işinde bes Meiram
bolğandyqtan, "kiız kimdiki bolsa, bilek sonyki" degenge saidy ma,
özgeni onşa aralastyrtpady.
Osydan keiin-aq aqsaqal-qarasaqaldyñ auyl üstin aq taqyr qyp,
köpir kep moşap-aq alğany.
– Äu, Keldeke! Tuğan bauyrym ketti ğoi şyryldap!
Qūraqtağy dausy öli künge qūlağymda tūr ğoi,-dep biri dau aitady.
– İelirmelerdi ierkinsite bermeñiz, Keldeke. İerimbetten ötken ier bar
ma iedi. Bükil ot basy, bala-şağasymen şūbyrtyp aidap äketti ğoi sol
qairan sabazdy! Artynan özim izdep barmasam, özgeniñ oğan qaidan
qimasy qyşi qūiar,-dep öñmendegen tağy biri älden-aq bitpes daudyñ
şetin qyltitady.

Äke qasyñda köbirek bolatyn Qazybek iştei äri küledi, äri küiinedi.
"Äi, qazağym-ai! Bereke dese būldanyp, äreke dese tūldanyp,
qaşanğy būida üze berersiñ. Jybyr-jybyr qimyldar, dabyr-dübir
aiqailar, abyr-sabyr jügirister tek bizde bar-au. Qanğa siñgen ädet pe,
qol bailap alqymnan alar äbigerlik pe-tiylar küni bar ma ieken?
"Arqar" ūrandy töremizdiñ de, "Alaş" ūrandy qaramyzdyñ da
köksegeni köp tilegi iemes, iet tilegi. Jai kezde şetinen keremet.
Aitqany kelip, atqany tiıp tūrğandai qūlaştap-qūlaştap
kökirekterin soqqanda, tūp-tura kün kürkiretedi-au. Der kezde sol
keude soğyp, tos qaqqyştardyñ körpeniñ astyna kömilip, qatynynyñ
tasasynda tyğylyp qalatyndaryn qaitersiñ. Jelauyzdardyñ qūdaiy
bergen zaman bop barady-au. Qaraşy, birinen soñ biri suyrylğanda,
tospasyn būzyp jarğan toğan suyndai lekildeidi-au. Bauyry üzilip,
jüregi ieljirep, küiikten küiip bara jatqany qaisysy. Anau ieltiri
tymaqtyñ sol sor arqalap ketken bauyryna qūdaidyñ qūtty küni
baqan ala ūmtylyp, basynan qūs ūşyrmauşy iedi, aiaq astynan izdei
qalğanyna tañym bar. Inisin tağy da kün qūrğatpai qūryqtap otyru
üşin qūtqaryp aluğa barmaqşy ma? Ol qaida. Mynau ölermendik"Özgelerden meniñ nem kem? Börkin dağaradai ietip hontaişy aldynda
daliyp otyratyn pälenbaidan nege qaluym kerek. Ol nemeñnen meniñ
abyroiym kem be, soñyma iertkenim az ba? Joq, odan meniñ şañym qoiu.
Al anau tügenbaidy dürildetetindei-aq ol şirkiniñ bäibişeden tuyp
pen. Joq, ruy-ūrqy belgisiz nağyz şata sol. Bäibişeden tuğan-myna
men! Ağaiyn-jūrt aldynda menen öter bedeldini osy öñirdi bes
ainalyp tauyp körşi, tauyp berseñ, tilimdi tistep, qūldyğynda ğana
öteiin. Qaidan tabarsyñ. İendeşe kerildesip keris-teriske baspai,
jyğylar jöniñe bağyp, jolymdy ber de, jolyma tezdetip sal"-deu
ğana. Ölermendikten ne paida. Jelpinip baruyn barsyn. Au,
hontaişynyñ aldynda jerine jetkize aityp, jelkelep tüsindire
alsa, qūba–qūp. Äşeiindegi äldekimnen iestigen bosteki äñgimesin
äsirelep ösirip, qūbylta hikaialaityn lepirmesiniñ hontaişyğa qajeti
qanşa. Joñğarda ketken ieseni ieselep qaitarar qara nardai kesektik
pen irge aldyrmas iriliktiñ qasietin sezbeitinderi qalai. Jalynu iemes
jarğasu, yldilau iemes yrğasu kerektigin ieskermese, ielşi bop qatarğa
ilinip, qara köbeitudiñ qadiri qaşaryn tüsinbei me".
Sarşa tamyzda ielşiliktiñ Ūrğağa attanatyn kezi de jetti. Är
auyldan, är rudan ilespek qyryq adamdy bastau-Qarakesek Bertiske
jükteldi. Bertis Keldibektiñ ağasy. Bes Meiramnyñ özgelerden keudesi
joğary, iyğy biıktigin dabyraita beretin ädetimen qalyñ Qarakesek
Bertisti Taşkendi bilegende özderinşe aq kiızge köterip, han sailap,
äz-äulie tūtyp alğan. Bertistiñ auyzdyğymen qūs tistegen jüiriktigi
bolmasa da, ieldi auzyna qaratatyn şeşendigi bolmasa da,
qarauyndağylarğa syrttan ieşkimdi tigizbeitin, işten ieşteñeni
şetinetpeitin qarauyldyğy jetip artylatyn. Onyñ üstine
tyñdauşysyn üiirip äketetin dombyraşylyğy, küişiligi ğajap

bolatyn.
"Jūrttan şyqqan jūrymdai qylmai, jūtynyp tūrğan ielşilik
daiynda" degen Täuke hannyñ tapsyrmasyn janyn salyp
jaiğastyrğan Keldibek qyzyl parlarğa qaly kilem jabylğan ūzyn
tizbek keruenge köñili tola qarap ūzatyp saldy.
2
Sol jürgennen jürip otyryp birneşe kün degende aldarynan jarq
iete qalğan Ileni körgende, jol soqty bolğan jigitterdiñ keudelerine
jan bitip, közderine şoq jügirip iedi.
Äsirese Qazybek anau ainadai jarqyrap jatqan özenniñ iıninde
otyrğan han auylynyñ töbesi köringende äldeneni yrym ietkendei
jüreginiñ qabyna tüsip, jiı ūrğyştap ketkenin sezindi.
"Äi, tegin iemes! Ne jaudy alarmyn, ne dauda alarmyn" deitin batyr
da, bi de iemespin. Meniñ alağyzğanym ne sonşama. Älde anau Bertis
äkemniñ sonşama künnen beri sol qabağyna ilinip, tezek terip, ot
jağyp, su tasyğan küiimnen zapylanam ba? Oğan nesine renjimin.
Qolğanat bolsyn dep qolbala ğyp jūmsağan öz äkem ğoi. Han
jaqtyrmasa, balalyğymdy baiqağan şyğar. Han qyjyrtsa,
şalalyğymdy ieskertkeni bolar. Aqyry mine kelip jettik qoi.
İetikşiniñ şegesindei aitarymyzdy iş qadap aityp, dūrystap qaita
alsaq, tuğan-tuystardy qaitara alsaq, abyroimen ielge oralar iedik-au.
Äi, būlar bizdi nege qarsy almaidy? Hontaişysy şyqpasa da taişy,
nūiandary qūryp qalyp pa? İeldiñ ielge, hannyñ hanğa sälemin äkelgen
börki dağaradai, aty dyrdai ielşilikpiz ğoi. Qazaqtyñ qaharyna minse
tasty ieriterin, taudy būzaryn biludei-aq biletin, jony men jotasyna
sol qazaqtyñ kök aiyl qaiys qamşysy men kökala sauyr süñgisi tigen
qyrşañqy joñğar iemes pe? Tabysqaly kelsek, şabysqaly keldi dei
me, būğyp qalğany qalai? Älde menmensigen qu kökirektiñ tekirek
qağuy ma? Onysynan ne tüsedi. Auylğa kelgen beisauat qonaqty da
kütip alu iejelgi tūz ädeti. Ädetinen jañylsa, hontaişynyñ qadiri
qaşady da. Qaşsyn, mysymmen basarmyn onda.
O-o! Äne, şañ būrq ietti. Silekeilene itşūbyrdy! Beri saldy.
Köbeidi. Qoiulandy. İe, bäse! Osylai boluy kerek qoi. Atadan tuğan
ūldyñ bärin kül köre bermes. Körsetpespiz-aq!" Qazybek anau tömennen
beri qūiyndata jaqyndap qalğan attylar tobyna ülken közderin keñ
aşa qadalyp qapty.
"Qarasy biraz. Ärine, Qaldan Başyqtyñ da cay siyrdyñ japasy
iemes. Şamadan aspaidy da, kemimeidi de ol. Montanysynğandai keşe
ğana özi şauyp ketken qazaq hanynyñ ielşisiniñ aldyna myñdy
şyğarmaidy ol. Mensinbegendei Täukeniñ oñ qoly, oraq auyzdysy bop
kele jatqan ielşiniñ aldynan seldiretip on şaqty-aq adamdy qarsy

aluğa jöne jibermes. Äi, Bertis kökemniñ keide orynsyz kekireie
qalatyny da, keide keleñsiz yldilai qalatyny da bar–au. Halyqtyñ
atynan söileitin bolğan soñ, hannyñ özi bop kelgen soñ arqañdy
artyñdağy alaşyña tirep, aldyñdy alasartpai asqaqtata alaqşyña
berip, ieñseñdi tüsirmei, qaiystyrsa qaiyspai, ise synbai, ilese
könbei qaisar ta-bandylyqqa basu kerek–au. Soğan kökemniñ
tabanynyñ büdiri şydasa..."
Tüidektele qūiğytqan qarsy aluşy top būlarğa oq boiy qalğanda
at basyn tejep, iekilenip auyzdyq tistegen külikterin bülkil jeliske
salyp aldy. İeñ aldynda oqşaulanyp omyraulağan aqbozyn
qyryndata bilete basqyzyp kele jatqan adamnyñ sän-saltanaty
özgeşe.
İelşiler kerueniniñ aldy iırile toqtap qap iedi, köz ūşynda
şūbatylğan soñy birtindep süliktiñ jiyrylğan denesindei
jinaqtala bastady. Bertis hannyñ tu syrtyna toptasqan igi
jaqsylardyñ aldyna süzile, kün sala qarauy köbeiip ketken iedi, ile
ierinderine kübir jügirdi.
– Äi, anau adam kelisken saltanatyna qarağanda Qaldannyñ
hanzadasy bolar.
– Ou, sonyñ ūlynyñ aty kim iedi?
– Ony qaitesiz? Qyzyñyzdy bergiñiz bar ma?
– Täit! Täitiktenbe.
– İendi öziñiz ğoi hontaişynyñ qaidağy bir qara şeke ūlyn
tügendei bastağan.
– İei, anau Syban-Rabtan!
– İä-iä! Däl sol!
– Senge hontaişynyñ qan uystap tuyp, qazaqtyñ qanyn keselep
ūrttaityn Sybany ma?
– Sol! Men ony tanimyn ğoi.
Bertis artyna ieñserile būrylyp şūğyl būiyrdy:
– Jä! Jamyramañdar!
Arqan boiy jer qalğanda joñğarlar attarynyñ basyn tejei
aiandatyp kelip, iesik pen tördei jerde kölikterinen tüsti. Art jaqtan
jetken nökerleri ieñ aldyndağy Syban-Rabtannyñ, odan keiingi on
şaqty adamnyñ attaryn jetektep alyp ketti.

Bertis han mauyty şalbardyñ qiyğynan sauyr ietikti jarq ietkizip
ilgeri attady. "Qap!-dedi iştei
Qazybek.-Sel tosqanda ğoi. Jä! Qūldyrañdai beruimizdiñ basy osy
ma ieken?"
Bertis han jaqyndağan kezde ğana basyn şalqaq ūstağan SybanRabtan bir attap qana iltipat tanytyp, ūsynğan qolğa alaqanyn äreñ
tosty.
"Kerdeñin! Kerdeñ bolmai qaitsin. Şapqan ol, şabylğan biz!"
Bertistiñ ädettegi sampyldap şyğatyn dausy da, nege iekenin kim
bilsin, ä dep bastağanda, qūmyğyp iestildi.
– Bükil mūnğūl häm joñğar dalasynyñ ūlyq hany, zor märtebeli
hontaişysy qasietti Qaldan Başyqtyğa, sondai-aq qasietti
Qaldannyñ qūzyryndağy külli oirat jūrty, mūqym mūnğūl tanaby,
tūtas oiğyr äuleti, kök aspandy kök süñgisimen tirep alğan şerikteri
men hanzada Syban–Rabtandai ataqty taişylary, qadirmendi nūian,
jaisañdaryna zor sau-salamattyq tilep, bükil küngei dalanyñ sansyz
qazağy men qyrğyz, özbeginiñ ūlyq ämirşisi qūdiretti Täuke hannyñ
joñğardyñ ūly hontaişysy Qaldan Başyqtyğa, mūqym oirat
ūlysyna degen ğizzatu sälemin qabyl alyñyzdar!
Bertistiñ Syban-Rabtanğa bağyştalğan jüzi söz soñynda hanzada
taişynyñ tu syrtynda tūrğan tektiler men myqtylarğa qarai
būrylyp, şüñirek közder älgilerdi bir–bir janamalai sipap ötti.
– Şükirşilik! Qoğadai köp şürşittiñ kök täñirisin qaltyrat Qan,
ormandai mol orystyñ ordasyn üreimen aştyrğan qaharly häm
qasietti hanymyz Qaldan Başyqty da, qaharly hontaişymyzdyñ
qabağynan kün, aidarynan ai körgen sary telpekti külli oiratmūnğūl ūlystary da qos düniemizdiñ äuliesi Dzon-Kabanyñ arqasynda
sauşylyqta aman-iesen jürip jatyr. Bahadür Jäñgir hannyñ ūlany
qazaqtyñ jas hany Täukeniñ, keşegi at tuiağynyñ dübirimen jarty
dünieniñ qūlağyn tūndyryp jiberetin qazaq halqynyñ, bügingi sol
dübirdi ūmyta bastağan aiankeş alaştyñ qūrmetti ielşisi, Şanşar ūly
Bertis myrza, tört tümen oirattyñ ieline kelgen qadamyñyz qūtty
bolsyn!-dep Syban-Rabtan qazaqşanyñ maiyn tamyza söilep qarsy
aludyñ, qūrmet tanytudyñ kädimgidei räsimin tanytty.
– Aitqanyñyz kelsin,-iıle bergen basyn, äldene oiyna tüsip ketti
me, Bertis han köterip ala qoidy. Sony qazaqtar da, oirattar de seze
qapty. Bir-birine qabaq astynan oqtalğan jüirik qarastar şanşyla
şarpysyp qap, aiqasqan kirpikterdiñ, būrylğan jüzderdiñ tasasyna
kömildi.

– Kün ystyq, jol alys, köñil küpti. Jolsoqty bolğan şyğarsyzdar?
– İä! Ärine ğoi, hanzada! Alys jol ilgeri asyqtyryp sergite me,
küdigimen şoşytyp şarşata ma, bäriniñ töreşisi-uaqyt körsetedi ğoi.
Bertistiñ oñ jağynda söl keiindeu tūrğan tompaq köz, keñ mañdai,
bürkit qabaq qazaqtyñ iles jauabyn iestigende, hanzada qadala qarady.
Kirjiñ iete qalğan qabağy biraq tez aşyldy.
– Älbette uaqyttyñ ūtatyny da, ūtqyzatyny da bolady...-älgi
Taikeltir bidi tanymasa kerek, qalai, kim dep ataryn bilmedi me, säl
kidirdi.-Solai, qūrmettim. Men qasietti hanymyzdyñ sizderge arnap
tikkizgen auylyna özim bastap aparam. Keruendegi qyzmetşi,
nökerleriñiz asyqpai kele jatar. Anau bizdiñ jigitterge myqtap
tapsyrğam. Solar sizder qaşan ketkenderiñizşe basy-qastaryñyzda
jürip, öri kütuşileriñiz, äri iel işiniñ teli-tentekterinen
qorğauşylaryñyz da bolady,-dep köldeneñ töbege şyğyp qatarlasa
qalğan nökerlerin qol būlğap körsetti.
Älgi
sauyt-saimandary
kün
közinde
jarqyrap,
säule
şağylystyrğan sūsty nöker tura bir jüzdik. Sony lez şolyp ötken
Qazybek: "İapyrai, mynalar kütuşileriñ dep jendetterimizdi qosyp
bergennen sau ma? Osydan bylai aiaq basqanymyzdy añdidy da
otyrady-au. Bizdiñ bir adamğa ieki nökerden bölgenine qarağanda,
hontaişy ne qūrmetimizdi asyrmaq, ne küzetimizdi küşeitpek. Qalai
deseñ de būlardiki mysymyzdy basa berudiñ jarğysy ğoi. "Küştiniñ
köti diırmen tartadyny" älden-aq ūğyndyryp, älden-aq yqtyryp ala
qūiaiyn dep oilasa, hontaişynyñ da şolaq qaiyryp, şoltañ iete
qalatyn öresiniñ qysqalyğy bolğany ma. Qoi, ondai öreskeldikke bara
bermes. Atam zamannan bergi ädetpen ielşige iejireie qarasa da, ientigin
basa almaityn handar men patşalar ürdisinen būlar da jañyla
qoimas".
Syban hanzada bastağan alğaşqy ūlyq topqa atyna minip ap, ilese
bergen Qazybekti Bertis qamşymen jasqap, qalt toqtatty. Älgindegi
Syban–Rabtanğa söilegendegi qūmyqqan ün iemes ädettegi sampyldaq
dausy da qatqyl şyqty.
– Ornyñdy bil, bala! Äkireñdei berme!-Säl bögelip baryp,-Malmülikke baiqas bol!-dedi. Onysy "ūryssam da özimsinip ūrysam. Biraq
özgeden öziñdi ierekşelep tūrmyn. Sağan ğana senetinimdi tüsin!"
degenin jäne bildirgeni tärizdendi. Qazybek at üstinen basyn izep,
kelisken tür baiqatty da ün-tünsiz qala berdi.
Mol suly Ileniñ sonadaidan orağytyp baryp keñ qoltyq jasağan
ülken iınine bir auyl ğyp birneşe aq şañqan üidi tigip tastapty. Bir
ğajaby-älgi arşylğan jūmyrtqadai aq üzikti, altyn tuyrlyqty aq
üiler şetinen döñgelek qypşaq iındi, şañyrağy şombal qazaqy

üiler iedi. üi-üidiñ arasynda, köleñke, saialarda qybyrlağan adam.
Anau ärqaisysy bir-bir baibatşadai sylana kiıngen, iertūrmandaryna şeiin altynmen aptap, kümispen küptep, at äbzelin
tegis qarala kavkazdatqan qazaq ielşilerine äri tañyrqai, äri qyzyğa
qadala qarap qalypty. Ortadağy segiz qanat aq ordağa Bertis handy
ieki-üş adamymen Sybannyñ özi bastap kirgizip, törge ozdyrdy. Aiaq
astynda da ūiysqan kögaldai qyzyldy, jasyldy kilem. Qalyñ böstek,
qūs jastyq. Sol qazaqy üi. Qazaqy būiym. Äne, bosağadan säl solğa
taman iındegen qara saba. Qara sabany körgende qazaqtardyñ tamağy
qañsyp, yndyndary keuip sala berdi. Sony kördi me, sezdi me, sergek
taişy nökeriniñ birine iek qağyp iedi. Anau lypyl qağyp şyğa jöneldi
de, qanşyrdai qatqan qara jigitti iertip kirdi. Qara jigit qara sabany
pispektedi-ai kep! Üidiñ işin tañdai qaqtyryp tamsandyryp, qairan
qymyzdyñ mūryn jarar qyşqyl iısi jailady-ai kep!
Tağy da qazaqy tory ala tostağandar Bertistiñ, Bertistiñ oñ
jağyndağy Süiindik Qūl boldy biı –manağy tompaq köz bürkit qabaq
Taikeltirdiñ, hannyñ ol jağyndağy Kernei biı Daudyñ qoldaryna tie
(kirdi. Dämin tatyp ülgergenşe, tobylğymen ystağandai qymyzdyñ
kömeilerinen qalai syrğanap ketkenin de bilmei qaldy.
– Tağy işiñizder! Tağy alyñyzdar!
– Rahmet!
– Alla riza bolsyn!
– Onda as piskenşe demala tūryñyzdar. Kütimiñizdi mynau Jyrğal
nūian bastağan jigitter atqarady. Bäri qazaqşağa ağyp tūr. Qysylmaiqymtyrylmai jaiğasa beriñizder-dep Syban-Rabtan şyğyp ketti.
***
Qazybek hontaişyğa tartu-taralğyğa dep arnap aidap äkelgen
jylqylardy älginde tağy bir tügendep şyğyp, jylqyşy jigitterine
myqtap tapsyryp qatqanda qastaryna qosylğan joñğar şerikteriniñ
biri Qarqyldap külgen. Sodan soñ ieki jaqqa kezek jügirip, bir orynda
baiyz tauyp tūrmaityn közderin öreñ toqtatyp, būğan qadalğan.
– Qazaqtyñ üii sūlu, aty sūlu, qyzy sūlu. Oğan talaspaimyz. Jaqsy
üi kerek bolsa, qazaqqa baramyz da alamyz. Äri ūşqyr äri jüirik at
qajet bolsa, tağy baramyz da taqymğa basamyz. Al hatun... ä, qatynnyñ
jöni bölek qoi şirkin!.. Qara köz, imek qas... sonsoñ Qalai iedi, ne deuşi
iender... Ä-ä, aq būtağy bülkildegen aq tamaq, solqyldaq bel, qolañ şaş
qazaqta tuady, oiratqa būiyrady,-dep tağy da qarq-qarq küldi.-Äu,
jigitim, tyñdaşy! Basymda qazaqy üi, taqymda qazaqy ier, astymda
qazaq kelinşegim, tipti balalarymnyñ tili de ö degende qazaqşa
şyğady. Ou, sonda men de qazaqqa ainalyp ketpedim be. Sen biz

tūrğanda mynau qylqūiryğyñnyñ bir qyly joğalar dep qam jeme.
Tek, tūlparlaryñdy mūnan da göri köbirek aidap kelgenderinde tipti
qatyp keter iedi!
Ündemei kete beruge namysy keldi me, älde kömeiine tyğylğan
äldebir sözder kömeiin bülkildete bastady ma, atynyñ basyn şirene
tejegen Qazybek şaraly közderin şoq tüskendei jandyryp, älgi
iezuin jimai tūrğan oiratqa öñmendete qadaldy.
– Äu, jezdeke! Alysqa onşa barmaisyñdar-au, kepke onşa
ūzamaisyñdar-au dep köñilimniñ azdap būzylyp tūrğanyn körmeimisiñ.
İer jigitke bir iemes qatarynan üş qauip birden tönse, sytyla almai qan
qūsar, qūtyla almai kör qūşar. Qazaqy şañyraq qūlamas pa, qūlasa
janyñdy jarğa tyqpas pa. Astyñdağy ker atyñ bir küni orğa jyqpas
pa, qoinyñdağy qatynyñ keudeñe qanjar sūqpas pa.
İezudegi iesalañ külkisin jiyp ala qoiyp, tilin tisterin de,
qylyşyna jarmasaryn da bilmegen şerik qypylyqtap qalğanda, ierin
astynan kekesin külkisin aqyryn ğana bülk ietkizdi de, Qazybek atyn
tebinip qap jürip ketti.
"Äi, aittym bilem. Qairan şeşendik! Kereksiñ-au sen mağan. Şirkin,
şeşen bolsam ğoi! "Til tas jarar, tas jarmasa, bas jarar" degen
babalar qandai aqyldy. Kepirip söilep, kökiregimdi basam dep iedi,
kömeiine qūm qūiğandai boldym-au. Äi, quia aldym ba şynymen?
Ündei almai qaldy ğoi. Qoly qynğa jügire berip toqtamady ma...
Şirkin anau Taikeltir ağadai topqa tüsip, top jaryp öterdei bolsam
ğoi. Tüidek-tüidek tögetin, jüitkip-jüitkip alatyn, jez kömei, men,
qyzyl til, senderden ötkir, senderden myqty, senderden asyl ne bar?!
Anau hontaişynyñ aldynda arqandy ielge, tabandy mynau qoldy
bolğan alaştyñ iejelgi atajūrty-qasietti qara jerge tirep qoiyp,
qazaqtyñ qūdiretin tanytyp, qadirin asyryp, hontaişynyñ qūtyn
qaşyryp lekildetip bir ketsem... Äi, sonda ne der iedim? Ne aitar iedim?
Qalai şüiilip tüsip, qaitip üiirip, iırip äketer iedim?.."
Osyndai oimen kele jatyp soiys qoiyn bağyp jürgen jigitterinen
ötip kete bergenin baiqamai qalypty. Oqys dauys oiyn da, boiyn da
dir ietkizdi.
– Qazybek? Äi, toqta!
Qazybek tizginin tartty. Älgini iendi tanydy. Quandyqtyñ Alsai
Barqy batyry.
– Ay, Bäke! Siz iekensiz ğoi! Jaişylyq pa?
– Qaidağy!.. Mynau sabaularyn şoşañdatqan şerikmerikterdiñ

