İelim-ai

TOĞYSU
1
Qatqaqty sauyrlağan at tuiağynyñ qatqyl düsirinen şañ ūşpaidy.
Süle nauqastyñ qu süiek denesinen taspalanyp josityn kök örim
tamyrlardai bop küzgi küñgirt dalany tarau - tarau tilgilegen
joldardan beisauat jürginşiniñ qarasy köp şalynbaidy. Quat pen
Tynyşbaidy jigitterimen qosyp alyp, Kültöbeden qaitqan Qazybek
bidiñ bar jiyny otyz şaqty atty şağyn toby ieki-üş künnen beri
qatar būzbai, qara üzbei tüidek keledi. Alasa alküreñ betege men köde,
jyñğyl men jusan jasylyn azaityp, aspan tüstenip sarğyş reñge
auysypty. Salqyn tynysty sahara boiküiez del - saldyqqa ūmsynyp,
tymyraiyp būğyp jatyr. Sūiaulanğan käri azudai är jerden bir
şanşylyp qurai syñsidy. Sol bäiek syñsudan bastau alyp, tilenip
ūianğandai suyldap jel köterildi. Älginde qylt ietip üstirtke iek
artqan suyq kün qūryq boiy örmelep ketipti, jylusyz şuağy
şaşadan şyq keşken at tuiağynda säule - şūğyla bop qūbylyp oinap
tūr.
İerte jüris, mazasyz jel, sūrqai dala ieñse bitkendi iezip,
jürginşilerdiñ jüzine köleñkeli mūñ şyrmağandai köpke deiin
ainalağa ünsiz köz jibertip, jaq jazdyrmai būiyğy qalypta ūstap
kele jatyr iedi. Oidym-oidym tüleilerdi ainalyp ötip, tau bökterlei
qūldilağan qara jol qara jeldiñ ötine jelke tösetip, yqtasynğa
mañdai tireltkende sapar ūzaqtyğy men mezgil jüdeuligin birer sät
seiiltip jiberer iermegi bastaldy. At üstiniñ jol-jönekei mityñyn
ieletpeitin ielegezek dästür jastar arasynda än men jyrğa kezek berse,
aldyñğy ülkender äñgimesi ūzynsonar keñeske ūlasatyn yñğaiğa
saidy.
Astyndağy jal-qūiryğy tögilgen nardai jürdek torysynyñ
jüitku jorğasyn tejei tüsip, qaiyrma jağaly şapanynyñ bir jaq
ietegin taqymynyñ astyna qystyra berip Aqtamberdi jyrau
Qazybekke külimsirei til qatty.
— Qazeke, ündemes oinağandai tymyraiyp jym - jyrt kelemiz. Ağa
tūryp ini söilegennen bez deidi ğoi. Aramyzdağy jeti-segiz jasty
bazynamyzdyñ sadaqasyna būiyryp, birer saual bersem aiyp ietpeñiz!
Manadan atynyñ basyn özgelerden ozdyryñqyrap mülgip kele
jatqan Qaz dauysty Qazybek bi jainañ ietip būrylyp, tizgin irikti.
Qoiu sūlu saqalyn dir ietkize kelisim tanytyp, bas izedi de, mūñly közin
äntek qysyñqyrai qarady.
Aqtamberdiniñ tostağan janarly nūrly jüzin, qairatty qasyn, ietti

kelgen tolyq iernin, şalğyly qiiäq mūrtyn jaña körgendei bir-bir
şolyp ötti de, oñ jambasyna qisaiyp, sol qolymen ierdiñ artqy qasyn
taiandy.
— İe, sūra, Aqtamberdi. Saualyñ qandai iedi?
— İendeşe bar ğoi, Qazeke, tas şatqaldan tamşylap ağyp,
jylymşylap bastalatyn tausylmas tumadai tulaityn oilarym bar.
Sonymdy aitaiyn.
— Ait! Aita ber, jyrau.
— Osynau ielsiz jotada atausyz mola köp. Jer qaiystyrğan qalyñ
qol osydan jüz jyl būryn da, ieki-üş jüz jyp būryn da adyrnasyn
şirene tartyp, kök naizasyn kökke bilemdep ötken. Sonda da bir
tynşymaityn alasapyran tirlik. Şanda bir bitim ornasa, şañdatyp
tağy bülik bastalady. Keruen jolynda ūbaq-şūbaq şūbyrğan
kisendeuli qūl, küñirengen küñ tausylmaidy. Myñ sansyzdyñ
ortasynda jalğyz mūñdy men be desem, qasiret şegip jas būlağan
janar köp. Dünieqoñyz belşesinen altynğa batsa, baqqūmarlar şek şekpennen kende iemes. Sonda da ieki aiaqty pendeni işten
jarylqaityn qūdiret -qanağat bir jetispeidi. Solardy ieske alğanda
tasyğan köñilim şöjip qalady. Sonau aibyndy Qasym kezinde,
qaharly Haqnazar han tūsynda jūmğan jūdyryqtai bir jeñnen qol,
bir jağadan bas şyğarğan birlik iendi nege ūiymaidy? Äldeqaida jymjylas joğalyp ketkendei sol ūiymşyldyq nege qaityp oralmaidy?
Oralmauyna sebep ne? Osynyñ mağynasy qañdai? Qandy qasapqa
aidap salar, aiamai quar dabyl quaty jürek soğuynan, jürek
qabynuynan da küştirek bolğany ma? Dünie-jalğan körgen tüstei
közden bir - bir ūşarda, "üzeñgi syñğyryna ūlastyryp külki külip,
qylyş jarqylynan ot tūtattym" dep aitu üşin ğana joryq pen
şapqynşylyq jasau kerek pe? Äitpese asqar taudy jailap, jelilep
bie bailap, oipañ jerge on otau, qyrañ jerge qyryq şatyr tikkizip,
qazandy ottan, auyldy topyrdan aiyrmai, "jigittiñ körki -jylqyda"
dep mal bağyp jatsa qaiter iedi? Qai qyrğa şyqsañ - qyrylğan ieldiñ
molasy tosady. Qai töbege şyqsañ - bülingen ieldiñ obasy tūrady.
Yqylym zamannan beri jyl saiyn köbeiip, molaiyp, aiaq attasañ
adaspastai belgi bop tuyp jatyr. Sol qorym men qorğañdar jūmbaq
syr büge me? Jūmbağymdy ūğyp, jylau, zarlauyñdy tyi dei me,
tausylmaidy. Kernei şalyp, dauylpaz jañğyrtqan öñ men tüstei
joryqşyl mağynasyz ömirde düdämal ürei bilegen zamannyñ älde
köldeneñ tartar küdik - kümäni köp sybağasy osy ma? Kökirekke aianyş
uialatpai, ibilis pen äzäzildei abyroiynan jūrdai bolğan pende
şirkin jağalasyp jalbağai jyrtyp, bettesip perde sypyryp, ieki
közden ieregis şoğyn tögip öte berer me? İel jüregine qadalğan ortaq
mūñ temir tikennen de tūtqyr iedi ğoi. Ömirbaqi qyr soñymyzdan

qalmaityn būl netken siqyr? Tüsindiriñizşi osyny! - dep aqyryn
qoñyrlata bastağan ünin qyzu lep, şapşañ iekpinmen bitirdi. Būl tūsta
artqy toptan bölinip būl iekeuiniñ qataryna Aralbai, Tüite, Quat
batyrlar jaqyn kelgen iedi. "Ne aitar ieken? Qalai şeşer ieken?" degen şydamsyz jüzben olar da bi auzyna kirpik qaqpai qadalyp
qaldy.
Birazğa deiin oilana bas şūlği tüsip,köp saualdy iştei qaita bir
şolyp ötti me, Qazybek közin jūmyp tūryp säl yñyrandy. Sodan
keiin maşyqty ädetine tez oiysyp, ūzaq keñeske keterdegi qalpymen
tamağyn qyrnady. Kömeiden qaz qañqylyndai äsem ün tögildi.
— Qatal ükim, qatty kesim aittyñ - au, Aqtamberdi. Qyzuyñ
basylmai, sabyryñ ūstatpai tūr - au. Jadyrap jaz şyqqan, külimdep
kün tuğandai merei tirlikti ainalañnan köre alasyñ ba? Joq qoi
sonyñ özi. Jazdy yzğar buyp, kündi mūnar torlap jatyr - au! Äitpese
jelilep bie bailap, jelektep kelin sailağanğa ne jetsin! - dep
aqyryn kürsinip qaldy da, atyn birer tebindi. Qabağyna kirbiñ
oralğanda, közine mūñly nūr jügirdi. Äli de üzile qoimağan oi jelisi
iştei şiryqtyrdy ma, iendi qaraşyğy ülken oily janaryn
qasyndağylarğa kezek töñkerip, söilep ketti.
— Şapqynşylyq - şabylğandyqtyñ qarymtasy. Joryq joğalmaudyñ ailasy. Ras, tirliktiñ tiregi olar iemes. Mal bağyp, jan
küitteu, beibit tūrmys qaraketteu jaqsy ğoi. Biraq ony bizge kim
bergen? İel armany, ier kegi, tuğan topyraq joqtalsa - qairalğan
qylyş pen ūştalğan naiza qoldan tüser me?! Sen, Aqtamberdi,
jağalasyp jalbağai jyrtyp jürmiz dediñ. Al men aitsam, kerdeñdep
keri ketip baramyz deimin. Älginde Qasym men Haqnazar tūsyndağy
birlikti jaqsy atadyñ. Al meni qinaityny sol birliktiñ bügingi irui.
Tatulyğy ydyrağan iel jaman. Ol amandyqty da, adaldyqty da
ūmytady. Künniñ batysynda İedildi iemip, şyğysynda İertisti örlegen,
teriskeiinde Tobyl men İesilde ierulep, küñgeide Qytaidyñ ūzyn aqqan
tas qorğandy qabyrğasyna qūryğyn süiegen qaisar qazaq iek. Şalqysaq
- şalqar bop, jaiylsaq - jazyq bop, asqaqtasaq -aspan bop dübirlegen
kezde Qyrymda qiqulap, Kök ordada kök jalyn oinatqanbyz. Hunudy
batysqa tyqsyra quyp, manğūldy matap tastağanbyz. Al iendi kimbiz?
Tarbağataiyñ tarydai būldyrap talauğa tüsti. Altai men Alatau
alysta jau qolynda qaldy. İedil-Jaiyq tel özen tentiregen
torğauytqa ketti. Sibiriñe orysyñ ornyqty. Arqandağy Arqada
alamanyñ otyr. Osylardy oilağanda omyrauymdy qan juyp,
öñmenime oq qadalady. İeldiñ küiki küii küñirengen işimnen şer-şemen
tuğyzsa, şyñnan aqqan būlaqtai ūzap şyğyp sol şerli zar alys alystan iestir qūlaq, körer köz tabar ma dep dalbasa izdeimin. İel
mūñyn qaşanda ier köñil döp basqyş. Sezimdi dilden sazdy äuen tuğyş.
Qapysyz şapşañdyqty senderden - aqyn, jyraulardan kütem. Oqys
sabyr oi bailaidy, qol mataidy. Sen sabyrğa tartpa, ieldikke

birlikke, tatulyqqa bastaityn sazğa oiys. Irgeden şañ atyp, irilik
aityp jatqan anau köp jauyña qarsy qahar tabardai, dertti jürektiñ
qyl pernesin ieriksiz sarnatar şabytty şaqpaq jyr tarat! İel
qoltyğyn sökkizgen kereğar tirşiligin közine şūqyp otyryp, öli
aruaqqa bağyştamai, tiri jannyñ tiregi men tileui bolar tūrlauyn
ait. Töreniñ tömendep, sūltandardyñ sypyra syrğaqtap sybys aulap,
syrdañ qağyp sülesoqtanyp jürgenin tüsindir. Üş jüz bop birikpei,
üş jaq bop bölinip, şetinep, şytynap bara jatqan tūtas halqyñnyñ
tuyn köteris! Kişi jüzdi jiliktep Äbilqaiyr men Batyr sūltan jür.
Baraq pen Tūrsyn, Qaiyp pen Bolat Orta jüzdi boi-boi ietti. Ūly
jüzdiñ birazy oirat uysynda. Boilauyq attai boi bermei ärqaisysy
är töbeden qyltiiädy. Äz Täukede mäz küi joq. Mazasyz küni köp.
Töbedegi töreñnen dalandağy qarapaiym qarañ artyq. Öitkeni ol
tüiilse - iekpin. Şamyrqansa -tolqyn. Solardy qairai bil. Ğalamattyq
handa iemes, halyqta. Toptansa - tot baspas asyl, talpynsa - dauyl.
Ydyrasa - tezek. Onda tuiaq ta taptaidy, jel de müjidi. Adalyn
ūmsyndyryp qoiyp, dämelendirip kelip, közi talğan sol beibaqtardy
mahrum qaldyryp bara jatqan han, töre, bi men bek köp. Talaby
mūqalmağan ümit minsiz. Men ūsyna almağandy, Aqtamberdi, sen körset.
Aralbai, sen tanyt. Tüite, sen ieskert. Quat, sen tapsyr. Qyzdyrmanyñ
qyzyl tili basqa beinet, ūlğa tūsau, qyzğa būğau bop talaidan ötken.
Adasyp azapqa tüsken ieliñdi, talpyntyp azattyqqa bastañdar.
Jamandyqta jasymağan jūrtyñ, jaqsylyqqa quana biler. Quanar
ierkin künin megzeñder. Qūldyq būğauy joq kökiregi tazanyñ közi de, özi
de taza bolar. Sol taza köñildi senen tapqandaimyn, jyrau. Myna
şiryğuyñ tegin iemes. Tektep, tüptep jürer işiñdi aşty. İnşalla,
ylaiym artqy aiyldyñ qatty batqanyn däl osylai ūğyp ot! - dep
süisine qarap toqtady. Söz aiaqtalğanda semiz jiren qasqa at basyn
şūlğyp qoiyp jürdek şoqytuyna basty. Osy sät säskege tyrmysqan
künnen şoq säule jyraudyñ nūrly jüzine qūiylyp tüsti. Bädendi
tolyq keskin qyzğylt nūrğa malyndy. Äñgimemen ainala dünieni tegis
ūmytqan ba, şañ-şūñ şyqqan qyryldağan öñeştiñ qarlyğyñqy üni
aldarynan oqys iestildi. Aqtamberdi jyrau ūmsynyp qaldy da, tüsin
tez suytyp, syrt ainaldy.
Arqan boiy jerde tört-bes atty bir jaiaudy sabap jatyr ieken.
Tebine tüsip, tapap keterdei bop şanşyğan attaryn oinaqtatyp,
qamşylaryn qūlaştai qaiyryp yrs-yrs siltegen törteudiñ
ortasyndağy bişaranyñ jalbarynğan dauysy būryn şyqsa şyqqan
bolar, qazir jymdasqan ierinderdiñ köbesi sögilmeidi. Qantalağan
közdiñ yza-kegi, ūşqyn şoğy ğana atylady.
— Asadalla qoja işannyñ darubastyndağy aryqtan sūrausyz su
būratyn nemesiñ ğoi, köziñe kök şybyn üimeleteiin!
— Jaman şaryq pen qarandy basynyp bitkeni me! Künäğa batqan
soryñdy qamşynyñ örim - örimimen şyğaraiyn!

— Köziniñ ieti ösken äbden! Mir - Qarasu aryğynan ötkende de osylar
su tartyp jürgen!
Ysyldağan qamşydan beter zär şaşqan meşit jasağy - arbab
jendetteriniñ öktemdigi üsterinen tüsken jürginşilerdi qatty
tiksindirdi.
Tüite atyn tez lyqsyta tebinip qalyp, aqyryp jiberdi:
— Toqtat! Toqtañdar, jauyzdar!
Dauys şyqqanda irkiliñkirep säl bögelgen törteu tanymaityn
jigitten aiylyn jimai, qamşylaryn qaita siltedi. Osy kezde iekinşi
jaqtan Aqtamberdi şūğyl jetti. Jetti de, läm dep til qatpastan,
basyna dağaradai sälde orağan qara būjyr jendetti tartyp -tartyp
jiberdi. Özegine qorğasyn qūiğan dyrau doiyr jan qoisyn ba, älgini at
üstinen domalatyp tüsirdi.
İendi Tüite de aqyry ūmtyldy. Sälden soñ at bauyryna tyğylğan
törteu araşa tilep, iebelek qaqty.
— Jan sauğa! Ağatai, jan sauğa!
Manadan ünsiz bağyp tūrğan Qazybek bi at üstinen "timeñder!"
degendei belgi berdi. Sol -aq ieken törteu asyp-sasyp ierge qonyp, änemine degenşe qūiyndatyp ūzap ketti.
— Ua, täñir tileuiñ bergirler! Naşardyñ da köz jasyn ietin kün bar
ieken - au! Ua, jağyñ tüspei jamandyq körmeñder, ağaiyn! - dep
basynyñ, betiniñ qanyn taram-taram ağyzyp tūryp şarua alğys batasyn üiip-tögip jatyr. Zyr qağyp jügirip kelip birese Qazybektiñ,
Aralbaidyñ odan soñ Tüite men Aqtamberdiniñ qolyn alyp söilei
jürip rahmetin jaudyrdy. Söilei jürip ögiz jekken arbany jetektep
keldi. Arba üstinde teñkiıp - teñkiıp jatqan alaşa qaptardy bir-bir
sipap qoidy. Qaita ainalyp soğyp qan aqqan iernin zorğa jiyryp iezu
tartty. İezu tartyp tūryp tilim - tilimi şyqqan jūrym -jūrym qima
şapannyñ äldebir quysynan şaqşasyn suyrdy. Tyñq ietkizip
tyğynan aşyp, qaraküreñ nasybaidy tiliniñ astyna tastap jiberdi.
Mereilenip şyrt-şyrt tükirdi. Sodan keiin tük bolmağandai
jaidary jüzben jolauşylardan jön sūrady.
Qazybek būl kezde batys kökjiekten köterilgen sūrğylt būlttarğa
mūñdana qarap tūryp qysqa jauap qatty da, mañdaidan şañyta tūrğan
yzğyryqty bar tūlaboiymen sezinip, qūrystanyp qalyp, älginiñ özine
saual qaitardy.
— Al iendi öz mänisiñdi aitşy. Arbañ ne? Älgileriñ kim? Aidalada
neğyp jürsiñ?

— İe - ie, ol ūzaq äñgime. Jüre söileiin. Anau qyrdyñ astynda
kişkentai ğana auyl bar. Tūrağym sonda, - dep iek qağyp alğa nūsqady
da, ögizdi jetektep aldy. Arba şiqyly ögiz mityñyn üstegendei
qatqaq jolda ändete jöneldi. Attarynyñ tizginin tūqyrta ūstap,
Qazybekter şaruağa qatarlasa ilesti.
— Osy Türkistan uälaiatyna kelgenimizge de on şaqty jyldyñ
jüzi toldy, - dep şarua bir jötelip alyp jai-jağdaiyn baiandap ketti.
- İertede İertis boiyn jailağan Naiman iedik. Oirat degen oiran
şyğyp, qyrdan biz qūlap, oidan Arğyn şūbap osy töñirekke kep
panalap jatyrmyz. Arğy tübimiz Qaptağai batyrdyñ äuletinen
taraidy. Sodan bytyrap, şaşylyp qalğan az jataq bop şabanşardaq äreket ietemiz. Kün közi jyltyrap köktem kele, jer qazğan
suyrdai timtinip, ärbir saiğa dän seuip, jan saqtar yrzyq - nesibe
iegemiz. Būrynğy jaz jailau, qys qystauy közden bir-bir ūşqan soñ däl
biz siiäqty qarajaiau qañğyryp kelip, talşyğyn iegin men baqşadan
tauyp jürgen iel-jūrtyñnyñ köbi osy Türkistan, Sauran, Syğanaq,
Taraz töñireginde. Tik köterilip öre tūrar keşegi iereuildegen
qairatym joq. Taqymğa basar tulaq bitpegen bügingi joq-jitik halim
qol bailaidy. Äitpese, älgindegidei qorlyq körgende ieki qolymdy
töbege qoiyp tentirep ketsem de, bir äreket ietuge şarq ūram - aq. Äi,
biraq baiyz jäne tappaimyn. Ata-anamnyñ kindik kesken jerinen
topyrağy būiyrmai ma dep zapyran işkendei taltiğan taz kebime
nalimyn da nazalanam. Azyn - aulaq tai-tulaq bar iedi. Talan - tarajğa
tüsti. İendigi bir aluan tirlik - osy jer tösin tyrnalau bop tūr. Būl özi
bir jağynan biz siiäqty naşarğa tiımsiz de iemes. Bazary, kenti jaqyn.
Sauda jasasañ, as suyñnan artylğany iıniñdi jabarlyq kädege de
jaraidy. İekinşi jağynan anau qyrda qonystanğan tüz qazağy astyqqa
mal aiyrbastap jäne tis şūqytyp qūiady. Öziñiz oilañyz. İestuimşe
myna biz siiäqty ielden, jerden aiyrylğan keşegi ūbaq - şūbaq köşipqonyp jüretin jūrtşylyq tipti köp ieken. Jer iemşegin solarmen
birge iemip, pişen salamyn bazarlap jürip jatyrmyz, - dep jai
japsardy bir qaiyrdy da, yzaly mysqyl aralas külkisin bülk ietkizdi.
— Al iendi sizderge osynau "jūmağymnyñ" dozağyn da mälimdep
bereiin. Auyr beinet azabymen birge zeinetin de äkeledi ieken. Az kün
jer qazyp alañ bolsaq, küz tüse, beiildenip - aq qalamyz. Myna
ielbesip-selbesip otyrğan özim siiäqty ieñbektes ağaiynğa bötendigim
joq. Arğyny da, Naimany da, Qypşaq, Qoñyraty da, Üisin, Qañlysy
da bar. Bölektenbeidi. Bäriniñ bügingi ruy - auyly men tirligi. Qaraket
- küibeñi - qyl ötpes tatulyğy. Biraq kemtar köñil käriptikte,
qapalyqta ötsin degendi jazmyşta mañdaiğa jazyp qoiğan ba,
ainaldyryp soğar sorymyz da qalyñ. İendi jañağy törteudiñ
jağdaiyn mälimdeiin. İegindi ter de, su da suarady. Äi, ter köp - au,
biraq su tapşy. Jerdiñ de iesi şağyn ğana top. Jalğa alğan toqymdai
jer topyrlağan bala-şağaña yrzyqtyq näpaqa beredi - au. Al soğan su
qaida? Mäselenki meniñ böligim - Qoja Ahmet İassaui meşitiniñ

ieligindegi jer. Uakuf dei me, äiteuir, kuälandyrğan firman qağazy
bar. Alğan önimniñ teñ jartysy derligi meşit imamyna tüsedi. Ol ol
iemes - au, bärinen de būryn su tapşylyğy äbden qinaidy. Osy
mañaida Qoja tūmasynan jyrylğan İañyş aryğy, Mir -qarasu aryğy,
Qara būlaq, Sozat būlaq, Aqtöbe, Ūrjar, Myş, Aqzil - qiiä siiäqty
aryqtar köp. Köp bolğanymen öi, bizge paidasy joq. Älgi atalğan
aryqtardyñ iesi - meşit mañaiyndağy şaih islam, mutauali, qazy,
molda, hatib dep şūbyryp kete beretin özimizge tañsyq dinbasylar.
Biz siiäqty raiiattarğa sipatpaidy. Bir ret suarsañ -sūramaityny joq.
Älgi Mir - Qarasu aryğynan jap tartyp, paidalanğanym bar iedi.
Bergenimdi azyrqandy ma, mutauali jasauyldary bügin bazarğa
şyğarğan mynau aqyrğy astyğyma talasyp, äketkeli jatqanda
üstinen şyğyp, qūtqaryp qaldyñyzdar, - dep qiys būrylyp bara
jatqan kök ögizdiñ bas jibin jūlqa bir tartyp qoidy. Ūzaq söilep
tañdaiy kebirsidi me, tağy da şaqşasyn suyrdy. Qolyn qūlşyna
siltep, qyr üstinde kele jatyp ainaladağy şym üilerdi, iegistik
jerlerdi, bau-baqşany jäne ymdap qaldy. Jüdeu jüzinde älgi
körinisterge degen meiirim bar. - Äne qarañyzdar, osy otyrğan tügel
men tärizdi jer iemgen şarua - raiiattar. Älgiler "şaryq", "qarandy"
dep ataidy. Äiteuir tas qairaqtai onda da, mynda da jūmsaityn
bolğan soñ şaryq dep aitatyn şyğar.
Aral bai syr şertse de, mūñ şaqpai ier köñildiñ därmenimen
būiyğylanbai aşy şyndyqty arymai köterip, aqtaryp kele jatqan
baryn mise ğyp, joğyn joğaltpai köksep, ümit quğan şaruany iş
tartyp qalyp iedi. İendi özi sūraq qoidy.
— Otağasy, därmen tauyspağan türiñizge süiinip kelem.
Şapanyñyzdyñ tesigi köp bolğanymen, keudeñiz bütin, yza - nazasyn
ūrlatpapty. Qamyqpañyz. İertiske de jetermiz. Altaiğa da oralarmyz.
İerulige qaruly degen. Bauyrda beriş köbeise, kegi ösedi. Sol özi ieselei
tüssinşi. Äiteuir, bir būrq ieteri dausyz, - dep tūrdy da, qamşynyñ
sabymen susar börkin köterip qoiyp jäne söilep ketti. - Myna iegistik
jer meşit uakufy dediñiz. Sonda sizder ne töleisizder?
— Qarağym, onyñ nesin sūraisyñ. Ony aitsam, sanyna şaşym
jetpes, - dep jymiyp tūryp, şyrt ietkizip tükirip tastady, - İeñ
aldymen "haraj" degen alymy bar. Önimniñ onnan üşi - sonyñ ülesi.
Būny bir de, "Mal - jihad" deitin salyğy jäne qosylady. Ol da onnyñ
biri. Odan keiin "merdiker" deitin bölesi bar. Merdikerge jūmys
isteisiñ. Aryq qazasyñ, köpir salasyñ, jol töseisiñ. Ol da jer
jaldağanyñnyñ tölemi. "Qonalğy", "jamylğy" deitin de alymnyñ bir
aluany jäne üstemelep jür. Ol iendi kei-keide önimniñ jarym jartysyna jetip qalady. Būğan iendi "zeketti" qos. Äsker jabdyğyna
qajet dep "tağar" degendi tauyp alypty. Osylardy tügendegende osy
bizde ne qalady dep sūramaisyñ ba onan da, - dep zilmen tüiilgen
aşuly qabaqqa keiis qoiulatyp Aralbaiğa būrylyp qarap qaldy.

