İeKINŞI BÖLIM
Jorj Diurua öziniñ būrynğy ädetine qaita basty.
Konstantinopol köşesindegi üidiñ tömengi qabatyndağy kişkentai
päterinde tūryp jatqan ol öz ömirinde boluğa tiıs özgeristi kütu qalpyna
qaita köşip iedi. Tipti onyñ de Marel hanymmen araqatynasy da özin jaña
rölge aldyn ala daiarlağysy kelgen adamnyñ nekelik odağy siiäqtanyp
körindi de, onyñ aşynasy būl bailanystarynyñ minsiz üilesimine
tañyrqap, ony külkige ainaldyratyn:
— Sen tipti meniñ küieuimnen meşeu bolyp şyqtyñ-au. İekeuiñdi
almastyrudyñ da qajeti joq iedi, tegi.
Foreste hanymnyñ keletin türi körinbeidi. Ol Kannan şyğa almai
jatyr. Būğan jazğan hatynda ol säuirdiñ ortasynsyz kele almaitynyn
bildirdi, biraq qoştasarda iekeuiniñ bir-birine aitqan sözderi turaly lämmim demepti. Jigit tosuğa bel bailady. Jäne ieger ol syrğytpağa salatyn
bolsa, retin tauyp oğan qaitkende de üilenuim kerek degen şeşim
qabyldady. Onyñ özine degen senimi kämil iedi, közdegenine qol jetkizbei
qoimaitynyna, öziniñ közi tüsken äiel zatynan desi qaitpaityn qasieti
baryna senimdi iedi.
Qysqa ğana jazylğan hat şeşimdi sättiñ taiau qalğanynan habardar
ietkendei boldy:
"Men Parijdemin. Kelip ketseñiz ieken.
Madlena Foreste".
Bar-joğy osy ğana. Būl hat tañğy sağat toğyzdağy poştamen keldi.
Sağat üşte ol Foreste hanymnyñ aldynda tūrdy. Öziniñ süikimdi,
jaidary jymiysymen äiel oğan ieki qolyn birdei sozdy. Birneşe sekund
olar bir-birine köz aiyrmastan qadala qarady.
— Men üşin sondai auyr kezde qasymnan tabylğanyñyz qandai jaqsy!
- dep sybyrlai söiledi Foreste hanym.
— Ne būiyrsañyz da oryndauğa äzirmin, - dedi ol.
İekeui de qatarlasa otyrdy. Foreste hanym odan qandai jañalyq
baryn, ierli-zaiypty Valterler turaly, basqa da qyzmetkerler, gazet
jaiyn sūrastyrdy. Ol gazet turaly jiı ieske alady ieken.
— Men onsyz qūrğaqta qalğan balyqtaimyn, - dedi äiel. Jurnalşylyq janymnyñ qalauy ieken. Ne deseñiz de, būl meniñ süiikti
isim.
Ol ündemei qaldy. Onyñ külkisinde, sözinde, dauys yrğağynda äldebir
işara jatqandai körinip, būl jağdaidyñ añysyn añdau jaily jigittiñ
bastapqy şeşiminen bas tartuyna türtki boldy.
— Onda... Nelikten... nege sizge iendi būl ispen... Diurua hanym degen
atpen ainalyspasqa? - dep, tūtyğa söiledi ol.
Foreste hanym birden oily qalypqa auysty.
— Mūny äzirşe qūia tūraiyq,- dedi ol aqyryn dauyspen, qolyn jigittiñ
iyğyna salyp.
Diurua öz ūsynysynyñ aiaqsyz qalmaitynyn sezip, äiel aldyna tizerlei
otyra ketti.
— Rizamyn, rizamyn, sizdi şeksiz süiemin! - dep kübirledi ol onyñ
qolyn qūşyrlana süiip jatyp.
Foreste hanym türegeldi. Oğan ilese köterilgen jigit onyñ türi
bozaryp ketkenin baiqady. Osy sätte ol äieldiñ özin köpten ūnatatynyn
ūqty. İekeui qarama-qarsy tūrğan iedi; jigit yñğaily sätti qūr jibermei,
ony qūşağyna alyp, mañdaiynan asqan ädeptilikpen ūzaq qadala süidi.
— Toqtai tūryñyz, dostym,- dedi qūşağynan sytylyp şyqqan äiel
qatañdau ünmen, - men äli bir şeşimge kelgen joqpyn. Alaida meniñ kelisip
qaluym da mümkin. Biraq siz mūny, meniñ özim rūqsat ietpeiinşe, qūpiiä
ūstauğa uäde beruiñiz kerek.
Jigit uädesin bekitip, üiine alyp-ūşqan quanyşpen oraldy.
Osy künnen bastap ol Foreste hanymmen söileskende ūstamdylyq
tanytyp, naqty jauabyn beruge asyqtyrmady, öitkeni äieldiñ bolaşaq
jaily söileu mänerinen, iekeuiniñ alda birge öter ömiriniñ josparyndai
"būdan bylai" degendi aitqan dauys yrğağynan jai ğana kelisimnen göri
mañyzdyraq iş tartuşylyq sezilip tūratyn-dy.
Diurua kün-tün demei jūmys istep, şyğynyn barynşa azaityp,
üilengen kezde kök tiynsyz qalmas üşin, biraz qarjy jinap aluğa
tyrysty, sondyqtan onyñ qazirgi sarañdyğy būrynğy şaşpalyğyna parapar deuge bolarlyqtai iedi.
Jaz ötti, küz de aiaqtaldy, alaida ol iekeui öte sirek jolyğysyp, özderin
myqty ūstai bilgendikten, ieşkim ieşteñeden seziktene qoiğan joq.
Bir küni Madlena onyñ közine tura qarap:
— Siz bizdiñ josparymyz turaly de Marel hanymğa ieşteñe degen
joqsyz ba? - dep sūrady.
— Joq, qymbattym. Men ony qūpiiä saqtaimyn dep sizge uäde
bergenmin, tiri jan bilmeidi.
— Onda iendi oğan aituyñyzğa bolady. Al men Valterlerge aitamyn.
Osy aptada. Jarai ma?
Jigit qyzaryp sala berdi.
— Tipti ierteñ-aq.
— Qalauyñyz bilsin, - közin baiau audaryp äketken äiel, onyñ qysylyp
qalğanyn baiqamağandai sözin jalğastyra berdi, - biz mamyr aiynyñ
basynda üileneiik. Nağyz der kezi sol bolar.
— Aitqanyñyzdyñ bärine maqūlmyn.
— Men mamyrdyñ onynda, senbi küni bolğanyn qalar iedim. Būl meniñ
tuğan künime tura keledi.
— Mamyrdyñ ony, öte jaqsy.
— Sizdiñ ata-anañyz Ruan mañynda tūra ma? Siz bir ret solai degendei
bolğansyz.
— İä, Ruan mañynda, Kantilde.
— Olar nemen ainalysady?
— Olar... ūsaq ösimqorlyqpen.
— Ä! Men olarmen tanysqym keledi.
Diurua yñğaisyzdanyp kümilji berdi:
— Biraq... olar... bylai ğoi...
Işinen özin
jalğastyrdy:
batylyraq
boluğa
köndirip,
şeşimdi
türde
sözin
— Qymbattym, olar şarua baqqan jandar, dämhana ūstaidy, meni oqytu
üşin qolynan kelgenin aiağan iemes. Men olardy qorsynbaimyn, biraq
olardyñ qoraştyğy... dörekilikteri... sizge ūnamai qaluy mümkin.
Äiel ädemi jymiysymen külimsirep iedi, öñi nūrlanyp sala berdi.
— Joq. Men olardy jaqsy körip ketemin. Biz olarğa baryp qaituymyz
kerek. Mindetti türde. Biz äli būl turaly söilesemiz. Meniñ äke-şeşem de
qarapaiym adamdar bolğan. Olar qaitys boldy. Būl jalğanda meniñ
ieşkimim joq... sizden basqa, - degendi qosyp, jigitke qolyn sozdy.
Ol tolqyp, ieljirep, ieltip ketti, - būğan deiin ieşbir äielge mūndaidy
sezinip körmegen iedi.
— Meniñ bir oiym bar iedi, - dedi Foreste hanym, - biraq mūny
tüsindiru qiyndau.
— Ol ne? - dep sūrady jigit.
— Bilesiñ be, qymbattym, ärbir äiel siiäqty meniñ de özindik...
ierekşelikterim bar, men jarqyrap köringendi, ündestikti jaqsy köremin.
Familiiäm aqsüiekşe bolsa, men özimdi baqytty seziner iem. Siz bizdiñ
nekelesuimiz qūrmetine... dvorianğa ainala almas pa iekensiz?
İendi ol qyzardy, beiädep söz aityp qoiğandai-aq betine qyzyl jügirdi.
— Būl turaly men de oilap iem, - dedi Diurua, - alaida būl oñai bola
qoimas deimin.
— Nege olai deisiz?
Jigit küldi.
— Jūrtqa külki bolğym kelmeidi.
Foreste hanym iyğyn köterdi.
— Joq, o ne degeniñiz! Köpşiligi osylai isteidi, ony ieşkim de külki
qylmaidy. Familiiäñyzdy iekige bölseñiz, jetip jatyr: "Diu Rua". Tamaşa
ğoi.
— Olai ietuge bolmaidy,- dedi jigit bilgiş adamşa. - Būl tym
qarapaiym, tym jaidaq, tym qarabaiyr täsil. Men äuelde ädebi laqap at
retinde tuğan qystağymnyñ atyn alyp, keiin ony aqyryndap familiiäma
qosudy, sodan keiin baryp, siz aitqandai, ieki bölip qoldanudy oilap iedim.
— Sizdiñ qystaq Kantil dep atalady ğoi?
— İä.
Äiel oilanyp qaldy.
— Mağan soñğy buyny ūnamaidy. Būl sözge azdağan özgeris iengizuge
bolmas pa ieken?
Foreste hanym üstelden qauyrsyn qalamdy alyp, qağazğa är türli
familiiälardy jaza bastady äri olardyñ jazylu sipatyn mūqiiät
qadağalaumen boldy.
— Boldy, mine, qarañyz! - dep, kenet quana dauystap jiberdi de, "Diurua
de Kantel hanym" dep jazylğan qağazdy ūsyna berdi.
— İä, mynauyñyz sätti şyqty,- dedi birneşe sekunttei oilanğan jigit
mañyzdana söilep.
— Diurua de Kantel, Diurua de Kantel, Diurua de Kantel hanym.
Tamaşa! Keremet! - dep şattana qaitalai berdi Foreste hanym.
— Körersiz, jūrt būny jyldam qabyldaidy,- dedi ol senimdi ünmen. Tek uaqyt ozdyrmaiyq. Keiin keş bolady. İerteñnen bastap
maqalalaryñyzğa "Diurua de Kantel" dep qol qoiyñyz, al qysqa
habarlarğa jai ğana "Diurua" dei salyñyz. Jurnalşylar üşin būl
üirenşikti jait, būl laqap at ieşkimge de iersi körine qoimas. Toiymyz
bolğanşa biz tağy bir özgerister iengizemiz, al dostarymyzğa būğan deiin
"de" şylauyn siz sypaiylyqpen qoldanbai kelgeniñizdi, būğan qoğamdağy
jağdaiyñyz mäjbür ietkenin aitarmyz, mümkin, tipti aqtalyp ta
jatpaspyz. Sizdiñ äkeñizdiñ aty kim?
— Aleksandr.
— Aleksandr, Aleksandr, - Foreste hanym būl sözdiñ dybystalu
ierekşeligine män bere birneşe ret qaitalady. Sodan keiin bir paraq qağaz
alyp jaza bastady:
"Aleksandr Diu Rua de Kantel myrza men zaiyby sizderge ūldary
Jorj Diu Rua de Kanteldiñ Madlena Foreste hanymmen nekelesui
jöninde habarlaidy".
Özi jazğan qağazyn alysyraq sozyp synai qarağan ol riza keiippen:
— Jazuğa maşyqtanğan janğa tük te qiyndyğy joq, — dep mälimdedi.
Qalyñdyğynyñ qasynan būdan bylai "Diu Rua", tipti "Diu Rua de
Kantel" atanuğa bekinip şyqqan jigit öziniñ mereii ösip qalğanyn sezindi.
Jüris-tūrysy būrynğydan beter mañyzdanyp, basy qaiqaiyp, tipti mūrty
da şiratyla tüskendei,- öziniñ oiynşa dvorian osyndai boluğa tiısti.
Köñili şaryqtağany sondai, tipti qarsy kezikken adamdarğa:
— Meniñ atym Diu Rua de Kantel,- dep jar salğysy keletindei.
Alaida üiine kelisimen ol de Marel hanymdy iesine alyp, säl
abyrjyğandai boldy. Dereu hat jazyp, ony ierteñ kezdesuge şaqyrdy.
Sodan keiin öziniñ ädettegi ne närsege de jeñil qaraityn qamsyzdyğyna
basyp, būğan qolyn bir-aq siltedi de, özi memlekettik biudjetti nyğaitu
maqsatynda jaña salyqtar iengizu turaly batyl maqalasyn jazuğa kiristi.
Ol dvoriandyq tekti bildiretin şylau üşin jylyna jüz frank, al
baronnan bastap kniazğa deiingi därejesi üşin bes jüzden myñğa deiin
frank aqşa alynğany dūrys dep iesepteitindigin bildirdi. Soñyna "D. de
Kantel" dep qol qoidy.
Kelesi küni aşynasynan jetken "kögildir qağazdan" ol onyñ sağat birde
keletinin bildi.
Diurua ony iedäuir degbirsizdene kütti; ol birden iske kirisip, betine tura
aituğa, tek sol keiindeu, alğaşqy soqqy äseri bäseñdegen kezde, senimdi
dälelderin keltirip, öziniñ ömir boiy boidaq bolyp öte almaitynyn, de
Marel myrzanyñ ana düniege attanar oiy joq bolğandyqtan, özine zañdy
jūbai qarastyruyna tura kelgenin tüsindirudi oilady.
Sonda da özine-özi kele almai-aq qoidy. Qoñyrau soğylğan sätte onyñ
jüregi tarsyldai soğyp ketti.
Ol būğan qūşağyn jaia ūmtyldy:
— Sälem, Süikimdi dos!
Jigit qūşağynyñ salqyndyğyn de Marel hanym birden añğardy.
— Sağan ne bolğan? - dep sūrady ol betine tike qarap.
— Otyr, - dedi jigit,- söilesu kerek.
Qalpağyn şeşpei, tek bet şilterin sol ğana köteriñkiregen de Marel
hanym sūrauly keskinmen otyra ketti.
Diurua közin tömen audardy — oğan oiyn jinaqtap alu kerek iedi.
— Qymbattym meniñ, - dep bastady ol baiau ünmen, - meniñ sağan aitpaq
habarymnan özimniñ berekem ketip, qynjylyp, qamyğyp otyrmyn. Men
seni şyn süiemin, şyn jüregimmen süiemin, sondyqtan seni azapqa
salatynym meni aitar jañalyğymnan göri qatty qapalandyrady.
De Marel hanym qūp-qu bolyp, dirildep ketti.
— Ne boldy? Aitsañşy! - dep sybyrlai söiledi ol.
Osy kezde jigit qamyqqan, biraq şeşimdi türmen, ädette renişti
bolğanmen, özine jağymdy jağdaidy habarlağanda aitylatyn jalğan
qaiğyly ünmen aitaryn aityp tyndy:
— Bolğany sol - men üilenemin.
Äieldiñ kökireginen yşqynğan auyr kürsinis şyqty, - ädette iesinen
tanyp bara jatqan adam osyndai dybys şyğaratyn, dem ala almai
bulyqqan äieldiñ söileuge şamasy kelmedi.
— Mūndai şeşim qabyldamas būryn meniñ qanşalyqty qinalğanymdy
bilseñ ğoi. -Äiel ündemegen soñ, ol sözin odan äri jalğastyrdy. - Meniñ
aqşam da, qoğamda aiqyn salmağym da joq.
Parijde men jalğyzbyn, ieleusizbin. Mağan qinalğanda aqyl beretin,
jūbatatyn, arqama tirek bolatyn bir adamnyñ keregin sezindim. Men özime
odaqtas, seriktes bolar äiel izdedim, men ony taptym da!
Diurua äiel özine birdeñe dep til qatar dep ümittendi. Onyñ aşulanuyn,
auyr sözdermen qorlai söileuin kütti.
De Marel hanym naq bir jüreginiñ soğuyna kedergi jasağysy
kelgendei-aq keude tūsyn basty. Būrynğyşa üziltip-üziltip auyr dem
alğanda keudesi köterilip-basylyp, basy da qaltañdap ketedi.
Jigit onyñ kreslo arqalyğynda jatqan qolyn ūstai berip iedi, ol qolyn
jūlyp aldy.
— Qūdaiym-ai! - dep sybyrlady äiel jany şyğyp bara jatqan
adamşa.
Jigit tizerlep otyra ketti, biraq qolyn tigizuge batpady: äiel
tarapynan bolar kez kelgen äreket ony myna ünsizdiktei qorqytpağan
bolar iedi.
— Klo, kişkentaiym meniñ,- dep kübirledi ol,- meniñ jağdaiymdy
tüsinuge tyryssañşy. Ah, ieger men sağan üilene alar bolsam,- odan basqa
baqyttyñ keregi bolmas iedi! Biraq seniñ küieuiñ bar. Men ne isteuim kerek?
Oilanşy öziñ, oilap körşi! Meniñ de qoğamda öz ornym boluy kerek, al ol
üşin öz oşağym boluy qajet. Sen bilseñ ğoi... Keide men seniñ küieuiñdi
öltirip tastağym keletin...
Onyñ aqyryn şyqqan kölgir, jūmsaq üni muzyka äuenindei bauraidy.
Äieldiñ mūzdai qatyp qalğan közinen şyqqan iri-iri ieki tamşy jas
betin qualai tömen syrğanai jöneldi, al qalğan tamşylar kirpiginde
möldirep tūrdy.
— Jylama, Klo, jylamaşy,- dep sybyrlai söiledi jigit.- Janymdy
auyrtpaşy.
Qaitkende syr aldyrmaudy oilap, namysyn qamşylağan äiel äreñ
degende özine-özi kelgendei boldy.
— Kim ol? - dedi Marel hanym tamağyna jas keptelgen äieldiñ öksikti
ünimen.
Jigit bir sät ünsiz qaldy, degenmen aitpai bolmaityn bolğan soñ jauap
qatty:
— Madlena Foreste.
De Marel hanym bar denesimen selk ietti de, tağy tastai qatyp qaldy;
öz oiymen bolğan äiel jigittiñ äli tizerlep tūrğanyn da añğarmağandai iedi.
Möldir tamşylar birin-biri qualai syrğanap jatty.
Äiel ornynan tūrdy. Diurua onyñ til qatpai, bir auyz kinälaspai
ketetinin ūqty. Ol būğan renjip, bar janymen qorlandy. Jibermes üşin
ol äieldiñ top-tolyq aiağynan qūşaqtai aldy, biraq mata syrtynan-aq
aiaqtarynyñ sirese qalğanynan onyñ qarsylyğyn sezindi.
— Büitip ketpeşi, jalynamyn, - dep ötindi ol.
Äiel oğan joğarydan tömen jas būldyratqan qapaly közben qarady,
jan jüregin bulyqtyrğan qaiğysyn bildire söilep tūrğan aianyşty
közqaras iedi ol.
— Meniñ... aitarym joq... - dep bulyğa söiledi ol,- mağan būl jerde
ieşteñe qalğan joq... Sen., sen ras aitasyñ... sen... teñiñdi taptyñ...
Mūnyñ qolynan jūlqyna şyqqan äiel iesikke bettedi, būl da iendi
ūmtylmady.
Ornynan köterilgende Jorj özin baltamen basqa soqqan adamdai
sezindi. Biraq ol boiyn tez jiyp aldy.
— Nesi bar... Osylai bolğany tipti jaqsy,- dedi ol özine-özi. Janjalsyz... oñai qūtyldym. Mağan keregi de osy.
İyğynan tas tüskendei jeñildenip, özinin bärinen azat iekenin, jaña ömir
jolyndağy kedergiden arylğanyn sezingen ol oilağany bolğanyna jany
semirip, boiyn kernegen küşti qaida jibererin bilmegendei, däl bir öz
tağdyrymen jekpe-jekke tüskendei-aq jūdyryğymen qabyrğany qoiypqoiyp qaldy.
Foreste hanymnyñ: "Siz de Marel hanymğa aittyñyz ba?"- degen
sūrağyna ol beti bülk ietpesten:
— Ärine - dep jauap berdi.
Äiel oğan möldir közderimen synai qarady.
— Ol būğan renjimedi me?
— İeşqandai. Kerisinşe, būl öte jaqsy bolğan ieken dedi.
Janalyq tez tarady. Bireuler tañğalyp jatty, iekinşileri būlai
bolaryn aldyn ala bilgendigin aitty, üşinşileri mūny osylai boluğa
tiısti närsedei qabyldady.
İendigi jazğan feletondaryna "D. de Kantel" dep, habarlaryna
"Diurua" dep, al gazetke anda-sanda berip tūratyn saiasi maqalalaryna "Diu
Rua" dep qol qūia bastağan Jorj jarty künin qalyñdyğynyñ qasynda
ötkizip jürdi. Foreste hanym özin onymen qaryndasy siiäqty
sonşalyqty ierkin, tabiği ūstady, biraq būl ierkindiginde şynaiy
ieljireuimen qatar özi älsizdigim dep bürkemeleuge tyrysatyn yntyqtyğy
da baiqalyp qalatyn-dy. İekeuara kelisim boiynşa, būlar nekeleskende
kuägerlerden basqa ieşkim de bolmaidy jäne olar sol küni keşkisin Ruanğa
jürip ketpek.
Qalyñdyq birneşe kün jigittiñ äke-şeşesine qonaqtap qaituğa şeşim
qabyldağan-dy.
Diurua ony būl oiynan bas tartuğa biraz ügittep baqty, biraq sözin
ötkize almağannan keiin yrqyna könuine tura keldi.
İeşkimniñ qatysuyn qalamağandyqtan, şirkeu ğūrpyn ötkizuden de bas
tartqan olar onynşy mamyr küni qala basşylyğy ğimaratyna kirip
şyqty, sodan keiin üilerine kelip zattaryn jinastyrdy da, Sen-Lazar
vokzalynan jüretin keşki altynyñ poiyzymen Normandiiäğa jol tartty.
Olar iekeuden-iekeu vagonda oñaşa qalğan mezetke deiin söilesuge
mūrşalary bolmağan iedi. Poiyzdyñ qozğalğanyn sezgen sätte iekeui birbirine jalt qarady da, azdağan qolaisyzdyqty sezdirmeu üşin külip
jiberdi.
Ūzynnan-ūzaq Batinol debarkaderinen ötken poiyz aqyrynda
jazyqqa - qala qamaldarynan Senağa deiin sozylatyn qurağan keñ jazyqqa
ilikti.
Jorj äielimen iekeui anda-sanda joq-bardy aityp til qatysqany
bolmasa, iekeui de terezege üñile qaraumen boldy.
Aner köpirinen ötip bara jatqanda, olar türli kemeler, tört ieskekti
jäne balyqşy qaiyqtary syñsyp jürgen özendi körip, quanyşty
tolqynys sezimine bölendi. Mamyrdyñ ötkir säulesi kemeler men typtynyq qybyr-jybyrsyz, şalpyl-şaiqalyssyz, naq bir batyp bara
jatqan künniñ jarqylynda ūiyp qalğandai körinetin su betine qiğaştai
tögilip tūrdy. Özen ortasynda jeldiñ ärbir lüpilin qalt jibermei bağatyn
ieki ülken appaq üşbūryşty matany kere jaiğan jelkeni bar qaiyq ūşuğa
daiarlanğan bir alyp qūsty közge ielestetkendei.
— Men Parijdiñ töñiregin ūnatamyn,- dedi Diurua baiau ünmen,- meniñ
iesimnen qalmaityn bir ieles - osy jaqta balyq jegenimdi ūmytpaimyn.
— Qaiyqtar şe? - dep ilip äketti äiel. - Batyp bara jatqan kün
şapağyn dybyssyz syrğyğan qaiyqta otyryp tamaşalağan qandai
keremet!
Ötkendi maqtai beruden saqtanu kerektigin kenet ūqqandai iekeui de ünsiz
qaldy; osy ünsizdigimen iekeui de, mümkin, ökiniş äuenine ielige jönelgen
bolar-au.
Diurua äieline qarama-qarsy otyrğan; iendi onyñ qolyn alaqanyna
salyp süie bastady.
— Parijge oralğan soñ biz ara-tūra tamaqtanu üşin, Şatuğa baryp
tūratyn bolamyz, - dedi Diurua.
— Jūmystan qolymyz bosasa! - dedi Madlena, onyñ üninen: "Jan
tynyştyğynan göri paidaly ienbekti oilaiyq", - degisi kelgen syñai
sezildi.
Jigit onyñ qolyn uysynan bosata qoimai, qalai ierkeletu jolyn
oilastyrumen boldy. İeger aldynda añqaulau qyz otyrsa, ol ieş oilanbas
iedi, al Madlenanyñ añğarğyş ta mysqylşyl aqyl iesi iekendigi ony tejei
berdi. Ol arandap qaludan, tym jasqanşaq nemese kerisinşe, tym
keudemsoq, qolapaisyz nemese kerisinşe, tym ölermen bolyp körinuden
qoryqty.
Qolyn qattyraq qysyp iedi, ol jauap qaiyrmady.
— Sizdiñ äielim bolğanyñyzğa äli sene almai otyrğanym, - dedi ol.
Madlena būğan tañyrqağandai boldy.
— Nege olai?
— Bilmeimin. Bir türli siiäqty. Men sizdi süiip alğym keledi jäne oğan
haqym bar iekendigine özim tañğalam.
Madlena oğan betin tosty, ol ony qaryndasyn öpkendei-aq süiip aldy.
— Men sizdi ieñ alğaş körgende, - dep sözin jalğady ol, - iesiñizde me,
men Foresteniñ şaqyruymen sizdiñ üige barğanymda, - "Şirkin, osyndai
äielim bolsa!" - dep oilağan iem. Oiym oryndaldy. Sondai äieldi taptym.
— Siz äzilqoi iekensiz, - dedi äiel qulana, onyñ közine tura qarağan küii
sybyrlai külip.
"Men tym salqynmyn. Būl dūrys iemes. Batyldau bolğan jön", dep
oilağan Diurua ony äñgimege tartqysy keldi:
— Sizder Forestemen qalai tanystyñyzdar?
— Biz osy Ruanğa sol turaly söilesu üşin bara jatyrmyz ba? —
Madlena quaqylana külimdegen küii qarsy sūraq qoidy.
Jigit qyzaryp ketti.
— Men aqymaqpyn. Sizdiñ aldyñyzda jüreksinip otyrmyn.
Būl söz äielge ūnady.
— Qoiyñyzşy, nege olai?
Jigit äieliniñ qasyna, taqala otyrdy.
— Būğy! - dep, Madlena kenet dauystap qaldy.
Poiyz Sen-Jermen ormanyn qaq jaryp kele jatqan. Üreii ūşqan ielik
közdi aşyp-jūmğanşa aşyq alañnan qarğyp ötti.
Madlena äli de aşyq terezeden köz almai otyr iedi, Diurua kenet ieñkeiip
onyñ moinynan qadala süidi, - būl aşynalyq süiis iedi.
Madlena biraz uaqyt qozğalyssyz qaldy, sonan soñ basyn köterip:
— Qoiyñyz, qytyğym keledi, - dedi.
Alaida ierkeletu toqtalğan joq: asa saqtyqpen aqyryn-aqyryn ol
şiratylğan mūrtymen äieldiñ appaq terisin qytyqtai berdi.
Madlena boiyn jiyp aldy:
— Qoisañyzşy iendi!
Jigit oñ qolymen äieldiñ basynan orai qūşaqtap, betin özine būryp
aldy da, oljasyna şüiilgen qarşyğadai iernine töndi.
Äiel būlqynyp, ony iterip, qolynan bosap şyğuğa ärekettendi. Bir sät
boiyn ajyratyp alğanda:
— Qoi dedim ğoi sizge! - dep qaitalady ol.
Biraq jigit ony tyñdamady; äieldi qūşağyna qysa tüsip, dirildegen
yntyq ierinderimen qadala süigen ol ony jastyqqa şalqalata berdi.
Äreñ degende onyñ qūşağynan sytylyp şyqqan Madlena ornynan
ūşyp tūrdy.
— Tyñdañyzşy, Jorj, qoiyñyz iendi! Biz bala iemespiz ğoi, Ruanğa
jetkenşe şydamaityndai ne körindi.
Äieldiñ aqyldylyğy iesin jiğyzğan jigit qyp-qyzyl bolyp otyrdy.
Būrynğy qalpyna tüsken kezde, ol köñildene ün qatty:
— Jaraidy, men şydaiyn, biraq Ruanğa jetkenşe siz menen bir auyz
söz iesti almaisyz, - sizdi solai qatyramyn. İesiñizde bolsyn: biz Puassiden
jaña ötip baramyz.
— Men-aq söileiin, - dedi äiel.
Sodan keiin onyñ qasyna otyryp alyp, qalağa qaityp oralğannan keiin
nemen ainalysatyndaryn ret-retimen aita bastady. Olar Madlena
būrynğy küieuimen tūryp kelgen päterde qala beredi, onyñ üstine
Foresteniñ saralqada atqaryp kelgen mindetteri tügeldei jalaqysymen
qosa Diuruağa köşetin bolady.
Jalpy, ol iekeuiniñ nekelik ömiriniñ barlyq materialdyq jağyn ūsaqtüiegine deiin qaldyrmai ūsynaqty äiel däldigimen aldyn ala ieseptep
qoiğan siiäqty.
Olardyñ odağy bastapqy kezde öz mülikterine jeke ielik ietuge
negizdeledi jäne ömirde bolar barlyq jağdailardy - ajal, aiyrylysu, bir
nemese birneşe säbidiñ ömirge kelui -bärin de olar aldyn ala qarastyryp
qūiady. Diuruada, öziniñ aituy boiynşa, tört myñ frank bar, onyñ bir
jarym myñyn ol qaryzğa alğan. Qalğanyn ol biylğy jyly öz ömirinde
bolar özgeristi kütu üstinde jinaqtağan qarajaty qūraidy. Madlenada,
öziniñ aituyna qarağanda, Foreste qaldyrğan qyryq myñ frank aqşa bar.
Şarldi ieske alğanda, ol ony maqtañqyrai söiledi:
— Ol öte qūntty, öte ūqypty, ieñbekqor adam iedi. Qysqa merzimde ol
qyruar qarjy jinap alar iedi.
Biraq öz oiymen bolyp ketken Diurua ony iestigen joq.
Ara-arasynda Madlena ünsiz qalyp, äldebir oiğa berilip ketedi, sodan
keiin bastalğan äñgimeni äri qarai jalğastyryp äketedi:
— Üş-tört jyldan keiin siz otyzdan qyryq myñ frankke deiin aqşa
jinai alasyz. Şarl äli de ömir süre bergende, ol da osynşa aqşa tabar
iedi.
Onyñ aqyl aituynan jalyqqan Jorj sözin bölip jiberdi:
— Meniñ biluimşe, biz osy Ruanğa sol turaly söilesu üşin bara jatqan
joq siiäqty iedik qoi.
Madlena onyñ jağynan aqyryn ğana ūryp qoidy.
— Rasynda, men tipti ūmytyp ketippin, - dedi küle söilep.
Tärbieli bala keipine tüsken jigit ieki qolyn tizesine salyp otyrdy.
— Aqymaqtyñ qylyğyn istep otyrsyz, - dedi Madlena.
— Meni mūndai küige tüsirgen öziñiz, - dep qarsylyq bildirdi jigit, iendi men osy qalyptan şyqpaimyn.
— Nege?
— Öitkeni siz bizdiñ şaruaşylyğymyzdy ğana jürgizip qoimaisyz,
meni tärbieleumen de ainalyspaqsyz. Ärine, ömir körgen jesir retinde
oğan qaqyñyz da bar.
Äiel şynymen tañyrqady:
— Siz mūnymen ne aitpaqsyz?
— Meniñ aitaiyn degenim, sizdiñ aqylyñyz meniñ sañylauyma säule
tüsirse, täjiribeli äiel retinde siz men siiäqty künäden päk boidaqtyñ
közin aşuğa tiıssiz!
— Mūnyñyz mümkin iemes! - Madlenanyñ dausy qattyraq şyğyp ketti.
— Äbden mümkin, - dep qarsylasty jigit. - Men äiel körgen jan
iemespin, solai ma? -al siz ierkek kördiñiz, - öitkeni siz jesirsiz ğoi, solai
ma? - demek siz meni tärbieleudi... bügingi keşten bastaityn bolasyz, solai
ma? - alaida üiretudi däl qazir bastasañyz da qarsy iemespin.
— O, ieger siz däl osy mäselede mağan senim artatyn bolsañyz!.. - dep
äiel köñildene söiledi.
- Ärine, sizge ğana ümit artyp otyrmyn, - Diurua sabaqta jauap berip
tūrğan mektep oquşysynyñ dausyna sala söiledi.
Ol ğana iemes, bir jiyrma sabaqtan keiin siz meni täjiribeli adam ietip
şyğarady dep senemin... On sabaqta negizgi pänderden... oqu jäne
grammatikasyn, qalğan on sabaqta jattyğu jäne şeşendikke üiretseñiz...
Men, şynynda, tükti bilmeimin ğoi, nağyz tük bilmestiñ özimin!
— Sen aqymaqsyñ! - dep saldy myna söz janyna jaqqan äiel öz sözine
män bermesten.
— Demek sen mağan "sen" dei bastasañ, - dep ilip äketti jigit, - men de
sony qaladym, meniñ aitaiyn degenim, qymbattym, sağan degen
qūştarlyğym sekund saiyn artyp barady, al Ruannyñ joly mağan tipti
jetkizbeitindei bolyp körinedi!
Diuruanyñ iendi akterlik mänermen, söz yñğaiyna qarai küldirgi
qylyqtar jasap tälimsi söileui ziiäly ädebi ortanyñ köñil küi
ierekşeligine üirengen äielge qyzyqty bolyp körindi.
Ol jigitke iendi basqaşa közben qarai bastady, barğan saiyn onyñ
tartymdylyğy artyp, ağaş basynda salbyrap tūrğan jemiske añsary
auyp, biraq sanasy däl qazir jeuge bolmaidy, azyraq tözimdilik tanytyp,
tamaqtan keiin jeu kerek degendei qyzyğuşylyğyn ūiatty.
Sanasyn bilei bastağan künäkar oiynan äieldiñ öñi qyzğylt tartty.
— Süiikti şäkirtim-au, - dedi Madlena, - meniñ täjiribeme, meniñ asa
mol täjiribeme seniñiz. Vagondağy öbisudiñ ieş jaqsylyğy joq, ol tek
täbetiñdi azaitady.
Odan äri qyzara tüsip, sözin sybyrmen aiaqtady:
— Pisui jetpegen astyqqa oraq salmaidy.
Diurua küldi, - mynau ädemi auyzdan şyqqan astarly söz onyñ yntyğyn
arttyra tüsti. Ol dūğa oqyğan jandai-aq ünsiz iernin jybyrlatty, sodan
keiin şoqyndy da, saltanatty ünmen til qatty:
— Azğyrudan saqtauşy äulie Antoniidiñ yrqyna berildim. Mine, iendi
men taspyn.
Aqyryndap ymyrt tüsip keledi, iñir qarañğylyğy on jaqta sozylyp
jatqan köz jetkisiz alqapty jūqa kezdemedei jeñil mūnarymen kölegeilei
bastapty. Poiyz Senamen qatarlasa jüitkip keledi. Jas jūbailar temir
jolmen jarysa, jarqyrata tazartylğan metaldai jaltyrağan jalpaq
taspadai sozylğan özenge jäne aspannan tögilip tüsip, batyp bara jatqan
kün säulesiniñ qyzyl şoqtai jainağan qan qyzyl şūğylasynan köz ala
almai otyrdy. Şūğyla birtin-birtin küñgirttenip, kül tüstenip baryp
birjola joğaldy. Al ymyrt qoiulanğan saiyn tūnjyrai tüsken dala da
birtindep qarañğylyq qūşağyna iendi.
Aşyq terezeden syzdyqtağan keşki mūñ būdan biraz uaqyt būryn ğana
jelpinisken köñilderdi tūnjyratyp, olar da ünsiz otyryp qalğan iedi. Birbirine tyğyla tüsken olar sondai tamaşa, jaidary mamyr aiynyñ bir küni
qalai tausylğanyn közderinen ötkerdi.
Poiyz Mantede toqtağan kezde vagonda maily şyraq jağyldy da, ol
jypylyqtağan sarğyş jaryğymen kupeniñ sūrğylt reñine jylu jügirtti.
Diurua Madlenany qūşaqtap özine tartty. Onyñ tağatsyz yntyqtyğy
üzdikken meiirimdilikke, alyp-ūşusyz bäseñ, säbişe äldileitin, tynyş
qana iemirenuge auysqan.
— Men seni ärqaşanda süiip ötemin, Mad, kişkentaiym meniñ, - degen
sybyry iestiler-iestilmes bolyp şyqty.
Onyñ kölgir üni Madlenanyñ janyna jağymdy tidi, äieldiñ denesi
dirildep, jyp-jyly omyrauyna betin basyp jatqan jigitke ieñkeie tüsip,
iernin tosty.
İekeui ünsiz, qadala ūzaq süiisti, sodan keiin alqyn-jūlqyn qimylmen
kenetten deneleri aiqasa qaldy, älsiz qarsylyqty basa-köktegen qysqa
ğana alys-jūlys, közdi aşyp-jūmğanşa öte şyqqan qūmar qandyru. Sodan
keiin iekeui de azdap abyrjyğan, älsiregen, biraq iemirenuden tañbağan küii
parovoz dabyly aialdamanyñ jaqyn qalğanynan habar bergenşe
qūşaqtaryn jazbastan jata berdi.