yzasyn kördiñ be. "Qoidy olai jaima, bylai qaiyr. Özenge bettetpe,
özekke jap!" dep äbden zyğyrymdy qainatqany!-dep batyr küiip-pisip
tūr.
– Böke, qoişylardyñ arasynda siz neğyp jürsiz? Ülkendermen nege
ketpediñiz?-dep Qazybek tañdanyp qaldy.
– Şyrağym-au, tört aiaqty malğa senim bar ma. Onyñ üstine anau
Syban neme mynau naizalary şoşañdağan jandaişaptaryn qosyp
jibergen soñ... şoşynbai qaitersiñ. Myna qoilardyñ bizdiñ Alsaidan
jinalğanyn bilesiñ ğoi. Bilseñ, qoqañdağan nemeler közimiz tasa
bolysymen qasqyrşa talap jürmesin degen belgili saqtyq qoi meniki.
– Oi, Bäke-ai! Naizasyn şoşañdatqandar maldyma, jandy ala ma,
bir qūdaiğa aian. İendi bizge bū jaqta aiqai-şudan göri arbasu ğana
köbirek qajet. Äriden yrğap, beriden qozğap, tüpten qoparmasaq,
qoiyñyzben qosa özimiz birge qosaqtalyp ketermiz.
"Äi ne deisiñdi" añyrğan jüzben, keñ aşylğan közben aitqan Barqy
batyr atyn ilgeri lyqsytqan Qazybekke ünsiz ilesti.
"Osy jas jigittiñ özgelerden göri oiy sergek. Sözi ötimdi. Äkesiniñ
tälim-tärbiesi siñbes pe. Önegesi jūqpas pa. Onyñ üstine şetinen söz
quğan, mysqyldy ierttep mingen Şanşardyñ önerpaz tūqymy bolsa
qaidan osal bolsyn. Qūdauände, bizdiñ hannyñ osy inisine sonşa nege
şüiile beretinine tüsinbei-aq qoidym. Qolbala iemes, tura qūl baladai
jūmsaidy. Osy saparğa şyqqannan beri Qazybek ūlannyñ qai kezde
ūiyqtap, qai kezde tynyğatynyn bir körmeppin. Soğan qaramastan
qabağyna keiis-kirbiñ juytpaidy-au sabazyñ. Äi, bolaiyn dep tūr–au.
Bol! Bolğanyñ kerek, örenim! Biz siiäqty auyl arasynan aspaityn
mojantompailyq sağan jetpesin. Köziñde ot bar. Keudeñde jalyn bar.
Jasağan, jas tileuin jat körme. Jatyrqamai, jauap qyl!"
– Äu, Qazybek! Sen älginde qoimen birge qosaqtalyp ketuimiz mümkin
degendi qalai aittyñ?-dep Barqy batyr ūlanmen tize qağysa janasty.
– Ä,ä, Bäke! Ol bir tolqyğan oidyñ köleñkesi ğoi. Qoryqpañyz.
İelşiniñ mañdaiyna jel, qoñyna qol timeitinin bilmeuşi me iediñiz,dep jymiğan Qazybektiñ jüzine barlai qarağan Barqy bas şaiqady.
– Äi, bala! Tereñsiñ-au! Tifä-tifä, tilim tasqa. Degenmen de köt
qopañdamaityndai bekemdikti aita alsañ, sendire alsañ ağañdy,
aşsañşy onda işiñdi!
– Tabysqan dosyñ iemes, şabysqan iejelgi qasyñ ğoi būlar. İelşi bop
keldik degen iemeskimiz bolmasa, kömeskimiz köp qoi äli. Hontaişynyñ
da, köp oiratyñnyñ da mūrty mailanyp, kekirigi azyp, meimanasy

tasyp otyrğan kezeñde kelgenimiz ğana qinaidy-au. Jer men köktiñ
arasyn şañğa bölep, künniñ közin aptalap jauyp aldyna sap aidap
äketken qazaqtyñ maly qanşama-köziniñ ietin ösirmes deimisiz. Qūl ğyp
qorlatyp, küñ ğyp zarlatyp bailap äketken qazaqtyñ jany qanşamakeudesine nan pisirtpeidi deimisiz. Opyryp alyp, jerimizdi
jambastasa, qalamyzdy qoparyp alyp, bailyğymyzdy tasysakökiregine jelik, keudesine bülik kirmedi deimisiz. Keşegi terezesi teñ,
keregesi keñ ieldiñ aduyn ielşisi dep qarar ma, älde şabylğan ieldiñ
şañyna kömilip tentirep jetken äupirim ölmeşisi dep qarar ma-köñildi
küpti qylar jait osy, Baraq ağa,-dep Qazybek demin yqylyqtata
şyğaryp, keudeniñ kürsinisin jūtqyzyp jiberdi.
Barqy myna ielşilik saparynyñ bel syndyrar taudai salmağy
baryn iendi-iendi seze bastağanda, köñildegi küdigi odan saiyn
qoiulandy.
– Ne amal bar?
– Amal deimisiz?.. Sol amal köp te, joq ta ğoi. Bertis kökeme
oiyssam, amal tappaspyz dep qinaluym küşeiedi. Taikeltir jäkem
qiiälap bağar-aq, qisynyn keltire qūiaryna kümändimin-au! –dep
kişkene töbeşikke şyğa berdi de, qazaq ielşilerine arnap tigilgen
aqşañqan üilerdiñ üstinen tüskenin baiqady. Būrylyp serigine
qarady. Batyrdyñ betinen qany qaşyp, tüsi sūrlanyp ketipti. Köz
janary da birtürli külgin tarta qalypty.
– Ou, batyr ağa-au! Jūmbaqsyz tañ atyp, şyrğalañsyz kün batqanyn
körip pe iediñiz dalañyzdan! Ol körmei jürgen qūqaiymyz ba iedi.
Jūmbaqty şeşpesek, östip qalqaiyp jürer me iedik. Şyrğalandy
jeñbesek, qaharly hontaişynyñ zärin syndyryp, kärin qaitarğaly
osynda keler me iedik. ou, qasymda sizdei jaubasar tūrğanda keudem
körik top gürildemes pe, auzymnan jalyn atylmas pa,-saq-saq külip,
tömenge qarai köligin jeldirte jöneldi.
Tebinip qap Qazybekke qosyla bergen Barqynyñ işine qan jügirdi.
Keudesine ümit iendi.
"İe, bäse! Nesine üreilenemiz. Mynau jas, äi, tegin iemes. Aitpap pa iem.
Özge özgendi bilmeimin, däl osy qoly siltep tüser semser, qiyp tüser
qylyş, kesip tüser qanjar osy Qazybek bolar. Bolar-au! Tüiilui
qatty. Şüiilip tüsip, ilip-aq äketer. Äkete alar! Anauertis hannyñ osy
örendi iyqtai beretini-aq jaman bette. Ağaiynnyñ alasynan öter
jaulyq joq. Işine qatqan qyrnasy qalai jibitiler. JibimeseQazybekti mülde jolatpaidy. Onda, Barqy, jolatudyñ jolyntap.
Jaubasarym dedi ğoi seni älginde anau barşyn jas. Seniminen şyq
myqtap".

İekeuiniñ aldynan ieki oirat jigiti şyğyp, atarynyñ şylbyrynan
ūstap, iekeuin de qoltyqtap tüsirdi.
Qoşemet körsetip, üige kirulerin ötindi.
Barqyğa oirattardyñ qūrmetteui ūnap qaldy.
– Raqmet! Kiremiz ğoi, kiremiz. Özderiñiz de sau-salamatta bola
beriñizder.
3
İeki kün ötip üşinşi künniñ de tañy atty. Ileniñ aqqan suynyñ
syldyry, toğaiynyñ tañğy samalmen iesken sybdyry, aidynğa qonğan
üirek-qazdyñ qanatynyñ suyn qazaq bitkenniñ tuğan jerge degen
sağynyşyn ūiatyp, qyzğanyşyn küşeitip jibergen.
Äsirese Alban Syrymbet batyr mynau ata-babasynyñ qūt qonys,
jaz jailauyna közi jasaurai, kökiregi qarsy airyla qadalyp qalady.
Sol säti: "ata-babamnan bastap ūl-ūrpağymnyñ kindik qany tamğan
Qasietti atajūrt! Qadiriñ qanymda qalar, qasietiñ janymda jürer.
Topyrağyñnan jaralğanym ras bolsa, tas būlağyñnan när alğanym haq
bolsa, ieñirep ketken ūlyñ omyraulap jeter äli. Sonau bir
alatopalanda atadan ūl, anadan qyz aiyrylğanda, pyşyrağan iel
tuğan jerin ieriksiz jetimsiretip ketpep pe iedi. İer kiesinen de jer
kiesiniñ keremettigin jan jüregim qan jylap ūğynyp tūrğanymdy
sezemisiñ,atameken qara orman! Jat qolynan, jau qoñynan azat
ietpesem, uai qasietiñnen ainalaiyn, tuğan jer-kindik qanymnyñ
anasy, tūqym-teberimmen, äulet-zäuzatymmen jer betine iendi
kelmestei mülde qūryp keteiin! Arym-ielimde qalyp, qanym öziñe
tamsyn!" deitindei qybyr ietkizbei töñirekke telmirtip qoiypty.
Al töñirek bolsa jasylyn äli de joğaltpai, jasanğan qyzdai
jainap, alqyzyl qyzğaldağy kömkergen kögaldy kögin köbeitip, aspan
men jerdiñ jigin bildirmei tūtastyryp jibergen. Taqyr töbe joq,
ükili töbe köp. Sol töbelerden bastalyp tau ietektegen tal terekter,
özen boilağan şilik taldar būryn bolmağan bir jaidarylyqtyñ
aiğağyndai tabiğattyñ jastyq däureniniñ aişyğynda qūlpyryp-aq
tūr. Töbeden ösip, tau qoinauyna lyqsyğan kögildir sağymy da ötken
künderdiñ köñilden öşpes tañsyq suretterin qaita tiriltkendei
tynymsyz dirildeidi.
Qazybek Syrymbet batyrdyñ däl sol halin, ant pen sert bergendei
küiin andap qaldy ma, tamağyn qyrnady.
– Nağyz jer jannaty-au, ağa! Tauyn qarañyzşy tym täkappar iemes
pe. Töbesine qarasañyz, taqiiäñyz töbeñizden ieriksiz domalaidy. Özenin
qarañyzşy tas ağyzar, nar qūlatar iekpini bar. Baltyr sipar sypaiy

biiäzylyğy da bar. Örligi de mol, keñdigi de mol. Doldansa-jauyna
kater. Sağynsa, joğalğan ūlyna qatal. Ana deuge de, pana deuge de
siiädy–au. Dalasyn qarañyzşy! Sonau kökjiekten qūiğyta şauyp kep,
özenine bas qoiyp şölin basyp, tauyna arqasyn süiep, kösile sūlai
ketken. İelge qonys, malğa örispin deitin myrzalyğynda bügin yrzalyq
az–au. Azamatyn izdei me, alaşyn añsai ma, jer tübinen äldebir
yñyrsyğan ün kelerdei-au. Dala tynysynan jürek solqyldatar, qan
qyzdyrar ystyq lep, ystyq dem jeterdei-au,–dep Qazybek säl
bögeldi de, serigine jalyndai būryldy.
– Dalamyzdyñ jelimen jarysyp tuiaq dübirleter, özenimizdiñ
balyğymen oinap möldirine şomylar, tauymyzdyñ tağysyn
qūryqtap, şyñyna şyğar künder de jeter! Jetedi, Säke! Kindik jūrt,
ata qonysyñyzğa ieldei köşip oralarsyz äli-aq, batyr ağa!
Syrymbet ornynan atyp tūryp, Qazybekke qūşağyn keñ jaiyp,
alyp keudesine qysyp kep aldy.
– Bauyrym-ai! Lebiziñniñ täuirin-ai! Tilegiñniñ Ädemisi-ai! Men aita
almai otyrğandy, sen aittyñ-au! Jaqsy aittyñ-au, Qazybek inim!
Sağynğanymdy qaitip jasyraiyn. "İer tuğan jergeni" osyndai
Qasietti sağynyşy, jürek būlqyntar qūdireti, ğalamaty bolmasa,
nege aitsyn. Raqmet, bauyrym! Ağañdy bir serpilttiñ. Bir sergittiñ!
– Bū şirkinniñ aitqyşyn! Neni aituşy iedi ol. Būttağan jattağanyn
taqyldatyp tūrğanğa şetiñnen mäzsiñ. Äi, Syrymbet! Bar! Tez baryp
anau jylqylardy hontaişynyñ adamyna tabystañdar.
– Qalai? Nege?
– Negesi joq. Tartuğa äkelgen maldy qaityp äketken kimdi körip ieñ.
Alatyn hontaişy, beretin biz!-dep Bertis han tağy kirjiñ iete qaldy.
– Au, hontaişy sonda bizge töbesin de körsetpesten, beretiniñdi ber
de, jöniñe qaiqai demek pe?-dep Qazybek qyzyp ketti.
– Al sen şyraq! Är quysqa bir qystyrylmai, ornyñdy bilip,
auzyñdy jauyp ūsta. Tiliñ tym süireñdegiş bop barady keiingi kezde.
Qysqarta saluym oñai,-dep būrylyp kete berdi de, Bertis qaita beri
ainaldy.-Syrymbet, seniñ de şyrt ietpen bar. Onyñnan tiyl! Būleskertkenim! Qylköpirdiñ üstinde otyrğanymyzdy ūq. Tairañdaimyn
dep, toñqalañ asu oñai.
"Han qatal bolmasa qarauyndağylar basyna sekirmei me? Seniki sol
kekirttik-au, kökesi" dep tuysqanynyñ üirenşikti tağy bir jekuin
iestise de, Qazybek moiyğan joq. Qinağany tartu taralğy, syi–
siiäpatty qomaqty küide, bölektep-bölşektemei, jūrt aldynda,
hontaişy bastağan igi jaqsylary tegis jinalğan keleli keñes

basynda qolma-qol nege bermeidi" deitin ökpe me, ökiniş pe, öiteuir iş
tyrnar bir qyjyl ğana.
– Apyrai, han özgege aqyl qospai özi ğana şeşken be?-dep
Syrymbet batyr öli de äri-säri küide tūr. "İeñ bolmasa öziñ birdeme
aitsañşy!" deitindei Qazybekke köz töñkerdi.
– Hanyñ ğoi. Äri basşyñ. Bir bilgeni bar şyğar. Könbeske laj joq.
Özgeniñ ortasynda otyryp özdi–özimiz ieregiskende ne tyndyramyz.
Kelisse kelisken şyğar. Äiteuir hontaişyğa sybağağa dep aidap
kelgen soñ, bügin ber, ierteñ ber, atap ber, jasyryp ber-bäribir beresiñ
ğoi. Jemsauy tolsa, jeligi basylar mümkin. Aitqanyn oryndai
beriñiz, batyr.
– Sonda da aqai joq, toqai joq zirkildep būiyra bergende ne
öndirer. Apyrau, ärqaisymyzdy är ru betke ūstary ğyp, dabyraityp
atqa mingizbep pe iedi. İelşilikke baryp, iel namysyn jyrtar degen
köptiñ ümitin de ieskermegeni ğoi,-dep Syrymbet kädimgidei reniş
bildirip, anadai jerde tūrğan atqosşy jigitine qamşy būlğady. Anau
dereu jetip keldi.
– Attardy äkel.
– Qazir, Syreke!
– Hontaişynyñ adamy qaida ieken?-Syrymbet aityp auzyn
japqanşa ülken üi jaqtağy bir top şoğyrdan bir oirat jäne kök
sauyty jarqyrağan bir şerik beri qarai bet aldy.
– Men bilsem, anau qara hontaişy adamy!-dedi Qazybek.
Solai bop şyqty da. Atqosşy jigit jetektep kelgen atyna mingen
Syrymbetke älgi iekeui qosylyp, tört atty adam tebine jöneldi.
Oñaşa qalğan Qazybekti özi tüsken üidiñ köleñkesinde otyrğan
Kerneiūly Dau qol būlğap şaqyrdy. Osyndağy özine ünemi jyly
qarap, jotasynan qağyp otyratyn ağany Qazybek te ūnatatyn.
Asyqpai jaqyndady.
– Otyr, Qazybek!.. Bertis kökende bügin qarbalas tirlik köbeidi-au,dep syr tarta bastady.
– Men köbine köp mal jaqta jürmin. Kökemniñ köñilinen de, qarbalas
tirliginen de mülde habarsyzbyn,-dep Qazybek şynyn aitty da,
iendigi jip ūşyn özi suyrtpaqtamaq boldy.-Nege qarbalasyp jür?
– Ne deriñ bar ma? Kişi säskede tağy da bir top bop Syban-Rabtandar
kelip ketken. Anau Taikeltir iekeumiz hanmen bir üidemiz ğoi... Nege

iekenin qaidam, Bertis kökeñniñ mağan būl äñgimege sen bügin qatyspai,
şau Babanazardyñ qasynda bola tūr degeninen sekem aldym-au.
Kişkentai da bolsa han aty bar, äri ielşi basy, bas izep taiyp tūrdym.
Sodan, älgi hanzada bastağan taişylar birazdan soñ qaityp ketti. Ne
aitty? Nege kelisti? Hontaişy aldyn köremiz be? Älde osy
toiğanymyzben ketemiz be? Birin bilsemşi. Hannyñ mysyq kömbesi ne
tirlik? Qazaqtyñ auzy birikpes äreketin myna joñğar ordasyna ielşi
bop kelip tipti uşyqtyrsaq, ielge ne betimizdi aityp bararmyz?-dep
qinala toqtady. Ar jağynda, kömeiinde büguli qalğan: "Bertis
köksaudyñ birimizden soñ birimizdi şettetip kemsite bastauy, öziniñ
ğana aty men zatyn ozdyrtpaqşy bop jasağan sasyq qulyğy iekenin
jūrt tüsinbes dep oilai ma ieken" deitin renişin syrtqa şyğarğan
joq. Onysy onsyz da hannan qağaju körip jürgen ūlandy aiağany
bolsa, bir jağynan azuy alty qarys arystannyñ auzynda otyryp birbirimen bet jyrtysudyñ bekerligin sezingendikten iedi.
– Kökemniñ belgili ädeti ğoi. Üi işinen üi tikpei otyra almauşy
iedi, iendi qai qiyrdy şarlap jür ieken? Däke, arqalap jetkenimiz
auyldyñ iemes, tipti aimaqtyñ iemes, bükil alaştyñ amanaty iedi ğoi.
Sony aiaq asty ietkizip alyp, ielge ne betimizben baramyz. Birimiz iemes,
bärimizdiñ tilegimiz bir arnağa quiatynyn, bir toğandy toltyratynyn
özek jarğyzyp şyğaryp, omyraulap otyryp nege jetkizbeimiz
kekireigen hontaişysyna da, joñğardyñ külli jamağatyna da.
Aldyna tüsip bülkildei bersek, būltalaqtatpai būtalyğyn tastap,
būidalap tūqyrtyp, ierttep minip alar äli. Öz tizginimiz özimizde iekenin,
öz ierkimiz öz basymyzdy qūdirettendirip tūrğanyn hany ūmytsa,
qaraşy nege iesine salmaidy hontaişynyñ.
– Qalai, qaitip Qazybekjan? Ol köne me, qolyndağy şyjymyn
ölse basqağa bere me?
– Şyjymyna da, şylbyryna da talaspañyzdar. Kimniñ kim iekenin
bizdiñ han bilgenmen, būl ieldiñ hontaişysy da, jai taişysy da
bilmeidi. Bilgizsin deñizder köksau kökeme. Şalqaisa, ieriksiz
ieñkeitinder. Şamyrqansa, şirene tartyñdar.
– Äi, Qaiyn-au! Syñar iezu ğoi ol. Bir qisaisa qyryq iesekke jük.
– Sizder osal ma iediñizder. Ärqaisyñyzdyñ arqañyzda bir-bir ru bar.
Solardyñ jaqsylary men jaisañdarynan asyp kete almas. Ädeii
istep otyrğan astamşylyğy ğana. Tügel qosylyp, öre tūryñyzdarşy,
köksau kökirektiñ solyğy qalai basylmas ieken. Biz joq jerde
bölektenip oñaşa kelis söz jürgizuiñizge rūqsatymyz joq deuge
tilderiñiz ikemge keler.
– Keler-au. Sol şirkindi tyñdai qūiar han tabylsa,-dep Dau bi
Bertisten şailyqqan köñildiñ köñil-taqsyğanyn tağy tanytty.

– Halyq toqpaq, han-qazyq. Sizder bylq–sylq ietkendi azaityp,
jūptaryñyzdy jazbañyzdarşy, qaitip möñkir ieken. Tügel tütikken
jüzdi tipti anau Syban-Rabtanğa tireseñizder-sonyñ özi-aq taiaq jegen
küşiktei qūiryğyn būtyna tyğa qūiady. Tätti söz, jyly qabaqtyñ
orny iemes būl ara. Qaiyndap ne qūdalyqqa kelgen joqpyz. Birdiñ
iemes, myñdardyñ tilegimen kelip otyrmyz. Mäimöñkelese, Bertis han
mäimöñkelei bersin. Asaimyn dep asyğyp jürse, kömeiine qūm
qūiyñyzdar. İendi kümiljip tömen qarap, tūryp işip, jatyp işip keşige
berudiñ qajeti joq. Hanzadadan hontaişynyñ qabyldauyn talap
ietiñizder. İel bolam dese, iesebimizdi aiyrsyn. Jau bolam dese, jauabyn
qaiyrsyn!-dep qyzynyp ketken jas Qazybektiñ dausy küşeiip sala
bergen. Sol küşeigen dauys kömeiden lyqsyp tögilip, qaz qañqylyna
ūqsap ketedi ieken kei-keide. Sol dauysqa manadan qūlaq türip otyrğan
Taikeltir men Babanazar bastağan rubasylar jinalyp qaldy.
– Äi, ras aitady!
– Jön-aq qoi!
– Kümiljigenimiz de, bügejektegenimiz de ötirik pe. Aq boz üidi tikti,
aq maidy auyzdan ağyzdy dep qara qalmaqtyñ qabağyna qarap, möliıp
otyrğannan basqa bilerimiz joq,-dedi Taikeltir.
– Dūrys aitasyz, Täke. Qūbylağa qarap kün ötkizgenge äbden
dağdylanyp ketkenbiz. Būl jerde de kün özi üşin atar, özi üşin batar
deitin jaibaraqatty şağymyz qalmady. Asatu tilegen jaltaq közdiñ
qolğa qarağan tilemsek ädeti jaudyñ yğyna jyğa bermei qaituşy iedi.
Auzymyz bir, amalymyz ortaq bolsyndy myna Qazybekjan aitty.
Öremizdiñ alynbai, örisimizdiñ tarylğanyn özimiz bilmeidi iekenbiz.
Äli tauy şağylmağan jalyndağan jas iemes pe, sony tanyp qap,
tabandap aitty,-dep qyr mūrnynyñ üsti jipsip, tarydai bop börtip
tūrğan ter monşağyn bir sipap tastap, Babanazar Taikeltirdiñ sözin
tiriltip äketti.
– Al onda bosqa şuyldamaiyq. Äne, anau joñğar nemeler biz jaqqa
qarap ielendei bastapty. Ärneniñ añysyn andyp, aqylmen is
qylğanymyz jön iendi. Bäkendi, handy özim ainaldyryp köreiin.
Könbese, köbimizdiñ talqymyzğa salarmyz,-dep Taikeltir tüiindemek
bolyp iedi, Dau bi tikesinen tartty.
– Täke, aşylğanyñyz şyn bolsa, tügel aşylyñyz. Älginde Bertis
han sizdi menen bölektep alyp qap iedi ğoi. Neni qūpiiälap jürsizder?
Taikeltir jaiymen basyn şaiqady. Qabağy tüiilip ketti.
– İe-ie, mağan nege manadan tüiile qarap tūr desem, osyndai bükpeñ
bar ieken-au. Seniñ iziñşe-aq hannyñ meni de syrğytyp jibergenin
körmepsiñ ğoi.

– Şal qūtyrğan şyğar. Oñaşa ne söilesip, ne kesip, ne pişil jür
sonda?
Qazybek külip jiberdi. Şetinen hannan qaraulyq körip, tyrsiyp
qalğan bilerdiñ qazirgi jiyrylğan türine küldi me, älde osy
jiyrylğan, tarylğan keudelerdi jadyratqysy keldi me, ile söilep
ketti.
– Au, ağalar! Keskendi jalğar, pişkendi septer özderiñiz tūrğanda,
Bertis kökemniñ kübir-kübiri, jybyr-jybyry jelūşyq bop ketpei me.
Sizderdiñ arğy piğyldaryñyzdyñ ortaq niet-iel qamy iekenine közim
jetip, köñilim ösip tūr. İendigi äreket-bas izep, köz satyp, köñil aulau
iemes, artynda ierkin ieli, qūdiretti hany bar ūlys üni bop jürek jaulau
ğana.
– Äi, şyraq! Äkeñniñ belinde, atañnyñ törinde jatqandai jūtynyp
söilei bermei, aldy-artyñdy da bir baiqasañşy. Şylbyry tügil
şiderine qol tigizbei şirenip tūrğan şirkinder seniñ bopsaña
būidasyn ūstatyp, borsañdap aldyña tüse qalar-aq op-oñai. Küşenip
söilep küş tanytaiyq deisiñ. Al, tanyt! Tas töbeñnen auyr
türzisimen bir ūrğan şerik tälkekke ūşyrağan tağdyryñnyñ jetken
jerin, tausylar şegin aiqyndap bersin,-dep manadan ūlanğa qiiästana
qarap tūrğan ūzyn boily, aşañ jüzdi aqsary adam qyjyrta qaldy. Oljeti momyn Arğynnyñ atynan qosylğan tobyqty Änet babanyñ ūly
Sämbet iedi.
Barqy batyrdyñ qabağy qatulanyp, ieki qastyñ arasy tik şapşi
döñkiıp, qosylyp ketti.
– Sämbet, sen ne şatyp tūrsyñ! Nege şabalañdaisyñ! İeli üşin
ölmegen ierdi körmeppeñ älde. Töbeden joñğar ūrğannan da qūdaidyñ
ūrğany jaman iekenin bilmeimisiñ! Halqyñ üşin qanyndy qasyqqa
qūiyp, janyñdy şüberekke tüiip kelgeniñdi ūmytyp qalğansyñ ba.
Qaiyspai qasarysaiyq dese, qareketke basta degeni ğoi. Kümiljip
kültildetpei, qasqaiyp basa aitaiyq dese, ieliñniñ ierteñin oilağany
da. Oğan nege qityğasyñ. Jalbarynğan ielşini, jaltaqtağan jauşyny
qaidan körip ieñ? Jarqynym, kölden şöl bop, nudan qu bop tuyp peñ
älde? Änettei äkeden sendei bala tuğanyna qarnym aşa bastady,-dep
şyrt tükirgen Barqy batyr, Qazybektiñ iyğyna qolyn saldy.-Jöniñ
de, jobañ da dūrys, Qazybekjan. Keide ilgeriniñ keiindi mensinbei
şañyna köme beretini bolady. Kişiniñ keudelep kep qalğanyn
jaqtyrmai, ülkenniñ iştarlyq jasaityny da bolady. Oğan moiyma!
Osy kezde Bertistiñ jigiti jetip keldi.
– Täke, sizdi han şaqyryp jatyr. Tez jetsin deidi.
– İe, ne bop qapty?-dep Taikeltir jaqtyrmai qaldy.