— Al iendi ne istemeksiz? Älgiler tağy bir soqpas deimisiñ? - dep
Aqtamberdi iek köterdi. Būl kezde jürginşiler auyl üstine ienip
qalğan. Qoqsyq qordadai üime-jüime ornalasqan jertöle, jyrtyq
laşyq, şym üilerden jügirise şyğyp, syğalasyp qarağan balaşağanyñ panasyz küilerine jyrau jüdei köz jügirtip şyn aiap,
qapalanyp aitty. Şarua "būl üirengen kebim" degendei ünsiz kürsinip
qoidy da, aldynan sälemdese şyqqan balañ jigitke ögizdiñ bas jibin
ūstatyp, säl aialdady. Közdei şyt oramalyn alyp betiniñ qatqan
qanyn sürtken boldy. İeltiri tymaqty köterip, tyqyrlatyp aldyrğan
töbesin sipady. Sodan keiin Qazybekke jaqyn baryp şylbyryna
oraldy.
— Aqsaqal, jasyñyz ülken bolmasa da, jolyñyz ülken ğoi dep
joramaldap tūrmyn. Mynau saryşūnaqtai in qazğan tūrmysymyzdy
qolai körseñiz, aiaq suytyp, däm tatyp ketiñizder. Barymdy irikpesem,
joğymdy izdemessizder. Qūdyq qylğan tirligim bolsa da, aidyn şalqar
köñilim bar. Tüsiñiz, şyn peiilim osy, - dep qolqa saldy.
— Otağasy, jaqsy sözge je degen, köñiliñizge toidym. Jomart joqqa
toqtaidy. Rahmet! Joldan qalmaiyq. Mynau top - tobyrymyz
birşama, sizge auyr tiermiz, - degen bi biraz būltalaqtatsa da, dos
köñildiñ şyn beiilin qimai azdan soñ kelisim berdi.
Syrty qoraş şym üidiñ işi äjepteuir keñ, äri taza ieken. Üş-tört
oşaqqa bölinip tüsken qonaqtardyñ syilysyn öz törine şyğarğan
şarua jağalai körpe jaiyp, şyntaqtaryna böstek tastady.
Qoltyğyna jastyq basyp oiğa tüsip ketken biden otağasy iesikten
marka jetektep kelip, bata sūrady.
Qyzylküreñ bauyrsaq, ystyq şai jolauşylardyñ mañdaiyn
jibitip, qūrys-tyrysyn jazdy.
Üi iesimen qonaqtary iendi ğana tanysty. Meimandarynyñ atyjönin iestigende Jūmabek atanğan şarua ūşyp kete jazdady.
— Apyrai, Qazeke, at-atağyñyzğa syrtyñyzdan tänti iedik! Tipti bar
ğoi, myna men baiğūstyñ oilamağan qonağymyz boldyñyzdar! Tar
laşyq, tal bosağamnyñ tabaldyryğyn anau hatibtyñ jasauyldary
da mensinip attamauşy iedi. Al... siz...bükil Orta jüzdi bilegen siz... Ä, ä...
Tileules köñilderiñiz özimdei ieken. Paqyr Jūmabektiñ bügin ölse de
armany joq iendi! - dep keiis, qiiästy tügel ūmytyp, azyn - aulaq
talşyğyn tübinen tik köterip dastarqanyna keñ peiilimen birge tögip
jatyr. Maiysqaq, maimañ keletin juan ortanyñ syrdañ mezireti iemes,
adal jannyñ, işip-jemi bolsa, tört qūbylasy tügel jaidarylyğyn
tanytty. Kisi bosağasyn tozdyrumen ötken tesik ökpe halin ūmytyp,
myna meimandaryn özimsine baurap äketti.
— Aitpaqşy, mana jasauyldar qaita ainalyp soğar dep iediñiz - au,

jyrau. İä, jemtigine oralmas qorqau boluşy ma iedi? Oralady da. Jä,
alğaş körgen qūqaiym iemes. Ūra berse qūdai da öledi dep, iet üirenip
ketken soñ, bas jarylsa börik işinde, qol synsa jeñ işinde dep jüre
beremiz de. Zil salmağy tüse-tüse auyrym - jeñil, jeñilim -jelūşyq
bop ketpedi me. Onyñ nesine dağdaram. Äiteuir, bötenniñ bodanynda
iemes öz otanymda otyrğanym dätke quat. Jymyq köz oirattyñ sotqar
soiqanyn bastan ötkergen būl jaman ağañ iel sağynyp kelgende iendi
betti qaida būra alar? Örtten qaşyp jetkende, şoqtan yğa
qoimaspyn. Jasağan ie jarylqasa, jaz jailau, qys qonys ietken
İertisti de körermiz. Suyna şomylyp, köñil kirin juarmyz. Juarmyz
da, aunarmyz. Sol kezde quanyştan jarylyp keter jüregim baryn
sezinem. Osy ümitim tiri tūrğanda, qoqañdağan iekeu - üşeudiñ üi
arasyndağy tentektigin şirkeu ğyp nesine bülinem, - dep Jūmabek
ötkir közin tik qadap toqtady.
Sodan keiin "osyndai reti kelgende sūrap, bilip qalaiyn" degen
nietpen meimandaryna tosyn sūraqtar qoidy. Jaby şaruanyñ
jaidaq äñgimesin küittemei, şynaiy täuirdiñ äri - beridegi jailarğa
qūlaq türgiş keleli pikirinen sabaqtaidy.
— Qazeke, "Öldiñ Mamai, qor boldyñ!" dep barmaq tistegen
babalarymyz nalyğan ieken. Arzan ataq, bätuasyz baq quğan azdyñ
abyroisyz qylyğyna qynjylğannan aitqany şyğar. Tağy da "öli
arystannan tiri tyşqan artyq" deimiz. Al osymyz qate. Arystannyñ
isin tyndyra almağan tyşqan tyrbañy kimge qajet? Hanğa halyq sense
ğana ieredi, senbese jan-jaqqa öredi. İeldi iel ietu qolynan kelmegen han basqa tüsken noqta, aiaqqa tüsken kisen bolar. "Jan - qūrban!"dep
attandağaly tūrğan ağaiyndy, apyrau, töbesinen basa bergende ne
qairat bar? Äz Täuke aljiyn degen be? Qūdai küpirlik körmesin,
küigendikten aitam ğoi. Keşegi oi men qyrğa birdei kök bolat
qūryştan jasaq şyğaratyn qūdiretin ūmytqan ba? Anda-sanda bolsa
da qynabynda jatyp tot baspas üşin jauynyñ üstinen jarq-jūrq
almas oinatyp, ses körsetip qoimai ma bir, täiiri. Osy
būiyğylanuymyz qalai? Äreketke qaşan saiamyz? - dep kernegen
dertti şerine jauap tosty.
"Ne aitsañ da adalyn, ädilin aitarsyñ" dep Qaz dauysty Qazybekke
salmaq sap tosty.
Myna köptiñ köñilinde sarsudai kilkip, zapyrandai tūnyp jatqan
aluan-aluan tūspaldardy turalap jetkizip qūlaq türgen Jūmabekke
rizalyqtaryn qabaq astynan bildirip, bi jauabyn ünsiz kütken
serikteriniñ küiin baqqan Qazybek būqpalap qaludy jon körmei
quaryñqyrap, aqsūrlanyp otyryp söilep ketti.
— Jūmeke! "Pyşağyñdy Mūqaltpa, ne kespesti bilipsiñ, syryn
bilmei syr aitsa, ne despesti bilipsiñ" deitin ärkimge jartylai

keşirim, jartylai kelisim jasaityn siz ben biz bolmaiyq. Ne aitsaq
ta jaltarmai aqtarylaiyq" deisiz ğoi. Dūrys. Bek maqūl. Saharada
şañ köp, - añ da, jau da, dau da şūbyrtady. Qiiänat pen zorlyq küştiden, qyrğyn men sürgin jattan. Bäriniñ tireler jeri - halyqqa
syn. Almağaiyp uaqyt ainalamyzğa temir qūrsaudy qūryp tastady.
Qai jeriñnen ydyrasañ, sūğynyp kirip ketem degen şetinen añdyğan
qyzylköz jau. Joñğarda Syban - Rabtan hontaişy, qalmaqta - Aiuke
han, Hiuada - Jädiger han, Qyzylbasta - Sūltan Qūsaiyn şah, Reseide Petr patşa, Qytaida - Kan-si huandi otyr. Kemirilip kele jatqan
jeriñniñ şet pūşpağy osylardyñ äreketinen kün sanap azaiyp
barady. Azaityp bara jatqan basqa iemes - özimiz. Qarauyldyñ jamany
aldyrğanda ökiner degen. Küpildep kökirek tanytyp, aiaqtan şalyp,
tamaqtan oryp bir-birimizdi jūlqylaimyz. Äitpese, Ūly jüz jauda
qalar ma iedi?! Qūlqyny üşin qūlynyn qūrban ietkeli jürgen
sūltandardy körgende qan jūtyp, sor qabam. Älgilerdiñ äreketin bes
jaqtan tartqan bes kesel, qyryq bölgen qyrsyq körem de, iştei
qynjylam. Qalyñ qazaq qauymy - jylqy tektes halyq iedi. Tüptiñ
tübinde baqtaşysyn özi tauyp, öz kegin özi quar. Meniñ qūbylam da,
qağbam da - köp kökeiindegi kömuli syr. Küñirenip aşylsa, qūdirettenip
öre tūrar. Būiyğyp qarap ta jatpaspyn. Qūlaq ilgenge söz qosyp, qol
jetkenge soiyl ūstatarmyn. Bir ömirde ieki ölim ädilet iemes. Jeñilip,
jetimsirep otyryp jetildim deu - tirlik iemes, - dep şarşap küizelip
toqtağan Qazybek qyr mūrynda jipsigen terdi ūzynşa bitken sūq
sausağymen sypyryp tastap ünsiz otyryp qaldy. Köp sūraqqa tosyla
jauap izdep, özi de taba almai qinala ma, qobaljuyn jasyrmai auyr
kürsindi. Işki mūñyn paralap, tynymsyz oi - tolğaqtan baiyz
körmegen köñilimen suyq qarmanğandai jaisyz ğana qozğalaqtap
qaldy da jöne ün qatty. - Sarqyla tilek qylar jasqa jetkende iet jürekti ieljiretken sağynyş üieleidi ieken keudege. Ol şirkin
sendelgen oidyñ qaljyrauynan bolar. Biraq ol aldanyş iemes.
Sandyraq auyzdan san-sapalaq sūmdyq örbidi. Kei-keide sol sūmdyq
şyndyqqa ainalady. Sony tüisingende küdigim qūbyjyq bop ketedi.
Būl sapar sondai tüitkilge anyq kezdeskendei boldym. Qapamen
tūnşyğyp, jarylyp kete almai äreñ otyrğan hannyñ hali ürei
üstegendei boiyma yzğar iengizdi. Baqastyq balalap, künşildik
küşiktep jatyr ğoi. Äi, bir jarğa soğar - au. Qauipim sol! Jauabym da
osy! - dep qatty ühilep qalyp sözin bitirdi.
Azdan soñ tamaq kelip auqattanğan soñ, bidiñ auyrlap ketken
syñaiyn tanyğan Tynyşbai dombyrasyn aldyna öñgerdi. Şeber
sausaqtar jügirip, ieki işek iemeurin bildirdi.
— Tart!
— Jyrlap jiber - desken kötermeşi ünder üi işinde üdep ketti.
Sodan keiin qoñyr saz qoñyraudai syñğyrlady. Qoñyr qazdai

mamyrlady. Bipyl äuen kökirekterge bal tamyzdy. "Saimaqtyñ sary
özeni" sarqyrap ağyp, "Noğaily - qazaqtyñ airylğan küii" köleñdep
ötti. Köleñdep ötti de, köp kirpikke şyq tüsirdi. Būlardan soñ qoñyr
küi keñ tolğap, "Asan qaiğyğa" "Baluan jigitti" ieritti. Birer sät
"Tepeñkök" itindep jelip, "Qos qyzdyñ jylağanyna" ūlasty. Syrly
saz otyrğandardy tegis baurap aldy. Sergek äuen keudelerden şer
saumalap, añyzdan äñgime örbitti. Ötkennen syr qozğap köldeneñ
tartty. İeges serpindei şamyrqanyp tolqyn atty. Küiiniş zardai
süiek syrqyratty. Ökinişti armandai ier azamatty küizeltken iel
äbigerinen habar äkeldi. Qyz bolyp jylady. Jigit bop kek qudy. Abyz
ata Asan bop jerūiyq izdedi. Ajaldan taisalmai aspandağy aiğa qol
sozğan ūlandy joqtady. İel birligin añsady. Qoñyr saz qoñyr qazdai
mamyrlady.
Qazybek qozğalaqtap ketti. Jasañğyrağan janaryna äldene syr
tūnğandai. Öñi qūp-qu. "Syr şaşpaityn közderdiñ osynşama iegilip
ketkeni qalai? Neden jasaurady ieken?" degen alañ köñilmen bige
nazar audarğan küişi sausağy jañylysyp baryp, toğyz perneden tyñ
saryn saumalady. Ūrlana iesken maisa samalğa tüidek jetken dauyl
aralasqandai qatqyl ünder jamyrap, jañğyryğyp qosyldy.
Jañğyryp qosylyp "Ala bairaq" atoi berdi. Astyñğy işektiñ iekilenip
şyqqan jedel şertisinen at tuiağynyñ dübiri tuyndady. Alğaş jeke
qūiğytqan saigüliktiñ zymyrauyna birte-birte myñ san tuiaqtyñ ūly
tüsiri jalğasyp, ūlan dalany qym-quyt dübirletken joryq şañyn
būrqyratty. Dabyl qağylyp, kernei bozdady. Keruiş pen dauylpaz
sarnady. Jer men kökti ūrandağan dabys kernep, jer men kökti atoi
üni alyp ketti. Şeru tartqan qoldyñ qahary qarys süiem qara jer
qaldyrmai qaltyratyp, dirildetip barady. "Ala bairaq" asqaqtap tūr.
Qazybek ieñsesin tiktep apty. Älgindegi dymqyl basqan közde iendi
ūşqyn atady. "İe - ie, bäse, köbikti köp sözden göri keregi osy küi ieken au! Men aita almasty aityp, arnap ketken oiy, men öneri jüirik,
sabazdar, senderde ne arman bar! Tilime oralmaityn kekti ieki işekke
bailap ketipsiñder. Talai joryqqa bastağan myna "Ala bairaq" barda
qazaqty alar dūşpan, tabanğa taptar jau joq qoi. Joq! Jel quyq
säuriktei bosqa ürkip jür iekenbiz. İe, bäse! Osylai qan duyldatyp qūiar
qūdiret bolsaşy! Jigit te kerim ieken! Jomart batyrdyñ ūly dep iedi au. Tuar! Tegine tartady - au! Basty qossa, osynau "Ala bairaq" qosar aq! Netken küş! Mynau azat qazaqqa ğana tän ierkindik añsau ğoi.
Būğalyqqa könbeimin dep aspanğa şapşu däl osy bolar!"
Tynyşbai küidi ieki qaiyrdy. Barmaq astynan uildetip bäiek ün
qosyp otyrdy da, iekpindi öktem yrğaqty seldetip tögip jiberdi.
Tausylmas, sarqylmas jiger uytyndai qairaq serpin şanaqty jaryp
jibererdei dübirledi. Şanaqta oinaqtap jürgen qol iemes arğymaq
tärizdi. Ystyq ağym, qiiäl men ieles däl mynau şanaq üstinde bas
qūraidy. Uäzindi sarynnan tüşirkene quat simirgendei ieltigen

tyñdauşy jūrt ala bairaqtyñ soñynan kök qūryş qūrsaulanyp sap sap, lek-lek bop jöñkigendei sergek bir halge köşti.
Qazybek bi qalyñ oiğa şomyp ketti. Qiiäq mūrty salbyrap qybyr
ietpeidi.
"Mūnşama äraluan än-äueni bar halyq tegin iemes. Bir äueni şer
tökse, bir äueni qajyr qosqan. Keii jylatsa, keii uatqan. Biri ölse, biri
joqtağan pendedei közden ketkenmen köñilden ketkizbeidi ieken.
İendeşe, jeke ierlik - tūtas birliktiñ bastauy bolar. Jürekten qaiğy
da, quanyş ta şyğady. Şyğaratyn äni men küii. İekeuiniñ jebeuşisi til
ğana. Tuğan til - tuğan jer tiregi. Ol barda qūldyq joq., qyrğyn joq.
Atadan mal qalmasa da än, küi qalady. Dombyra, qobyz qalady. Jūrt
bolğan soñ malşy men ieginşi de, kösem men şeşen de, küişi men üişi
de, batyr men aqyn da kerek. Qanşama adamnyñ sonşama minezin ūqsa
ğoi. Onda sağynyş mūñy bolady, lüpil qaqqan qan tasuy bolady,
baiandy dostyq, nazdy süiispenşilik, alğyr öjettik bolady. Jat tileu
jauyzdyq şaqyrsa, nūrly öleñ keñ düniege bastaidy. Äniñdi
ūmytsañ, janyñdy ūmytarsyñ. Küiiñdi ūmytsañ, küiigiñdi arqalarsyñ.
Qairan, dombyra - ai! Qazaqtyñ quanyşy men qaiğysyndai qabattasa
jüretin köñil küiin qos işeginde qalai ğana ūstap qalğansyñ! Qūlaq
küiiñdi qaiyra bilu -at qūlağynda oinaudan qiyn - au. Tiegin dūrys
qoiyp, pernesin dop basa alsañ, aspapty aimalağan on sausaq on tümen,
on lek qoldan kem be! Anau, anau bir dirildegen ieşki işegi älem üni bop
dirildep tūr. Üzilip ketpese ieken! Myna uil joğalsa, şahit bop ketken
jandardyñ tirilip kelip, tabysyp jatqan säti birge üziledi - au!
Toqtama, kidirme, dombyra! Bir işegiñnen tuğan jerge süiispenşilik
bildirseñ, iekinşi işegiñnen jauğa degen öşpendiligiñdi aiğaqtadyñ - au!
Azynağan küi aza äueni ğana iemes azamattyñ şamyrqanuy da ğoi. Ol
bolmasa kök maisa qūlpyryp, namys duyldar ma. Ai – hai - hai!
Barlyq äuen sazdyñ ainymas qaitalauy! Qaiğyly jyrda da, möldir
naqyşta da dalanyñ salqar kendigi bop şaryqtap tuady - au! "Ai hai!" dep jar salyp ötken de bar. "Ai – hai - hai!" dep küñirenip ketken
de bar. "Ai - hai! Pai!" dep tañdanyp otyryp sūqtanğandar bar. Sonyñ
bäri keñdikke quanyp, keñşilikte būlyqsyğan. Mūnşa ğajap äsemdikti
quys boiyña syiğyzğan, köne aspap - qarağai dombyra, - köñil
hoştyğy da, yqylas - yntyğy da, iemirenip - iegilui de bir öziñnen
tabylğan qazaqtyñ özisiñ!.. Qūlaniek tañda besik jyrymen ana
kökireginen qūiylğan ūly mahabbat aldymen sündet toiyn, sodan
küieu köziñdi, qynamendeni, ait pen toidy tügel tiriltip, jürer joldy
nūsqağan seniñ kümbir -kümbiriñnen ieseiip ketkende qaita oralady
ieken - au! Toqtama, dombyra! Qazaqtyñ töbesinde - küni, tabanynda topyrağy tūrğanda än men küii toqtamas! Küii tausylğanda -küni
söner. Äni bitkende - topyrağy tausylar. Jürektiñ üni joq deimiz. O l
beker. Jürek tili - äni men küii. İegiz tili, iegiz ieki siqyry. Qol - tumadan,
sai - jyradan, iel - ūlannan qūralady. İendeşe, kişkene degen ūğym
joq. Ol ūlynyñ bölşegi. Al mynau dombyra sol ūlynyñ özi. Öitkeni