— Uiat-ai! - dedi äiel sausaqtarymen qobyrağan samai şaşyn jöndep
jatyp. - Biz bala bop kettik pe.
Al Diurua onyñ ieki qolyn kezek-kezek asyğa-üsige süie berdi.
— Men seni jaqsy köremin, Mad, kişkentaiym meniñ, - dedi ol.
Sodan Ruanğa jetkenşe olar betterin-betterine taqap, aşyq terezeden
közderin almai, anda-sanda şamy jarqyrağan üiler körinis beretin tün
qarañğylyğyna qaraumen boldy. Bir-biriniñ jyluyn sezine otyryp, būdan
da ystyq jaqyndyqty, ies-tüssiz aimalasudy añsağan olar qiiäl düniesinde
qalyqtap jürgendei iedi.
Olar qonaq üidiñ terezesi jağalauğa qarağan bölmesin alyp, asyğys
tamaqtandy da, ūiqyğa jatty. İerteñgilik qyzmetker äiel olardy tañğy
segizde ūiatty.
Şaidy olarğa tüngi üstelşege äkelip berdi, bir-bir şyny şai işken
soñ Diurua äieline köz saldy da, tap bir mol qazynanyñ üstinen şyqqan
jandai ony şattana qūşaqtap:
— Kişkentaiym meniñ, - dep sybyrlady, - men seni sondai süiem,
sondai süiem...
Madlena oğan qaltqysyz sene rizalyqpen külimsiredi:
— Men de... solai siiäqtymyn... - dedi ol jigitti süiip jatyp.
Alaida Jorj tuğan üiine jaqyndağan saiyn abyrjuly iedi. Ol äielin
birneşe ret bas tartuğa ügittep baqty, onyñ boiyn üirete beruge tyrysty.
Qazir ol tağy osy äñgimeni qozğady.
— Sen tüsinşi, operadan köretiniñdei iemes, būlar nağyz şarua adamdar.
Madlena küldi.
— Bilemin, aitqansyñ. Odan da türegel, äitpese men tūra almai
otyrmyn.
Jigit tösekten sekirip tüsip, näskiın kie bastady.
— Bizge ol üide ieşqandai jağdai bolmaidy. Meniñ bölmemde saban
nyğyzdalğan qanar töselgen ieski kereuet qana tūr, - basqa ieşteñe joq.
Kantlde jün matyras degendi bilmeidi.
Madlena quanyp ketkendei boldy:
— Tipti jaqsy. Būdan artyq ne kerek... senimen birge ... ūiqysyz ötken
tünnen keiin ... kenet äteştiñ şaqyrğan dausyn iestigenge ne jetsin!
Äiel jūmsaq aq matadan keñ ietip tigilgen üi köilegin kidi. Diurua ony
tani ketti de, äldenege özin qolaisyz sezindi. Nege? Ol äieliniñ tañğy
mezgilge arnalğan kiımderi jeterlik iekenin biledi. Sonda ne, ol onyñ bärin
de jañamen almastyruy kerek pe? Ol qalai oilasa da, Diurua myna siiäqty
özine deiingi bireumen ötkizgen tünnen keiin kiılgen kiımderdi iendi onyñ
üstinen körudi qalamaidy-aq. Onda tipti myna jūp-jūmsaq, jyp-jyly
matada Foresteniñ jaqyndasuynan birdeñe saqtalyp qalğandai sezim
paida boldy.
Temekisin tūtatqan ol terezege jaqyndady.
Ailaqtağy jelkendi jeñil qaiyqtar jäne jük kötergiş şyğyrlardyñ
kömegimen tarsyl-gürsildi molaita jükterin tüsirip jatqan auyr
kemelerge toly jalpaq özen körinisi oğan būrynnan tanys bolsa da, būl
joly ğajap äserge bölendi.
— Tüu, qandai ädemi iedi! — dep süisine til qatty ol.
Jügirip kelgen Madlena onyñ iyğynan ierkinsi qūşaqtap, jabysa
qaldy da, tañyrqağandyqtan dauystap jiberdi:
— Ah, qandai tamaşa, qandai ğajap! - dep qaitalai berdi ol - özende
osynşa kemeler topyrlap jüredi dep oilamappyn!
İerli-zaiyptylar tañğy tamaqty būdan birneşe kün būryn habar jiberip
qoiğan äke-şeşeleriniñ üiinde işuge tiısti bolatyn. Bir sağattan keiin
olar ieski qazandai saqyrlağan aşyq kölik üstinde kele jatty. Būlar
aldymen köñilsiz bulvar arasymen ūzaq jürdi, sodan keiin üstinde özen
ağyp jatqan jaiylym bastaldy, odan äri jol tauğa qarai örmeledi.
Madlena şarşağan iedi; tura tüsken kün säulesiniñ janğa jaily jyluy
men dala auasynyñ tazalyğynan maujyrağan ol ieski ekipajdyñ būryşyna
tyğyla tüsip, ūzamai qalğyp ketti.
Ony küieui ūiatty.
— Qaraşy, - dedi ol.
Taudyñ üşten birindei jerge köterilgen olar kez kelgen saiahatşyğa
maqtanyşpen körseterliktei tamaşa körinis aşylğan jerge toqtağan ieken.
Tömende aqşyl özen keñ-baitaq jazyqta ireleñdei ağyp jatyr. Sansyz
köp aralmen şūbartqan özen köz jetkisiz äldeqaidan ağyp keledi de, Ruanğa
jetpei doğaşa iılip ketedi. Özenniñ oñ jağalauyndağy tañğy dymqyl
tūman arasynan şatyrlary künge şağylysa jarqyrağan, köptegen süiir,
jalpaq jäne alyp bir bağaly tas siiäqty näzik öñdelgen aspanmen talasqan
doğaly kümbezder men gerbti täjdermen, üşkir sümbilermen jäne
qoñyraularmen bezengen jūmyr jäne törtbūryşty mūnaralar, al mūnyñ
bärinen joğaryda, gotikalyq şirkeulerden de biıkte üp-üşkir sobor inesi,
älemdegi ieñ qolapaisyz da ierensiz biık tañğajaiyp qola ine asqaqtap
tūrdy.
Qarsy jağalauda birşama jerge şaşyrai ornalasqan Sen-Sever ieldi
mekeniniñ kökke örlegen saiyn keñeie beretin, jūmyr, jiñişke zauyt
mūrjalary men mūndalaidy.
Özderine ūqsas biıkke ūmtylğan qoñyrau mūnaralarynan da sany basym
būl ūzyn kirpiş mūrjalardan şyqqan qap-qara kömir tütini aspandy
lastap, alys bir qiyrlarğa qarai ūşyp siñip ketip jatyr.
Bärinen köteriñki bir mūrja, Heops piramidasy siiäqty biık (ol adam
qolymen jasalğan tuyndylardyñ işinde biıktigi jağynan iekinşi orynda)
jäne öziniñ asqaq qūrbysy - sobor inesine para-par alyp "Naizağai" su
aidauşy mūnarasy ünemi tütin qūsyp jatatyn ieñbekqor zauyttardyñ
patşaiymy siiäqty bolsa, onyñ körşisi süiir töbeli hramdar
jiyntyğynyñ patşaiymy sekildi köriner iedi.
Şettegi jūmysşy audanynan äri qarağaily orman sozylyp jatyr. İeski
jäne jaña qala arasyn kesip ötken Sena tik jarly, orman jamylğan
jağalauyn boilai, al keibir jerinde aqtasty jaryn jalañaştai ağa
otyryp, tağy bir ülken jarty şeñber jasaidy da, köz jetkisiz äldeqaida
jönep beredi. Ağys boiymen joğaryly-tömendi ülkendigi şybyndai ğana
kemeler josylyp, qoiu tütinderin būrqyldata, barjalaryn süiretip
barady. Su ortasynda körinetin araldar birese ūzynnan-ūzaq tizbek jasai
jalğassa, iendi birde är türli kölemdegi jasyl monşaqtar tizbegindei, birbirinen alysyraq ornalasypty.
At aidauşy jolauşylardyñ tañdanysy aiaqtaluyn tosyp tūr. Ol
ärqily tektegi adamdardyñ tamaşalauy qanşağa sozylatynyn jaqsy
biletin täjiribeli jan iedi.
Olar ornynan qozğalysymen-aq Diurua birneşe jüz metr jerde
özderine qarsy kele jatqan ieki qariiäny körip qaldy da, ekipajdan basyn
şyğaryp, aiğailap jiberdi:
— Būl solar! Men tanyp qaldym!
İeki şarua - bir äiel men bir ierkek - teñsele basyp, bir-birin
iyqtarymen qağyp-soğa jürip keledi. İerkegi alasa boily, myğym deneli,
bet-auzy qyp-qyzyl, qaryndy, jasyna qaramai ol özi şyp-şymyr
körinedi; äieli ūzyn boily, aryq, bükireigendeu, uaiymdy jüzdi, jasynan
qara jūmysqa jegilgen, küieui keluşilermen araq işip, güjildetip
jürgende, ieş iezu tartyp külip körmegen nağyz auyl ieñbekkeri iedi.
Ekipajdan şyğyp, myna ieki jūpyny janğa köz salğan Madlena kenet
jüreginiñ aianyştan syğymdalyp ketkenin sezindi. Olar myna mañğaz
myrzanyñ öz ūldary iekenin tanymady, al myna bir aq köilekti sändi
hanym kelinderiñ dese, tipti senbestei iedi.
Olar artynan ekipaj ierip kele jatqan būl qalalyqtarğa köz salyp äure
bolmastan, asyğa-aptyğa jürip keledi.
Olar tipti qastarynan öte şyğuğa säl qaldy.
— Amansyñ ba, Diurua äkei! - dep küle dauystady Jorj.
İekeui de qalt toqtai qalyp, qatty da qaldy. Kempir aldymen ies jiyp,
ornynan qozğalmağan küii kübirlei til qatty:
— Būl sensiñ be, balam?
— Ärine, basqa kim deisiñ, Diurua şeşei! - degen Jorj jaqyndap
baryp, onyñ ieki betinen sağynğandyğyn bildire şolpyldatyp süidi. Sodan
keiin saudagerler kietin qara jibekten tigilgen biık ruandyq furajkasyn
qolyna alğan äkesiniñ betine betin tigizdi.
- Mine, meniñ äielim,- dedi sonsyn Jorj.
Şarualar Madlenağa köz toqtatty. Olar oğan bir keremet körgendei,
qorqynyşpen, mazasyzdana qarady, būl qat-qabat sezimniñ üstine şalda
qanağattanu
jäne
maqūldauşylyq,
al
kempirde
qyzğanyşty
jaqtyrmauşylyq sekildi qosymşa tüisikter paida boldy.
Tabiğatynan şat köñildi, onyñ üstine işilgen araq pen tätti sidrden
köñili köteriñki şal batyldanyp, qulana közin qysty:
— Betinen süiüge bolatyn şyğar?
— Süie ber, - dedi ūly.
Onsyz da özin jaisyz sezinip tūrğan Madlena şalğa betin tosuğa
mäjbür boldy da, şal ony auyl adamdarynşa şölp ietkizip süiip, auzyn
qolynyñ syrtymen sürtti.
Kempir de ony betinen süidi, biraq būl iş tartuy joq salqyn qandy ierin
tigizu boldy. Joq, onyñ armandağan kelini mūndai iemes bolatyn: ol
kelisti, küş-quaty syrtyna teuip tūrğan, ieki beti almadai, sauyn biedei
jūp-jūmyr fermada ösken qyzdy ielestetip iedi köz aldyna. Al myna
ülbirekke oranğan, muskus iısi añqyp tūrğan hanşaiymdy ol jezökşege
ūqsatty. Kempir ätirden tek muskus iısi añqyp tūrady dep qabyldauşy iedi.
İendi bäri jas jūbailardyñ şamadandaryn äkele jatqan ekipajdyñ
soñynan ilesti.
Şal ūlyn qoltyğynan aldy da, aiañğa köşip, äuestene sūraq qoidy.
— Al jağdaiyñ qalai?
— Aitarlyqtai jaqsy!
— Dūrys, dūrys! Äielden qanşa aqşağa ie boldyñ?
— Qyryq myñ frank,- dedi Jorj.
Şal tañdanğannan ysqyryp jiberdi.
— Qarai gör mūny! - Atalğan soma mölşerinen iesi şyqqan şal osydan
basqa söz aita almady.
Sodan keiin mañyzdanyp, senimdi ünmen:
— Aitary joq, sūlu-aq! - dedi.
Madlena oğan şynymen ūnağan iedi. Kezinde onyñ özi de būl salada
nağyz bilgirdiñ biri bolğan-dy.
Madlena men ienesi qatarlasa ün-tünsiz jürip kele jatty. İerkekter
olardy quyp jetti.
Olar qystaqqa - joldyñ ieki qaptalyna, sol jağyna on üi, oñ jağyna on
üi ornalasqan kişigirim qystaqqa - jetip qaldy, mūnda qalalyqtarşa
salynğan üiler de, sonymen qatar kirpişten, balşyqtan salynyp,
sabanmen jäne şipyrmen jabylğan qarapaiym laşyq üiler de bar iedi.
Qystaqtyñ sol jaq şetinde tūrğan şatyrly bir qabatty üi Diurua
şaldyñ "äsem körinis" atty ieligi ieken. Köne dästür boiynşa, iesik
mañdaişasyna qağylğan qarağai būtağy - qalağan adamdarğa iesik aşyq
iekendigin bildiretin belgi.
Zaldağy ieki üsteldi tirkestirip, kişirek ieki dastarqanmen jauyp, tañğy
as jasalğan ieken. Şaruaşylyqqa kömektesip jürgen körşi äiel
saltanatty hanymdy körip, iıle amandasty da, Jorjdy körip:
— İsus qūdaiym-ai, būl senbisiñ, balaqaiym? - dep dauystap jiberdi.
— İä, būl menmin, Briulen şeşei! - dep köñildene jauap qatqan Jorj
ony da älginde äke-şeşesin süigendei ietip betinen süidi.
Sodan keiin ol äieline būryldy:
— Jür, öz bölmemizge baralyq, qalpağyñdy qūiatyn jer sonan tabylar.
Oñ jaqtağy iesik arqyly ol äielin tas iedendi qoñyr salqyn bölmege
bastap keldi, bölmeniñ qabyrğalary äkpen aqtalğandyqtan, appaq bolyp
körindi, al kereuettiñ tūsyna kolenkor tüskiız ilinipti. Osy jyp-jylmağai
köñilsiz bölmeniñ reñin kirgizip tūrğan närseler - su sebelegiştiñ üstinde
tūrğan İsa paiğambardyñ aiqyşqa şegelengen sureti jäne kök palmanyñ
astynda tūrğan Pol men Virginiiä, sondai-aq jiren atqa mingen I
Napoleon beinelengen ieki oleografiiä ğana iedi.
İekeui oñaşa qalysymen Jorj Madlenany süiip aldy.
— Sälem, Mad. Men qarttarymdy körgenime quanyştymyn. Parijde
jürgende olardy oilamaisyñ, al körisken şaqta degenmen işiñ ieljireidi.
Osy kezde bölme qabyrğasyn toqyldatqan äkesi:
— Tezirek, tezirek, sorpa suyp qalady! - dep dauystady.
Zalğa baruğa tura keldi.
Auyl ädetinşe ūzaq işiletin tañerteñgi tamaqqa otyrysty, as mäzirinde
ieş talğam joq: qoi ietinen keiin kolbasa, kolbasadan keiin quyrylğan
jūmyrtqa berildi. Sidr jäne birneşe staqan şaraptan keiin Diurua
şaldyñ köñili şaryqtap, auyz jappai söileuge ainaldy: tek ülken
otyrystarda aituğa saqtap jürgen qaljyñdaryn qardai boratyp, öz
dostarynyñ basynan keşken oqiğa degen bop, yñğaisyz, ädepsiz
qaljyñdardy da jiberip-jiberip aldy. Jorj olardy būrynnan biletin,
sonda da işek-silesi qata külumen boldy, ol tuğan auylynyñ auasynan mas
bolğandai, tuğan jerge degen sağynyşy, bala kezinen tanys körinister, kez
kelgen zattar, kez kelgen ūsaq-tüiektiñ bäri: iesikke salynğan kertik
belgiler, ūmytyla bastağan säl närseni oiyna salğan üş aiaqty oryndyq,
topyraq iısi, taiau aradağy ormannan añqyp tūrğan şaiyr men ağaştyñ
hoş iısteri, tanys üi iısi, öñezdengen su iısi, köñ iısi - onyñ qalğyp
jatqan būrynğy sezimderin türtip ūiatyp, kökeiindegi köp närselerdi
tiriltkendei.
Diurua kempir būrynğy qatañ da qapaly türinen özgere qoimai, kelinine
ünsiz ğana ūnatpai qarap otyrdy, ärine, ömir boiy auyr beinetten bel
jazbağan, qoly küsti ieñbek torysyna myna ülbiregen qalalyq kelinşek
äldebir künäkar, saldaqy körinip, tek ierkekterdiñ iermegi üşin jaralğan
quyrşaq retinde qabyldağan jiırkeniş sezimin jeñe almai-aq qoidy. Ol
minut saiyn ornynan tūryp, dastarqanğa tamaq äkelip, grafinnen
staqandarğa sarğyş qyşqyl şaraptan nemese gazdalğan limonad qūsap
şölmekke syimai köbigi būrqyrağan jiren sidrden qūiyp berip otyrdy.
Madlena köñilsiz otyrdy: ol ieşteñe jemedi, ieşkimmen söilespedi;
ädetinşe iezu jimai külimsiregenimen, būl jymiysynan ieriksiz
moiynsūnğandyq baiqalyp tūrdy. Ol äldenege köñili tolmai, küiiniş
seziminde otyrdy. Nege? Mūnda kelgisi kelip qoimai qoiğan özi ğoi.
Mūndağylar şarua adamdary, qarapaiym şarualar iekendigin odan
ieşkim jasyrğan joq. Onda ol nege olardy basqaşa ielestetti,— ömirinde
ieş närseni artyq däripteudi qalamaityny qaida?
Biraq ol mūny tüsindi me? Äielder qaşanda bir ierekşe närseni, ömirdegi
şyndyğynan özgeşe bir närseni kütumen jüredi ğoi. Mümkin, syrttai
olar oğan būdan göri sypaiylau bolyp ielestegen şyğar? Būdan göri
äserlirek degen de jai söz, būdan göri mändirek, būdan göri meiirbandylau,
aqjarqyndau, köriktileu, täuirirek bolyp ielestegen bolar. Ärine, olar
romandarda jazylatyndai önegeli adamdar iemes iekendigin özi de bildi. İendi
nege közine köringenniñ bäri, olardyñ dörekilikteri, ärbir sözi, är qimyly,
külkisi türpidei tiıp, jiyrylyp otyr?
Madlena öz anasyn iesine aldy, Sen-Denide bilim alğan qyzmetşi qyz,
bireudiñ azğyruynan balaly bolyp, joqşylyq pen qaiğydan ierte,
Madlenanyñ on ieki jasynda qaitys bolğan anasy jaily ol tiri janğa tis
jarmauşy iedi. Bir belgisiz adam Madlenanyñ oquyna jağdai jasady.
Mümkin, äkesi şyğar? Kim ieken ol? Azdağan küdigi bolğanymen, onyñ kim
iekenin Madlena sol küii bile almady.
Tañğy as aiaqtalatyn iemes. Keluşilerdiñ aldy körine bastady, — olar
Diurua şalmen amandasyp jatty, Jorjdy tanyp işekterin tartady, al
jas kelinge ūrlana köz tastap, "oi, Jorj, jigit iekensiñ, keremet äiel
tauypsyñ" degendei, Jorjğa qarap qulana köz qysady.
Al şala tanystary ağaş üstelderge jağalai jaiğasyp alyp: "Bir
litr!", "Bir saptaiaq!", "İeki römke koniak!", "Rapailiadan bir staqan!" - dep
aiqailap qoiyp, aq jäne qara tastaryn tarsyldatyp domino oinauğa
kirisedi.
Diurua kempirdiñ kirip-şyğuy jiılep, keluşilerge jabyrqau küide
qyzmet körsetip jür, olardan aqşa alyp, kök aljapqyşynyñ şetimen
üstelderdi sürtip qūiady.
Bölmeniñ işi qyş trubkalar men arzan sigarlardyñ būrqyrağan
tütinine tola bastady. Madlena bulyğa jöteldi.
— Dalağa şyğaiyqşy. Şydai alar iemespin.
Alaida tamaqtanu äli aiaqtalmağan iedi. Diurua şal keiigen tür tanytty.
Sodan keiin Madlena ornynan tūrdy da, ierkekter kofeleri men
koniaktaryn işip bolğanşa tosa tūru üşin, kireberis iesik aldyndağy
oryndyqqa otyrdy.
Azdan keiin onyñ qasyna Jorj keldi.
— Senağa baryp qaitaiyq pa? - dep sūrady ol.
— İä, iä! Kettik, - dep, quana kelisti äieli.
Olar taudan tüsip, Kruassede qaiyq jaldady. Ystyq maujyratqan olar
künniñ qalğan böligin köktemgi jaima-şuaq kün säulesi qyzdyryp, jeñil
tolqyn äldilegen aral jağalauynda, sämbitaldyñ köleñkesinde ötkizdi.
Qarañğy tüskende ğana olar üige qaitty.
Maişamnyñ jaryğynda işilgen keşki tamaq Madlenağa ierteñgi astan
da auyr tidi. Mas bolğan Diurua şal jūmğan auzyn aşqan joq. Şeşesi
tomsarğan küiinen jazbady.
Bolar-bolmas jaryq tüsken sūrqai qabyrğalarda arbañdağan däu
mūryndy köleñkelerdiñ ierepeisiz qozğalystary tym iersi körinedi. Bireumireu dirildei janğan şyraq jaryğyna qyrynan būrylsa-aq qabyrğada
paida bolatyn alyp qol aiyrğa ūqsağan şanyşqysyn betine taman
aparady, sol kezde däu qūbyjyqtyñ aranyndai bolyp auyz aşylady.
Tamaqtanyp bolysymen Madlena myna temekiniñ aşy tütini añqyğan
sūrqai bölmede otyrmau üşin, küieuin taza auağa alyp şyqty.
— Mine, seniñ işiñ pysty, - dedi Jorj olar dalağa şyğysymen.
Äiel qarsylasaiyn dep iedi, ol söz bermedi:
— Joq. Men bärin körip otyrmyn. Ketkiñ kelse, ierteñ-aq qaityp
keteiik.
— İä. Qaitaiyqşy, - dep kübirledi ol.
İekeui ilgeri aiañdap kele jatty. Jyp-jyly tamyljyğan tüngi
qarañğylyqta türli qybyr-jybyr, sybdyrlağan dybystar iestiledi. Olar
biık-biık ağaştardyñ arasynda salynğan jolmen, qarauyta mūnartqan ieki
qatar ağaş qabyrğanyñ arasymen jürip keledi.
— Biz qaidamyz? - dep sūrady Madlena.
— Ormandamyz, - dedi jigit.
— Būl orman ülken be?
— Öte ülken, bükil Frantsiiädağy ülken ormandardyñ biri.
Topyraqtyñ, ağaştardyñ, müktiñ, şirigen tomar iısi, şyryny aqqan
būtaqtar iısi, -ainala osy iejelgi de jaña iıster orman işinde bögip
tūrğandai bolyp seziledi. Madlena basyn şalqaityp, ağaş arasynan
köringen jūldyzdarğa qarady, birde-bir ağaş dir ietpei mülgip tūrsa da,
ainaladağy japyraqtar mūhitynyñ bolar-bolmas tolqyğan dybysyn
onyñ qūlağy şalğandai boldy.
Denesin şymyrlatyp ötken dirilden onyñ jüreginde beimälim bir añsau
sezimi paida bolğandai sezildi. Onyñ ne iekenin özi tüsine almady. Ol özin
aidalada jalğyz qalyp qoiğandai, tiridei kömilip, iendi osy jerden
ieşqaşan şyğa almaityndai, jan-jağynan neşe türli qauip-qater tönip
kele jatqandai, joğaryda biliner-bilinbes tolqyndanyp jatqan mynau
aspan astynda özinen basqa tiri jan qalmağandai sezindi.
— Men qorqyp tūrmyn. Qaitaiyqşy, - dep sybyrlady ol.
— Qaitsaq, qaitaiyq.
— Al Parijge ierteñ qaitamyz ğoi?
— İä, ierteñ.
— İerteñ tañerteñ!
— Qalauyñ bilsin. Tañerteñ deseñ, tañerteñ.
Olar üige kelgende qarttar jatyp qalğan ieken.
Madlena tünde jaisyz ūiyqtady. Ol üirenbegen auyl dybystarynan:
japalaqtyñ dausy, üi syrtyndağy qoradan şoşqanyñ qorsyldağany, tün
ortasynan bastap şaqyruğa kirisken äteştiñ aiqaiy qaita-qaita
şoşytyp ūiana berdi.
Tañ säulesi tüser-tüspesten ol aiağynan tik tūryp, jolğa jinala
bastady.
Jorj äke-şeşesine qaitatyndyğyn aitqanda, olar äueli abyrjyp
qalğanymen, sözdiñ qaidan şyğyp jatqanyn birden ūqty.
Şal bir-aq sūraq qoidy:
— İendi kezdese alar ma iekenbiz?
— Ärine. Biyl jazda.
— Jaraidy onda.
— Tek keiin ökinip jürmeseñ boldy da, - dep küñk ietti anasy.
Renişterin tarqatu üşin, ol qarttaryna ieki jüz frank berdi.
Jūmsap jibergen bala ekipajdy sağat onda alyp keldi de, kempirşaldy betterinen süiip qoştasqan jastar jürip ketti.
Taudan tömenge tüsip bolğan kezde, Diurua küle til qatty:
— Minekei, men sağan ieskertken iedim ğoi. Men seni ata-anammen - Diu
Rua de Kantel myrzamen, jäne basqa da hanymdarmen tanystyrmai-aq
qoiuym kerek iedi.
Madlena da külip jiberdi.
— Olar mağan öte ūnady, - dep qarsylyq bildirdi ol. - Olar tamaşa
adamdar, men olardy jaqsy körip ketetin siiäqtymyn. Parijge barğan soñ
men olarğa biraz syilyq salyp jiberemin.
Biraz ünsiz otyryp baryp, tağy sözin jalğady:
— Diu Rua de Kantel... Körersiñ, bizdiñ şaqyru hatymyzğa ieşkim de
tañyrqamaidy. Biz olarğa bir apta seniñ ata-anañnyñ üiinde bolyp keldik
deimiz.
Jigitke jabysa tüsip, onyñ mūrtyna iernin tigizdi:
— Sälem, Jorj!
— Sälem, Mad, - dep jauap qatqan jigit äielin belinen orai qūşaqtady.
Alysta, tañğy kün säulesine şomylğan jazyqtyñ ortasynda kümis
taspadai jarqyrağan özen ireleñdeidi, zauyt mūrjalarynyñ bärinen
aspanğa qap-qara tütin budaqtaidy, al köne qala üstinde üşkir kümbezder
kökke şanşyla asqaqtaidy.
II
Diu Rualardyñ astanağa qaityp oralğanyna ieki kün bolğanda, Jorj
öziniñ jūmysyna qaita kiristi, ol iştei özin hronika bölimi bastyğy
mindetinen bosatyp, Foresteniñ ornyna tağaiyndaudan dämelenip jürdi,
sonda ol basy bütin saiasatpen ainalysar iedi-au.
Būl küni keşkisin ol tamaqtanu üşin köteriñki köñil küimen üiine - bir
kezde özine deiingi Foreste tūrğan üige tezirek jetip, äielin, kün ötken
saiyn körkimen köñilin baurap, ömirine ierekşe äserin tigize bastağan
kelinşegine asyğyp kele jatty. Notr-Dam- de-Loret būryşynda tūrğan
gül satuşynyñ qasynan öte bere ol Madlenağa gül alğysy keldi de, dereu
äli qauaşağyn aşa qoimağan hoş iısti rauşan gülderiniñ ülken bir şoğyn
tañdady.
Baspaldaqtyñ är oramynan būrylğan saiyn ol ainağa köz salyp, osy
üige tūñğyş qalai kelgenin iesine tüsirdi.
Kiltin üide ūmytyp ketken ieken, iesikti Madlenanyñ keñesimen alyp
qalğan sol baiağy malai aşty.
— Diu Rua hanym üide me? - dep sūrady ol.
— İä, myrza.
Ashana tūsynan öte bergende, ol dastarqannyñ üş adamğa arnalyp
jasalğanyn körip, tañğaldy. Ashanany qonaqjaidan bölip tūrğan
şymyldyq köterilip qoiylğan ieken, sondyqtan ol däl osy sätte aşyq
peş üstindegi közege tura öz qolyndağydai bir şoq güldi salyp jatqan
Madlenany körip qaldy. Onyñ lezde köñili tüsip, äieline izet bildirip,
riza ietu arqyly raqatqa bölenbek bolğan talabyna bireu kese-köldeneñ
tūrğandai jağymsyzdyq sezindi.
— Sen bireudi şaqyryp pa iediñ? - dep sūrady ol kire bere.
— Atap şaqyrmasam da, - dedi äieli būrylyp qaramastan gülmen
ainalysyp jatqan küii, - būrynnan qalyptasqan dästür boiynşa, meniñ
ieski dosym, graf de Vodrek keledi: ol ylği düisenbi künderi tüstikti bizben
işedi.
— Ä! Jaqsy ieken, - dep kübirlei söiledi Jorj.
Äieliniñ artynda gül şoğyn ūstap tūrğan ol ony ne tyğaryn, ne
laqtyryp jibererin bilmei dağdardy.
— Qaraşy, men sağan rauşan äkeldim, - dedi aqyry.
Madlena būrylyp qarady da, jymiyp küldi.
— Sen qandai jaqsy iediñ! - dep, kelinşek şyn quanğan türmen qolyn
sozyp, iernin tosqanda, jigittiñ köñili birden jailanyp sala berdi.
Sodan keiin güldi alyp qūmarlana iıskedi de, köñili könşigen bala
siiäqty jyldam qimylmen ony alğaşqy güldiñ qasyndağy iekinşi bos
közege ornalastyrdy.
— Netken quanyş! - dedi sonan soñ olarğa süisine qarap tūryp,- Mine,
meniñ üiim jainap sala berdi.
Sodan keiin küieuin sendire söiledi:
— Bilesiñ be, Vodrek sondai tamaşa adam, sender tez til tabysyp
ketesiñder.
Qoñyrau graftyñ kelgendiginen habar berdi. Ol salmaqpen, senimdi, öz
üiine kelgendei jaibaraqat kirdi. Syrbaz iılip Madlenanyñ sausağynan
süidi, sodan keiin küieuine būrylyp, jaidary jüzben qolyn ūsynyp
jatyp:
— Qalai jürip jatyrsyz, qadirli Diu Rua? - dep sūrady.
Onyñ menmendigi men täkapparlyğy, jağdaidyñ özgeruiniñ belgisindei
ymyraşyl tilektestikke auysqandai. Onyñ mūnşalyq özgerisine
tañyrqağan jurnalşy da sypaiy boluğa tyrysty. Bes minutten keiin
olar on jyldan beri jan qiyspas dos adamdardai küide otyrdy.
— Men sizderdi oñaşa qaldyryp ketemin,- dedi jarqyldai söilegen
Madlena. - As üige baryp keleiin.
İerkekter onyñ soñynan qarap otyryp qaldy.
Madlena qaityp kelgen soñ, olar bir jaña pesağa bailanysty teatr
turaly söz qyldy. Būl jönde olardyñ pikirleri üileskeni sondai, olardyñ
jüzderinde osynşalyqty pikirles bolyp şyqqandaryna degen rizalyqtan
bir-birin jaqsy körgendik belgisi baiqalyp tūrdy.
Tüstik jaima-şuaq, jaqsy jağdaida ötti. Graf osy üide, myna süikimdi
ierli-zaiyptylar qasynda özin jaqsy sezingendikten, keş bolğanşa otyryp
qaldy.
Ol ketken soñ, Madlena küieuine būrylyp:
— Şynynda, keremet adam iemes pe? Jaqyn tanyp-bilgen saiyn ol ūnai
tüsedi. Ol nağyz synnan ötken, senimdi, kümänsiz dos. Ah, ieger ol bolmasa...
Ol öz oiyn aiaqtamai toqtap qaldy.
— İä, sondai süikimdi adam, - dedi Jorj. - Meniñşe, biz jaqyn dos
bolyp ketetin siiäqtymyz.
— Al bizge jatar aldynda biraz jūmys isteu kerek, - dedi tağy Madlena.
- Vodrek kelip qalğandyqtan, men sağan būl turaly tamaqtyñ aldynda
aityp ülgermedim. Men bügin Marokkoda mañyzdy oqiğa bolğandyğyn
bildim. Būl turaly mağan deputat, bolaşaq ministir, Laroş-Mate
habarlady. Biz sensatsiiä tudyrarlyq ülken maqala jazuymyz kerek.
Faktler men tsifrlar mende bar. Dereu jūmys jasauğa otyraiyq. Şamdy
al. Diu Rua şamdy alyp, iekeui kabinetke auysty. Kitaptar būrynğyşa
qatar-qatarymen jinauly, al ieñ joğarysynda Foreste öler aldynda
Juan şyğanağyna baryp alyp kelgen üş köze jarqyrap tūr. Üstel
astynda jatqan marqūm Şarldiñ jündi kilemşesine aiağyn salğan Diu Rua
qolyna özine deiingi iesi ūşyn azdap tistelep tastağan pil süieginen
jasalğan qalamdy aldy.
Madlena aşyq peşke süienip tūryp, temekisin tūtatyp aldy da,
jañalyqty tügel aityp şyqty, sodan keiin ol turaly öziniñ oiyn
bildirip, jazyluğa tiıs maqalanyñ jobasyn äñgimeledi.
Diu Rua ony mūqiiät tyñdai otyryp, ieskertpelerin jazyp otyrdy.
Äieli sözin aiaqtağan kezde, ol būl mäselege bailanysty öz közqarasyn
aitty, ony tereñdete tüsip, öz josparyn ūsyndy, ol iendi bir maqalanyñ
jobasy iemes, qazirgi ministirlikke qarsy tūtas bir nauqannyñ jospary
bolyp şyqty. Būl şabuyl jasaudyñ tek bastaluy ğana bolmaq. Jorj
oiynan tuğan ülken mümkindikter Madlenany qyzyqtyrğany sondai, ol
temekisin de ūmytyp ketti.
— İä.. iä... öte jaqsy... Tamaşa... Keremet... - dep kübirlei qostap
otyrdy.
Diu Rua sözin aiaqtağanda äieli:
— İendi jazuğa kiriselik, - dedi.
Alaida bastap ketu jigitke qaşanda auyr tietin, būl joly da ol är sözin
qinala qūrastyrumen boldy. Mūny añğarğan Madlena onyñ iyğyna jeñil
ğana süienip, qūlağyna söilemderdi birinen soñ birin sybyrlap aityp
tūrdy.
Ara-tūra ol küieuine kümandana qarap:
— Sen osyny aitaiyn dep pe iediñ? - dep sūrap otyrdy.
— İä, däl osyny,- deidi ol.
Äielderge tän aiausyzdyqpen Madlena ministirler keñesiniñ törağasyn
kekesindi uly sözdermen äşkerelep, onyñ syrt kelbetin kelemejdeuin ol
jürgizip otyrğan saiasatty kelekeleumen şeber ūştastyrğanda, iezuge külki
üiirilip, jazuşynyñ tapqyr baiqağyştyğyna tañdanbasqa şara
qalmaidy.
Arasynda Diu Rua onyñ sözderiniñ mağynasyn tereñdete tüsetin jäne
sonymen qatar ötkirlik beretin birneşe sözin qosyp jiberip otyrdy. Onyñ
üstine, ol öz habarlaryn öñdeu üstinde üirengen sözdi astarlap aitu
önerimen jaqsy tanys bolatyn, sondyqtan ol Madlena aityp otyrğan
qandai da bir oqiğanyñ şyndyğy kümändi körinedi-au degen tūsta nemese
ol bireu-mireuge köleñkesin tüsirer dep oilasa, ol turaly tek
tūspaldaumen şektelip, sonysymen oqyrmandar aldynda tura söz ietkennen
de göri ūtymdy jol tauyp otyrdy.
Maqala jazylyp bitkende, Jorj ony şabyttana dauystap oqyp
şyqty.
Maqala iekeuine de ūnady da, olar bir-biriniñ bağasyn iendi ğana
bilgendei, tañyrqai, quana külimsiredi. Bir-birine ieljirei, ğaşyq közben
qarap tūrdy da, ruhani jaqyndyqtaryn sezinu tän qūmarlyğyn
qozdyrğandai, qatty qūşaqtasyp süiisti.Diu Rua şamdy aldy.
— İendi ūiyqtaimyz, - dedi ol közi ottai janyp.
— Alğa tüsiñiz, ämirşim, joldy jaryq qylatyn siz ğoi, - dedi äieli.
Küieui jatyn bölmege bettegende, soñynan ilesken äieli sausaq ūşymen
onyñ moinynan qytyqtap, qytyqtan qorqatyn küieuin qualap otyrdy.
"Jorj Diu Rua de Kantel" degen atpen jaryq körgen maqala ülken şu
köterdi. Palatada abyrju bastaldy. Valter qariiä avtordy qūttyqtap,
ony dereu "Frantsuz ömiri" gazetiniñ saiasi bölimine meñgeruşi ietip
tağaiyndady. Habar bölimi tağy da Buarenarğa köşti.