– Men ne bilem. Şaqyr dedi. Tez tauyp äkel dedi. Basqasynda şaruam
joq.
Tağy da tikesinen tura ketetin batyr iemes pe, Barqy şapşañdyq
tanytty.
– Han şaqyrsa, osy däl qazir bärimiz tügel baralyq. Solai da solai
dep mäseleniñ basyn aşyp alalyq. Qaşanğy biteu jara ğyp, syzdata
beremiz. Ündemei qalsaq, älgindegi küpildegenimizdiñ arty qoi boldyğa
ainalady.
– Han Täkendi ğana şaqyr. Basqalardy iertpe degen, dep jigit söz
yñğaiyn baqqanyn bildirdi.-Täke,tez jüriñiz.
– Täke, baryñyz. Tamyryn basam dediñiz ğoi älgiñde. Sol jağyn
myqtañyz. Mynau dikildek aqylsyzben aqylsyz, körgensizben
körgensiz bolmaiyq. Hannyñ qara taiağy ieken, şaq ietip tasqa tie me, saq
ietip basqa tie me, qadir qaşyrmaiyq!-dep Dau uäj aityp, qalğandaryn
köndirdi.
– Söz köbeimesin iendi. Iske köşeiik,-desken bi, batyrlar özdi-öz
üilerine bettegende, Qazybek Dauğa ilesti. Köbinese osy bidiñ
köñilden şyğar sözderi köbeigenge me, älde közindegi adamdy özine
üiirip tūratyn jyly meiirimnen be, qasynan qalğysy kelmeitin.
Qazir de sol dağdysymen bidiñ soñynda keledi.
Däl iesikke taiana bergenderi sol iedi, aiağyn ältek-tältek basyp
jürgen jas şamasyndağy qalmaq balasy būl iekeuin jatyrqady ma,
baj iete qalyp, jügire berip, jerde jatqan baqanğa sürinip, mūrttai
ūşty. Mūrttai ūşqan balany Dau jerge tigizbei qağyp aldy. Tik
köteril, odan saiyn baqyrğan balanyñ mañdaiynan iemirene süidi.
Jeroşaq jaqta qazan astyna jalpyldaq otyn jağyp jürgen jas äiel
dalaqtap tūra ūmtyla bergen. "Jau" qazaqtyñ qaraqojalaq balasyn
jerden ilip ap, mañdaiynan süigenin körgende, sostiyp tūryp qalğan.
Sostiyp tūryp qalğan kelinşektiñ jüzin jylytyp, köñilin bosatyp
külki taby jügirgen. Sodan keiin ğana iesin jiğandai, ielpildep kelip,
meiirban qazaqtyñ qolynan qara-domalağyn alğan. İılip sälem ietken.
– Alla razy bolsyn, şyrağym!
Äiel tüsindi me, tüsinbedi me, tüsi igi qazaqtyñ jamandyq
oilamaitynyn sezdi me, qaita-qaita basyn izei berdi.
– Däke, kişkentaiyñyzdy... Tüiteñizdi sağynğansyz-au.
– Ras, ras, Qazybekjan! Sol kişkene küşiktiñ iñgäsine tūia almai tez
attanyp ketpedik pe,-dep Dau kürsinip qaldy. Daudyñ kürsingenin
Qazybek ilip ketti.

– Kürsinisiñiz köbeigenine qarağanda, Däuke, kişkene Tüiteden de
göri babyñyzdy tapqyş tyğyrşyqtai Babyldyq jeñgemizdi köbirek
añsaisyz ba dep qaldym-au,-dep qatty küldi.
– Äi, sen iendi ağañmen oinaiyn dediñ be,-dep säl dağdaryp tūrdy
da,-İä, keide jeñgendi oilaitynym da, tezirek körgim keletini de ras.
Janyña jaqyn tartyp tūratyn jandy nege jek körersiñ. Közinen
şuaq tögilip, qimyl-qozğalysynan öziñe degen yqylas-peiili aiqyn
sezilip tūratyn jaryñnan jarqyn kim öter. Al Tüite... iıskep
mauqymdy basa almai, qūşağyma alyp köñilimdi könşite almai
yndynymdy qūrtyp qoimady ma şirkin neme. İendigi qyrqynan da
şyğaryp qoiğan şyğar!-dep tätti qiiälğa bökken tuysyn odan äri
qinamai, Qazybek işke kirgen boida basyna jastyq jastap, qisaia
ketti. Ötkendegi üş birdei näresteniñ biriniñ artynan biriniñ kindigi
kesilgeni jauaby jūmbaq, joly auyr, talaby ülken, ümiti men küdigi
astasqan ielşilik sapardyñ igilikpen oraltar nyşanyndai sezilip iediau.
İerte köktemdegi alasapyranda Sairam töñireginen aua köşken Bes
Meiram auyldarynyñ köşbastauşylarynyñ biri Törtuyldyñ
Qarjasynyñ batyry Qalqaman bolatyn.
Älekedei jalanğan jigitterin şaşyrata şapqylatyp auyl-auylğa
jöneltken.
– Jükterin buyp, teñderin artyp, at-soiylyn qamdap, qoiyn aidap,
batysqa qarai mandaiyn tüzep şyğa bersin. Bağyt-Jideli-Baisyn.
Art jaqtaryna bekem bolsyn. Tirsektep quatyn qalmaq bolsa, qapyda
qalmasyn.
– Bala-şağany suyqqa ūryndyryp almas pa iekenbiz. Mityndağan
qoi şirkindi jer tübine jetkizu de qiyn-au,-dep köşi-qondy
qiynsynğan keibireulerge qatty ketken.
– Sen ierindi dep, jau ierinbeidi. Qūtyrynyp kelip, qotanyñnan
qoiyñdy, örisiñnen jylqyñdy aidap äketse ne demeksiñ. Qoinyñnan
qatynyñdy, qolyñnan balañdy jūlyp äketse ne dep kergirsiñ. Bos
sözdi toqtat! Jiyn-terin bol da, jolğa tüs! Mal ysqyrsa keldiki,
aidasa jaudiki deseñ, qaramdy körmei, aulaq tūr! Sender qūsap bala
belde, qatyn jolda dep jaibasar jaiym joq!-degen.
Qalqamannyñ Būhar hany Sūbhanqūlmen būrynnan tanystyğy bar
iedi. Ağaiynnan aiyryla köşip, alystan jetken tanysqa jonyn
körsetpei, qūşağyn aşqan han Ämudiñ bas jağyndağy Sūrhandariiäğa
kerege jaiğyzğan.
Qai jerge kerege jaisa, sol jerge qara üiden qala ornatyp, keneñdi
kentke ainaldyryp jiberetin qazaq ainaldyrğan ieki-üş aida köş

qiynşylyğyn ūmytyp, köl-kösir tirlik keşkendei märe-säre bop
qalğan iedi. Sol ieki arada Täuke hannyñ joñğarğa ielşilik daiyn-dau
qajettigi turaly jarlyğy habarlanyp, sol qarbalasqa da
Qalqamannyñ on şaqty auyly şūğyl aralasyp ketken iedi. Aralary
būryñğydai onşa alys bolmasa da, auyl-auyldy aralap, kün
balasynda at üstinen tüspeitin batyrğa birde bäibişesi: "Otağasy, osy
bügin üide bolsañyz ieken" dep sypaiy ğana ötinişti tilek bildirgen.
Sonda ğana bäibişesiniñ betine ajyraia qarap, aiy-küni jetip otyrğan
qosağynyñ nege qolqa salğanyn ūğa qoiyp iedi. Basyn izep keliskendi
batyr. Qūdaiy iıp, sol küni qūrğa asylğan bäibişesi torsyq şeke ūldy
tolyqsytyp düniege äkelip iedi.
Sol sol-aq ieken jaña qonysta tuğan töl basynyñ quanyşyn
qyzyqtap, iısi Qarjastyñ ağasyna ainala bastağan Qalqaman
batyrdyñ auylyna keluşiler köbeiip ketken-di. Aldymen qūtty
bolsyn aityp abysyn, jeñge, kelinder deitin ūrğaşy qauymy
şūbyrğan. Balany besikke salarda jaña qonystyñ alğaşqy kişigirim
toiyn jasağan Qalqaman auylyna özge rudyñ igi jaqsylary bastağan
adamdary da sybağa toly dorba-qaptarymen, saba toly
qymyzdarymen ağylyp-qūiylyp jetken iedi.
Äsirese osy quanyştyñ körkin keltirip, qadirin arttyryp,
batyrdyñ mereiin tasytyp Täuke han bir top nökerimen arnaiy kelip
iedi.
Hannyñ özi bastap şañyrağyndağy qyzyğyna keluin Qalqaman
jaqsy yrym sanasa, keiinnen Äz Täuke, iel qūrmetine bölengen qasietti
Täuke atanatyn jasy qyryqty alqymdağan sol jas han qazaqtyñ
ielşilikke attanar saparynyñ däl qarsañynda şyr ietip jaryq
dünieniñ iesigin aşqan säbidi jaqsylyqtyñ nyşanyna balap,
ielşiliktiñ joly boladyğa saiyp, yrym ietken iedi.
– Äu, Qalqaman batyr! Mynau torsyq şeke ūlyñ bir seni iemes,
bärimizdi quantyp, ümitimizdi jandyra ienipti jaryq düniege. İnşalla,
jaqsylyğymen süiinte bersin. Qinalyp, qysylyp jetken qazaqqa oñ
qabaq körsetip, qūşağyn jaiğan Būhar kenti, Būhar jūrtşylyğy ğoi.
Sol qūşağyn jaiğan jūrttyñ jaqsylyğyn ūmytpastai ieskere jüru
üşin būl ūlyñnyñ atyn Būqar dep qoisam, qarsy bolmassyñ.
Ğūlamalar qalasynyñ şapağaty tiıp būl ūlan oiyn qumai, oi quyp
öser. Būqarasynyñ qamyn jer aituly azamat bolsyn dep, tilek tilep,
bata bereiik,-dep şyn nietimen quanyp, jörgektegi näresteniñ
mañdaiynan iıskep iedi.
Būqar näresteniñ besikke salar toiynan ieki-üş kün ötkende
Babanazardyñ inisi Beknazardyñ tūñğyşy düniege kelip iedi. "Toi
toiğa ūlasty" degen osy desken Qarakesek al dürildesin. Bes Meiram,
jeti Momyn tügel aqtarylyp, qara jerdi titirentip-aq jiberdi.

Köktemde bosyp köşken ieldiñ köterem köñili jazda jazylmai ma.
Jazylğan köñil "äi, bir arqa-jarqa qyzyqtap, aidy aspanğa şyğaryp,
tamaşa jasasaq-au!" dep alaqandaryna tükirip jürgende, Būqar ūldyñ
soñynan bas qyltitqan tağy bir torsyq şeke ūldyñ äke-şeşesin
küldirip, auyl-aimağyn köñildendirip kele qalğany ğoi. Dünie
jaratylyp, su aqqaly qazaqtan toişyl, qazaqtan sauyqşyl halyq
bar deisiñ be. Qystan qysylyp aman şyqsa da şükir, jalğyz laqty
kökparğa tartqyzady da jiberedi. Qattyraq tüşkirip qalsañ,
"järäkimallany" japyrlai aitqan ünder molaiyp ketti me, qazan
köter, bäige ber. Al äppaq şeke keñ mañdai ūl tusa, aq tüieniñ qarnyn
jaryp iletamağan äke äke me. Oidan tügendep, qyrdan qaiyryp äkep
qonysyn qonaqqa, örisin meimanğa toltyrmağan qazaq qazaq pa. Jiğantergenin şaşpasa, buylğan teñin aqtaryp, sandyq-kebejesin aşpasa,
sarañnyñ sarañy atalmas pa. Berekesi orala bastağan Beknazar da, qala
berdi qamystai qaulap ösken qalyñ qarakesekte namysqa qyzbai ma.
Qazaqtyñ bir otauyn ordağa ainaldyrar tölbasy-säbidiñ qūrmetine
küi kümbirlep, än şyrqalmas pa. Keldibek bidiñ özi iesimin Tañybai dep
atağan närestege arnalyp küi de tartyldy, än de aityldy.
Beknazardyñ otauyna säbi igäsimen iengen näreste Tañybai düiim
Qarakesektiñ keudesine söitip quanyş toğytqan.
Osy aita qalğandai toidan däl bir jūma ötkende JideliBaisyndağy üşinşi şañyraqtan üşinşi ūldyñ iñgäsi jūmyr jerdiñ
qūlağyn tūndyryp jibergen ğoi. Kökböri Kerneidiñ ūly Daudyñ
iekinşi äieli Babyldyq sūludyñ pūşpağy tağy da qanap, qaryq
jalğandy jatyrqai jylap, jaryq jalğannyñ ierkek-äielin jadyrata
küldirip tağy bir torsyq şeke, tomar bas ūl tuyp iedi. Qarakesek tağy
şabylsyn. Quanğan qazaq öz ietegine özi sürinip, jer kökti aiqai-şuğa
toltyryp jiberedi ğoi. Ärine tamaşa-qyzyqtyñ aiqai-şuyna ne
jetsin. Daudyñ Babyldyqtan tuğan tūñğyşynyñ aty Balta bolatyn.
Soğan säikes yrymdap jaña tuğan jas näresteniñ atyn Änet baba
Tüite qoiğan-dy. Biri baltanyñ ötkir jüzi bolsa, iekinşisi baltanyñ
tegeurindi dümi-Tüite bolsyn dep tilek qyp, bata bergen. Sodan keiin
üi saiyn jairai jyğylğan jabağy ietine toiyp, üi saiyn
keñirdektegen qara sabanyñ betinde qara maiy kilkigen qymyzyn
kekiriktegen qazaq semser siltep saiysyp, kök süñgini külaştai
laqtyryp jarğaqqa qadap, adyrnalaryn kere tartyp, jamby atyp
jamyrasyp, jadyrasyp qalğan-dy.
Ūly sapardyñ aldynda, jol üstinde jügin tiep, teñin artyp "İä,
sät!" dese tarta jönelgeli otyrğan ielşilikke de, bükil qazaq qauymyna
da, üş toiğa arnaiy qatysqan Täuke hanğa da üş ūldyñ birinen soñ biri
qatar tuuy qatty äser ietip, yrymşyl ieldiñ ümitin kädimgidei-aq
laulatyp ketken-di.
"Oñ-solymyz seldirep, ortamyz opyrylyñqyrap, janymyz jauda,
malymyz aidauda ketip küizeliñkirep otyrğanymyzda, olqymyzdy

toltyryp, öşkenimizdi jandyryp, Haqtağalanyñ ilgergi künnen
quanyş tabarymyzdy mezgegen äldebir nyşany ma ieken" deitin
joramaly köpşilikti täubağa ūiytqan-dy.
Qazybektiñ älginde Dauğa äzildegeni osy jağdai bolatyn.
"Dünie būlyñ-būlyñ sağym-au! Dirildep şaqyryp, dirildep susyp
qaşqaqtai beredi. İendi jettim, iendi battym degeninşe, kökala
kilegeiimen kölbeñdep qoinau türtinip, tau bökterlep siqyrşynyñ
közi men bözindei aldap, mañyna jolatpaidy. Dünieniñ siqyryn
aştym, jūmbağyn şeştim deitin bir jan taba alğam joq. Qazaqtyñ
maly men janyna jer tübinen közin satatyn oiratqa dünie sağym bop
körine me ieken? Äi, körinbes-au. Sağym quğan tirlik sar-syltyp bitip,
sendeltip tityqtatyp qoimai ma. Al būlar sağym-dünie quyp sağyn
syndyrmaidy. Öitkeni şeñberlegen josyğy, qūrsaulağan tärtibi
myqty. Anau Jyrğaldan köp närseni sūrap bilgenim dūrys boldy-au".
Keşe tüs aua Qazybek Ilege şomyluğa barğan. Barğan joq-au,
barğaly solai qarai bet alğan. Auyl şetine şyğa bergende sauytsaimandary jarqyldap, sartyldap ieki şerik süzegen tekedei bop
aldynan oiqastap şyğa kelgen.
– Bolmaidy!-degen moiny joqtyqtan qauğa basy keude bürkegen keñ
sauytqa iegimen müldem süñgip ketken aldyñğy şerik.
-– Nege bolmaidy?-dep Qazybek sebebin sūrağan. – Su aram ba, men
aram ba?
İekeudiñ qazaqşasy onşa bolmasa kerek, tüsingen tüsinbegeni
belgisiz, jalğyz ğana "bolmaidydan" basqa jauap bermegen.
Sol kezde tu syrtynan äldekimniñ oiratşa söilegenin iestip jalt
qarap, Qazybek Jyrğal nūiandy körgen.
Qazybek şerikterge qoiğan jauabyn nūianğa da qaitalağan. Nūian
qarq-qarq külgen. Özinen jasy kişi, biraq köziniñ uytymen, öziniñ
sergek sezimtaldyğymen grekşelengen myna jas qazaqty körgennen
ūnatyp qalğan-dy.
Su da taza, suğa tüspek bolğan jas meiman sudan da taza. Jüriñiz, dep ilgeri bastai jönelgen Jyrğal şerikterdiñ nege bolmaidysyn
tüsindirgen iedi. "İelşi-qatardağy qonaq nemese beisauat jolauşy iemes,
ülken ūlt-qazaq ieliniñ, ūlys hany Täukeniñ atynan kelgen, iel men
ieldiñ arasyndağy tatulyq pen qatulyqtyñ ara jigin aiyrar, ieldesu
men jaulasudyñ qai-jağdaiyn şeşer mämilegerler. Sondyqtan
olardyñ biriniñ iemes, bäriniñ ömirin közdiñ qara-qaraşyğyndai saqtauşerikterge qatañ tapsyrylğan. O, jas qazaq jigiti özderine oirat
tarapynan qauip-qater tönedi ieken dep ieş oilamasyn. Ondai niet

tügil oi tuyndamaidy. Al qater onsyz da köp. Qazaqtardai bizder de
ot pen sudy tilsiz jau sanaimyz. Kezdeisoqtyqtan saqtanbasa bolar
ma. Qamys arasynan jolbarys jymyn körgender bar. Azuy
aibaltañnan da ötkir doñyzdyñ qabany qanşama".
Suğa tüsip denesi sergigen iekeu jağada otyryp biraz äñgimelesken
iedi.
– Jyrğal, sen şynymen mynau şerikteriñe, sonau arattaryña
senimdisiñ be? İeki aiaqty pendeniñ mañdaiyndağy qos köziniñ tüspeitin
jeri, qyzyqpaityn kezi bolmaidy ğoi. Biz "altyn körse perişte
joldan taiar" deimiz. Altynğa da būrylmaityn, oñai oljağa da
qyzyqpaityn oirat şirkiniñ perişteden de beter äulie bolğany ma?
Jyrğal külip jiberdi.
– Altynğa qyzyğatyndar nege bolmasyn. İel bolğasyn äulie men
periştesi de, sūmy men sūmyraiy da kezdespei tūra ma. Biraq bizdiñ
temirdei tärtip, būljymaityn zañymyz perişteni de, sūmyraidy da
Qaqpailap Qaiyryp äkep, qatal josyqtyñ yñğaiymen qybyrlatyp
qoiğan. Auytqydy degenşe qyl būrau qu taqymğa, qyl şylbyr tal
moiynğa sart iete qalady. Ūrlyq-qarlyq siiäqty jeñil-jelpi
qylyqtary üşin taqymdy qyl būrau şyryldatady. İelin satsa, hany
men nūianyn qaraqtatsa, tal moiyndağy qyl şylbyr mūrnynan
janyn syğyp alady.
Qazybek tañdai qaqty, biraq bas izedi.
– Ol josyq bizde de bar. "Ūrlyq-tübi qorlyq" degendi sanamyzğa
siñirip ösemiz. İesigimiz aşyq. Qoramyz-qotan ğana.
Jyrğal qyzynyp ala jöneldi.
– Qotan deimisiñ? Sen, Qazybek, ol qotannyñ oirattyñ sözi iekenin
bilemisiñ? Bilmeseñ, tyñda. Tört-bes atadan qosylatyn tuystardyñ
birigip tirşilik qūrğan qauymdastyğyn bizde, oiratta-qotan nemese
qosyn dep ataidy.
– Biz auyl deimiz...
– Senderdiñ auyldaryñ, iä keliñkireidi. Al osy bir ruğa jatatyn
birneşe qotannyñ bizdegidei otaq dep atalatyn, sol ortaq qonystağy
otaqty birigip qorğaityn ülken qauymdastyq bar ma senderde?
Qazybek tosylyñqyrap qaldy.
– Al älgi tuy bir, tübi bir tuystas, tamyrlas rulardy qūraityn
birneşe otaqtyñ birigip aimaq bolaryn, äldeneşe aimaqtan ūlys
tüziletinin, üş-tört ūlystyñ basy qosylyp taipa atalaryn, al bükil

ūlystyñ handyq qūraitynyn bilesiñ be? - dep iekpindete töpeledi.
Qazybek äri qyzyğyp, öri qyzğanyp otyr. Qyzyqqanyn jasyrğan
joq.
– Qalai-qalai satylanyp baryp salmaqtana tüsken, ä! Sausaqtyñ
jigiñdei bolyp baryp,
bal-talasañ būzylmastai bop tūtasa qalatyny ğalamat. Al, Jyrğal,
älgi qotan, aimaq, ūlystaryñdy jeke-jeke iırip qaiyratyndar bar
ma?
– Bolğanda qandai! Qotandy demşi, otaqty şüleni iektese, aimaqty
zaisan döñgeletedi. Ūlysty-nūian qaiyryp, taipany taişy üiirse,
bükil handyqty qasietti de qūdiretti hontaişymyz bileidi.
– Qalai tapqan!
– İä! Ūly İerdene Batyr han osydan tura jüz qyryq jyl būryn
Tarbağataidağy ataqty qūryltaiynda tört tümen oirattyñ basyn
qosyp, "Tsaadjin biçig" degen jarğysyn qabyldap, bytyrağan ieliniñ
basyn qosar altyn qazyğyn qağyp ketken. Älginiñ bäri sol jarğynyñ
arqasy.
Qazybek oilanyp otyr. "Qazaqtyñ är auylynan äldeneşe bai,
äldeneşe bi şyğyp, baiy biıne des bermei, biı baiyna iese jibermei,
şaruasy tügil bastary birikpei şöre-şöre bop jatatyny ötirik pe.
Bir auyldyñ ğana bytyrağan tirligi osyndai bolğanda, aimağyndağy
alauyzdyq apannyñ auzyndai, oqpannyñ öñeşindei birlik pen
tatulyqty jalmap jūtyp jatady ieken-au".
Jyrğal iyğynan jailap türtip qaldy.
– Ūiyqtap kettiñ be?
– Joq! Ūiqy qaida, oiğa battym. Ortaq ögizden oñaşa būzauym
jaqsy iemes-au degen küdik keudemdi şyrmai bastady. Är qyrdyñ
üstinde bir qūdaiymsynyp keudesin qaqaitqan qazaqtyñ däl sen
aitqandai Qatal jarğymen basyn qosa alsaq!.. Ou, onda Jyrğal
dostym-au, senderge qater köp qoi. Jaiylyp ketse, jalğannyñ
jartysyn jasyratyn mol qazaq, sansyz alaş balasy at töbelindei
oiratty şañymen bürkep, köleñkesimen-aq qorqytyp, qūm qaptyryp
keter-au, – dep sylqyldata küldi.
– Bosqa külme, Qazybek. Özderiñniñ "ierkektiñ qory küler, äieldiñ
qary külerin" ūmytpa.
Sonsoñ alaş dediñ. Jaiylsa jalğandy jauyp keter dediñ. Sol
alaşyñnyñ tütin sany, jan sany Qanşa iekenin äli bilmeisiñder.

Biluge tyryspaisyndar da. Al bizde... – Jyrğal kidirip qaldy. "Aitsam
ba, aitpasam ba" deitin ieki oily pişinde biraz bögeldi de, sözin batyl
jalğastyrdy. – Al bizde maldyñ da, jannyñ da, qaru-jaraqtyñ da
iesebi jürgiziledi. Öitkeni şeriktiñ sanyna qarai soğan sai qaru qajet.
Ainalañdy qūrsaulap alğan alaqşyñ töbeñnen tönip, balağyñnan
qauyp tūrğanda, älginde öziñ aitqan at töbelindei ğana az oirat
saqadai sai otyrmasa, oidağy orystan, qyrdağy qytaidan, qasyndağy
qoqañdağan Qazaqtan qalai qorğanbaq.
– Au, Jyrğal! Öltirseñ de, ötirik aitpai öltir. Qazaq qai kezde
özdiginen kelip, irgeñdi türip, qabyrğañdy sögip şauyp alyp iedi? Är
kezde de şapqan joñğar, şabylğan da, sabylğan da qazaq iemes pe iedi?
Bügin de şabylyp qalyp, sabylyp kelip otyrğan tağy da biz, qazaqpyz
ğoi!-dep Qazybek kesek mūrnyn sipap saumalai berdi. Soñğy kezderi
qinalğanda, keiigende osy ädetti tauyp alğanyn özi de baiqamaidy.
– Ou, būrtiyp qalğannan saumysyñ? Jä! Aitqanyñdy tabandata
qumaiyn. Jönge jönsiz ğana talasar. Ras aitasyñ. Dalandy
şañdatqanymyz da, qalañdy qiratqanymyz da, qatyn-balañdy
şulatqanymyz da ras. Nege deisiñ ğoi, Qazybek. Sonyñ biraz sebebi de
bar. Oirattyñ ūly at üstinde tuyp, at jalynda ösedi. Ūl tuğanda,
şerik tudy dep tymağyn aspanğa atyp, quanatyn oiratty körmediñ
ğoi. Ūl tudy degenşe, miner at, kier sauyt, bel men qolğa qystyrar
bes qarudy daiyndau qajet pe, qajet! Ol üşin ne isteu kerek. Är otyz
tündik hontaişy ämirimen jylyna ieki sauyt toqyp beredi. Onyñ
üstine är qotan ai saiyn Ūrğağa bir äielden jiberip otyrady. Söitip
ai saiyn jinalatyn üş-tört jüz äiel alty ai jazda qanşama sauyt
toqyp, qanşama kiım-būiym tigetinin bilesiñ be? Qorğasyn oqty saq
ieter jasaityn, qaru-jaraqqa kerek bylğary öñdeitin, häm temir
qorytatyn jerlerdegi öz isin önerin töge atqaratyn bas barmağy
maiysqan şeberlerimizdi kördiñ be? Joq! Olardy özgege bildirip,
özgege körsetip biz iesektiñ miyn jedi ğoi deimisiñ,-İendi Jyrğal qarqqarq külip, dereu basyla qoidy. – Osyndai qatañ tärtip, qatal
baqylaumen jasaqtalğan qosynğa jau izdemei, iel şappai, olja
tüsirmei omalyp üiinde otyra beru oñai deimisiñ. Kök naizanyñ
ūşyn, aq bilektiñ küşin kimge salyp synaidy oirat? Orysqa
tiıserdei öle almai jürgen joñğar joq. Şegirtkedei qaptağan
şürşittiñ şabynan türterdei şyryldağan janyn tastai almai
jürgen aqymağyñ da ol iemes. İendeşe türi de özderindei, tirligi de
özderindei jauynger qazaqty qaujalağan qol iemes pe. Öitkeni teñ
teñimen degen bar. Keide sen, keide ol jyğyp, keide itjyğys tüsip
jatatyn qazaqtyñ omyrauyn opyra alsañ, aq tamaq, qolañ şaş,
qaraköz qyzyn at kötine salyp äkep, birinen biri qalqyñqy
qaradomalaq balalaryñnyñ anasy ietseñ, aidaryñnan jel iesip,
kömeiden tögilgen külkiñ kök aspandy tilip tüspei me! Qairan däuren
dep sony aitady da!