osydan üş jüz jyl būryn keudelerge qūdiret siñirse, osydan üş jüz
jyl keiin de osynau iñkärlik tas tüiilgen jūdyryqta tuğan jerdiñ
qasieti degen sağynyş uilimen kek qaitarady. Öitkeni, qara dombyra sabaudai taqtaiğa şandylğan kepken tandyr işek iemes, halqymnyñ
syry, at - atauy, salt-dästüri, tal besiktiñ iñgäsi, qoñyr keştegi ana
äldiı, aily tündegi altybaqan äueni, tar tösektegi jar yñqyly,
iereuildegi ier dübiri - qysqasy qazaqtyñ jürek soğuy, qan tynysy!
Dombyra taipalğanda ieñkeigen bas, qulağan qanjar, sūlq tüsken qol
bolmaidy. Tik tūryp ölgen dene qanjar qarmanyp süienip qalsa
kerek! Dombyra jorğalağanda tağdyrdyñ talqysy bop synğa salatyn
tauqymet nardyñ naryn qūlatqanmen, ierkektiñ ieñsesin ieze almasa
kerek! Saira, dombyra! Jürekpen, minezben, ädetpen, tirlikpen tapqan
köñil-küiin, jan sezimin aialai ber! Jas üiirilgen janardy senim berip,
tūtatyp ket! Oisyzdy şaiqa. Sanalyny şamyrqan. İegiz işegiñniñ
tūtastyğyndai namys pen qairat sep! Qol qyşysyn, taqym qyzsyn,
qan tasysyn! Jasyqqa jiger küi, jigerlini jebe! Toğyz pernedei
toğyz taraptan ündesip, üilesip kelip bir arnağa saiatyn, tilsiz
tabystyratyn tuystyq äkel! Är būlaqtyñ tübinde, är töbeniñ üstinde,
är qorğannyñ astynda qalğan atalardyñ aruağyna bas igiz. Töbeden
kün auğanda, qorğanğa köleñke tüskende, būlaq syldyry japan tüzdi
jañğyrtady. Ol jañğyryq - tynyştyq tili, qaza tapqan batyrlar
sybyry. "Qarañğy tünek meni bürkegenmen, seni jappasyn, tiri jürgen
äuletim! Tübinde qara jerdiñ qoinynda kezdeskende, qara bet bop teris
ainalmas üşin, topyrağyñdy qanyñmen suar, tiri jürgen äuletim!" deitin ösieti. Şarşama, dombyra! "İetigiñ tar bolsa, dünieniñ
keñdiginen ne paida" deidi qariiälar. "İerkindigiñe qamyt tüsse,
ieldigiñnen ne qaiyr" der iedim men. Tauda til joq, jañğyryq bar. Biraq
tyñdağan janğa jañğyryq ta jar salyp tūrady. Alatau aiqailap än
salğan jigitti alaqailap aspanğa köteretin. Sol Alatau oqta-tekte
jañğyryq atady deidi. Aiqailap än salğan ierkin qazağyn izdeitin
bolar.
Tolqyndar tulaidy. Biraq tolqynnyñ tulauynda būlqynu bolsa
kerek. Balqaş köliniñ baqanastaryna qarai şapşyp sekirip, köbik
atqany alystağy auyldy añsap añyrağany bolar. Jau qolyna tiri
tüskisi kelmei jalañaş tänin suyna atqan qazaq sūluyn äldilep,
jūbatqany da bolar. İei, dombyra, sen osylardy da ait! İeşkim,
ieşnärse ūmyt bolmasyn. İerlik tarazyğa tartylmaidy. İel iesinde,
jūrt jadynda qalsa - sodan artyq ierliktiñ qūrmeti joq. Sen sony da
tarat. Bağzy künderde özen öksip, qūm jöñkigen. Ol öksu -jağasynan
jūrty ketken Jaiyqtyñ jat tabanynan jerigen jyry bolar. Ol
jöñkilu -qūm Narynnyñ qūlandai josyğan azat qūlyndaryn añsauy
bolar. Sen solardy da küiiñe qos, dombyra! Tūtas qazaq dal asy - bir
deneniñ biri sauyry, biri bauyry iedi ğoi. Sauyryña qamşy batqanda
bauyryñ, ökpeñ, qolqañ, jüregiñ auyrmas pa. Syrqyrap jatqan
baqaişaqtan basqa deiingi tūla boiyñ - tuğan jeriñ, atamekeniñ iemes
pe! Äñgimeden artyq añyz, şyñdyqtan qymbat - hikaia köp. Sonyñ bäri

sağan saiady, dombyra! Sol añyzdyñ biri äli iesimde...
...Artynan jau quyp, aldynan küz kezip, bir top qazaq dal bolsa
kerek. Qatygez dūşpan taianyp kelip qalğanda jigitterdiñ biri
qorjynnan seni şyğaryp aldyna öñgeripti deidi, dombyra!
— İesiñ auysqan ba! Sadaq tartatyn qol jetpei tūrğanda küi şalyp
qai adasqanyñ! - dep qolbasy ūrysqan ieken.
Küişi jigit ündemepti. Älginde özderi keşip ötken, tereñdigi at
tobyğynan ğana keletin özenşiktiñ jağasyna baryp, küi añyratqan
deidi.Sonda jel suyldap, tas atqandai bopty - au. Sonda tau köşip,
jer silkingendei bopty - au. Sodan özen buyrqanyp, doldanyp, suy
köpire qaptap, qua kelgen jaudy at - matymen tolqynyna qağyp alyp,
jūtyp jiberipti -au! At-matymen domalatyp qyryp jiberipti - au! Bir
ğajaby küi şalğan jigittiñ aiağyn aimalağan özen suy būrqamapty.
Sylq-sylq külip, qūryq tastam ūzai berip, dolylyq atypty. Ülkender
aitady: tuğan jerdiñ topyrağy kieli, suy kieli. Dūspanğa - oq, öziñe qalqan. Tilin taba bil! Qasietin saqta! Kiesin attama!
Dombyra üni baiaulap basylğanda, özen baiyrqalap sabasyna tüsipti
deidi. Sel toqtap, kün aşylypty. Qara jartas qaq aiyrylyp, jol
beripti deidi.
Qairan, dombyra! Köl-kösir düniede senen ardaqty närse tabar ma
iekem!? Añyzyñ armanğa jetkizsin. Azattyqqa bastasyn!..
Qazybek bi kürsine berip, saqalyn saumalady.
"Ala bairaq" attandatyp baryp toqtady. Tynyşbai dombyrasyn
irgege süiep, betiniñ terin sürtti. Köz astymen ieleusiz ğana
otyrğandardy jağalai süzip ötti. Siltidei tynyp qalğan serikterin de,
üi iesi Jūmabekti de qatty tebirentkenine özine özi süiinip marqaiyp
otyr iedi, qūrdasy Quat arqağa qaqty.
— Mūñsyz bol!
Osy alğys myna jūrttyñ bäriniñ tiliniñ ūşynda tūr ieken. Du ietip
dürk köterile ūşqan top qūstyñ qanatyndai üi işin kernep ketti. Sol
dabyrdyñ tynşuyn kütken Aqtamberdi jyrau dausyn qyrnady. Qol
sozyp irgedegi dombyrany aldy. Sodan keiin Tynyşbaiğa būryla
tüsip, şapşañ öleñdi şūbyrta jöneldi.
Balpañ, balpañ kim baspas,
Basarğa baltyr şydamas,
Batyrmyn dep kim aitpas

Bararğa jürek şydamas,
Jaltara qaşsañ jau qaşpas,
Jaudy aiağan bet tappas,
Ua, jigitter, jandaryñ
Jaudan aiai körmeñiz
Ğazreiil tura kelmei jan almas!
- dep tüidek-tüidek tögip tastady da, sabyrly dauyspen tüiindedi.
— Adam jorğalau üşin tumaidy, samğau üşin asqaqtap tuady. Sen
sony küiiñmen aittyñ, bauyrym. Äserli aittyñ. Bes sausaq birdei
iemes. Biraq birinsiz biriniñ küni joq. Jūmylğan jūdyryq bol dediñ,
Men seniñ "Ala bairağyñnan" qyran sañqylyn iestigendei boldym.
Azat qūs ämanda aspanda jüredi. Asqaq jüredi, - dep kidirip qaldy da,
oqşau tileu bildirdi. - Sen, Tynyşbai, qiiäğa baulyğyş qūdiretiñ
baryn bilesiñ be? Myna küiiñdi bairaq qyp öt. Qaida jürseñ,
atoilağan ūranyñ bolsyn, şerte ber! Qanşa tartylğanmen teñiz
qūrğamas, qanşa şökkenimen asqar alasarmas. İendeşe men jyrymmen,
sen küiiñmen, Qazekem dualy sözimen, sonau mūğdarly jūrt tilimen,
dilimen qozğai tüsip, köpke qoz salsa, kek örti tūtanaiyn dep tūr - au!
Sol özi tūtanyp laulap ketse, töre men sūltan qaida barar. Halyq
meñireu iemes. Meñireu keudeden mynadai syrly tolğau tumaidy. Tağy
da iendeşe deiin, kindik jūrtty sen de, men de, bärimiz de ieli üşin tuğan
jerdi kökiregine qysyp mäñgibaqi jatyp qalğan qyrşyn ierlerdiñ
közimen ğana köreiik. Solardyñ süiispenşiligimen aimalaiyq.
— Dūrys aitty!
— Ädemi aitty.
— Osyğan äumin deiik!
— Küi bastap, jyr qostap jaqsy bailau jasady.
Bäriniñ tilek - kesigin Qazybek şegeledi.
— Osydan on jyl būryn Syban - Rabtannyñ ordasyna ielşi bop
bardym. Sonda tūtqynda jatqan jas batyrmen kezdesip iem.Tauyn
sūrady, dalasyn sūrady menen. Jerin sūrady, ielin sūrady menen.
Tauym turaly aittym. Dalam turaly tolğadym. İelim turaly iegildim,
jerim jaiynda jyrladym. Jetkize almadym bilem. Közine äntek jas
üiirildi. Belbeuimde tüiüli bir uys Arqa topyrağy bar-tyn. Sony
ūstattym. Jigit topyraqty ūzaq iıskedi. Tiline tigizdi. Bir sät ieñirep,
iegilip ūzaq jylasyn. Men jetkize almağan tau men dala kelbeti, iel men

jer qasieti topyraqtan körinse kerek. Sonda dünieniñ ieñ asyly, ieñ
kielisi, ieñ qymbattysy, ieñ taptyrmaityny - tuğan jerdiñ topyrağy
iekenin janymmen ūqqandai iedim. Sodan bergi dūğam da, syiynarym da,
tabynarym da, ardaqtarym da sol.
Jigit solyğyn basyp til qatty.
— "Kermek dämi bar ieken..."
— "Topyraq bolğan soñ kermek tatymauşy ma iedi?"
— "Joq! Terdiñ isi, tezektiñ isi, jusannyñ isi dalamnan añquşy iedi.
Sol üşeuin qabat tūşynyp, köñilim bosady."
Jigit alaqanyndağy küreñse topyraqty uqalap ūzaq otyrdy.
— "Qyzyl ieken - au, jaryqtyq!"
— Josaly beldiñ asyğys alynğan bir - aq uysy iedi. Ündegem joq.
"Atamnyñ qany, dalamnyñ qyzğaldağy, qalyñdyğymnyñ oramaly
tüstes ieken. Ätteñ - ai, keş ūqqanym - ai!"
Keş ūqsa da, atamekenniñ ata-babalardyñ mañdai teri men qanyna
suarylğanyn, sol qan men terdiñ tamşylamai, sauyldap qūiylğanyn
jigittiñ bükil janymen tüisingenin körgende, tamağyma tüidek kelip
tüinek bop qalğan jasty öli künge deiin jūta almai jürmin. Sodan
beri belimnen bir uys topyraq qalmaidy. "Topyraq būiyrmasyn!",
"Topyrağyñ şaşylmasyn!" deitin qarğystan auyr qarğys joq. Qaida
jürsek, aq topyraqtan jarylqasyn. Topyraq jarylqau üşin tuğan
jerden ajyramaiyq. Tyñdauşy qūlaq, iestir köz jetkilikti.
Aqtamberdi jyrau, älginde ädemi aittyñ. Jüdeu ieldiñ küiinen
küñirengen yzasy qosa atylady dediñ - au. Atylady. Şapşyp, tulap
atylady! Tūnşyğyp şyqqan öksikti ündi şermen kömbei, atoimen
aspandat degeniñ dūrys. Jer aşuyn iel-jūrtqa dat ieter mezgildi qapy
jibermelik.
— Kökeidegini däl bastyñyz, Qazeke!
— Şyny osy!
— Küñirenumen dal bolyp iedik, dürildep bir tūraiyqşy iendi!
Tağy da tünniñ birtalai uağyna deiin jyr men küi kezek almasyp,
duyldap tarasyp jatty. Äridegi "Qorqyt" pen "Aqsaq qūlan"
bertindegi "Boz aiğyrğa" jalğasty. "Alşağyrdyñ aşy küii" aşyndy.
Köneden tirilip Qaztuğan, Qotan jyraular tildesti.
Jūmabektiñ qantalağan äjimdi jüzine qiğaş diril jügirip, ierini

kemsendedi. Aralbai ağasynyñ iyğyna iyğyn süiep alğan Tüiteniñ
köz janary ūşqyndap ketip otyr. Quattyñ kişirek uytty közine
tūmandanyp bualdyr mūnar oraldy. Ol mūnar - sağynyş pa, ökiniş pe
özi de bilmeidi. Neni añsap, kimdi izderin anyq sezbei birde on sausaqqa,
birde bülkildegen kömeige ūzaq ünsiz qadalady. Köp zardan mol syrlas
küi ūğa ma, keñ mañdaiyna ieki syzyq tereñdei tüsip, aiqyndalyp
barady. Sol qos syzyq keleşek saparynyñ alysqa bastar dañğyl
jolyndai, qasqaia sozylyp, joğalar iemes.
İertemen atqa qonğan jürginşiler iendi qozğalğaly tūrğanda
mütaualli jasaqşylary sau ietip jetip keldi. Būl joly onşaqty bop
sauyt - saimandaryn jasanyp, sai bop şyğypty. Kele äi-tüige
qaramastan Jūmabekti ortağa alyp qaldy.
— Astyq qaida? Dereu alyp jür!
— Harajyñdy da tügel tölemegensiñ.
— Mine mügauallidiñ firmany, tez qamdan!
Aralbai batyr arağa tüsti.
— Jigitter ! Sabyr ietiñder, uäjge keleiik te.
— Kiligetindei kimsiñ öziñ? Būiryqty oryndamaudyñ ne iekenin
bilesiñ be? Äzireti sūltannyñ menşigine sūrausyz qol sūğudyñ qaida
soğaryn ūğasyñ ba öziñ? Din mūsylmanğa ğairi ğaibat jasağan nemeni
araşalamaq oiyñ bar ma älde!
Qazybek köşeli jiren qasqasyna minip alğan iedi, aqyryp jiberdi.
— Äi, mütaualliıñe ait! İendi myna Jūmabek paqyrdyñ bir tal
şaşy qisaiatyn bolsa, onymen men söilesem. Äz-Täukeniñ aldynda
söilesem. Orta jüz begi – Qaz dauysty Qazybek bi osylai dedi dep
ait! - dep at üstinen jasauyldyñ qolyndağy şiratpa qağazdy jūlyp
ap, ūsaqtap jyrtyp, jelge şaşyp jiberdi.
Jasauyldar til qata almai, ünsiz tünerip qaityp ketti. Älgilerdiñ
qarasy üzilgenşe barynşa jirengen narazy qaraspen mūñ toly közin
aiyrmai bağyp tūrğan Qazybek Jūmabekke būryldy.
— Jūmeke, zorlyq būiryq bir büginmen tyiylar ma? Ūğys, kelis
keluden qalğan qoja men molda äli talai äñgir taiağyn ornatar. Būl özi
işten şalyp, ietekke jarmasqan tağylyq pen börilik qoi. Jä, anau
Qarataudağy Jomart batyr bilikti kisi iedi. Sen Jūmabek soğan köş.
Ūzamai köş. Sälemimdi ait. Tynyşbai, äkeñe sen de jetkiz. Aryma,
azamatym! - dep bir bailau jasady.
Osy kezde üiden jeti - segizderdegi qyz bala tostağanğa qūiyp

airan alyp şyqty. Ūzaq jolğa qamdanğan bige aq köñil balanyñ
iltipaty iedi. Qazybek tostağanğa iernin tigizip, ydysty qasyndağy
Aralbai inisine ūstatty.
İeñkeiip qyzdyñ atyn sūrady.
— Arşagülmin, ata.
— Qolyñ jai, Arşagül qyzym, batamdy bereiin.
Tūrğandar tügel ieleñ ietisip, qoldaryn jaia bastady.
Ünsiz qalğan toptyñ ieşqaisysyna köñil bölmei öz-özinen qatty
tolqyp, qarşadai qyzğa beiili tüsken bi, äldeneden oiy ulanyp,
därmenin bilep ap ketken ierik bermes özgeşe bir batany şūbyrta
jöneldi.
Küñirengen ieliñniñ
Balqyr künin kör, balam
Sualyp qalğan köliñniñ
Şalqyr künin kör, balam.
Toğai tolğan terekten
Ört şalğanda, tal qalsyn.
Baurynda ösken böbegiñ
Bäiterek bolyp jalğansyn.
Ata qonys jūrtyña
Yrğalyp qaita qonarsyñ.
Ruly ieldiñ örbigen
Anasy öziñ bolarsyñ! –
dep betin tez sipady da, qan jirenniñ tizginin qağyp qap, qozğap
jiberdi.
Qaraqat közderi möldiregen büldirşin Arşagül bi söziniñ köp
mänisine tüsinbese de, ülken adamnyñ jas baladai mūñaia jasaurağan
janaryn körip qalyp iedi, äldenege alai-tülei sezim buyp, jigitterdiñ
biri ūsynğan tostağandy bauyryna qysyp, birazğa deiin qimyldağan
joq.

Jürginşiler tüs şamasynda Türkistan şaharynyñ ainala
qorşağan qyş qorğanyna taiandy. Qorğannyñ tört tūsynan tört
qarauyl mūnara - tört qaqpa körindi. Olar -Mūsalla qaqpa, İesek qaqpa,
Darbaza qaqpa, Niat ata qaqpalary. Darbaza qaqpadan qalağa iengen
jolauşylar bazarğa bet tüzedi. İrek-irek tar köşe, şym dualdardy
ūzaq jağalap, aiañmen keledi. Toqal tam, sūr kesek, aqşyl aspanda
qimyl-qozğalys bilinbeidi. Jürginşilerden basqa qarañdağan kent
adamy şamaly. Dual basyndağy biren-saran balalardyñ aiqai-şuy
bolmasa, ülkender tym az. Bazarğa taqala bergende ğana iersiliqarsyly şūbağan jūrt köbeidi. Sälden keiin tar köşe keñeie
jaiylyp, ülken alañmen jalğasty. Köşelerdiñ keñeiüin tarau - tarau
atyraudyñ şalqar kölge qūiylğan kezine ielestetken Tynyşbai
qūrdasy Quatqa taqala tüsip, üzeñgi qağystyra qatarlasty.
— Jaudan şailyqpağan jüregiñ, myna şudan seskendi me, qūrdas au! - dep Quat äzil tastady.
— Tegi, biz qyzyqpaityn tirlik ieken.
— Mümkin, qalyñdyq satyp alarsyñ.
— Satyp alğan jar bola ma, tartyp alğan qol bola ma?!
— İendeşe, jüregin jaulap alarsyñ.
— Men jaulaityn qyz bazarğa tüspeidi.
Osy ieki arada töñirek älem-jälem bailağan diuananyñ asasyndai
aluan tüspen qūbylyp, köz qaryqtyryp jiberdi. Dünieniñ tört
alabynan tügel qūiylğan san pendeniñ qūramy bar bazarda.Biri qoñyr,
biri aqşyl, biri siliñgir qara - adamnyñ da ala-qūlasy bolady ieken.
Horezmniñ, Būhardyñ saudageri, Qytaidyñ jibek mataly kezdemeşisi,
Samarqannyñ barmağy maiysqan zergeri, Türkistandyq ämbebap dihan,
dalalyq aq soiyl malşy, orystyñ qyzyl şyraily köpesi, qyzyl
bastyñ señseñ börikti qūl satuşysy, Horasannyñ kilemşileri,
Kaşmirdiñ jibek toquşylary, qazaqtyñ on sausağynan öneri tamğan
şeberleri - bär-bäri osynda. Tipti arabtyñ saharasynan kelgen
bädäuiler de körinedi. Tatar men başqūrt - iestektiñ qolönerşileri de
az iemes. Ärkim är ünmen, är tilmen är jerden azan-qazan aiqailap
zatyn maqtap, būiymyn būldap, tauaryn tūzdap ötkizip jatyr.
Keñ jaimalarda tai-tai jibek, teñ-teñ jük, asyl tas, altyn būiym,
kümis ydys-aiaq, kärlen şyny, bylğary men şūğa, jemis pen jüzim,
alma men alhory. Būrqyrağan palaudyñ, ystyq quyrdaq, şyjğyrğan
käuap pen bastyrmanyñ isi mūryn jarady. Ana şette qora-qora qoi,
üiir-üiir jylqy, onşaqty tüie tūr. Ärqaisynyñ qasynda bezek
qaqqan zarjaq deldal ieşkimge auyz aştyrmaidy.