Osy künnen bastap, "Frantsuz ömiri" ministirlikke qarsy tereñ
oilastyrylğan, tegeurindi nauqan jürgizdi. Qaşanda būltartpaityn
faktilerge süienetin, birde kekesindi, birde salmaqty, birde äzilge, birde
aşuğa qūrylğan būl maqalalar öziniñ qaitpaityn tabandylyğymen,
senimdiligimen tañğaldyratyn. Özge gazetter būlardan ylği üzindi keltirip,
tūtas azat joldaryn köşirip basatyn, al bilik basyndağylar qandai da bir
mekemeniñ kömegimen belgisiz ädepsiz jaudyñ auzyn jabu joldaryn
izdestirumen boldy.
Diu Rua saiasi ortada ataqqa iline bastady. Ol qol alysular men iıle
amandasularğa qarap, öz bedeliniñ ösip bara jatqanyn bilip jürdi. Al
zaiyby bolsa, ol qaşanda ierin aqyldylyğymen, bärin qapysyz
bilgiştigimen jäne bailanystarynyñ keñdigimen tañğaldyratyn.
Üiine qaitqan saiyn ol qonaqjaida birde senatordy, birde deputatty,
sotty nemese generaldy kezdestiretin, olardyñ bäri Madlenany
qūrmettep, özderin ieski dostaryndai iemin-ierkin ūstaidy. Olardyñ bärimen
qaida tanysyp jür? Jiyndarda deidi özi. Al qalaişa olardyñ senimine
kirip ala qūiady? Būl Jorj üşin jūmbaq iedi.
"Madlena tamaşa diplomat bola alar iedi", - dep oilaityn ol Madlena
köbine tüski tamaqqa keşigip kelip jürdi, asyğa basyp ientigip, qyzara
börtip, köteriñki köñilmen kelgen ol qalpağyn şeşpei jatyp, bilgen
jañalyqtaryn aita bastaityn:
— Bügin bizdiñ aitarymyz bar. Tyñdaşy, ädilet ministiri būrynğy
aralas komissiiänyñ ieki müşesin sot qylyp tağaiyndapty. Ömiri iesinen
ketpeitindei ietip sazaiyn tanytaiyq bälemniñ!
Şynynda, būlar birneşe kün qatarynan ministirdiñ iesin şyğardy.
Fonten köşesine graf de Vodrekten keiin seisenbi künderi tüstik işuge
kele bastağan deputat Laroş-Mate ierli-zaiyptylardyñ qoldaryn qatty
qysyp, şeksiz quanğandyğyn tanytyp jürdi.
— Mine, nağyz nauqan! - deitin ol är joly. — İendi osydan keiin
jeñiske jete almasaq...
Köñil tükpirinde ol özi köpten beri köz tigip jürgen şetel isteri
ministiriniñ ornyn tartyp alu mümkindigine senimdi bolatyn.
Būl özindik bet-beinesi, özindik pikiri joq, ne mümkindigimen, ne
batyldyğymen közge tüsip körmegen, auyz toltyryp aitarlyq bilimi de
şamaly, - bir şalğai qalaşyqtan şyqqan advokat, provintsiiä üşin ğana
arystan därejesindegi, respublikaşyl betperdesin jamylğan iezuit,
özara öş partiiälar arasynda şeberlikpen paida tabuşy, jalpyhalyqtyq
sailau qūqyğy köñ-qoqsyğynda qaptap ösetin sapasy kümändi liberaldar
sañyrauqūlağynyñ biri iedi.
Öziniñ tūrpaiy makiavellizmi arqasynda ol öz seriktesteriniñ - deputat
bolyp sailanuğa qūmar silimtikter men ielden şyqqan şalağailardyñ arasynda aqyldy dep iesepteletin. Ol biraz därejege qol jetkize
alarlyqtai syrtyn jyltyratuğa şeber, biraz jaqsy tärbiesi bar,
jügensizdigi men sypaiygerşiligi de bir basyna jeterlik adam bolatyn. İgi
jaqsylar arasynda, osy bir ünemi auysyp-tüiisip jatatyn är aluan
jūrttyñ arasynda, joğary talapqa sai kelmeitin, joğaryğa añdausyzda
jol tauyp köterilgen körnekti şeneunikter qoğamynda ol bedeldi
sanalatyn.
Ol turaly barlyq jerde: "Laroş ministir bolady", - desetin, onyñ özi
bolsa būğan özgelerden būryn senetin.
Ol Valter qariiänyñ gazetinde jarnaşylarynyñ biri, onyñ
kompaniony jäne köptegen qarjylyq operatsiiäsy ortaq seriktesi bolatyn.
Diu Rua Laroş-Mateni qoldady, oğan sendi jäne keleşekte özine kerek
adamdardyñ biri boluy mümkin dep ieseptep, oğan biraz ümit artyp jürdi.
Negizinen alğanda, ol Laroş-Mate Forestege armanyna jetken kezde
Qūrmetti legion ordenimen syiapattauğa uäde bergen isti jalğastyruşy
ğana boldy. İendi būl orden Madlenanyñ iekinşi küieuine beriluge tiısti
boldy - bar özgeris sol ğana. Şyndap kelgende, özgergen ieşteñe joq.
Būl belgili jait bolğandyqtan, Diu Ruanyñ qyzmettesteri ony ünemi
közge şūqyp türtpekteumen boldy da, būl onyñ jynyn qainatatyn.
Ony iendi tek "Foreste" dep atau ğana qalğandai iedi.
Ol saralqa bosağasyn attasymen bireu:
— Beri qaraşy, Foreste! - dep aiğai saldy.
Ol iestimegen qalyp tanytyp, jäşiktegi hattardy aqtarystyra berdi.
Biraq jañağy dauys qūiar bolmady, odan da qattyraq dauystady:
— İei, Foreste!
Diu Rua baspagerler kabinetine qarai bettep iedi, qyzmettes jigit iendi
aldynan köldeneñdedi:
— Ah, keşir, men sağan aityp tūr iekem ğoi. Aqymaqtyq, ärine, biraq
men seni ünemi Şarl baiğūspen şatastyra beremin. Būl, sirä, seniñ
jazğandaryñ Foresteniñ maqalalaryna jolma-jol ūqsastyğynan bolar.
Būl jerde kez kelgen adam şatasady.
Diu Rua jauap qatqan joq, biraq işi qazandai qainady. Ol tipti iştei
marqūmdy jek köre bastady.
Valterdiñ özi de bir ret saiasat böliminiñ jaña bastyğynyñ maqalalary
türi jağynan da, mazmūny jağynan da būğan deiingi bastyqtyñ jazğanyna
ūqsaidy ieken degendi tañdana aityp:
— İä, būl nağyz Foreste, tek qana odan göri qyzulau, batyldau jäne
köregendeu, -dedi.
Tağy bir joly añdausyzda şkapty aşyp qalğan Diu Rua Foresteniñ
bilbökesi qaraly şüberekpen oralğanyn, al öziniñ Sen-Poten
basşylyğymen oiyn üirenip jürgen bilbökesine alqyzyl lenta bailanyp
qoiylğanyn kördi. Barlyq bilbökeler sol sörege qatarlastyra tizilip
qoiylypty da, astyna: "Foreste jäne K-niñ būrynğy kollektsiiäsy.
Mūrageri - Foreste Diu Rua. Patenttelgen. Barlyq jerde, tipti jol
jürgende de paidalanuğa bolatyn qajetti tauar" dep jazylypty.
Ol şkapty jai ğana japty da, bärine iestirte:
— Aqymaqtar men işi tarlarğa daua joq ieken-au, - dedi.
Alaida mūnyñ bäri qatardağy tilşi nemese myqty aqyn bolsyn, ärbir
ädebietşi siiäqty namysqoi äri mansapqor Diu Ruany renjitpei qoimady,
asqan
özimşildik
pen
namysqorlyq
reniş
pen
sekemşil
kümändanuşylyqty tudyrady.
"Foreste" sözi onyñ janyna tietin boldy: sol sözdi iestimeuge
tyrysyp, qūlağyna tie qalsa, özinen-özi qyzaryp ketetin.
Ol būl sözdi kekesindi syqaq retinde qabyldady, tipti qorlau dep ūqty.
Būl söz oğan: "Sen üşin bärin äieliñ istep beredi, ol būrynğy küieuine de
jazyp beretin. Onsyz sen adam bolmas ieñ", - degendei bolyp iestiletin.
Madlenasyz Foreste kün köre almaityn iedi degenge ol keliser iedi,
biraq onyñ ornyna özin qoiu - keşirersiz!
Äzäzildik üide de soñynan qalmady. İendi oğan üideginiñ bäri: jihazdar,
onyñ qoly tidi-au degenniñ barlyğy marqūmdy ieske salyp tūratyn boldy.
Alğaşynda būl turaly oiyna kirip-şyqpaityn, al qazir qyzmettesteriniñ
şaqpa sözderi janyna batqan ol būryn män bermegen kez kelgen tükke
tūrğysyz närseden küdiktenetin boldy.
Ol ne närsege qol sozsa da, bärinen Şarldiñ qolyn körip tūrğandai
bolady.
Onyñ közi ne närsege tüsse de, mūnyñ bäri bir kezde Şarl paidalanğan,
ol qymbat sanağan zattar bolyp şyğady. Tipti Madlenanyñ bir kezde
dosymen bir tösekte jatqany da jynyna tie bastady.
Öz işinde bolyp jatqan būl qarsylyqqa onyñ özi de tañğalyp: "Mağan
ne boldy būl? Men Madlenany tiri dostarynan qyzğanbaimyn ğoi? Ol
uaqytyn qalai ötkizip jürgeni mağan bäribir. Odan men qaida barasyñ,
qaşan kelesiñ dep tyqaqtamaimyn, al myna jeksūryn Foresteni oiyma
alsam-aq - qanym qainap şyğa keledi!" - dep oilaityn.
"Şyndyğyna kelgende, Şarl naqūrys bolatyn, - deitin ol özine-özi, men, sirä, osyğan nalityn boluym kerek. Madlenanyñ osyndai iesekke
küieuge şyqqany meni jyndandyryp jibere jazdaidy".
Ol ünemi özinen-özi: "Madlenağa sol januar nesimen ūnady ieken?" - dep
sūraityn.
Özine inedei qadalğan ūsaq-tüiekke ielikken ol Madlenanyñ, malaidyñ,
qyzmetşi äieldiñ sözderinen Şarldi ieske alğandai yñğai sezilgende,
aşuyn tejei almai qalatyn boldy.
Diu Rua tättini ūnatatyn.
— Bizde nege tätti tağamdar bolmaidy? - dep sūrady ol bir keşte. - Nege
tapsyrys bermeisiñ?
— Ras aitasyñ, men ylği ūmytyp kete beremin, - dedi Madlena jarqyn
jüzben, -öitkeni Şarl tättini ūnatpaityn iedi...
— Bilesiñ be, būl meniñ şegime jetti, - dedi özin ūstai almai qalğan
Jorj onyñ sözin bölip ketip. - İestitinim tek sol: Şarl, Şarl... Şarl
öitti, Şarl büitti. Şarl ölgen - jaiyna qaldyrsañdarşy iendi.
Būl kütpegen aşudan iesi şyqqan Madlena oğan baqyraiyp qarap qaldy.
Alaida özine tän sezimtaldyqpen ol küieuiniñ boiynda aqyryndap
qyzğanyş, marqūmnyñ aty atalğan saiyn küşeie tüsetin qyzğanyş boi
köterip kele jatqanyn añğardy.
Mümkin, būl äielge balalyq siiäqty bolyp köringen bolar, sonymen
qatar būl äielge jağymdy tidi de, ol ünsiz qaldy.
Diu Ruanyñ özi de būl qylyğy üşin qysylyp qaldy, biraq ol ieşteñe
istei almady. Sol küni keşte, kelesi maqalany jazuğa kirisken kezde, onyñ
aiağy kilemşege ilinip qaldy. Kilemşeni audara almağan ol ony teuip
jiberdi de:
— Şarldiñ aiağy ünemi toñyp jürgen boluy kerek? - dep sūrady küle
tüsip.
Äiel de küldi:
— İä, ol toñazyp qaludan qorqatyn. Onyñ ökpesi älsiz bolatyn.
— Solai iekenin däleldedi de ğoi, - dep zildene söiledi Diu Rua. Sonan
soñ säl jūmsarğan raimen: - Meniñ baqytyma orai, - degendi qosyp,
äieliniñ qolyna iernin tigizdi.
Biraq jatarda da Diu Rua sol oidan aryla almady.
— Şarl, sirä, jatarda qūlağyna suyq tiıp qalmas üşin, bas kiım kiıp
jatqan şyğar? - dep keketti ol.
— Joq, basyna jibek oramal bailap jatatyn, - dedi mūnyñ bärin
qaljyñğa būrğysy kelgen Madlena.
Jorj iyğyn köterip, öziniñ artyqşylyğyna senimdi jannyñ ünimen:
— Öi, bozökpe! - dedi ysyldai söilep.
Osy künnen bastap ol Şarldi auzyna almai söilemeuge ainaldy. Ol
reti kelgen jerdiñ bärinde ony sözge aralastyryp, "baiğūs Şarl" dep
qomsynyp otyratyn boldy.
Saralqada özin künine birneşe ret "Foreste" dep ataitynyn iestip
qaitatyn ol marqūmdy körinde tynyş jatqyzbaityn osyndai ädispen
öşin qaitaryp jürgendei iedi. Ol onyñ kemşilikterin, külkili äreketterin,
älsizdikterin termelep, kegi qaitqandai sanamalap, tūşynyp, ösire söilep,
osynysymen äieliniñ jüreginen belgisiz bäsekelesine degen barlyq sezimin
birjola öşiruge äreket jasağysy keletindei iedi.
— İesiñde me, Mad, - dedi ol birde, - bir joly Şarl tülei semiz
ierkekter aryqtardan göri küştirek dep däleldegisi kelgeni bar iedi ğoi?
Biraz uaqyt ötkennen keiin ol äielinen marqūmğa bailanysy işkildik
jağdailaryn sūrap bilmek bolyp yntyqty, alaida Madlena
yñğaisyzdanyp, oğan jauap beruden qaşqaqtady. Ol biraq qoimai qoidy:
— Aitsañşy iendi! Ondai minutterde onyñ türi sūmyraiğa ūqsap
ketetin bolğan şyğar,ä?
— Jeter iendi, jaiyna qaldyrsañşy ony, - dep tistene söiledi äieli.
Qūiady degen ne.
— Joq, aitşy iendi! Tösekte ol aiuşa qorbañdaityn şyğar, iä ğoi?
Mal ğoi, mal! -dep barğan saiyn janyğa tüsedi.
Bir joly, mamyr aiynyñ aiağynda, aşyq terezeniñ aldynda temekisin
tartyp tūrğan. Qala sondai qapyryq bolatyn, kenet taza auağa şyqqysy
keldi.
— Mad, Bulon ormanyna baraiyqşy!
— Barsaq, baraiyq.
Olar aşyq ekipajğa minip, İelisei dalasyn kesip ötip, Bulon ormany
saiajolyna iendi. Typ-tynyq jelsiz tün iedi, Parijde kün sonşalyqty
ysyp, aua däp bir monşadağydai aşyq tütikterden şyqqan bumen dem
alğandai sezinetin tünderdiñ biri. Sansyz kölikter qalyñ ağaş qoinauyna
köptegen süiisken jasty alyp kelip tabystyryp jatyr.
Äuestene qarağan Madlena men Jorjdyñ köz aldynan ekipaj işinde
qūşaqtasyp otyrğan aqşyl kiıngen äielder men qara kiımdi ierkekter
qylt-qylt ietip körinip qalady. Jūldyzdary jamyrağan ot jalyndai
aspan astynda sansyz süiispenşilikke bölengen jürekter Bulon ormanyna
ağylyp kelip jatty. Ainalada jerge toqyldai tigen doñğalaqtar
dybysynan basqa ieşteñe iestilmeidi. Al ärbir kölikte iekeu-iekeuden birbirine jabysa tüsip, aldağy raqat sättiñ ielesine ünsiz ieltigen ğaşyqtar
nöpiri tipti tausylar iemes. Tamyljyğan keştiñ qapyryğy ystyq
süiisterdiñ äserinen siiäqty körinedi. Aua da mahabbat qūmarlyğyna bögip,
tän läzzatynyñ añsarynan auyrlai tüskendei. Bärin de bir ğana maqsat
ieliktirgen, qandarynda birkelki ot oinağan jūptardan ainalağa şydamsyz
diril taralyp jatqandai. Osy mahabbat besigine ainalğan arbalardan
ieljiregen meiirim şaşyrap, aua da sezimnen alabūrtyp ketkendei seziledi.
Būl mamyrajai hal Jorj ben Madlenağa da berilgen siiäqty. Qapyryq
maujyratqan olar äldebir tolqu jeteginde ünsiz ğana bir-biriniñ qoldaryn
tapty.
Qala bekinisterinen bastalatyn būrylysqa jetkende, olar süiisip aldy.
— Biz tağy da ötkendegi Ruanğa barar joldağydai mektep
oquşylarynyñ qalpyna tüsip kelemiz,- dep uiala sybyrlady Madlena.
Toğaiğa kirer jerde ekipajdar ağyny böline bastady. Jas jūbailar
jürip kele jatqan Köl saiajolynda kölik sany azaiyp, ağaştar arasynda
tūnyp tūrğan qoiu qarañğylyq, japyraqtar dirili men ağaş arasynda
syldyrlai ağyp jatqan būlaqtardan iesken salqyn samal, - osynyñ bäri
arbalarda süiisip kele jatqan jūptardyñ baqyttaryna ierekşe bir qūpiiä
läzzat üstemelei tüsetindei.
— Kişkentaiym meniñ Mad! - dep sybyrlady äielin qūşağyna qysa
tüsken Jorj.
- İesiñde me, seniñ auylyñnyñ tūsyndağy ormanğa barğanymyz, - qandai
qorqynyşty bolyp iedi! - dedi Madlena. - Mağan ol şet-şegi joq äri tağy
añdar tolyp jürgendei sezilgen-di. Al mūnda mülde basqaşa. Samal jel
jūmsaq aimalaidy, al ormannyñ arğy betinde Sevr bar iekenin jaqsy
bilesiñ.
— Joq, meniñ ormanymda tek qana būğylar, tülkiler, ielikter men
qabandar ğana mekendeidi, - dep qarsylyq bildirdi ol, - anda-sanda
ormanşynyñ üii kezdesip qalyp otyrady.
Baiqausyzda aityp qalğan osy söz - marqūmnyñ familiiäsy (Foreste
Forestier -ormanşy oğan qatty äser ietkeni sondai, bireu orman işinen aiğai
salğandai bolyp, birden jabyrqau tartyp sala berdi: jüregi syzdap,
birazdan beri janyn qinap jürgen qyzğanyş sezimi tūla boiyn jailap
aldy.
— Sen mūnda osyndai keşkilik Şarlmen kelip kördiñ be? - dep sūrady
ol säl ünsizdikten keiin.
— Keldik, jiı keletinbiz,- dedi Madlena.
Kenet Jorj üige qaitqysy kelip, jüregi syzdap ala jöneldi. Foreste
beinesi onyñ sanasyn jaulap aldy. İendi Diu Rua tek sol turaly ğana
oilauğa qabiletti bolyp qalğandai.
— Tyñdaşy, Mad... - dedi ol aşumen.
— Ne, qymbattym?
— Sen Şarl baiğūstyñ közine şöp saldyñ ba?
— Sen tağy ieski äniñe bastyñ ba, mūnyñ aqymaqtyq qoi! - dedi äieli
jek körgen ünmen.
Qoiu qaida.
— Qoisañşy, moiyndasañşy! Sen onyñ közine şöp saldyñ ğoi, ä?
Äiel ündemedi, barlyq äiel siiäqty, ol da būl sūraqty ūnatpady.
— Saitan alğyr, ieger bireudiñ közine şöp salu kerek bolsa, nağyz
yñğaily adam sol iedi ğoi, - dep qūiar iemes Diu Rua - İä, iä, iä! Foresteniñ
müiizdi bolğanyn bilsem, qandai quanar iedim. Onyñ aqylsyz kelbetine
müiiz qandai jarasar iedi, ä?
Madlenanyñ iesine bir närse tüskendei külimsiregenin añğarğan ol odan
äri jabysa tüsti:
— Aitşy iendi, neñ ketedi! Qaita onyñ közine şöp salğanyñdy özge
bireuge iemes, myna mağan aitqanyñ artyq iemes pe?
Ol, şynynda da, özi jek köretin jeksūryn Şarldiñ sondai masqarağa
ūşyrağanyn äieldiñ öz auzynan iestuge ölerdei qūmartty. Sonymen qatar
ne iekenin özi de tolyq añğarmağan būldyr bir sezik onyñ äuesqoilyğyn
arttyra tüsti.
— Mad, kişkentaiym meniñ, ötinemin, aitşy, - dep jalyndy ol. - Ol özi
soğan laiyq iedi ğoi. Onyñ aqymaq basyn müiizben äşekeilemeuiñ ülken
qatelik bolar iedi. Moiyndai qoişy iendi!
Madlena onyñ myna jantalasyn qyzyq körgendei, myrs ietip küldi de
qoidy.
Ol bolsa äieliniñ qūlağyn jep qūiardai taqala tüsti.
— Bol iendi, bol... moiyndaşy!
Madlena ony ytyryna iterip tastady.
— Qandai aqymaq iediñ! - dedi ol aşuly ünmen - Sirä, adam osyndai
sūraqqa jauap berer me?
Osy sözdi aitqandağy äieliniñ ünindegi salqyndyqtan Diu Ruanyñ tūla
boiy mūzdap ketti; ol jüregi tas bop qatyp qalğandai, aua jetpei alqyna
berdi.
Būl kezde ekipaj qol jağalap kele jatqan, köl betinde jypyrlağan
jūldyzyn aspan qimastyqpen terip alyp jatqandai. Qarañğylyqta
köriner-körinbes ieki aqqu köl betin baiau syza jüzip barady.
Jorj aidauşyğa: "Keiin būryl!" - dep aiqailady da, kölik jarqyrağan
şamdary orman tünegin tilgilei jarqyldağan özge ekipajdardyñ
arasymen keiin bettedi.
"Dausy qalai özgerip ketti jañağyny aitqanda! Būl ne, moiyndau ma?" dep, özinen-özi sūrady ol. Madlenanyñ alğaşqy küieuine opasyzdyq
jasağandyğyna qaltqysyz sengen ol yzağa bulyqty. Ol äieliniñ
alqymynan şap berip, qylqyndyra ūryp-soqqysy keldi.
İegerde ol: "Joq, qymbattym, men Şarlge opasyzdyq jasağan bolsam,
tek senimen ğana",-degen bolsa, ol ony jany qalmai ierkeletip, töbesine
köterer iedi-au.
Diu Rua qoldaryn aiqastyra salyp, aspanğa qarağan küii qimylsyz
otyr: onyñ birdeme oilauğa da şamasy qalmağandai iedi. Ol tek işi
qazandai qainap jatqanyn, äielge bailanysty maşaqattyñ bastalyp kele
jatqanyn ğana sezip otyrdy. Köñiline küdik kirgen küieudiñ halin tūñğyş
sezindi ol.
Şyndyğyna kelgende, ol marqūm bolyp ketken Foreste üşin
qyzğandy, jüregin örtegen qyzğanyştan ol Madlenany jan-tänimen jek
körip ketkendei sezindi. Ol Şarlge opasyzdyq jasağan bolsa, oğan, Diu
Ruağa da jasamasyna kim kepil?
Ol aqyryndap öz oiyn jinaqtap aldy da, syzdağan jüregin ielemeuge
tyrysyp: "Äielderdiñ bäri de şetterinen jälep, olardy jai ğana
paidalanu kerek, olarğa janyñmen beriluge bolmaidy", - degen oiğa
berildi.
Yzaly oidan onyñ tiline nebir aşy sözder üiirilgenimen, ol oğan ierik
bermedi. "Älemdi küştiler ğana bileidi, - dep qaitalady ol özine-özi. Küşti bola bilu kerek. Būdan biık tūru kerek".
Ekipaj jürisin jyldamdata tüsti. Qala bekinisi artta qaldy. Diu Rua
aldynan alyp ottyñ şaşyrandysyndai qalyñ säuleni kördi. Qūlağyna
köptegen ärqily ünniñ jiyntyğynan tūratyn üzdiksiz guil keldi, ol
osynau jazğy tünde kündizgi alasapyrannan qaljyrap baryp damyl
tapqan asa zor alyptyñ - Parijdiñ auyr tynysy iedi.
"Būl üşin janyñdy jegidei jeuge ierik beru aqymaqtyq, - dep oilady
Jorj. - Ärkim özi üşin ömir süredi. Jeñis batyldardyñ qolynda. Öziñdi
ğana oilauyñ kerek. Bailyq pen dañq jolyndağy özimşildikti mahabbat
pen äiel meiirimi jolyndağy özimşildikten joğary qūia bilu kerek".
Asa zor aiaqtarymen alşaiyp tūrğan Saltanat arqasy közge şalyndy, däp bir qalağa kireberiste aialdağan qorbiğan alyp däu qazir myna aldynda
sairap jatqan keñ köşege tüsip alyp, adymdai jöneletindei.
Jorj ben Madlena tağy da ağylğan ekipajdar tolqynyna kilikti, iendi
olar bağanağy deneleri ünsiz aiqasqan şarşauly jūptardy añsağan
tösekterine jetkizuge asyğyp kele jatqan siiäqty. Būlarğa quanyş pen
baqyttan, raqattan balqyğan adamdar nöpiriniñ şet-şegi joq sekildi
bolyp körindi.
Madlena küieuiniñ kökireginde qandai dauyl jürip jatqanyn sezgendei.
— Ne oilap otyrsyñ, dostym? - dep sūrady ol özine tän nazdy ünimen. Sen ünsiz qalğaly jarty sağat boldy ğoi.
— Men myna misyzdardyñ qūşaqtasqandaryna qarap otyrmyn, - dedi
ol mysqyldy jymiyspaq - söitip, myna ömirde, rasynda, qyzyğuğa
tūrarlyq birdeñe bar-au degen oiğa qaldym.
— İä, keide būl da qyzyqtyrady, - dedi äieli baiau ünmen.
— İä, odan artyq ieşteñe tappağanda, ärine!
Jorjdyñ aşy kekesinge toly oiy ömirdiñ jyltyraq betperdesin
aiausyz tyrnalap jyrtyp jatty. "Äldeneden uialu, birdeñeden bas tartu
aqymaqtyq, soñğy kezde özimdi iştei müjip, qibyjyqtap jürgenim nağyz
aqymaqtyñ isi". Köz aldyna ielestegen Foreste beinesi būl joly ony ieş
abyrjyta almady. İekeui tatulasyp, qaitadan dostyq qalypqa tüskendei
sezim biledi. Ol tipti: "Sälem, dostym!" - dep dauystap jibere jazdady.
Madlena būl ünsizdikke şydai almady.
— Jolda Tortonige soğyp, balmūzdaq jesek bolar iedi, - dep ūsynys
jasady ol Jorj oğan köz qiyğyn tastady. Osy kezde Madlenanyñ
qyrynan qarağandağy näzik bet beinesi men aqşulan şaşy sauyqşyl
dämhanalarğa kiruge şaqyrğan jarqyldaq ottar jaryğynan anyq köringen
iedi.
"Sūlu-aq, - dep oilady ol. - Nesi bar, öte jaqsy. Biz iekeuimiz jaily,
kögerşinim, ūşqan qūs, jügirgen añ qaşyp qūtylmaidy deidi. Al iendi
qyzmettesterim meni tağy mazaqtai bastasa, kökelerin közderine körsetetin
bolamyn".
Osy oiğa bekingen ol äieliniñ küdigin seiiltu üşin, "Quana kelisemin,
qymbattym", - dep, onyñ ierninen süidi.
Madlenağa küieuiniñ ierni mūzdai salqyn bolyp tidi.
Alaida dämhananyñ aldynda äieliniñ ekipajdan tüsuine kömektesip
jatyp ol öziniñ ädettegi üirenşikti jymiysymen küle qarady.
III
İekinşi küni saralqağa kelisimen Diu Rua Buarenardyñ qasyna
jaqyndady.
— Qadirli dos! - dedi ol. - Sağan bir ötinişim bar iedi. Soñğy kezde keibir
beipilauyzdarğa meni "Foreste" dep atau qyzyq körinetin bolyp jür.
Tileuiñdi bergir, sen olarğa būdan bylai mağan sol äzilin qaitalamaq
bolğan alğaşqy adamdy aiamaitynymdy ieskertip qoişy. Būl quaqylyğy
süñgi aiqastyruğa tūra ma, joq pa, aldymen oilanyp alsyn. Mūny sağan
aityp tūrğan sebebim, sen sabyrly, isti beibit jolmen şeşuge qabiletti
jansyñ. iekinşiden, sen bir ret meniñ töreşim bolğansyñ.
Buarenar onyñ tapsyrmasyn oryndauğa kelisti.
Diu Rua şarualarymen şyğyp ketti de, bir sağattan keiin qaityp
oraldy. Qaityp ieşkim ony "Foreste" dep atağan joq.
Ol üiiniñ tabaldyryğyn attağanda, qonaqjaidan äiel dauystary
iestilip jatty.
— Kimder ol? - dep sūrady ol.
— Valter jäne de Marel hanymdar, - dep jauap berdi malai.
Jorjdyñ jüregi dir iete qaldy, biraq ol özin-özi: "Körip alarmyn",- dep
qairady da, kirip bardy.
Klotilda aşyq peştiñ qasynda otyr ieken; terezeden tüsken kün
säulesi oğan qūiylyp tūrdy. Jorjğa, özin körgen kezde ol bozaryp
ketkendei bolyp körindi. Aldymen Valter hanymğa jäne onyñ
saqşylary qūsap ieki jağynda otyrğan qyzdaryna iıle amandasqan ol
būrynğy aşynasyna būryldy. Ol būğan qolyn ūsyndy, onyñ qolyn alğan
jigit däp bir: "Men sizdi būrynğyşa süiemin", - degendi bildirgisi
kelgendei aqyryn qysyp qoidy. Ol da jauap retinde qolyn qysty.
— Qalai tūryp jatyrsyz? - dep sūrady jigit - Biz körispegeli qaşan.
- Jaqsy. Al siz şe, Süikimdi dos? - ieşteñe bolmağandai jarqyn ünmen
söilegen Klotilda iendi Madlenağa būryldy: - Sen ony būrynğyşa
Süikimdi dos dep atağanyma qarsy iemessiñ be?
— Ärine, joq, qymbattym, men sağan bärine rūqsat ietemin.
Onyñ üninen bolar-bolmas kekesin sezilgendei boldy.
Valter hanym Jak Rival öz üiinde ūiymdastyrmaq bolğan mereke
jaily,- saiysudan jarys ötkizu şarasy turaly söz ietip, oğan barlyq igi
jaqsylardyñ äieli baratyndyğyn aitty.
— Būl öte tamaşa, — dedi ol. — Biraq men dağdaryp otyrmyn. Küieuim
naq sol kezde üide bolmaidy, meni iertip baratyn adam joq.
Diu Rua dereu özi iertip baruğa ūsynys bildirip, äiel kelisimin berdi.
— Qyzdarym da, men de sizge sondai rizamyz.
Diu Rua apaly-siñlili qyzdardyñ kişisine köz salyp, işinen: "Myna
kişkentai Siuzanna täp-täuir-aq ieken, tipti süikimdi", - dep oilady. Alasa
boily bolğanmen, müsindi, qypşa bel, tar myqyn, omyrauy jaña tüiindei
bastağan, kişkene ğana kögildir-sūr tüsti közderi suretşiniñ qalamynan
şyqqandai aişyqty körinetin ol aqşyl şaşy būrqyrağan ädemi
quyrşaq siiäqty, onyñ üstine tym appaq, ütiktep qoiğandai bir syzyqsyz,
bir nüktesiz, bir tamşy qany joq qağazdai terisi men ädeii būrqyrata
köteriñkirep qoiğan būrqyrağan būira şaştary ony, şynynda, keibir qyz
balalardyñ qolynan köretin qymbat quyrşaqtarğa ūqsatady.
Ülkeni, Roza, köriksiz, aryq, ajarsyz, ieşkim ieskermeitin, ieşkim sözge
tartpaityn, aituğa tūrarlyq ieşteñesi joq qyzdardyñ sapynan iedi.
Valter hanym ornynan tūrdy.
— Sonymen, men sizge senemin, - dedi ol Jorjğa qarap. - Aldağy
aptanyñ beisenbisinde, sağat iekide.
— Qyzmetiñizge äzirmin, - dedi ol.
Olar şyğysymen Marel hanym da ornynan tūrdy.
— Qoş-sau bolyñyz, Süikimdi dos.
Būl joly äiel jigittiñ qolyn ūzağyraq ūstap, qatty qysty. Osynau
ünsiz tildesuden alabūrtqan jigit kenet osy bir auyştau, aqköñil, biraq
özin şyn süietin siiäqty körinetin äielge yntyqtyğy qaita ūianğanyn
sezdi.
"İerteñ-aq baramyn oğan", - dep şeşti ol.
İerli-zaiyptylar oñaşa qalysymen, Madlena jarqyrai küldi de,
küieuiniñ betine qadala qarap otyryp:
— Valter hanymnyñ sağan ğaşyq iekenin bilesiñ be? - dep sūrady.
— Qoisañşy! - dedi ol senimsiz ünmen.
— İä, iä, şyn aitam, sağan yntyq iekenin sözinen añğardym. Ol da
osyndai ieken-au! Ol qyzdaryna sendei küieu tap bolğanyn qalaidy.
Meniñ baqytyma orai, onyñ özi üşin būl qauipti iemes.
Onyñ mūnymen ne aitqysy kelgenin Jorj tüsingen joq.
— Qauipti iemes degeniñ ne?
— O. Valter hanym birde-bir ret ösekke tamyzyq bolarlyq qylyq
körsetken jan iemes, senesiñ be? - birde-bir ret! - Madlenanyñ dausy öz
sözine senimdi iestildi. - Ol özin bar jağynan minsiz ūstai alady. Küieuin
sen mensiz-aq jaqsy bilesiñ. Alaida äieli mülde basqa adam. Ol ievreige
küieuge şyqqanyna qatty uaiymdady, biraq oğan adal äiel bola bildi. Ol nağyz parasatty äiel
Diu Rua tañdana söiledi:
— Men ol da ievrei äiel ieken desem.
— Tipti de olai iemes. Ol Magdalina maqalasyndağy barlyq
qaiyrymdylyq mekemeleriniñ qūrmetti basşysy. Ol tipti küieuge şyğu
räsimin şirkeude ötkizgen. Tek qana būl jerde bastyğymyz räsim üşin
şoqynğanyn älde dinbasylary būğan köz jūma qarağanyn aita almaimyn.
— Demek... ol mağan... ğaşyq deisiñ, ä... - dep kübirledi Jorj.
— Sözsiz ğaşyq. İeger seniñ basyn bos bolğanda, men sağan Siuzannağa
üilen dep keñes bergen bolar iem, ol Rozadan ädemi ğoi, solai iemes pe?
— İä, şeşesi de qartaiyp tūrğan joq! - dedi Jorj mūrtyn şirata
otyryp.
Madlena aşulanyp qaldy:
— Şeşesi jaiynda aitarym, qymbattym meniñ, ol oiyñdy tasta. Men
odan qoryqpaimyn. Ol tūñğyş künäkarlyq jasaityn jastan ketken.
İerterek oilanuyñ kerek iedi.
"Şynymen, men Siuzannağa üilene alğan bolar ma iedim!.." - dep sūrady
Jorj öz-özinen.
Sodan keiin iyğyn qiqañ ietkizdi.
"Bos söz!.. Äkesi ony mağan beruge ieşqaşan kelispes iedi!"
Özi būdan qandai paida tabaryn oilanyp jatpastan, ol Valter
hanymğa nazar salyp köruge bekindi.
Keş boiy ol Klotildamen ötkizgen künderin ieske alyp, sezimge berilip,
iestelikke şomylyp jatty. Ol äieldiñ tentektigin, şoljañ ierkelikterin,
birge qydyrğan kezderin ieske tüsirdi. "İä, ol sondai süiikti, - dedi ol özineözi. - İerteñ-aq baramyn oğan".
İerteñine tañğy tamaqtan keiin ol şynynda Vernei köşesine bet aldy.
İesikti aşqan būrynğy qyzmetşi äiel toğyşarlar üilerindegi barlyq
qyzmetşilerge tän aşyqtyqpen:
— Qalai jürip jatsyz, myrza? - dep sūrady.
— Öte jaqsy, kögerşinim, - dep jauap berdi de, ol bireudiñ täjiribesiz
qoly küisandyqta gamma üirenip jatqan qonaqjaiğa kirdi. Būl Lorina
ieken. Jorj qyz bala moinyma asylar dep oilap iedi. Biraq ol ornynan
asyqpai köterilip, saltqa laiyq ülken adamşa amandasty da sypaiy ğana
şyğyp ketti.
Qyz balanyñ äldenege ökpelegen äielderşe qylyq körsetuine Diu Rua
tañğaldy. Osy kezde şeşesi kirdi de, Diu Rua onyñ qolynan süidi.
— Men ylği sizdi oilaumen boldym! - dedi ol.
— Al men sizdi, - dep moiyndady Klotilda.
İekeui de otyrdy. Bir-biriniñ közine qarap, iekeui de külimsiredi,
süiiskileri kelgenin sezindi.
— Kişkentai ğana qymbattym Klo, men sizdi süiemin.
— Al men seni.
— Demek... demek... sen meni keşirgeniñ ğoi?