Qazybek kürsinip qaldy.
"Bäri ras. Jasanğan joñğardyñ jau izdeitini de ras. Izdegen jauyqazaq iekeni de ras. Aidap malyñdy, bailap ierindi, qorlap qyzyñdy
äketetini de ras. Lap bergenge, tap beretin küşimiz bolğanmen, sesimiz
de, desimiz de joq. Ses bolar iedi, iestisinen seskener qazaq az. Hany
alysta, qahary qaşyqta. Ärqaisysy bir qūdai. Desi de bolar iedi,
biriktirer basşy az. Ūş jüz bop bir bölinse, är sūltan är jüzdi jäne
bölşekteidi. Sūltannyñ qūryğynan sytylğan qazaqty bolymsyz
biler men bätuasyz bailar iektep ala jöneledi. Al mynalar... jönitüzu, josyğy-joiqyn! Joğarydan iek qağyldy ma, taişysy taptūinaqtai ğyp nūianyna tapsyrady. Nūiany nyğyzdap zaisanğa
būiyrady. Al zaisany demşi men şülenge zirkildedi degenşe-aq arat
pen şeriktiñ basynda Qamşy oinap, arqasynda şañy qağylady.
Sonsoñ qiqañdap qisyq basyp, qyryn qarap kör. Qatynyñnyñ
qoinynan suyryp alyp, aiyp salyp bir diñkeletip, düre soğyp ieki
qausatyp, iesiñnen tandyryp, iesigiñdi orğa, besigiñdi körge ainaldyryp
jibersin. Osydan keiin taişy men zaisanğa ieki qolyñdy töbege qoiyp,
ietegin süiip, ietigin qūşpas oiratty körsetşi. Hontaişysyna qūdaidai
tabynbas joñğardy iemge tauyp berşi. "Köşerimdi jel biler,
qonarymdy sai biler" tärizdi qañbaq tirlikti qazaqtyñ onda qaşyp,
mūnda tyğylyp jürip, "ömirimdi alsañ da, ierkimdi alma" deitin
syltauğa üiirligin qaitersiñ. Örkeni az, tamyry jaiylmağan, ierteñi
mülde joq ierkindiktiñ qadiri qanşa. Au, sol ierkindikti sonda sol qazaq
kimnen qorğamaq qyzğyştai qiqyldap jürip? Öz qazağynan! Öziniñ bi
men beginen. Batyry men sūltanynan. Ūlt birligine, iel tatulyğyna
qazyq bolyp qağylğan hanynan. Jauyğatyny tağy kim deisiñ be?
Tälimin talağyna qūiğan bedireigen ūly. Berekesizdigin betine basqan
şapyldağan äieli. Bes jandyqqa on tört, jiyrma qolmen talasqan
ağa-inileri. Qala berse aqyldymsynğan ağaiyny. Nasybaidy qalai
atqanyñdy da, üi köleñkesinde tyr-tyr qasynyp, arqa-basyñ
qūrysyp, tyrsiyp jatqanyñdy da köre almaityn körşiñ de, ieñ
bolmağanda külin sen jaqqa qarai būrqyratyp, kökala tütinin de sen
jaqtan salady-au. Qyrsyğy bir basynan jetip artylatyn,
ökireñdegen üni on oirattyñ kömeiinen qūmyğyp qūiylatyn
"Urrahynan" da asyp tüsetin qyrsyz qazaq qyrşañqy torysyna toqym
jaba salyp, baqyrauyq tüiesine şoşaiğan itarqasyn arta salyp,
balasyn baqyrtyp, qatynyn sabap, itin qañsylata bezdirip,
azynaulaq qoiyn dirdektete quyp, jer tübinen jūmaq izdep bağytbağdarsyz köşe jönelmei me?
Dalanyñ ūitqyğan jelinde tynym joq, qazaqtyñ alasapyran köşui
men bosuynda tynym joq. Mynau būlaqtyñ suy baldai ieken, şalğyny
ormandai ieken. Töbesi tauğa bergisiz , şiligi nuğa bergisiz. Kerege
jaiylady. Jeroşağy qazylady. Küli tögiledi. Būlaqty iemdenip,
jerdi bauyryna baspai ma qazaq. Nege baspasyn. Myna töbe de sonyki.
Baldai suly būlaq ta sonyki. Kögaly kilemdei ūiysqan qonys ta

sonyki. Aspanğa qarasa şañytqan kün ğana jalğyz köz bop tesireiedi.
"Keldiñ be? Kettiñ be?" dep jatqan joq. Kökjiekke tesilse, töbe–töbeni
bauyryna qysyp ap būlyñ-būlyñ bilegen kögildir sağymnan basqa köz
tireler ieşteñe jöne joq. Tuğanda körgeniñ osy kölgirsigen kökjiek.
Öskende körgeniñ de osy beder-belgisiz kerenau kölbegen kökjiek.
Ötken jūrtynda qaldyrğan qonysynyñ myna qonysynan özgeşeligi
bolmapty–au. Joq! Nege bolmasyn. Jeke özi ğana jambastasa, şiligi
toğaidai, şybyny torğaidai iemes pe! Anau şyqylyqtağan
şymşyğyn özgeniñ bürkitine aiyrbastar ma. Öziniñ şybjyndağan
şolaq qūiryq şybyşyn öñgeniñ būzauly siyryna teñgerer me.
Äi, biraq... Jer öziniki bolmai, özgeniki bolyp şyqqanyn soiylğa
jyğylyp, sorasy ağyp otyryp bilgeni bar-au baiğūstyñ. "Būlağyma
qonyp, tūnyğymdy lailağanyñ üşin şañ basarğa" dep şybyşyn
mañyratyp tartyp alyp, qan qaqsatpady ma. Qairan qazaq aşuğa
qaityp minbesin. Bet-jüzge qaramas bestemşe qamşy qaitip qana
şoşañdamasyn. Şoşañdady degenşe balany belden, qatyndy
jonnan tilip tüsip, birin baqyrtyp, birin şaqyldatyp ala jönelmesin
be. Şoşaq üii qaita jyğylyp, şoşaiğan qosy baqyrauyq tüieniñ
qomyna qaitadan artylmasyn ba. Azyn-aulaq ūsaqty toqymyn jaba
salğan qyrşañqy torymen tirsektep qumas pa. Ne köp?
Dalanyñ sürleu-soqpağy köp. Jymy men soraby köp. Qai tūsqa
qarasañ da, qai betkeige mañdai būrsañ da, toqsandağy kempirdiñ bet
şandyryndağy
iiü–qiiü
äjimdei
şimai-şatpaq
şiyrlar.
Qalağanyña tüs te, şüikedei suyrtpaqtap şañ şyğar da qaiqaiyp
tarta bep. Aspanyñ asqaq bolsa, dalañ keñ. Dauy köp qazaqtyñ hany
qystamağan, töresi jailamağan, şorasy küzdemegen, qarasy qonbağan
dalasynyñ ieleusiz bir pūşpağy tabylyp qalar. Al sol pūşpaq
tabyldy degenşe jūmaq qaqpasy aşyldy dei ber. Mal-tölden öspei
me. Ösken mal köbeimei me. Alaly qoidy aqtyly jylqy qylu oñai.
Aldymen Şopan , atanyñ qūlaqqa jağymdy tuiaq syrtyly
molaisynşy. Qoily baiğa kim jylqy aiyrbastamasyn. Al jylqy
şirkin qazaqtyñ maly ğana iemes, jany ğoi. Qazyny kertip jep, uyz
qymyzdy tostağandap tastap alyp, qylqūiryqqa min de, al kep şap.
Dübirden dalañ ūiansyn! Tauyñ dirildep bilep, şoq qarağanyñ
jarysuğa da şydamai, döñgelenip tu syrtynda qala bersin. Kök
aspandy börik qyp kiıp, qara jerdi at bauyryna süñgitip, al kep zaula!
Al kep zaula!
Qiiälşyl qazaq jer tübinen jannat izdeimin dep jürip biri
qalmaqqa qoldy bop tüsip, sūrausyz ketpedi me. Biri başqūrttyñ biesin
bailap, tüiesin aidap, tuğan dalasynan tuu qiiänğa ūzamady ma.
Aspandy börik qyp kiıp, qara jerdi at bauyryna tyğatyn qazaq qaida?
Qatynyn hatun qylğan oirat, ūlyn kül ğyp jūmsap, būnyñ özin
sümireitip ierteñnen qara keşke qoi soñyna jaiau salpaqtatyp salyp
qoimady ma..."

– Qazybek, qaitaiyq,-degen Jyrğal nūian oi qūşağyna süñgigen
tağy bir qiiälşyl qazaqty sergitip jiberdi. – Köziñ aşyq, köñiliñ biteu.
Kirgizbeidi kim köringendi, ä.
– Äi, qaidam! Közimiz aşyqtyğynan paida ne, iek astyndağyny
körmese. Biteu köñildiñ meñireuligi tipti sūmdyq. Özge tügil özin de
iengizbeidi.
– Kettik. Keibireuler köp keşikkenimizden sezik-tenip jürer.
– Kimdi aitasyñ?-dep Qazybek jalt ietken ülken közderdi tik
qadady.
– Kim deriñ bar ma? İekeu-iekeu söilesu bastalğan tärizdi ğoi. Ärkim
özinen qoryqsa, özektisinen de seskenedi de. Jaraidy. Biraz
äñgimelestik. İekeui odan äri ünsiz qaitqan iedi.
***
– Bertis han şaqyrtyp jatyr! Tez jetiñder!
– Jaişylyq pa, jarqynym!-dep Syrymbet batyr hannyñ dikildek
jigitine otyrğan küii moiynyn soza qarap qalypty.
– Men ne bilem. Bolsañyzşy! Tamaq suyp qalady, - dep jigit
asyqtyrdy.
– Ä, tamaqqa şaqyra ma... Qazir onda,-dep batyr mol denesimen
qorbañdap tūra berdi de, baiaulatyp dombyra şertip otyrğan
Qazybekke jalt būryldy. – Tūr, balam! Jür.
– Ony şaqyrğan joq! – Nöker jigittiñ dausy sañq ietip şyqty.
– Kökem-au, osy seniñ atyñ kim?-dep Syrymbet älgige öñkie töndi.
– Ony qaitesiz?.. Ä-ä... Men-Namazbekpin,-dep batyrdyñ uysynan
bosağan bilegin auyrsyna uqalady.
– Sen, Namazbek şyraq, būdan bylai kün bir jausa, terek bop ieki
jauaryñdy doğar. Öz atyna özi ūiymağan tekirektik körsetpe.
– Jaraidy, ağa! Söitem... söitem ğoi.
Namazbek üiden ata jöneldi.
– Al, Qazybek, bol. Hannyñ tamaq berem degen syltaumen şaqyrğan
keñesine qatys.
– Meni şaqyrtpady dedi ğoi älgi.

– Han şaqyrmasa, men şaqyryp tūrmyn. Qazaqtyñ qai dastarqany
şaqyrylmai kelgen qonaqtyñ aldyna jaiylmauşy iedi,-dep ieriksiz
ilestirip aldy.
Äri han aty bar, äri ielşi aty bar Bertistiñ tüsken üii özge üilerden
biık te keñ ieken, jiyny onnan asatyn bi men batyrlardy būiym
körmei, jūtyp jiberdi.
Bertis kelgendermen qol alysyp amandasqanymen salqyn syzdy
qabağyn onşa aşa qoimady. Jalğyz–aq Qazybekti körgende, anau
qolyn ūsynğanda selsoq qana ierin jybyrlatyp, qolynyñ ūşyn ğana
tigizdi de, būrynğydan da beter sazara qaldy.
Semiz jabağynyñ ieti jelinip, artynşa qymyz işilip, dastarqan
jinaldy. Kekirik atqan, tis şūqylasqan ülkender tilin tisine tistep, aq
üidi ünsizdik jailap ketti. Añys añdyğan ülkenderdiñ işpystyrar
şabandyğyna iştei keiigen Qazybek şydai almady.
– Qys ötip, jaz kelgenin baiqamai qappyz-au. Qysqy keşte iettiñ
artynan iertek tyñdauğa jinalyp, jym-jyrt qalatyn bala-şağadan
aumai otyrmyz,-dedi.
Syrymbet myrs ietti. Syrymbet myrs ietkende Barqy batyr bükil
alyp denesimen selkildep külip ala jöneldi. Babanazar da keñk-keñk
ietip aşyq qosyldy.
Bertis arqar müiiz şaqşasyn şyğaryp, tyrnağymen sartyldata
qağyp-qağyp jiberdi. Älgi sartyl iendi-iendi tūtanyp kele jatqan köp
külkini kömeilerge quyp tyqty. Han kök būira nasybaidy ädettegiden
köbirek ilip alyp, ieki tanauyna kezek ūrdy. Qūşyrlana işke tartyp
otyryp, jüdemelete tüşkirip-tüşkirip qaldy.
– Järakimalla!-dep äldebir ierin kübir iete tüsti. Bertis kim aitqanyn
köreiin degendei otyrğandardy jağalai süzip ötti de, şaqşasyn
aldyna tastai saldy.
– Mynau Taikeltir aitady. Köbiñniñ köñiliñ mağan küpti körinedi.
Syrttağy sözdiñ böri ösek. Ökpe syzy bolmasyn deseñder, közime
aityñdar.
– İendi aitqanda neni aitamyz. Ärine közge aitqan da dūrys,-dep
kümilji bergen Sämbetke Dau jaqtyrmai qarady. Şydai almai
tamağyn qyrnady.
– Uai, aldiiär! Aitar söz köp qoi. Qaisybirin qozdataiyq. İeñ
aldymen aitarymyz: köp auyzdyñ sözin jeke auyz jeñip ketetin
syñaidy baiqağanymyz.

– İe-ie, söz timei, dauys qarlyqpai, qor bop jür iekensiñder ğoi,-dep
han yñyrandy.
– Sözdiñ de sözi bar, Bäke!-dedi Babanazar az bögelip otyryp. – Köp
auyzdyñ sözin kelisip aitar jeke auyzğa qarsylyq bolmas. Biraq sol
kelisim bolmai zorlap tūr ğoi!
Bertis basyn izei tüsken boiy myrs iete qaldy.
– Namystaryña tigen ieken de. Kelispegen kim sonda?
Ädeii sūrady. Synağany da, kekirtkeni de belgisiz.
– Qazyq ainalğan attai jer taptai bergende ne ūğarmyz. Közime ait
dediñiz, aldiiär. Aitsaq, kelege kirgizbei kelisim būzğan öziñiz,-dep
Babanazar tötelei saldy.
Bertis şalqaia tüsip, qysyñqyrap alğan ieki közdi iendi Babanazarğa
öñmendete qarady.
– Äi, Maşaidyñ tūqymy! Seniki sol baiağydan kele jatqan ieski
qyjyl! Byqsytpa mynau iel qamy deitin ortada.
– İel qamy deimisiz?! Siz jegen iel qamyn men oilamas pa iekem? İel
qamyn jeseñiz ieldikten nege attaisyz? Bätuany nege būzasyz?-dep
Babanazar da şapşi jöneldi.
– İeldikten men be ketken? Bätua būzğan men be? Ökinbeimin dep
aityp tūrsyñ ba osyñdy? – Kişkentai da bolsa hannyñ aty han. Han
zirkildegende qara jym bolady. Köp közder kirpik tasasyna tyğylyp,
köp iın tömen tūqyrdy. Qaimyqpai qarsy qarağan, kirpik
jypylyqtatpağan Babanazar ğana. Sony baiqağan Qazybek iştei riza
bop, tileulesine ainalyp otyr.
– İeldikten ketpeseñiz, ierkimizdi nege tūsaisyz, han? Bätua
būzbasañyz qolymyzdy bailap, tilimizdi nege kesesiz, aldiiär!
İınder säl-säl tiktele berip, "juastan juan şyğady" deu ras-au,
osy. Jaişylyqta köp ündemeitin Babakeñ bärimizden asyp tüsti-au.
Aitpağymyzdyñ negizgisi osy iedi ğoi" deitin oi qybyrsyz ūiyğan
denelerge qimyl-qozğalys iengizdi.
– Äi, sen meni qūnğa bailarsyñ myna qalpyñmen. Tiliñ şyğa
bastapty!-dep Bertis şalqaia yrğalyp aldy. – Ne isteppin ierkiñdi
tūsardai, tiliñdi keserdei, ä?
Babanazar hannyñ qataiyp alğanyn qanyn işine tartyp sūrlanğan
türinen baiqasa da, şeginudi jön körmedi. Alğaş şar iete tüskende
äñgimeniñ arty mynandai sūsty zilge jalğasaryn ieskermep iedi.

Jağdaiynyñ bar auyrlyğyn tügel ūqsa da, jaltaryp qala almady.
– Üi işinen üi tikkendei bölektenuiñizdi ne dep ūğamyz? Birimizden
soñ birimizdi syrğytyp jiberip, oirattyñ hanzadasymen oñaşa
keñesuiñizdi ne dep tüsinemiz? Anau şabylğan ielden Täuke hannyñ
jarlyğymen iel sözin aitamyz, ūlt tilegin jetkizemiz, ūlys talabyn
hontaişynyñ aldyna qūiamyz dep sabylyp kelgen mynau otyrğan
bärimizdi bölektep ysyryp tastağanyñyzdy ne dep bilemiz?-dep
iekpindei ağyndap baryp kinä-jalasyn kesek-kesek tastai lyq-lyq
tastai sap, toqtady da, terlegen mañdaidy alaqanynyñ syrtymen
jaiqap ötti.
Otyrğandarğa des bitti. Toğannyñ auzy bir aşylğan soñ, laq iete
tüspei qaituşy iedi. Sol yñğaidy bäri baqty.
– Ras aitady, Bäke! Köbeiip kelip, kemip ketkenimiz qalai? Qaulap
kelip, būlt ietip aunap ketkenimiz qalai? Artymyzdağy düiim jūrttyñ
bir hanzadanyñ aldynda būiym bolmai qalğany qalai? İel
aiyrylysyp, şer qaiystyrğan kökirekterdiñ zary iestilmeui,
küñirenisi kürsintpeui qalai? Myñ-myñnan san myñ tūtqyndağy
qūldyq qamytyn kiıp, küñdik perdesin jamylğan qaryndas pen
bauyrlardyñ küiigi bauyryñyzdy iezbeui qalai?-dep töpelei
jönelgen Taikeltirdiñ jiñişke dausyn kötere ytqytqan aşy
"qalaiy" şekege şege Qaqqandai zirk-zirk iestilgende, Bertis qatty
qozğalaqtap qalyp, iyğynan susyp tüsip ketken zer şapanyn köterip
ap, qaita jaba bergen Namazbekti şyntağymen nūqyp jiberdi.
– Sender... Özderiñ üdep barasyñdar ğoi tipti! Bauyrym
iezilmeitinin, köñilim küizelmeitinin qaidan bilip ieñder? Işime kiripşyqqan qaisyñ ieñ! Älde bäleni balalatyp jağyp qalaiyq degen
sūmdyqtaryñ ba?!
– Bäke, bosqa tarylmañyz. Bärimizdiñ joñğar-qalmaqqa äkelgenimiz
aldymen iel sälemi, qala berdi han sälemi. Sony jambas jalpaityp
jata bermei tezdetip hanyna... ä-ä, hontaişysyna aitaiyq ta,
jolymyz bolsa, tūtqyndağy ağaiynymyzdy bosatyp alyp qaitaiyq
deu ğana bizdiki. Osymyzdy sūmdyq sanasañyz, öziñiz biliñiz,-dedi Dau
bi öziniñ salmaqty denesine sai sabyrly ünimen. Manadan osyndai
örekpimegen söz yñğaiy tabylmai keldi me, iendi äñgime arnasy özgerip
sala berdi. Bertis te osyndağylardyñ auzy bir jaqqa tügel qisaiyp
ketkenin sezdi de, syñar iezuge basuyn azaitty.
– Keliseiik deseñder, men be iekem keşiktirip jürgen. Kergip jatqan
Qaldanyñ, Besoqtyñ iemes pe,-dep yldilağan han şaqşasyn
Taikeltirge syrğytty. Onysy: "İdiñder! Büktiñder! Biraq
syndyrmañdar" degeni siiäqtanyp iedi, qabaq baqqyş ülkender şaqşağa
jağalai qol sozyp, tüsinistik tanytty.

– Keşiktire bermeiik. Biz qinamasaq, qalmağyñnyñ qinalatyn
türleri körinbeidi.
– Syban-Rabtanğa jabyla küş salaiyq. Hany-qalyñdyq iemes şyğar
betine perde tūtqan. Qabyldasyn bizdi tezdetip. Aryzymyzdy öz
auzymyzdan iestisin.
– Topyrlatyp tosqyza bermesin iendi. "Ne körisemin, ne ölisemin"
deitin ielşi atymyz bar. Ädetten attap ketpesin!
– Jä! Jaraidy! – Bertis Qazybekke iek qaqty – Dombyrañdy
äkelşi. Köpten şertpep iedim.
Osyndai özdi-özin qairau, pysyqtaumen hannyñ qabağyn beri
qaratqan bi men batyrlarğa Qazybek razy bop ornynan atyp tūrdy.
***
Keşegidei Ilege bir süñgip şyğuğa bet alğan Qazybekti bügin
şerikter toqtatqan joq. Alystan äldeneşe saqina tastap, orağytyp
ağatyn özenniñ osy jadağai tūstağy jaiylyp, asyqpai ağatyn
aidyny tep-tegis. Töñkerilip, birin-biri lyqsyp quyp, jal-jal tolqyn
tudyryp, jarqabaqty yşqyna soğyp jatpaidy. Qūm qairañdy baiau
jauyp, susyp kep taban jalap, syrğanap qaita şeginetin ierkin keñ
tynysy bar. İetigin şeşip tastap, balağyn türip alyp maida qūmğa
tobyqtan kömilgen aiağyn jalap qaitqan, jalap qaitqan jyly suğa
Qazybek qarap qapty.
"Aqqan su da adam ğūmyryndai-au. Jiptiktei jerden bastau alady
da jyra-jyradan jylap tamğan jylğalarmen, sai-saidan syldyrap
aqqan būlaqtarmen qosylyp ilgeri sūğyna beredi. Būlaq-közder, jylğatūmalar özek jara özen bop aryndaidy sonsoñ. Jerden ylğal soryp,
būlttyñ tösin sauyp köbeiedi, keñeiedi. Al sodan soñ taudy tiledi,
tasty ağyzady. Örden tömen qūldilai qūlaidy. Jazyqta jaiylady.
İendigi närdi jan-januarğa özi beredi. Tandyry kepken dalanyñ
tañdaiyna iendigi sudy özi tamyzady. Adam da sondai. Säbi iñgäsimen
dünie iesigin qağady. Odan bozbala küi keşedi. Üi köteredi basyna. Ot
basynan tağy da uildegen ana äldiı iestiledi. Ūrpaq jalğastyğy
bastalady. Keşegi säbi bügingi äke, ierteñgi ata, keiingi baba. Äriberiden soñ bir rudyñ basy. Bara-bara taipanyñ äruağyna balanady.
Aty ūranğa ainalady. Öskeni, örkendegeni-aqqany, aryndağany,
tasyğany, şalqyğany iemei nemene".
Oiyn üzip alyp, ieleñ iete qaldy.
İeleñ ietkizgen su betin sipai sorğalap tamyljyp jetken än iedi.
Qazaq äni iedi. Alystan talmaurap jetken saryn iemes. Däl osy mañnan,
jaqynnan şaryqtap şyğyp, qalyqtai köterilip, yndyndy özine

tartyp barady.
"Apyrai! Qalai sorğalatady! Ädemi aşyq änge de mūñ sarynyn
qosuğa bolady ieken-au. Älde mūñlyq küidiñ tebirenisinen tuyndady ma
ieken?"
Qazybek ietigin de kimesten jalañaiaq qalpy älgi on şyqqan tūsqa
ieriksiz bet qoidy. Özen jağalağan alasa toğaidyñ da şetine ilikti.
Tabanyna batqan tastan äienşektense de, toqtağan joq. Bar ierkin
alyp ketken änşini körmek. Änin Qasynda tūryp tyñdamaq.
Ağaş arasy syzdy ieken. Balaqtap ösken tal-şilikter balaq qauyp,
tirsek qağyp jürgizbeuge ainaldy.
Än sol äsem şyrqauymen äli qalyqtap tūr. İendi sözi de anyqtalyp
iestile berdi. Şyn köñildiñ ystyq yqylasymen aşylğan jastyñ
külimközine degen tätti köñilinen syr şertken ände būryn oinaqy
äuen, köñildi yrğaq mol boluşy iedi. Iştegi alyp-ūşqan jürektiñ
aqjarqyn syry dos köñildiñ anyq belgisindei ieljirei üzdigip tūryp,
qalyqtap baryp quanyş tapqan şattyğymen ūzauşy iedi. Qazir sol
quanyş tolqynyn sağynyş dirili almastyryp, oinaqy äuendi
birtürli kekselendirip, keudege ielegizuli alañdau, añsau tärizdi küñgirt
qoñyr sezimderdi toğytyp jibergendei.
Qazybek tas batqan tabanynyñ auyrğanyna da, qamys tilgen, būtaq
jyrğan tirsegine de qarağan joq. Oinaqy änniñ örnegin özgertip,
naqyşyn äserlendirip aityp tūrğan qyzdyñ bet-jüzin körmei köñili
könşimes alasapyran halge jetken iedi.
Asyqqan adamnyñ jürisi öngen be. Onyñ aiaqtan şalatyn kedergisi
köp bolatyny iejelden belgili. Al böten jerdiñ tūtasa ösken
toğaiynyñ nuyn jalañaiaq keşuden öter azap bar ma. Qazybek qaidan
kelip, qaidan şyqqanyn da bilmeidi. Äiteuir iesi-dertin äketip, ilgeri
jetelep bara jatqan än ğana. Böten jūrttyñ ortasynda öz tilimen, öz
äuenimen sondai ystyq, sondai äserli iestilip, oinaqy äuenniñ säl
kürsintken biiäzy mūñymen öne boiyn tügel jaulap, "kel-keldiñ!",
"bol-boldyñ!" astyna alyp barady.
Toğaidyñ nuy sirei tüsti de, balaqtağan tal-şilikter iendi azaiyp,
sälden soñ körinbei ketti. İeki-üş ağaştan öte bergende jarty
şeñberlene iılip, betin özenge bere keñ aşylğan alañqaiğa tap bolğan
Qazybek şetki moiylğa süienip ientik basty. Apyraqtap aldyna köz
jügirtti.
Än tipti däl qasynan şyğyp tūr.
Biraq köringen ieşkim joq.