Naizasynyñ qyl qūiryğy jelkildegen sarbazdar attaryn orğyta
iekpindep jür. Tärtip ornatudyñ ornyna osylardyñ özderi köbine-köp
öktem qaraulyq jasaityn tärizdi - au, jasauyldar barğan tūstan
zapylana söilegen, zäbirlengen ünder andağailap örşidi. Osy aradan
töñkerilgen tostağan kümbezderi köz aulap Äziret sūltan sağanasy
körindi.
Jürginşiler iendi soğan būryldy.
Jaqyndai berip attaryn tejedi.
Sağananyñ kütuşileri Qazybekti tanyp, ielpelektep aldynan
şyğyp, şylbyrğa oraldy. Atynan köterip tüsirdi.
Bas qaqpa jai qozğalyp, syqyrsyz qaq jarylyp aşyldy. İesik
aşylğanşa būryn mūnda talai bolğan Aralbai, Tüite,
Aqtamberdilerdiñ baisaldylyğynan mülde bölek küide Quat ta,
Tynyşbai da süiekten salğan örnekke tandana qarap qapty. Sap taza
kümis tūtqaly jaqtauly iesiktiñ tisteser jerinde üş arystannyñ qola
basy tūr iedi, arasy alşaqtap bara jatqan qos jarmadan bir-birine
şatynai qarasyp, aibar atyp jatqandai ielestedi.
Tabaldyryqtan attağan qonaqtar ortalyq bölmege aialdamai oñ
qoldağy "qazandyq" bölmege kirdi. Ortadağy kisi boiynan da biık qola
qazandy körgende, Tynyşbai tağy da şegin tartty.
Qazybektiñ ymdauymen Aralbai batyr qoinynan buuly tüiinşek
alyp, qazanğa tastady. Sodan keiin köp bögelmei tysqa şyqty.
Quattar Qazybekten bölinip, basqa üige tüsti.
2
Kün iekindige qūlai suyq yzğar mañdaidan ūrdy. Lezde aua raiy
sabyndai būzyldy. Yzğyryq jel beimazalana suyldai jöneldi. Alys
jol men mekensiz dala ieleñ - alañnan at soqty jüriste qajyp kele
jatqan jürginşilerdi amalsyz köñil jadaulyqqa beiimdep, örkeşörkeş būlttarğa ünsiz qadaltady. Sūrğylt aspanda señ jürgendei
audarylyp, jöñkip köşken auyr būlt älden - aq ötkir şyñyltyrymen
bet qaridy.
— Qar jaumasa netsin!
— Tezirek būlaq basyna jetip alaiyq!
— Osy jönimiz... bağytymyz dūrys pa?
Osynau şaşau küdik oi - boiğa şyrmauyqtai şyrmatylyp, aqşyl,
sūrğylt säulesi tez azaiyp, qara - küñgirti qoiulanyp bara jatqan

ainalany köp közben tintkizip keledi.
Tüite bastağan senimdi jolşyl jigitteri bar, bir iemes talai jürgen
jerlerinen adasa qoimaitynyn biletin Qazybek äli bir ün qatpai,
şūbyrğan toptyñ däl qazir orta tūsynda keledi. Küiinişi joq,
süiinişi de az bir halde. Bei-jai. Üzik-üzik ieles buğan köñilmen qatqaq
jolğa anda-sanda samarqau köz tastaidy. Būl kezde keruen Betpaqty
ainalyp ötip, Sarysuğa jaqyndap iedi. At-köligi ändemdi jolauşyğa
Ūlytaudağy qystauyna deiin üş -aq kündik jol qalğan. Taianğan saiyn
auylyn, üiin sağyna ma tamağy kebersip, közine bir qylauly bualdyr
perde orala beredi. Sodan aiyğaiyn dei me, han ordasyn, biler
diuanyn jiı-jiı oilap ketedi.
"Jeti jarğy"... İelge birlik, jūrtqa tūtastyq, halyqqa qaiyr äkelsin
dep ūzaq yrğasyp, ūzaq tolğasyp qabyldağan tärtip pen ürdistiñ, dau
men damaidyñ jarğysy. Qazaq dalasynyñ zañ, nizamynyñ jobasy...
Jeti daudyñ biligi. Qazaqta dau jeteu iemes, jetpis jeti. Qaisybirin
tüptei berersiñ. Yqylym zamannan dalanyñ jer dauy, su dauy, jesir
dauy, mal dauy bir üzilmegen. Izdei berseñ - dau köp. Daudy şeşip,
tūiyqtan şyqpaq bolamyz - şeştik pe, şieledik pe, bir allağa aian.
Oirattyñ "Tsaadjin biçig" jarğysy bar. Ol, ol - qatañ, qatal josyq.
Bas qosu üşin ämse qataldyq kerek - au. Äitpese, bölek jaiylyp, dara
jusaityn sūltandar kökjasyl tuğa qol jalğamaidy. Äbilqaiyr alğyr. Biraq alğyrlyğy aramdyqqa da bastaidy. Oqşau köşip, oñaşa
äreket ietedi. Tüsinde aiarlyq, işinde sūmdyq jatyr ma? İeldi şegendep
örip, şegelep mämlakat qylam degen Täukeniñ bir şyrğalañy da däl
osy sūltannyñ şyrqap ösip, şyğandap jatuynan örbidi de. Säl - säl
jel ürlese, keregesi şytynaityn jolamaidai nege şoşytady han
saraiy. Qantögis pen qarğystan yğyr bolsaq, maqsat quyp bir müddege
nege qūlaş sermemeimiz. Älde sermelgen qūlaş bir-birimizdiñ basy közimizdi qantalatyp jatyr ma? "Birik!" dese, at basyn qasarysa tejep,
"qyrqys!" dese, tizgin bosatatyn alauyzdyq qaşan ğana qūryr? Al, ol
qūrymai dalağa kün tuyp, tañ atar ma? "Jeti jarğy" sol birlikti
ornata alar ma?
Orys patşasy myqtap küşeiipti desedi - au. Şved deitin
teriskeiindegi iejelgi jauy -körşi patşalyğyn jeñdi dep soqyr İvan
aityp iedi. Ol biledi ğoi. Arqa basyn keñitken qazirgi dürdigen Resei
jūrtymen bet jyrtysa bergende ne tabamyz? Dülei aiudai bir - aq
şainap tastasa qaitemiz? Köp qorğalai bergenşe bir äldi patşalyqqa
arqa süiep, qas dūşpan - oirattan kek quyp, jer qaitaru läzim iemes
pe.Tağy da bülik Äbilqaiyrdan şyğypty. Başqūrt ieliniñ jailauyna
şabuyl jasağan. Tuystas jūrtty jūrdai qylğan. "Bar tileu - beibit
tirlik" deitin ana äldiın qalai ūmytady? İeñseli ielimizdiñ iese tilegiş
ieregispen älsireuin qalai ma sonda ol? Qareketine qairan bolyp, bas
şaiqamasqa äldim joq "...

Keş bata jürginşiler būlaqqa jetip ieru jasady.
Tezdetip ot jağyldy. Tezdetip jolamai qūryldy.
Aspan bürkeu bolğanymen, qar jaua qoiğan joq. Biraq yzğyryq
tolastar iemes. Azdan soñ qostağylar ūiqyğa kiristi.
Tün ortasynda dabyr-dübir dauys iestildi.
Jürginşiler ürpiısip türegeldi.
— Ne boldy?
— Jaişylyq pa? Nege aiqailadyñ?
— Ana tūsta bir qoş körinedi. Beti - osy būlaq.
— İe, qoş bolsa keler.
Köş keldi. Üş-tört auyl bosqyn köş ieken. Köş ieru bop, jaiğasqan
soñ Qazybek, Aralbai batyrdyñ özi baryp, iertip kelgenderden jaijapsar sūrady. Köş basy - käne köz Aldoñğar qariiä sūrlana qabaq
şytyp, ieñkeiiñkirei tüsip söilep otyr.
— Ne boldy, qalai boldy deriñiz bar ma, Qazeke. Kişi jüz - Tamamyz.
Baspanasyz qausap, qūryp kelemiz. Bas qūrasyp iel boludan qaldyq pa,
silemi şala köringen qūba jonnyñ qūlan tirligin keşudemiz. Anau qoş biri auru, biri - syrqau, biri - mügedek, biri - mertik, öñşeñ kem-ketik. "İel
işi altyn besik" dep oiğa qūlap, qyrğa şūbap, sol altyn besik bolar iel
işin taba almai jürmiz - au. Ne jer, ne qonys, ne künköris joq. Mal
talauda, jan tonauda ketti. Sai izdep saiğaq ta sandalady. Saia tauyp
panalaidy. Al bizde ondai da ümit qalmady. Qalmaqtan qaşyp, İelek,
Jemnen bir yğysyp iedik. Yrğyz ben Torğaiğa kep tyğyldyq. Alşyn
ağamyzdyñ tize batyruyna şydamai birde Yrğyzğa, birde Torğaiğa
kezek qonyp jürgende, odan tağy aiyryldyq. Solardyñ zorlyğyna
könip, bardy mise, azdy qanağat tūtyp jüre berer iedik. Qūdai tağala
sonyñ özin köpsindi. Äbilqaiyr sūltannyñ jigitteri başqūrt
auyldaryna
barymtağa
barmaisyñ
dep
barly-joqty
qylqūiryğymyzdy bir aidap äketti. Olar şapqan başqūrt
barymtaşylary quyp kep tağy da bizdi şapty. Sodan, nesin aitasyz,
qyz-qyrqyndy şulatyp aidap olar ketti, köz jasymyzdy būlap, qan
jylap biz beri şūbyrdyq. Düniede özgeden iemes öziñnen, qazağyñnan
körgen qorlyq janğa batady - aq ieken. Jaudai bop talap, jaudy äkep
üstimizden tüsirip qinağanyn qaiteiin. Sodan ylği tünde köşip, kündiz
tyğylyp kele jatqan betimiz. Artymyzdan Alşynnyñ, ne
Äbilqaiyrdyñ quğyny bar ma. Bilmeimiz. Qūiandai qaşqaqtağan türimiz
de, küiimiz de osy, - dep Aldoñğar "ne iste deseñiz de köndik, osyğan
aqylyñyzdy aityñyz" degen yñğaimen jauap kütti.

Qazybek qamşysyn ieki büktep myqynyna tirep otyrdy da, auyr
yñyrandy. Äli künge deiin körip kele jatqany ylği bir mūñly,
jaraly, jylauly jūrty. Ūşynyp tūrğan iel işi ymyra tappai,
qiyrğa tartyp, qyñyratqyp barady. "Qyzyl tildi bezengenmen iel
dertine iem bolar daua tabarmyn ba? Qai qiiäda jol bar, qai asuda
ötkel bar? Qyryq pyşaqty qyrqyp tüser bir qylyş kerek pe?
Saiaqty da, asaudy da, qaşağandy da quyp äkelip, üiirge qosatyn qatal
qūryq qajet pe? Tauarih ne deidi? Qanğa şylap, taqymyna qyl būrau
salyp, şaşyrağandy syğyp ūsta demei me. Handyq jolyna az
qūrbandyq şalynyp pa iedi. İman men ardy da osy zar tilek - qu birlik,
qaharly bosağa, qatañ qol, şañyraqty mämläkat dep tosyp jürgen joq
pa iedik. Auyz birligi joq Jädiktiñ bes böltirik sūltany tūtas ūlysty
bes otau ğyp, bölip - bölip äketpek. Oğan Bölekei -Qūiannyñ börisi jäne
talassa, amal neşik. Jabydan tuyp tūlpar boldym deidi. Tarazynyñ
basy tartpai tūrğanymen şaruasy bolmai, märelegen jerge jetpei,
öriske bastar ūlandy qyrqystyryp, teriske aidaidy. Ölekse añdyğan
qūzğyn tirlik däl osy iemes pe. Äbilqaiyr Kişi jüzdi bas qostyrar iedi,
Baraq sūltanğa senbeidi. Baraq bir atanyñ balasyn är qūryqpen aidap
sap otyr. Noqta men qamytty moiynnan qaşan sypyrarmyz?
Bytyrağan qazaqtyñ saq ietip sanyna, kirş ietip keudesine timegen
soiyl men qanjar qalyp pa iedi. İel şetine jau tigende jaudan beter
özin-özi qabady. Üş jüzdi üş bölip, üş töbeden, üş arnadan töreler
jel bermek. Qolynyñ köptigimen jol biligin jäne qarmamaq.
Halyqtyñ qan-jyny aralasqanda, qanjyğada kezdesermiz dep kergip
tūru qai añğarğa saiady. Arşylmağan ökpe, aitpağan naz, taqpağan kinä
qalmai barady. Nasyrğa şabar is qylyp, küşke salar mezgil me?
Aqylmen toqtap, uäjben bitiser iedi - au. Ol joq, joq qoi ol. Biteu jara,
syzdağan isik syrqyrap jan azabyn tartqyzğanda, mazaq bolğan qazaq
miskin halin özi ğana köre almaidy".
Qazybek qamşysyn aldyna ūstap, jetim şegesin barmağymen
basty. Däl osynau jalğyz şegedei nyq qadalğan beriktik tappai
qynjyldy ma, qamşyny qasyna tastai saldy.
— İeset batyrdyñ Jetirudy biriktirgenin iestimegen iekensiñder. Jä!
İendi betaldy yğa bermeñder. Hannyñ özinen qahar şyqpasa, basqanyñ
dombytpasynan seskenbeñder. Myqty bolsa, Äbilqaiyr ierligin
hontaişyğa körsetsin. Senderge iendi tiıse almaidy. Tiıspek tūrsyn,
mañailaryñnan jürmeidi, - dep qoinynan alyp, färman ūsyndy. Şyğyp qalğan iekensiñder. Şūbyra berip bala-şağany üsitip
alarsyñdar. Sarysudy örlep Aba, Ortauğa jetiñder. Sol jerde
qystauğa laiyq qoinau köp. Joldaryñ bolsyn! -dep sözin bitirdi.
Üş künnen soñ Ūlytaudağy auylyna jetken Qazybek tu bie
soiğyzyp Quattardy qonaq qyldy da, qastaryna Qazymbet balasy
bastağan bir top jasaqty jäne qosyp berip, jas batyrdy attandyryp
saldy.

— Qarağym, myna saparyñdy öz basyña syn sapar dep tüsin. Sūrtai
- iel qamqory, jigit ağasy. Batyrlyğynan da aqyndyğy būryn iestilip
jatuşy iedi. Adaspağan şyğar ol. Ailasy qūryp, şarasyzdyqtan sözge
ilinip ketui mümkin. Sonysyn añğar. Sūrtai soraqylyq jasap, dörekilik
ietti degendi osy uaqqa deiin ülken - kişiniñ bir de birinen iestimep iedim.
İestimei öteiin. Sony da qadağala. Qamşy men şoqpar kei-keide
aşynyp siltenip, yzamen üiiriletin. Közge şūqiyn deseñ, syltau tabu
oñai. Namysqoi ierligine bağyp ieli üşin jerin daulap, sūğynyp iengen
orysqa ūrynyp bir äreket jasağan şyğar. İerdiñ arysy, ieldiñ namysy
ortağa tüsip tūrğanda, ädiletiñnen auytqyp ketpe, - dep alğaş kelgen
küni Quatqa keñes bergen-di.
— Aqylyñyzdan auytqymauğa tyrysarmyn, Qazeke. Öziñizden
sūrarmyn dep jürgen jailarym bar iedi. Reti keldi - au deimin. Qūp
körseñiz, Jäñgir hannyñ oiratqa tūtqyn boluyn, jalpy Joñğariiänyñ
Qarağūldan keiingi hontaişysy kim bolğanyn aitsañyz ieken. Osy
ärneni syrtynan qūr daqpyrttai beremiz. Olar da biz siiäqty halyq
qoi. Dini qandai? Täñiri ne? Osylardy tüsindirseñiz ieken, - dep jauap
toty.
Qazybek qaz dauysyn kenedi. Quattyñ köz aldynda audarylyptöñkerilip neşe türli suretter tizildi.
Sol şūbyra tizilgen ötken künder qoinauyna biz de üñileiik,
oquşym.
3
Būğana basyn ört aldy...
Jürektiñ basyn dert aldy...
Halyq öleñinen
Dalanyñ aldy ümit, arty ökinişpen sabaqtalatyn şañ basqan
sürleui köp. İreleñdep sozylyp şyğyp, ker qaiqañnan ağarañdap asyp
tüsedi de, yzym-qaiym joğalady olar.
Būltsyz aspannan kün şuağy mol tüsken keñ adyrdyñ küngeii kök
būira. Bäişeşegi boi jazyp, boilap ösip, tūnyp tūr. Jazğytūrymğy
jūpary añqyğan adyrdy alqymdap ieki atty qylañ berdi.
Şynaşaqtyñ yñğaiymen şyrq ainalatyn qara aiğyr qos janary
qantalap, jüris tilegen ädetimen basyn jiı şūlğyp qūiady. Joldan
jol tauysyp, sürleuden sürleu ozdyryp, artqa tastağan jer tanaby
birtalai. Qūlqyn säride atqa qonğan iekeudiñ birde qūiğyta şapqylap,
birde aiañğa auysyp, namazdygerdi qoñyrlatqany da osy. Qazirgi tūsta
alqyzyl kün küreñ tartyp, köleñke basy ūzaryp, aq tüske torğyn būiau
mol aralasty.

Qaraker aiğyrdağy qaratory jigittiñ tür-tüsi bölek. Kesek deneli
soiy janyndağy tūrymtaidai jigittiñ qasynda maimaq bota iertken
nardai. Üstindegi bükil kiımi de mol pişilgen. Jağasy men öñirine
būlğyn terisinen ädip salğan jūqa kökşil biqasap şapanynyñ
omyrauyn aşyp tastapty. Keudesin jel sipap keledi. Alty saily
ieltiri tymağyn şeşip, qanjyğasyndağy bökteruli qorjynnan jekei
börkin alyp kidi. Saltanaty men säni kelisken jigittiñ bir sot tizesi at
qoltyğyn soğyp qap, bosap ketti. Közi - qasy tegis külimdep serigine
külimsirei til qatty:
— Äşimtai, "aty jüiriktiñ - köñili jüirik" degen. Sol ras ieken. Keñ
dalany bügin sen iekeuimiz biraz dübirlettik. Lüpildegen jürek öz
iñkärin sağyna añsai ma, qūrbymnyñ nazyn iestigeli köñilimniñ
alabūrtuy köbeidi. Sol ūmsynğan ümit sausağyndai myna küiim, qūdai
- au, sairap ketkeli tūr ğoi! İeñ bolmasa, meniñ dilimmen aitar osy
halimdi, Äşimtai, sen äniñmen salyp bere alarmysyñ. Aityp körşi!
Şyrqaşy, sen! - dep köktemmen sylanğan jasyl töñirekke qarap
tūryp jas janynyñ ieltuin jasyrmai, jalyndap aitty.
Äşimtai seriginiñ qolqasyn qūp alyp, oñ jaq qanjyğasyna ieñkeie
berdi. Küiine kelse, kümiljitin būl iemes. Köktemniñ mas qylar jaisañ
körkine özi de qyzyğa qarap, iştei yñyldap kele jatyr iedi, serigine
iltipatyn irikken joq. Kişkene dombyranyñ qos qūlağyn qaita-qaita
būrap, tyñq-tyñq şertti de, tez küittep aldy.
— Köñilmen tanysqan qūmarly şağyndy köz aldyña äkeleiin. Sağan
keregi iyq pen iyq tiıskende, jasqanğan janardyñ ündemei ğana til
tabysuy bolar. Qaltyratyp, dirildetip, ön - boiyñdy on orap alar bir
jalyn, bir yzğarğa salmasam, jez tañdai, kümis kömeidiñ barynan
joğy. Än qūdireti däl bügin qūryp qalmasa, bosamağan buyn buynyñdy qoimaspyn!- dep külim qaqty.
Jüiriktiñ delebesi duda qyzady. Änşiniñ arqasy selt ietken
köñilmen qozady. Äşimtai özine sengen iedi. Dombyrany bezildete
şertip - şertip jiberdi. Än aldynda babyna keltire ūzaq nöserletedi
ieken.
Nöpir ün, tolqyn yrğaq... Sylq-sylq külgen qyz üni... Lüpildep
soqqan jürek tynysy... Ūrlanyp şyqqan qos jürektiñ äri zarly, äri
qūmarly yntyq sözderi... Sybdyrmen, tyqyrmen jeter dem
şarpysuynyñ aldyndağy säl - säl tolquy, qorquy... Quanuy men
kümiljui...
Dombyra jorğalai jöneldi. Jorğa bipyl uaiymy az, ümiti köp
jastyqtyñ tilegin aitady. Örtenip aitady, örtep aitady. İmenip bet
basqan qyzdyñ jalğyz tamşy jasynyñ tyrs ietip tamğanyna şeiin
jasyrğan joq. Baiaulap ketip, qaita şalqidy. Birde ört, birde mūz.

Dombyra ünine än sazy men mahabbat sözi örilip şyqty.
Sert berip, sert alysqan bal tildiñ dämimen qaitalandy. Iştegi syr
üni, iştegi yntyzar köñildiñ rahat säulesi möldiredi. Isinip şyqqan
ūzaq, üzilissiz bir demdei küidire sozyldy.
Dombyra bezildep ketti.
Jürek üni til qatty. İeritip, balqytyp sai-süiekti şymyrlata
kümbirledi.
Şaryqtap şalqyp än tūr.
Qaiausyz jannyñ aita almai älsiregen qūpiiäsy sabyryn tausyp
alğandai bytyrap şyqty da, qaita örledi. İmek qasyn aiğa teñep,
imek qastan tylsym syr añdydy. Rahym küter köñildiñ ğizzatyn
aşty.
Dombyra bezildep keledi.
"Jas jastyñ tileui bir"... Ainymai kel de, aimala!" deitin jürek
dürsilin dübirlete şertedi.
Än qalyqtap tūr.
... "Jibektiñ tüiini bir". "Tar tösegiñ - jūmağym" degendi şymyrlap
ierigen tūla boidyñ ystyq lebimen jetkizedi.
Jas balanyñ qos jūdyryğynan äntek qalqyñ - qylau basyn
şalqaita berip, Äşimtai ändi üzdi. Syğyraiyp serigine būryldy.
Kesek tūlğasymen tügel oiysqan nar jigittiñ "qaltyrap
dirildemegen" ön-boiy joq iedi. Änşige şyn razy, anyq tänti bop boi
ūrdy.
— Qairan, Äşimtai - ai! Sen aitasyñ - au! Bar añsardy tolqyndai
döñbekşitip, alas-küles şaqtağy düleidei terbetesiñ - au. Ätteñ
şirkin, on sausaqtan syr tögip, kümis kömeiden bal tamyzğan däl
sendei bir şaq keşsem, armandy zarly bolar ma iedim. Jan berip, jan
alğan qūdiret haqtan neñ kem! Sonau bir köleñkesine zar bolğan qimas
küiimniñ qyzyl-jasyl däurenin köz aldyma oinatyp, oinaqtatyp
qaita äkeldiñ - au! Äkeldiñ de, däl sol alğaş körgen, alğaş ieltigen
halime iengizip, tağy tabystyrdyñ, tağy sälemdestirdiñ - au! Razymyn.
Bek süiindim öneriñe, Äşimtaiym! - dep at üstinen audarylyp kelip
qol - toqpaqtai - aq jigitti tik köterip alyp, keudesine ūzaq qysty.
Būl ieki arada keş tüsip, ymyrt üiirilip iedi. Jolauşylar jüristi
şiratty. Jañağy än salğan tūsta aiañğa auysqan attarynyñ qoltyğyn
jazyp, biraz şoqytyp aldy.