— İä desem de, joq desem de bolady. Alğaşynda auyr boldy, sodan
keiin seniñ aitqanyñnyñ şyn iekenin tüsindim de, özime özim: "Şyda! Bügin
bolmasa, ierteñ ol mağan qaityp keledi", - dedim.
— Men sağan keluge qoryqtym, sen meni qabyldamai qūiar dep oiladym.
Qoryqsam da, keluge sondai qūmarttym. Aitpaqşy, Lorinağa ne bolğan?
Menimen äreñ amandasyp, renişti türmen ketip qaldy.
— Bilmeimin. Sen üilengeli onymen sen turaly söilesu mümkin iemes.
Şynynda, meniñşe, ol seni qyzğanatyn siiäqty.
— Mümkin iemes!
— Şyn aitam, janym. Ol seni būrynğydai Süikimdi dos dep atamaidy,
syrtyñnan seni "Foreste myrza" deidi.
Diu Rua qyzaryp ketti.
— İerniñdi äkelşi,- dedi ol ūmsyna tüsip.
Klotilda ol tilegin oryndady.
— Qaida kezdessek ieken? – dep sūrady ol.
— Būrynğy... Konstantinopol köşesinde.
— Qalaişa, päter äli ötkizilgen joq pa?
— Ötkizgen joqpyn.
— Ötkizgen joqsyñ?
— İä, men sen qaityp oralar dep ümittendim.
Jorjdyñ jüregin maqtanyş kernep, tarsyldai soğyp ketti. Demek
myna äiel ony süietin bolğany ğoi, demek mūnyki şynaiy, özgermeitin,
tereñ sezim bolğany ğoi.
— Qadirlim meniñ,- dep sybyrlady ol, sodan keiin biraz ünsiz otyryp
baryp, -Küieuiñ qaida? - dep sūrady.
— Ol mūnda bir ai bolyp, qaita ketkeli üş-aq kün boldy.
Diu Rua küldi:
— Nağyz der kezinde ketken ieken.
— İä, der kezinde, - dedi Klotilda jai ğana. - Biraq ol bar bolsa da
meniñ tosylmaitynymdy bilesiñ ğoi.
— İä, onyñ dūrys. Degenmen ol jaqsy adam.
— Al öziñ şe? Jaña ömiriñ öziñe ūnai ma?
— Jaman iemes. Äielim - meniñ dosym, odaqtasym.
— Sol ğana ma?
— Sol ğana... Al jürek...
— Tüsinemin. Biraq ol ädemi äiel.
— Bilemin, biraq ol meni ieliktire almaidy. Qaşan kezdesemiz? - dep
sybyrlady ol Klotildağa taiana tüsip.
— Tipti ierteñ-aq... qajet ietseñ?
— Jaraidy. İerteñ sağat 2-de?
— İekide.
Ol ornynan tūrdy da, keter aldynda qysylğan türmen:
— Bilesiñ be, Konstantinopoldegi päterdi men öz atyma auystyryp
alsam deimin. Söitemin. Būdan bylai da seniñ men üşin aqşa şyğarğanyñ
iedi qalğany!
Klotilda nazdana onyñ qolynan süidi.
— İerkiñ bilsin, - dedi ol sybyrlai söilep. - Ony būdan bylai da
kezdese aluymyz üşin saqtap qalğanyma rizamyn.
Diu Rua köñili könşigen adamnyñ türimen şyğyp ketti.
Fotosuretşi jaimasynyñ qasynan öte bergende, ülken közdi tolyq
äieldiñ portretine közi tüsti, būl suret onyñ iesine Valter hanymdy
saldy. "İeşteñe ietpeidi, - dedi ol özine-özi, - ol äli de täp-täuir. Būğan
deiin ony nege körmei kelgenmin! Beisenbi küni ol meni qalai qarsy alar
ieken?"
Ol tūla boiyn kernegen quanyştan alaqanyn ysqylap qoidy, öziniñ
bar jerde de joly bolyp kele jatqanyn sezinuden tuğan maqtanyş, öziniñ
iepteili de oñtaily ierkek iekenin, äielder aldynda jūldyzy ystyq bolyp
şyqqanyna qanağattanuy iedi būl.
Beisenbi küni ol Madlenadan:
— Sen Rivaldiñ üiindegi jarysqa barmaisyñ ba? - dep sūrady.
- Jo-joq, onda baruğa ieş qūlqym soqpaidy, men deputattar palatasyna
baramyn.
Aua raiy tamaşa bolyp tūrğandyqtan, Diu Rua Valter hanymğa aşyq
ekipajben bardy.
Ony körgen sätte Diu Rua auzyn aşyp tūryp qaldy,- äiel oğan sondai
jap-jas äri sūlu bolyp körindi. Onyñ aşyq tüsti köileginiñ asa ülken
iemes oiyğynan sändi, biık omyrauynyñ şeti körinip tūrdy. Ol äieldi
osynşa jas körinedi dep oilamağan ieken. Būl hanym, şynynda, ierkek
qyzyğuğa tūrarlyq äiel degen qorytyndyğa keldi. Biraq onyñ syrt
kelbetinde - jaqsy tärbie alğan, ömirden qajyğan, parasatty analyq
keipinde jeñil oily ierkekti tarta qoimaityn bir bögesin baiqalyp tūrdy.
Onyñ üstine sanaly da aqyldy äiel retinde şetin qylyq körsetip aludan
barynşa saqtanatyn ol är sözin oilanyp aituğa, tek qana būrynnan
belgili, ieşkimniñ köñiline kelmeitin närselerdi ğana söz ietuge tamaşa
maşyqtanyp alğan jan bolatyn.
Bastan-aiaq alqyzyl tüsti kiıngen Siuzanna Vattonyñ jaña ğana lakpen
jyltyratyp qoiğan kartinasyndai bolyp körindi, al Roza osy tamaşa
quyrşaqtyñ kütuşisindei ğana äser beredi.
Rivaldiñ üiiniñ aldy qaz-qatar tizilgen ekipajdarğa tolyp qalypty.
Diu Rua serigine qolyn ūsynyp, tüsirip aldy.
Būl jarys Altynşy Parij okrugindegi jetim balalar paidasy üşin
ötkizilip otyrğan jäne ony ötkizuge "Frantsuz ömiri" gazetine qatysy bar
senatorlar men deputattardyñ äielderi basşy-hanymdar därejesinde
qatysyp otyrğan bolatyn.
Valter hanym qyzdaryn iertip keluge uäde bergenimen, basşy-hanym
därejesinen bas tartqan-dy: onyñ qamqorşylyğy dinşilder rūqsat ietetin
şeñberden şyğyp körgen iemes-ti, mūnysy onyñ dindarlyğynan iemes,
onyñ oiynşa, iudeimen nekelesui oğan birqatar mindet jükteitin siiäqty,
al jurnalşy ūiymdastyrğan myna merekeniñ respublikalyq sipat aluy
keibireulerge klerikaldyqqa qarsylyq äserin tuğyzuy yqtimal dep
oilağandyqtan.
Jarysqa deiingi üş apta būryn barlyq bağyttağy gazet betterinen
mynandai sözderdi oquğa bolatyn iedi:
"Bizdiñ qadirli äriptesimiz Jak Rival öziniñ boidaqtyq päterindegi
saiys zalynda Altynşy Parij jetimderi paidasyna ülken jarys ötkizu
turaly şeşimge keldi.
Şaqyru biletteri senatorlardyñ zaiyptary: Laluan, Remontel jäne
Risolen hanymdar men olardyñ jūbailary, belgili deputattar: LaroşMate, Perserol jäne Firmen myrzalar atynan taratylady. Qaiyrsadaqa jinau üziliste jürgizilip, jinalğan barlyq soma sol jerde-aq
Altynşy okrugtiñ qalabasyna nemese onyñ orynbasaryna tapsyrylady".
Būl iepti jurnalşynyñ paida közdegen maqsatyn jüzege asyrudağy
ülken jarnamasy iedi.
Jak Rival qonaqtaryn öz päteriniñ dämhana ūiymdastyrylğan
kireberisinde qarsy alyp tūrdy,- onyñ şyğyny jalpy tüsimnen öteluge
tiısti bolatyn.
Ol ötingen türmen qonaqtarğa tar baspaldaqty nūsqap tūrdy, onymen
tömen, saiys zaly men tir ornalasqan jertölege tüsuge bolatyn-dy.
— Tömen tüsiñizder, hanym, tömen qarai. Jarys jertöle zalynda ötedi.
Öz baspageriniñ äielin körgen ol oğan qarsy ūmtyldy. Sodan keiin Diu
Ruanyñ qolyn qysty.
— Sälemetsiñ be, Süikimdi dos!
Ol tañyrqai sūrady.
— Siz mūny qaidan bilesiz?..
Rival onyñ sözin bölip ketti:
— Myna tūrğan Valter hanym, ol kisige būl at qatty ūnaidy.
Valter hanym qyzaryp ketti.
— İä, iegerde biz sizben jaqynyraq tanysqan bolsaq, men de kişkentai
Lorina siiäqty sizdi Süikimdi dos dep atağan bolar iem. Būl at sizge sondai
jarasady.
Diu Rua küldi.
— Söitiñizşi, hanym, ötinemin.
Äiel közin tömen audardy.
— Joq. Biz būlai atauğa bolatyndai jaqyn iemespiz.
— Uaqyt öte kele biz jaqyn bolarmyz dep ümittenuime bola ma? - dep
sūrady Jorj dausyn bäseñdete tüsip.
— Keleşek körseter, - dedi äiel.
Äieldi alğa salyp, iekeui gazdy şyraq jaryqtandyryp tūrğan tar
baspaldaqpen tömen tüse bastady. Kündizgi jaryqtan keiin birden sarğylt
gaz jaryğyna tap bolğan adamdar bir qolaisyzdyq sezingendei boldy. Osy
ainalmaly baspaldaqtan-aq jertöleniñ iısi, dymqyl jylulyq, syz iısi
sezile bastady, osynau şara qūrmetine tazartylğan qabyrğadan şirkeulik
ladan iısi men sarygül, verbena, şegirgül siiäqty äiel ätirleriniñ hoş
iısteri būrqyrai mūrynğa ūrady.
Tömennen jinalğan tobyrdyñ mazasyzdana tūtasqan guili iestiledi.
Jertöle mük basqan tas qabyrğany jasyryp tūrğan qalyñ ösimdiktiñ
ara-arasyna jasyrynğan gazdy müiizder men venetsiiälyq şamdarmen
jaryqtandyrylğan. Qaida köz salsañ da,- jasyl būtaqtar. Tebe
paporotniktermen, ieden güldermen jäne japyraqtarmen jabylğan.
Ūiymdastyruşylardyñ ierekşe tapqyrlyqtarynyñ kuäsindei osynau
bezendiruge körermender rizalyqtaryn bildirip jatty.
Tükpirde, kişirek qosymşa jertölede estrada jasalyp, onyñ ieki
jağynan ieki qatar ietip, ädilqazylar alqasy otyratyn oryndyqtar
qoiylypty.
Körermender üşin oñ jäne sol jağynan är qatarda on-onnan qoiylğan
oryndyqtarğa ieki jüzdei adam siiätyndai körinedi. Şaqyrylğany tört
jüzdei adam bolatyn.
Estradanyñ qasynda tūrğan saiysker kästömin kigen sūñğaq boily,
ūzyn qoldy jas jigitter mūrttaryn şiyryp, keudelerin kere tüsip,
körermen aldynda oiqastap jür. Jūrt olardy familiiälarymen atap, birbirine saiys öneriniñ qaisy äuesqoi, qaisy käsipqoi ataqty şeberleri
iekendikterin körsetip jatyr. Şetinen sürtik kigen, arnaiy kästömdegi
saiyskerlerge birsypyra ūqsastyqtary baiqalatyn käri-jasy aralas biraz
ierkek olardyñ qasynda qorşalai tūryp, özara äñgime-düken qūruda.
Ştattağy seriler, rapiranyñ bilgirleri, olar da özderin körsetip qaluğa,
jūrt tanyp, familiiälarymen atauyna qūştar tür tanytady.
Oryndyqtyñ bärine derlik jaiğasyp alğan äielder qauymy zaldy
sybyr-kübirlerimen, köilekteriniñ sudyrymen toltyryp jibergen.
Osynau köpşilikten dem alatyn aua da auyrlap, olar iendi teatrdağydai
jelpuişterimen jelpine bastapty.
— Orşad! Limonad! Syra! - dep, bir quşykeş anda-sanda dauystap
qūiady.
Valter hanym men onyñ qyzdary özderine arnap birinşi qatardan
daiyndalyp qoiğan oryndarğa qarai ötti. Diu Rua olardy jaiğastyryp
bolyp, yğysyp ketuge yñğailandy:
— Men sizderdi qaldyryp ketuge tiıspin, oryndyq ier adamdarğa
arnalmağan.
— Al men sizdiñ ketpegeniñizdi qalar iedim, - dedi Valter hanym senimsiz
ünmen. - Siz mağan saiyskerler jaily mälimet berip otyrar iediñiz.
Mümkin, siz otyrğyştyñ şetinde türegep tūrarsyz, būl arada siz ieşkimge
kedergi jasamaisyz.
Ol Jorjğa öziniñ ülken de momyn közderin qadady.
— Şynynda, ketpeñizşi, myrza... Süikimdi dos myrza, - dep ötindi ol. Siz bizge kereksiz.
— Aitqanyñyz bolsyn, hanym... özim de sony qalap tūrmyn, - dedi
Jorj.
Jan-jaqtan iestilgen sybyr sözder:
— Tamaşa jer ieken myna jertöle, öte yñğaily,- desip jatty.
Būl töbesi kümbezdelip kelgen zal Jorjğa jaqsy tanys. Ol jekpe-jek
aldyndağy tañda osy jerde, iekinşi jertöle tükpirinen üp-ülken
qorqynyşty jalğyz köz siiäqty bolyp köringen döñgelek appaq katyrka
aldynda japadan-jalğyz otyrğanyn ieske tüsirdi.
Baspaldaqpen tömen tüsip kele jatqan Jak Rivaldiñ:
— Qazir, qazir bastaimyz, - degen dausy iestildi.
Osy sätte dene müşelerin aiqyn körsetip, ietterine jabysqan sürtik
kigen alty ierkek estradağa köterilip, ädil qazylarğa arnalğan
oryndyqtarğa jaiğasty.
Zal olardy tanyp jatty. Būlar: ädilqazylar alqasynyñ törağasy,
qalyñ mūrtty kişkentai ğana kisi - general de Reinaldi, sūñğaq boily,
jaltyr basty, ūzyn saqaldy suretşi Jozefen Rude jäne üşeui de
symbatty jas jigitter: Mateo de İujar, Simon Ramonsel, Per de
Karven; sondai-aq ataqty şeber Gaspar Merlerondar iedi.
Estradanyñ oñ jäne sol jağyna ieki plakat ilindi. Onyñ birinde:
"Krevker myrza", iendi bireuinde: Pliumo myrza" dep jazylğan.
Būl iekeui de iekinşi sanattağy nağyz şeber bolatyn. İekeui de aryqşa,
äskerilerşe symdai tartylğan, olar estradağa köterildi. Avtomat qūsap
bir-birine saliut bergen olar şabuyldauğa kirisip te ketti. Tyğyz aq mata
men teriden tigilgen kiımderi olardy halyq köñilin köteruge arnalğan
qyljaqbas soldattarğa ūqsatyp tūrdy.
Ara-tūra "Tigizdi!" degen söz iestilip, alty töreşi bilgiş adamdarşa
bastaryn izep otyrdy. Körermen alğa sozylğan qoldarymen estradada
oinaqtap jürgen ieki tiri quyrşaqty ğana körip, ieşteñe tüsinbese de, riza
bolyp otyrdy. Degenmen olar myna ieki manekenniñ aitarlyqtai süikimdi
iemes, tipti keibir qimyldary külkili körinetinin añğaryp otyrdy. Būl
Jaña jyl qarsañynda bulvarlarda satylatyn ağaştan jasalğan
baluandardy ieriksiz oiğa tüsirdi.
Alğaşqy ieki saiyskerdi äskeri jäne kädimgi azamattar - Karapen men
Planton myrzalar almastyrdy. Metr Plantonnyñ boiy öte alasa bolsa,
metr Karapen öte tolyq iedi. Rapiranyñ birinşi şanşuynan qalmai ol jeli
şyqqan reziñke pil qūsap tars iete qalatyndai bolyp körindi. Jūrt
arasynda külki iestile bastady. Planton maimylşa sekiredi. Al Karapen
semizdikten artyq qimyldai almai, tek qolyn ğana qozğaltady. Ärbir bes
minut saiyn ol aqyryndap, dop bir öte mañyzdy şeşim qabyldağandai
türmen alğa ūmtylys jasaidy. Är joly osydan keiin boiyn tüzeu oğan
ülken küşke tüsedi. Bilgişter onyñ oinau stili öte baisaldy jäne
ūstamdy dep sendirude. Añqau körermen oğan da ilandy.
Odan keiin käsipqoi jäne äuesqoi oiynşylar - Poron men Lapalm
şyqty da, körermender aldynda bir türli jabaiylau gimnastika
bastaldy: olar bir-birine tap berip ūmtylğanda, töreşiler birneşe ret
oryndyqtaryn kötere-mötere tūra qaşuğa mäjbür boldy, analar bolsa
estradanyñ bir şetinen iekinşi şetine deiin oiqastap, bireui
şabuyldağanda, iekinşisi orği sekirip qorğana qaşyp, birin-biri qualaumen
boldy. Olardyñ artqa sekirgen türleri äielderdiñ külkisin keltirse,
kerisinşe alğa ölermendene ūmtylystary süisinis tudyryp jatty.
Olardyñ būl gimnastikalyq jattyğularyn ūnatpağan bir jelökpe:
— Nege sonşa jantalasyp jatyrsyñdar, senderge bäribir sağat
boiynşa tölenedi ğoi! - dedi.
Onyñ būl ädepsizdigin ūnatpağan köpşilik "tynyştal" degendei
qoldaryn sermedi. Sarapşylar pikiri auyzdan-auyzğa taralyp jatty:
saiyskerler asa qyzu şaiqasty, biraq keide tapqyrlyq jetispegeni
baiqalyp tūrypty.
Birinşi bölim Jak Rival men belgili belgiiälyq şeber Lebeg arasynda
ötken tamaşa jekpe-jekpen aiaqtaldy. Rival äielderge airyqşa ūnady.
Ol şynynda, ädemi jigit bolatyn, müsindi, iepti, ädisqoi, özine
deiingilerdiñ bärinen anağūrlym äserli qozğalady. Onyñ qorğanu jäne
şabuyldau mäneri izetti äsemdigimen köz arbap, qarsylasynyñ tegeurindi
bolsa da üirenşikti täsilderine qarama-qarsy äser tuğyzdy.
— Tärbieli adamğa daua joq-au, - desti köpşilik.
Jeñistiñ soğan tiesili boluy da du qol şapalaqtauğa ūlasty.
Alaida körermender birneşe minutten beri joğarydan iestilip jatqan
guilge mazasyzdana qūlaq türdi. Mūnda şaqyrylğanmen, jertölege syimai
qalğan ieki jüzdei adam, sirä, özderinşe köñil köterip jatqan bolsa kerek.
Tar ainalma baspaldaqtyñ özinde ielu şaqty adam topyrlasyp tūr.
Tömende adam tözgisiz qapyryq bastaldy. "Aua!", "Susyn!" - degen
aiqailar iestiledi. Bağanağy jelökpe dausyn bärinen asyra: "Orşad!
Limonad! Syra!" -dep qyşqyrdy.
Qyp-qyzyl bolyp, äli saiysker kästömin de şeşip ülgirmegen Jak
Rival körindi.
— Men qazir salqyn susyn äkeldireiin, - dep, ol baspaldaqqa qarai
ūmtyldy.
Alaida birinşi qabatpen qatynas tars jabyq bolatyn. Baspaldaqqa
lyqa tolğan jūrtty kiıp-jaryp ötkennen de töbeni tesip ötken oñai
siiäqty.
— Hanymdarğa balmūzdaq äkelsin dep aityñdarşy! - dep aiqailady
Rival.
— Balmūzdaq! - dep ilip äketti ielu şaqty dauys.
Aqyrynda podnos ta körindi. Biraq onda tek bos staqandar ğana tūrdy, balmūzdaqty jolşybai talap alğan iedi.
— Myna jerde tūnşyğyp öluge bolady,- dep kürkiredi bir juan dauys,aiaqtañdar, üidi-üiimizge tarau kerek.
— Aqşa jinau! - dep aiqailady tağy bir dauys.
Sol-aq ieken, tynys aluy auyrlasa da, quana qoştağan halyq ilip äketti:
— Aqşa jinau! Aqşa jinau!
Alty äiel qatarlardy aralap ötuge kiristi de, sömkelerge tüsken kümis
sölkebailar syñğyry iestile bastady.
Diu Rua Valter hanymğa belgili adamdardy atap tanystyryp tūrdy.
Būlar igi jaqsylar, baiağydan beri şyğaryp kele jatqan iri gazetterdiñ
"Frantsuz ömirine" mūryn şüiire, öz biıkteriniñ täjiribesinen şübälana
qaraityn qyzmetkerleri iedi. Qanşama bir kümändi qulyq-sūmdyqtardyñ
äserinen paida bolyp, qūlağan ministirlik qirandysynyñ astynda
janşylyp qalatyn saiasi-qarjylyq paraqtardyñ talaiyn olar köz
aldynan ötkizgen bolatyn. Suretşiler men müsinşilerdiñ köpşiligi
sportpen ainalysady, al myna jerde osy ieki mamandyq ta
toğysqandyqtan, būl arada köpşilik tanityn akademik-aqyn da, ieki sazger
jäne köptegen ataqty şeteldikter de bar iedi, Diu Rua familiiälaryna
ağylşyndardyñ özderek kärtişkesindegi öz familiiälaryna "esk" degendi
qosyp jazatynyna ieliktep, olardyñ familiiälaryna (esk - ağ. eskvair,
iağni pomeşik, dvorian degen sözden), "pro" degendi ("protobestiiä" degen
sözden) qosyp aityp otyrdy.
— Sälemetsiz be, qymbatty dos! - dep amandasty onymen bireu.
Būl graf de Vodrek iedi. Hanymdardan keşirim ötinip, Diu Rua onyñ
qasyna bardy.
— Vodrek süikimdi adam,- dedi ol qaityp oralğan soñ - Tekti jan iekeni
közge ūryp tūrady!
Valter hanym jauap qatqan joq. Ol şarşai bastağan iedi, tynys alğan
saiyn onyñ omyrauy Diu Ruanyñ közin arbap, köterilip-basylyp tūrdy.
Ara-arasynda ol äieldiñ özine ūrlana köz tastap, dereu taidyryp
äketetinin añğaryp qaldy. "İä.. iä... - dedi ol özine. - Şynymen, būl da
qarmaqqa tüskeni me?"
Jinauşylar zaldy tügel adaqtap şyqty. Olardyñ qolyndağy
sömkeler kümis pen altynğa toly iedi. Estradağa bir "asa ülken syilyq"
bolatynyn habarlağan jaña plakat ilinipti. Ädilqazylar qaita öz
oryndaryna jaiğasty. Körermender de tağatsyzdana köz tikti.
Ortağa saiyskerler kästömin: keudelerine qara triko, tizelerinen
joğary qysqa iubka, bastaryn ünemi şalqaita ūstauğa mäjbür ietken asa
biık plastron kiıp, qoldaryna rapira ūstağan ieki äiel şyqty. İekeui de
jap-jas äri ädemi ieken. Olar küle qarap köpke basyn iıp iedi, jūrt ūzaq qol
şapalaqtady.
Olar saiys bastar sättegi pozitsiiäğa tūrğanda, körermender köñildene
kübirlesip, qatarlardy kelemej külki aralap ötti.
Töreşiler soqqylardy
külimsireuden bir tanbady.
"jaraisyñ"
degen
ünmen
qoşamettep,
Körermender būl ieki saiyskerge keremet razy boldy: ierkekter
sezimderin janyğany üşin, al äielder - olardyñ öz boilarynda parijdik
tömen ietektilerge tän iersi köñil köterulerge, anaiy qalyptağy oiynsauyqqa, jasandy ädemilikke, :qoldan jasalğan sūlulyqqa, operettalyq
şumaqtarğa jäne sairanşyl orta änşilerine degen tuabitti
qūmarlyqtaryn ūiatqandary üşin.
Saiysker äielderdiñ bireui alğa ieñkeigen saiyn zalda köñildi qozğalys
bastalady. Būl mezette iekinşisi körermenderge serippeli arqasyn būrğan
sätte saiysker äieldiñ qanşalyqty öner sala saiysqanyna nazar
audarmasa da, körermender auyzdaryn aşa, közderi döñgelene qarap
qalady.
Olarğa qol aiamai soğyldy.
Būdan keiin qylyştasu öneri körsetildi, biraq oğan ieşkim qarağan joq,
öitkeni körermender nazary joğaryda bolyp jatqan oqiğalarğa auyp
ketken iedi. Ol jaqta birneşe minutten beri üi köşip jatqandai qozğalğan
jihazdar dybysy şyğa bastağan-dy. Sodan keiin kenet küisandyq
oinaldy da, birkelki yrğaqpen qozğalğan aiaq dybysy şyğa bastady.
Jarysqa qatysa almai qalğandar özderiniñ köñilin köteru üşin bal
ūiymdastyryp jatsa kerek.
Körermender du küldi, hanymdar bilegisi kelip tyqyrşyp, estradağa
qaraudy qoiyp, özara dauystap söilese bastady.
Joğaryda bastalğan bal bärin ieliktirip äketti. Keşigip kelgenderdiñ
ökinetin türleri körinbeidi. Körermender de olarğa qosylyp ketuge daiar
yñğai tanytuda.
Osy kezde ieki qarsylas bir-birine iılip, sondai aibyndy türmen
pozitsiiäğa tūrğanda, barlyq köz ieriksiz solarğa būryldy.
Olar bir bügilip, bir tiktelgende sondai ikemdi äsem qimyl
jasağandary, sondai iesepti batyldyq körsetkenderi, sondai senimdi küş,
sondai körkem täsilder men ūstamdy qylyq tanytqandary sonşalyqty,
tipti būl önerdiñ qyr-syrynan habary joq körermenderdiñ özi tañ-tamaşa
bolyp, qatty äserlendi.
Olardyñ şeber oilastyrylğan, sondyqtan da qalqyp jürgendei
körinetin baisaldy ieptilikteri, oily äkkilikteri men batyl qozğalystary
nağyz öner tuyndysynyñ özindei körinip, köz arbaidy. Körermen öz
aldarynda ieñ bir ğajap körinistiñ ötip jatqanyn, körip otyrğandary nağyz
küşti suretşiler, şyñdalğan ieki şeber iekenin, olar bar qol jetken
jetistikterin, bar aila-täsilderin körsetip, öz nazarlaryn san täjiribeden
ötken bilikterimen jäne dene symbatynyñ äsemdigimen jaulap alğysy
keletinin ūqty.
Bäri olardy ünsiz, köz almai baqylady da otyrdy. Al olar oiyndy
aiaqtap, özara qol alysqan sätte zal du iete qaldy. Körermen guildep,
aiaqtarymen iedendi tepkiledi. Olardyñ iesimin de bäri bilip alğan: Serjan
men Raviniak iedi būlar.
İerkekter jağy jauyngerlik ruhyna mingendei. Körşi otyrğandar birbirine qoqilana qarasady. İezuden baiqalğan säl jymiys jekpe-jekke
şaqyruğa türtki bolardai. Ömiri qoldaryna rapira ūstap körmegen jandar
taiaqtaryn köterip, äuede şabuyl jasau qimyldaryn körsetip jatty.
Ūzamai körermender biriniñ soñynan biri tar baspaldaqpen köterile
bastady. Aqyrynda şöl basuğa mümkindik tudy-au. Alaida bişiler bufetti
jylan jalağandai sypyra işip-jep, ieki jüzdei adamdy bosqa şaqyryp,
tük körsetpei qaitaru nağyz ittik degendi aityp, qaityp ketkenin
bilgende, bäri jaman aşulandy.
Bir samsa, bir tamşy şampan, bir tamşy syra ne şyryn, bir tal
kämpit ne alma qalmapty. Bärin talap-tonap äketipti.
Qyzmetşilerdi tergeuge alysty, olar qinalğan tür körsetkenimen,
özderi külkilerin zorğa tyiyp tūrdy. "Hanymdar ierkekterden beter
japyryp jiberdi, - dep sendirdi olar, -auyzdaryna talğausyz tyqpalağany
sondai, artynan birdeñe bolyp jürmese igi iedi". Olardy tyñdasañ, būl
jau şapqan qala tūrğyndary jaily aitylğan äñgime siiäqty.
Qaitudan basqa ieşteñe qalmady. İerkekter sadaqağa bergen jiyrma
frankterine işi aşydy; olar myna jerde toilap-toilap, tük tölemei ketip
qalğandarğa jyndary qainady.
Basşy-hanymdar üş myñnan astam frank jinady. Şyğyndardy
şyğaryp tastağanda, Altynşy okrug jetimderine ieki jüz jiyrma frank
qaldy.
Valterlerdi qoşamettep kelgen Diu Ruağa ekipaj berildi.
Jolda baspager äieliniñ qarsysynda otyrğan Jorj onyñ tağy da
birneşe märte özine ieljirei qarağan taiğanaq közqarasyn añğardy. "İehe,
tūzaqqa tüsetin türi bar!" - dep oilağan ol öziniñ äielder aldynda joly
bolğyştyğyna riza keiippen jymiyp qoidy: öitkeni de Marel hanym da
iekeuiniñ bailanysy bastalğan künnen bastap būğan öle ğaşyq bolyp keledi
ğoi.
Ol üiine köteriñki köñilmen oraldy.
Madlena ony qonaqjaida qarsy aldy.
— Meniñ sağan aitar jañalyğym bar, - dedi ol - Marokkodağy jağdai
asqynyp tūr. Birneşe aidyñ işinde Frantsiiä ol jaqqa äsker jiberui
mümkin. Şynyn aitqanda, osyny paidalanyp, ükimetti qūlatulary
mümkin, al Laroş, ärine, jağdaidy paidalanyp, şetel isteri ministiriniñ
partpelin ielenui mümkin.
Äielin mazaqtau üşin Diu Rua mūnyñ birine de senbeitindei qalyp
körsetti. Tuniste bolğan aqymaqtyqty qaitalau jyndylardyñ isi
ğoi.Madlena şydamsyzdana iyğyn köterdi.
— Al men naq osylai bolyp şyğaryna senemin! Demek olar üşin būl
öte mañyzdy mäsele, qarjy mäselesi iekenin seniñ tüsinbegeniñ. Qazirgi
kezde, qymbattym meniñ, saiasi oiyndarğa köz jibergende, "äiel tabu" iemes,
"paida tabu" degenge köñil bölgen jön.
— Solai de! - ony yzalandyra tüsu üşin, būl mensinbegen tür körsetti.
Äiel şyrt iete qaldy:
— Sen de Foreste siiäqty añğal iekensiñ öziñ!
Madlena ony jäbirledim dep oilap, aşu baiqatuyn kütti. Biraq ol
külimsirei tüsip:
— Müiizdi Foreste siiäqty ma? - dedi.
Äiel sylq tüsti.
— Jorj! - dedi ol bäseñ ünmen.
— Nemene? - dedi Diu Rua kekete söilep. - Anau küni keşkilik sen
Foresteniñ müiizdi iekenin moiyndamap pa iediñ? Baiğūs-ai! - degendi şyn
aianyşpen qosyp qoidy.
Madlena oğan jauap qatpai, teris qarady.
— Seisenbide üige qonaqtar keledi, - dedi az ünsizdikten keiin til qatqan
ol - Laroş-Mate hanym men vikontessa de Peremiur tüstikke keledi. Sen
Rival men Norber de Varendi şaqyrmas pa iekensiñ? Men ierteñ Valter
jäne de Marel hanymdarğa baramyn. Mümkin, Risolen hanym da kelip
qalar.
Birazdan beri küieuiniñ saiasi ortadağy bedelin paidalanyp, Madlena igi
jaqsylar arasynda tanystyğyn molaityp, qandai jolmen bolsa da
"Frantsuz ömiriniñ" qoldauyn qajet ietetin senatorlar men deputattardyñ
äielderimen jaqyndasyp aluğa tyrysatyn bolğan iedi.
— Öte jaqsy, - dedi Diu Rua. - Men Rival men Norberdi şaqyramyn.
Ol riza keiippen alaqanyn ysqylap qoidy: iendi ol äieliniñ diñkesin
qalai qūrtyp, sonau Bulon ormanyna qydyryp barğan küni janyn jegen
qyzğanyştyñ aşuyn qaitaru jolyn biledi. Būdan bylai Foreste jaily
söz bola qalsa-aq, onyñ müiizdi iekenin ieskertedi de otyrady. Ol
osynysymen Madlenany jyndanu jağdaiyna jetkizudi közdedi. Osy
keştiñ özinde-aq ol kekesindi türmen "älgi müiizdi Foreste" degendi on
şaqty ret qaitalady.
Mūnysy iendi marqūmğa öşpendilikten iemes, ol üşin öş aluğa
kiriskendigi iedi.
Küieuiniñ qarsy aldynda otyrğan Madlena ony iestimegen tür baiqatyp,
ädetinşe nemqūraidy külimsireumen boldy.
İerteñine Madlenanyñ Valter hanymdy şaqyrmaq bolğany iesine
tüsken Jorj onyñ aldyn alyp, bastyğynyñ äielin oñaşada keziktirip,
onyñ özinde oiy bar-joğyn tekserip köruge şeşim qabyldady. Ol mūny
qyzyq kördi äri ümittendirdi. Sonymen birge... ieger mümkin bolyp jatsa...
nege bas tartsyñ?
Sağat iekide ol Malzerba bulvaryndağy üide boldy. Ony qonaqjaiğa
iengizdi. Sol jerde biraz kütuge tura keldi.
Aqyry Valter hanym kirip, şyn quanğan türmen qolyn sozdy:
— Qaidan jürsiz?
— Sizdi sondai körgim keldi. Belgisiz bir küş aldy-artyma qaratpai
osynda alyp keldi, nege iekenin de bilmeimin, äitpese sizge aitaiyn degen
sözim de joq iedi. Mine, keldim, bar bolğany osy. Siz meniñ mūnşalyqty
ierte kelip mazañyzdy alğanymdy jäne jasyrmai aitqanymdy keşirersiz
dep oilaimyn.
Ol mūnyñ bärin küle tūryp, oinaqy, sypaiy ünmen aitty, biraq
artynda şynaiy birdeñe bary sezilip tūrdy.
Valter hanym şyn tañyrqady, betine qyzyl reñk jügirdi.
— Biraq men... şynynda... tüsinbeimin... qyzyq ieken... - dep, ol tūtyğa
söiledi.
— Būl ğaşyq bolğan jannyñ aitatyn sözi, biraq sizdi şoşytpau üşin
oinaqylandyryp tūrmyn, - dedi Jorj.
İekeui qatarlasa otyrdy. Äiel mūny qaljyñ dep, qabyldağysy
kelgendei yñğai tanytty:
— Solai deñiz, mūnyñyz şyn moiyndau boldy ğoi, şamasy?
— Ärine! Men mūny oilanğaly köp boldy. Biraq batylym jetpedi.
Sizdi qatal, jibimeitin adam dep iestitinmin...
Valter hanym özine-özi kele bastady.
— Onda nege naq bügin bel buyp otyrsyz? - dep sūrady ol.
— Bilmeimin, - dedi jigit, sodan keiin dausyn bäseñdete tüsip: - Mümkin,
keşeden beri tek siz turaly ğana oilağandyğymnan bolar, - dep qosyp
qoidy.
Äiel kenet bozaryp ketti.
— Jetedi, balalyqty qūialyq, basqa birdeñe jaiynda söilesken jön.
Osy sot Jorj onyñ aiağyna qūlai ketkende, mūndaidy kütpegen äiel
şoşyp qaldy. Ol tūryp ketpekşi bolyp iedi, qos qoldap belinen orap
alğan jigit jiberer bolmady.
— İä, būl şynym, - dedi ol üzdikken ünmen, - men sizdi süiemin, iessiz
süiemin, köpten beri süiemin. Jauap qatpai-aq qoiyñyz. Aqyl-iesimnen
aiyrylsam, ne iste deisiz mağan! Men sizdi süiemin... Sizdi qalai
süietinimdi bilseñiz ğoi!
Äiel alqynyp, birdeñe degisi kelgendei auzyn aşqanmen, ieşteñe aita
almady. Ol Diu Ruany ieki qolymen iterdi, sodan keiin iernine tönip kele
jatqan auzyn qaşyqtatpaq bolyp şaşynan ūstai aldy. Onyñ üstine
jigitti körmeu üşin közin jūmyp alğan ol jantalasyp basyn birese oñğa,
birese solğa būra berdi.
Jorj äieldiñ denesin köilegi syrtynan sipalap, qysyp, şymşi berdi,
al ol mūnşalyqty batyl äreketten bosañsi dymy qūryp, älsirei bastady.
Kenet jigit tizerlegen qalpynan köterilip, qūşaqtamaq boldy, osy sätte
bir minut qoly bosap ketkenin paidalanğan äiel onyñ qolynan jūlqyna
şyğyp, bir kreslodan iekinşi kreslony panalai qaşyp, bölmede zyr
jügirdi.
Ony quudy iersi körgen jigit kresloğa sylq tüsip, jasqa bulyqqandai
qolymen betin basty.
Ile ornynan atyp tūryp: "Qoş bolyñyz, qoş bolyñyz!" - dep
dauystady da, bölmeden şyğa jöneldi.
Kireberiste ol ieşteñe bolmağandai-aq taiağyn aldy da dalağa şyqty.