Qazybek adymdai basyp ilgeri jüre bergen. Kenet aiaq astyndağy qu
şybyqtyñ syrt ietip synğan dybysymen änniñ kilt üzilgeni.
Qazybek tūryp qaldy. İendi belgisiz änşi tügil, älgi ädemi än de
joğaldy.
"Qap! İendi qaittim?" Ökinişi özegin tepkiledi.
Sol jaq qaptalynan äldebir tyqyr iestildi. Sol tyqyrğa jalt
būrylğan Qazybek jağadan suğa tūmsyğyn malğan aiudan aumaityn
nän qoitastyñ tasasynan şyğyp kele jatqan qyzdy kördi.
– Qazaqpysyñ? Älgi ändi aitqan öziñbisiñ?-dep Qazybek sūrağyn
jaudyra berip, säl yñğaisyzdanğan küii aqsiiä küldi. – Köpten än
tyñdamağanğa, özimizdiñ änimizdi tyndamağanğa işqūsta bolğam ba,
äniñizdi iestigende... mülde iesten tañğandai boppyn. Sälamatpysyz,
qaryndas.
– Şükir. Öziñiz de iesen-saulyqta bolyñyz,-dedi qyz.
– İendi sūrauyma bolatyn siiäqty. Jatyrqamadyñyz. Qazaqsyz ğoi.
– Mümkin.
– Qalaişa? Sonda siz... siz, – Qazybektiñ keudesin solq ietkizip küdik
oraldy.
– İä, sol oiyñyzdan tabylarmyn,-dep qyz sezimtaldyq tanytty. –
Oi, aiağyñyzdan, tabanyñyzdan qan tamyp tūr ğoi... İetigiñiz qaida?
– İesti alğan änge ientigemin dep bärin ūmytyppyn ğoi. Ana jaqta
qaldy.
– Aiağyñyzdy köteriñizşi!.. Oi, būta kirip ketken be, soidityp tilip
jiberipti-au. Tañyp tastamasa bolmas.
Qazybek aiağynyñ auyrğanyn iendi sezdi. Biraq ony onşa ielei
qoiğan joq.
– İeşteñe ietpes.
– Beri jüriñizşi. Suğa jaqyndañyz,-dep qyz qaitadan qoitastyñ
tasasyna qarai tez attai jöneldi.
Qazybek jağağa aqsañdai basyp taianyp, tastyñ tasasyndağy tağy
bir taqtaidai jalpaq tastyñ üstindegi kiım-keşekti qoparystyryp
jatqan qyzdy kördi. "Ä-ä, kir juğan ieken ğoi!.. İendi än aitylar ma?"
Mūñly örnektiñ mūñdy sazy kökirekte ūianyp, älgindegi äuenimen
tirilip, aunap tüskendei boldy.

– Beri jaqyndañyzşy. Myna aranyñ batpaq, sazy joq. Taza.
Aiağyñyzdy juyp jibermese... qūm-topyraq kirse, bolmaidy.
– Özim osy jerde juam ğoi.
– Joq, beri keliñiz. Tañyp berem.
Qazybek aqsañdamauğa tyrysyp bağyp, aiağyn süirete attap, taiana
toqtady.
– Myna tasqa şyğyñyz.
Tastyñ kölbei sūlağan jartysy suğa sūğynyp ketken ieken, Qazybek
tep-tegis, jyp-jyltyr tastyñ su basqan şetine ötip, aiağymen
tobyqtan jaldap tūryp, qolymen tabanyn ysqylap judy.
– Boldym bilem.
– Ökşeñizben basyp beri jaqyndañyz.
Qyzdyñ süiriktei sausaqtary denesine tigende,
Qazybektiñ bükil denesin ört jalyny şarpyğandai duyldap qūia
berdi. Älde sudyñ suyqtyğynyñ äseri boldy ma, älde qyzdyñ iepsekti
qolynyñ ystyğy moldau ma, bozbalanyñ jüzi nart qyzardy.
Yñğaisyzdana aiağyn tartyp qaldy.
– Nege şegindiñiz?
Qyz dausy bäseñdep ketti. Bozbalanyñ qyzaryp ketkenin baiqap iedi.
İendi būnyñ da betine şarbylanyp qyzyl būiau jügirdi.
– Säl şydañyz, tañyp bereiin,-dep taspalap jyrtyp alğan
şüberekti tabannyñ äli de qany körinip tūrğan tiligin basa orai
bastady. Qoly sondai ikemdi. Qimyly sondai näzik. Qazybekke osy
ikemdi qoldyñ näzik qimyly sondai ūnap tūr. Orau bitpese, qyzdyñ
jyp-jyly sausaqtarynyñ denesine janasuy toqtamasa deitin tilek
qauzaidy.
– Boldy. İendi tezdetip ietigiñizdi tauyp kiıñiz.
– Ä-ä... rahmet, qa-aryndas!.. İesimiñiz kim iedi?
– Şarahai!
– Şarahai!.. Qalai tauyp qoiğan, ieki köziñiz tūp-tura şaradai!
– Bizdiñ şaranyñ ūğymy basqa.
"Bizdiñ" dedi me?.. Ä-ä, özge iedi-au. Biraq sondai jaqyn tartyp tūr

ğoi. Tegi böten. Nege böten? Özimizdiñ Şara qyzdardan nesi bölek?"
Osyndai sūraq-şanşular oiy men miyn qas qağym sätte şabaqtap
ötti.
– Bäribir siz bizdiñ Şarasyz,-dedi özine-özi qarsylyq bildirgendei.
– Nege sizdikimin?-dep qyz oinaqylana qaldy.
– Bizdiki degende... men özimdi iemes... Tūu, büldire jazdappyn ğoi, –
Qazybek şyn köñilden jadyrai külip jiberdi. – Qazaq qyzyna sondai
ūqsaisyz. Bizdiñ qazaq qyzysyz dep özimsinip jatqanym da.
Şarahai da qosyla küldi.
– Anam qazaq bolsa, jartylai qazaq bop ta qalarmyn.
– İe-ie, älgindegi mümkin degeniñizdi iendi ūqtym. Kiım kiısiñiz de,
şynynda jartylaidan da köbirek qazaqqa keledi.
Şaranyñ qabağy jabyla berip, aşyldy. Sony Qazybek qalt
jibermedi.
– Kei-keide qazaqşa osylai kiıngenimdi täuir körem.
– Jalğyz jürsiz. Qoryqpaisyz ba?
– Neden qorqam.
– Qamys arasynda jolbarystyñ jymy bar deidi. Qorsyldap doñyz,
būğynyp bäri jüredi desedi ğoi.
– İä, özenniñ kei jerinde olardyñ bolatyny ras. Al būl mañaida
joq.
– Ony qaidan bildiñiz?
– Qazaqtan... – qyz säl bögelip, yñğaisyzdanyp tūryp sözin
jalğastyrdy. – Sizderden ielşi kele jatyr degen habar tiısimen osy
tübekke üi tikkizgende... töñirekti qaita-qaita süzip şyqqan. Älgi
aitqan jyrtqyştardyñ ieşqaisysy joq.
– Apyrai, ä! Mağan basqaşa aityp iedi...
– Kim? Bizdiñ... – tağy da yñğaisyzdandy – adam ba?
– İä! Jyrğal nūian.
Şarahai közin keñ aşa qarady.

– Nūian deimisiz?.. Nūian ötirik aitpauşy iedi...
– Qaidam. Mümkin mağan betaldy jüre bermesin degeni şyğar,-dei
bergen Qazybek kenet äldenege küdiktene qaldy. – Nūiannyñ ötirik
aitpaitynyn qaidan bilesiz?
– Kökem bolsa nege bilmeiin.
İendi Qazybek qyzğa tandana qarady.
– Sizdiñ äkeñiz Jyrğal nūian ba?
– İä, Jyrğal nūianyñyz-meniñ äkem! – İendi qyz iernine mysqyl külki
oraldy. – Köziñiz atyzdai bop ketti-au, myrza. Sonşama neden
seskendiñiz?
– Seskenip tūrğam joq. Seniñkiremei tūrmyn.
– Nege?
– Bizdiñ qazaqtyñ kez kelgen biıniñ ne beginiñ qyzy däl siz qūsap
japadan-jalğyz kir juyp degendei käkir-şükir şaruağa aralasyp
jürmeidi. Sylañdap kiınip, būlañdap boi tüzeidi. Soñyna iergen on
şaqty qūrby qyzdardyñ ortasynda aqbozğa minip, aq sağymdy
jyrtyp, jortyp jüredi. Syrtynan köz süzgen san jigittiñ köz
qūrtyna ainalady.
– Syrtynan köz süzgen köp jigittiñ birine de būiyrmai jer tübinen
bir-aq şyğady sonsoñ... – Qyz kümiljip toqtady. Kürsingenin de
jasyrğan joq.
– Nege kürsindiñiz, Şarahai!
– Sylañdap boi tüzegen bir ataqty bidiñ sūlu qyzy auylynyñ
jigitiniñ birine iemes, alystağy oirat jigitine qūmartyp qalmasa... Älgi
alystağy oirat jigiti siz qūsap ielşilikke barmasa... Mümkin iekeui
kezdespes pe iedi...
– Anañyz turaly aityp otyrsyz ğoi...
– İä. Birin-biri izdegen, añsağan ieki jas, aqyry iel şapqyzyp, qan
ağyzyp qosylğan ğoi. – Şarahai teris ainalyp ketti. Közine kep
qalğan jasty körsetpeiin dei me, älde bosağan köñilinen qysyla ma,
dirildegen keudeniñ tynyştaluyn tosatyndai.
– Şeşeñiz qaida? Osy arağa keldi me?-dep iendi bir kezde sūlu bolğan,
sylañdağan sol qazaq qyzyn... äieldi körgisi kep ketken Qazybek
ientelei qaldy. – Kelip pe iedi, Şarahai?

– Joq! - qyz basyn şaiqady.
– Nege? Qazaqtardy mülde körgisi kelmei me?
– Qaitys bolğan. Köp auyrdy. Keiingi kezde auylyn, ata-anasyn köp
izdep, kop sağynğan.
– Qaidağyny sūrap köñiliñizdi qobaljyttym-au, Şaratai!
Qyz jalt qarady. Közine nūr jügirdi.
– Şaratai dediñiz be? Anam solai aituşy iedi. "Şarataiym!" dep
üzilip iedi! Qazaq dese janyn üzetin. "Meniñ kesirimnen iel şabyldy.
Äke-şeşem meni ieşqaşanda keşpeidi. Talai qyrşynnyñ obalyna
qaldym!" dep mağan mūñyn şağyp, sonda köp jylağan.-Şarahai
qaitadan mūñğa bögip, şeşesimen qoştasqan sätin iesine tüsirgende, qos
bürtik jas omyrauyna domalady.
– Jylama, Şarahai! Bosqa qamyqpa!
– Apam da jylama, qamyqpa deitin.
– Kökeñ şe?
– Kökem be... Kökem anamdy äli izdeidi. Olar birin-biri jaqsy köretin.
Kökem ğoi meni ädeii osy arağa alyp kelgen. Nağaşylaryñdy köresiñ
degen.
– Äniñ jaqsy ieken. Dausyñ sondai aşyq!
– Apam aituşy iedi. Oñaşada, özimen özi otyrğanda aituşy iedi!..
Körinbei, syğalap qarauşy iem. Kirpiginiñ ūşynda möp-möldir tamşy
tūratyn. Ap-auyr tamşylar... Üzilip tüskende jer solq iete qalğandai
bolatyn.
Apam birinen soñ birin aityp bop, istep otyrğan jūmysyn da
ūmytyp, ünsiz melşiıp ūzaq-ūzaq otyratyn. Neni oilaitynyn, neni
añsaitynyn ol kezde qaidan bileiin. Jüregim iezilip aiaitynmyn...
Aiaitynmyn.
– Qaitqanyna qanşa boldy?
– Bes jyl. Ol kezde onğa şyqqam. "Jas iemessiñ, aldy-artyñdy oila,
Şarataiym!" dep otyratyn,-dep özenge būryla berip iedi, közi künge
tüsip ketti. – Oi, päle! Besin auyp barady ğoi. Sizdi de, meni de
auyldağylar şarq ūryp izdep jatqan bolar. Üstimizden tüsse...
"Üstimizden tüsse... Nağyz soiqan sonda bolar. İelşi bop kep, ietek
türdi dep qiğylyq salsa. İetekti türdiñ be, türmediñ be – synyqtan

syltau izdegenderge bäribir".
Qazybektiñ mañdaiynan aşy ter būrq iete qaldy. Älgindegi
jaibaraqattyq mülde joğaldy.
– Şaratai! Men keteiin.
– Toqtañyz. Jaiau aqsañdap qaşan jetesiz,-dep asyğa jönelgen qyz
tal arasynan bir kezde at jetektep oraldy.
– Qazir ietigiñiz jatqan jerge aparyp salam.
Juyp jaiğan kiımderin qorjynğa jyldam terip salyp qanjyğağa
bökterdi.
– Aldyna, ierge otyryñyz.
– Siz şe?
– Men mingesem ğoi. Bolyñyz.
İekeui toğaiğa ienbei, su jağalap jürip ketti. Mynau jol toğai
süzgennen äldeqaida jeñil boldy. İetik jatqan jerge de ä degenşe
jetip keldi.
Qazybek attan tüsti.
– Sau bolyñyz, Qazybek ağa!
– Ou, Şaratai, sen... siz meni bilesiz be? Qaidan bilesiz?
– Bilem, ağa! Keşikpei baryñyz.
– Apyrai, ä. İendi körisemiz be?
– Mümkin.
Qyz atyn būryp alyp, su şalpyldata jelip kete berdi.
"Mümkin" deuimen-aq äbden diñkeletti-au. Körki qandai! Minezi
qandai! Aşyluy da, jabyluy da tez işiniñ. Ūşqary aitqan jerim
bolğan joq qoi deimin. "Ağa!" dedi. Şynymen iştartyp aitty ma
sony? Özinen bir jas ülkendi bizdiñ qazaq qyzdary syilap "ağa"
demeuşi me iedi. Biraq sol sözdi qalai aitady? Qaitip aitady. Gäp
solarda ğoi. Düñk ietkizip töbeñnen qoiyp qalğandai ietip dürse qūia
beretinderden köñilder talai qalmap pedi Qalğan köñil, ärine, meniki
iemes. Mağan olai äli aitylğan da joq. Biraq qasyna iergen, soñyna
ilesken ağa, dostardyñ bet-bedelin tüsirip: "İbai, betim-ai! Ne dep
tūrsyz, ağa? Uiatsyz iekensiz!" dep tüieden tüskendei qyp solq

ietkizetin qyzdardan qalai tüñilmessiñ.
Äi, Şaratai! Şarahai! Anañ qazaq bolğan soñ, bauyrynda önip, ana
sütimen anañnyñ tilin sanaña siñirip össeñ, seniñ qazaqtan neñ kem?
Al bizdiñ köp jigitterdiñ şeşeleri qalmaqtyñ at kötinde kelgen
tūtqyn qyzdary ğoi. Solar şe? Solardyñ tili alğaş qalai şyğady
ieken? Qazaqşa byldyrlar ma? Älde qalmaqşa qylğynar ma?
Anasynyñ tilin aldymen ūğar bolsa, aldymen sol böten, bögde önege,
tärbieni simirer bolsa... onda... onda... Osy biz qara qalmaq, qūba
qalmaqpen soğysa, soğysa, qazaq qalmaq tuyp, qalmaq qazaqty düniege
äkelip, tüptiñ tübinde bir-birimizdi ajyrata almai, aiyra almai
qalmas pa iekenbiz. Mümkin söitken de dūrys bolar ma. Ondai atty
künde kün qūrğatpai şañ boratyp, qūiyn üiirip, dauyl soqqyzyp
jetetin ieki ieldiñ arasyndağy şabuyl-şanduyl tiylar ma iedi. Söitip
tabyssaq... Tabysyp tatulasqanğa ne jetsin. Hontaişynyñ aldynda
tabysyp, tatulasqaly keldik degen bir oraidy da aita alsaq ierteñ...
Şabysa bergennen göri tabysqan täuir-au. Sondai kün tusa
Şarataidyñ şeşesi siiäqty mūñlyqtar
sağynyştyñ qūrbany bolmas iedi-au!"

şarasyz

küide

Qazybek jatyn üiine kelgende Dau ağasy izdep jür ieken. Qarsy
kezdesti.
– Qaida jürsiñ, qarağym-au? Mynau jauyqqan ieldiñ ortasynda
japa-jalğyz selteñdep jüre bermeseñşi. Kim bilsin kimniñ ne
oilaitynyn? Bū şirkinderdiñ işine kirip şyqqan joqpyz. Baiqastau
kerek qoi,-dep kädimgidei janaşyrlyq tanytyp, keiip tūr.
– Dau ağa-au, öziñ timeseñ, özgeniñ sende nesi bar.
– Äu, sen būlarğa älden senip qalğanbysyñ. Biz Qaşan tiısip iedik.
Būlar bizge qaşan tiıspep iedi?
– Qoidym, Dau ağa. Moiyndadym,-dep däl qazir köñili tek
jaqsylyqqa, äsemdikke yntyqqan Qazybek aqsiiä küldi.
– Aitpaqşy seni nege izdegenimdi aitpappyn-au! Täkeñ handy aqyry
köndirse kerek, sen anau hontaişy aldyna bizben birge barasyñ.
– Oi, ağa-au! Süiinşiñiz moinymda.
– Bertis kökeñ sağan onda dūrystap kiınip barsyn degendi myqtap
tapsyrypty. Şabyna tie bermei, aitqanyn istep, yñğaiyna köne
berseñşi,-dep Dau juasyta söiledi.
– Äu, ağa-au, dauysyñyzdyñ kümiljigenine qarağanda kökemniñ tağy
bir "qolqasyn" kömeiiñizge tirep qoiğan tärizdisiz-au!-dep Qazybek

qadala qarady. Adamğa tiktei qarağanda ülken közder keñ aşylyp,
Qarağan adamynyñ işin aqtaryp, körip tūrğandai seziledi ieken. Dau
janaryn taisaqtatty. Biraq sözi sabyrly iestildi.
– Bertis kökendiki orynsyz otqa tüsetin köbelekke ūqsamasyn deu
bolar. Jassyñ ğoi äli. "Jelpildei beru jaramaityn qylyq. Özge
ülkendermen jağalasyp, jarysa bermei, auzyn bağyp, tis jarmai
otyrsyn!" depti.
– Oi, jaratqan täñir-ai! İendi sözdi de rūqsat sūrap söileitin boldyq
pa?
– Basqa jerde söilei ber. Qazybekjan. Qaita meniñ kökeiime seniñ
söziñ köbirek qonady. Seni keide köpti körgen könedei köretinim ras.
Al anau hontaişy aldynda közge tüspegeniñ dūrys. Talai dauğa tüsip,
talai dodadan kökpar alyp şyqqan Täkeñderden söz auysqan ba.
Biliktiñ biliktisi ğoi. Basqamyz şoşañdap, şi şyğaryp alyp
jürermiz.
– Jaraidy, Dau ağa! Aldymen sol hontaişy qūrğyry qabyldap
alsyn da bizdi. At şaba ma, bap şaba ma, baq şaba ma – bir qūdai biler.
Qazybek säl aqsañdap üige kirip ketti.
"Äi, tegin iemes osy bozbala! Köziñde ot, keudesinde jalyn bar!
Äriden körip tūrğandai, beriden ūstap tūrğandai ne dese de, qolmen
qoiğandai aitady-au. Tipti jap-jas basymen kimdi bolsyn mysy
basady da tūrady. Äiteuir, baqqa tuğai. Taqqa bermei, jūp bop qonğai!"
dep oilanğan Dau keşki qyzyl şapaq qoiulanğan aspanğa şalqalap
qarap tūrdy da, sol şapaq astyndağy alys auylyn, jas bäibişe
Babyldyq bikesin, jas näreste Tüite ūlyn qatty sağynğanyn sezindi.
Keşki şapaq qyzyl tüsten birte-birte qoiulanğan qoñyr būiauğa
auysty. İendi ainaladağy alys kök-jiekke deiin keñ kösilip jatqan
jazyq pen tüstikte sereigen taudy perdelep bürkep, köz bailar
qaraqoñyr mūnarymen qyzyliñir kelip tüsti. Qazaqy üii, qazaqy kütimi
mol aq şañqan auyl-däl qazir Dau köñilinde äldebir ögeisiretken
jatyrqauşylyq tuğyzyp iedi. Onyñ qandai sebepten, qai kemşinnen
jaralğanyn taba almai, kesek ietti mūrnyn sipap qoiyp, tez tarylyp
köz bailap kele jatqan töñiregine tesile qarap qalğan iedi. Äldeqaidan
sañq ietken it dausyn iestidi. Jüzine dir ietip qybyr iendi. Tüisigine
äldebir tolqyndy sezik jügirdi.
"İe, bäse! Nege qoñyltaqsyp tosyrqadym desem, mynau oñaşa
auyldyñ, keşqūrymğy qoiy mañyrap, qozysy jamyrap, mal sauğan,
tai-qūlyny şūrqyrai kisinep, bie ağytqan, jylqy aidağan abyrsabyr qarbalas tirliginiñ joqtyğynan ieken-au. Äi, qairan köñil! Seniñ
de üirenşikti ädetke iemşek kütken säbidei ūmtylyp tūratynyñ bar

ieken-au. Tipti it iekeş ittiñ de ürgenine, qañsylağanyna kädimgidei
tañsyq bop tūşynyp tūrğanyñ mynau... Ädettegiden bölek jymjyrttyq ta köñil qūlazytady ieken-au. Al auyldyñ basqa tūrmysäreketi sol qalpynda. Äne, jeroşaqta jalyny şarpyğan
jalpyldağan ot. Buy būrqyrağan üirenşikti qara qazan. Qara
qazannyñ ağaş qaqpağyn qaiqaia aşyp, sorpa sapyrğan qazaqtan
aiyrmasy joq qaratory, qypşa bel kelinşek... İe-ie, qoñyltaq köñildiñ
tosyrqaityn tağy bir kiltipany-kelinşek pen otynşy ierkektiñ
qylğynğan qalmaq-şasy-au. Özge tildiñ özek tyrnar bötendigin būryn
ieskermeppin-au. Qūlaqqa qazan tübin qyrnağan pyşaq tyqyryndai
tosyn iestilgende yzyñyn ğana bağyp qap, mañyzyna jetpei, mänin
ūqpai mäñgirip qalatynyñ-aq jaman. Äu basta Adam Ata, Haua Anadan
jaralğan adamzatty jalpaq jerdiñ betindegi jaryq jalğannyñ
tükpir-tükpirine tarydai şaşyp jibergen Jaratqannyñ solardy
birinen birin alşaqtatqany qalai? Birin-birine tüsinistirmei, tilderin
bölektep, türlerin özgertip, älgi äu bastağy kindiktes, ūryqtas
ağaiyndy bir-birine jauyqtyryp qoiğany qalai? Adam pendeni
iestiliginen aiyryp, ieregisin molaityp, bir-birine qūbyjyq qyp
qoiğany töñir haqtyñ qai ädilettiligi? Küşik asyrap qabağan it qyp
ösirip, böten auyñdyñ böribasarymen talastyryp, yryldağan,
aryldağan töbetterdiñ biriniñ biri alqymyn iezip, jelkesinen alyp,
būrap soqqandarynan dünieniñ bükil qyzyğyn körgendei silekeii
şūbyra, közi qyzara iesi şyğatyn bädik jandardy talai körip iem.
Pendesin de däl sondai aryldatqyzyp qoiğan Jasağan haqtyñ kei
isine qaitip qana bas şaiqamassyñ. Är ūlysqa birin şüldirletip, birin
mañqalatyp, birin qylğyntyp ärtürli til bermese, anau sylañ
kelinşek pen şoinaq otynşynyñ ne dep qylğynyp tūrğanyn
tüsinbes pe iedim. Tüsinsem, köñilime küdik oralmas iedi. Qalany qiratyp
şañy oinağan, dalany qūlazytyp qūiyny qūtyrğan mynau qatygez
zamanda är keudege alabülik bop ienetin küñgirt küdikten öter äzäzil
joq-au. Sambyrlağan tili joq. Äi, biraq sybyrlaidy-au kep sol qūrğyr
küdik qūlağyñnyñ tübinen. Sarnaidy-au kep tün ūiqyñdy tört bölip
tösegiñniñ basynan. Sarnaidy-au kep tūs-tūstan jau qaptatyp. Senbei
kör, iermei kör sol äzäzil küdiktiñ sansyz kübir-sybyryna. Attanaiqaiyna. Al sendiñ ieken, ierdiñ ieken, ne tūrys bar, dereu köter qaq
soiyldy! Qos qoldap qysyp ūstap qūlaşta gürzi-şoqpardy! Azuyñdy
aiğa bilep iekilene ūmtyl! Qaq soiylyñ aiamai saq ietkende, qaqyrağan
şekeniñ qasyñnyñ basyniki me, dosyñnyñ basyniki me-onda iendi mülde
şaruañ joq. Bezildep şyqtyñ, berekeni de, birlikti de bezdirip qudyñ.
Sony öziñ sezesiñ be, seziktenip iştei ğana quystanasyñ ba, iendi sağan
bäribir toqtau joq. Öitkeni oñ-solyñ tolğan qas dūşpan. Solqyldağan
soiyl synğanşa, soqqylağan şoqpar qoldan ūşqanşa, qarsy kelgendi,
köziñe ilikkendi qan qaqsat. Al sonsoñ köp soqqydan qansyrap öziñ qūla.
Qansyrap qūlap jatyp iştei küizelip, iştei küñirenip al jyla. Biraq
odan ne öner. Qūbyjyq küdik sen jylady ieken, sen qūlady ieken dep,
talaidy sen jylatyp, talaidy sen qan qaptyryp qūlatyp iedi dep
qarasyn öşirip, zym-ziiä joğalyp kete qoidy ma? Qaidağy joğalu?