Barar jerge bülkekpen otyrsa, süt pisirimdei uaqytta jetip
qalatynyn Äşimtai sezdi de, at basyn tejedi. Jazyq bitip, körbilte
sürleu alasa beleñge qaiqaia tartqan. İekeui bel üstine şyğa berdi.
Qarañğylyq birte-birte ūiyp tüsip, batys betkeidi beldeulep japqan
keşki şapaqtyñ aqyrğy torğyn jolağyn qos qaptaldan jūtyp
jatqan-dy. Biraq köz bailana qoiğan joq. Biıkke şyqqan jigitter
köldeneñdegen qyrqadan qiiälai bergen äldekimdi şalyp qaldy.
"Auyl itiniñ qūiryğy qaiqy", jalğyz atty da iekeudi körip, beri
būryldy. Zor deneli ieken, apaq - sapaqtağy qarasyny tipti keremet.
— Jol bolsyn?
Tanyp tūr. Tanysa da sälemdesken joq. İekeudiñ nege, kimge, qaida
kele jatqandaryn da biletin siiäqty. Jaqtyrmai qarady.
Äşimtai qūrdastyğyn būldady.
— İerjol - au, sen be iediñ? Qūrdas - au, sälemiñ qaida? Jönimizdi bilip
tūryp, jolymyzdy sūrağanşa, saulyğyñdy aityp, qonaqasyñdy
atamaisyñ ba.
İerjolda oñ qabaq berer tür joq. Tomyryq qalpy dünieniñ bar
qūrdasyn tegis jiyp kelse de, aşylardai iemes.
— At izin suytpai aralasyp, syrtta qoltyqtasyp, işte qoiyndasyp
jürgen soñ, auyl-üidiñ adamyndai bolyp ketpediñder me. Jusauymyz
bölek te, qotanymyz bir ğoi. Bireumiz barğa mäz bop syrttai yrğalyp
jürgende, iekinşimiz ūrlanyp kelip, jyrğap jürse, bölek otau, böten
tösek degen ūmytylsa, ienşiles küidiñ ienşiles densaulyğy özderiñmen
ortaq ta şyğar. İesendik sūramağanym da sol, - dep qyrys söilep,
qisyqqa tartty.
Äşimtai jigittiñ kidi ketkeninen syryn ūqty. Ūqty da, tez josydy.
— İerjol - au, jön-josyq aşumen atylyp, ökpemen ökteuşi me iedi?
Sabyrmen, aqynmen iepteuşi iedi ğoi. Aqylşy bola ma desek, añduşy
bolyp alqymdap barasyñ ğoi öziñ. Sen sonşama qinalatyndai
qisyğymyz köp iemes iedi. Qisyndatyp qaraulattyñ. Täiiri degen, tal
boidan taza tilek kütken jolymyzdy kes - kestegeniñ ne?! - dep
toqtady.
İerjol tomyryq aşumen qatty ketti.
— Jä, Äşimtai! Senimen talasar jaiym joq.
Qyzyl tilge jüiriksiñ. Seniñ sauaryñ da, qauzaryñ da sol. Noqtalap
iertken qarañ joq. Bir qyzyl til men bir qyzyl öñeştiñ küre tamyrdy
küdireite sarnauy men zarlauy bolmasa. Dau quğan söz quuşy iedi, än

quğannyñ söz quğanyn senen kördim. Seniñ qyzğyştai qorğağanyñdy,
qasyndai qarğağan bylaiğy jūrtty nege ieskermeisiñ?
Äşimtai "mynau ne deidi?" degendei janyndağy serigine būryldy.
Tosylyp qalyp, añtaryla kömek kütken siqy bar.
— Japaqtama! Kirneñdi tap bastym. Auyrsynsañ da adalyn ait.
Alalamai aqtyğyn ait, qūrdas! - dep İerjol tyqaqtady.
— Japaqtap tūrğan men joq. Jaltartar sen iemes. Kök tüinektei
bürip barasyñ. Būğalyq tüskende būlanker de däl mendei
būltalaqtamas. Bosatşy, säl bosatşy uysyñdy!- dep äzil-şyny
belgisizdeu ietip Äşimtai şyjbalaqtap qaldy.
— Bosatsam sol, myna jüristeriñe zauqym joq. Terisken de közge
şyğa berse, yğyr qylatyn. Yğyr bop bittim.
— İe - ie, solai de.
— İä, solai! Däl solai, Jäñgir sūltan!
— Qoi, qoi, İerjol...
— Qūiatyny joq. Qorlyğymnan äbden öler boldym!
— Tarylmaşy, İerjol.
— Taryltqan özderiñ! Örtegen de özderiñ! Aittym. Aqtara aittym.
Barym osy, al! -dep būrylyp, jele jöneldi. Yzamen, kekpen ketti.
Qalğan iekeui köpke deiin ündegen joq. Yñğaisyzdanğan jigit
Äşimtaiğa da qarai almai, ieñkeie berdi.
— Nesine jasydyñ, sūltan. "Men jetpegenge sen de jetpe" degen
äldekimniñ qoqanloqqysyn ielegenimiz be. Jür! Bas qamşyñdy! - dedi
Äşimtai.
— Äşimtai - ai! Osy adam oiynyñ oñynan tuar küni bolar ma?
Teñiñ iemes dep tilegeniñe qospaityn aduyn äke bar. Tilemegeniñe üiir
alardai telitin tağy da syñar iezu äke bar. Tağdyrğa täbdil joq ieken
dep moiynsūnğandai bop jürgenimde, jas jüregimdi jalyndatyp
kezdesip iedi iñkärim. Yntyğyp tabysyp iedim. Äuelde - aq täñirim
jazğan jalğyz syñarym osy jan ğoi dep jelikpen iemes, iştegi örtpen
tabysyp iedim. İyqqa qaiğy tüsip, tūiyqqa tirelip, mine tağy sendelip
tūrmyn. İestir qūlaq bolsa, ūğar söz aityldy. Öz işimniñ qūpiiäsy
körgen quanyşym basqağa zorlyq bop tiıpti. İendi qaitem? Sen aitşy?
Qiiänatym bolsa, äuleki, arsyz dep aitşy. Äitpese, tūryp qalğan
boiymdy, tynyp qalğan oiymdy jetelep, qozğap äketşi. Ūşyrsañ da,
tüsirseñ de, töreşim öziñ bolşy! - dep Jäñgir dosyna jalyna qarady.

Äşimtai at basyn jolğa salyp ilgeri jüre berdi. Osy bastauymen
mūny da jeteleitinin sezdirgendei.
- Qinalatyn tügi joq. Quanyş berip, qaiğy alatyn da retiñ joq.
Jaña aittyñ ğoi, täñirim jazğan syñarym dep. İendeşe, täñirden
basqanyñ tal asy joq. Men biler İerjol bolsa, iemeksitkeni basqa. Qu
bastan quyrdaqtyq iet alatyn ysqaiaq iemes pe. Kömeiin toltyrsañ,
külkisi tau jañğyrtar, bas qamşyny, bas, sūltanym!
Azdan soñ aldarynan it ürdi. Jyltyrap ot körindi. Küni boiy jol
şekken iekeu bes-alty üili şağyn auylğa iel jata jetip, at basyn
tiredi.
***
İerjol ūzaq jortty. Bet alysy belgisiz. Jūldyzy samsağan tūñğiyq
tündi jamylyp, sary jelip keledi. Qysas körgen qoñyltaq köñildiñ
bäribir baby joq. Şolaq qūiryq torysynyñ jelisi de būrynğydai
iemes. Loqyldap işek-qaryndy sapyryp mazasyn qaşyrdy. Jortuyn
jasağan talai tünderde tobyqtan ūrğyzyp, tomardai qulağanynda da
däl qazirgidei toqairağan joq ieken. Süldesi ğana qalyp, sesi joğalğan.
"Būrynğy qyby qanğan künderi qaida? Ras, iel bilep körmepti.
Zorlyqqa da könbepti. İer iegeste şap aiyldy bek tartyp, tündelete
jortqan. Tau asyp baryp, mal alğan. Tün qatyp baryp, jan alğan.
"Syrttan İerjol", "Qandyqol İerjol" atanğan".
Közi tüsken qyzylşyraily qyzy bar iedi. Syrttan iemeksip qalyñ
berip, iendi-iendi oñ jaqqa tüsirem dep jürgen. Basqağa talai qiiänat
jasağan basy qiiänatqa özi kezdesti. "Qalyñdyğy" qarğy bauly ieken.
Aldymen jybyr ösek jetti, artynan kübirli qaueset tarady. Köp közi
qira kezik şaqty ainytpai tauyp, būny qūpiiänyñ üstinen tüsirdi.
Tüsirdi de tulatty. Aş böriniñ azuy arystanğa öter me. Qantalağan köz,
küdireigen jota aibat atqanmen, atyluğa batpady. İel biligin
tizgindep ūstağan ieñsegei boily İesim hannyñ taq mūrager ūly Jäñgirimen tireser küş, talasar quat taba almai, işten tynğan-dy
būl. Biraq tyndym degeni beker ieken. Işte qozğan jegisimen aiausyz
alysty. Alysty da aqyry bügin aiyp - kesimin sūltanğa aşyq aityp
tyndy.
Tün ortasy auyp ketse de dala jym-jyrt. Sasyr men şaiyrdyñ,
jas jusan men tüie japyraqtyñ kermek iısi añqyğan ölkemen jany
auyrğan jalğyzdy beimälim jüristiñ beimälim soqpağy jetelep
keledi.
Birte-birte jūldyz azaidy. Mağyryptan köterilgen qara būlt
aspandy tūtasa japty. Sol - aq ieken iiü - qiiü azynap jel tūryp,
qaharğa basty. Dürildete sarnap dauyl jetti.

İerjol odan saiyn üñireie jalğyzsyrady. Däl būlai üreilenip
körmep iedi, bügin özine-özi qairan. Tymağynyñ bauyn tars bailap
alyp, ielsizben saldyrtyp keledi. Iştegi küirek küii tabiğattyñ
tystağy yzyñ-şuymen aralasa küşeiip, qūlağyn azynatyp jiberdi.
"Beiqaiyr tirlik berekesiz bolsa, berekesiz ömir sağyn syndyrdy.
Barar jer qaida? Ainalyp soğar aldanyş ümiti ne? Selt ietken
köñildiñ qūlazyğan ornyn nemen toltyrar? Toltyra almai ötse,
tolğaqtai qinağan myna hali älde bir jarğa, älde bir sorğa soqpas pa?.."
Dürildetip nöser qūidy. Milyğynan su ietti. Denesi toñazydy.
Aidalada dirdek qağa sarnağan jalğyz quraidy sūrqai küzde köp
köruşi iedi. Özi ainymağan sol bolypty.
At üstinen audarylyp tüsip, syz jerdi keudesimen qūşaqtai qūlady.
İes bilgeli jylağany osy. Bürisip, büktetilip öksip jatyr. Jañbyr men
jas juğan beti aiğyz-aiğyz...
Qara jerge mañdaiyn ūrğylai berdi.
Bir kezde üstine tau qūlağandai, iezip tüsken auyr salmaqty sezdi.
Qylğyndyrğan qyl tūzaq bir jūtym auağa zar qylyp, alqymynan
syğyp bara jatty...
***
— Sender köpsingen qu tirlikten özim - aq bezgem. Öltire beriñder.
Qoryqpaimyn odan. Biraq men ölim tilegen bir janğa senderdiñ de
jibimeitinderiñdi bilem. Qarsy aldymda jar tūrsa qarğyp, or tūrsa
orğyp ötetin atyşuly İerjol kökjal men iedim. İeki aitqan jerim joq.
Sen on oirattan qorqyp, opyrylyp ta tūrğam joq. İer deseñder,
seniñder de däl qazir soñymnan ieriñder. Qatyn deseñder, qaramañdar.
Qarap qylyp, qanymdy ağyzyp, kete beriñder. Qazaqtyñ qaru köterer
bir balasy azaia berse de olja ğoi senderge. Özegimdi tilgen şerimmen
men anau adamğa qastyq ietpekpin. Biraq aqyrette adalmyn. Özimnen de
būryn sonyñ amandyğyn qorğar qadirlim iedi ol. Jalynğa küigen
janym ony biraq amalsyz oqqa bailap tūr. Qinalsam da qidym sony...
qolbasymdy. İerine älden zorlyq jasasa, ieline äli - aq qorlyq äperer
ol. Sol ğana medeuim. Aqylym men arymnyñ jūbanyşy osy oiym ğana.
Satqanym iemes sūltandy, saqtanğanym. Sadaqa ietkenim! Qazaqtyñ
tūtqasy - İesim hannyñ ūly - Jäñgir sūltannyñ üstinen oñaşa tüsirem
däl qazir! - dep İerjol özin bailap alğan oirattarğa suyq qarap tūryp
aşyna söiledi. Qatty şiryqqan yzaly aşumen oqys bailamğa kelgen
iedi kekşil kökjal.
***
Dombyra bezildep tūr. Alğaş kibirtiktep, qojyrap şyqqan

berekesiz tyñqyl iendi-iendi tüzelin alğandai qūiylyp ketti. Yqylym
zamannan qazaqtyñ qaiğysy men quanyşyn terbegen köne aspaby
oqşau topty ünsiz mülgitip, tüp-tüpten qozğap barady.
Mülgigen jüzder qybyrsyz, ieñkeigen bastar sūlq qalğan. Äldebir
syrdy şym-şymdap tartyp qozdatatyndai küi üni baiau bylpyp
ketip, lez añyrağan keiuana sazymen qoñyrlanady. Äuelde oşarylğan
topta qobalju men tyqyrşu bar iedi. Myna tūsta bar sesinen
aiyrylyp, ünsiz boi ūsynğan keiip tauypty.
Aq ordada ainalyp ūşqan qara şybyn bolmasa, bäiek tappağan tiri
jan joq. Bär-bäri dombyrasyn iemine qūşaqtap alyp, ortada otyrğan
Äşimtaiğa qadalyp qalypty.
Dombyra kümbirlep jatyr. Dombyra söilep otyr. Ğarasat künnen
habar äkeletin känigi üni bar. Birde selkildetip, birde qalşyldatyp,
tūlaboidy öksikti mūñymen, qapaly şerimen qūrsaulap alatyn
zilzala üni bar.
"Aqsaq qūlan josyğan, balañ öldi, Joşyhan!
Nanasyñ ba osyğan, Nanbaisyñ ba osyğan".
"Aqsaq qūlan" küii oğylandy osylai joqtaityn. Qyr kezgen
jalğyzdyñ qyrda qalğan qu tolağai basyn äkesine osylai iestirtetin.
İeñiretip, iegiltip kelip, qu düniiänyñ baiansyz ötkinşi ielesinen körinis
beretin. "Tuğan mūrat iemes, ölgen - mūrat. Äjimiñde üiiriler syñar
tamşy jas, äz Şyñğys, qara taudai qaiğyñnyñ basqanynan da bolar.
Qaitersiñ, kimnen ötpegen, kimnen qalmağan būl tirlik!" deitin sonda
sol küi.
Dombyra solqyldap ketti. "Sen asynğan qylyş, basqanyñ da
belinde jür. Sen kijingen bir aşu, jauyñnyñ da qabağynan tögiler.
Berkingen bekemiñ ozbyrlyqty qūdiret tütu bolsa, öñmeniñnen ökpeñdi
suyrardai myñ jylau, qan jylau az bolmas öli de"...
Dombyra salqyn saz terbeidi. Qaiğy būltyn dürkirete quyp äkelip,
doly nöserin töge salar jel habaryndai baiau iesiledi.
"Sol qu qūlan, tu qūlan.
Aqsaq qūlan josyğan!..
Nansaişy, hanym, osyğan!"
"Aqsaq qūlan" osylai zarlaityn. Jypyq közde birde ökiniş, birde
aşu, birde yza ūşqyndağan Şyñğys hannyñ öne boiyn şymyrlata
baurap alyp, ünsiz bai - bailatatyn. Auyr öksikpen qandy jas ağyzyp,
aq būiryqtyñ amanatyn jetkizetin.

Al myna bülingen küi "Aqsaq qūlan" iemes. Biraq "Aqsaq qūlannan"
kem de iemes. Til aitpasty şer aityp, zar aita almasty mūñdy
saryndy jedel yrğaq añyratyp otyr.
"Kök besti minip köp jortqan, kök böridei tün qatqan ierler qaida
bastamaq? Arğymaq minse qatyryp, qalmaqy ierin batyryp, batyrlar
qaida bastamaq? Būğana basyn ört alsa, jürektiñ basyn dert alsa,
aiamai soqsa tas keser almas bolat baldağyn mort bölgen de qidyryp.
Özim bir degen alaşqa, alasy bolsa saqtağan, şyqşyrdan şyqqan
bekzattyñ salğany ielge qiğylyq. Mūnaradan jol alğan saliqaly bi
bolar. Ūtymdy sözge jetpese, ūtyrly iske ötpese, bödene bürgen küi
bolar. Qylyşyñnan qan tamsa, aqşa betten är qaşar, oilaimysyñ, iei,
hanym?! Örkeş te örkeş, örkeş tau. Bauyry tolğan köp bastau.
Müjiler de sarqylar. Alystan dūşpan izdeseñ, iet jürek - kesek mūz
deseñ, aq şaşyn jaiğan anañnyñ, qyp-qyzyl qany balañnyñ tögiler
de sarqyrar. Ağaiyn ketse birlikten, pätua qalmas tirlikten, qasietiñ
qarğys pa? Aiamasañ öziñdi, jau şyğarar köziñdi, ozbyrlyq degen qol
qysqa. Sen qaptasañ, ol qaptap, sen taptasañ, ol taptap, qylyş janai
jügirdiñ. Qaq mañdaidan salğyzyp, qoinyñnyñ oğlan alğyzyp,
taisalyp qalyp kidirdiñ. Qūdireti qaida täñirdiñ, talasyp ötu şarañ
ba? Tatulyqta täuba bar, jerimeşi aramğa..."
Dombyra osylai syr şertedi. Kürsinip qalyp, maida jorğalaidy.
Örkökirekti būrq-sarq qainatatyn aşuy qaida? İesim hannyñ jüie jüikesi bosap barady. İıp barady. "Ğūmyr -tirlik tolarsaqtan saz
keşken ūiqysyz, külkisiz jortuyl iemes ieken - au. Apyrai, solai ma
iedi? Äzäzildei azğyrğan meni küi ğoi. Küişi ğoi!.. Qabyrğadan kelgen
qan almağan oğlandy qañğyrğan jau alypty. Qasiret tūtyp, bürisip
jata bermek pe? Küi ne deidi? Küibeñdeudi dittei me.."
Sen qaptasañ, ol qaptap,
Sen taptasañ, ol taptap...
Dombyra kümbirlep otyr. Dombyra aşynyp, aşylyp söilep otyr.
Salqyn sazda tūlaboidy qūrsaulap alatyn zilzala üni bar. Mūñdy şer
üni bar.
"Sai-süiek nege syrqyraidy? Jäñgirimdi joñğar tūtqyndağanyn
qorlyq tūtyp, qoparyla türegeletin aduyn aibarym qaida? Alqynyp
bitkeni me? Aldyryp tausylmağany ma? İlikpes köñilimdi kürt
syndyrğandai älemde qūdiret bar ma iedi? Kümiljitken küi ğoi. Küişi
ğoi!.."
Dombyra köi - göii tynar iemes. Bir mūñ, bir şermen iertip alyp,
äldilep äketip, terbetip otyrdy da, jan dünieni astan-kesten
arpalysqa salyp, ūzap, ūlğaiyp aspanğa şapşyñy.

Tatulyqta täuba bar,
Jerimeşi aramğa...
Küi küñirenip ketti. Aq saqalğa kesek-kesek jas tamşylady. Qos
tamşy jas. Qasiret jasy. İer jasy...
3
Tüstikte qyş qorğandai köldeneñdei kösilip Sauyr jotasy jatyr.
Teriskeide Altai taulary būldyrap qana körinedi. Osy ieki silem
jotanyñ arasy - Qara İertistiñ keñ alqaby. Jyñğyl men teregi,
qaiyñy men moiyly aralas ösken töbeler şökken tüiedei är jerden
bir qaraiady. Qyltiyp düzgeni sereigen qūm şağyly tikenek qyldy
tazdyñ basyndai. Sylañ qaqqan tüp-tüp şi tolqyp ketedi. Sauyrdyñ
soltüstik batysyna qarai alasa jotaly Mañyraq ornalassa,
batysynda pañ Tarbağatai jaibaraqat sozylyp jatyr. Salqyn
Sauyrdyñ biık tūsy - Mūztaudan bastalatyn tūşy būlaq köp. Kök
taspadai kök tūma - sol köp būlaqtyñ biri, tömen qūldilap ağyp, ūzap
ketken. Tūmany boilap kele jatqan jas jigit ünsiz qūlaq türedi. Būlaq
syldyry sözi joq ūzaq ändi bastap ketip, tauysa almai äserlene
yñyldaityndai. Qoimai, toimai är türli maqammen qoñyrlata
ändetetindei. Jigit keudesin lüpil quanyş bilegen. On jetige
tolypty. Osy on jeti jasynda däl myna jazdai ğajaiyp jazdy
körmegen ieken. İesin alğan tasqyn quanyşyn bar ğalamğa jariiä ietip,
jar salğysy kelgendei būlaq äninen köñil küiine ündestik izdeidi.
Aldyna syldyr ietip qiyrşyq tas tüsti. Jigit jalt qarap, jas
qyzdy kördi. Sylq-sylq külgen boijetkenniñ jūqalañ aqsūr jüzinde
qan oinaidy. Tolyq qos būrymyn keudesine sūlatyp bir tarqatyp, bir
örip jaqyndap keledi. Sazdy jerdiñ tal şybyğyndai solqyldağan
taldyrmaş deneniñ qyldyryqtai aş beli jeñsizben qynağanda, bir aq uys bop üzilip ketkeli tūr. Qyzyl oimaq ierinderin ierkelei
büristirgende, tūñğiyq közderiniñ qaraşyqtary ūşqyn atqandai
jainañdap ketti. Sol sät aq bätes qos jelpeili köileginiñ ietegi
būralañ ietti de, tynşydy. Däl qazirgi qyz beinesi bür aşqan
qyzğaldaqtai. Jigittiñ özine qarai tura kele jatqanynan seskendi me,
qaqpanğa tüsken ieliktei lez ürke qarady. Sony sezgen jigit qalt
toqtady.
— Marjan, seni keler dep kütpep iem.
— Keldim ğoi... äreñ şyqtym, - qyz üni sybyzğydai syzyldy. Sodan
keiin özine taqala bergen jigitke qolyn köterdi.
— Jaqyndamañyz.
— Qorqasyñ ba, Marjan?

— Qoryqsam kelem be,- dep qyz iezu tartty.
— Ras pa?! - dep balañ jigit su jiegindegi qoitasqa jaiğasty. - Kel,
myna jerge otyr, Marjan.
Marjan ünsiz jaqyndap, keñ ietegimen tizesin qymtai otyrdy.
Būdan äri ünsiz qalğan ieki jas birine biri til qatuğa bata almai,
äldeneden bögele beredi.
— Marjantai, än salşy, qazaq änin sondai ūnatam.
Marjan dauys kenedi. Oimaq auzyn ä dep aşqanda jylan arbağan
torğaidai ūmsynğan jigit sol beineden köz almaidy. Aq jüzdegi
tolqyp şyqqan säulege yntyğyp qalypty.
Ädemi örnekti än şaryqtap ketti. Būl sätte jigit ändi iesti otyryp,
köz aldyna kölbeñdetip köp suretti tizip äkelip iedi, özin-özi
ūmytqandai küige tüsti.
"Kün aşyq, äue tūnyq... Sūr perdedei sozylyp būldyr sağym ğana
tolqyndaidy... Sol tolqynda qyzğaldaq yrğalady. Qyzğaldaq qyz boi
tüzeidi. Asyğa basqanda düriiä köilektiñ qos ietegi döñgelep dirildep,
jyltyr kebisiniñ kişkene izderimen küreñse belge örnek salyp ketip
barady. Bir sät köz ūşyna köz tigedi. Ystyq sağynyşymen alystağy
iel-jūrtqa, tuğan jerine sälem joldaidy".
Jigit Marjandy ūiyp tyñdap qaldy. Dala jym - jyrt. Bar
şuynan, suylynan tynşyp tyñdaidy ändi. Syñsyp bitken sämbi tal,
tal arasyndağy änşi qūs ielti mülgidi.
Än bitkende Marjannyñ ūzyn kirpiginen üzilip tüsken jalğyz
tamşy jasty körgende jas jigit ieljirep aiap ketti. Än ait dep
orynsyz qolqalağan özin de iştei kinälap otyr. "Tūtqyn... Qyz da
bolsa tūtqyn. İelinen, äkesinen aiyrylğan qapaly qyzdyñ äni de
mūñly bolğany - au!.. Birge öskenmen, äli bölispegen syry köp ieken ğoi.
Birge jürgenmen, mūñ -şerimen Marjan bölek ieken". Osylardy
oilağanda, bauyryna qūşyp jūbatqysy, qyz közindegi jasty
keudesindegi ystyq jalynymen qūrğatqysy - aq bar. Biraq uyz
jastyqtyñ sekemşil uiaty ma, älde qyzdy sekentpeiin degen
aiauşylyq pa - äldebir tüisik qybyr ietkizer iemes. Däl üsterinen
tasyrlatyp bireu tüsti. Jigit jalt qarap, nemere ağasyn tanydy. Anau
aqai joq, toqai joq kelgen boida qyzdy jon arqadan qamşymen bir
tartty. Sodan keiin bezip ala jönelgen Marjanğa qaramastan inisine
tönip keldi.
— Jür tez!