"Oraiy kelgen siiäqty!" - dep oilağan ol Klotildany ierteñ kezdesuge
şaqyratyn "kögildir qağaz" jiberu üşin telegrafqa bettedi.
Üiine ol kündegi uaqytynda keldi.
— Ne, qonaqtaryñ tüstikke keletin boldy ma? - dep sūrady ol äielinen.
— İä, - dep jauap qatty äieli, - tek qana Valter hanymnyñ kelerkelmesi belgisiz. Ol iekiūşty bolyp otyr, menimen qaidağy bir adamdyq
mindet, ar-uiat turaly äñgime qozğady. Öziniñ öñi kelispei otyrdy.
Degenmen keletin şyğar dep oilaimyn.
Jorj iyğyn köterdi.
— Kelmegende qaida barady.
Deuin degenmen oğan özi ilanğan joq, sondyqtan tüstik bolar künge
deiin ol tolqumen jürdi.
Tañerteñgisin Madlena Valter hanymnan qysqa hat aldy:
"Äzer degende sizderge baruğa mümkindik taptym-au. Biraq küieuim kele
almaidy".
"Oğan qaityp barmağanym jaqsy bolypty! - dep oilady Diu Rua. - Ol
özine-özi kelip te ülgeripti. İendi ne bolaryn köreiik".
Degenmen iekeuiniñ qalai bet körisetindigi turaly oilap, azdap
qobaljydy. Aqyrynda ol sät te tudy - äiel salmaqty, azdap salqyndau,
täkappar keiipte körindi. Jorj dereu qarapaiym, könbis, tilalğyş adam
keipine tüse qaldy.
Laroş-Mate jäne Risolen hanymdar küieulerimen keldi. Vikontessa
de Persmiur joğary jaqtağylar turaly jañalyq aita bastady. De Marel
hanym öte tartymdy körindi; qara men sary tüsten tūratyn ierekşe ispan
kästömi onyñ qypşa beli qaz omyrauy men top-tolyq qoldaryn aiqyndap,
qūs basty kelbetine albyrttyq keiip berip tūrdy.
Diu Rua Valter hanymnyñ oñ jağyna jaiğasyp, bükil tüstik boiyna
onymen salmaqty mäseleler jöninde ğana ülken qūrmet tanyta söilesip
otyrdy. Anda-sanda ol Klotildağa köz tastap qūiady. "Ärine, ol ädemirek
äri jasyraq",- dep oilady ol Sodan keiin közi äieline tüsti: jürek
tükpirindegi ornyğyp alğan jaulyq piğyl men aşu-yzasyna qaramastan,
ol da äp-ädemi bolyp körindi.
Alaida Valter hanymğa ony jeñistiñ qiyndyğy jäne ierkekter üşin
ärqaşanda ieliktirgiştik qasiet bolyp tabylatyn sezim jañalyğy
yntyqtyrumen boldy.
Ol üiine qaituğa ierte jinaldy.
— Men sizdi şyğaryp salaiyn, - dep ūsynys jasady Jorj.
Äiel qarsylyq bildirdi.
— Nege qarsy bolasyz? - dep qoimady ol - Siz mūnyñyzben meni qatty
renjitesiz. Siz mağan äli renjip jürgeniñiz ğoi onda. Meniñ baisal
tartqanymdy kördiñiz ğoi.
— Sizge qonaqtaryñyzdy qaldyryp ketuge bolmaidy, - dep, äiel
qarsylyq bildirdi.
— Meniñ jiyrma minut joq bop ketkenimdi ieşkim sezbei de qalady. Al
siz qarsylyğyñyzdy qaityp almasañyz, meniñ sizge degen ieñ izgi sezimimdi
qorlağanyñyz dep bilem.
— Jaraidy, kelistim, - dedi ol baiau ğana.
Alaida iekeui küimede oñaşa qalysymen-aq Diu Rua onyñ qolyn ūstai
alyp, şöpildetip süie bastady:
— Men sizdi süiemin, süiemin sizdi. Osylai deuime rūqsat ietiñizşi. Men
sizge tiıspeimin. Men sizge tek qana öz mahabbatym turaly aitqym keledi.
— Ah... siz uäde bergen iediñiz ğoi... dūrys iemes... dūrys iemes, - dep
sybyrlai söiledi äiel.
Diu Rua özin-özi äreñ degende qolğa alğansydy.
— Tyñdañyzşy, men özime ie bola alatynymdy kördiñiz ğoi, - dep
tūnşyğa ün qatty ol - Degenmen... Meniñ sizdi süietinimdi aituğa rūqsat
ietiñizşi. Mūny kün saiyn aituğa rūqsat ietiñizşi... Tym bolmasa bes minut
aiağyñyzdy qūşaqtap jatyp, süiikti betiñizge qadala qarağan küii osy üş
sözdi aituyma rūqsat ietiñizşi.
Valter hanym odan qolyn tartyp alğan joq.
— Joq, men öite almaimyn, qolymnan kelmeidi, - dep alqyna söiledi
ol - Jūrt men turaly ne deidi, malailar, meniñ qyzdarym ne oilaidy...
Jo-joq, būl mümkin iemes...
— Men sizsiz ömir süre almaimyn, - dep jalğastyrdy jigit. - Sizdiñ
üiiñizde nemese basqa bir jerde men sizdi künde körgim keledi, tym bolmasa
bir minut qolyñyzdan ūstap, sizdiñ köilegiñizdiñ ieteginen köterilgen lepti
sezingim keledi, tūla boiyñyzğa köz suaryp, meni iesimnen tandyratyn myna
üp-ülken ğajaiyp köziñizge keledi.
Osy ädepsiz sözderdi tyñdai otyryp, tūla boiymen dirildegen äiel:
— Joq, joq, bolmaidy... Söilemeñizşi! - dei berdi.
Diu Rua būl aşyqauyz äieldi qolyna birte-birte tüsiru qajet iekenin
bildi, - öitkeni ieñ bastysy iekeuiniñ kezdese bastauy ğoi - äueli äieldiñ özi
tilek bildirgen jerde, al sodan keiin kezdesuge ol özi şaqyra bastaityn
bolady.
— Tyñdañyzşy... būl öte qajet... - dep sybyrlady ol äieldiñ qūlağyna,
- men sizdi köru üşin qaiyrşy qūsap iesigiñizdiñ aldynda tosyp tūratyn
bolamyn... Al ieger siz körinbeseñiz, üiiñizge kiremin... Bäribir men sizdi
köremin... men sizdi... ierteñ köremin.
— Joq, joq, kelmeñiz. Men sizdi qabyldamaimyn. Qyzdarym ne
oilaidy.
— Onda men sizdi kezdestire alatyn basqa jerdi atañyz... dalada
nemese... tağy basqa jerde... mağan bäribir... tek sizdi körsem boldy... Men
sizge iılip... "süiemin" degen sözdi aitamyn da, öz betime kete baramyn.
Mülde iesinen aiyrylğan äiel ne jauap bererin bilmedi. Kenet küimeniñ
öz üiine jaqyndap qalğanyn körip, asyğa sybyrlady:
— Jaqsy, ierteñ üş jarymda Troitsk şirkeuinde bolamyn.
Özi küimeden şyğa sala aidauşyğa dauystap:
— Diu Rua myrzany üiine aparyp salyñyz, - dedi.
Ol üiine qaityp kelgende äieli odan:
— Sen qaida joğalyp kettiñ? - dep sūrady.
— Bir tyğyz jedelhat jiberuim kerek boldy.
Onyñ qasyna Marel hanym keldi.
— Siz meni şyğaryp salasyz ba, Süikimdi dos? Men üiden alysyraq
jerge qonaqqa tek osy şartpen şyğamyn ğoi, - degen ol üi iesiniñ äieline
būryldy: - Sen qyzğanbaimysyñ?
— Joq, onşa qyzğana qoimaimyn, - dedi Diu Rua hanym dausyn ädeii
sozyñqyrai söilep.
Qonaqtar tarai bastady. Laroş-Mate hanym auyldyq jerdegi
qyzmetker äiel siiäqty körinetin. Notariustyñ qyzy ol Laroşqa ony äli
ieşkim bilmeitin advokat kezinde tūrmysqa şyqqan-dy. Al qylymsyp
qalğan Risolen kempir oqu zaldarynan bilim alğan köne däuir
akuşerkalaryn ieske tüsirer iedi. Vikontessa de Persmiur olarğa asqaqtai
qaraidy. Vikontessanyñ "Appaq alaqany" olardyñ toğyşarlyq
qoldaryna jiırkenişpen ğana janasady.
Şilterge oranyp alğan Klotilda iesik auzynda Madlenamen qoştasyp
tūryp:
— Seniñ tüstigiñ oidağydai jaqsy ötti. Ūzamai sen Parijdegi ieñ
bedeldi saiasi salonnyñ iesi bolyp şyğasyñ, - dedi.
Jorj iekeui oñaşa qalysymen ol onyñ moinyna asyla ketti.
— Meniñ qymbatty Süikimdi dosym, kün ötken saiyn meniñ seni jaqsy
köruim artyp barady!
Olardyñ ekipajy kemeşe şaiqaldy.
— Bäribir öz bölmemizdegige jetpeidi! - dedi äiel.
— Ärine! - dedi Jorj.
Alaida būl sätte ol Valter hanymdy oilap otyr iedi.
IV
Troitsa alañynda şilde aiynyñ būl tamaşa küni adam az boldy. Parij
qapyryq ystyqtan azap şegude bolatyn: tynys aludy qiyndatqan
aptapty, auyr, qoiu, şyjyğan ystyq aua öz auyrlyğymen ony tūmşalap
tūrğandai iedi.
Şirkeu aldyndağy būrqaq jalqau atqylap tūrdy,- tipti sudyñ da
saryldap ağar küşi tausylyp, ol da ystyqtan şarşap tūrğandai. Äuittegi
qop-qoiu jasyl tüsti lai sūiyqtyñ betinde japyraqtar men qağaz
jyrtyndylary qalqyp jür. Tas qorşauynan qarğyp ötken bir it osynau
tazalyğy kümändi suğa kümp berdi. Portaldy ainala ösken ağaştardyñ
köleñkesindegi oryndyqtarda otyrğan adamdar oğan qyzyğa qarasty.
Diu Rua sağatyn suyryp alyp qarağanda, kişi tili üşte tūrdy. Ol jarty
sağat ierte kelipti.
Valter hanymmen bolatyn kezdesu oğan iermek siiäqty bolyp körindi.
"Ol kez kelgen maqsatyna şirkeudi paidalanady,- dep oilady Jorj. Şirkeu onyñ ievreige küieuge şyqqan künäsin jeñildetedi, saiasi ortada
ony ağynğa qarsy jüzuşi äiel degen ūğymdy qalyptastyrady, igi
jaqsylardyñ ol turaly pikirin köteredi, ieñ aqyrynda şirkeu ol üşin
kezdesu ornyna ainalmaq. Dindi qolşatyr siiäqty paidalanu onyñ ädetine
ainalyp ketse kerek. Aşyq küni qolşatyr äsem taiaqqa ainalsa, şyjyğan
ystyqta künnen yqtasyn, būltty küni jauynnan qorğaidy, al üide
otyrğanyñda, bosağada şañ basyp jatady. Valter hanym siiäqtylar
jüzdep kezdesedi; olar işinen qūdiretti qūdaidy moiyndamaidy; biraq
özgelerdiñ auzyn aştyrmaidy, söitip jürip, basyna kün tuğanda, ony
qalqan ietip paidalanğysy keledi. Olardy bölmege şaqyryp kör - mūny
özin qorlağandyq dep qabyldaidy, al mehrap aldynda qylymsu olar üşin
qalypty jağdaiğa ainalğan."
Äuitti baiau aiañmen ainalyp şyqqan ol şirkeu sağatyna qarady. Ol
öziniñ sağatynan ieki minut ozyq ieken: üşten bes minut ketipti.
Şirkeu işinde kütken yñğaily bolar dep oilağan ol sonda kirdi.
Mūrnyna jertöle iısi keldi,- salqyn lepti qūmarta jūtqan ol, hram
qūrylysyn zertteu üşin, basty bölmesin aralauğa kiristi.
Zäulim hramnyñ tükpirinen bireudiñ bir toqtap, bir jürgen aiaq alysy
biık kümbez astynda jañğyryğa iestilip, onyñ öz jürisin ainytpai
qaitalap jatty. Jorjdyñ şirkeu aralap jürgen kisini köruge äuesi ketti.
Ädeii qarsy jürdi. Qalpağyn arqasyna ūstağan tolyq deneli qasqabas
myrza mañyzdana aiañdap keledi.
Bir-birinen birdei qaşyqtyqta tizelerin bügip, qoldarymen betin basqan
kempirler qūdaiğa siynyp jatyr.
Adamdy tynyştyq äldilep, jalğyzdyq, oñaşalyq sezimi bauraidy.
Türli-tüsti şynydan tüsken kün säulesi közge şağylyspaidy.
Diu Ruağa būl jer "keremet ūnady".
Ol iesikke jaqyndap, tağy da sağatyna köz saldy. Üşten on bes minut
qana ketipti. Būl jerde temeki tartuğa bolmaitynyna qynjylyp, ol basty
iesikke taiau jerdegi oryndyqqa otyrdy. Tolyq deneli myrza hramnyñ
qarsy betinde, minbeniñ qasynda äli de aqyryn aiañdap jür.
Bireu kirdi. Diu Rua būrylyp qarady. Būl jūpyny kiıngen jün ietekşeli
qarapaiym äiel ieken; ol birinşi oryndyqtyñ qasyna tizerlep otyra ketti
de, qoldaryn keudesine qoiyp, közin aspanğa kötergen küii siynuğa berildi.
Diu Rua oğan qadala qarap, baiğūs äieldi qandai qapa, qandai uaiym,
qandai qaiğy qinap jürgenin biluge tyrysty. Onyñ nağyz kedeilikte ömir
sürip jatqany aitpai-aq belgili bolyp tūr. Ol azdai-aq, mümkin, ony
küieui ūratyn şyğar, älde balasy hal üstinde jatyr ma ieken.
"Baiğūstar! Nebir sorlylar bar-au ömirde!" - dedi ol öz-özine. Onyñ
jüreginde qatygez tağdyrğa degen qarsylyq ūiandy. Sodan keiin ol osy
jarly-jaqybailardyñ bäriniñ kökireginde közge körinbeitin bireu olardy
ūmytpaidy, aspandağy bir iesepşiler olardyñ jaqsy-jaman isterin ieki
bölek kitapqa jazyp otyrady da. aqyr aiağynda teñgermeşilik jasaidy
degen senimmen ömir sürip jatqanyn oilady... äiteuir, bir kezde... Qaşan
iekeni belgisiz...
Hram işindegi tūnğan tynyştyq oidy şaryqtatyp äketedi, oişa
ğalamdy şolyp şyqqan Diu Rua aqyrynda tistene söiledi:
— Älem netken şym-şytyryq iedi!
Köilek sybdyrynan ol selk iete qaldy. Būl sol iedi.
Ol ornynan tūryp, qasyna jaqyndady.
— Birneşe minut qana uaqytym bar, - dep sybyrlady äiel qolyn
ūsynbastan. - Üige qaituym kerek. Qasyma tizerlep otyryñyz, äitpese
bizdi tanyp qūiady.
Osyny aityp ol ieleusizdeu yñğaily oryn izdep, basty bölikke qarai
bettedi, - onyñ būl şirkeudi jaqsy biletindigi körinip tūrdy. Betin qalyñ
şiltermen perdelep alğan ol iedenge aiağy tier-timestei abailap attaidy.
Minbege jete bere ol keri būryldy.
— Büiir bölikterge barğanymyz dūrys ieken. Mūnda közge tüsu oñai, dedi ol şirkeude qalyptasqan ädetpen sybyrlai söilep.
Mehrap aldyna toqtağan ol tizerlegisi kelgendei basyn tömen ie berdi
de, kenet oñ jaq şyğar iesikke būryldy, sodan keiin bir şeşimge
kelgendei, oryndyqty özine tartyp, tizesin bükti.
Jorj qatar tūrğan iekinşi oryndyqty aldy da, iekeui de dūğa oqyğan
qalypqa tüskennen keiin birden söilei bastady:
— Rizamyn sizge, rizamyn. Men sizdi jaqsy köremin. Men mūny sansyz
qaitalauğa barmyn, men sizdi qalai süiip qalğanymdy, bir körgennen
jüregimdi qalai jaulap alğanyñyzdy aitaiyn degen iedim... Osynyñ bärin
aityp, bir jükten aryluyma jağdai tudyrsañyz ieken.
Äiel tereñ oiğa batyp, mūny mülde iestimegen siiäqty iedi.
— Sizge menimen osylai söilesuge ierik beruimniñ özi meniñ
aqylsyzdyğym, - dedi ol äli de qolyn betinen almağan küii. - Meniñ osynda
keluim de, istep jürgenimniñ bäri de aqylsyzdyq, iekeumizdiñ... aramyzda...
bolğandy jalğastyruğa sizdi ümittendiruimniñ özi de aqylsyzdyq. Bärin
ūmytyñyz, ūmytu kerek, iendi qaityp menimen būl turaly söz qozğauşy
bolmañyz.
Äiel jauap kütkendei irkilip qaldy. Al Jorj bolsa oğan ne aitudy,
şeşimdi, otty sözderdi izdestirdi, biraq oğan söziniñ qūdiretin qimylymen
küşeite almaityndyğy bögesin bolyp körindi.
— Men birdeñe bolady dep ümittenip... kütip jürgenim joq,- dep
bastady ol, - men sizdi süiemin. Siz ne isteseñiz de, men ony jiı-jiı bar
küşimmen, bar mahabbatymmen qaitalai bermekpin, sonda aqyr aiağynda siz
meni tüsinesiz. Meniñ är sözimde tūnyp tūrğan süiispenşilik sizdiñ
jüregiñizge jol tauyp, kün saiyn, sağat saiyn tamşy bolyp tamyp,
ylğaldai siñip, aqyrynda jibigen, ieljiregen jüregiñiz bir küni mağan:
"Men de sizdi süiemin", - degenin kütemin.
Ol äieldiñ iyqtary dir-dir qağyp, omyrauy köterilip-basylğanyn sezdi.
Kenet onyñ qūlağyna sybyr ietken sözi şalyndy:
— Men de sizdi süiemin.
Jigit bireu basynan qoiyp qalğandai selk ietti.
— Qūdai-au!.. - dep kürsine til qatty ol:
— Nege men sizge būlai dedim? - dep, Valter hanym alqyna söiledi. Men qylmyskermin, künäkarmyn... men... ieki qyzdyñ anasy... qolymnan
kelmedi... kelmedi...Men ieşqaşan senbes iem... ieşqaşan oilamap iem... biraq
būl küşti närse ieken... şamam kelmedi. Tyñdañyzşy... tyñdañyzşy... men
ieşqaşan ieşkimdi süiip körgem joq... sizden basqa... ant işeiin... Men de
sizdi... bir jyl boldy, jürek tükpirinde ūrlanyp süietin iem, köz ğaşyq iem.
Siz bilseñiz ğoi, qalai qinaldym, özimmen özim alysudan şarşadym, būdan
äri jasyru qolymnan kelmedi: men sizdi süiemin...
Ol betin qolymen basyp iegile jylady, işki tolqynystan bükil denesi
dir-dir qağyp, qalşyldap ketti.
— Qolyñyzdy beriñizşi, - dep sybyrlady Jorj, - qolyñyzdy sezingim,
qysqym keledi.
Äiel aqyryndap betinen qolyn
kirpikterinde tamşy ilinip tūr ieken.
aldy.
Beti
jasqa
şylanyp,
Jigit onyñ qolyn qysty:
— O, sizdiñ köz jasyñyzdy süiip qūrğatsam ğoi!
— Meni azğyrmañyz... - dedi ol aqyryn yñyrana söilep. - Men bittim!
Jorj külip jibere jazdady. Būl jerde ony qalai azğyrmaq? Sözdik
qoryndağy ierkeletu sözderin tauysqan ol äieldiñ qolyn öz jüregine
basyp:
— Qalai soqqanyn iestimisiz? - deumen şekteldi.
Osy sözdi aitpas būryn ol tolyq deneli myrzanyñ jaqyndap qalğan aiaq
dybysyn iestigen-di. Ol bükil mehrap ataulyny qarap şyğyp, iendi oñ
qanatty iekinşi ret aralap jürgendei. Özderin qalqalap tūrğan bağanağa
taiap qalğanyn sezgen Valter hanym qolyn tartyp alyp, tağy betin
japty.
Dem sätte iekeui de tizerlep tūryp, aspanğa qarap yntyğa dūğa oqyğan
adamdardai qozğalyssyz qatyp qaldy. Tolyq deneli myrza olardy bir
şolyp ötip, būrynğyşa qalpağyn artyna ūstağan küii sol jaq qanatqa
bettedi.
Būl kezde Diu Rua äieldi basqa jerde kezdesuge qalai köndirudi oilap
tūrğan.
— Sizdi ierteñ qaida köremin? - dep sybyrlady ol.
Valter hanym ündegen joq. Ol tas bolyp qatyp qalğan siiäqty, - qazir
ol müsinşi "Jalbarynu" dep ataityndai müsinge ainalyp ketkendei.
— İerteñ Monso saiabağynda kezdessek şe? - dep qaitalady jigit.
Qolyn tüsirgen äiel oğan qinalğannan bop-boz bolyp ketken jüzin
būrdy.
— Baryñyzşy... - dedi ol üzip-üzip söilep. - Bara tūryñyzşy... meni
biraz.. tym bolmasa... bes minut jalğyz qaldyryñyzşy... mağan sondai
qiyn... meniñ qūdaiğa jalbarynğym keledi... qūdaidan keşirim ötingim
keledi... qūtqar dep jalynsam... jalğyz qaldyryñyzşy meni... bes minut.
Onyñ türi sondai aianyşty, sondai jalynyşty köringendikten, Diu Rua
ünsiz ornynan tūryp, kişkene müdirip baryp til qatty:
— Men qaityp kelemin? Jarai ma?
Äiel keliskendei basyn izedi de, ol minbe jaqqa bettedi.
Valter hanym özin dūğağa ūiytpaq boldy. Ol äreñ degende boiyn
bilep, aspanğa qarap, denesiniñ dirilin basa almağan küii jalbaryna til
qatty:
— Qūdaiym, aiai kör men beibaqty!
Ol ana adamnyñ soñynan qaramau üşin közin jypylyqtatty. Öz
basynan ol turaly oidy quuğa tyrysty, biraq qanşa qaşqaqtasa da, onyñ
köz aldynda aspan beinesi iemes, Jorjdyñ şiratylğan mūrty tūryp aldy.
Bir jyl boiy, küni men tüni, ol osy bir barğan saiyn ūlğaia tüsken
jabysqaq oidan qūtylu üşin küresti, sonda da būl beine onyñ bar oiyn
jaulap alyp, denesin qyzyndyryp, tipti tüsinen de şyqpauğa ainalğan-dy.
Ony tap bir torğa şyrmalğandai, qol-aiağyn bailap, osy bir köziniñ özgeşe
tüsimen, ūlpa mūrtymen ğana arbap alğan ierkektiñ qūşağyna özin laqtyra
salğandai sezim biledi.
Qazir myna hramda qūdaidyñ tap qasynda tūrğandai bolsa da, ol özin
üiindegiden de sonşalyqty älsiz, jalğyz äri qorğansyz sezindi. Ol tipti
dūğa da oqi almady - ol tek sol turaly ğana oilai alatyn iedi. Onyñ ketip
qalğanyna qapalandy. Soğan qaramastan äiel jantalasa qarsylasty, qorğanyp baqty jäne jan-tänimen järdem ötindi. Ol ieşqaşan küieuiniñ
közine şöp salmağan iedi, sondyqtan da älsizdik tanytu ol üşin ölimmen teñ
bolyp körindi. Ol bir-birine bailanyssyz dūğa sözderin sybyrlağanymen,
ieki qūlağy kümbezden aryraq baryp öşken Jorj aiağynyñ dybysynda iedi.
Ol öziniñ jeñilgenin, qarsylyq ietu paidasyz iekenin moiyndady. Sonda
da qasarysa qarsy tūryp baqty. Aqyrynda ol dirildetip, büktetip,
aiğailatyp jerge alyp ūratyn äielderge tän jüike talmasy ūstai
bastağanyn sezdi. Äiel bezgek qysqandai qalşyldap, qazir qūlap tüsip,
şyñğyra jantalasyp qalatynyn oilady.
Bireu beri qarai asyğa basyp kele jatty. Jalt qarasa, sviaşennik ieken.
Ony körgen äiel tez köterilip, oğan qolyn jaia ūmtyldy.
— Qūtqaryñyz! Qūtqara köriñiz! - dep yşqyndy ol.
Sviaşennik tañyrqai qalt toqtady.
— Sizge ne kerek, hanym?
— Qūtqaryñyzşy meni. Aiañyzşy meni. İeger siz kömektespeitin
bolsañyz, men bittim.
Ol äielge jyndy adamğa qarağandai qarady.
— Men ne kömek körsete alamyn?
Būl jap-jas, ūzyn boily, tompiğan, salbyrañqy, top-tolyq jağyn
kögergenşe qyrynğan, dindär äielderdiñ jomart syilyqtaryna üirengen,
bai dini qauymnyñ ortasynda tūratyn ädemi, qalalyq dinbasynyñ
orynbasary bolatyn.
— Meni täubeme keltiriñizşi, - dedi äiel, - aqyl berip, demeu
jasañyzşy, ne isteuim keregin aityñyzşy!
— Men tek senbi künderi, üşten altyğa deiin ğana künäden aryltamyn,
- dep qarsylyq bildirdi ol
— Joq! Joq! Joq! - dep yşqyndy onyñ qolyn qysa jalbarynğan äiel.
- Qazir! Qazir! Mağan sondai qajet. Ol osynda! Şirkeude! Ol meni kütip
jür.
— Kim sizdi kütip jür? - dep sūrady sviaşennik.
— Meni qūrtatyn adam... Siz meni qūtqarmasañyz, ol mağan bilgenin
isteidi... Men odan qaşyp qūtyla almaimyn... Men sondai älsizbin... älim
joq... älim joq!
İeñirei jylap, onyñ aiağyn qūşa qūlady.
— Aiañyz meni, äketai! Qūtqaryñyz, qūdai üşin, qūtqaryñyz!
Sviaşennik ketip qalar degendei, ol onyñ qara sutanyna jarmasty, al
ol bireu-mireu myna aiağyn qūşyp jatqan äieldiñ teris nietti nemese tym
qūdaiğa berilgen türin körip, basqaşa oilap qala ma degen qauippen
ainalasyna köz jügirtti.
Aqyrynda äielden oñaişylyqpen qūtyla almasyna közi jetken ol:
— Tūryñyz, ğibadathananyñ kilti mende, - dedi.
Qaltasyna qol jügirtip, bir buma kilt alyp şyqqan ol, özine qajettini
tañdap aldy da, oiynşyq üige ūqsaityn ğibadathanağa - işine dindärler
janyn auyrlatqan qoqysyn tastap şyğatyn künäge arnalğan jäşikke
qarai asyğa bettedi.
Ol ortañğy iesikke kirip, iesigin işinen bekitip aldy, al Valter hanym
tar büiir torlardyñ birine ūmtylyp, kirer-kirmes asyğa-aptyğa işindegin
aşyp saldy:
— Keşir meni, äketaiym, - men künäkarmyn!
Diu Rua minbeni ainalyp ötip, sol qanatqa bettedi. Jol ortağa jete bere
ol bağanağy tolyq deneli qasqabas myrzany kördi, - ol äli de sabyrly
qalyppen qydyryp jürdi.
"Būl kisige myna jerde ne qajet boldy ieken?" - dep oilady ol.
Myrza da jürisin baiaulatyp, söileskisi kelgen adamdai Jorjğa qarady.
Jaqyndap kelgen ol iıldi de, sypaiy ünmen:
— Mazalağanym üşin keşirim ötinemin, siz būl hramnyñ qaşan
salynğanyn aityp bere almas pa iekensiz? - dep sūrady.
— Şynyn aitsam, bilmeimin, - dedi Diu Rua, - meniñşe, jiyrmajiyrma bes jyl būryn salynğan bolar. Men mūnda birinşi ret kelip
tūrmyn.
— Men de. Būryn bolmağan iedim.
Jurnalşyny äuesqoilyq biledi.
— Siz ony mūqiiät qarap jürgen siiäqtysyz. Zerttep jürmisiz?
— Joq, zerttep jürgenim joq, men äielimdi kütip jür iedim, - dedi ol
köñilsiz türmen, - ol osynda kezdesemiz dep iedi, özi keşigip jatyr.
Birer minut ünsiz tūryp baryp:
— Dalada adam tözgisiz ystyq, - dedi.
Onyñ meiirbandy keskinine qarap, Diu Rua ony Forestege ūqsatty.
— Siz şet aimaqtan iemessiz be?
— İä. Men Rende tuğanmyn. Al siz mūnda jai keldiñiz be?
— Joq. Men bir äieldi kütip jürmin.
Diu Rua iıldi de, külimdegen küii alğa ozdy.
Basty iesik aldynda ol jūpyny kiıngen äieldi tağy kördi, - ol
būrynğyşa tizerlegen küii jalbarynuda ieken. "Mine, nağyz berilgen jan!"
- dep oilady ol Biraq būl joly ol bağanağydai aianyş sezingen joq.
Onyñ qasynan ötip, özin Valter hanym tosuğa tiısti oñ qaptalğa qarai
aiañdady.
Ol alystan-aq äiel qalğan jerde ieşkim joğyn baiqap, tañğaldy. Būl ol
bağana iemes şyğar dep, aiağyna deiin baryp, qaita oraldy. Demek äiel
ketip qalğan boldy toi. Ol būğan tañdandy äri aşulandy. Osy kezde oğan
mümkin ol mūny izdep jürgen şyğar degen oi kelip, şirkeu işin tağy bir
ainalyp şyqty. İeşqaidan taba almai, ol osy jerge qaityp keler degen
ümitpen bağana ol otyrğan oryndyqqa qūiryq basty. Ol tosuğa bekindi.
Onyñ qūlağyna bir sybyr şalyndy. Şirkeudiñ būl būryşynda ieşkim
joq. Sybyr qaidan iestilip jatyr? Ornynan köterilgen ol
ğibadathanalarğa aparatyn birneşe iesikti kördi. Bir iesiktiñ astynan äiel
köileginiñ ietegi şyğyp jatty. Ol äieldiñ türin köru üşin jaqyndap keldi.
Būl Valter hanym iedi. Ol künäden arylyp otyr!..
Ol äieldi iyğynan ūstai alyp, myna tordan süirep şyğarğysy keldi.
Ile: "İeşteñe iemes! Bügin sviaşennik bolsa, ierteñ meniñ kezegim", - dep
oilady. Sodan keiin būl oqiğany kelekelei külip, ğibadathana terezesine
qarsy jerge otyra ketti.
Ol köp kütken joq. Aqyrynda Valter hanym ornynan tūryp, artyna
qarady, mūny körip, qasyna keldi. Onyñ türi suyq, qatal iedi.
— Qaiyrymdy myrza! - dedi ol - Ötinemin: meni şyğaryp salmañyz,
artymnan iermeñiz jäne būdan bylai mağan ieşqaşan jalğyz kelmeñiz. Men
sizdi qabyldamaimyn. Qoş bolyñyz!
Diu Rua ony toqtatpady: ol jağdaidy asyqtyruğa bolmaitynyn
baiağydan biletin. Öz ininen azdap abyrjyğan türmen şyqqan sviaşennikti
körgen ol oğan jaqyndap baryp, közine tura qarap tūryp, ysyldai til
qatty:
— Myna beldemşeñiz bolmağanda, jeksūryn betiñizden şart ietkizer
iedim!
Osyny aitqan ol şalt būrylyp, ysqyrğan küii şirkeuden şyqty.
Baspaldaq üstinde qalpağyn basyna kigen juan myrza qolyn arqasyna
salyp, işi pysqan türmen aldyndağy alañdy jäne oğan jalğasyp jatqan
köşelerge şola qarap tūr ieken.
İekeui bir-birine iılip qoştasty.
Jurnalşy saralqağa bettedi. Kire bergende-aq qağaz tasuşylardyñ
abyrjyğan türlerinen bir oqys jağdai bolğanyn bilip, birden baspagerdiñ
kabinetine bettedi.
Valter qariiä türegep tūrğan küii qysqa söilemdermen maqala mätinin
aityp jazdyryp tūr da, ieki abzatstyñ arasynda ainalasyndağy
jurnalşylarğa tapsyrma berip, Buarenarge nūsqau jasap, kelgen hatty
aşyp ta ülgeredi.
— Ah, degendei keldiñiz, Süikimdi dos! - dep, mūny körgen kezde ol
quana dauystap jiberdi de, kenet iesin jiğandai, qipaqtap, keşirim sūrai
bastady: - Būlai atağanyma keşiriñiz, bolğan oqiğa iesimdi şyğaryp
jiberipti. Onyñ üstine äielim men qyzdarymnan iestitinim tek osy:
"Süikimdi dos, Süikimdi dos", - qūlağyñ üirenip ketedi ieken. Siz mağan
renjigen joqsyz ba?
— Tipti de, - dep Jorj küle jauap berdi. - Būl renjitin laqap at iemes.
— Öte jaqsy, demek men de sizdi Süikimdi dos dep ataimyn,- dedi
Valter qariiä. -Sonymen, biz mañyzdy oqiğalar aldynda tūrmyz...
Ministirlikke senimsizdik votumy jüz iekige qarsy üş jüz on dauyspen
qabyldandy. Parlament kanikuly belgisiz merzimge keiinge qaldyryldy,
al bügin şildeniñ jiyrma segizi. İspaniiä bizge Marokko üşin aşuly,
öitkeni Diuran de Len öz jaqtastarymen ūşyp ketti. Nağyz botqa bolyp
jatyr. Jaña kabinetti jasaqtau Maroğa tapsyryldy. Äskeri ministir
partpelin ol general Buten d'Akrge, şetel isteri ministiri partpelin bizdiñ dosymyz Laroş-Matege ūsyndy. Özine işki ister ministirligi men
ministirler keñesi törağasynyñ ornyn qaldyrdy. Bizdiñ gazet resmileu
baspasözge ainaldy. Basmaqalada men bizdiñ printsibimizdi qysqaşa aityp
ötip, jaña ministirlerge jol körsetpekpin. Ärine, - dedi ol meiirbandy
külkimen, -olardyñ özderi de oilap otyrğan jol toi ol. Alaida mağan
Marokko mäselesine bailanysty qyzyqty bir närse, büginge laiyqty,
ūtymdy, ieleñ ietkizer maqala kerek. Jazuğa qalaisyz?
— Men sizdi tüsindim, - dedi Diu Rua oilana söilep. - Bizdiñ Afrikadağy
otarlarymyz - ortasynda Aljir, oñ jağynda Tunis, sol jağynda Marokko
- iendeşe men sizge bizdiñ ielikterimizdegi saiasi ahualdy beineleitin, osy
keñ-baitaq jerdi mekendeitin taipalardyñ tarihy jöninde jäne äli birdebir ieuropalyqtyñ aiağy baspağan Figig jazirasyna deiingi marokkolyq
şekarağa jasalğan joryqty surettep beruge tyrysaiyn,. öitkeni qazirgi
janjaldyñ sebebi sol bolyp otyr iemes pe. Būl sizge jarai ma?
— Qatyp ketti! - dep rizalyq bildirdi Valter qariiä. - Al taqyryby
qandai?
— "Tunisten Tanjerge deiin".
— Tamaşa.
Diu Rua "Frantsuz ömiriniñ" jinağynan öziniñ tūñğyş "Afrikalyq
atqyştyñ iesteligi" maqalasyn izdeuge bettedi,- tek onyñ taqyrybyn
özgertip, birer jerin öñdep, jöndep jiberse boldy, ol özi tūtas alğanda
talapqa sai keledi, öitkeni onda otarlyq saiasat ta, Aljir halqy jaily da,
Oran şet aimağyna jasalğan joryq jaily da jazylğan bolatyn.
Törtten on bes minut ketkende maqala öñdelip, jamap-jasqalyp,
qajetti türge keltirilip, jaña kabinetke arnalğan maqtau sözdermen
tolyqtyrylyp, daiyn boldy.
— Keremet, keremet, keremet, - dedi maqalany oqyp şyqqan baspager. Siz nağyz altynsyz. Rizamyn sizge.
Tüstikke deiin tyndyrğan bügingi kün şaruasyna riza keiippen Diu Rua
üiine qaitty; şirkeudegi qolaisyzdyqqa ol qaiğyrğan joq: onyñ öz
paidasyna şeşilerine senimi kämil iedi.
Madlena ony tağatsyzdana kütip otyr ieken. Küieuin körgende onyñ
birinşi aitqany:
— Laroş ministir bolğanyn bilesiñ be? - boldy.
— İä, osyğan bailanysty men Aljir jaily maqala jazyp berdim.
— Qandai maqala?
— Sen bilesiñ, - ony biz birge jazğanbyz: "Afrikalyq atqyştyñ
iesteligi"; men ony qarap şyğyp, bügingi jağdaiğa orai öñdedim.
Madlena külimsiredi.
— İä, ol nağyz qazirgi künge sai närse. Al men onyñ sol kezde sen
jazbai, tastap ketken jalğasy turaly oilap jürmin. Sony qolğa alatyn
kez keldi. Būdan qazirgi oqiğalarğa orailas birneşe tamaşa maqala
şyğady.
— Öte jaqsy, - dedi ol üstelge otyryp jatyp. - İendi bizge ieşkim kedergi
jasamaidy, - öitkeni müiizdi Foreste ana düniede ğoi.
Būl äieldiñ şamyna tidi.
— Seniñ qaljyñyñ mülde orynsyz, būdan bylai būl jöninde auyz
aşpauyñdy ötinem, - dedi ol qatañ dauyspen. - Şydamnyñ da şegi bar.