Sol küşiktegen küdik nemeñ odan saiyn örekpi örşip, iendi bükil
öksigen işiñdi kernep, keptirip ala jönelsin!
Bäri tüsinispestikten... Adamdy adam tüsinsinşi. Solqyldağan soiyl
nemeñ-jylqy ūstar, mal aidar kädimgi qūryqqa ğana ainalsyn. Qarğys
atqyr qara şoqpar qazyq qağar öşeiin bir toqpaqqa ğana ainalsyn.
Qatuly qabağyña mūz qatyp, qar jaumai, jadyrağan janaryñnan nūr
tögilsin, şuaq şaşylsyn! Ainalañ tegis jaidary külkige böksin!
Quanğan jüzdiñ äsem körkine jeter ne bar? İeljiregen jannyñ
jüreginen jylytyp tögiletin meiirim jaryq jalğannyñ jebeuşisi
bolmas pa. Sodan jañyla beretinimiz qalai? Sol meiirimdi mynau
Qazybek ūlan izdep te, tauyp ta jürse, soğan nege peiil bermeimiz?
Tanau deldite ürkektep, qol sermei, öñ bermei sekemdenip,
janymyzğa iengizbek tügil mañaiymyzğa jaqyndatpauğa tyrysatyn
jol jürgen ülkendigimiz, köp körgen kekseligimizdiñ qasieti me sol? Ol
nendei qasiet? Suyq-yzğardy keudege sipalap toğyta bersek,
jylylyq pen näziktikke oryn qala ma? Büite bersek, jatbauyrlyqty
jaqsylyq deuimiz mümkin-au. Anau Bertis hannyñ osqyryna berui
osyñdai minezden tumas pa. Älde jatbauyrlyq baqastyqtan örbi me?
Älde baqastyq pen künşildik qūrğyry jatbauyrlyqtan öre me? Bertis
Qazybekke nege qatal? Bylai qarasañ tipti balasy ğoi. Öziniñ tuğan
inisi Keldibektiñ tūñğyşy ğoi Qazybek. Bauyryñda ösiretin, bauyry
ieziletin ieñ iet jaqyny. Bauyryna tartu qaida. Bet-auzy birese kirjiıp,
birese tyrjiyp, aşyqtan aşyq jaqtyrmai otyrğany. Älde "ieki
äieldiñ balasy-ieki ruly ieldeidiñ" ras bolğany ma. Äkeden birge
tuğanymen şeşeniñ bölektigi bülindire me. Äitpese Abyz atanğan
Şanşar äkemizdiñ önegesi handy qisyq öskizbes iedi ğoi. Qyñyr
jibermes iedi ğoi. Tez basynda qisyq ağaştyñ jatqany qalai?
Aibikedei aqyldy anadan tuğan Keldibek, Nūrbikedei qadirliden
tuğan Bertis birin-biri jek köre me? Jek körse, isi Qarakesekke Bertis
ağasyn han sailatuğa auzy dualy Keldibek bi baryn da janyn da
salmas iedi ğoi. Öitken joq ol. Jöndi bildi de, joldy ağasyna berdi.
Jäne qaityp berdi deseñizşi. Dañğyl jol salyp berip, qolyna hannyñ
asasyn, basyna hannyñ telpegin kigizip, iel üstine ieñselendirip
otyrğyzdy ğoi.
Osy ielşilikti Täuke hannyñ keñşiligimen daiyndağan da,
basşysyna ağasy Bertis handy laiyqtağan da Keldibek bi. Al
Bertistiñ tisteuik te tebegen bolaryn tüsinbeimin.
Tağy da tüsinispestikke oiqastadym ba? Būl bir asu bermes ötkel-au.
Tüsinissek-qazaqty qalmaq şabuyn qoimas pedi. Qazaq qalmaqtan
qarymta qaitaram dep qasaryspas iedi.
Äi, mynau ne yzyñ?.. İe-ie yzyñ dep dombyra ünin de tosyrqap
qalğam ba. Qazybek qoi şertip otyrğan. Özi bir joşyn-au. Sonau jer
tübinen dombyra süire-tip jürgenin körmeimisiñ. Aitpaqşy,

Būhardağy Kökiltaş mediresinde däris tyñdap jürgende osy
dombyrasynyñ kesirinen şyğyp ketken desedi ğoi jūrt. Bekerlik
bolğan ğoi. Äitpese sol Būharai Şariftegi medireseden on ieki tarmaq
ğylymdy tügel igergende, qandai bolar iedi şirkin. Qazir de tereñ-au
jas örken ūlanym.
Äi, mynausy tanys äuen siiäqty ma? Özgerip ketkeni qalai? Mūñy
bar jürektiñ tolğanysy tärizdi me. Sağynğan jannyñ alasapyran
keudesindegi älsiz kürsinisi me... Qasyna barsam... jaqyndap tyñdasam,
toqtap qalar ma ieken. Mynandai kökei kesken äuen osyñdai beiuaq
şaqta, oñaşada öziñdi de körmei, özgeni de baiqamai qalatyn mezgilde
jetetini qalai ieken, ä? Älde atqan tañğa quanğan är pendeniñ batqan
künge qimai qaraityn, oiğa bata ielegizitin belgisiz üreili sekeminen
be? Qara japqandai tünere qalatyn tün qoinyn kim jaqtyrsyn.
Sanañdağy sañylaudy tügel bürkep tastaityn qarañğylyqtyñ
qorqynyşy köp-au...
Dombyra qūdiret-au! Qūlaqqa tanys änniñ de tosyn iestiletinin
būryn ūqsamşy. Öksigi bolmauşy iedi ğoi. Ökinişti küidiñ şertisinen
be. Nege ökinedi?.. Nege öksidi?.. Äi, joq-Öksik joq iendi! Özgerip sala
berdi. Ūmytty älgi küirektikti! Osylai jelpingeni dūrys qoi jastyñ!
Jalyndatty-au! Söitsinşi! Jigerlentsinşi! Duyldatty-au! Sergittiau! Özgerip, qūlpyryp sala bergenin qaraşy! Qūdiret-au dombyra.
Älginde ğana jürek syzdata kürsintip iedi, iendi mine boi qyzdyrar
sergektik seldetti. "Serpil! Qanat qaq! Qiiäğa ūş! Tanyr közdi
taiğanatpai qada! Qada da anyq tap! Airylmastai tap!" dep añqyp,
şalqyp tūr ğoi ieki işektiñ atoiy. Dünie keñ ieken-au. Qarauyta kelip,
qūşağyña kömetin tün qarañğy ğana iemes ieken. Qūpiiäsyna ierter,
qūdiretin darytar tylsymyn döp basqandy qalaidy-au. Älde ol
tünegi mol tünnen keiin alaulap atar tañnyñ baryn, qyzaryp şyğar
künniñ mäñgiligin aiğaqtaima. İapyrai, qūpiiänyñ bäri bürkeu astynda,
qyzyqtyñ bäri qaltarysta, perde tasasynda ötetini qalai? Uialşaq
közden göri sezimtal köñildiñ köregendigine beiimdelgen tabiğat
qūdireti jan-januar bitkenniñ qos qosağyn köldeneñ köz, bögde
tyqyrdan oñaşa tabystyryp, oñaşa qyzyqqa batyru üşin tün
qoinyn ädeii aştyra ma ieken? Ondai oñaşalyq üşin özgeniñ
kezdespegeni, körmegeni dūrys-au. Oi oilau üşin köz jūmuymyz da osy
oñaşalyq, oqşaulyq izdeuimiz tärizdi-au. Qarañğy tünniñ osyndai
qadiri baryn qalai paiymdamağam älginde. Dombyra ğoi, äuliedei
äueni ğoi meni laqqan betimnen qaiyryp äkelip, közimdi aşqan".

Dau asyqpai attap üige bettedi.
Aiaq tyqyryn iestidi me, dombyraşynyñ şertisi tiyldy.
Dau tabaldyryqtan işke attady.
– Nege bögeldiñ, Qazybekjan? Şertisiñ iendi tüzele bastap iedi.
Özdiginen üzdige me, üzdiktirgen jany bar ma, iestigen qūlaqty ğana
iemes, kürsingen keudeni de türtkileidi-au,-dep alaköleñkede alğaş
Qazybektiñ qai jerde otyrğanyn baiqamasa da, iesik aldynda tūryp
qatty rizaşylyq tanytty.
– İe-ie, Däuke! Kün ūzağan saiyn qazan qyrğan dybystan da äuen
aulaityn halge jetken soñ, meniñ taqtai sabalağanymdy äldeqandai
qylasyz da. Äitpese meniki de bir tyñqyl da,-dep bozbala jigit boi
jasyrdy.
– Olai deme, Qazybekjan. Qyñqyldaityn tyñ-qyldy ärkim-aq
tartady da. Seniki basqa. Mülde basqa. Sabau sausaq bärimizde de bar.
Işek saumalar sausaq ilude bireude bar. Sol ilude bireudiñ de bireui
bolady. Onyñ sausağy jannyñ küiigin de aşady. Küizelisin de aitady.
Quanyşyn da aqtaryp salady. Şyn qūdiret sol siqyr sausaqta. Seniñ
tapqanyñdy sezdirip qoiğan sausağyñ... sausaqtaryñ ğoi, Qazybekjan.
Bügin taptyñ ba, būryn taptyñ ba, izdegen adamyñ anau-mynau adam
bolmas. Seni tebirentken, tolqytqan jandy osal dep aituğa til
barmaidy. Şyn tapsañ, betiñ dūrys, inim, bauyrym. Qaiyrly bop
keziksin de,-dep aiağyn sozyp jiberip, Dau oñ jağyna iek ieñkeite
būrylyp, aldymen älgi özi maqtağan sausaqtarğa üñilip, sodan soñ
basyn kötere berdi. Kötere berdi de... Qazybektiñ kirpik ūşynda
dirildep tūrğan monşaq jasqa közimen bailanyp qaldy. Üni dirildep
şyqty.
– Äi, Qazybekjan! Sen... sağan... Jylağanyñ qalai?.. Berik iediñ ğoi,dep qauqalaqtai, inige qarai ientelei ysyryldy.
Qazybek külip jiberdi. Dombyrany kümbirletip jiberdi.
– Äi, Däuke ağa! Siz sonda meni de osal, naşar sanaisyz ba?
– Äi, äi, jarqynym! Közindegi... kirpigiñniñ ūşyndağy jyltyrağan
jasty körip... Seni nege osal dermin. Sağan tipti däl osy saparda äbden
bas qoidym desem, tym bösip ketti dep oilama. Sen kimdi qalai tapsañ
öziñ bil. Al men seni jaqsy taptym. İel aiyrylysyp, jerden
aiyrylyp qalğan kezde... solardyñ bärin ūmyttyryp... anau
kişkentai Tüite küşik, iendi bügin myna öziñ... iekeuiñ mereiimdi
asyrdyñdar. Seniñ mağan qandai qymbat tartqanyñdy bilseñ ğoi,
bauyrym.

– Ağa-au, qandai jaqsy adamsyz! Bizdiñ toiğan torsyqtai köp ağalar
ne aituşy iedi. Basynan qūs asyrmağan küştiligin, qarsy aldyna jan
jolatpaityn sestiligin aitad ta. Myqtylyq, tektilik sonda deitin
bolar. Al ieñ keregi kisilikti saqtaityn kişilik pen meiir iekenin
ūqpaidy-au.
Qazybek dombyrasyn irgege süiedi. Tūryp baryp jükaiaq tösek
üstinen jastyq alyp, ağasynyñ qoltyğyna tastady.
– Syban-Rabtan kelip iedi. Nege kelgenin bilmediñiz be?
– Sol özi keşeli beri mağan onşa ūnamai jür. Qabağy būrynğydai
iemes. Qatulanğanyn qaiteiin, özime onşa jolamağan soñ.
– Belgili jai ğoi. Kökemmen hontaişyny oñaşa kezdestirip, ondysoldy uädege qarq qyp, qūr qol şyğaryp salmaqşy iedi. Oğan sizderdiñ
hanymyzğa salmaq salğandaryñyz bögeu boldy. İendigi äreket äli de
Bertis kökemdi şyrğalau. Qoiny-qonyşyna qomaqty, kölemdi ğyp
ony-būny tyqpalau. Äi iendi oğan kökem de kelise qoimas. Anau jüz
Qarakesek jigitiniñ işinde kökemniñ tuğan bauyry da bar ğoi.
Tūtqynda qaldyryp qaityp kete qoimas. Äneuküngi dombyrasynan
şer tökkenin iestidiñiz ğoi. Kökem... han kökem adaldyqtan
auytqymaidy.
Dau kürsinip qaldy. Talystai keudeniñ demi yqylyqtatyp atyldy.
– İä! Öite almas ol. Öitkizbespiz. Kerek bolsa sol Sybanyñmen-aq
söilesermiz özimiz. "Hontaişyña ait! Qūiryq jauyr bolğanşa
otyrdyq. Qazaq bir jerge qozğaltpai qağyp qūiatyn qazyq iemes! Kün
aralatyp atqa minbese, qūiymşağy syzdaityn tūz balasy! Ne iske
kirisetiniñdi ait. Ne birjolata ketisip, tūrysatynyndy ait!" deimiz.
Özge ündemese, osylai dep özim aitam!-dep qūlşynğan ağanyñ soñğy
tüiini Qazybekke ülken oi saldy.
"Iske kirisetiniñdi... onda da tabysardai kirisetiniñdi ait, äitpese
şabysardai tūrysatynyñdy ait! Qandai ötkirlik! İyğyña iyğym
teñ, keudeñnen keudem asqaq deudi osylai nege bildirmeske. Däl osylai
aita alsa... Özge aitpasa, özim aita alsam hontaişyğa. Tatulyq izdep
kep taba almai qaitsaq, anau tūtqyn miskinder ne bolmaq? Qoly
būğauda, közi jylauda qor bolyp qūldyq kebinde qala bermek pe?
Keiinnen qol jinap kelip şauyp-aq aldyq deiik. Oğan deiin arypaşyğan şirkinder tiri jüre qūiar ma?"
İerteñinde Syban-Rabtan bärin Bertis hannyñ aq üiine jiyp aldy.
Sözdi Bertis bastady.
– Ağaiyn, sender salmaqty mağan salsañdar, men salmaqty aldiiär

hanzada Sybanğa saldym. Toqeterin aitsam, bizde "u işseñ ruyñmen"
degen bar. Märtebeli hontaişy ne börimizdi tügel qabyldaidy, ne
birimizdiñ de töbemizdi körmesten osy aradan qaitarady degen
bailamymyzdy aittym myna Syban taişyğa. Basqa yñğaiymyz
joqtyğyna közi jetsin dep özderiñtsi alğyzyp otyrmyn.
Qazybekkökesine riza keiippen qaita-qaita bas şūlğyp: "İe, bäse!
Östip şirasañyzşy. Bir asatu-bir jyldyq ünem bolmas. Myñ jyldyq
kinä men künäni ol qosa asatyp jibererin ieskeripsiz", dedi iştei.
Syban-Rabtan da köp sozbady.
– Hontaişy biraz närsege qanyq. Alystan şarşap-şaldyğyp
jetkenderiñizdi ielep, biraz aunap-qunap, dem alsyn, tynyqsyn dep
otyr. Nemen kelgenderiñizdi de, nege kelgenderiñizdi de bilip otyr. Köp
auyzdy köpirtpei, bir adamdy tyñdau märtebeli aldiiärymyzdyñ
ädeti iedi. Sol ädetinen sizder jañyldyram degenge azdap reniş te
bildirdi. Sol renişin sezdirtkeni de osy,-dep bir toqtap, otyrğandardy
süzip şyqty. Tomsarğan jüzderden qysylğan, dağdarğan keiip-pişindi
baiqai almady.-"Küşi bardyñ-sesi bardy" ūmytu da keide artyq
bolaryn ieskeruleriñizdi ieske salmaqpyn. Ne aitasyzdar?
Soñğy "Ne aitasyzdary" qatqyldau iestilip, ses atqan küştiliginen
qahar şaşqandai ietui qazaqtardy tūqyrtyp tastady. İendi iınder
ieriksiz tömendei berdi. Keiindeu, şetkerirek otyrğan Qazybekke
qybyrsyz qalğan serikteriniñ tomsarğan jüzi tügel körinip tūr.
İyğyndağy jūqa bota jün şapanyn ieki top-şysymen sermep qap
tüzep qoiyp, äjimi az keñ mañdaiyn qasqaita Babanazar söileuge
yñğai tanytty. Sony baiqağan Bertis iek qaqty.
– Uai,Syban şyraq! "Küşi bardyñ sesi bar" dediñ. Küş te bir, özen de
bir. Tasysa ğana doldanyp, jağasyn ūratyn özenniñ jazy jetip,
jağdaiy özgergende, bulanyp azaiyp, jer aiağy qūrdymğa siñip, qūryp
ketetin aldamşy iekpini ğana ol. Biz "İesi bardyñ-desi bar" degendi ilgeri
tartamyz. Aqylmen şeşkendi, qylyşpen kese almaidy. Ädep bar
jerde ädet qol qusyratyn. Bir ieldiñ ielşisin iekinşi ieldiñ basşysy
qabyldau ädepke ainalmap pa iedi.
İendi otyrğandar ieñselenip, tūs-tūstan bas şūlğysty.
– İä! Söitetin.
– Ädepten aspaityn.
– "İelşiniñ sözi-iel sözi" degendi ūstanatyn.
Babanazar öz adamdaryna moinyn būra alara qarady. Jüirik

ierinder jym boldy.
-Mynau otyrğandar, Syban şyraq, tūtas qazaqtyñ häm közi, häm sözi.
Ūldary torğa tüsip, qyzdary qolğa tüsip, bailau-aidauynda ketken är
rudyñ betke ūstar adamdary. İel bastağan bileri. Qol bastağan
batyrlary. İeldi-qol desek, mynalar sausaqtary. Jūmyla qalsa,
jūdyryq bop tüiiler birliginiñ aiğağy.
Au, alaqanyñnyñ barmağyn kesip qana märtebeli hontaişyñyzdyñ
şoltityp aldyma äkel deui qisynğa kele qūiar ma? Bülingen bütin
alaqan syzdamas pa ieken. Syrqyratqan auru bütkil denege jaiylmas
pa ieken. Osymdy öziñ de iesker, Sybanjan!-dep Babanazar säl basyn
igen boldy.
"Äi, asyl ağa! Jetkizdi. Däl oidağyny jetkizdi. İe, osylai des
bermeu de kerek-au keide. Tūtas ieldiñ tūtas ielşisi iekenimizdi sezsin"
degen Qazybek marqaiyp qaldy.
Syban-Rabtan köp bögelgen joq. Qos büktegen qamşysyn tas qysyp
apty, tyrnaqtarynyñ köbesine qyzaryp qan tūnyp qaldy.
– Bäriñniñ qalauyñ osy ğoi?
Taikeltir bas izedi.
– İä, aldiiärym. İegeste soiyl kötergen ierdi ieseden qaldyrmaityn
bizdiñ de ädetimiz bar. Sol ädet aldaryña kep tireldi. Şabylğan ieldiñ
jigeri qūm iemes, küderi tūl iemes iekenin myna jūdyryq bop aldynda
tüiilip otyrğan türimiz aityp otyr ğoi. Körineu közge şalyndyrmas
qiiänatty sūğyndyrmaiyq.
Syban-Rabtan sazarğan küii han Bertiske qarady. Soñğy ümitti sodan
tilegendei qarasy sūsty.
Bertis közin taidyryp äketti, biraq jasqanbağanyn salmaqtap
jetkizdi.
– Ärkimniñ qabyrğasyn qaiystyrar öz halqynyñ küii. Halyqtyñ
küii-ūlynyñ küii. İelden bölingendi böri jeidi. Halqynan jerigendi
qarğys atady. Bizdiñ qūranymyz osylar. Babanazar jaqsy aitty. Bar
qazaqtyñ atynan bir qoldyñ salasyndağy sausaq bop jetkenimiz ras.
Alaqan bop aşylamyz ba, jūdyryq bop tüiilemiz be – ol
hontaişynyñ ierkinde. Söz bütini osy, Syban taişy!
4
Jyrğal nūiannyñ bir top adamymen kele jatqanyn ieñ aldymen
aşyq iesikten baiqağan Qazybek iştegilerge habarlap ülgergenşe, aiaq
tyqyry, dabyr-dübir de jetti.

Nūian tabaldyryqtan beri attady.
Qol qusyryp amandasyp tize bükti.
– Sizderge ūly märtebeli hontaişymyzdyñ tapsyrmasyn arnaiy
aitqaly kep tūrmyn. Syrtta tu bie ūstap jigitimiz tūr. Bizde köñili
tüsken adamyna, ne qūrmetti ielşisine zor qūrmetpen tartylatyn "han
sybağa" bar. Ol – hontaişy atynan beriletin ülken qonağasy. Bäke,
älde öziñiz, älde bireuiñiz bata berseñizder dep ädeii jetektetkizip
keldim.
Bertis serikterine mağūrlana qarady. Älgi qaras: "Kördiñder me.
Betalysymyz tüzu. İliktirip hontaişynyñ sybağasyn äkeldirse,
inşalla basqa-basqasy da bola jatar" degendi aitqyzbai sezdirgen.
Bertis Taikeltir şeşenge qabaq bildirip, onyñ ağalyğyna bas idi.
Taikeltir alaqanyn jaidy.
Jyrğal öz tilinde syrtqa dybys berdi.
Tu bie iesik közinde köldeneñdedi.
Alaqandar qūs qanatyna ūqsap jarq-jūrq köterilip otyrğandardyñ
köz aldyna türile qaldy.
Taikeltir yñyranyp baryp, tögilip ketti.
– Köp qūlan dalanyñ tilip tösin şañ köterer. Köp ūlan biliktisin han
köterer. İeki ieldiñ tynyşyn būzyp süttei ūiyğan tatulyğyn lañ
köterer. Aryğanyn sezdirmes arğymaq bop biz kelsek, qajyğanyn
bildirmes asyl nardyñ belgisin sender tanyttyñdar. Sualmaityn suat
joq. Sualmaityn is qana. Tartylmaityn būlaq joq. Tarylmaityn dos
qana. Quramaityn qūraq joq. Quramaityn tatulyq. Tuiağy tozbas
pyraq joq. Qansyrasyn qatulyq. Qos jağada ieki iel tūr. Ötkel bol da,
tu bie, ieki ieldi qos tatu ğyp! Äumin!
***
İerteñinde hontaişy öz ordasynda ielşilerdi qabyldaidy degen
habar jetti.
Osy habar Qazybekti äri quantty da, äri qobaljytty da. Quanğany
belgili. Aqyry asqaq Qaldan Başyqty aspandağy közin jerge tüsirip,
qatarğa keletin... jo-joq qataryna alatyn bopty. Qobaljyğany:
"Sonşama zaryğyp kütkende ierteñ aidyny asyp, mysy basyp tūrğan
hontaişy aldynda iel sözin dūrystap aita alarmyz ba. Şabylğan
ieldiñ selkeuli beti, solyq jüzi bolady. Qorğalaqtap, kümiljip qalmas
pa iekenbiz. Köptiñ oiyn kösiltip jetkize alar bolsaq, köñilderine
qūlpyrtyp quia alardai bolsaq, onda tūtqyndağy tuystardy bosatyp,

bailaudağy maldy aidap qaitar iedik-au. Azulynyñ aldy-arystannyñ
auzy. Sesine qarsy qūiar desimiz bar ma?" deitin küdikter. Ağalaryna
qarasa, olardyñ da sazara qalğan türlerinen iştei alañdyq seziledi.
Qajymaityn Dau ağasy ğana tärizdi. Mine qazir de Qazybektiñ
iyğynan sipap, qolqa sap tūr.
– Qazybekjan, ielden şyqqaly biraz boldy. Köñil qūlazytarlyq
belgisizdik bögeni būzyldy bügin. Soğan bosañsyğandai bop ta qaldyq
pa, boi qūrsağan şeñberimiz älsirep ketkendei. Sen myna ağalaryñdy
bir şiryqtyr. Bosağan boidy, bosañsyğan oidy qalpyna keltir.
Dombyrañdy al. Qazaqtyñ üni de, tili de qara dombyrasy. Söite ğoi,
azamat ūlanym!
Qazybektiñ özi de ağalarynyñ bolbyrap ketkenin jaqtyrmai, qalai
şiratam dep tūrğan, ağa qolqasy öz qalauymen döp keldi.
Dombyrasyna qol sozdy.
Alğaş zyñ iete qalğan qos işek jürekterdi selt ietkizip, jer tübinen
şerulep qana yzyndap jeter atoi ünindei sezildi de, üzilip ketti. Sol
zyñ ietken jalğyz dybys qūlaq tübin qasyp qap qana dene şymyrlatar
haldi ärkimniñ boiynda duyldata tuyndatyp bara jatty.
Dombyra al kep bezildesin. On sausaq on säigülik bop jügirsin qyl
sağaqtan keñ sağağa deiin. On sausaq tekirektegende, töñirekten
dübirletip qiqu jetsin. Keudeler tiktelip, közderge nūr jügirdi.
İyqtar qomaqtana ösip, kädimgidei ses tirildi. Dombyra qoimai
qūtyryna bezildedi. Dünieniñ üni bop qara ieşkiniñ ysylğan işegi
qoiqaptan qaiyrar känigi bebeu zaryna basty. Bebeu zar
yqylyqtatqan şerge ūlasty. Odan äri qos işek işin tartqandai säl
uildep baryp, jürekterden mūñ saudy. Mūñdy uildiñ maida jelpui
jüie-jüikelerge şym-şym tiıp, titirkente türtkiledi. Älgindegi keñ
aşylğan közder kirpik tasalandy. Qalasqan kirpik ūşyna
jasañğyratyp dymqyl oraldy. Sol qolaisyzdyqty sezdi me, mūñly
uildi kenet dübirli iekpin apyr-topyr basyp ketti. Sergek serpin
aduyndap şanaqtan şapşyp tögildi. Alystan atoilağan qazaqy
kömeidiñ ier namysyn ieriksiz qozdyrar tūtasa atylğan zor ünimen
aqtaryldy. Közder qaitadan keñ aşyldy. Kirpikter qasarysqan
naizadai şanşyldy. Jasañğyrağan janardan iemge iz qalmady.
Kökirekterde jarq-jūrq naizağai oinady. Keudeler doly kekten
yqylyq atty. Yqylyq atqan joiqyn keudeler keñ dalanyñ töñkergen
kesedei töbeleriniñ däl üşkiliñde jalpaq jalğanğa miz baqai mañqiyp
qarap tūratyn tas obalardai bop ieñse kötere zoraidy. Küi
qūdirettendi. Qūdiretti küidi qūiyndatqan qala ğana qara dombyra
alystağy iel üni bop, iel talaby bop, iel alaqany da bop köpke deiin
şertisinen tynbady.
***