Ağasynyñ aldyna tüsip, auylğa iengen jas jigit öz üiine būryla
berip iedi, ağasy atyn omyraulatyp döñeste şoğyrlanyp tūrğan topqa
qarai yğystyrdy.
— Bylai jür!
Balañ jigit topqa imene taqaldy. Tūrğandardyñ köbisin jaqsy
tanidy. Anau tik qabaq, şūñğyl köz, aidyndy häm qomaqty kisi Qarağūl hontaişy. Odan berirek mañğaz ğana qas kerip, kirpiiäzdanyp
tūrğan torğauyttyñ hany - Ho Ūrlyq. Mynau käri şal - hoşout
Kündelen. Şymşyq torğaidai şyqylyqtap tūrğan bäkeltek sary
adam - Şoqyr taişa bolsa, tür-tüsi kelisken, sypaiy, sergek şal Talai taişa. Osylardy közimen tügendep şyqqan jas jigit ortadağy
özi qatarly on bes jigitke onşa nazar audara qoiğan joq. Tibetten
kelgen lama Şağan - Nomyn būnyñ qolynan ūstap älgilerdiñ qasyna
jetektep äkeldi.
Atyn sūrady. Ūnatpady ma, tyjyrynyp basyn şaiqady.
— Atyñ iendi Zaia-Pandita bolsyn. Menimen birge Lhasağa barasyñ.
Oqisyñ, - dedi.
Jas jigit ündegen joq. Däl qazir ne aita qoisyn. Äldenege
Marjandy iesine aldy. Qyzdyñ älgi bir äni iendi mūnyñ öz küiine
ündeskendei, qūlağyna yñyldap oraldy.
Osydan on şaqty kün ötken soñ Zaia - Pandita äneuküni din oquy toinyğa qabyldanğan äkim - taişalardyñ balalarymen birge alys
Tibetke attanyp ketti.
Tirligine külip kelgen jairañ jazy bar iedi. Keudesine külip iengen
qyzuly qyzyğy bar iedi. Köñiliniñ ädemi tañyn atyrğan kök tumany
tauyp iedi. Kök tumadan kömeiinen äni tögilgen Marjandy kezdestirip
iedi. Sonyñ bäri bir ğana sätte artta qaldy. Külip kelgen jalyndy
jazymen mine iegile jylap qoştasyp barady. Kök tuma syqylyqtap
ağuşy iedi, bulyğyp jylağandai ūzap alystap, üni öşti. Bür jarğan
iñkäri Marjan bolsa, yntyq änin ğana qosyp jiberip, qol būlğap ünsiz
qala berdi. Ūzap qala berdi.
***
Tibette jiyrma ieki jyl oqyğan Zaia-Pandita 1639 jyly qyryq
jasynda Joñğariiäğa qaityp oraldy. Qasietti Lhasadan gegen-kutuhta
- tört tümen oirattyñ bas lamasy degen qūdiretti dini lauazymmen
kelgen onyñ ataq-abyroiy oirat - manğūl jūrtyna dabyraiyp keñ
jaiyldy. Köp ūzamai - aq ol Halha handarynyñ şaqyrtuymen
aldymen Jasaqty Sübidei hanğa bardy. Odan şyğyp Töşet handa
meiman boldy. Mahsymadi - Şeşen hannyñ ordasynyñ da birer ai

qadirli qonağy bolğan Zaia-Pandita 1641 jyly jeti hoşun Halhanyñ
osy üş handyğynyñ da bas lamasy sailanyp iedi.
Pendelik ğūmyrynyñ mäñgi ūmytylmas, orny ieş tolmas Marjany
bar deuşi iedi ol būryn. Būl künde sonyñ böri könere ieskirip, bäri
ūmytylğan. Tuğan aulyna alğaş oralğan kezde beli bükşigen, aşañ
jüzine mol äjim tüsken, üstindegi kiımine qyryq qūraq jamau
bastyrylğan qartañ äieldi körgeni bar-dy. Äieldiñ aqsūr öñinen ZaiaPandita äldebir tanys belgilerdi, äldebir közge iemes, köñilge jyly
nyşandardy iemis-iemis añğarğandai sezinip iedi, jyğa tanymağan soñ
qasynan bögelmei öte şyqqan-dy.
Birde ieñirei zarlap, birde kürsine armandap şeri men mūñyn jel
menen jerge ğana şaqqan Marjannyñ ierte qartaiyp, tez müjilgenin
bükil ūlystyñ yqylasy men peiiliniñ törinde jürgen asqaq jan
qaidan bilsin. Zaia-Panditağa jasty közin syğyraita qadalğan Marjan
da tis jaryp til qata almağan. İegi ğana kemsendep, iyğyndağy tezek
toly qaby jerge qūlap, tizesi bügilip ketken. İeşkimge ötiniş iete
almaityn müsäpir halin biledi. Tiri janğa ökiniş arta almas miskin
küiin de biledi. Şyr bitirmegen özgermes küñdigi bar. Äni men zaryn
tyñdar şeşesi qara jerdiñ qoinyna iengeli mülde meñireulenip, tilin
tistegen Marjandy Marjan atyn ūmyttyryp, "Ündemes" atap ketken
böten jūrt beibaq äielden üi mañaiyn da köpsingendei ūzaq kün tezek
tergizip qūiatyn. Al sol beibaq miskinniñ atameken, tuğan iel, kindik
kesken jasyl dalasyn oilağanda, köñilde qalğan iemis-iemis suretterdiñ
köleñkesin dirildetip tuğyzyp, jaraly jürektiñ ieljiregen
sağynyşymen ünsiz tebirenetinin bir adam bildi me ieken? Tiiänaqsyz
būldyrağan ümitin kürsinuimen kömip tastap, iştei ah ūra dybyssyz
iegiletinin bir jan kördi me ieken? Alystap qalğan kögiljim köktemi
bolğanyn, kök şalğyny boi jasyrğan jasyl jailauda būnyñ "Köke!"
dep qūldyrañdağanyn bir jan iesi biler me ieken? Jalañaş denesine
tüie jün şekpendi jamyla salyp, qūraq ūşqan ieñgezerdei adamnyñ
jalpaq alaqanynda aspanğa atylyp tik tūrğanyn büginde bir pende
sezer me ieken? Sondağy tüsi suyq jannyñ köz ainalasyna üiirilgen
ūsaq äjimniñ atalyq meiirimmen japyr-jūpyr ūiysa qalğanyn
Marjannyñ ieşqaşanda ūmytpasyn ieskerer bir adam būl päniden
tabylar ma ieken?
Uaqyt ta, täñir de aiyqtyra almas sonau jalğyz ğana "Köke!" degen
sözben kökiregine ūiyp qalğan qorğasyn şerdi özi ğana biledi. Künnen
kün ozdyryp, tereñdep dendep bara jatqan mäñgi üzilmes sağynyş
derti qara jerge özimen birge kömilerin özi ğana biledi.
Tezek toly qap jastanyp jatyp, körer tandy közbenen atyra, keikeide dirildegen köz jasyndai jūldyzdarğa qadalady. "Kindik qanym
tamğan sağymdy dalamnyñ üstinde jypyrlap tūrsyñ - au! Ystyq
qūmyna tabanym bir tiıp, boz ködesin qūşyrlana qūşaqtap jatyp

jantäsilim bersem, qūdaia, armanym qalmas iedi - au!" deitin yntyzaryn
kim bildi ieken?..
Zaia-Panditamen ol sodan qaityp kezdespep iedi. Bükil oirat pen
manğūldyñ pir tūtqan qūdaidan qūdiretti lamasynan boiyn tasalap,
közine tüspeuge nege tyrysqanyn özi de bilmeidi. Täuekeldi sert ieter
ierkek kindik bolmağan soñ, ierkinen tys qūrsaulağan tirşiligin şaiqap
jiberer äreket taba almağan mazlūma pendeniñ baiansyz ğūmyry
özgerissiz ötpegende qaitsin. Zaia-Panditanyñ ielge oralğanyna da ieki
jyl toldy. Sol ieki jylda Marjan mülde qartaiyp ketken iedi. Qara
kezdiñ nūry birjola taiyp, jağy mäñgi sualğandy. Qara şaşqa aq
şuda qys kelip tüsken-di. Bir kezdegi tal şynar solqyldaq näzik dene
ieki büktelip, arqadağy auyr qaby men qara jerge jasañğyrai qadalğan
janardyñ ikemine berilip, synyp tynğan-dy.
***
İerdene-Batyr hannyñ auylyndağy bügingi qarbalas ädettegiden
mülde özgeşe. Qara qūrym halyq sendei soğysady. İeñsesi biık orda
aldynda oqşau tūrğan qūndyz börikti, atlas dälili, oiu bastyrğan
qaiqy tūmsyq gutul - ietikti han men taişalardyñ mañaiyna jaqyndai
almai, yldilai jylystap, ūzai bere qoiqañdap, aibarynan jel
iestirip, Altai tauyn arqalap kelgendei qoqilanyp, şyrt tükirip
jürgen jelik bastar köp - aq: Äsirese, auyldan oñaşa tigilgen qoñyr
otaudyñ jabyğynan syğalap ötip, bir-birine jamyrai söz tastağan
şerikterdiñ küpsingen keudeleriniñ jeligi aspandy alyp tüserdei
şeñbirek atady.
— Jäñgir hanzada osy ğoi? Älgi ataqty Salqam Jäñgir?
— İä! Qazaqtyñ ieñsegei boily İesim hanynyñ nağyz taq mūrageri!
— Ä-ä, taq mūrager de!.. İendi oğan taq pen baq tabytta ğana oralar!
— "Myqtymen alyspa, jüirikpen jaryspa" degendi bilmegen ğoi,
būl Salqam sūltan nemesi.
— Äi, közin kördiñder me, közin! Aqiyq bürkittiñ janaryndai tūp tura qan qyzyl ot tögip tūr - au! Ot şaşyp tūr!
— Maqtamasty maqtaityn belgili Naran iemespisiñ sen. Äitpese ol
hanzadañnyñ qoryqqanynan tüsi būzylyp, közi qyzaryp ketkenin
biler iediñ - au! - dep moiynsyz kübi keudege japsyra salğan
qazanbasyn äntek şaiqai qarq-qarq külgen siliñgir qara älgi Naran
atanğan jigitke süzip tastardai tönip bardy.
— Äi, sen osy üreige boiyñdy aldyryp tūrğannan saumysyñ?
İerdene - Batyr hannyñ qapysyz, sergek şerigi dep senderdi maqtap

jürsek, qazaqtyñ bir boşalap kelgen bozökpe ūlynan jürekteriñ
şailyğyp qalypty. Baiqañdar, būl Jäñgir sūltan anau-mynau tūtqyn
iemes, qastasqan qazaqtyñ irgeli ieliniñ irgesin keñeiter tūtqyry
bolatyn. Airylyp qalmañdar!
—Oibai - au, o ne degeniñ?!
— Baqqanymyz ben tapqanymyz tūtqyn men tūtqyn jaiy iemes pe.
Tūrsa - kisen, otyrsa - qazyq bolarmyz.
— İe, söitiñder. Berik bolyñdar, tüge!
Japyrlağan tobyr aq pen qyzyl arasynda, beiuaqta tarady. Otau
qasynda ieki-üş jigitten basqa qara - qūra qalmady.
Qabyn arqalap jaqyndağan Marjandy älgi küzetşi şerikterdiñ biri
keudesinen iterip, yğystyryp bara jatyr iedi, Naran älginiñ qolyn
qağyp jiberdi.
— Beişarada neñ bar? Nege jūlqylaisyñ!
— Jaişylyqta osy mañaiğa kelse köziñ körmei me? Qamaudağy
qazağy bolğan soñ, qany qyzyp jür. Būl qazaqtardyñ kempirine şeiin
bauyrmal, - dep küzetşi teris būrylyp ketti.
"Qazaq" degendi iestigende Marjannyñ buyn - buyny bosap, tūrğan
jerinde sylq iete tüsti. Külgin közdi syğyraita aşyp, Naranğa jalyna
qarady. Kempirdiñ yñğaiyn tanydy ma, jigit te tize bükti. Qūlağyna
sybyrlady.
— İesim hannyñ ūly - atyşuly Salqam Jäñgir sūltan. Bügin ūstap
äkeldi ğoi. Al iendi, şeşe, būl aradan ketip qalyñyz. Bireu-mireu körse,
söz ietip jürer. Käne, qabyñyzdy arqalataiyn, - dep äieldi ornynan
tūrğyzyp jiberdi.
Kibirtiktei basqan Marjannyñ jüregi dirildep, alqymyna
tyğyldy. Qūrğaq aua öñeşine keptelip, tynysyn taryltyp barady.
Dem arasynda jantalasa ientigip, tanauy qusyryla, öñi quardy. Bir sät
tizesi bügilip, büktetile qūlady.
"Jäñgir sūltan!" deidi. Qapyda qanatynan qaiyrylğan qyranymdy
qaitadan ūşyra alsam ğoi şirkin! Uai, täñir! Kök täñir! Bir tilegimdi
berseñ, däl osy zar tilegimdi ber!" -dep kökke qos qolyn sozyp,
qybyrsyz otyrğan sol tileuqor türi qara tünge melşie tönip turatyn
tas obadan aumai qalğan iedi.
Birtindep tüngi aspannyñ jūldyzdary tudy. Sol jūldyzdardai köz
aşyp äiel keudesinde qiiäl ielesteri birtindep tizbektelip ötip jatty.
Alañsyz balalyqtyñ añğal tirligi körgen tüstei köp ieske tüspei,

ielegizitip qana oraldy. Odan bergi jastyq köñildiñ älsiz talpynysy
bir jalt ietti de, sağymdai susyp ūstatpai ketti. Sodan keiingi öksikti
künderdiñ bir-birinen aiyrmasy şamaly ieken. Bir ğajaby: ğūmyr
boiy selt ietpei bulyğyp jürip, däl bügingi oqys ūianğandai alai tülei haline Marjannyñ özi de qairan. Keudesinen tolqyndap şyğyp
betke ūrğan alaudai bolyp, jyly - jūmsaq köktem tüni balbyrap
tūnyp tūr. Qyzyl iñirden bastap jan-jaqtan qūryldağan baqalardyñ
"äni" tiylğanyna da bie sauym uaqyt ötti.
Marjan tūtqyn qamağan otauğa taianğanda, manağy üş küzetşiniñ
kübiri iestildi.
— Osy jym-jyrt otyrysymyz ne? Qol-aiağy kisendeuli bireuge
bola üşeumiz birdei nege ūiqydan qalamyz?
— Ras - au! Men şyrmağan arqandy siqyrşy da şeşe almaidy!
— Jä! Qoiyndar! San soğyp qalmaiyq, - dep manağy moiynsyzy
köner iemes.
— Qoişy, osy sen - aq tūtqyrymsynbai! Onan da bizdi jibergiñ
kelmeitinin aitpaisyñ ba.
— Kirpigime bar ğoi tas bailap qoiğandai. Aşylmaidy - au,
aşylmaidy!..
Marjan odan saiyn taqala tüsti. Sätin salğanda, üşeui tez kelisip,
däl iesiktiñ aldynda qaraiyp bireui qalğan iedi.
"Naran bolmasa igi iedi". Işinen ğana aitty. Nege aitqanyn bilmese
de, dal basa ümitimen jaqyndap keledi.
Küzetşige iesik pen tördei kelip toqtady. Tüp şidi qalqalap biraz
otyrdy. Küzetşiniñ Naran iemes, manağy özin keudeden itergen jigit
iekenin de baiqady. Marjan äsirese, topai qūlaq osy jannan köp
qorlyq körip iedi. "Baidyñ asyn baiğūs qyzğanadynyñ" kerin keltirip,
ärkimnen bir söz iestitin sorly küzetşi Marjandy oşaq basyna
jolatpaityn. Ol ol ma, "taz aşuyn tyrnadan alar" degendei "küñ!"
dep "zändemi jau!" dep közine tüsse köpire jöneletin. Därmensiz
jannyñ kek qyjyly işte jinalyp, qozdanyp byqsyp jatuşy iedi.
Aqyry sol kektiñ lap ietip tūtanar kezi kelgen iedi. Älginiñ qalği
bastağanyn körgen soñ Marjan künderdiñ künine dep boiynda saqtap
jürgen kezdigin oñtailap taqaldy...
Qyl arqanmen şandyp tastağan syqyrlauyqty äreñ aşyp, qazaqşa
sybyrlai til qatty:
— Sekenbe, şyrağym. Öziñmin!

Sipalap kelip, üi ortasyndağy qazyqqa bailap tastağan jigitti
iyğynan ūstady. Tez qimyldap jipti kese bastady.
Kisendi äreñ ağytty. Des bergende, kilt küzetşiniñ qaltasynan
tabyla ketkeni.
Jäñgir iendi ğana til qatty.
— Kimsiz? Adambysyz, perimisiz?
— Ündeme. Men bir bişara janmyn.
Marjan iesikke jete bere artyna būryldy.
— Küte tūr. Qazir kelemin.
Süt pisirimnen keiin at jetektep oraldy.
— Mine, balam! İelge sälem de.
Jäñgir sūltannyñ üzeñgige aiağyn sala bergeni sol iedi, äiel saptama
ietikti bas salyp, qūşaqtai aldy. Sūltannyñ jüregi şym ietti.
"Oipyrai, kim de bolsa osy özi tegin jan iemes! Şaujaiyma
jarmasqany nesi?"
— Balam, jaiau keldiñ be, atpen keldiñ be?
— Şeşei - ai, meni öz ierkimen keletindei... ūryn baryp, toilap jür
deisiz be bū jaqta. Aiaq-qolymdy bailap äkep, diñkemdi qūrtty ğoi! dep Jäñgir ağynan jaryldy.
— Säl kidirşi, - dep Marjan ietikke jabysqan balşyqty
jaulyğynyñ ūşyna sūiaudai tyrnağymen şertip tüsire bastady.
"Paqyr - ai! Sağynyşyñ netken mol iedi! Tuğan jerdiñ topyrağyn
añsaidy iekensiñ - au. Añsağyn! Kindik jūrttyñ kökiregimdi aşardai
jūpar iısin meniñ de sağynğanymdy bilseñ - au!"
— Kel, şeşe! Mingesiñiz.
— Joq, balam! Äiel joly - jiñişke. Qiynyñdy qūrsaulatyp
qaitem. At beline auyrtpalyq tüspesin. Jolyñ bolsyn, sūltan!
Auyl üstinen düsirletip şauyp ötpei, bülkildete jönelgen jigittiñ
soñynan qadalyp qarap qalğan Marjan jaulyğynyñ şetine tüiilgen
bir şökim nasybaidai topyraqty keudesine qysa basyp, qaqqan
qazyqtai melşiıp tūr.
Tañ qarañğysy ūiyp tüsti. Sol tañmen birge ūiyp qalğan qalyñ

oiyn serpip jetip, äiel keudesine medet bererdei bir ümit säulesi
sañylaulanyp iengen iedi.
***
— Būrhanğa myqtap tañyp tastap, tas töbesinen tyrs-tyrs
tamşylatyp qana suyq su ağyzu kerek!
— Qyryq qysyraqtyñ qyl qūiryğyna tañyp, byt - şyt ietu kerek!
— Keskilep turap, sasyq qazaqtyñ sasyq ietin itke tastau kerek!
— Tiridei kömu kerek qaqsal qanşyqty!
— Şöl dalağa tyr jalañaş qañğyrtyp jibergen dūrys!
— Qazyqqa otyrğyzyp, auzyn apandai aşqyzu kerek zändeminiñ!
— Aiağynan tömen asyp qoiyp, sūr jebemen şabaqtağannan artyğy
joq!
Şuyldasqan top birin-biri tyñdamai, aq ordağa iereuildep taqaldy.
İerdene - Batyr hontaişy men Zaia - Pandita lama bastağan töreler
ordadan syrtqa şyqty. Jamyrağan dauys su sepkendei tyiyldy.
Ortağa Marjandy dyryldatyp süirep äkeldi.
Zaia - Pandita äielge qadala qarap ötip, tez taiqydy. Osy joly
anyq tanydy. Nūry söngen qara közdiñ jürekte qalğan bir ūşqyny
keudesin şarpyğandai sezindi. Hontaişyğa baiau buryldy.
— Bosatyp qūia beriñiz. Bū pende ieli üşin öz basyn qaterge tikken
ieken. İerlikti din qudalamaidy, qasterleidi. İel-jūrtynyñ şebine
jetkizip salğyzyñyz, taqsyr.
Zaia-Pandita odan äri bögelmei, ordağa kirip ketti. Özi ūnatqan sonau
büldirşin Marjanyn mäñgi joğaltqanyn bilgen iedi.
4.
Qynaptan qylyş suyrmai,
Qarysqan jau bülk ietpes.
Jumai qastyñ qanymen,
Namysqa tigen kir ketpes.
Aqtamberdi jyrau