Ol odan äri türtpektei tüseiin dep iedi, osy sätte qolyna tigen aty-jöni
belgisiz jedelhatta mynadai bir-aq auyz söz jazylğan ieken: "Men mülde
iesimnen aiyryldym, meni keşiriñiz de, ierteñ sağat 4-te "Monso" saiabağyna
keliñiz".
Ol tüsine qoidy, jüregi keudesin jaryp şyğardai tarsyldap ala
jöneldi.
— İendi aitpaimyn, qymbattym. Ras aitasyñ, būl aqymaqtyq, - dedi ol
kögildir qağazdy qaltasyna tyğyp jatyp.
Söitti de, kespe işuge kiristi.
Tamaq işip otyrğanda, ol osy sözderdi işinen birneşe qaitalady: "Men
mülde iesimnen aiyryldym, meni keşiriñiz de, ierteñ sağat 4-te "Monso"
saiabağyna keliñiz". Demek ol berildi degen söz. Būl degeniñ: "Men sizdiñ
ierkiñizdemin, menen ne qalasañyz da, qaşan, qai jerde qalasañyz da
ieriktisiz", - degeni iemes pe.
Ol külip jiberdi.
— Ne boldy? - dep sūrady Madlena.
— İeşteñe. Bir popty körgen iedim, sonyñ bylşiğan beti iesime tüsip
ketkeni.
İerteñine Diu Rua kezdesuge tura 4-te keldi. "Monso" saiabağyndağy
barlyq otyrğyştar ystyqtan qaljyrağan bailar men qūmda asyr salyp
jürgen balalarğa tipti de köñil audarmaityn beiğam kütuşilerden
bosamaityn siiäqty.
Valter hanymdy ol bastau aldyndağy jasandy qirandy qasynan
tapty. Üreige toly baqytsyz türmen ol kişigirim bağanalardy ainala
aiañdap jür ieken.
— Būl jerde adam netken köp iedi! - dedi ol Diu Rua amandasyp ülgirmei
jatyp.
Jigit syltau tabylğanyna quanyp ketti:
— İä, ras aitasyz. Basqa jerge baraiyq pa?
— Qaida sonda?
— Bäribir iemes pe, küime aluğa bolady. Perdesin tüsirseñiz boldy, ieş
qauipsiz bolady da şyğady.
— Sol dūrys şyğar. Mūnda men jüregim jarylyp ölermin.
— Onda meni işki bulvardyñ şyğa berisinde tosyñyz. Bes minutten
keiin men ekipaj alyp jetemin.
Ol jügire jöneldi.
Ekipajda iekeui oñaşa qalysymen, Valter hanym öz jağyndağy
terezeni mūqiiät qymtap japty.
— Siz atşyğa ne aittyñyz? - dep sūrady ol.
— Qoryqpañyz, ol qaida aparatynyn biledi, - dedi ol.
Ol at aidauşyğa Konstantinopol köşesin aitqan bolatyn.
— Siz meni qalai qinap jürgeniñizdi bilmeisiz, - dep sözin jalğady äiel
- Keşe şirkeude men sizge qataldyq körsettim, qalai bolğanda da sizden
qaşyp qūtyludy oiladym. Men sizben oñaşa qaludan sondai qoryqtym!
Siz meni keşirdiñiz be?
Jigit onyñ qolyn qysty.
— Ärine, ärine. Meniñ sizge keşirmeitin nem bar, men sizdi sondai
süiemin ğoi!
Äiel oğan jalbaryna qarady.
— Tyñdañyzşy, siz mağan timeimin dep uäde beruiñiz kerek... jäne...
Äitpese būl bizdiñ soñğy kezdesuimiz bolady.
Äueli jigit oğan jauap qaitarğan joq, biraq onyñ mūrtynyñ bülkilinde
äiel ataulyğa sondai ūnaityn külkisi jasyrynyp jatty.
— Ne aitsañyz da qūlmyn, - dedi aqyrynda ol.
Osydan keiin Valter hanym alğaş onyñ Madlenağa üilenetin
bolğanyn iestigende, ony süietinin tūñğyş ūqqanyn aitty. Ol sol küni
bastan keşken oqiğalaryn birtindep ieske tüsirumen boldy.
Kenet ol sözin qūia qoidy. Küime toqtağan iedi. Diu Rua iesikti aşty.
— Biz qaidamyz? - dep sūrady äiel.
— Şyğyñyz da myna üige kirip ketiñiz, - dedi Diu Rua, - būl jerde
ieşkimnen qoryqpauğa bolady.
— Būl qai jer?
— Meniñ üiim. Boidaq kezimde tūrğan päterim... ony men... sizben
kezdesetin jer kerek bolğan soñ... birneşe künge jaldap aldym.
Valter hanym köliktiñ jaqtauyna jarmasty.
— Joq, joq, keregi joq! Barğym kelmeidi! - dep, aldağy oñaşa
kezdesuden qoryqqan äiel jantalasa jalyna bastady.
— Men sizge tiıspeuge uäde beremin,- dedi jigit senimdi ünmen. - Jüriñiz.
Änekei adamdar bizge qarap tūr. Tez... tez... şyğyñyz. Tiıspeuge uäde
ietemin, - dep qaitalady ol.
Öz iesiginiñ aldynda tūrğan şaraphanaşy būlarğa äuestene köz saldy.
Qysylyp qalğan äiel jügire basyp kireberiske kirip ketti.
Ol baspaldaqpen köterilip bara jatyr iedi, Diu Rua qolynan ūstai aldy.
— Mynda, tömende, - degen ol äieldi öz päterine süñgitip jiberdi.
İesikti jaba salysymen jigit oğan oljasyna şüiilgen jyrtqyştai
tarpa bas saldy.
Äiel būlqyna alysyp jatyp: "Qūdaiym-ai!.. O, qūdaiym!.." - dep
kübirlei berdi.
Jigit onyñ moinynan, közinen, ierninen tük qaldyrmai şöpildete süie
bastady, küidirip-jandyrğan aimalaudan iesi şyqqan äiel onyñ ystyq
süiisinen qaşamyn degende, abaisyzda öziniñ ierinderi de oğan tiıp ketip
jatty.
Kenet äiel qarsylyğyn qūia qoidy da, älsiregen, moiynsūnğan qalyppen
onyñ özin şeşindiruine mümkindik berip, tūra berdi. Kütuşi äiel siiäqty
täjiribeli qimylmen Diu Rua onyñ kiımderin birinen soñ birin asqan
ieptilikpen şeşip tastai berdi.
Onyñ qolynan jūlyp alğan iştartqyşymen betin basqan äiel aiaq
astynda şaşylyp qalğan kiımderiniñ ortasynda appaq bolyp jalañaş
qaldy.
Tek qana aiağyndağy bätiñkesin qaldyrğan jigit ony köterip alyp,
kereuetke bettedi. Osy sätte äiel onyñ qūlağyna iestiler-iestilmes ietip:
— Ant işeiin... ant işeiin... meniñ ieşqaşan aşynam bolyp körgen
iemes, - dedi.
Mūnysy jas qyzdardyñ: "Ant işeiin, men päk qyzbyn", - deitinderine
ūqsap ketti.
"Al odan mağan kelip-keter ieşteñe joq", - dep oilady Jorj.
V
Küz tüsti. İerli-zaiypty Diu Rua jaz boiy Parijden şyqpai, ūzaqqa
sozylmağan parlamenttik kanikul kezinde "Frantsuz ömiri" gazetiniñ betinde
jaña ükimet paidasyna tegeurindi nauqan jürgizdi.
Marokkodağy jağdai qauipti bola tüsti, osyğan bailanysty äli qazan
aiynyñ basy bolsa da, ieki palata mäjilisterin jalğastyruğa jinaldy.
Parlamentti taratu kezinde oñşyl deputat graf de Lamber-Sarazen
tipti ortalyqtyñ özine qol soqtyrğan tapqyr sözinde bäribir jaña kabinet
būrynğy kabinettiñ jolymen jüruge mäjbür bolatyndyğyna bas tigip, bir
kezdegi Ündistannyñ ataqty vitse-koroli qūsap, öziniñ mūrtyn ministirler
keñesi törağasynyñ jaq saqalyna qarsy qoidy, sonymen qatar tek qana
simmetriiä üşin, aşyq peştiñ ieki jağyna ieki köze qoiylatyny siiäqty,
Tunis ekspeditsiiäsyna qosymşa Tanjerge ekspeditsiiälyq armiiä jiberuge
ūsynys iengiziletinin de aitqan bolatyn, biraq soğan qaramastan is jüzinde
ieşkim de Tanjer ekspeditsiiäsynyñ şyndyğyna senbes iedi.
"Şynynda da, myrzalar, — dep ol öz oiyn damyta tüsti, - Afrika Frantsiiä üşin, bizdiñ ieñ jaqsy otynymyz jağylyp jatqan, banktik
biletterimizdi jūmyryna jük qūrly körmei jalmap jatqan aldy aşyq
peş.
Sizder ädemi qiiälğa berilip, aşyq peştiñ sol jaq būryşyn qymbatqa
tüsken tunistik älemiştermen äşekeilediñizder, - iendi asyqpasañyzdar,
Maro myrza da özine deiingiler siiäqty, onyñ oñ jaq būryşyn marokkolyq
älemiştermen äşekeilegenin köretin bolasyzdar".
Būl söz jalpyğa taralyp, Diu Ruaga özi saralqa jūmysyna kirisisimen
üzilip qalğan seriiäny jalğastyryp, Aljir turaly on şaqty maqala
jazuğa türtki boldy. Ol äskeri ekspeditsiiä ideiäsyn qyzu qoldady, biraq
jürek tükpirinde onyñ oryndalmaitynyna senimdi boldy. Ol patriottyq
sezimderdi qozğap, basqa bir memlekettiñ müddesi öz müddemizge kereğar
kelgen jağdaida tilge oralatyn kelemej sözderdi keñinen qoldanyp baqty.
"Frantsuz ömiriniñ" ükimet adamdarymen aşyq qarym-qatynasta boluy
onyñ bedelin arttyra tüsti. Ol saiasi habarlardy, tipti öte resmilerin de
özge gazetterden būryn jetkizip tūrdy, söitip özderine dos ministirler
pikirine oqyrmandardy ūiytu jağyn közdedi. Ol özge astanalyq jäne şet
aimaqtyq gazetter üşin aqparat közine ainaldy. Oğan silteme jasauşylar,
odan seskenetinder, onymen ieseptesetinder köbeie berdi. Kümändi saiasi
alaiaqtar ūiymynyñ organy iendi bedeldi ükimet organyna ainaldy.
Gazettiñ jüregi Laroş-Mate boldy. Diu Rua onyñ oiyn taratyp jetkizuşi
iedi. Söilemeitin deputat äri ikemdi baspager, qajet bolğanda būğyp qaluğa
da bar Valter qariiä dañğazanyñ arasynda, ūzynqūlaqtyñ aituynşa,
marokkolyq mys kenişterine bailanysty ülken is tyndyrğan körinedi.
Madlenanyñ salony apta saiyn keibir kabinet müşeleri jinalatyn
yqpaldy ortalyqqa ainaldy. Ministirler keñesi törağasynyñ özi mūnda ieki
ret tüstikke keldi. Al taiauda ğana onyñ bosağasynan attauğa oilanatyn
memleket qairatkerleriniñ äielderi iendi onymen tanystyğyn maqtan ietip,
jiı kelip tūruğa ainaldy.
Şetel isteriniñ ministiri mūnda özin qojaiyndai sezinedi. Ol kez kelgen
uaqytta iesik aşyp, neşe türli mälimetter, jedelhattardy ala kelip, däp
bir būlar onyñ hatşylaryndai-aq üi ielerine aqparattardy aityp
jazğyzyp jürdi.
Ministir ketisimen-aq Diu Rua, Madlenamen oñaşa qalğanda, osy bir
darynsyz quys keude jandy öşige mazaqtai bastaityn: onyñ dausynda
qauipti reñk paida bolyp, sözderi uğa toly bolyp keledi. Alaida Madlena
jaratpai iyğyn köteredi.
— Sen äueli onyñ istegenin istep al, - deitin ol. - Aldymen ministir
bolyp al, sodan keiin mūrnyñdy köteruiñe bolady. Al oğan deiin auzyñdy
jap.
Jorj oğan közin qiğaştai qarap, mūrtyn şiratady.
— Meniñ qolymnan ne keletinin bilmeisiñder ğoi, - deitin ol qarsylyq
bildirip, -mümkin, äli körersiñder de.
— Tiri bolsaq körermiz, - deitin Madlena iekiūşty ietip.
Parlament aşylatyn küni Jorj Laroş-Matege baryp, ierteñgi birinşi
betke aqparat alu üşin kiınip jatqanda, tösekte jatqan Madlena küieuin
üiretumen boldy.
— İeñ bastysy, general Belonkldi, basynda joramaldanğandai Oranğa
attandyra ma, joq pa, sony bil, - dedi ol - Mūnyñ mañyzy ülken boluy
mümkin.
— Üirete bermeşi, - dep Jorj kirjiñ iete qaldy. - Ne isteu keregin men
senen jaqsy bilemin.
— Qymbattym, sen meniñ ministirge degen tapsyrmalarymnyñ
jartysyn ylği ūmytyp ketesiñ, - dedi äieli baisaldy ünmen.
— Seniñ ministiriñ meni jalyqtyrdy! - dep küñkildedi Jorj. - öñkigen
aqymaq bireu.
— Meniki iemes, ol seniki de, - dedi Madlena salqyn ünmen. - Sağan ol
menen de göri paidalyraq.
— Keşirersiz, ol meni ainaldyryp jürgen joq, - dedi oğan küieui köz
qiyğymen jylmiiä qarap.
— Meni de, biraq biz onyñ kömegimen jağdaiymyzdy jaqsartyp
jatyrmyz, - dedi ol dausyn ädeii qūbylta sozyp.
— İeger mağan ğaşyq bolğandardy tañdauyma tura kelse, - dep, säl ünsiz
qalğan Jorj sözin jalğady, - onda men kärtamyş iesalañ Vodrekti artyq
bağalağan bolar iem. Aitpaqşy, ol özi qaida jür? Men ony körmegeli tūtas
bir apta boldy.
— Ol auyryp jatyr, - dedi Madlena sabyrly qalpyn būzbastan,- ol
mağan podagra ūstamasynan tösek tartyp jatyp qalğanyn aityp hat
jiberipti. Sen köñilin sūrap şyqsañ bolar iedi. Ol seni jaqsy köredi ğoi,
quanyp qalar iedi.
— İä, ärine, - dedi Jorj kelisim bildirip, — bügin-aq kirip şyğamyn.
Kiınip bolğan ol qalpağyn kiıp, tağy birdeñem ūmyt qalmady ma
degendei, synai qarady. Bäri dūrys iekenine közi jetken soñ, kereuetke
jaqyndap, kelinşegin mañdaiynan süidi.
— Äzirge, qymbattym, men jetiden ierte kele almaspyn.
Laroş-Mate ony tosyp jür ieken; ministirler keñesi kündizgi sağat on
iekide jinalatyndyqtan, ol bügin ierteñgi asyn onda işpek bolğan-dy.
Laroş-Mate hanym bolsa, tamaq uaqytyn özgertkisi kelmedi,
sondyqtan ministirdiñ qasynda jeke hatşysynan basqa ieşkim joq ieken.
Üşeui üstel basyna otyrysymen Diu Rua maqala turaly söz bastady;
özderek kärtişkesindegi şimailanğan ieskertpelerine qarap qoiyp, ol
maqalanyñ negizgi oilaryn aityp şyqty.
— Sizdiñ alyp-qosaryñyz bar ma, qymbatty ministir? - dep sūrady ol
aqyrynda.
— Aitarlyqtai ieşteñem joq, dostym. Degenmen siz Marokko
mäselesine tym tereñdep barypsyz. Odan göri ekspeditsiiä jaily söz
ietkende, onyñ bolğany qajet degendei ietip, sonymen qatar onyñ jüzege
aspaityndyğyn, siz özgelerdei oğan sene almaityndyğyñyzdy basa
körsetkeniñiz jön. Oqyrman bizdiñ mūndai kümändi jolğa aiaq
baspaitynymyzdy jol arasynan tüsinetindei bolsyn.
— Öte jaqsy. Men sizdi tüsindim, iendi özgeler de meni tüsinetindei ietip
jazarmyn. Aitpaqşy, äielim general Belonkl Oranğa jiberile me, joq pa
dep sūra dep iedi. Sizdiñ mağan aitqan ieskertpeñizge qarap, jiberilmeidi
degen qorytyndyğa kelip otyrmyn.
— Joq, - dedi memlekettik qairatker.
Odan keiin alda tūrğan parlamenttik sessiiä söz boldy. Laroş-Mate
birneşe sağattan keiin öz seriktesteri aldynda söileuge daiarlağan söziniñ
äserine özi süisine myljyñdai bastady. Ol oñ qolyn kötere sermep,
qolyna ūstağan şanyşqysyn, pyşağyn, nan tilimin jalaulata silkilep,
ieşkimniñ betine tura qaramağan küii, özi ğana körip otyrğan halyqqa arnap,
öziniñ şaştarazğa ūqsağan kelbetine laiyq şeşendik sözderin tätti sudai
ağyzdy. Kişkentai ğana şiratpa mūrty üstiñgi iernine jabysqan saryşaiannyñ bizgegindei dirildeidi, al ortasynan qaq jarylyp,
brilliantinmen opalanğan şaşynyñ samai tūsyn auyldyq sänqoilar
qūsap, döñgelektei şiyrşyqtap qoiypty. Jastyğyna qaramastan, ol mai
basyp, semire bastağan-dy, döñgelene qalğan qarny jiletin kere
tyrsyldap tūr.
Jeke hatşysy onyñ ağyl-tegil sözine üirengen boluy kerek, bylq
ietpesten tamağyn işe berdi, al Laroştyñ bağyn kündeuden tanbağan Diu
Rua bolsa işinen: "Netken dülei! Būl saiasatkerler degeniñ nağyz topastar
ğoi!" — dep otyrdy.
Özin myna ielirmemen salystyra kele ol: "İeh, men de özim tuğan
Ruanymnyñ atynan deputattyqqa ümitker bolyp ūsynyla alatyndai jüz
myñ frank aqşam bolar ma iedi, sonda men özimniñ normandyqtarymnyñ, quşykeşteu, aqyly azdau, dökirleu keletin, şaban oily jerlesterimniñ
auzyn mailai alsam, mynau siiäqty saiasi qairatker dep atalatyn misyz
şalağailardy körip alar iedim-au", - dep oilady.
Laroş-Mate sodan kofe äkelingenge deiin söiledi, sol kezde ğana
uaqyttyñ bolyp qalğanyn añdap, özine küime keltiruge būiryq berdi de,
jurnalşyğa qolyn sozdy:
— Siz meni ūqtyñyz ğoi, qymbatty dostym?
— Ärine, qymbatty ministir, qam jemeñiz.
Sağat törtke deiin Jorjdyñ qoly bos iedi, sondyqtan ol maqalasyn
jazu üşin saralqağa qarai aiañdady. Sağat törtte Konstantinopol
köşesindegi üide Marel hanymmen kezdesui kerek-ti, ol onda aptasyna ieki
ret: düisenbi jäne jūma künderi kelip tūrady.
Alaida saralqa tabaldyryğyn attamai jatyp, onyñ qolyna jedelhat
tidi. Jedelhat Valter hanymnan ieken, onda mynadai jazu bar:
"Men bügin mindetti türde sizben öte, öte mañyzdy mäsele boiynşa
söilesuim kerek. Sağat iekide meni Konstantinopolde tos. Men sağan ülken
kömek körsete alamyn.
Ölgenşe sendik Virginiiä".
"Saitan alğyr! Sülikşe jabysty ğoi!" - dep kübirledi ol.
Onyñ birden qabağy tüsip ketti, mūndai aşumen ol jūmys istei almady
da, saralqadan şyğa jöneldi.
Soñğy bir jarym ai boiy ol Valter hanymmen qatynasyn üzbek bolyp
jür iedi, biraq qaitse de onyñ jürek jalynynyñ betin qaitara almai-aq
qoidy.
Ol öziniñ jiptiñ qarmağyna tüsip qalğanyna qatty qaiğyryp, üş
kezdesu boiy aşynasyn qarğap-sileumen boldy. Būl jağdaidan jigittiñ
jüregi ainyp, özin melodrama keiipkerine ainaldyryp alğan kärtamys
äielden jeringen ol araqatynasymyz öz-özinen toqtalar degen ümitpen
odan qaşqaqtai bastağan-dy. Alaida äiel oğan jabysyp aldy, moinyna
tas bailap suğa sekirgen adamşa ölermendene ūmtyldy. Aiağandyqtan,
sypaiygerşilikten, onyñ jūbaiy - bastyğyna degen qūrmetinen Jorj
äielge tağy qaiyrylyp soğyp iedi, äiel ony jabysqaq yntyzarlyğymen
mezi ietip, közinen tasa ietpeuge tyrysty. Ol jigitti künde köruge yntyğyp,
jedelhat arqyly köşe qiylystarynda, dükenderde, qala baqşalarynda
bir sättik körisuge şaqyrumen boldy.
Är joly ol özgerissiz birsaryndy sözdermen ony süietinin, qūdaiyndai
köretinin ant işe qaitalap, keterinde iendi öziniñ "baqytty iekenin, ony
körudiñ özi baqyt iekenin" aitudan jalyqpaityn.
Valter hanym jigit oilağannan mülde basqa adam bolyp şyqty: ol
özin ğaşyq bolğan qyz baladai körsetip, jasyna laiyqsyz qylyqtarmen
arbap aluğa tyrysatyn iedi. Būğan deiin nağyz izgi jandy,
qylymsuşylyqtan ada, qūştarlyqty bilmeitin, būzylmağan, osy bir
önegeli, parasatty qyryqtağy äieldiñ qoñyr salqyn jazyna ūlasqan
jylusyz küzi kütpegen jerden qurağan, üsik ūrğan gülderi aşylmağan
bürşikterge toly aianyşty köktemge ainalğanda, kezinde bür jarmai
solyp qalğan qyz mahabbaty keş bolsa da gül aşyp, özindik albyrt sezimin
ierepeisiz qylyqtarmen, on alty jasar qyzğa ūqsap kenet aiğailap jiberip,
müläiimsi ierkelep, jas kezinde jaryqqa şyqpai, qartaiyp ülgergen
qylymsu mäneri arqyly tanytatyn ädet tapqan iedi. Jorj odan künine on
şaqty astarly, iekiūşty mağynaly, ündilerdiñ sözindei köteriñki leppen
jazylatyn jylymşy, añ men qūstar atauy örip jüretin hattar alady.
İekeui oñaşa qalsa-aq äiel ony bas salyp süiip, bädendi böksesin
būrañdata sekeñdep, qolapaisyz, dökir bozbalaşa asyr salyp, auzyn
būrtitqany külkiñdi keltiredi. Jigit onyñ ierkelete aitatyn: "mysyğym",
"küşigim", "kögerşinim", "bağa jetpes asylym", "qazynam meniñ" sekildi
sözderinen, tösekke jatar aldynda bet-monşağy tögile qalatynynan, özine
bir keremet bolyp körinetin ieleñdep şoşyğansitynynan, būzylğan
äielderşe qylymsuynan jüregi ainidy.
"Myna auyz kimdiki?" - dep sūraidy ol, ieger Jorj "meniki", - dep
qūtylmasa, jelimdei jabysyp, jigit aşudan kögerip ketkenşe qoimaidy.
Mahabbat tek qana ädeptilik, sypaiylyq, saqtyq, sezimtaldyqty
qalaitynyn, myna siiäqty ieresek äiel özimen jolyğysqanda jas qyzşa
būrañdamai, özin laiyqty ūstap, tipti jylasa da Djulettaşa iemes,
Didonanyñ köz jasymen berilse bolmas pa iedi dep küiinedi Jorj.
— Men seni sondai süiemin, balaqaiym meniñ! - dep qaitalaudan
jalyqpaidy. - Sen de meni süiesiñ ğoi, qūrtaqandaiym meniñ?
Ol özin "balaqaiym", "qūrtaqandaiym" dep atağan saiyn, oğan "meniñ
kärtamyşym" dep jauap qatqysy kelip tili qyşidy.
— Sağan könip qalğanym aqylsyzdyq boldy, - deidi ol ünemi. - Biraq
men ökinbeimin. Ğaşyq bolu - sondai jaqsy.
Onyñ auzynan şyqqannyñ bäri Jorjdyñ jynyn keltiredi. "Ğaşyq
bolu - sondai jaqsy" degendi ol sahnada aityp tūrğandai sändep bağady.
Onyñ öreskel ierkeletui de jigittiñ jiırkenişin tudyrady. Sūlu jigittiñ
süiüi onyñ qanyn qyzdyryp, sezimin janidy, biraq özi ony qolapaisyz
yntyqtyqpen, är qimylyna barynşa män bere qūşaqtauyn Diu Rua
qartaiğanda "älippemen" sauat aşuğa kirisken adamğa ūqsatyp, külip
jibermeuge tyrysady.
Odan göri ol keibir qartaia bastağan, biraq soñğy mahabbatynyñ äserinen
äli de ädemi körinetin keibir äielder qūsap, aşynasyna jalyn atqan, tereñ
de qorqynyşty közderin qadağan küii qūşağyna qatty qysyp alsa;
dirildegen ystyq ierinderimen qadala süiip, semiz, yp-ystyq, jasy ūlğaisa
da toiymsyz denesine aiyrylmai qysqan jarasar iedi, onyñ ornyna ol jas
qyzşa oinaqtap, byldyrlap:
— Men seni sondai süiemin, balaqaiym meniñ! Balapanyñdy jaqsylap
ierkelete tüsşi! - dep, tilin būrağany özine keremet qonymdy dep oilaityn
bolsa kerek.
Mūndai kezderi ol ony qatyryp bir boqtap, qalpağyn alyp şyğyp
ketkisi keledi.
Alğaşqy kezderi olar Konstantinopolde jiı kezdesip jürdi. Keiin Diu
Rua Marel hanymmen kezdesip qaludan saqtanyp, mūndai kezdesulerden
qaşqaqtai bastady.
Onyñ iesesine ol iendi äieldiñ üiine ierteñgi, tüski asqa jiı keluge
mindetti boldy. Äiel üstel astynan onyñ qolyn qysyp, iesik
qaltarysynda iernin tosady. Al jigitke odan göri Siuzannamen qaljyñdasu
anağūrlym ūnaityn iedi. Quyrşaqqa ūqsaityn būl qyzdyñ körermenniñ
köñilin köteruge qūmar järmeñke quşykeşteri qūsap, aiaq astynan söz
tauyp, bildirmei qyrşyp alatyny bar. Ol kim-kimdi de, neni bolsyn,
kemşiligin däl basyp, öltire syqaqtaidy. Jorj onyñ aşy tilin
qolpaştap, qaljyñbastyğyn kötermelep otyrady, söitip olar birin-biri
qabaq qağystan tüsinetin jağdaiğa jetti.
Qyz ony jiı-jiı: "Tyñdañyzşy, Süikimdi dos!", "Beri keliñizşi,
Süikimdi dos!" - dep şaqyra beredi.
Jigit dereu şeşesin tastap, qyzğa jetip keledi, ol jigittiñ qūlağyna
tūzdyqty sözderdiñ birin sybyrlaidy da, iekeui işek-silesi qatqanşa külip,
mäz bolady.
Būl kezde şeşesiniñ mahabbatynan äbden jerip bolğan ol ony köruden
de, dausyn iestuden de jalyğyp, oiyna tüskenniñ özine zyğyrdany
qainaityn boldy. Onyñ üiine barudy qoidy, hatyna jauap qatpaidy,
şaqyrğan jerine attap baspaidy.
Aqyrynda jigittiñ özin süimeitinin tüsingen äiel sūmdyq azaptandy.
Biraq sonda da bas tartpady: onyñ jürgen izin añdyp, jolynan
köldeneñdeumen boldy, saralqa aldynda, üiiniñ iesigi aldynda, köşede
kezdestirip qaluy mümkin degen jerdiñ bärinde terezesi qymtauly
küimemen tosyp tūratyn boldy.
Jorj ony auzyna kelgen sözben tildep, turasynan: "Senen toiyp
boldym, mazamdy alma", - dep aityp salğysy, tipti ūryp jibergisi keledi,
biraq ol saralqadağy qyzmetinen aiyrylğysy kelmeitin, sondyqtan qatty
aituğa batpai, öziniñ salqyn, resmi sypaiy, kei-keide şalt ünimen
iekeuiniñ arasynda bäri bitkenin sezdirmek bolady.
Äiel ony Konstantinopol köşesindegi üige keltiru üşin neşe türli
qulyqqa basty, al ol bir küni ieki äiel iesik aldynda toqailasyp qaluynan
qatty qorqatyn.
Diu Ruanyñ būl jazda Marel hanymğa qūştarlyğy arta tüsti. Ol
äieldi "tentegim" dep atap, barynşa jaqsy köretin. Ol iekeui bir-birine sai
iedi: iekeui de qyzu oqiğalardy, qañğybastyqty, üisiz-küisiz, ülken joldyñ
boiynda köşip-qonyp jüretin ziiäly qañğybastyqty ūnatatyn.
Olar jazdy keremet ötkizdi: ünemi ierteñgi asty nemese tüstikti birge işu
üşin birese Arjanteilge, birese Brujivalge, birese Mezon nemese
Puassige ketip qalatyn, sağattap qaiyqpen qydyryp, daladan gülder
teretin. Marel hanym osy Senanyñ özinen ūstalatyn balyqtan
jasalatyn tağamdardy, sondai-aq üi qūianynan jasalğan frika seni
ūnatatyn, qala syrtyndağy şağyn qabaqtar men ieskekşilerdiñ aiqaiyna
da mäz bolatyn. Al Jorj onymen birge jarqyrağan aşyq küni Parij
töñireginde qydyrğandy, köñildi äñgime-düken qūra jürip, bailardyñ
köriksiz saiajailaryna köz tastağannan läzzat alatyn.
Sodan keiin Parijge, tüstikke tosyp otyrğan Valter hanymğa oralyp
kele jatyp ol keneşe jabysqan kärtamyş aşynasyna degen jekkörinişin
sezinetin, ol jekkörinişi jaña ğana özen jağasynyñ jibektei şalğyny
üstinde qūmaryn qandyryp, mahabbat jalynyn basqan jas aşynasyn
oilağan saiyn ieselene tüsetin-di.
Ol Valter hanymnan birjola qūtyldym ğoi dep oilap iedi, öitkeni
onymen qatynasyn üzgisi keletinin qatygezdikpen aşyp aitqan bolatyn, al
myna jedelhatta ol tağy da sağat iekide Konstantinopolge keluin qatty
ötinipti.
Jolda ol jedelhatqa tağy köz jügirtti:
"Men bügin senimen bir öte, öte mañyzdy is jaiynda söilesuim kerek.
Sağat iekide meni Konstantinopoldegi üide tos. Men sağan ülken paida
keltiruim mümkin.
Seni ölgenşe süietin
Virginiiä".
"Būl käri japalaqqa menen tağy ne kerek? - dep oilady ol - Bäri syltau
iekenine bos tigemin. Tağy da meni qalai jaqsy köretinin aitu üşin ğana.
Degenmen bilgen artyq iemes. Bir mañyzdy is jaiynda depti, ülken paidasy
ne boldy ieken, - mümkin, şyn bolyp qaluy. Klotilda törtte keledi.
Demek men anany üşten qaldyrmai izin suytuym kerek. Qūrysyn, tek iekeui
ūşyrasyp qalmasa ieken. Būl äielderdiñ bälesi köp-au!"
Osy arada ol ieriksiz Madlenany oilady: tek sol ğana mūnyñ mazasyn
almaidy. Ol mūnymen bir üide tūrady, tipti süietin de siiäqty, biraq bir
kezde ornatqan qatañ tärtibi boiynşa, iekeui mahabbatpen arnaiy
belgilengen uaqytta ğana ainalysady, basqa uaqytta özin mazalağandy
ūnatpaidy.
Jorj kezdesu üiine aiañdap kele jatyp, iştei Valter hanymdy
tildeumen boldy:
"İeger ol söz ietuge tūrarlyq birdeñe aitpaityn bolsa, men oğan
kezdeskendi körsetemin. Meniñ aitqandaryma qarağanda, Kambronnyñ
tiline jylap köriskendei bolarsyñ. İeñ aldymen iendi qaityp üiine aiaq
baspaitynymdy aitamyn".
Ol päterine kirip, Valter hanymdy kütti.
Äiel odan keiin ile-şala kirip keldi de, jigitti körip quanyp ketti:
— Ä-ä, sen meniñ jedelhatymdy alğan iekensiñ ğoi? Netken baqyt!
Jigit tünerip ketti.
— İä, ony men parlamentke baruğa jinalyp jatqanda äkep berdi. Sağan
ne kerek iedi?
Äiel ony süiü üşin betperdesin köterip, taiaq jegen ittiñ türimen
qasyna jaqyndady.
— Qandai qatalsyñ mağan... Menimen sondai döreki söilesesiñ... Men
sağan ne jazdym? Mūnyñ meni qalai qaiğyğa böleitinin bilseñ ğoi!
— Tağy bastadyñ ba?
Qasyna kelgen Valter hanym onyñ moinyna asyla ketu üşin bir
işaratyn, külimsireuin kütip tūrdy.
— Nege menimen būlai söilesesiñ, - dedi ol dausy äreñ şyğyp. - Onda
meni nege azğyrdyñ, meniñ mañyma jolamauyñ, būğan deiingi taza da
baqytty qalpymdy būzbauyn kerek iedi. Mağan şirkeude ne aitqanyñ, osy
üige qalai küştep kirgizgeniñ iesiñde me?! İendi menimen bylai söilesesiñ!
Tipti qarsy alğyñ da kelmeidi. Qūdaiym-ai, qūdaiym-ai, ne jazyğym bar
iedi!
Jorj aşumen jerdi teuip qaldy:
— Jetti! Toqtat iendi! Menimen bir minut qalsañ-aq osy äniñe qaita
basasyñ. Däp bir men seni on ieki jasar periştedei päk küiinde
azğyrğandai. Joq, qymbattym meniñ, öitip adaspa, men kämeletke
tolmağandardy azğyrğan iemespin. Sen mağan aqyl-iesi ornyqqan jasta
berilgensiñ. Onyña men rizamyn, biraq ömir boiy seniñ ietegiñe bailanyp
ötpek iemespin. Seniñ küieuiñ, meniñ äielim bar. Azdap köñil köterdik,
ieşkimge ieşteñe sezdirgen joqpyz - jetedi iendi.
— O, netken dökir jan iediñ! Netken oñbağan, jeksūryn iediñ! Men jas
qyz bolmasam da, ieşqaşan ieşkimge ğaşyq bolyp, opasyzdyq jasap
körmegen iedim ğoi...
Jigit sözin bölip ketti:
— Bilemin, būl turaly ünemi aityp kelesiñ. Seniñ... ieki balasy bar
äieldiñ qyzdyğyn men būzğan joqpyn.
Äiel teñselip ketti.
— Jorj, mūnyñ ittik!..
Tamağyna öksik tyğylğan ol ieki qolymen keudesin basyp, jylamsyrai
bastady.
Tögilgeli tūrğan köz jasyn körgen jigit aldy aşyq peş üstinen
qalpağyn aldy.
— Sen jylauğa kelgen iekensiñ ğoi. Onda qoş bol Meni jylağanyñdy
köruge şaqyrğan iekensiñ ğoi.
Äiel bir attap onyñ jolyn bögedi de, qaltasynan oramalyn alyp, tez
köz jasyn sürtti. Ol barynşa sabyrly bolyp körinuge tyrysty, alaida
jany auyrğany dausynyñ üzile, dirildei şyqqanynan bilinip tūrdy.
— Joq, men sağan jañalyqty... saiasi jañalyqty aituğa keldim, sen ielu
myñ frank, tipti qalasañ... odan da köp aqşa tapsyn dep iedim.
Jorj demde jūmsardy.
— Qandai jolmen? Ne aitaiyn dep tūrsyñ?
— Keşe keşkisin men baiqausyzda küieuim men Laroştyñ sözderin
iestip qaldym. Şynyn aitqanda, olar menen jasyrynğan da joq. Al
qūpiiäny sağan aşpau jöninde Valter ministirge tapsyryp jatty, öitkeni
sen olardy ūstap beruiñ mümkin.
Diu Rua qalpağyn üstelge qoidy. Ol küdiktene bastady.
— Sonda mäsele ne jaiynda?
— Olar Marokkony basyp aluğa daiyndalyp jatyr!
— Jalğan! Men bügin ierteñgilik asty Laroşpen iştim, sonda ol mağan
jaña kabinettiñ jūmys josparyn tügel baiandap berdi.
— Joq, qymbattym, olar seni aldap jür. Sen olardyñ qulyqsūmdyqtaryn bilip qūiady dep qorqady.
— Otyrşy, - dedi Jorj, özi de kresloğa qūiryq basty.
Tapal oryndyqty süirep äkelip, Valter hanym aşynasynyñ tizesiniñ
arasyna sūğyna otyrdy.
— Men ylği sen turaly oilaimyn da jüremin,- dedi ol jağympazdana
söilep,-sondyqtan ainalamda bireuler sybyrlasa bastasa, mindetti türde
qūlaq türemin.
Sodan keiin ol bäseñ dauyspen birazdan beri Jorjdyñ syrtynan bir
äreketter jüzege asyrylyp jatqanyn, onyñ qyzmetin paidalanğanymen,
özin jaqtas ietuden qaşqaqtaityndaryn aita bastady.
— Bilesiñ be, süigen adam neşe türli qulyqtarğa barady, - dedi äiel.