Ileniñ tağy da bir keñ şeñber tastap oralğan iınine ornalasqan
hontaişy ordasy qazaqtardyñ közine anadaidan şalyndy.
Ainalasyndağy jaişylyqta ieñseli körinetin aq üiler töbedei
töñkerilgen aq ordanyñ qasynda narğa ilesken botadai bop kişireiip
qalady ieken.
İelşilerdi auyl şetinen attarynan qoltyqtap tüsirip alğan
Jyrğal taişy bastağan töleñgitter qara jerge tabany tiısimen-aq
ataqazdai mamyrlap qalatyn qazaqtardy älden-aq sūsy basyp tūrğan
aq ordağa tarta jöneldi.
Kögaly ūiysa ösken, masatydai qūlpyrğan qolatqa hontaişy
auyly keşeler ğana qonğan tärizdi. Üi-üidiñ arasyna silekeidei
şūbatylatyn syñaraiaq soqpaq ta onşa tüse qoimapty. Tize sipap,
tobyq qaqqan kök qūraqty japyra keşip, tilin tistegen qazaq ielşileri
ört şyqsa da ökpesin ieş öşirmes özderiniñ baiau qimylymen adymdai
basqan töleñgitterdi biraz sastyrdy.
Anau aq ordanyñ aldynda toptalyp tūrğan oirattar myna mañ-mañ
attap, asyqpai, aiaqtaryn sanap basyp kele jatqan qazaqtardyñ būl
jürisine mümkin "netken pañ, netken bipaz, netken täkappar qimyl!"
dep qyzyğa qarap qaldy ma ieken.
İesik közinde tūrğandardyñ düri – Syban-Rabtan iedi. İejelgi tanystai
bas izei tüsip, izet bildire qol qusyryp, bärine ortaq sälemdi jetkizdi
de, "işke kiriñizder!" dep ötiniş jasady.
Bertis han oñ aiaqpen tabaldyryqtan attady. Hanğa ilese Taikeltir
bi, qalğandary irkes-tirkes kirip jatty.
Ordanyñ işi abajadai ülken, daladai keñ. Üirenbegen közge
atşaptyrym kendiginiñ özi jasqanşaq ürei seberdei öser ietti. İesikten
törge deiin aiaq tyqyryn jūtyp qoiyp, bylqyldap tobyğyñdy
sipaityn qyzyl-jasyl qorasan kilemi töselgen.
Arqan boiy jerdegi qaq tördegi biık taqta sūp-sūr kiımdi sūp-sūr
bireu qaqşiyp otyr. "Hontaişy şirkini osy bolar" dep jaibasar
qazaqtar joramaldap ülgergenşe, Bertis han öziniñ säl şiñkildekteu
dausymen "Assalaumagalikum!" degen sälemin mänerlei sozdy. Oñ qoly
üirenşikti ädetpen şoltañ iete köterilip qap, sonysynan uialğandai
dereu qaita tynşyqty.
"Uağalaikumssalam!" aq ordada aitylmady. Tas tūğyrğa qonaqtağan
bürkittei qybyrsyz deneniñ, säl bas izegen işaratyn tüzdiñ qyrağy
közderi qalt jibermedi.
Syban-Rabtan ilgeri ozyñqyrap, ielşilerge qai jerge otyratynyn
körsetti. Körsetken jerdegi atlas körpe, jibek böstek, küiek kezindegi

jūmarlasqan qoi men qoşqardai han jastyqtardy körgende şañ
basqan, balşyq jūqqan qara sanyn sipağan dobaldai ietikterinen
yñğaisyzdanğan qazaqtar säl kidiristep tūryp, izinşe özderine üileser
ierkindikpen jaiğasa bastady.
Hontaişy äli jaq jazğan joq.
Qazaqtar qiystap qana Qaldan hontaişynyñ oñ jağynda, özderiniñ
sol jağynda biıkteu otyrğan Bertiske köz qydyrtty. Sony sezdi de,
han aty bar Bertis tamağyn kenedi.
– Uai, jasyl telpekti bükil oirat-mūñğyl halqynyñ ūlyq
märtebeli zor därejeli qasietti hahany! Külli oiğyr tanabynyñ
qūdiretti häm asa zor bileuşisi qasietti Qaldan Başyqty bahadür!
Jarty jalğandai qaharly qazaq dalasynyñ ūly hany, külli qazaq
jūrtynyñ, bükil qyrğyz häm özbek ūlystarynyñ ämirşisi ūlūq Täuke
bahadürdiñ sälemin qabyl alyñyz.
Hontaişy tağy da säl bas izegen işaratyn ieleusiz ğana joldady.
Sodan soñ keñ ordanyñ ieki qaptalyna kezek-kezek būrylyp qarap
qoidy.
İeñ şette otyrğan Qazybek te älgi hontaişy qimylymen qosa
būrylyp, bosağadan säl joğary ieki qaptalda qimylsyz-qybyrsyz,
ärqaisysy bir-bir tas qūdaidai bop tizilip otyrğan oirattardy
baiqady. "Ataqty, bedeldi taişy, nūiandary bolar" dep tüiip qoidy
da, qaitadan hontaişyğa būryldy. Otyzdan asyp qyryqqa jaqyndap
qalğan, ot janarly, döñ qabaqty, iek astyndağy sirek saqaly
döñgelene qyrqylğan adam öz qūdiretin asyryp, qadirin arttyra
tüseiin dei me, sazara tüiilgen tür-tüsin būzbai, ielşilerge äzir oñ
qabaq aşar iemes. Sälden soñ özderine ğana belgili işaratymen SybanRabdandy qasyna şaqyryp aldy da, ierinderi ğana jybyrlap,
sybyrlasyp ketti.
Syban-Rabdan keudesine qolyn tösei tağzym ietip aldy da,
hontaişynyñ qasyna asyqpai qūiryq basty. İendigi iekinşi qūdaihontaişy bop biraz salmaqtana tüsip, sazarğan sūlq pişindi jüzine
japsyryp ala qoidy. Sodan soñ sabyrly salmaqty dauyspen üzdiksiz
söilep ketti.
Qazybek iendi Syban-Rabtannyñ qazaq ielşileri arnaiy äkelgen mol
tartu-taralğyğa, säigülik-tūlparlarğa hontaişynyñ riza bolyp, zor
yqylaspen qabyl alğanyn, qol qaqpağanyn kädimgidei qadirlep
jetkizip, qazaqqa ülken bir jaqsylyq jasağandai ietip aitqanyna da,
qazaq ielşileri özderiniñ ūlq märtebeli handardyñ hany Qasietti
Qaldanğa, oidağy orys pen qyrdağy qytaidy qaltyratqan, qara
jerdiñ kindigindei qūdiretti hontaişynyñ qūzyryna öz tilekötinişterin aitar bolsa, ülken keñşilik jasap, kişireiip qūlaq tosuğa

daiyn iekenin bildirgende de tañ qalğan joq. Ärine, qai ämirşi öz
aldyna sonşama uaqyt telmeñdetip tosqyzyp kirgizgen öz jalşysy
men özgeniñ ielşisine birden qalai jalpañdai qoisyn. Onyñ üstine
qazaq ielşisi tilek ötinişten göri talap qoiuğa kelgenin sezbeitin
taskeude paqyr iemes. Saiasattyñ ärtürli aila-täsilin, mämi-legerliktiñ
qūpiiä siqyryn, daudamaidyñ san aluan qitūrqysyn jasynan iezip
işken sūñğyla taqys iemes pe. Üzdiktirgen ünin iestirtse, anau-mynauğa
iestilmeitin dauysyn şaldyrsa, kiltin ūstatyp, qūpiiäsyn aşqyzyp,
qūdiret-quatynan airylyp qalardai bedireiip otyrğanyn körmeisiñ
be. Öz sözin de özgeniñ auzymen aitqyzudyñ däl mynandai iesep
añdysqan, qulyq salystyrğan kiltipany bolaryn qalai bilmegen. Közi
qandai qyrağy. Äli sol älgindegi qalpynan bir qozğalğan joq. Qalyñ
döñ qabağy sol tüiüli qalpynan äli jazylar da iemes. Biraq aiasynan
ieşkimdi, ieş närseni qalt qaldyrğan joq. Ne oilap, ne bağyp otyr ieken.
Syr bermes syrtqy aibatty qalai meñgergen. Teginde QasiettiBaşyqty degen atty oirattar özine tegin bermese kerek. Qasiet
osyndai qysyltaiañ kezde özgege öñ bermes qataldyğy men
qatañdyğynan bolar. Işke iengizbes, syrttan ğana orağytyp ötkizer
osyndai äkkiligimen ierekşelener me älde. Al bizdiñ Bertis köke...
Qazybek kökesine qiystady. Syrtymen-aq aiazdai qaryğan
hontaişynyñ yzğary älden-aq qaltyrata tyrystyryp tastağan ba,
Bertis kökesiniñ qazirgi türi bürkit körgen köjektiñ bürisip qalğan
beinesin ielestetti.
"Äi, myna türimizben tūtqyn almastyramyz, ieldikke şaqyramyz,
tatulyqqa bätua jasasamyz deuden mülde aulaqtap, at–tonymyzdy
aiypqa berip şyqpasaq. Ä degennen jünjip qalğanymyz ba? "
"Taikeltir şeşenniñ auzy jybyrlai ma?" Qazybek özderiniñ bas
ielşisiniñ, söz ūstar biıniñ manadan söilep otyrğanyn iendi baiqap, söz
tinin ūstai almai qapy soqqanyna ökindi.
"Apyrai, oiğa batqanda, özge dünieni ūmytyp, tük körmei, tük
iestimei qalatynym-aq jaman. Şeşenniñ ne degenin, qalai
şapşyğanyn, qalai tüiregenin iestimegenime bolaiyn".
Serikterine köz jügirtip, älgilerdiñ jaqtyrmai qozğalaqtap, qinala
bas şaiqasyp qalğandarynan bas ielşiniñ sözi kökeige qonbağanyn seze
qoidy.
"İesesin jiberip alğan ieken. İendi jiptiñ ūşy susyp qoldan şyğa
beredi ğoi" degen ökinişpen bidiñ aiaqtalyp qalğan sözine qūlaq türdi.
– ... Jai-jağdai osy, aldiiär! İeljirep qūlaq türseñ de, ieregisip bilek
türseñ de – ierik özinde. Alaqan jaiğannyñ közi jaltaq, özi ieñkek, sözi
bürkek. Şarqyldassaq-söz köp, oğan barmadyq. Şañqyldassaq-dauys
köp, ony almadyq. Toiğa iemes, topqa keldik. Qyzyqqa iemes, qyp–qyzyl

otqa keldik. Öleñdi özgege berdik. Örlikti kezbege berdik. Aldiiär
taqsyr, alystan aldyña keldik. Berseñ-aldyq, bermeseñ-qaldyq. Sözdi
öziñe saldyq,-dep myqtap ūstar tūsty bosañsytyp sylq tüse qaldy.
"Qap! Qūrtty-au! Şylbyrdy öz qolymen hontaişyğa ūstata saldyau. Būra tartpai, būrylyp ketpei, hontaişyny jyn ūryp pa.
Auyzdyqty şainap, iekilene şabar jerde ieri moinyna ketip myqşidy
da qaldy. İendi joñğar jaly tügil qūiryğyn da ūstatpaidy. Qyl
moiynğa sart ūryp tüsirip, qylğyntyp buyndyrudyñ ornyna, qyl
būraudy öz taqymyna salyp, ūşyn hontaişynyñ qolyna ūstata
sajany ne qylğany. Barlyq sözdiñ salmağy men tüiini iendi oirattarda
qaldy ğoi. Salmaqty ieselep artyp, tüiindi şegelep bailaidy da,
auzyn qu şöppen sürtip şimirikpesten qala beredi. Talauğa tüsken mal,
qamauğa tüsken ier, tonauğa tüsken iel qaitarylmaidy. Būlqynyp ösken
ieriñ küldyqta öledi. Būlğaqtap ösken qyzyñ jat qūşaqta tūnşyğady.
Qoldy bolğan säbiıñ oirat bop ösedi. Näbiıñ lama bop bösedi. Oirat
bop qylğyna söileitin keşegi säbiıñ ierteñ şerik bop şebiñdi būzyp,
tas gürzisin şekeñde oinatady. Qalmaq qazağy atanğan qanişer ru
qanyñdy öli talai tögedi, qasiretiñdi äli talai arttyrady. Bir ğana
bylqyldap bökseñdi qopañdatyp alğanyñnyñ keleşekte körseter
köresi odan da köp qoi. Qaita oralar qaiyrymy joq qas dūşpanğa
daudy öziñ şeşip, öziñ kes deu Qai qūbyluy, qai bülinui? Äi,
qylğyndyratyn boldy-au qyl tūzaqta. Qai jerden tyrnaq ilindirem
dep qabağymen qar jaudyrğan hontaişyğa tizginiñdi şylbyrymen
qosa ūstata salsañ, bağanadan zil salğan Qaldan sorğalap tüsip, bürip
kep almai ma? Bürip alady. Şeñgelin batyra büredi. Äi, sūsynyñ
qyry joq, tabanynyñ büri joq şirkin-ai. Qabaq baqqan qaltyrauyq
türiñ qūrysyn. Hontaişynyñ bopsalap üskirgen yzğarynan-aq
bürseñdep, aldyna tüsip jorğalai jönelgeniñ, ieliñdi tabanğa
taptağanyñ, ierindi otqa qaqtağanyñ iekenin bilmegeniñ be? İendi
hontaişy ierkinsimei, kim ierkinsidi! "
Qazybektiñ däl osy oiynyñ üstinen tüskendei kün ūzyn tili
bailanyp, tas qūdai bop qarysyp otyrğan Qaldan Başyqtynyñ auzy
aşylyp, ar jağynan kömeii körine ketti. Altyn taqtyñ altyn
jalatqan şyntaq süierin alaqanymen sart ietkizip salyp qap ilgeri bir
lyqsydy. Lyqsyğan batyr tūlğaly oirattyñ zor keudesi qazaqtarğa
şanşyldy. Közine yrzalyq, täkapparlyq jylty jügirdi.
– Uai, qazaq! Artyñ quys, aldyñ tar iekenin bildiñ. Iz ökşeñ yldi,
mañdai tūsyñ ör iekenin bildiñ. Tardan qysylaryñdy, qysylsañ öte
almasyñdy sezdiñ. Ördiñ biıktiginen şoşynyp, asa almasyñdy sezdiñ.
Sozbağanyñ – qūlağanyñ. Jaryspağanyñ jyğylğanyñ. Qaryspağanyñ
qaiysqanyñ. İendeşe men de ūzatpaiyn. Jauabymdy keşke deiin bir
qaitararmyn. Qaitarmasam... – hontaişy söziniñ salmağyn sezgisi
keldi me, säl bögelip, közin ğana ielşilerge tügel qydyrtyp ötti. Ünsiz
telmirgen qazaqtar özine jylan arbağan torğaidai qadalyp qapty.

Soğan qatty mağūrlandy. Dausy da iekpindep iestildi.-Qaitarmasam, attonyñnyñ amandyğynda ieliñdi tapqanyñ jaman bolmas, qazaq!
Lyqsyğan keude keiin şalqaidy. Şalqaiğan bas şañyraqqa bir
qadalyp ötip, odan oñ jaqtağy quyrşaq qūdaiy-būrhandy bir sipap
qalyp, qaitadan qazaqtarğa şūqşidy.
Qazaqtar mülde tirelip qaldy. Däl mynandai irilikti köremiz demese
kerek, juandyq tanytqan hontaişynyñ zili zirkilden de asyp tüsip,
ieñselerin köterter iemes. Myna biteu qabyrğa, tik jardai tyğyryqtan
şyğatyn jol, qūtylar amal tappai dal bolyp otyr. Ündeuge, jaq
jazuğa da şamalary joq . Älgi azuyñdy qağyp, auzyñdy japtym
deitin örkökirek hontaişy qoñyna qol apartpas şu asaudai.
Jasqanşaq köñildiñ yqtai beretini rastyğyn däleldegen mynau
tomsarğan jūzder qarsylyq bildirudiñ yñğaiyn keltirer iemes. Ä
degende jüiemen ūtpağan soñ, iendigi bas kötermei būğyp qalğan küiden
baj ietip baibalam saludyñ da retin tappai, bir-birine bajyraia
qaraudan basqa bileri joq. Öziniñ nege bügejiktegenin, nege
yldilağanyn tüsinbegen Taikeltir şeşen mäseleniñ mülde qazaqtar
üşin şieleniske tüskenin iendi ğana añğaryp, quqyl bop qany qaşyp,
quğynnan aiyrylyp qalypty.
Äsirese oñ jağyndağy Babanazardyñ tizesinen tas qyp ūstap alğan
Daudyñ san qūbylğan jüzinen Qazybek onyñ asa qatty küizelgenin
ūqty. "Apyrau, nege bireui boi körsetpeidi. Jönge, şynğa qaratatyn
däl osy kezendi qapyda ötkizip alsaq, odan keiin boilauyq attai
būğalyq süiretetin anau aspandağan, asqaqtağan Qaldannyñ boi berer
me? Boilap tartyp, şañ topyrağyna domalata kömip keter-au. Ärine,
iendi Täkem ... äi, Taikeltir-aq dei bereiin de ... söilemeidi. Özin özi
tūqyrtqan soñ oğan iekinşi bas köteru būiyrmaidy. İekpinimiz tau
jyğardai bop, asausyğan hontaişyny qaiyryp äkep qarsymyzğa
qondyrğanymyz ne kerek, bir ainalmai jalp iete qaldyq. Şabylyp
bir qūlasaq, şarpysa almai tağy qūlağanymyz ba?"
Osy oiğa tirelgende bükil jas jany yrşydy. Hontaişynyñ süiei
saldy jauabymen ierteñ bastary salbyrap qaita beredi. Arbasyp
aitysuğa jaramağan ielşilerden iendi oirattyñ kärisinen bastap ietegi
tüiüli säbiı de aiylyn jiiär ma. İeki ieldiñ salmaqtasar, salğylasar
tarazysy osy ara iedi. Qazaq jağynyñ tabağy tars ūşyp aspandap,
barlyq salmaq–sesinen, küşi mysynan jūrdai boldy da qaldy. Tarazy
basy auğan jaq küşeimegende qaiter iendi. Jügendep minedi. İeki iezudi
tiledi. Oiyna kelgenin qylady.
Al salmaq köterip alatyn teris azu, myqty bilerdiñ, qajyrly,
qairatty batyrlardyñ türi mynau. Astyna kiş ietken balalardai ies
jiiä almai melşiısti de qaldy.
"Joq! Nartäuekel! Özgesi ündemese özim-aq aitam. Artymdağy ielim-

belim. Arqamdağy halqym –qaruym. Siyndym äruaqqa. Ärisi Alaş
ūranyna! Berisi Aqjol babama, Qarqabat anama!"
Qazybek şapşañ qimylmen bir tizerlei köterilip, qamşysyn
būlğap qap ielşilik hany Bertisten söz söileuge rūqsat ötindi. Manadan
tömen qarap ünsiz sazaryp qalğan Bertis sasqalaqtağan küide bas izedi.
– Ou, auzyna qūlyp salyp, kötine jelim japsyrğan ağalar! Kün
kündegidei batpas pa, tañ ädettegidei atpas pa. Qas aldynda
tūnşyqsaq, äruaq pen Qūdai tappas pa. Būqpalar jer osy med.
Toqtalar jer osy med. Arystan tūr ma aqyryp? Aibalta tūr ma şabam
dep? Bir auyz sözben şybyndap, būralyp tüser şaban kop. Şaban ba
ieñ bäriñ şetiñnen. Ündemei qalai otyrsyn, iet kesip jatsa ietiñnen?
İebindi tap degen iel qaida? İel sözin ūstar ier qaida? İeliñdi tyqsañ
kömeige, qaptamas pa ieken şer boiğa. Jooq !
İerden ierdiñ nesi artyq? İeptestirgen sözi artyq.
Maldan maldyñ nesi artyq? Bir-aq asym ieti artyq.
Jerden jerdiñ nesi artyq? Bir-aq uys şöbi artyq.
İeliniñ sözin aita almai, şeginip ketken jigitten
Aştan ölgen aiudyñ bir şökimdei ieti artyq!
Qazaqtardyñ biri tūqyrğanda, keibiri "Apyrai, mynau qaitedi? Osal
iemes osy bala!" deitindei ieñselene qap, ümittene bastady.
Qazybek şetteu otyrğan ornynan atyp tūryp, hontaişynyñ
tağyna qarai aiaq basa bergende, qai jerden şyğa kelgeni belgisiz tört
nöker jalañ qylyşyn jalaqtatyp qarsy ūmtyldy. Hontaişy
jaraly jolbarystyñ yñyranğanyndai qyjyldy ün şyğardy.
Älgiler qalai tez kelse, solai tez joğaldy.
Qazybek hontaişynyñ qarsy aldyna baryp, qalşiyp tūra qaldy.
Tize de bükken joq, täjim de ietken joq.
Tamağyn qyrnap dausyn qañqyldata biraz sozyp tūrdy da sañq ietti.
– İel-iebelek, ier-kebenek iemes, dat taqsyr!
Qaldan qozğalaqtağan boiy älgindegi siresken küiinen ajyrap
qalyp, basyn qaita-qaita izei berdi de, sonysyn özi de sezip qap
boiyn jinai qoidy. Dauysy aq ordada bügin alğaş anyq, aiqyn
iestildi.
– Özgeleriñdi bilem. Sen turaly iestimep iedim. Mağan aitpap iedi. Öz
jöniñdi bildirşi!

Qazybek sol ierkin türde ädettegi qūrdastarymen ieregiskende
janyp tüsetin şapşañdyğymen tağy dausyn soza jauap berdi.
– Atym Qazybek. Äkem Keldibek. Halqym-qazaq.
Ruym-Qarakesek. Arğy ūranym-"Alaş", bergi ūranym-"Qarqabat"
dedi.
Qaldan Başyqty ieriksiz ieñserile ieñkeidi.
– Dūrys, Qazybek. Dauysyñ qazdyñ dausyndai
qaramasyña qoimaidy ieken. Al iendi datyñdy aitşy.

qañqyldap,

Qazybek qazaqtar jaqqa būrylyp köz saldy. Ağalarynyñ ieñseleri
köterilip, közderi aşylyp, qabaqtary jadyrap ketkenin baiqady.
Äsirese Alban Syrymbet batyrdyñ qatty qopañdağany, Dau bidiñ
qaita-qaita "jöniñ dūrys, bağytyñ oñ" degendei quana bas şūlğyğany
odan saiyn arqalandyryp jiberdi.
Qazybek ieki közi ot şaşyp Qaldan Başyqtyğa jalt qarağanda,
ötkir közden jasqandy ma, öz-özinen qipaqtağan hontaişy şoşañ
ietken oñ qolymen betin jasyra berdi.
Qazybektiñ şynynda da däl qaz qañqylyna ūqsas aşyq dausy keñ
ordada tipti ierekşe iestildi.
– Uai, aldiiär! Biz-qazaq deitin mal baqqan ielmiz. Biraq ieşkimge
özdigimizden soqtyqpai jai jatqan ielmiz. İelimizden qūt-bereke
qaşpasyn dep, jerimizdiñ şetin jau baspasyn dep, naizağa üki taqqan
ielmiz. İeşbir dūşpan basynbağan ielmiz. Basymyzdan söz asyrmağan
ielmiz. Dosymyzdy saqtai bilgen ielmiz. Däm-tūzdy aqtai bilgen ielmiz.
Asqaqtağan han bolsa, han ordasyn taptai bilgen ielmiz!-dep säl kidirdi.
Nöserlep iekpindep tögilgen söziniñ soñyndağy "ielmizdi" nyqtap aitqan
saiyn ielşilerdiñ iyqtary ösip, keudeleri tiktelip, közderi ūşqyndapūşqyndap ketkenin tömende otyrğan bar oirat ta, joğaryda taqta
otyrğan hontaişy da anyq bajailağan. Älgi jigerli ünge, balalyq
mahabbatqa häm aidyny men aibynyna süisingen maqtanyş sezimine
toly "İelim!" degen üzdiksiz qaitalaular Qaldannyñ şekesine tyq-tyq
tigen şegedei bop ieñsesin tüsirip, mysyn basyp, manaty qūdiret
tanytatyn bar sesinen aiyryp, pendelik küige qūrsaulai bastady.
Osy jağdaidy sezimtal köñilmen tap basqan Qazybek iendi özderiniñ
arnaiy kelgen saparynyñ negizgi talabyna oiysty. Birneşe künnen
beri "Men aitar bolsam, qalai aitar iedim? Qaitip şaryqtap şyğyp,
şüiip tüser iedim? Talabymyzdy tas-tüiin ğyp, tas laqtyrğandai solq
ietkize jetkize alsam, ielimniñ terezesi tendigin aiğaqtap, asqaqtağan
hannyñ qarsyma tūra almas bosañdyğyn tanyta alsam-au!" deitin oitolğağy mine şeşildi de ketti. Sony jas jigit äri quana sezinip, äri
jigerlene tolqyp, tüidek sözdi äri qarai jalğap äketti.