Jäñgir han tañ qarañğysynan ūiandy. Şatyrynan jalğyz şyğyp,
sarbazdaryn ünsiz aralap jür. Myna şyrt ūiqyda jatqan täuekelşil
jigitterine köñili tolğanymen, alty jüz qylyş qana köterer
azdyğynan jäne jüreksinedi. Sonau Batyr-hontaişy men Ho-Ūrlyq
jäne Altyn hannyñ balasy Ombo - İerdene taişalar jer qaiysqan ielu
myñ şerigimen kele jatqanyn iertäuilderiniñ habarynan bilip otyr.
İağni būnyñ bir sarbazyna jüz şaqty şerikten tiedi ieken. Osyny
oilağanda qara baqaiyna şeiin sūp - suyq ter şyqty. Qoñyltaqsyğan
köñilin jalğyz ğana demder syltauy tūrğan bekinisi mytym. Asu
bermes ieki silem jotanyñ tüiise qap, süzise tirelgen jerindegi tereñ
tar şatqal yñğaiyn tauyp äbjil qimyldasa, birazğa deiin jaudy beri
ötkizbei ūstap tūruğa äbden qolaily -aq. Oğan deiin Samarqannan
kömekke şyqqan Alşyn Jalañtös bahadür jiyrma myñ qolymen
jetip te qalar ma iedi.
Şyğystan tañ qūlaniektene Jäñgir han sarbazdaryn tūrğyzdy.
Şolğynşylary men qarauyl töbede tūratyn jigitterin bölip aldy
da, qalğan qolyn şaşau şyğarmai tar şatqaldyñ birneşe künnen
beri qazyp jatqan tildei tabanyna tögip jiberdi. Jiti qimyldap,
būlşyq ietterin buyltyq atqyzyp örşelene jer qazğan sarbazdar
ūzyny ielu köldeneñi on, tereñdigi jeti qūlaş ordy bügin bitirdi. Dem
alyp, tamaqtanyp, ies jiğan qosyn kisi besin şamasynda tağy da iekige
bölindi. Qarauyl töbelerden köterilgen alau -ottarğa ilese qūiyndata
jetken şoluşy kökjiekti kök tūmandatyp kele jatqan jer qaiysqan
hontaişy jasağyn körgen iedi.
Jäñgir sūltan üş jüz sarbazyn ordyñ bergi kire beris qalqasyna
ornalastyryp, qoldağy barlyq ot alğyş qaru-jaraqty solarğa
qaldyrdy. İekinşi üş jüzdi özi bastap şatqaldyñ ar jağyna ötip,
jelke tūstağy qos qaptalda daiyndalğan or - bekiniske jaiğastyrdy.
Ūly besinde tüidek-tüidek şañ körindi. Ağyndap, öñmendep
ūmtylyp kele jatqan Batyr hontaişynyñ qalyñ qoly iedi būl. Jer
titirentken köp tuiaqtan ūşqan şañ kök aspandy kölbeñdegen
köleñkeli mūnarğa böledi. Tügi mai, suy bal Jetisudy jambastai
qūlağan qalyñ oirat däl sol saparynda on myñ Alatau qyrğyzyn
tūtqyndap alğan-dy. Nöpir tasyğan qar suyndai lyqsyp, tolqyndap,
lepirip kele jatqan şerikterdiñ däl qazirgi aibaty ğalamat. İesirik
quğan añşydai iekilenip, qozy köş jerden attaryn qūiğyta ilgeri
sūğynyp, tar şatqalğa qarai jüitki aqqan tau suyndai süiirlene
qūiylyp - qūiylyp ketti. Aldarynda tosqauyldağan jauyna sūs ata
ma, ağyndap kele jatqan boida keibireuleri at üstinde şyrq
ainalady. Jatağan jeñil kölikti qūbaşap qoldyñ ūşqyrlyğy
keremet. Saiyn dalany jañğyrta ūrandağan qoñyr ünderi tūtasa
şyğyp, jaqyndağan saiyn töbe qūiqany şymyrlatardai üdei tüsedi.
Däl osy betinde myna bir şökim topyraqtai az ğana topty "üp" dep
ürlep ūşyryp jiberip, ieregisse, jalpaq jalğandy bir ğana tüiip qap,

japyryp jiberetindei äser tuğyzğan iedi.
Tosqauyl toptağy qazaqtarda ün joq. Bilteli qara myltyqtaryn
oñtailai ūstap qadalyp qapty. Tolyqsyp, tolqyndap iesirip kele
jatqan alğaşqy dürmekti bir toqtatsa, ar jağyn tağy köre jatar iedi.
Soğan bekingen olar birine biri til qatpai, iştei bekinip, bir-birimen
iştei ğana baqūldasty.
Älgi suyldağan ūşqyr jebedei zuyldağan jau jasağy tar şatqalğa
irkilmesten qasqaiyp jetip, sūğynyp iene berdi. Dūşpanynyñ däl osy
ūrym taldan tosaryn bilse de, Batyr hontaişy şerikteriniñ
şapşañdyğyna senip, qyl qaiqañnan lyqsyp öte şyqpaqşy iedi.
Kenet... Qūiyndatyp kele jatqan aldyñğy şoğyr jer jūtqandai
opyr-topyr joq boldy da ketti. Tüidegimen jetken boida qazylğan
orğa qūlağan aldyndağylardyñ üstine üime-jüime topyrlap
jatqandary tipti köp.
— Alla jar! - Osy ozan keudelerde örekpi tirildi.
Tars-tūrs myltyq üni, zu-zu sadaq oğy tar şatqaldy jañğyryqtyra
sañqyldap ketti. Aldyñğy tolqynnyñ irkilip, üiirile jūtylyp
jatqanyna qaramastan keiinnen iekpindetip jetkenderi de
alğaşqylarynyñ aiağyn qūşty. Oqqa ūşyp, o dünielik bolğandary da
birtalai.
Kün kökjiekke qūldilady. Sälden keiin köz bailanyp, tar şatqal
beiuaq şapanyn jamyldy. Osy sätte ieki qaptaldağy öz jasağyna
belgi bergen Jäñgir qos jauyryndy sadaqty bezildetkizip, sary
jasyndy qardai boratqyzdy. Üş jaqtan oq astynda qalğan oirattyñ
äp-sätte ūiqy-tūiqysy şyqty. Üsti-üstine kelip jatqan arttağy
tüidek-tüidek qol midai aralasyp, birin-biri ajyrata almas küige
tüsti. Jaudyñ osy sasqalaqtap qalğan sätin qapysyz baqqan Jäñgir
sūltan az jasağymen tūtqiyldan tap berdi. Taqymnyñ astynan
suyryp alğan aibaltalar jarqyldap, talai bas dopşa domalady.
Qalyñğa köp kirmei şet pūşpaqtap aralasqan qazaq jauyngerleri
tirsekten alğan böribasardai qauyp - qarpyp, qaşa soğysyp, jaularyn
ondap - jiyrmalap qūlağyp jür.
Qas qaraia ieki jaq ta keiin şeginip ketti. Jäñgir qolynda äzirşe
şyğyn az. İerdene-Batyr hontaişynyñ jüzi sūlyq. Qasyndağy Ho Ūrlyq pen Ombo - İerdenege de būrylmai altyn şatyrdyñ qaq
törindegi öz ornynda obadai bop otyrğanyna birşama uaqyt ötti.
Manadan ūzynşa saqalyn şiyrşyqtai uystap, ötkir közderin oñ jaq
bosağadan söl joğaryraq tūrğan biık ūstyn üstindegi kiızden istep,
altyn jalatqan qūdaiy - burhanğa qadap qapty. "Siynğanym däl sen
bolğanda, alğanym qaisy? Aduyndap ūmtylyp, aryndap jürgenimmen,
oñymnan şyğyp jatqan isterim şamaly. Tört tümen oirattyñ basyn

qosam dep "Tsaadjin biçigti" bekittim. Biraq sonymnan da onşa bereke
bolmai tūr - au. Siyrdyñ büiregindei qyryq bölek bop basy
birikpeitin taişalar är jaqqa bir tartady. "Çulğan jarğydan"
Baibağas han ketip iedi, bal asy Abylai taişa arpalysyp tağy
tabyldy. Şäuildegen küşiktei qyr soñymnan qalar iemes. Köknorğa
bekinip alyp tuğan ağasy Kündelen taişany börliktirip Töre - Baihy
Küşik han ol jatyr. Myna Ho-Ūrlyqtan da jete qūiar kömek az. İt
arqasy qiiändağy bes ailyq joldyq İedil-Jaiyqty mekendegen bū
şirkin attandap şyqsañ, alystağy dauysyñdy da iestimeidi - au.
Köñiliñnen tabylğanymen, köz aldyña uaqytynda jetpegen soñ mysyñ
qūridy ğoi. Älde osy torğauyt qalmaqty aua jaiyltpai, İedilden beri
qaitarsam ba ieken? Myna sätsiz joryqty tämamdap ielge aman oralsam,
bylaiğy bar şaruam - şaşyrağan ieldi jūmğan jūdyryqqa siğyzu
bolar. Aldymen saiaq ketken Talai taişanyñ balalaryn şökeletsem,
Köknordyñ betin beri qaratsam, Kündelen men Abylailar qaida qaşar
deisiñ".
Osyndai oilar būğan Batyr hontaişy ol tündi ūiqysyz ötkizdi.
İerteñinde soiqan şaiqas tañ qarañğylyğynan bastaldy. Kün arqan
boiy köterile bere qazaq qolyna tyñ küş kelip qosyldy. Alşyn
Jalañtös bahadürdiñ jiyrma myñ qoly aralasqannan keiin
oirattardyñ qyryluy tipti ğalamat boldy. Keşke deiingi ūrysta
hontaişy jasağy kädimgidei sirep sala berdi. Tosqauyly joq
aşyqtan ientelegen qalyñ qoldy suyldağan jebe men borağan oq
baudai qyryqty. Josytyp öñmendep jetip, jöñkilip jasqanyp
şegingen jau qarasy körneu közge azaiyp barady. Qalyñ seldi
toiymsyz jūğar qūrdym bar ieken. Qūnyqqan saiyn öñeş qūrğatar
iemes, qylyq ietkizip qaraidy da tūrady. Osyny ūqqan Batyr hontaişy
şailyqqan jürekpen ökine barmaq tistep, iendigi kek pen qyjyldy
artyndağy özine iermei qalğan köp taişalarğa salmaq bolyp, keiin
şeginip ketti.
Däl osy 1643 jylğy ieki küngi qandy qyrğyn soğysta on myñ
qolynan airylğan hontaişy sol ketkennen mol ketti. Jai ketpedi,
jolyndağy momyn ieldi qirata şauyp, myñğyrğan maldy dürkirete
aidap qaitty.
Soğys bitti. Qazaqtardyñ şoqtyğyn köterip, qalyñ oiratty jer
jūtqan maidan tarqady.
Jeñilis tauyp, jan jarasyn syzdatyp oralğan İerdene-Batyr
hontaişynyñ amaly qūrydy. Mañdaidan myqtap soqqyzğan ol
ordasynda birer kün ieseñgirep jatty da, jym-jyrt boiküiezdikten
tez arylyp, Talai taişanyñ balalary men Kündelenge qarsy
joryğyna järdem sūrap alystağy Ho-Ūrlyqqa jauşy jöneltti. Biraq
1644 jyly Ho-Ūrlyqtyñ çerkestermen soğysta qaza tapqanynan, al
özi jūmsağan jauşysyn jolşybai Kündelen taişa ūstap alğanynan

Batyr hontaişy habarsyz qalğan iedi.
Qanyna qaraiğan Batyr hontaişy Kuznetsk töñireginen qaru-jaraq,
qūral-saiman, kireuke - sauyt satqyzyp alyp, öz qyştymyndağy
qyrğyzdardan qos - qos jylqy quyp äkeldi.
Sonymen 1646 jyldyñ kökteminde Batyr hontaişy men Öçirte Şeşen hannyñ birikken qoly Borohanjir tauynan asyp kelip, Kök
özenniñ (Huhu-usun) boiyndağy Qaratal degen jerde, Kündelen taişa
men Talai taişa balalarynyñ äskerimen toqailasqan ğoi. İeki jaqqa
da tau suyndai tūs - tūstan kelip, qūiylyp jatqan jasaqta iesep
bolmapty. Alğaşqy ūrysta hontaişynyñ aruağy asyp, Kündelen
jeñilip qaşady. Jeñis dabylyn qağyp, mereii üstem bop kele jatqan
Batyr hontaişy men Öçirte han Jaiyqtağy torğauyttan oralğan
Zaia-Panditamen kezdesedi ğoi. Tört tümen oirattyñ basyn biriktire
almai dal bop jürgen gegen-kutuhta oirattardyñ özdi - özdi
qyrqysqanyn iestip qatty aşulanady. Biraq aşudan tük önbesin bilgen
lama iendi ieki jaqty tatulastyrudyñ amalyn qanşa qarastyrsa da,
jäne ieşteñe şyğara almağan ieken. Äsirese, Kündelen taişa ğalamat
örekpip: "Bailyqtan, barlyqtan jūrdai bolğan men paqyrğa bailyq
berem dep qyzyqtyrma iendi, gegen-kutuhta. Syi-qūrmetten maqūrym
qalğan men baiğūsqa ataq pen dañq äperem dep bosqa äure bolma, äuliem
meniñ. Bir qisyq iske qyñyraiyp ilesken iekem, tüzesem de, syndyrsam
da özim ğana bitirermin!" demei me.
İedil boiyndağy torğauyt qalmaqtyñ qaita oralmağany tauarihtan
mälim. Aldymen Ho-Ūrlyq han, köp ūzamai Batyr hontaişy qaitys
bolğan soñ torğauyttyñ Joñğariiäğa qaita oraluy mülde qiyndap
ketken iedi.
Joñğariiä tağyna Batyrdyñ ūly Señgi (Senge) otyrysymen
baqtalastyq, taq talastyq odan saiyn örşigen. İel işindegi är türli
ūsaq kirkiljiñnen iri qaqtyğys tuyp, keşegi qaharly handyq qaq
jarylmasyn ba. Çoroe ruynyñ özi iekige bölinip, Señgige qarsy şyqqan
segiz ata-inisi äke tağy üşin küresti dep jibermesin be.
İel işin ielirme tirlik jailasa, betke şyğar bedeldilermiz
deitinderdiñ qany qyzbai tūra alar ma. Berekeli bitimge barmai,
biletin sailap alyp, qiiälap kep qosylyp, qoiulatyp kelip söz
bailasatyn da solar bolatyny iejelden aian. Şeşendik salystyryp,
selbeulik qarastyryp birin-biri ürkitip, birine-biri ses körsetip,
ieregistiñ köbeie, qoiulana berui de -solardyñ iştarlyğynan örbitini
iejelden belgili. Irkilip taisaqtamai, irilenip kek saqtağyş araz
ağaiyn är zamanda - aq iel qamyn öz babyna jytyp bergen ğoi. Abyroi
men ataq, dañq pen baq tilegen süt betindegi qaimaqpyz deitinderdiñ
qylyğy bätuasy qaşqan beibereket kezeñniñ qaqpasyn mūnda da aşyp
tastağan ğoi. Qyz berip qūda bolysyp, qalyñdyq alyp küieu atanğan

oirat myqtylary qyzdy jauğa berip, qatyndy qastan alğandai
"kelseñ kelge" basyp, jaña bir sūrapyl soiqannyñ būltyn öz kögine
özderi şaqyrady ğoi.
Äkesi Baibağas hannyñ altyn tağyn köksegen Öçirte-Şeşen tuğan
ağasy Abylai taişağa qarsy äreketinde tuğan küieu balasy Señgi
hontaişyğa arqa süiemek bolsa, Baibağas hannyñ ülken ūly Abylai
taişa Señgige qarsy qol jinağan hontaişy ağalarynyñ tuyna kep
qol jalğamasyn ba. Sol - aq ieken tört tümen oirat qarama-qarsy
iekilenip, jasaqtalğan ieki qosyn bop betpe-bet tūra qalğan ğoi.
1657 jyldyñ jazy jetkende är jerden bir tüptenip şyqqan
derisun onşa boilap öse qoimai sarğyş tartyp, sary dalanyñ
bedersiz kelbetine siñip ketken. Köktemde kürkirep, gürildep tasyğan
İemel özeni būl kezde jynyn aldyrğan buradai ünsiz jyljyp,
taspalana üzilip, är jerde bir oimaqtai bolyp, qybyrsyz möldireidi.
Sonau sarğyş aspannyñ şañytqan säulesin aidynynda anda-sanda bir
dirildetip qoiyp, baiaulap tartylyp, tausylyp barady.
Sol mülgigen İemeldiñ ieki jağalauynan tapal mingişterin teñseltip,
sadaq, naizalaryn oñtailap, tönip - tönip tūrğan bir-birinen
aumaityn, qaralary da şamalas ieki qosyn -Señgi hontaişy men
Señginiñ ağalarynyñ qoly. Būrynğy tūtas ieldiñ talasyp kelip
toğysqan tar qoltyğy - tityqtap jatqan käri İemeldiñ taqyr tabany
bolar dep kim oilağan.
Oñ jağadağy biıkteu jerde oqşau tūrğan Señgi men Öçirte bastağan
on şaqty adamnyñ qasyndağy aq boz attyly jas jigit - Qaldama –
Öçirte - Şeşenniñ jalğyz ūly iedi. Tip-tik şanşylğan sūñğaq denesin
keiin şalqaita üzeñgige şirene berip, qolyn keudesine basa
hontaişyğa til qatty:
— Aha!7 Alğaşqy jekpe-jektiñ kezegin mağan beruiñizge ötil
bildirem.
Osydan birer jyl būryn ūly jekpe-jekte qazaqtyñ Salqam Jäñgir
hanyn jeñgen jas batyrdyñ myqtylyğy men şapşañdyğy älden - aq
añyz bola bastağan iedi. Qaldamağa qatty riza bolğan Señgi süisine
qūptady.
— Kezek, ärine, seniki bolady, bahadür!
Osy ieki arada qarsy betten äldebir qarlyqqan dauys oqys sañq ietti.
— Jekpe-jek!
Däl osy dauysty kütkendei manadan guildep tūrğan ieki jaq ta jymjyrt tyna qalysty. Qanşama qan tilep qatulanyp kelse de, ölimge

betpe-bet kezdeserde qaltyramas jürek bolmasa kerek. Äsirese,
mynadai tuys ağaiyn arasy aiaq astynan äikäpirlenip şyqqanda,
tögiler qan men şetiner jannyñ ökinişi biter me. Tūrğandar sony
oilady ma, älde jekpe-jekke şyğatyn öz batyrlaryn asyğa kütisti
me, şegin tartqan sūlq küide biraz ünsiz qaldy.
— Al, men kettim!
Qaldama sony aitty da, atynan dik ietip sekirip tüsti. Qaryndağy
döñgelek qalqanyn ier qasyna ildi de, qanjyğasyndağy qorjynnan
äldeneni suyryp alyp, jaiaulap jarqabaqtan asyqpai tömen tüse
berdi.
— Qalqanyñdy ūmyttyñ, ūlym!..
Öçirte-Şeşen hannyñ üni qūlazyp şyqty. Qarlyğaş bolyp
qanatymen su tamyzar soñğy tilek üni däl osylai iestiletin bolar.
Mümkin täñirinen tilep alğan tūñğyşyna degen atalyq süiinişiniñ
aldağy belgisizdikten türşiguinen de bolar. Teris ainalyp,
qasyndağylardan jasyryp, ieki közin tez-tez süikep ötti.
Qaldama artyna būrylyp qarağan joq. Sūñğaq denesin şiraq
qozğaltyp töstabandağy qūm şağylğa jetip toqtady.
Qarsy jağadan da jas şamasy Qaldamamen tūstas bozbala beri
saldy. Ol da jaiau. Ol da qaru-jaraqsyz. Onyñ da qolynda orauly
tüiinşegi bar.
Būl Abylai taişanyñ balasy - Şeşen iedi. İeki jigit üş-tört
qadamdai qalğanda qalt toqtap, sodan keiin säl qozğalaqtap baryp,
birine-biri qūşaqtaryn jaia ūmtyldy.
Qos jağadağy qalyñ top añ-tañ. Jekpe-jektiñ aiaq astynan özgerip
ketkenin kütpegen syñaimen, añtarylğan küiimen qolbasylarğa
japaq-japaq qarasady.
Nemere jigitter köp bögelgen joq. Tūrğan - tūrğan jerlerine otyra
qalysyp, oraularyn aşty. Qaldama özi äkelgen şahmat taqtaiyn
jaiyp, Şeşen şahmat tastaryn şyğaryp qūryp, sol boida oiynğa
kirisip ketti.
Öçirte-Şeşen tūmandanğan közin qolynyñ syrtymen sipap ötti.
Qos tamşy jas domalap-domalap tüsti. Būl joly jasyrynyp sürtken
joq. Sonou qos balaqan -balapandarğa äkelik meiirimmen ieljirep qarap
qalğan iedi.
Abylai taişa da jüie - jüikesiniñ tegis bosap, tūlaboiymen tügel
iıp bara jatqanyn sezdi de, qamşynyñ sabyn ier qasyna tirep, ieki

büktetilip süienip ala qoidy.
Oida joqta jol tapqan ieki jas jasanyp kelgen ieki jaqty ūryssyz
toqtatyp, kelisimmen bitistirdi.
Señgi hontaişynyñ aidyny asty. Ağalary aldyna kelip, tizesin
bügip, aiybyn judy. Az uaqytqa bolsa da ielde tynyştyq ornady. Ot
basynan aldağy künin uaiymdap şyqqan baiğūs arattar aman-iesen
qalpynda öz oşaqtaryna oraldy.
5
— Lubsan, aldyña men barsam ğoi, armansyz azaptar iediñ.
Alğanyñnan salmağyñ az bolsa da, kisäpir dağdyñnan jañylğan bir
küniñ joq. Qorqaulyq pen qaraulyq ta basyñnan äste arylğan iemes.
Seni taryltqan, bile bilseñ solar. Sonau yqylym zamannan
bastalatyn sasyq örkökirektik myna senen, seniñ ata-babalaryñnan
şyqqan. Tört tümen oirattyñ atasy - qūl, anasy - küñ iemes-ti! Onyñ da
arty tegi qasietti ūly Şyñğystyñ soñyna iergen qalyñ būqarasy
bolatyn. İyqqa qūs şyğaryp, ietekke it jarmastyrğan myna sender, Halhanyñ Altyn handyğy iekenin ūmytqanyñ qalai, ä! Kibirtiktei kibirtiktei äbden kiriptarlanyp boldyq. İendigi kesek örkökirektikti
körkökirek bop qalğan tap myna bizder jasaimyz. Bizder! Yldilap,
bürseñdep jürgen künimizde sendermen aqqan terimizben ğana
söilesippiz. Läm dep jaq jazbappyz. Jazğyzbapsyñdar! Köp asqanğa
bir tosqan. Bügingi kerdi iendi sender köresiñder. Qor qylyp, köndirip
otyryp körsetemiz, körsetkende de! - dep aiaq-qoly tañuly tizerlep
otyrğan Lubsan taişağa biık taqtan şanşyla qarap, sözin qadap qadap söiledi Señgi hontaişy. Jiñişke, şiñkildek dauystyñ aşu
aralasqanda şytynağan äinektei oğaş syqyry bolady ieken. Qos
şyqşyttan qos şege qaqqandai zyrq-zyrq qadalady. - Şolai-Obaşy
hontaişy oiratty "būqtyram, yqtyram!" dep būğa panalağan
boztorğaidai qylyp, basymyzdy kötertpedi ğoi. Jasytpağan,
şoşytpağan küni joq iedi bizdi onyñ. Bar bolsaq "asty!" dep, joq
bolsaq "sasty!" dep, jündeuin, jūlmalauyn qoidy ma? Qoimady.
İendeşe mine jetti zaual sağatyñ, soqty zilzalañ! - dep otyrğan
ornynan atyp tūryp, qolyndağy juan qamşysymen Lubsandy bastan
tartyp - tartyp jiberdi. - Mä, mynau babañ Şolai -Obaşydan körgen
zorlyğym üşin! Al mynau äkeñnen kelgen kemdik kebim üşin! Mynau
qyñsylağan küşiktei baltyryma jarmasqan tap seniñ ittigiñ üşin!
Qanşa namyssyz, jetesiz tuğan iez bolsa da tap myna qorlyqqa
şydamasa kerek, Lubsan şyrmauyn üzerdei būlqynyp, aiudai
arpalysyp, auzynan aidaharyn atqytyp jatyr. Basylar keudesi,
bağynar türi joq.
Manadan ünsiz qarap tūrğan Señginiñ adamdary jabyla ketip,
taişany tyrp ietkizbei basyp tastady.