Aqyrynda, keşe ol bärin tüsinedi. İendi Valter hanym öziniñ qulyğyna
rizalyqpen külimdep, berile söiledi, köz aldynda birjanyñ küireui
daiarlanyp jatqanyn, aktsiiänyñ qūldyrauyn nemese kenet köteriluin, tağy da osy sekildi iendi bir-ieki sağattan soñ öz jinaq qorlaryn bankirler
jäne saiasi qairatkerler siiäqty qūrmetti, ataqty adamdardyñ iesimi
kepildik beretin käsiporyndarğa salyp qoiğan myñdağan ūsaq burjuany,
ūsaq ösimqorlardy typ-tipyl ietetin alypsatarlyq ister jaiynda
habardar bolyp otyrğan qarjygerdiñ äielindei-aq oily pikirler aitty.
— İä, olar mūny şeber oilastyrdy. Tipti minsiz deuge bolady, — dep
qaitalady äiel — Negizinen bärin ūsaq-tüiegine deiin oilastyrğan
Valter, mūndaiğa ol ūsta. Ädildigin aitu kerek, öte oñtaily jasaldy.
Būl kirispe sözder Jorjdyñ qanyn qainatty.
— Tezirek aitsañşy iendi.
— Aitsam bylai. Tanjerge ekspeditsiiä jasau Laroş şetel isteri
ministiri bolğan küni-aq şeşilgen mäsele bolatyn. Būğan deiin marokkolyq
zaim obligatsiiälary alpys tört - alpys bes frankke deiin qūldyrap ketti
de, olar onyñ bärin satyp aldy. Ony olar öte qūpiiä, ieşqandai küdik
tudyrmaityn ūsaq, jūrt sene qoimaityn birjalyq qoñyzdar arqyly
jüzege asyrdy. Rotşilder marokkolyq zaemnyi sūranysy nege
artqanyna tüsine almady, olardy da aldap tüsirdi. Olarğa deldaldardyñ
attaryn ataidy: al olardyñ bäri de qoldary bylğanğan, syrtqa
laqtyrylyp qalğan jandar. Dökeiler sabalaryna tüsedi. Al iendi
ekspeditsiiä jüzege asyrylmaq, biz Tanjerge ienisimen frantsuz ükimeti
birden zaemdy qamtamasyz ietedi. Bizdiñ dostarymyzdyñ bäri ielu-alpys
millionnaia aqşaly bolyp şyğa keledi. Istiñ mänisin tüsinesiñ be?
Olardyñ sol de bolsa jariiä boludan qorqyp otyrğandary sondyqtan.
Äiel basyn jigittiñ jiletine tösep, qolyn onyñ tizesine salyp qoidy;
iendi öziniñ oğan kerek iekenin sezgen ol ierkelep, oğan jabysa tüsti, jigittiñ
bir ierkeletui, bir küle qarağany üşin ol bärine de baruğa daiar iedi.
— Sen qatelesken joqsyñ ba? - dep sūrady jigit.
— O ne degeniñ! - äiel dausy asa senimdi şyqty.
— İä, būl keremet, - dedi Jorj. - Būl aramza Laroşqa men de qaryzdar
bop qalmaspyn. Tūra tūr, jeksūryn!.. Tūra tūr!.. Myna ministirligiñnen
dopşa ūşyp ketkeniñdi bilmei qalarsyñ!
Ol oilanyp qaldy.
— Alaida būdan paida tauyp qalsa da bolar iedi, - dep kübirledi ol.
— Zaem satyp aluğa äli de mümkindik bar, - dedi Valter hanym.
— Bir obligatsiiä jetpis ieki frank tūrady.
— Biraq meniñ artyq aqşam joq qoi, - dedi jigit. Äiel oğan jalbaryna
qarady.
— Men ony oilağanmyn, mysyqaiym, ieger sen meni azdap bolsa da
süietin bolsañ, qūdai üşin, sağan qaryz beruime keñşilik ietşi.
— Joq, keşirersiz, - dep birden, döreki türde qaiyryp tastady ol.
— Tyñdaşy, - dep jalyndy äiel - bylai ietsek qaitedi, sen tipti de
qaryz almaisyñ. Biraz aqşa jiyp alu üşin, men on myñ frankke
obligatsiiä satyp alsam ba dep iedim. İendi men on myñ iemes, jiyrma myñğa
satyp alamyn. Jartysy seniki. Ärine, men ol üşin Valterge aqşa
tölemeimin. Demek äzirge aqşa qozğausyz jata beredi. Jolymyz bola
qalsa, sen jetpis myñ franktiñ iesi bolyp şyğa kelesiñ. Sätsizdik bolsa,
sen mağan on myñ frank qaryz bolyp, mümkindigiñ bolğan kezde
qaitararsyñ.
— Joq, būl äreket mağan jaqpaidy, - dep, tağy qarsylyq bildirdi
Jorj.
İendi äiel türli dälelder keltirip, Jorj bar-joğy Valter hanymnyñ
sözine senip, odan on myñ dollar alatyn bolsa, demek ol täuekelge
barğany, al obligatsiiälar üşin "Valter banki" töleitindikten, ol äieldiñ
özine bir de frank qaryz bolmaityndyğyn tüsindiruge tyrysyp baqty.
Aqyr soñynda ol osy isti jüzege asyruğa mümkindik bergen nauqandy
Jorjdyñ özi "Frantsuz ömiriniñ" betinde jürgizgenin iesine salyp, iendi
būdan paida körmei qūr qaluy onyñ tarapynan aqylsyzdyq bolatynyn
ieskertti.
Jigit äli de solqyldai berdi.
— Oilasañşy öziñ, - dedi äiel, - Valter sağan bar-joğy on myñ frank
qaryz beredi, al seniñ oğan körsetken kömegiñ anağūrlym qymbat tūrady
ğoi.
— Jaraidy onda! - dedi Jorj. - Sağan jarty üleske kiremin. İeger biz
ūtylsaq, seniñ on myñ frankiñdi qaitaramyn.
Quanğannan iesi şyqqan äiel ornynan ūşyp tūryp, onyñ basyn
qūşaqtai aldy da, şöpildetip süie bastady.
Alğaşynda ol qarsylyq bildirgen joq iedi, osydan ierkinsigen äiel ony
qūmarynan şyğa süiip, ierkeletuge köşken kezde, kenet qazir basqa äieldiñ
keletini iesine tüsip, der kezinde betin qaitarmasa, jas aşynasyna saqtauğa
tiısti küş-qairatyn myna kortamyştyñ qūşağynda jūmsap qūiatynyn
oilady.
Ol jailap äieldi keri iterdi.
— Toqta, sabaña tüs!
Äiel oğan qamyğa qarady.
— Ah, Jorj! İendi seni süiüge de bolmai ma?
— Tek bügin iemes, - dedi jigit. - Meniñ basym auyryp, jağdaiym bolmai
tūr.
Äiel tez könip, qaitadan onyñ aiağynyñ qasyna otyrdy.
— İerteñ bizge tüstikke kel, - dedi ol - Men qandai quanar iedim!
Jigit biraz kibirtiktedi, biraq aqyr aiağynda qarsylyq bildiruge batpady.
— Jaraidy, kelemin.
— Rahmet, qymbattym.
Jigitke ierkelep, betin onyñ keudesine üikelegen äiel kenet bir tal ūzyn
qara şaşynyñ jilet tüimesine oralyp qalğanyn baiqady. Osy sätte
onyñ basyna kei kezderi äielderdiñ aqyl-iesin bilep alatyn qiiäli yrym
kele qaldy. Ol aqyryndap būl şaşyn tüimege orai tüsti. Sodan keiin
iekinşi, üşinşi tal şaştaryn orady. Söitip, şaş oralmağan tüime
qaldyrmady.
Qazir jigit ornynan tūrğanda, olar jūlynyp ketedi. Süigen jigitiñniñ
jūlqyp auyrtqany qandai baqyt! Ol özi de bilmesten, äieldiñ bir
bölşegin özimen birge ala ketedi. Osy közge körinbes şaş talymen äiel
ony özine bailap qūiady. Äieldiñ boitūmaryn ala ketken jigit ieriksiz ol
turaly oilaidy, tüsinde köredi, söitip ierteñ köriskende būğan ieljirep
tūratyn bolady.
— Meniñ ketuim kerek, - dedi Jorj, - mäjilis aiağyna deiin palatağa
jetuim kerek. Odan qaluyma bolmaidy.
— Ah, qalai az! - dep kürsine til qatqan äiel ile könbistik tanytqandai
boldy: - Bara ğoi, qymbattym, tek ierteñ tüstikke mindetti türde keletin
bol - Söitti de basyn jyldam tartyp qaldy.
Sol sät bas terisine qatarynan birneşe ine şanşyğandai qatty auyryp
ketti. Jüregi dürsildep sala bergen ol süigeni üşin qinalys bildirmei
tözdi.
— Qoş bol! - dedi äiel.
Meiirbandana külimsiregen jigit ony qūşaqtap, közinen salqyn ğana
süidi.
Valter hanym osynyñ özine iesinen aiyryla mäz boldy.
— Sondai az! - dedi ol tağy da kürsine kübir ietip.
Jalynyşqa toly közimen ol aşyq tūrğan jatyn bölmeniñ iesigin
nūsqady.
Jorj ony qolymen ysyryp jiberdi.
— Meniñ ketuim kerek, äitpese keşigip qalamyn,- dedi ol asyqqan
türmen.
Äiel iernin tosty, oğan iernin tigizer-tigizbesten, ūmytyp bara jatqan
qolşatyryn äperdi de, Jorj iesikke bettedi:
— Kettik, kettik, uaqyt bop qaldy, üşten asyp ketipti.
Onyñ aldynda kele jatyp ta äiel qaitalaumen boldy:
— İerteñ jetide.
— İerteñ jetide, - dep qaitalady ol.
İekeui ieki jaqqa: Valter hanym oñğa, Jorj solğa būryldy.
Diu Rua işki bulvarğa deiin bardy. Odan keiin asyqpai aiañdap
Malzerba bulvarynyñ boiymen jürdi. Konditer dükeniniñ qasynan ötip
bara jatyp onyñ közi hrustal közedegi qant sebilgen jañğaqqa tüsti.
"Klotildağa bir funttai alaiynşy", - dep oilady onyñ mūny ölerdei
ūnatatynyn biletin ol sağat törtte ol üige qaityp kelip, jas aşynasyn
kütip otyrdy.
Ol biraz keşigiñkirep keldi, söitse, küieui bir aptağa kelip qalğan ieken.
— İerteñ bizge tüstikke kel, - dep ūsynys jasady äiel - Ol seni
körgenine quanyp qalady.
— Joq, men bastyğymnyñ üiinde bolamyn. Jūmys degen şaş-ietekten,
saiasat, qarjy mäselelerin qarastyryp jatyrmyz.
Marel hanym qalpağyn şeşti, sodan keiin tarlau körinetin
iştartqyşyn ağyta bastady.
Jigit közimen aşyq peş üstinde jatqan dorbany nūsqady.
— Men sağan qant sebilgen jañğaq aldym.
Ol alaqandaryn şart ietkizdi.
— Qandai tamaşa! Janym-au sol!
Dorbany alyp, jañğaqtyñ dämin tatyp kördi.
— Qandai dämdi! Qazir-aq joq bolady-au iendi.
Sodan keiin Jorjğa köñildi, mağynaly köz tastap:
— Demek sen meniñ osaldyqtaryma tüsinistikpen qarai bastağanyñ ğoi?
- degendi qosyp qoidy.
Ol jañğaqty asyqpai jep, anda-sanda bitip qalmady ma degendei
dorbanyñ işine üñile qarap qūiady.
— Kel, kresloğa jaiğasşy, al men aiağyñnyñ qasyna otyryp, jeudi
jalğastyra bereiin. Mağan solai yñğaily.
Külimsirei kelip otyrğan jigit ony, jaña ğana Valter hanymmen
otyrğandai, tizelerimen qysa qūşaqtap aldy.
Oğan til qatqan saiyn Klotilda basyn joğary köterip, betine köz
salady.
— Bilesiñ be, qymbattym meniñ, - dedi ol şainañdai otyryp, - men seni
tüsimde kördim: iekeuimiz tüiege minip, alys bir jaqqa ketip barady iekenbiz
deimin. Onyñ ieki örkeşi bar, al biz iekeuimiz ieki örkeşke minip alyppyz:
bireuinde sen, iekinşisinde men, söitip şöl dalamen jürip kelemiz...
örkeşte otyryp, bir şölmek şarap pen arasynda ieti bar nan jep kelemiz.
Al basqa ieşteñe istei almaityndyqtan, iekeuimizdiñ aramyzdyñ
alşaqtyğynan meniñ işim pysyp, tüsip qalğym keledi.
— Meniñ de tüsip qalğym keledi, - dep moiyndady jigit.
Äieldiñ äñgimesi qyzyqtyrğan ol Klotildany äzilge tartyp,
qaljyñdasqysy, ğaşyq jandardyñ ädetimen ne bolsa sony aityp, sözin
külkige ainaldyrğysy keldi. Balaşa būrtañdai söileu mäneri Valter
hanymnyñ auzynan şyqqanda jynyn keltirse, Marel hanymğa keremet
jarasyp tūrady.
Klotilda da ony "Meniñ qymbattym, balaqaiym meniñ, mysyqaiym
meniñ" dep ataidy. Onysy näzik te janğa jaily bolyp iestiledi. Osydan
biraz būryn basqa äieldiñ auzynan şyqqanda ol sözder mūny
yzalandyryp, aşuyn keltirip iedi. Mahabbat sözderiniñ bäri birdei, mäsele
onyñ kimniñ auzynan şyqqanynda.
Alaida Klotildanyñ qylyqtaryna külip otyrğanmen, Diu Rua ūtyp
aluy mümkin jetpis myñ frank jaiyndağy oidan aryla almady. Kenet ol
qūrbysynyñ basyna sausağyn tigizip, sözin bölip jiberdi:
— Tūra tūrşy, mysyqaiym, men sağan küieuiñe bailanysty bir
tapsyrma bereiin dep iem. Sen oğan meniñ atymnan sälem aityp, ierteñnen
qaldyrmai, on myñğa marokkolyq zaem satyp aluyn tapsyrşy, - ärbir
obligatsiiä jetpis ieki frank tūrady. Üş aiğa jeter-jetpes merzim işinde
ol būdan alpystan jetpis myñ frankke deiin paida tabaryna men kepildik
beremin. Tek ol būl turaly ieşkimge aityp qoimauyn qadağala. Meniñ
atymnan Tanjerge ekspeditsiiä jasau isi şeşimin tapqanyn ait jäne
frantsuz ükimeti marokkolyq zaemdy qamtamasyz ietetindigin jetkiz. Biraq
basqa ieşkimge tis jaruşy bolmañdar. Men sağan memlekettik qūpiiäny
aşyp otyrmyn.
Klotilda ony mūqiiät tyñdady.
— Rahmet, - dep sybyrlai söiledi ol - Bügin keşke küieuimmen
söilesemin. Sen oğan senuiñe bolady, ol ieşkimge aitpaidy. Ol - senimdi
adam. Odan qauiptenbeseñ de bolady.
Klotilda jañğaqty bitirgen iedi. Qağaz dorbasyn umajdap aşyq peşke
laqtyryp jibergen ol ornynan tūrdy da:
— Al iendi tösekke, - dep, Jorjdyñ jiletiniñ tüimelerin ağyta
bastady.
Kenet ol ieñkeiip, ieki sausağymen ilgekten ūzyn şaş talyn alyp şyqty.
— Qara! - dedi ol külip. - Seniñ üstiñde Madlenanyñ şaşy jür. Qandai
senimdi küieusiñ!
Söitti de dereu qabağyn tüiip, alaqanyndağy şaşqa üñile qaldy.
— Joq, mynau Madlenaniki iemes, qara şaş,- dep kübirledi ol.
Jorj küldi:
— Onda kütuşi äieldiki bolar.
Alaida Klotilda tyñşy qūsap, jiletti zertteuin jalğastyra tüsti:
tüimege oralğan iekinşi şaşty, sodan soñ üşinşisin tapty. Ol bop-boz
bolyp, dirildep ketti.
— Ä-ä! - dedi ol dausyn şyğaryñqyrap. - Sen bir äielmen jatqansyñ,
al ol seniñ tüimeñe şaşyn orap jiberipti.
Jorj tañğaldy.
— Joq, ol ne degeniñ. İesiñ auysqan ba? - dep aqtaldy ol
Osy sot ol Valter hanymdy iesine alyp, bärine tüsine qaldy,
alğaşynda qysylyñqyrap qalğanymen, ile külkige ainaldyryp,
moiyndamai baqty, jürek tükpirinde ol Klotildanyñ özin jigitşilik
jasady dep küdiktengenin aiyptağan joq.
Al ol bolsa izdestiruin jalğastyryp, tağy da şaştar tauyp alumen
boldy, olardy şiyrşyqtap, kilemge laqtyryp jiberdi.
Täjiribeli äiel tüisigimen ol mäseleniñ mänisin tüsinip qoidy.
— Ol seni süiedi ieken... - dep kübirlei söiledi yzadan jylağaly tūrğan
Klotilda. -Ol öziniñ bir böligin seniñ alyp ketkeniñdi qalağan... Opasyz!
Kenet ol şyñğyra aiğailap jiberdi:
— A! A! Onyñ kempir ieken ğoi... Myna aq şaşty qara... Ä-ä, sen iendi
kempirlerge auyz saldyñ ba... Olar sağan aqşa töleitin şyğar?.. Aqşa
tölei me deimin? Demek meniñ sağan iendi keregim joq ieken ğoi?.. Sol
kempiriñmen-aq bol onda...
Ornynan ūşyp tūrğan ol iştartqyşyn jūlyp alyp, asyğys kiıne
bastady.
Jorj ony toqtatpaq boldy.
— Olai iemes qoi, Klo... — dep ol qysyla söiledi. - Joqtan özgeni
aitpaşy... Tüsinsem būiyrmasyn... Ketpeşi... qoişy, ketpeşi!..
— Kärtamyşyñmen-aq bola ber... kärtamyşyñmen-aq bola ber... - dep
qaitalai berdi Marel hanym. - Onyñ şaşynan jüzik jasatyp al... appaq
şaşynan... Jüzikke jeterlik şaşyn alyp qapsyñ ğoi...
Äiel tez-tez kiınip bolyp, qalpağyn basyna qondyrdy da, betşilterin
tüsirdi. Jorj onyñ soñynan ūmtyla berip iedi, qolyn qūlaştai sermep,
jağynan şart ietkizdi de, ol iesin jiğanşa, iesikti aşyp. bölmeden atyla
şyğyp ketti.
Jalğyz qalğan jigit käri qaqbas Valter şeşeige degen öşpendilikten
qalşyldap ketti. İendi ony bas-köz demei, jiberetin jerine aidap salmasa
ma!
Duyldağan betin sumen şylady. Sodan keiin kek qaitaru josparymen
köşege şyqty. Mūnysyn ol iendi keşirmeidi. İeşqaşan keşirmeidi!
Bulvarda qydyryp kele jatqan onyñ közi zergerlik dükenniñ
jaimasynda jatqan hronometrge (öte däl jüretin qalta sağaty) tüse ketti.
Diu Rua ony satyp aludy köpten beri oilap jürgenimen, ol myñ segiz jüz
tūratyn qymbat iedi.
Kenet onyñ jüregi quanyştan dürsildep ketti: "Jetpis myñ ūtsam,
birden satyp alamyn",- dep oilady ol.
İeñ aldymen deputat bolyp sailanady. Sodan keiin hronometrdi satyp
alady, odan soñ birjada oinaidy, odan soñ... odan soñ...
Saralqağa barğysy kelmedi; äueli Madlenamen söilesip alyp, sodan
keiin ğana Valtermen kezdesip, maqalağa kirisu üşin ol üiine qarai
bettedi.
Druo köşesine jete bere ol kenet toqtai qaldy: graf de Vodrektiñ
köñilin sūraudy ūmytyp ketken ieken, ol Şosse-d Antende tūratyn.
Aiañynan taimağan qalpy ol keiin būryldy, köptegen jağymdy närse
jaily, bolaşaq bailyq turaly tätti armanğa berilgen onyñ basynan
jeksūryn Laroş pen sūmpaiy Valter hanym da şyqpai qoidy. Al
Klotildanyñ aşuyna ol tittei de män bergen joq: onyñ qaitymy tez
iekenin jaqsy biledi.
Graf de Vodrek tūratyn üige kirgen ol küzetşiden:
— De Vodrek myrzanyñ densaulyğy qalai? Syrqattanyp qaldy dep
iestip iedim,- dedi.
— Graftyñ hali öte naşar, myrza, - dedi küzetşi. - İerteñnen qalmas
desip otyr, -podagra jürekke auyz salypty.
Diu Rua sileiip tūryp qaldy, ol ne isterin bilmedi. Vodrek jan
tapsyrğaly jatyr! Onyñ basynda özge tügil, özine de moiyndauğa batyly
barmaityn tüsiniksiz bir oilar şyrmatyla berdi.
— Rahmet... men keiinirek kelermin... - dep kübirledi ol ne aityp
tūrğanyn özi de bilmesten.
Sodan soñ ekipajğa qarğyp minip, üiine jürip ketti.
Madlena üide ieken. Onyñ bölmesine alqyna jügirip kirgen Jorj:
— Sen bilmeisiñ be? Vodrek ölgeli jatyr, - dep qoiyp qaldy.
Madlena hat oqyp otyr iedi. Jañağy sözden soñ küieuine jalt qarağan ol
bir sözdi qatarynan üş ret qaitalady:
— Ä? Ne dediñ?.. Ne dediñ?.. Ne dediñ?..
— Vodrek ölgeli jatyr deimin, podagra jüregine ötip ketipti. Ne
istemeksiñ iendi?
Madlena qūp-qu bolyp ketti, bet.terisi jybyrlai jöneldi; ornynan
tūryp, qolymen betin basqan ol solqyldap jylap jiberdi. Qatty
qaiğyrğan ol biraz uaqyt qozğalyssyz tūryp qaldy, tek ieki iıni ğana dirdir ietedi.
Bir kezde özine-özi kelgendei bolyp, közin sürtti.
— Men baraiyn... men baraiyn oğan... Sen alañ bolma... qaşan kelerim
belgisiz... meni kütpei-aq qoi...
— Jaqsy. Bara ğoi, - dedi Jorj.
Olar bir-biriniñ qoldaryn qysty da, asyğysta qolğabyn aludy da
ūmytqan äiel üiden şyğa jöneldi.
Jorj tamağyn işip, maqala jazuğa otyrdy. Ol ministirdiñ nūsqauyn
qatañ saqtap, Marokkoğa joryq bolmaityndyğyn oquşylardyñ özderi
tüsinetindei ietip jazdy. Sodan keiin maqalany saralqağa aparyp berip,
bastyğymen biraz äñgimelesti de, nege osynşa köñildi iekenine män
bermesten, temekisin iezuine qystyrğan küii üiine qaitty.
Äieli äli kelmepti. Ol tösekke jatty da ūiqyğa kiristi.
Madlena tün jarymynda keldi. Ūiqysy şaidai aşylğan Jorj basyn
köterdi.
— Ne boldy? - dep sūrady ol.
— Qaitty, - dep kübirledi äieli.
— Ä! Qaitemiz iendi... sağan ieşteñe aitpady ma?
— İeşteñe. Men kelgende ol iesin bilmeitin iedi.
Jorj oilanyp qaldy. Biraq tiline oralğan sūraqtaryn qoiuğa batpady.
— Jat iendi, ūiyqta, - dedi ol.
Äieli jyldam şeşinip, körpe astyna qoiyp ketti.
— Ol qaitqanda qasynda tuysqandarynan bireu-mireu boldy ma? - dep,
sūrağyn jalğastyrdy küieui.
— Bir jieni ğana.
— Ä! Ol jieni jiı keluşi me iedi oğan?
— İeşqaşan kelgen iemes. Olar on jyldan beri körisken joq.
— Al onyñ basqa tuysqandary bar ma?
— Joq... Joq qoi deimin.
— Demek... bäri jienine qalğany ma?
— Bilmeimin.
— Vodrek sonşalyqty bai ma iedi?
— Öte bai.
— Onyñ qanşa aqşasy bar iekenin sen bilmeisiñ be?
— Anyq bilmeimin. Bir nemese ieki millionnyñ mölşerinde bolar.
Būdan keiin ol qaityp ieşteñe sūramady. Madlena maişamdy söndirdi.
İekeui de ünsiz, äldebir oilardyñ jeteginde jatty.
Diu Ruanyñ ūiqysy aşylyp ketken. Valter hanym aitqan jetpis myñ
frank qazir ol üşin mañyzyn joğaltqan. Kenet oğan Madlena jylap
jatqandai bolyp körindi. Oğan köz jetkizu üşin ol til qatty:
— Sen ūiyqtap qaldyñ ba?
— Joq.
Dausynan jylağany bilindi.
— Men sağan aitudy ūmytyp ketippin, seniñ ministiriñ bizdi aqymaq
qylyp jür.
— Qalaişa?
Jorj oğan Valter men Laroştyñ qitūrqylary jaily asyqpai, retretimen tüsindirip aita bastady.
— Sen mūny qaidan bilesiñ? - dep sūrady Madlena ol äñgimesin
aiaqtağan kezde.
— Būl turaly ündemei qaluyma rūqsat iet, - dedi Jorj. - Seniñ öz
aqparat alu közderiñ bar, men ol turaly sūramaimyn ğoi. Men de qūpiiä
saqtasam deimin. Degenmen būl mälimettiñ anyqtyğyna kepildik bere
alamyn.
— İä, mümkin, - dep Madlena sybyrlai söiledi. - Men olardyñ bizden
jasyryp birdeñe jasap jürgenderinen küdiktenetin iedim.
Jorjdyñ ūiqysy kelmedi; ol äieline jaqyndap, qūlağynan aqyryn
ğana öpti. Ol bolsa mūny iterip tastady:
— Ötinem, qoişy! İerigip jatqam joq.
Küieui boisūnyp, qabyrğağa būrylyp jatty da, ūzamai ūiqyğa ketti.
VI
Şirkeu tügel qarağa oranğan, iesik mañdaişasyna ilingen ülken, täjdi
qalqan ötken-ketkenge qaitys bolğan jannyñ aqsüiek iekenin äigilep
tūrdy.
Jerleu ğūrpy jaña ğana aiaqtalğan, iendi jinalğandar tabyttyñ qasynan
jäne özderiniñ qoldaryn iıle tūryp qysqan graf de Vodrektiñ jieni
aldynan saltanatpen ötip, tarai bastady.
Jorj ben Madlena üige birge qaitty. İekeui de äldenege mazasyzdanğan
türmen ün-tünsiz keledi.
— Degenmen būl tüsiniksiz! - dedi kenet Jorj özimen-özi söileskendei.
— Ne tüsiniksiz, dostym? - dep sūrady Madlena.
— Vodrektiñ bizge ieşteñe qaldyrmağanyn aitam da.
Madlena kenet qyzaryp ketti, - syrt qarağanda tamağynan bastalyp,
betine deiingi appaq terisin qyzğylt būiau juyp ötkendei boldy.
— Ol nege bizge birdeñe qaldyruy kerek iedi? - dep sūrady ol - Ol üşin
de bir negiz boluy kerek iemes pe?
Biraz ünsiz jürip baryp:
— Ösiet qağazy bir notariusta jatqan şyğar. Biz äli ieşteñe bilmeimiz
ğoi, — dedi.
— İä, mümkin, - dep kelisti Jorj oily türmen, - iendi ol bizdiñ, seni men
meniñ ieñ jaqyn dosymyz iedi ğoi. Aptasyna ieki ret bizben tamaq işetin, öz
üiine kelgendei iemin-ierkin jüretin. Seni tuğan äkeñdei jaqsy kördi, öz
otbasy, ne balalary, ne ağa-inileri - ieşkimi joq, tek jañağy bir alystan
tuysatyn jieni bolmasa. İä, ösiet qağazy boluy kerek. Iri birdeñeden
dämetpeimin, biraq ol iestelik retinde, bizdi oilağany, jaqsy körgeni, özine
bauyr basyp qalğanymyzdy bağalağany retinde syilyq jasauy kerek iedi
ğoi. Qandai da bir dostyq belgisin qaldyrady dep kütuge haqylymyz ğoi
dep oilaimyn.
— Şynynda da, ol ösiet qaldyruy mümkin, - dei saldy Madlena özine
qatysy joqtai oily ünmen.
Üige kelgende malai oğan hat ūsyndy. Ol oqyp kördi de, küieuine
ūsyndy.
"Notarius Lamanerdiñ keñsesi, Bogezov köşesi, 17.
Marhabatty hanym,
Öziñizge qatysy bar iske bailanysty meniñ keñseme seisenbi, särsenbi
jäne beisenbi künderiniñ birinde sağat 2 men 4-tiñ arasynda bas
sūğuyñyzdy ötinemin.
Qabyl alyñyz,
Lamaner
İendi Jorj qyzardy.
— Būl, sirä, jañağy aitqanymyz boluy kerek. Alaida onyñ meni, zañdy
üi iesin iemes, seni şaqyrğany nesi?
Biraz ünsiz qalğan Madlena oğan būryldy:
— Maqūl körseñ, qazir baraiyq.
— İä, baraiyq.
Auqattanyp alğan soñ olar notariusqa bettedi.
Lamaner keñsesiniñ tabaldyryğyn attasymen, ağa klerk ornynan atyp
tūryp, asqan sypaiygerşilikpen bastyğyna iertip bardy.
Notarius kip-kişkentai, dop-domalaq adam ieken. Onyñ şarğa ūqsağan
basy iekinşi bir ülkenirek şarğa būrap bekitilgendei de, osynyñ bärin
köterip tūrğan sondai qyp-qysqa, kip-kişkentai aiaqtarynda da äldeqandai
şarğa ūqsastyq közge ūrady.
İıle amandasqan ol būlarğa kreslony nūsqady da, Madlenağa qarap til
qatty:
— Hanym! Men sizdi graf de Vodrektiñ sizge qatysy bar ösietimen
tanystyru üşin şaqyrğan iedim.
— Özim de bilip iedim,- dep sybyrlady şydai almağan Jorj.
— Qazir men osy, öte qysqa qūjatty oqyp bereiin.
Notarius papkadan ösiet qağazdy alyp, oqi bastady:
"Men, tömende qolymdy qoiğan, Pol-Emil-Siprien-Gontran graf de
Vodrek, aqyl-iesim bütin kezinde özimniñ soñğy qalauymdy bildiremin.
Ajaldyñ ieşqaşan aityp kelmeitinin biletindikten, onyñ aldyn alu
üşin, men notarius Lamanerde saqtalatyn ösiet qağazymdy jasap qoiudy
jön kördim.
Tikelei mūragerim joq bolğandyqtan, men özimniñ barlyq - paiyzdyq
qağazda alty jüz myñ frank bolatyn jäne jyljymaityn mülikte
şamamen bes jüz myñ frank bolatyn bailyğymdy Kler-Madlena Diu Rua
hanymğa ösiet ietemin jäne būğan qosymşa oğan ieşqandai şart qoiyp,
mindetter artpaitynymdy mälimdeimin. Ol meniñ būl syilyğymdy
berilgendigim jäne qūrmetpen jaqsy körgendigimniñ belgisi retinde qabyl
aluyn ötinemin."
— Bar-joğy osy, - dedi notarius. - Būl ösiettiñ aiağyna ötken jylğy
tamyz aiynda qol qoiylğan, būnyñ aldyndağy ieki jyl būryn jasalğan
qūjat Kler-Madlena Foresteniñ atyna jasalğan bolatyn.
— Alğaşqy ösiet te mende saqtauly tūr, ieger tuysqandary tarapynan
qarsylyq bola qalğan jağdaida graf de Vodrektiñ qalauynda özgeris
bolmağanyn däleldep bere alady.
Qağazdai appaq bolyp ketken Madlena qūnysa tüsip otyr. Jorj
küigelektene mūrtyn şiyra beredi.
— İeste bolatyn bir närse, - dedi notarius biraz ünsizdikten soñ, - sizdiñ
kelisimiñiz bolmasa, zaiybyñyz mūrany qabyldai almaidy.
Diu Rua ornynan tūrdy.
— Men oilanuym kerek, - dedi ol salqyn ğana.
Notarius süikimdi külimsirep, basyn idi.
— Sizge kinämşildik böget bolyp tūrğanyn tüsinemin. Qosymşa
ieskerteiin degenim -bügin tañerteñ nağaşy ağasynyñ qalauymen tanysqan
graf de Vodrektiñ jieni ieger jüz myñ frank töleitin bolsañyz, kelisim
beretindigin bildirdi. Meniñşe, ösietke dau joq, biraq is qozğalsa şu
şyğuy mümkin, al sizderge onyñ qajeti az ğoi deimin. Qoğamda teris nietti
söz taralyp ketui mümkin. Qysqartyp aitqanda, sizder senbige deiin mağan
bar tarmaq boiynşa jauaptaryñyzdy berseñizder, jaqsy bolar iedi.
Diu Rua keliskendigin bildirip bas izedi:
— Jaqsy.
Ol saltanatpen iılip, manadan beri bir auyz til qatpağan äielin alğa
ozdyrdy da, abyroiyna daq tüsken adamnyñ keipimen şyğa berdi, tipti
notarius külimsireuge de batpady.
Üiine kelisimen Diu Rua iesikti tars jauyp, qalpağyn kereuetke
laqtyryp jiberdi.
— Sen Vodrektiñ aşynasy bolğansyñ ba?
Bet şilterin sypyryp jatqan Madlena jalt būryldy.
— Men be? O!..
— İä, sen. Aşynasy bolmasa, kim bar bailyğyn böten äielge qaldyryp
ketedi...
Qalşyldap ketken Madlena jūqa mata bekitilgen tüireuişti ağyta
almai-aq qoidy.
— Jeter... jeter... - dedi birazdan keiin ol dausynyñ dirilin basa almai,
- iesiñnen auysqanbysyñ... özin... iemes pe... bağana... bizge birdeñe qaldyruy
kerek iedi degen.
Qasynda tūrğan Jorj aiypkerdi mült ietken jerinen ūstap almaq bolğan
tergeuşidei-aq onyñ bet-älpetinen köz almai baqylaumen boldy.
— İä, Vodrek mağan bir närse qaldyruyna bolar iedi... - dep, ol ärbir
sözin şegelei söiledi, - mağan, senin küieuiñe... mağan, öziniñ syilasyna...
ūğamysyñ?.. tek qana sağan iemes... äiel syilasyna iemes... meniñ äielime
iemes... Aqsüiekter salty... jäne qoğamdyq pikir tūrğysynan qarağanda, būl
jerdegi aiyrma aitarlyqtai ülken.
Madlena da onyñ möldir közderinen köz almai qadala, bir türli qarady däl bir odan birdeñeni ūğyp alğysy kelgendei, adam sanasynyñ ieşkim
tüsine almaityn, tek qana biz asyp-sasyp, özimizdi ūstai almai abdyrap
qalğan säl ğana sätte, jürek qūpiiäsynyñ şymyldyğy säl ğana jelp ietken
mezetinde tüpsiz tereñine köz jügirte qoiğysy kelgendei mūqiiät üñildi.
— Degenmen, meniñ oiymşa,.. - dep aqyryn, biraq şegelei söiledi ol, köl-kösir bailyqtyñ sağan qaldyryluy da däl osyndai ūğymsyz bolyp
köriner iedi...
— Nege olai dep oilaisyñ? - dep sūrady Jorj jūlyp alğandai.
— Öitkeni... - äiel aitar sözin taba almağandai bögelip baryp
jalğastyrdy: -Öitkeni sen meniñ küieuimsiñ... öitkeni, şyndyğyna
kelgende, ol seni az biletin... öitkeni men onyñ ieski dosymyn... sen iemes,
men,., öitkeni onyñ Foreste tiri kezinde jazylğan birinşi ösieti de meniñ
atyma arnalğan bolatyn.
Jorj bölmeniñ işinde iri adymdap jüre bastady.
— Sen mūradan bas tartuyñ kerek, - dedi ol.
— Jaqsy,- dedi äieli nemqūraidy ünmen,- onda senbini kütip qaitemiz,
Lamanerge qazir-aq baryp habardar ietuimizge bolady.
Jorj äieliniñ qarsy aldyna tūra qaldy. İekeui tağy da birsypyra birbirine tesile qarasty, - ärqaisysy iekinşisiniñ jüregindegi qūpiiäny aşyp
körgisi kelgendei, onyñ oiynyñ tükpirine boilamaqty közdegendei,
iekeuiniñ de közderinde iekinşisiniñ ar-uiatynyñ tereñdigin anyqtap alğysy
keletin ünsiz sūraq tūnyp tūrdy. Būl bir üide birge tūrsa da, bir-birine
jattyğy saqtalyp qalğan, bir-birinen ünemi küdiktenip, seziktenip,
añdysyp jürgenimen, bir-biriniñ ylaily kökirekterine boilap köre
almağan jandardyñ ünsiz arbasuy iedi.
— Joq, sen Vodrektiñ aşynasy bolğanyñdy moiynda, - dep, baiau
dauyspen-aq äieliniñ betine bylş ietkizdi Jorj.
Ol iyğyn köterdi.
— Söz iemes aityp tūrğanyñ... Vodrek meni qatty syilaityn... basqa
ieşteñe joq... bolğan da iemes... ieşqaşan...
Küieui jerdi teuip qaldy.
— Ötirik aitasyñ. Olai boluy mümkin iemes!
— Degenmen şynym osy, - dedi Madlena sabyrly ünmen.
Jorj tağy da üidi kezip jüre bastady, tağy toqtady.
— Onda ol bükil bailyğyn sağan qaldyrğanyn nemen tüsindiresiñ...