– Uai! Atadan ūl tusa, qūl bolamyn dep tumaidy! Anadan qyz tusa,
küñ bolamyn dep tumaidy. Ūl men qyzdy qamatyp otyra almaityn
ielmiz! Sen qalmaq bolsañ, biz-qazaq, qarpysqaly kelgenbiz. İese quyp
ientelep, şarpysqaly kelgenbiz! Sen temir bolsañ, biz-kömir. İeritkeli
kelgenbiz! Sen än bolsañ, biz aspap. Şertkeli kelgenbiz! Qazaq, oirat
balasy, tanysqaly kelgenbiz. Tanymaityn jat ielge, tabysqaly
kelgenbiz. Tabysuğa könbeseñ şabysqaly kelgenbiz!
Tağy säl kidirdi. Hontaişy qozğalaqtap basyn şūlğyp qaldy.
Qazybek älgi iekpindi būzbai, kömeiinde tirelip tūrğan ieliniñ sözin de,
amanatyn da basqa ūrğandai batyl aqtardy.
– Uai, aldiiär! Uai, oirat! Sen qabylan bolsañ, men-arystan!
Alysqaly kelgenbiz. Jaña üiretken jas tūlpar, jarysqaly kelgenbiz.
Tūtqyr sary jelimmin. Jabysqaly kelgenbiz. Berseñ, han, jöndep
bitimiñdi ait! Bitimge kelmeseñ, tūrysatyn jeriñdi ait!
Qaldan Başyqty ornynan ūşyp tūra berip, Syban-Rabtannyñ
jaqtyrmai jalt qarağanyn körip, qaita şökti. Sasqalaqtap qolyn
şoşañdatty.
– Öziñ ieliñnen sözge kelgen bala... ä-ä... adam bolsañ, anau otyrğan
ornyñ qandai tömen iedi. Bylai myna mağan jaqyndap, joğary
şyqşy, joğary!
Qazybek äli de qatty tolqyğan, qyzynğan küiinen bosamai,
şiyrşyq atyp tūrğan. Hontaişynyñ yqylasyna iştei razy bolsa
da, äli de iesebin tügendep, iesesin qaitara bereiin dedi me, älde qazirgi
jalyndap tūrğan jany basqasyn qajet ietpedi me, säl basyn igen
boldy da, tağy da qūiylyp ketti.
– Bizdiñ qazaqtyñ ädetinde jasyna qarai otyryp, jağyna qarai
söilei beredi. Özimnen ülken ağalarym törde otyrsa, öz ornym mağan
töbede otyrğanmen birdei,-dep jalt būrylyp, ornyna qaita baryp
tize bükkende, ağalarynyñ dürk-dürk dauystary qūlağyna yzyñdap
qana jetti.
– Ainalaiyn-ai! Azamatym-ai!
– İel üşin tuğan ierim iekensiñ!
– Körden törge bir-aq suyryp şyqtyñ-au!
– Bar bol, barşynym!
Oirattardyñ auyzdaryna qūm qūiylğandai aq ordanyñ işin
meñireu ünsizdik basty. Tomsarğan jüzder aşylyp, jazyla söiler
halden baz keşken. Auru jannyñ qinala yñqyldağanyndai auyr

kürsingen äldebir nūiannyñ dybysynan selk ietkendei taqtyñ altyn
şyntaq süierin uystai bürip otyrğan hontaişy sol jağyndağy
Syban-Rabtanğa iek qaqty. Sol-aq ieken hanzada taişy atyp tūryp
qūlağyn tosa qoidy. Jybyrlağan ierinniñ ne dep jatqanyn
köñildengen qazaqtar da, sazarğan oirattar da, ärine, iestigen joq.
Qazybek qytaiy mailyq oramalymen mandaiyn sürtip, qyzynğan
deneniñ birtindep sabasyna tüse bastağanyn sezindi.
"Aita aldym bilem. İeldiñ sözin jetkize alsam deuşi iem... Şynymen
jetkize aldym ba?.. Ağalarym riza ğoi. Hontaişy da, oirattyñ
osyndağy bar igi jaqsylary da jauap qata almady iemes pe. İestigende
öz kökem ne der ieken? Kökem riza bolsa şirkin. Atqosşy, at kütuşi bop
bar deuinde de bir gäp bar-au. Äi, myna iekeui nege köp sybyrlasyp
ketti?.. Qūddy bir ösek aitqan qazan-oşaq basyndağy qatyndar
siiäqty. Öltirseñ de, ölseñ de, sambyrlap aityp-aityp tastauğa ne
jetsin. Degenmen hontaişyda tüisik bar. Törden oryn ūsynğanybitimge bastar qolyn ūsynğany iemes pe. Odan artyq qalai
tūspaldasyn?..."
Syban-Rabtan hanyna bas iıp, qūrmet bildirdi de, bir attap qana
jüzin ielşilerge būrdy.
– Külli oirat-mūñğūl jūrtşylyğynyñ asa zor märtebeli qasietti
ämirşisi, Gobidiñ qūmynan da köp qytaidy qaltyratqan, ormandağy
sansyz ağaştai samsağan orysty ürkitken ūlyq därejeli Qaldan
Başyqty hontaişymyz kün säulesi mol tüsken Kindik Aziiänyñ
baiyrğy ūlysynyñ taq mūrageri, jarty jalğandai qazaq dalasynyñ,
qazaq jūrtynyñ häm özbek, häm qyrğyz ūlystarynyñ ūly hany Täuke
bahadürdiñ qūrmetti häm qūzyrly ielşilerine öz dastarqanynan
qonaqasy beruge niet qylyp otyr. Asa märtebeli aldiiärymyzdyñ osy
meimandos nietin ülken jürekteriñizdiñ meiirimimen qabyl
alularyñyzdy ötinemiz.
Syban-Rabtan oñ qolyn keudesine tösep, säl bas idi.
Qazaq ielşileriniñ hany Bertis ile jauap qaiyrdy.
– Asa märtebeli, kün qasietti, keñ qūşaqty, mol qūzyrly Qaldan
hontaişynyñ bizge, qūdiretti qazaq jūrtyna, qasietti alaş äuletine,
qadirli alaş ieline, olardyñ ielşilerine degen qūrmetin riiäsyz
köñilmen qarsy alğanymyzdy üşbu mağlūm ietudi zor märtebe
sanaimyz.
– Däl solai!
– Dämnen artyq iemespiz.

– Şaqyrğan jerden qaşpa...- desip şūbyra bergen serikterin Bertis
şaiqağan qolymen tiyp tastady.
Syban tağy da qūp alğanyn bildirip, bas igen syñai tanytty.
– Qazir qonaq üige tüsip, jaiğasyp, jaqsylap tynyğyñyzdar.
İelşiler oryndarynan japyrlasa tūryp, taqta otyrğan
hontaişyğa bastaryn şūlği-mūlği syrtqa bettedi. İeki qaptaldağy
ärqaisysy bir-bir tas qūdaidai bop qalşiyp otyrğan oirattyñ igi
jaqsylary qazaqtar tügel şyğyp ketkenşe, ne qybyr ietken joq, ne
ierinderin bir jybyr ietkizgen joq. İelşiler şyğyp ketken soñ olardyñ
ne söileskenin, ne şeşkenin özderi biler. Ağalarynyñ ieñ soñyn ala
şyqqan dybys añdyğan Qazybektiñ qūlağyna aq ordanyñ aranyñ
uiasyndai yzyñdap, dürildesep, şulyğysyp ketkeni saq iete qalğan-dy.
"Ä, şymbailaryña qatty batqan ieken. Op-oñai ūipalap qysyp,
ūipap jūta salam dediñder-au. Uysyñnan şyğyp, ūrtyña jetpei
qalğanyna ökinesiñder ğoi. Ökiniñder. İelden ieldiñ, ierden ierdiñ kemdigi
joğyn bilseñder, ieldiñ ielden nesimen artyq iekenin, ierden ierdiñ qai
qasietimen qadirli iekenin sezgenderiñ de dūrys. Äitpese ieldi iebelek
qūrly körmei, dalasyn örtep, Qalasyn şauyp bir jep, ielşisin
balaqtan alyp, baltyrdan qauyp ieki jep bige şyqpaq-au. Dämesiniñ
zoryn! Qabyrğasy qaita-qaita qaiysa berer qazaq joğyn, sol
qarysqan qazaqtyñ qabyrğa qaiystyrar salmağyn balasynyñ-aq
auzynan sezgen bolarsyñ. Sez! Seze tüs! Sonsoñ özdi-öziñ qyrqys! Özdiöziñ süzis! Jer tübinen köterilgen şañ seniñ de irgeñe kep tirelerin,
tirelip qana qoimai şebiñdi būzyp, şeniñnen keterin de bilip qoi.
Qazaqtyñ qolyñdağy beibit qūryğy iegin kökke bilemdegen süñgige
ainalaryn, qolyndağy qauğasy qūlaştap soğar qara şoqparğa
auysaryn, auzyñdağy täubasy atoilağan ūranğa ozaryn qaltyrağan,
dirildegen, qalşyldağan suyq terli deneñmen sezip qoi. Şabylğannyñ
qandai bolaryn sonda köresiñ!" deitin oi qaujady.
***
İel orynğa otyra ielşiler öz auylyna oraldy. Hontaişynyñ öz
dastarqanynan qonaqasy jegen, köñilderi oryndaryna tüsken
ağalarynyñ betterine qan jügirip qutyñdasyp qalğanyn körip,
Qazybek te jairañ keiipke tüsken. Sonysyn baiqağan Dau men
Babanazar iekeui ieki jağynan qoltyqtap tūryp, aqtaryla bata berdi.
– Balam, men seni özimniñ Aralbaiymdai ğana asyq oinap jürgen
baladai köruşi iem. Biraq seniñ osy sapardağy bar-bar mineziñ, täsiliñ,
ädemi qylyğyñ janyma jaqqanyn jasyrmaimyn da. Keldibek ağanyñ
seni mynau ielşilikke nege qosqanyn iendi ūqqan-daimyn. Öziñnen kökeñ
ülken däme qylady ieken. Äke balağa synşy. Adaspapty. Sen bügin
betiñdi aştyñ. Ämse aldyñnan jarylqasyn, ūlym!-dep alaqanyn jaia

berip, betin sipady da, dereu Qazybekti mol qūşağyna kömip alyp,
bauyryna qysty.
Osy jaqsy beiildi bükil jadyrağan janymen qūptap tūrğan Dau da
tebirene jöneldi.
– Qazybekjan, iesinde me, men sağan "Sen aitarsyñ. Aitarsyñ-aq!"
dep sengenimdi. Ümit artqanymdy.
Aqtadyñ senimdi, barşynym. Qūdai-au, auzymyzdy bireu qūlyptap
tastağandai jym-jyrt möligenimizde, qara jerdiñ tesigi bolsa kirip
keterdei qorlanğanymdy bilseñ. Daudan da jeñilip, jaudan da yğysyp
qūr sülderimiz sümireiip tūrğanda seniñ jūlqynyp şyqqanyñ,
arqamyzdan zildi, keudemizden şerdi jūlyp tastai berdi-au. Köziñnen
ot, auzyñnan jalyn atyldy-au sonda... Äi, qazağymnyñ qylyştai
qiyp tüser tili bar iekenine masattandym. Sol qazağymnyñ sözin
qiystyryp aita alar ūly bar iekenine maq-tandym. Til-auzym tasqa!
Ömirden jañylyspai, adaspai öt, şyrağym. Aldyñ ämbe aşyq bolğai.
Örisiñ keñeie bersin. Jeñisiñ köbeie bersin! Täñiriñ qoldap, qorğap
jürsin!-dep söziniñ soñyn batamen aiaqtağan Dau jas jigittiñ basynan
qos qoldap ūstap tūryp, ieñkeitip äkep mañdaiynan süidi.
– Rahmet, ağalar! Aitqanyñyz kelsin, Babakem! Degeniñiz kelsin, Dau
ağa. İekeuiñiz bir-aq üiip-tögip bere saldyñyz-au. Kötere alsam...
Köteruge tyrysarmyn. Aqtauğa tyrysarmyn,-dedi qatty tolqyğan
Qazybek ieki ağasyna kezek qarap.
– Köteresiñ, balam. İeldiñ iendigi jügin de, salmağyn da sen köteresiñ.
Tek qana teriske bastauğa, adastyruğa asyğyp tūratyn äzäzil tirlik
pen dünie boq jañsaq bastyrmasyn seni.
Osydan keiin Qazybek auyl şetine oñaşa kete berip iedi, äldekim
artynan quyp jetti. Jyrğal nūian ieken. İyğynan ūstap özine qaratty.
– Qazybek, men sağan älgindegi ieki ağañnyñ aitqanynan asyryp aita
almaimyn. Biraq sağan degen qūlağan köñilimniñ belgisi bolsyn, ötiniş
bildirem. Qabyl körseñ quanyşymda şek bolmas,-dedi.
Qazybek säl küdiktenip tūr.
"Apyrai, mynalardyñ basqan izimizdi añdyp, jazğan jağymyzdy
tyñdap otyrğany ma sonda? Ağalaryñnyñ aitqanyn iestidim degenine
qarağanda bizdiñ bükil sambyrlap söileskenimizdi qūlağyn türip,
qūpiiämyzdy bilip jüredi ieken-au. Äi, añqau da, momyn salpy ietek
qazaq! "Astyñdağy atyña senbe, qoinyñdağy qatynyña senbe" dep
nyğarlağanyñ kimge qajet, arystannyñ auzynda otyryp ta işiñdi
aqtaratyn bolsañ. Älde qatynyñ bilgendi qaiyn-jūrtyñ biledi.
Qaiyn jūrtyñ bilgendi bylaiğy jūrtyñ biledi deitin saqtyqtan

saqtana-saqtana iet ölip ketkendik pe bizdiki.
Äi... mynau nūiannyñ mende ne ötinişi bolmaq. Ne dosymdy alam
demes, ne basymdy alam demes. Basqasyna pysqyrmaimyn da."
Basyn izedi. Jigittiñ oilanyñqyrap baryp keliskenin özinşe
joryğan Jyrğal Qazybektiñ beiil qūrmetin odan äri asyrdy.
– Men sağan at mingizem demeimin, Qazybek. Attan kende
bolmaitynyñ qazirden-aq belgili. Ton kigizem de demeimin. Torqa ton,
altyn jağa iıniñnen onsyz da tüspeitinin şamalaimyn. Seniñ
keudeñnen iel köşip, jūrt qonyp jatatyn, kökiregiñnen seldei ağyp,
būlttai köşip jatatyn körkem oiyñ men qūdiretti tiliñ baryna közim
jetti. Seniñ ülken bolaşağyña meniñ aitar ötinişim de ülken. İekeumiz
tös qağysyp dos bolaiyq. İerteñgi oirat-qazaq tatulyğynyñ basy da
bolsyn!-dedi.
Qazybektiñ däl myna ötiniş oilamağan tūsynan jetken iedi,
qapelimde säl añyryp tūrdy da, tez kelisken türin jylyp sala bergen
qarasy ülken keñ közderinen tanytyp, aqsiiä külip jiberdi.
– Äi, Jyrğal ağa! Tatulyq belgisi dep arqamdy asqarğa tireseñiz,
basqasyn tügendep qaitem. Qazaq pen joñğar qarumen sälemdespei,
qūşaqtasyp tabyssa, yğyr bolğan ieki ieldiñ bülinui tiylyp,
tynyştyğy ornar-au. Ylaiym soğan jazsyn. Tösiñe tösim daiyn.
Dostyğyña dostyğym äzir. Mine bükpesiz, qaltaryssyz qūşağymdy da
aştym. Işimdi de aqtardym!
Tös töske tüiisti. Dostyqtyñ tuyn biıktetti. Tatulyqtyñ sürleuine
alğaşqy izdi iekeuiniñ ädemi tilegimen tüsirdi.
– Meniñ özgelerden göri... özgeler dep qandastarymdy aitam da...
özderiñe yqylasym nege aua beretinin özim de bilmeuşi iem... Ötkende
seniñ qazaq äuenine qūmartqanyñdy körgende... Sol ändi izdep
tabanyñdy tasqa soğyp jalañaiaq jügirgeniñdi de, Şarahaimen
kezdeskenindi de körgende... meniñ de iştei bir qūbyluym... düniemniñ
töñkerilip tüskendei boluy bastalğan tärizdi. İendi sezsem-qazaqqa
büiregim būra beretin küiim bar ieken.
Jyrğal nūian "osyny nege bastadym?" degendei yñğaisyzdana
bögeldi de, "biraq äiteuir bastağan soñ, taisaqtap ketuim orynsyz
bolarmen " äri jalğastyrdy.
– Men Qaldannyñ ieñ ülken ağasynyñ balasymyn. İağni İerden Batyr
hontaişynyñ nemeresi bolam. Äkemdi tuğan inisi öltirgen. Sybannyñ
mağan işi jylymaitynyn da bilem. Senderge meni tyñdatyp qoisa,
syrtymnan meni tyñdaityn äldeneşe adamy baryn da bilem... Äi, ol
jağyn qaitemiz. Aitaiyn degenim: şeşem Jäñgir hannyñ nemere

qaryndasy iekendigi. Äkem şeşemdi keremet jaqsy köretin. Şeşem de
äkemdi qatty qūrmet tūtatyn. Meniñ tilim de qazaqşa şyqqan iedi. Äkem
şeşeme keide: "Mağfuza, än salşy bir" dep otyratyny äli iesimde.
Onda da qazaqşa aitqanyn ūnatatyn. Şeşemniñ sol kezdegi än şyrqai
otyryp, ülken sūrğylt közderine möldiretip qos tamşy jasty üiire
qūiatynyna alğaş säbi kezde "nege jylaidy" dep üreilene qarauşy
iem. Keiin nege iekenin bilmeimin, ännen de būryn sūrğylt közderdiñ
ūzyn kirpikteriniñ ūşyna bailanyp, ūzaq dirildep, tolyqsyp tūratyn
sol qos monşaq tamşy jasty körgenşe asyğatynmyn. Äkem ölgennen
keiin köpke ūzamai şeşem de köz jūmyp iedi... Bizdiñ töñirektegiler:
"Qatyn alsañ qazaqtan al, öziñ ölseñ, qūsadan qosa öledi" dep qarq-qarq
külip mazaq ietetin. Al mağan salsa, qazaq äieliniñ qosağyna degen
qūrmetinen, qyzmetinen, qūştarlyğynan artyq ieş närse joq tärizdi.
Sodan ba meniñ de äielim qazaq qyzy. Ataqty Süiindik ruynyñ bir
myqtysynyñ şañyrağynan. Şarahaidyñ nege qazaqşa än salatynyn
iendi tüsingen şyğarsyñ. Al Şolpannyñ öle ölgenşe auylyna, ieline
degen sağynyşy tausylğan iemes. Şolpan än saldy degenşe dünie
tügel kürsiniske, añsauğa toğytyla beredi. Şarahaidyñ äuenindegi
mūñly yrğaqtyñ törkini qaidan şyqqanyn, Qazybekjan, iendi ūqqan
şyğarsyñ.
– İä! Ūğyndym. Öziñdi de, Jyrğal nūian, ūqqandai boldym. Qazaqtyñ
saltymen jien dep qaljyñdauğa da, jezde dep oinauğa da bolar iedi.
Biraq oğan jibermei tiyp tūrğan bir bögesin bar siiäqty. Älde ol seniñ
jat ieldik bolğandyğyñnan ba. Älde senderdiñ kör-meitindi köretin,
iestimeitindi iestitin iepsektikteriñnen be. Älde senderdiñ qazaq
qyzdaryn şyryldatyp alyp qaşyp, ğūmyr boiy torda ūstap,
toryqtyryp, zaryqtyryp qūiatyn älimjettik ädetteriñnen be. Men
seni dos tanyp, qūşağymdy aştym. Işimdi aqtardym dedim. Biraq ol
bükil qazaq işi iemes. Jylağan jannyñ mäñgi ūmytylmas şerin sonau
kögildir mūnar tasasyndağy jyrtyq şekpendi qazaq ūmyta qoimağan
bolar. Sol kögildir mūnar işindegi ūlynan bir, jerinen ieki aiyrylğan
kekti ata men mūñly keiuananyñ ah ūrğan şeri men zaryn men de
qaitip ūmyta alarmyn. Seniñ mynau tabanyñnyñ astynda taptalğan
jer sol küizelgen jūrttyñ atamekeni iedi ğoi. Sol atameken kindik
jūrtty sağynğan bosqyndardyñ saidağy saiğaqtai panasyz, şarasyz
halin körip otyryp men sağan qaitip qana rizalyq bildirip, märe-säre
qaljyndasam. Boidy ūstağan, oidy tejegen osy tärizdes
öktemdikteriñ, Jyrğal nūian. Jeri jaqyn dep qamsyz otyrğan qazaqty
jaiğastyra bergenge äbden ietteriñ ölip ketken. Būdan bylai qamsyz
qazaq bolmaitynyn, at-köligin baptap, qaiyñ naizasyn saptap
otyrğan, ietek-jeñin türingen aşynğan qazaqqa tap bolatyndaryñdy
ieskeriñder. Senderdegi temir tärtiptiñ bizge ienbeitinin qaidan
bildiñder. Qaşqannyñ quar küni bolaryna, sasqannyñ iesin jiiär küni
bolaryna täñir haq kuä.
– Oi, Qazybek! Sen meni tym qajadyñ ğoi. İeliñdi şapqan da,

talaidyñ töbesine qazyq qaqqan da tap bir mendei-aq. Köñilim adal,
qolym taza bolmasa, tösimdi tosyp dos bolar ma iem. Är jaidy biz de
topşylaimyz. Senderdiñ oiğa qūlap, qyrğa şūbap özderiñ aitatyn
"Qaida barsañ, Qorqyttyñ körine tap bolğandaryñdy" bilmeidi dep
peñ, bilemiz. İendi berseñ, qūdai, joñğardan ber joldy! İesemdi de,
iesebimdi de tügendeitin kez tudy dep alaqandaryña tükirip, tas tüiin
otyrğandaryñdy da bilemiz. Täuke handaryñnyñ qajyryna da,
qairatyna da, bilimi men biliktiligine de qanyqpyz. İeñ aldymen osy
han-daryñnyñ özge töre tūqymyndai maqtanşaq, man-sapqūmar häm
qatygez iemestigin de baiqap qaldyq. Bärinen de būryn Täuke iel qamy,
ūlys baby-ūlt baqyty degendi köp küitteidi. Bizdi, oirat jūrtyn
seskendirgen de, qorqytqan da sol tirligi. Qaldan han sendermen bitim
jasauğa daiyn. Tatulyqqa da beiim. İendigi onyñ armany-Qytai
huandiy iektegen Halqany handyğyna qosyp alu. O dan äri, şamasy
kelse, şürşittiñ öz işindegi işki mūñğūl jūrtyn tügel bodandyqtan
qūtqaryp alyp, būrqanymyz oñ qarap, jelep-jebep berse, bir tūtas
ğalamat ülken oirat-mūñğūl handyğyn qūrmaq. Odan arğysyn men aita
almaimyn. Sen sezesiñ. Al äzirge beibit bitim jasaimyn dep otyrğan
Qaldandy bilem. Qazaqtyñ qoldy bolğan mal men janyn tüptep izdep,
sūrau salğañdaryn tegis qaitaryñdar degenine özderiñ şyğyp
ketkennen keiingi keñeste bärimizdi şyryldatyp otyryp köndirgen,dep Jyrğal iestigen-bilgenin tügel jetkizdi.
Qazybek bas izedi. Nūiannyñ qyzğylt qoñyr saqalynyñ keşki
şapaqta onan saiyn qoiulana tüsetinin nazarynan tys qaldyrmai,
myna aşyq äñgimesine rizaşylyq tanytty. Äldebireulerdiñ ağaş
arasynda jürgeninen seziktenip, üilerge qarai būryldy.
Dau syrtta jür ieken, sabyrly söilese de sekemdengenin sezdirip
aldy.
– Qazybekjan-au, apaq-sapaqta jalğyz ne ğyp jürsiñ? Ne degenmen
böten ieldiñ bögdeligin ūmytpağan jön.
– Bilem, Dau ağa. Bötenniñ bögdeligi de ieste. Biraq amal ne... – dep
Qazybek kürsinip qalğanyn da sezbei işke ienip ketti. Dau ilese kirdi.
– Oi, Qazybekjan! Bauyrym-au, nege kürsindiñ? Nege jüdediñ?
– Ä, jai! Äşeiin köñildiñ äri-säriligi ğoi.
– Öitip aldausyratpa. Tym qūrysa bölisip kö-tereiin. Aitsañşy
küdigiñdi,-dep Dau jik jappar boldy.
– Bitim bolady ierteñ.
– Ou, süiinşi nege sūramaisyñ!

– Bitimniñ bolaryn bağana bilgem. Ony özderiñiz de sezdiñizder.
Qaldannyñ oiy äride. Zili artynda,-dep Qazybek tağy tyğyldy.
Kürsinisi iendi anyq iestilip, iştegi auyr tolqyndy yqylyqtatyp
atqyzdy.
– Onyñ zilsiz küni bolğan bedi, Qazybekjan. Bügin yldilasa, ierteñ
aspandaidy. Añdysqan dūşpannyñ äreketi iejelden solai qūbylady.
Onyñ tañsyq tügi joq. Bügin tyrnaq bügip, azuyn jasyryp qalsa, ierteñ
qapyñdy tapqan boida, tyrnağyn tarbityp, azuyn aqsityp bas
salady. Onyñ nesi jūmbaq.
Qazybektiñ qabağy aşyla bastady.
– İei, ras! Solai bolatyny haq. Al men ... men. Arqamnan qaqqanğa
alaqany iendi jūmylmastai, jūdyryqqa ainalmastai körippin-au,-dep
küle tüsip, Jyrğaldan iestigenin aityp berdi.
– Oi, Qazybekjan! Balalyğyñ bar-au äli. Ou, ol aldymen sol
şürşitke barsyn. Şaptyğyp şabyna şi jügirtsin dep quanbaimysyñ
qaita. Şürşitti şauyp ala ma, ajalyn solardan tauyp alar ma, bir
qūdaiğa aian. Mūñğūl-oirattyñ basyn qosam dep jürip basynan
airylğanyn bilmeidi ğoi. Qaidağy tūtas handyq! Tas-talqany
şyğady. Şegirtkedei qaptağan şürşit öligimen-aq tūnşyqtyryp
öltirsin.
Qazybek saqyldap külip ala jöneldi.
– Tūu, Dau ağa! Qolmen qoiğandai iettiñiz ğoi. Nesine ürikkem. Oğan
deiin biz de tirlik qylmaimyz ba! Qylamyz. Mämlakatymyzdy
jöndeimiz. Saiaq qaşqandy da, teris basqandy da qaiyryp äkep,
būğalyqtap būryp, bir tizginge jinap, bir kindikke bailaimyz.
Bailaimyz.
Dombyrasyna qol sozyp, bir şabytty qağysty qaraşa üidiñ
tündigin jelbireterdei kümbirlete jöneldi.