— Ä, zändemi, tularsyñ! Typyrlarsyñ!
Señgi hontaişy ornyna otyrdy. Tünere tütigip, şatynağan
közderimen süzile qarağanda mañaiyndağylardyñ bügejekteui köbeidi.
— Jañğyryq äkeliñder!
Hontaişy ämiriniñ qaşanda aityluynan oryndaluy jyldam
bolatyny mälim.
— İttiñ qolyn şeşiñder!
Qyl arqan byrt-byrt kesildi. Kesilgen qūlaş - qūlaş böligi
ireleñdep qūlağan oq jylandai aiaq astynda üzik-üzik üiilip qaldy.
— Oñ qolyn jañğyryqqa töseñder! Meniñ sybağamdy jemekşi iedi
ğoi būl!
Lubsan taişany hannyñ nökerleri bir - aq şoñqityp äkep, oñ qolyn
jañğyryqtyñ üstine saldy.
— Şap şyntaqtan!.. Sybağamdy qalai jegenin köreiin.
Almas qylyş doğalana jarq ietti. Şorşyp ketken bilek
hontaişynyñ aiağynyñ astyna ūşyp tüsti. Qoldy teuip jiberdi.
— İtke aparyp tastañdar!.. Sol ittiñ ietin sonsoñ myna itke
jegiziñder! Bar, äketiñder!
Osydan keiin ordany biraz ünsizdik basty. Hontaişynyñ aşuy
basyldy - au degen kezde Öçirte - Şeşen han iesik jaqqa iek qağyp iedi,
syrttan qoldary kisendeuli on bes ierkek pen üş äieldi nökerler
topyrlata kirgizdi. Aldyñğy üşeui - ülkeni jiyrmada, ortanşysy on
beste, kenjesi ondardağy Lubsannyñ ūldary iedi. Būlar basqa
tūtqyndardai han iege bas iıp, tize bükken joq. "Bilgeniñdi iste!"
degendei bedireie qarap tūra qaldy. Señgi sony körgende "böriniñ
böltirigin qanşa baqsañ da, tauğa qaşa berer" degen, böriligiñe basyp
tūrsyñdar - au! "Tiri jibermespin!" degendei myrs ietip, qalğandaryna
būryldy.
— Äi, öñşeñ ūry köti quystar! O basta menimen tiresip şyqpap pa
iediñder. Myna sümireiip tūrystaryñ qalai? Nege ündemeisiñder?
Soğaiyn ba düreni?
Tūtqyndar jaq jazudy künäniñ ülkeni sanasa kerek, "ūsynğan
moiyndy qylyş kespes"degen könbistikti myqtap ūstap qapty. Señgi
hontaişynyñ aiağyn qūşaqtai qūlasty.
— Ä, jan tätti me ieken? Sony ierterek ūqsañdar, būl küige tüspes

iediñder - au. Jaraidy. Qasyq qandaryñdy qidym, - dep az ünsiz qalğan
taqys hontaişy tūtqyn qandastaryn öltirip qanqūily atanğanşa,
osylardy bosatyp qana qoimai öz mañynda qaldyrudy da oilap
otyrğan iedi. "Jağalasa berseñ, jau köp. Jyrtqyştyq - jankeştilik
iemes. İendeşe sonau saiyn dalanyñ şañyn būrqyratyp landatyp
jürgen köp büliktiñ aldyn alar bir aila-amalym da osy bolsyn.
Künäsin tüsingen tärizdi, qūr bosqa kinärattai bermeiin. Keide biliktiñ
biligi - kendik bolar. Aldy tar jannyñ artynan qañqu söz ğana öretin.
Byqsyğan örtti su seuip basqandai bir äreket jasaiyn. Qarapaiym
arat iemes, är rudyñ bilikti jaisañdary ğoi. Jaqsylyğymdy
ūmytpas"...
— Tūryñdar! Öçirte, sen mynalardy jaqsylap syila. Qatesin iendi
qaitalamas. Aldyna mal sal, ieligine qonys - qūdyq böl. Büginnen
bastap men būlardy üzeñgi dostarym dep bilem.
Älgiler ketisimen hontaişy manadan ünsiz tūrğan üş äielge
būryldy.
— Senderge men ieşqandai qiiänat jasamaimyn. Qysylmañdar! Sen
berirek jaqyndaşy! - dep qaraqat közi möldiregen jastauyna Señgi
külmeñdei qarap, iek qaqty.
Älgi qyz Lubsannyñ Samor atty jalğyz qaryndasy iedi, bir-ieki
attap, kibirtiktep toqtady. Tik jata jasyl jibek deliıniñ ietegin büre
ūstap, qolğa tüsken kiıktiñ latyndai hontaişyğa japaq-japaq
qaraidy.
— Atyñ kim seniñ?
— Samor...
— Neşedesiñ?
— On altydamyn... - qyz üni baiau iestilgenmen näzik syñğyry Señgige
ūnap barady.
— Qolyña kün ūstatsam qalai qaraisyñ?
— Küiip qalmasam...
— Ol öziñe bailanysty.
— Ūstap körmep iem...
— Üirenesiñ ğoi.
— Üirene almasam qaitem?

— Onda qarañğy tün berem.
— Izdegenim de sol iedi.
— Qyrşañqy iekensiñ, qyrsyq şalmasyn.
— Basyma qara jamyldym ğoi. Odan jaman ne bar iedi?
— Jelkildegen jelek kiesiñ.
— Tilep kimei, jylap kiermin.
— Kiersiñ de, külersiñ äli - aq! Äketiñder! Bölek otau beriñder.
Samor-hatun bolady! - Hontaişy közi külimdep, taldyrmaş deneni
bosağany attağanşa tinte, timiskilei qarap şyğaryp saldy. - Älgi
İerenek baidy tez keltiriñder!
Ortağa ietegi qaiqiğan aq kiız qalpaq kigen, öñirine oqa japsyrğan
keñ batsaiy şapany bar jas şamasy otyz - otyz besterdegi jigit
ağasy kirdi. Qol qusyryp basyn iıp, täjim ietti de, hontaişyğa iesinen
as dämetken känigi töbettei montiiä qarai qaldy.
Hontaişy İerenek baiğa ūzaq qadaldy. Tūlaboiynan köñil
toidyrarlyq bir qasiet tabardai köz almaidy. Qyrğyz baiy qara
terge tüsti.
— İerenek, ietegimnen ūstapsyñ. Jatyrqamaimyn, myna ieki äieldi
sen al. Keşegi seni qūl, äieliñdi küñ ietem degen Lubsan taişanyñ
naqsüierleri. Küñ qylsañ da, qatyn qylsañ da öz ierkiñ. Şolaq qol
Lubsandy da sen äket! Qūl qylasyñ ba, qazyq qylasyñ ba, bir kädeñe
jarar. Bar, bara ber!
Osydan keiin orda işi birtindep bosap, birazdan soñ Señgi jalğyz
qaldy. "Jeñdim!" degenimen öziniñ de bauyrynyñ sau tamtyğy joq.
Astynda jatyp ta alysyp, azuyn kirş-kirş sala bergen jauy äli
myğym. "Qatyndy qaitsek te tabamyz!" dep añdyğan ağalarynyñ
syry da belgili bop barady. Qansyratyp qauzap, özgelerge qūbyjyq
tanytyp alyp, bir - aq aunatyp keter syn sağatyn tosumen jür olar.
Äsirese, däl osy joryqqa būny aidap salğan ağalarynyñ aiar tirligi
osynyñ aiğağy. İendi oñaşada barlap otyrsa, jar üstinde jalğyz
aiaqtap sekirgen ieken. Jyğylmağany, omaqasa qūlamağany äzirşe tört
ieli mañdaiynyñ tört batpan talaiynan bolar. Batpannyñ da
mysqaldap tausylary anyq. İendeşe qapysyz haraketti nege
baqpaidy?"
Osydan on kün būryn Tūzatpa - Batyr (Tszotba- Batyr) deitin
ağasynan suyq habar jetken. "İenesaidağy seniñ qarauyñdağy
qyrğyzdarğa Lubsan taişa jasaq jiberipti. Bizden bölip äketip,

özderine küştep bağyndyryp almaq. Äkemiz Batyr hontaişynyñ
joqtyğyn basynğany ğoi. Äitpese, jūğyn jalağan Halhanyñ Altyn
handyğy qai uaqytta tūnyqtan jüzip işip iedi? "Qorqamyn, olarmen
qarsylasa almaimyn" deseñ onyñdy ait, seniñ - aq degeniñ bolsyn.
Auyzdağy asty basqağa jyryp berip, jym-jyrt otyra bereiik.
Mūnyñdy da hontaişylyğyñnyñ qyrsyzdyğy deiik. Äitpese, it
saryğan ata namysyn qanmen ju! Lubsandy aldyña şyğarma!" degen.
İendi myna Lubsandy jeñip kelgen abroily saparda sol ağalardyñ
namys quğan türin köre almai qaitty. Mūnyñ abroiy asqanda,
ağalarynyñ ieñsesi tüsken keudeleri ielgezek hannyñ jaña bir sezigin
qozdatyp jibergen iedi.
Ūzaq oilanyp qalğan Señgi bir sät kütuşisin şaqyryp, as aldyrdy.
Süiip jeitin tamağy - qan qosyp pisirgen jas midy biraz qarbytty da,
jas otauğa - Samor-hatun otauyna qarai adymdai jöneldi.
6
Qazybek bidiñ aulynan tüs aua attanğan Quattar onşa ūzamai, qozy
köş jerde at belin suytty.
Tün ūiqysy qatty. Damyldap jatqan jürginşilerdi dalanyñ közge
türtse körgisiz jūldyzy bürkek qara aspany qalyñ körpedei qymtap
tastapty. Oty söngen qostyñ mañaiy qūryq boiy jerdi tügel
jasyryp, ieşteñeni közge anyq şaldyrmaidy. Jolauşylardyñ iekiüş jolym üiin teñdep kele jatqan tört-bes tüieniñ jalqau küiis
qaiyrğany bolmasa, tünemeden sergektiktiñ ieş nyşany baiqalmaidy.
Tipti küzetşige deiin mülgip ketipti. Qatty qoryl buğan būl
töñirekten cap - cap aqqan özendei, gür-gür gürildegen kürkireuiktei
keñsirik dybysy ğana bir üzilmeidi. Andyp kep bas salatyn jau bolsa,
şağyn toptyñ bir de birin tiri jibermei, op-oñai ūipap tastar iedi.
Beiqam qos beimaral ūiqy qūşağynda.
Tynyşbai osy köp mazasyz qoryldan ūiandy ma, jappa işinde
köpke deiin qaita myzğyp kete almai ūzaq döñbekşidi. Qasyndağy
Quat qūrdasynyñ tätti ūiqysyna qyzyğyp biraz jatty da, bolmağan
soñ, şapanyn bürkenip tysqa şyqty.
Dala - tas meñireu. Alystan būlaq syldyraidy. Tymyq tünniñ
yzğary bilinbeidi.
Tynyşbai aulaqtap ūzap barady. Baryp-baryp qoitasqa qūiryq
basty.
Tün qarañğy bolğanymen aluan ündi. İentigin basqan jigitke alystan
sybdyr iestildi. Üzilip ketip... Tağy iestildi. Sodan keiin tūtasa jetken
tuiaq dübiri alystap baryp joğaldy. Ol - jabaiy şoşqa tysyry.

"Äup - äup! Äup!" - Älde zarlağan, älde sairağan äupildek ol.
Tağy basqa tyqyr. Tağy özgeşe sybdyr. Tağy bölek suyp. Tün tas
qarañğy. Biraq qarañğy tünniñ är aluan üni bir tynşymaidy.
Tynyşbai oiğa şomdy. Köz aldyna Güldaraiym bike oraldy.
Güldaraiym bike aq betin totyqtyryp kün şalğan, moiyl közin
ūşqyn bilegen, qara qasyn sadaq qyp tartqan, oimaq iernin qyzğaldaq
qyp bürgen on altydağy sūlu kelinşek. Güldaraiym - omyrauyna on
tüime qadağan keudesi tar, ietegi keñ köilek kigen, qynama jeñsizi aş
belin aimalağan, zer keste tögip, altyn alqaly töstik taqqan kelinşek.
Güldaraiym – bet monşağyn möldirete salbyratyp, qarqarasyn
ierekşe jarqyratyp, jibek jamylğyşyn jelbiretip säukele kigen Bekbolattyñ sūlu naqsüieri. Güldaraiym bike - küişi jigit
Tynyşbaidyñ dombyrasyn ieljirep, ieltip tyñdağan tileulesi.
Tynyşbai küñirentip küi şalğanda, Güldaraiymnan ierik qaşqandy. Tynyşbai öz köñilimen solai tüisinedi. Öz oiymen solai boluyn
qalaidy. Qazir de ieles düniesine şomyp, keiinde qalğan bikeniñ türtūlğasyn köz aldynda tiriltip otyr. Qarañğy tündi tūñğiyq qara közge
teñeidi. Būlaq üninen kelinşektiñ siqyrly külkisin añdidy. Äupildek
äueninen äserşil jannyñ ökinişin izdeidi.
Tün tastai qarañğy. Qarañğy tünniñ tynys - dybysy da är aluan.
Äne, köz ūşynan tyqyr iestildi. Artynşa - aq alystan düsir
jañğyrdy. Tynyşbai ieleñ iete, den qoidy. Aldanbapty. Jalğyz
attyñ tuiaq tyqyryn anyq iestidi. Jürginşi, älde quğynşy osylai
qarai keledi. Tura keledi.
Qarañğy tünniñ barşağa birdei perdesi bolmaidy. Közge iemes, onyñ
köñilge şalynatyn säulesi bolady. Tynyşbai äntek ūmsynyp qaldy.
Bir-ieki künnen beri öne boiyn jaulap, baurap alğan jūpar iısti
qūşyrlana sezindi. Şolpy syñğyry keudesinde jañğyrdy.
— Güldaraiym!
Qarañğy tünniñ odan äri basqa ün, böten uäjben til qatuğa şamasy
kelmedi. Būlaq basynda ūzaq ta tätti yñqyl, ünsiz de şeşen til
sairady... Būlaq basynda ieki keudeniñ alqyna bulyqqan demi,
şarpysqan ystyq lebi üzdik-üzdik aqtaryldy... Būlaq basynda
tūnşyğa şyqqan kömei bülkili su syldyryna aralasty. Būlaq
basynyñ bar-bar tabiği dybysyn kömip tastap, äsem bir dybys ieminerkin tögildi. Būlaq basy sälden keiin jym-jyrt qaldy. Köpke deiin
bulyqqan ün, alqynğan dem, şarpysqan tynys iestilmedi...
Jañğyrmady...
Qaitadan tün dybystary qat-qabat örbidi. Tynşyğan būlaq yldi
qualap, mekerlene küle qaşty. Äldebir tuiaq dübiri äldekimnen

seskengendei tastaq tepkilep ūzap barady. Äupildek äldenege
ökingendei qinala äupildeidi.
Güldaraiym ientige sybyrlady.
— Meni nege keldi dep boljaldaisyñ ğoi...
— Joq. Baiyptai qoiuğa aqyl därmensiz, Güldaraiym.
— Ökinişiñ özek tyrnaityn şyğar onda?
— Bilmeimin. Öziñe talpynğanym kümänsiz.
— Küttiñ be?
— Aita almaimyn. Tipti däl ondai senimim bolmap ta iedi. Äiteuir
bir iemis-iemis ümit sauğanym ras.
— Nege kelgenimdi sezesiñ be?
— Qaidam? İemeksitip ieş iemeurin bildirmep iediñ, ne dei qūiaiyn... dep Tynyşbai taza köñildiñ atymen jaryldy.

— Öziñdi osylai izdep kelgenimdi nemenege jorisyñ?
— Joruğa joqpyn, Güldaraiym. Ärkimdi de bir döñbekşiter, oqys
äreketke bastar jan şiryğysy bolatynyn ğana bilem. Sol
şiryğysyñ bireudiñ aryn qūrbandyqqa şalyp äkep tūr ma, älde sol
ar quyp äkep tūr ma? - mağan ol jūmbaq. Biraq alysar qol, aitysar sert
jolyna bastasañ da, daiynmyn men!
— Joq! İerkin ösken ierke qyz iemespin. Aq nekemen şyrmalğam.
Azabyn alyp, küiigine tözgen künim jetkilikti. Qaita oraltpaidy
qapasynan. Men beibaqtyñ silkingendegi bar qolynan kelgeni - osy
ğana! - dep Güldaraiym ünsiz qaldy.
— Azamat ierdiñ qadir-qasietin bylğaudan artyq azap bola ma,
Güldaraiym? Osy biz älginde ne istedik? - dep Tynyşbai bükil
denesimen qūrystanyp, ört qūşqan qylyğyna iendi ğana oi jügirtip,
qūbylyp ketti.
— Azamat ierdiñ qadir-qasieti deimisiñ?! Yntyğym dep ystyğymdy
bergen azamatymdy kim öltirip iedi? Añsağanymdy kim aiap iedi? Men
bärinen tüñilgem. Sodan beri men üşin azamat ary deitin qasiet qara
jerge qosa kömilgen. Arman ietken kezim köp. Biraq armanym azabyma
ainalğan soñ, jol tosyp saryla küter sätim joq. Oraiy jetkende,
qapymdy mült jibergim kelmegeni sodan, - dep Güldaraiym qatqyl
jauap qaiyrdy.
— Apyrai, Güldaraiym, jūmbaqtamai tüsindirşi. Ne dep kettiñ? Tük
ūqsam ne dersiñ? - dep Tynyşbai degbirsizdenip kelinşekke taqala
tüsti.
— Jūmbaqtaityn qūpiiäm joq, Tynyşbai. Osydan bir jyl būryn
on beste on bes nöker qyzy bar būlğaqtağan baidyñ qyzy iedim.
Güldaraiym degende börik kigenniñ auzynyñ suy qūryp, öleñ
arnamağan aqyn men jyrau qalmağan-dy. Sala qūlaş būrymymdy
būlaqqa da teñegen, tūzaqqa da teñegen talai bozdaqty tyñdağam.
Auylğa oşap kep jatqan nebir önerpazdyñ dombyrasy bebeulep,
qobyzy siqyrlağan, öleñi oi -boidy ūrlap, tynyşymdy tonağan
kezderi de bolğan. Jamby atyp, naiza salysyp küş synağan batyrlar
da, bailyğyn aityp, syi-siiäpatyn jasağan bai - bağlandar da
auylymyzdyñ töñiregin aq topyraqqa ainaldyryp iedi - au. Qanşama
saigülik sai -jyrada qañtarylyp, tün toryğan qanşama jigit soiylğa
jyğylmady. Sonyñ bir de birine köz qiyğyn da salmağan Güldaraiym
bike iedim. Oilamağan jerden opyrylyp tüstim. Meniñ ierkimdi bilegen
dombyra boldy. Dombyraşy jigit boldy. Astynda miner jüirigi de,
aldynda aidar maly da, artynan ierer atağy da joq qarapaiym ğana
küişi jigit iedi. On sausaqtan küi tökkende bar ierkimdi qūrsaulap,
jetelep alatyn. Jetelep alyp, köz jasymdy ağyl-tegil ağyzatyn.

Sonau on sausaq on boiymdy qūdirettei şyrmap, ieki işekten meniñ
bar-bar qyzyğymdy, bar-bar mūñymdy, bar-bar armanymdy saumalai
tartyp, şūrqyratyp şyğaratyndai seziluşi iedi - au. Ol barda birde
külip, birde öz-özimnen ieñirep, qarap otyryp jüz qūbylatynmyn.
Nöker qyzdar jaiyna qalyp, būrynğy sän - saltanatty azaittym.
Keudemdi dübirletken küi yrğağy qūlağymnan bir üzilmei, aqyry
jañağy sen aitqan ant pen sertti küişige bergizdi. Atağyna qyzyqqam
joq, bailyğyna ielikkem joq. Önerine süiindim. Odan ystyq batyr da,
bağlan da közime körinbeitin.
Ne kerek! Küişimen aramyzdağy tosyn syr aldymen auylğa
jaiyñdy. Aralap alysqa ketti. Aqyry jigitten airyldym. Şyñyrau
qūdyqtan öligin tauyp, äldekimder ielsizge ieleusiz jerlei salypty.
Sodan jüregimniñ qyly üzildi, janymnyñ tiegi syndy. Bekbolattyñ
tūğyryna mūñdyq qūs bop qondym. Keiin bilsem, küişini öltirtken
bolaşaq küieuim ieken. Azamat ary dediñ. Azamat ary ärkimge alalap
tiiüşi me iedi? Keibireudiñ qan arqalap iemdengen aryn sonau önerpaz
jigittiñ bir ğana şynaşağyna teñgerer me iedim. Tynyşbai, men senen
seni izdep kelgem joq, ant alysyp, qan qūiysqan sonau alğaşqy
armanymnyñ sūlbasyn izdep keldim. Seniñ dombyrañnan sol jigittiñ
ünin iestigendei bolğam. İendi mine, äiteuir, işke syimağan bir qūsaly
şerden aryldym, - dep toqtağan Güldaraiym alaqanymen būlaqtan su
ilip aldy. Tamşylatyp qaita tökti. - Su iekeş su da toqtamaidy. Seni
izdeuimniñ tağy bir syry bar. Äkeñ Jomart batyrdyñ Arğanaty
tauynan Qaratau öñirine nege köşkenin bilesiñ be?
— İemis-iemis birdeme iestigem. Biraq onşa tüptegen joq iedim.
— İendeşe, Arğanaty tauyndağy bir jailauğa talasyp Arğynnyñ
batyry Aqmyrzany öltirgen soñ, äkeñ Jomart batyr jöñkile köşken.
Sodan arağa meniñ bi qaiyn atam tüsip, qanğa qan deitin kek tūtatpai,
ymyramen bitistirgen. Arğynnyñ Naimannan ala almai jürgen kegi
bar. Qanyna qaraiğan sol Arğynnyñ äielin tağy bir Naiman jigiti
bauryna bassa, sonau jazyqsyz ölgen küişiniñ iesesi qaitatyndai
sezildi de tūrdy. Ol da bolsa on sausaq tūtqyndağan işki
yntyzarymnyñ qaita lyqsyğan älsiz bir lebinen şyğar. İendi mülde
toqtadym. Işim de bosady. Men qazir däl myna qarañğy tündei suyp
baram. Sau bol, Tynyşbai. Tiri jürsek kezdesermiz. Aman-iesen jür! dep Güldaraiym atqa qondy. Qalai tosyn kelse, solai şūğyl attandy.
Tynyşbai alystap bara jatqan tuiaq dübirin öz jürek dürsilimen
aulap biraz uaq tūryp qaldy. Güldaraiym sözinen keiin keudesinde
keşigip tasyğan tau özenindei buyrqanğan alai-tülei sezim ūiandy.
Myna Güldaraiym alğaşqy ünsiz, tilsiz, tek ystyq qūşaqpen tabysqan
Güldaraiymnan on iese, jüz iese artyq ta, ystyqta tärizdi. Aq tüsin kün
şalğan, aş belin jeñsizi aimalağan, aq mañdaiyn säukelesi aiqyndağan
sūlu Güldaraiym iemes, asyl zat, qaisar, qymbat Güldaraiym; asqaq,

azamat Güldaraiym keudeden tüsiniksiz tolqyn aunatqyzyp,
şiyrşyq atqyzady. Öñ men tüstiñ arasynda oralğan sanaly
kelinşektiñ salmaqty äñgimesi tūlaboiyn qyz - qyz duyldatyp,
lapyldağan jalynmen şarpidy.
"Önerli jigitti süidim" dep iedi, örekpigen jüregi şyn jaqsyny
ainymai tapqan - au! Adaldyqpen ömirbaqi bir-birine senisip ketken
jandar qatty azapqa qandai küigiş! Sol ot jalyn küiinen jaqyndap
keldi de, mağan da ot tastady. Öşpestei ietip, öz küiimnen, öz
dombyramnyñ şanağynan tamyzyq salyp otyrardai ietip dualap
tastady - au! Jaña küi, tosyn syr şerter me iekem? Güldaraiym
jüreginen iesken lep pen demdi berer me ieken? Bere alar ma ieken sol
küi? Kökireginde būlqynğan tylsym syryn özi aita almai, aqtara
almai, men arqyly dombyranyñ qos işegine tabystady - au
Güldaraiym! Azamat atyn, qyz namysyn küñirene joqta dedi - au. Sony
iemeksittiñ - au, Güldaraiym! Qairan Güldaraiym! Ūmytpastai syr
arqalatyp jibergen, aq būlaq, sen de deisiñ! Qarañğy qūşağyñ talaitalai jūmbaq bükken, qara tün, sen ne aitasyñ! Mäñgilik ğūmyrğa
joğalmai jeter iz tastai alarmyn ba? Tylsym dünie ortasynan älsiz
şyraq bop tūtanğan qyz jüregin keleşek künderge säule ğyp jetkize
alarmyn ba? Sau bol, Güldaraiym! Ūmytpa, Güldaraiym! Ūmytpaspyn
seni!.."