— Op-oñai, - dedi Madlena beti bülk ietpesten. - Öziñ aittyñ ğoi, bizden
basqa, dūrysy, menen basqa onyñ dostary bolğan joq, - al meni ol bala
kezimnen biledi. Meniñ anam onyñ tuysqandarymen seriktes bolğan-dy. Ol
bizge jiı kelip tūratyn, sodan tikelei mūrageri bolmağandyqtan, ol meni
iesine alğan. Ol mağan azdap ğaşyq bolğan boluy mümkin. Biraq qai äieldiñ
ondai qozğaşyğy bolmapty? Mümkin, onyñ naq osy qūpiiä, jasyryn syry
ol qalauyn bildirmek bolyp qolyna qalam alğan kezde meniñ atymdy
auzyna salğan boluy da, onda tūrğan ne bar? Ärbir düisenbi küni ol mağan
gül äkeletin. Sen oğan tipti män bergen iemessiñ, al sağan ol gül äkelgen joq
qoi, solai iemes pe? Osy sebepti ol bailyğyn da mağan qaldyryp ketti,
öitkeni basqa qaldyratyn ieşkimi de joq qoi. Kerisinşe, ieger ol sağan
qaldyrsa, sol nağyz oğaştyq bolyp köriner iedi ğoi. Ol üşin sen kimsiñ?
Onyñ dausynan ieş bögde oi sezilmedi, sondai jaibaraqat, Jorj tolqi
bastady.
— Bäribir, - dedi ol, - mūndai şartpen biz mūrany qabyldai almaimyz.
Būl bizge ziiänyn tigizui mümkin. Ösek taralady, jūrt meni san-saqqa
jügirtip, syrtymnan külki ietetin bolady. Qyzmettesterim onsyz da meni
köre almaidy, kit ietip şalys basqanymdy añdyp jüredi. Men basqalardan
da göri öz arymdy taza ūstap, bedelimdi saqtauym kerek. Beipil auyzdar
onsyz da aşynasyna balap jürgen adamnyñ myna syilyğyn äielimniñ
qabyldauyna jol bere almaimyn. Foreste, mümkin, keliser de iedi, al men
öite almaimyn.
— Jaqsy, dostym, - dedi Madlena juas qana, - bar-joğy bir million
aqşamyz bolmaidy, sol-aq.
Jorj būryştan-būryşqa adymdai jürip, özimen-özi oişa dauystap
söileskendei bolyp jürgenimen, sözi tügeldei derlik äieline arnalğan iedi:
— İä, bir millionğa!.. Solai bolsa şe... Ne isteuge bolady... Öziniñ
ösietin osylai jasağanda ol, sirä, mūnysy ieş ädepke jatpaityndyğyn,
dağdyğa sai kelmeitindigin oilamağan boluy kerek. Meni qandai tūiyqqa
tireitindigin bilmegen boluy kerek... Säl-päl özgeris bolsa, jetip jatyr
iedi ğoi... Jartysyn mağan qaldyrsa, bäri dūrys bolyp şyğa keler iedi.
Ol qūiryq basyp otyryp, bir aiağyn iekinşi aiağyna qoidy da, renjigen,
tolqyğan nemese tereñ oiğa batqan kezinde isteitin ädetimen, mūrtyn
tynymsyz şiratuğa kiristi.
Madlena anda-sanda ainalysatyn kestesin qolyna aldy da, iırilgen
jibin jöndeuge kiristi.
— Meniñ şaruam joq. Şeşim qabyldaityn sen.
Jorj ūzaq ünsiz otyrdy, sodan keiin senimsiz dauyspen söilei bastady:
— Jūrt Vodrektiñ nege seni jalğyz mūrageri dep tanyğanyn, meniñ oğan
nege keliskenimdi tüsinbeidi. Qazirgi jağdai mynadai, ieger biz mūrany
qabyldasaq, mūnymyz... seniñ qylmysty bailanysyñdy moiyndağanyñ, al
men oğan köz jūma qarağanym bolyp şyğady... Bizdiñ kelisimimizdiñ qandai
oilarğa jeteleitinin kördiñ be? Osynyñ bärine laiyqty syltau
bolarlyqtai aila oilap tabuymyz kerek. Mysaly, ol bailyğyn iekeuimizge
teñ bölip qaldyrdy: jartysy küieuine, jartysy äieline dep jazypty
degen söz taratuymyzğa bolar iedi.
— Naqty ösietinde ondai söz bolmağandyqtan, mūny qalai ietuge
bolatyny miyma kirip-şyğar iemes, - dedi Madlena.
— O, būl op-oñai! Sen mūranyñ jartysynan meniñ paidama bas tartyp,
syilyq retinde räsimdeuiñe bolar iedi. Balamyz joq, sondyqtan ieşkim
qarsylyq ta bildirmeidi. Söitip biz köre almauşylardyñ auzyn jabar
iedik.
— Men bäribir Vodrektiñ özi qol qoiğan qūjat tūrğanda, bäleqorlardyñ
auzyn qalai jabuğa bolatynyn tüsine almadym. - Madlenanyñ dausynan
sabyrsyzdyq sezildi.
— Qalai tüsinbeisiñ! - dep Jorj küigelektene jauap berdi. - Ösiet
qağazdy körset nemese jarğa ilip qoi dep bizdi bireu zorlai ma? Graf
Vodrek bailyğyn iekeuimizge teñ bölip qaldyrdy dep özimiz aitamyz... Bar
bolğany sol... Al meniñ kelisimimsiz sen ol mūrany qabyldai almas iediñ
ğoi. Al men sağan kelisimdi bir ğana şartpen - teñ bölisu şartymen
beremin, äitpese men jūrttyñ mazağyna ainalamyn.
Madlena oğan tağy da synai qarady.
— Öziñ bil Men kelistim.
Mūny iestigen Jorj tağy ornynan tūryp, bölmeni kezip jüre bastady.
Ol tağy küdik toryna şyrmalğandai, biraq būl joly äieliniñ qadala
qarağan közqarasynan qaşqaqtap jürgendei sezildi.
— Joq... - dedi ol. - Joq, joq, joq... Meniñşe, mülde bas tartqanymyz
artyq... Mūnymyz adaldyq, oryndy, laiyqty bolmaq... Degenmen bizge
qandai min tağuğa bolady, ne üşin? İeñ bir kinämşil jandardyñ özi būl
jerden söz qyluğa tūrarlyq ieşteñe tappaidy.
Ol Madlenanyñ aldyna kelip toqtady.
— Bylai bolsyn, qymbattym, maqūl deseñ, men Lamanerge jalğyz
baryp, nege olai iekenin tüsindireiin. Oğan öz küdigimdi aityp, artyq söz
bolmas üşin bölisuge keliskenimizdi jetkizeiin. Al mūranyñ jartysy
mağan tiesili bolğandyqtan, ieşkim iezu tartyp ta küle almaidy. Būl degen,
men jūrttyñ bärine: "Men mūrany qabyldağandyqtan, äielim de
qabyldady, onyñ ar-uiaty taza iekenine men kuämin", - degen senimim bolyp
şyğady. Äitpese janjal tuuy mümkin.
Madlena qysqa qaiyrdy.
— Öziñ bil, - dedi aqyryn ğana.
Al küieui tağy da ūzyn-sonar tolğauğa tüsip ketti:
— İä, osy mağynadağy bölisu kezinde bäri taiğa tañba basqandai anyq
bolady. Bizdiñ dosymyz iekeuimizdi böle-jarmai, birdei körip, öz ösietimen:
"Men ömirdegi siiäqty, ölgennen keiin de bireuin artyq jaqsy köremin" dep
aitqysy kelmegen bolyp şyğady. Ärine, ol äielin artyq jaqsy körgeni
belgili, biraq bailyğyn iekeuine teñ bölip qaldyru arqyly ol mūnysy tek
qana alystan qyzyğu bolğanyn añğartqysy kelgeni. İegerde ol būlai oilai
alğanda, mindetti türde osylai jasar iedi. Būl onyñ basyna kiripşyqpağan, aqyryna köz jügirte almağan. Sen öte dūrys aittyñ, ol apta
saiyn güldi de sağan äkeletini siiäqty, myna syilyğyn da özine-özi iesep
bermesten sağan ğana arnağan...
— Būl şeşilgen mäsele, - dep şytynañqyrai söilegen äieli onyñ sözin
bölip ketti. -Men bärin tüsindim. Büitip iegjei-tegjeili qaitalai bergenniñ
keregi joq. Tezirek notariusqa bar.
— Dūrys aitasyñ, - dep, qyzara tüsken küieui, qalpağyn alyp, şyğar
aldynda äieline tağy qaiyryldy: - Men anau jieni ielu myñğa
kelisetindei ietemin. Jarai ma?
— Joq, - dedi Madlena iegin kötere tüsip. - Onyñ öz sūrağanyn jüz myñ
frank ber. İeger qajet dep tapsañ, bärin meniñ ülesimnen al.
Jigit uialyp qaldy.
— Jo-joq, birdei şyğaramyz. Ärqaisymyz ielu myñnan bergenniñ
özinde bizde tūtas bir million qalady. Köriskenşe, kişkentaiym meniñ, dedi Jorj.
Notariuske kelgen ol būl oiyn äieliniñ qalauy ietip jetkizdi.
Kelesi küni olar syilyq jazbağa qol qoiyp, ol boiynşa Madlena Diu
Rua küieuine bes jüz myñ frank töledi.
Dala tamyljyp tūr iedi, keñseden şyqqan soñ Jorj Madlenağa jaiau
jüruge ūsynys jasady. Ol qamqorşy, yqylasty, jaqsy köretin süiikti
küieu bolyp körinuge tyrysty. Onyñ köñili köterilip. alyp-ūşyp kele
jatty, al Madlenanyñ türi oily, azdap qatañdau körindi.
Salqyndau küzdiñ küni iedi. Jürginşiler bir jaqqa asyqqandai iekpindei
basady. Diu Rua äielin öziniñ armanyna ainalğan hronometrge qarap tūru
üşin jiı aialdaityn dükenniñ aldyna alyp keldi.
— Sağan bir zat syilauyma rūqsat ietşi, - dedi ol.
— Özin bil, - dedi äieli nemqūraidy ünmen.
Olar dükenge kirdi.
— Ne alğyñ keledi: syrğa, jüzik, bilezik?
Altyn äşekeiler men bağaly tastardy körgen kezde äieldiñ būiama
salqyndyğy dereu joğalyp, äuesqoilyq oinap şyğa kelgen janaryn
zergerlik būiymdar toly jaimadan ala almady.
— Myna bir äsem bilezikti, - dedi qyzyğuyn jasyra almağan türmen.
Onysy kürdeli jasalğan, ärbir oramyn är türli bağaly taspen
kömkergen şynjyr iedi.
— Myna bilezik qanşa tūrady? — dep sūrady Jorj.
— Üş myñ frank, - dedi zerger.
— İeki jarym myñğa kelisseñiz, alamyn.
— Joq, myrza, bere almaimyn, - dedi säl oilanğan zerger.
— Tyñdañyzşy, būğan qosymşa myna hronometrdi myñ jarymğa
alamyn, - sonda barlyğy tört myñ bolady, qolma-qol töleimin. Kelistik
pe? Kelispeseñiz - öziñiz biliñiz, men basqa dükenge baramyn.
Zerger kişkene kümiljip tūrdy da, aqyr aiağynda bağasyn tüsirdi:
— Solai-aq bolsyn, myrza!
Jurnalşy öz ädirisin berip jatyp:
— Hronometrge barondyq täjdi oiyp salyp, astyna meniñ iesimimniñ
basqy äripteri: J. P. K. jazylsyn.
Madlena tañğalğandyqtan, jymiiä külip jiberdi. Al dalağa şyqqan
kezde ol sondai bir ierkelikpen Jorjdyñ qoltyğyna jabysty. Ol
küieuiniñ şynynda da küşti de iepteili adam iekenine közi jetti. Qazirgidei
aqşaly bolğan kezde oğan ataqtyñ qajettigi de sözsiz.
Zerger olardy iıle şyğaryp saldy.
— Mazasyzdanbañyz, baron myrza, beisenbi küni bäri daiar bolady.
Olar Vodevil teatrynyñ qasynan ötip bara jatty. Onda jaña pesa
jürip jatyr ieken.
— Keşke teatrğa barğyñ kele me? - dep ūsynys jasady Diu Rua. - Loja
bolsa, alyp qoiu kerek.
Loja bar ieken, olar ony satyp aldy.
— Meiramhanağa kirsek qaitedi? - dedi Jorj.
— Qarsy iemespin.
Özin bileuşidei baqytty sezingen ol tağy birdeñe oilap tapty.
— Marel hanymğa soğyp, keşti birge ötkizuge ūsynys jasasaq qaitedi?
Onyñ küieui keldi dep iestigem. Onymen körispegeli de köp boldy.
Olar sonda bettedi. Jorj aşynasymen alğaş körisuden qoryqty,
sondyqtan qasynda äieliniñ jürgenin qalağan iedi, ieñ bolmasa, ūryskerissiz bet aşyp alady.
Alaida Klotilda būğan tipti renjimegen siiäqty, ūsynysty qabyldauğa
küieuin özi köndirdi.
Köñildi otyrys bolyp, keşti olar jaqsy ötkizdi.
Jorj ben Madlena üilerine keş oraldy. Baspaldaqtağy gaz söngen
ieken. Jurnalşy siriñkeniñ şiın birinen soñ birin jağumen boldy.
İekinşi qabattağy alañşada jarq ietip söngen siriñke jaryğynda
qarañğydan aina jalt ietip, ondağy ieki adamnyñ sūlbasy da körinip qaldy.
Dop bir ieki ieles kölbeñ ietip qarañğylyqqa siñip joğalğandai boldy.
Olardy anyqtap köru üşin Diu Rua qolyn joğary kötere tüsip, jarqyn
külkimen dausyn şyğara til qatty:
— Mine, millionerler kele jatyr!
VII
Marokkony bağyndyrğaly da ieki ai ötti. Tanjerdi jaulap alğan
Frantsiiä Jerorta teñiziniñ Tripolige deiingi barlyq Afrikalyq
jağalauynyñ qojaiynyna ainalyp, küşpen basyp alynğan ielderdiñ
bäriniñ zaiymyn qamtamasyz ietti.
Jūrt ieki ministir būdan jiyrma millionnan paida tauypty desip.
Laroş-Mateniñ iesimin aşyqtan-aşyq auyzğa alyp jürdi.
Al Valterdiñ bir oqpen ieki qūiandy birden atyp alğanyn bükil Parij
biledi - zaiymnan ol otyz-qyryq milliondai, mys jäne temir
kenişterinen segiz ben toğyz millionnyñ arasynda paida tüsirse, jaulap
alynğanğa deiin bolymsyz aqşağa satyp alğan al frantsuz otarlauynyñ
kelesi küni-aq otarlauşy kompaniiälarğa qaita satylğan orasan iri jer
ülesterinen paidanyñ astynda qaldy.
Bar-joğy birneşe künniñ işinde ol älemdi bileuşilerdiñ birine, tipti
korolderden de küşti qarjygerlerdiñ biregeiine,- aldynda jūrt basyn
iıp, auyz aşa almai tūratyn, adamzat jaratylysynyñ tereñ tükpirinde
būğyp jatatyn ūjdansyzdyq, oñbağandyq jäne qyzğanyş tärizdi
jağymsyz sezimderin jaryqqa alyp şyğatyn qarjyger alpauyttardyñ
birine ainaldy.
Būl iendi būğan deiin ieşkimniñ senimine iene almağan banktiñ derektiri,
kümändi gazettiñ şyğaruşysy, ūzynqūlaqqa sensek, las isterge belşesinen
batqan deputat jid Valter iemes, būl iendi Valter myrza, bai ievrei.
Ol mūnysyn älemge jariiä ietudi oilady.
Fobur-Sent-Onore köşesindegi İelisei bulvaryna şyğatyn bauy bar
ieñ saltanatty oñaşa üilerdiñ biriniñ iesi kniaz Karlsburgskiidiñ qiyn
jağdaiğa duşar bolğanyn bilgen ol oğan jiyrma tört sağattyñ işinde būl
jyljymaityn mülikti barlyq zattarymen, birde-bir kreslosyna timesten
tügel özine satuğa ūsynys jasady. Ol üşin üş million aqşa beretin
boldy. Aqşağa qyzyqqan kniaz kelisim berdi.
İekinşi küni-aq Valter jaña jaiğa köşip aldy.
Sol-aq ieken onyñ basyna jaña bir oi keldi - būl tek Bonapart siiäqty
Parijdi jaulap alğysy kelgen jeñimpazdyñ ğana basyna keletin oi iedi.
Ol kezde bükil Parij venger suretşisi Karl Markoviçtiñ su betimen
jürip kele jatqan İsa beinelengen kartinasyn köru üşin, Jak
Lenobldiñ deldaldyq dükenine baratyn-dy.
Suret synşylary ony auyzdarynyñ suy qūri maqtap, būl bizdiñ
ğasyrymyzdyñ maqtanyşyna ainalatyn ieñ üzdik tuyndy dep jüretin.
Valter kartinany bes jüz myñ frankke satyp alyp, öz üiine alyp
keldi, söitip, köpşiliktiñ äuesqoi nazaryn özge arnağa būryp, bükil Parij
tek özine qyzyğatyn, qoldaityn nemese qaralaityn, qysqasyn aitqanda,
bäriniñ auzyndağy söz tek özi bolatyn ietti.
Sodan keiin ol gazetterge jarnama berip, öner tuyndysyn jasyryn
ūstap otyr degen sözge qalmas üşin, jaqyn aradağy keşterdiñ birinde
Parij qoğamynyñ körnekti ökilderin üiine, şeteldik suretşiniñ tamaşa
kartinasyn tamaşalauğa şaqyratynyn bildirdi.
Onyñ üiiniñ iesigi bärine aşyq bolady. Qoş keldiñizder. Tek qana
kireberiste şaqyru biletin körsetseñiz boldy.
Şaqyru biletine bylai dep jazyldy: "Myrza jäne hanym Valterler
sizdi otyzynşy jeltoqsan küni keşki toğyz ben on iekiniñ arasynda elektr
jaryğymen Karl Markoviçtiñ "Su betimen jürip kele jatqan İsa"
kartinasyn tamaşalauğa qatysu arqyly qūrmet körsetuiñizdi ötinedi".
Aiağyna kişi äriptermen "On iekiden keiin bi bolady" dep ieskertilipti.
Demek ynta bildirgender qaluyna bolady, olardyñ işinen Valterler
özderine jaña tanystar tañdap alady.
Özgeleri aqsüiekterge tän äuesqoilyqpen, betpaqtyqpen nemese
nemqūraidy türmen kartinany, üidi, üi ielerin qarap köredi de, üilerine
qaitady. Alaida Valter qariiä olardyñ ūzamai qaita keletinin biledi,
öziniñ taipalastary - özi siiäqty baiyp ketken iudeilerdiñ ainalasynan ol
mūndai adamdardy ylği körip jür ğoi.
Al qazirge keregi - onyñ üiine attary gazettiñ alğaşqy betterinen
tüspeitin ataqtylardyñ kele bastauy. Olar, ärine, keledi,- olar bir jarym
aidyñ işinde ielu millionğa ie bolğan adamdy köru üşin, onyñ
qonaqtaryna köz jügirtip, sanyn şamalau üşin-aq keledi, öitkeni ol
önegeli, zeiindi jan iekendigin bildirip, olardy özine, İzrail ūlynyñ
üiine, Injil taqyrybyna salynğan suretti köruge şaqyryp otyr ğoi.
Būl äreketimen ol özgelerge: "Qarañdar, men Markoviçtiñ "Su betimen
jürip kele jatqan İsa" kartinasy üşin, hristian öneriniñ jauhary üşin
bes jüz myñ frank töledim. Būl jauhar būdan bylai meniñ köz aldymda
tūrady, ol jid Valterdiñ ieligi" degendi bildirgisi kelgen-di.
İgi jaqsylar, gertsoginialar men Jokei-klub müşeleri būl şaqyrudy
ūzaq talqyğa salyp. aqyrynda şyndap kelgende, ol būlarğa ieş mindet
artpaidy degen şeşimge keldi. Barlyğy būryn Peti myrzağa baryp,
akvareldi körgenderindei ğana män beruge tyrysady. Valterlerdiñ
qolyna bir jauhar dünie tüsken ieken; olar bir keş iesigin aiqara aşyp,
jūrttyñ tamaşalauyna mümkindik jasağysy kelgen ieken, onda tūrğan ne
bar?
İeki apta boiy "Frantsuz ömiri" qoğamnyñ äuesqoilyğyn qozdyru üşin,
otyzynşy jeltoqsanğa tağaiyndalğan osy keş jaily qandai da bir
habarlar jariiälaumen boldy.
Bastyğynyñ saltanatty jeñisi Diu Ruany jyndandyryp jibere
jazdady.
Äielinen bes jüz myñ frankti tartyp alğandai bolğan ol özin bai adam
sanai bastağan, biraq qazir ol öziniñ bolmaşy aqşasynyñ qasynan öte
şyqqan milliondar jañbyrymen salystyrğanda, özin tükke tūrmaityn
kedei adam sezindi.
Onyñ qyzğanyşy künnen-künge ūlğaia berdi. Ol bärine yzaly iedi: üiine
barudy doğarğan Valterlerge de, Laroşqa senip, marokkolyq zaiymdy
aldyrmai qoiğan äieline de, ieñ bastysy özin aldap tüsirgenimen qoimai,
būrynğyşa öziniñ qyzmetin paidalanyp, būrynğyşa üiine kelip, aptasyna
ieki ret tamaq işip jürgen ministirge de aşuy qara qazandai bolatyn. Jorj
Laroştyñ atqosşysy, onyñ hatşysy, jazğyşy siiäqty iedi, är joly onyñ
aitqandaryn qağazğa tüsirip otyrğanda, osy bir kisimsingen nemeni
qylqyndyryp öltirgisi keledi. Ministir retinde Laroş ataqqa iline
qoimady, sondyqtan partpelden aiyrylyp qalmas üşin, oğan būl partpeli
altynğa lyq toly iekenin mūqiiät jasyruğa tura keldi. Al Diu Rua onyñ
ainalasynan tügel, osy bir mansapqūmar advokattyñ soñğy kezde asqaqtai
söileuinen, şekten şyğa bastağan arsyzdyğynan, üzildi-kesildi saryndağy
sözderinen, özine şeksiz senimdiliginen de altynnyñ buyn sezinetin.
Laroş Diu Ruanyñ üiinde bileuşige ainaldy: ol graf de Vodrektiñ
ornyn basty, sol keletin künderi tüstikke kelip, qyzmetşilermen
qojaiynyndai söilesedi.
Jorj ony jek körip ketti; ol barda qauyp alğysy kelgenimen, batyly
barmaityn ittei yzadan qalşyldap ketetin. Onyñ iesesine Madlenağa jiıjiı minez körsetip qalatyn boldy, al ol ony tärbiesi naşar baladai ğana
qabyldap, iyğyn köterip qana qūiatyn. Degenmen ol küieuiniñ ünemi qabağy
tüsip jüretin bolğanyna tañyrqaityn.
— Men seni tüsinbeimin, - deidi Madlena. - Sirkeñ su kötermeidi de
jüredi. Al jağdaiyñ öte jaqsy ğoi seniñ.
Ol ün-tünsiz būrylyp ketedi.
Alğaş ol bastyğynyñ üiindegi keşke barmaitynyn, ol jidtiñ üiine
būdan bylai attap baspaitynyn mälimdedi.
Valter hanym ieki ai boiy būğan kün saiyn hat jazyp, üiine şaqyrdy,
özi būl üşin ūtyp alğan jetpis myñ frank aqşany qolyna ūstatu üşin qai
jerde bolsa da kezdesuge şaqyruyn ötinumen boldy.
Jigit būl jalynyşty hattarğa jauap qatpady, alysymen otqa örtep
jiberip otyrdy. Mūnysy ortaq ūtystağy öz ülesinen ieş bas tartqany
iemes, alaida äieldi öziniñ nemqūraidylyğymen silesin qatyryp, jerge
taptağysy keldi. Ol qazir şylqyğan bai! Jigit oğan öziniñ täkappar iekenin
körsetui kerek.
Kartinany köretin küni Madlena ony, ieger ol Valterlerge barmaityn
bolsa, ülken qatelik bolyp şyğatynyn aityp, ügittep baqty.
— Mazamdy almaşy, - dep būrq ietti Diu Rua. - Men ieşqaida da
barmaimyn.
Alaida tamaqtanyp bolğannan keiin ol kenet özgerdi:
— Degenmen būl mindetkerlikti de atqaru kerek. Kiın.
Äieldiñ de kütkeni osy bolatyn.
— On bes minutte daiar bolamyn.
Kiınip jatyp ta Jorj küñkildeumen boldy, tipti küimede de keiüin
qoimady.
Karlsburg üiiniñ saltanatty aulasynyñ tört būryşynda kişigirim
kögildir aiğa ūqsağan tört elektr panarlar ilinipti. Biık kireberis
baspaldaqqa ğajap ädemi kilem töselipti de, onyñ är satysynda tas
müsindei qatyp zerli bas kiım kigen malailar tūrdy.
— Közdi arbauyn! - dep küñk ietti Diu Rua.
Ol jaratpağandai iyğyn qiqaitty, biraq jüregin qyzğanyş uyty
syğymdap jatqan iedi.
- Osyndai üide tūrsañ kim qoi depti, al oğan deiin tiliñe ie bol, - dedi
äieli jaqtyrmai.
Üige kirisimen olar auyr syrt kiımderin jügirip kelgen malailarğa
ūstatty.
Būl jerde şeşinip jatqan ierli-zaiyptylar köp ieken.
— Tamaşa! Tamaşa! - degen sybyr sözder iestiledi.
Zäulim kireberis zaldyñ qabyrğasy Mars pen Veneranyñ hikaialary
kestelenip bederlengen zerli matamen qaptalypty. Oñ jaqta da, sol jaqta
da iekinşi qabatqa baryp qosylatyn şalqardai keñ baspaldaqtar qanaty
körinedi. Temirden qūiylğan baspaldaq jaqtaulary közdiñ jauyn alady;
oğan jalatylğan altynnyñ būiauy qyzyl märmärdan jasalğan satylarğa
küñgirt säulesin tüsirip tūrdy.
Zalğa kireberiste ieki qyz bala - bireui deldigen qyzğylt köilek, iekinşisi
kögildir köilek kigen - hanymdarğa gül ülestirip tūrdy. Bäri būğan
rizaşylyq bildirip jatty.
Zal adamğa lyq toly ieken.
Äielderdiñ köbi jabyq köilek kiıpti,- sirä, olar mūnysymen būl
şaqyrumen kelgen keşti kädimgi jeke körme dep qabyldağan syñai
tanytqysy kelgendei. Al bige daiarlanyp kelgender aşyq-şaşyq
köilekpen jür.
Valter hanym iekinşi zalda syilas äielderdiñ qorşauynda,
keluşilerdiñ qūttyqtauyna jauap qaitaryp otyr ieken. Ony
tanymaityndar üi ielerine köñil audarmastan, mūrajaiğa kelgendei,
birden bölmelerdi aralap köruge kiristi.
Diu Ruany körgende äiel qūp-qu bolyp ketti de, aldynan şyqqysy
kelgendei ūmtylyp qaldy, biraq ol özi keledi dep oilady ma, irkilis
jasady. Ol äielge saltanatty türmen iıle amandasty, al Madlena oğan
madaq sözderdi jañbyrşa jaudyrdy. Äielin Valter hanymnyñ qasynda
qaldyryp, Diu Rua köpke aralasyp ketti: ol osyndağylardyñ köpşiligi özi
siiäqty teris niettiler degen senimmen olardyñ jamandağan sözderin
iestigisi keldi.
Qymbat matalarmen, italiandyq zerli kestelermen, türli-tüsti
jinaqtağy şyğys kilemderimen jäne köne şeberler kartinalarymen
äşekeilengen bes zal birinen-birine öte beretindei ietip jasalypty.
Körermenge äsirese XVI Liudovik stilinde jabdyqtalğan, şet-şetine
aşyq kögildir reñk jügirtip, qyzğylt tüsti jibek matamen qaptalğan
jatynjai deuge bolarlyq bölme qatty ūnady. Altyn jalatylyp, ğajap
näziktikpen jasalğan jihaz da naq osyndai matamen qaptalypty.
Jorjdyñ köz aldynan ataqty adamdar: de Ferraçini gertsoginia, graf
jäne grafinia de Ravenelder, general kniaz d'Andremon, sūlulardyñ sūluy
markiza de Diun jäne basqa teatr premeralarynan ğana tūraqty köruge
bolatyn igi jaqsylar ötip jatty.
Bireu onyñ qolynan şap berip, qūlağyna jas adamnyñ quanyşty üni
sybyr ietti:
— Ah, sizdi de köretin kün bolady ieken-au, qyrsyqqan Süikimdi dos!
Nege sonşa körinbei kettiñiz?
Būrqyrağan aqşyl şaştyñ astynan oğan Siuzanna Valterdiñ jyltyr
közi qadalyp tūrdy.
Jorj ony körgenine quanyp qaldy da, qolyn qatty qysyp, keşirim
ötine bastady:
— İeş qolym timedi. İeki ai boiy jan-jağyma qarauğa şamam bolmai,
ieşqaida şyğa almadym.
— Jaqsy iemes, jaqsy iemes, jaqsy iemes, - dep qaitalady qyz şyn
nietimen. - Siz bizdi renjittiñiz, biz sizdi şyn jaqsy köremiz ğoi, - men de,
apam da. Men, mysaly, sizsiz ömir süre almaimyn. Siz joq kezde, men
sağynğannan asylyp ölgim keledi. Men mūny ädeii, siz būdan bylai büitip
joğalyp ketpesin dep aşyq aityp tūrmyn. Qolyñyzdy beriñiz, "Su
betimen jürip kele jatqan İsany" sizge men özim körsetsem deimin, ol anau
şette, jylyjaidyñ artynda. Äkemniñ ol oryndy tañdağandağy maqsaty qonaqtar oğan jetkenşe barlyq zaldardy basyp ötuin qalağandyqtan. Ol
osy üidi maqtan ietkende bar ğoi, tipti sūmdyq!
Olar aqyryndap topty jaryp kele jatty. Osy bir sūlu jigit pen
süikimdi quyrşaq qyzğa bäri būrylyp qarap qalyp jatty.
— Keremet jūp! Sirek kezdesetin jūp! - dedi bir belgili suretşi.
"İeger men, şynynda, qu adam bolsam, osyğan üilengen bolar iedim ğoi,dep oilady Jorj. - Qolymnan da kelip tūr iedi. Qalai oiyma kelmegen?
Anağan nege üilendim deseñşi! Netken josyqsyzdyq! Aldymen jaqsylap
oilanyp alyp, sonan soñ baryp äreket ietuim kerek iedi".
Qyzğanyş, zärli qyzğanyş jüreginiñ tübine tamşy bolyp tamğan
saiyn onyñ barlyq quanyşyn, jan düniesin ulandyra bastady.
— Ras aitam, Süikimdi dos, jiı kelip tūryñyzşy, - dedi Siuzanna. Äkem baiyp ketti, iendi biz qanşa tentektik jasap, qalai asyr salamyz
desek te bolady.
Al jigittiñ oiy öz bağytynan auytqyğan joq.
— İendi siz küieuge şyğasyz! Öziñizge sai bir keremet, biraq säl
kedeilengen hanzadany tauyp alasyz, sonda oiynymyz jaiyna qalady.
— O, joq, äzirge ondai oiym joq! - dedi qyz şyn köñilmen. - Men tek
qana özime ūnağan, şyn ūnağan adamğa ğana küieuge şyğamyn. Meniñ
bailyğym ieki adamğa jetedi.
Kekesindi, jymysqy külkimen Jorj qasynan ötip jatqan adamdardyñ
attaryn atai bastady: belgili aqsüiekter özderiniñ tot basqan ataqtaryn
myna Siuzanna siiäqty bai qarjygerlerdiñ qyzyna satyp, sodan keiin
äielderimen birge nemese bölek bir-birine bailanyssyz, būzyqtyq istermen
ainalysady, alaida syi-qūrmetten kende bolmaidy.
— Jarty jyl ötpei-aq sizdiñ de osylardai qarmaqqa tüsetiniñizge
senimdimin, - dedi Jorj. - Markiza, gertsoginia, kniaginia bolyp alasyz da,
süikimdi qaryndas, mağan aspandai qaraityn bolasyz.
Qyz qarsylyq bildirip, onyñ qolyna jelpuişimen soqqylady, tek
jüregi qalağan adamğa ğana küieuge şyğatynyn aityp ant işkendei boldy.
— Körermiz, körermiz, siz mahabbat üşin tym aqşalysyz, - dep
şymşylai tüsti jigit.
— Siz de baisyz, siz mūrager boldyñyz ğoi, - dep jaltardy qyz.
— Aituğa tūrmaidy! - dep tyjyryna söiledi Jorj. - Bar-joğy
jiyrma myñ renta. Qazirgi uaqytta būl tük iemes.
— Joq, sizdiñ äieliñiz de mūrager boldy iemes pe?
— İä, iekeuimizge bir million. Qyryq myñ jyldyq tabys. Mūnymen bir
jaqqa şyğa da almaisyñ.
Olar soñğy zalğa iengende, aldarynan jylyjai - neşe türli köptegen
tropikalyq ağaştyñ tömen iılgen būtaqtary qaulap ösken sirek
kezdesetin gülder tasqynymen astasyp ketken ülken qysqy baq körinisi
aşyldy. Arasynan kün säulesi kümis tolqyndai tögilip tūrğan osynau
qalyñ jasyl öskin astynan dymqyl topyraqtyñ jağymdy iısi men
ösimdikterdiñ hoş iısi aralasa būrqyrap tūr. Biraq osy tätti de qūşyrly
iısterden bir türli qajyğandyq, jasandylyq, kinärattyq sezilip, deneni
türşiktiretindei. İeki qatar būtalardyñ arasyndağy aiaqjolğa töselgen
kilemder kädimgi qynadan aiyryp alğysyz bolyp körinedi. Sol jaqta, biık
palma ağaştarynyñ būtaqtarynan iıp keltirilgen keñ kümbez astynan Diu
Ruanyñ közine şalynğan, sondai ülken, adam şomyluğa da bolarlyqtai
hauyz aq märmärmen örilip, jağalauyna tört däu janan aqqular
ornatylypty; aqqulardyñ aşyq auyzdarynan su atqylap tūr.
Tübi altyndai jarqyrağan qūmmen jabylğan hauyzda ülken-ülken
qyzyl balyqtar -közderi şarasynan şyğa adyraiğan, qabyrşaqtaryna
kögildir tüs jalatylğandai, kürdeli qytai kestelerindei qūlpyryp,
birqatary äri-beri jüzip jürse, birqatary altyn qūmğa ilip qoiğandai
qozğalyssyz tūr.
Diu Rua toqtai qaldy, onyñ jüregi atqaqtai soğyp ketti. "Mine,
saltanat! - dedi ol özine-özi. - Mine, qandai üide tūru kerek. Jūrttyñ qoly
jetedi. Meniñ nege qolymnan kelmeui kerek?" Ol qol jetkizu täsilin dereu
oilap tappaq boldy, biraq oiyna ieşteñe tüse qoimağan ol öziniñ
älsizdigine yzalandy.
Onyñ seriktesi de öz oiymen bolyp ünsiz qalğan. Diu Rua oğan qiğaştai
köz saldy. "Bar-joğy myna jandy quyrşaqqa üilensem jetip jatyr iediau!" - dep oilady ol Siuzanna kenet özgerdi.
— Daiyndalyñyz! - dedi de, ol aldarynda tūrğan topty jaryp ötip,
şūğyl oñğa būryldy.
Japyraqtary adamnyñ aşylğan alaqanyndai jiñişke sausaqty
tañğajaiyp ösimdikter arasynda, teñiz tolqyndarynyñ üstinde qozğalmai
tūrğan adam körindi.
Alğaşqy äser aityp jetkizgisiz keremet boldy. Şet-şeti tiri
öskindermen kömkerilgen kartina belgisiz bir qiiäl-ğajaiyp düniesine
jetelep ala jöneletin qaqpa, qara tesiktei bolyp körindi.
Tek kartinağa tesilip qarağanda ğana şynaiy ömirge orala bastaisyñ.
Jaqtau qaiyqty iekige bölip tastapty, al ol qaiyqta qiğaş tüsken şam
jaryğynyñ köleñkesinde qalğan apostoldar otyr da, olardyñ bergi
şetkisi şam jaryğyn jaqyndap kelip qalğan İsağa bağyttapty.
İsanyñ bir aiağyn tolqynğa tigizer-tigizbes şağy, al tolqyn özine taqai
bergen qūdai tabanyna özi jabysa keterdei öbektep jaiyla qalğan. Qūdaiadamnyñ ainalasy qaraköleñkege ainalğan. Tek qana aspanda jūldyzdar
jymyñdaidy.
Qūdaiğa bağyttalğan şamnyñ solğyn jaryğynda şäkirtterdiñ jüzderi
qasietti üreiden qisaiyp ketkendei körinedi.
Būl şyn mäninde quaty küşti, oidy astan-kesten ietip, sanada mäñgi
saqtalyp qalatyn, nağyz şeberdiñ qolynan şyqqan äserli tuyndy ieken.
Jūrt kartinağa ün-tünsiz tesile qarap, oily qalyppen būrylyp ketedi,
sodan biraz uaqyt ötkennen keiin ğana tilge kelip, onyñ ierekşelikterin söz
qyla bastaidy.
Diu Rua kartinağa qarap tūryp:
— Mūndai kartinağa ne bolu saltanaty - ieñ tamaşa närse! - dedi.
Biraq ony basqa da körgisi kelip üzdikkender itermelep şyğaryp
jiberdi, sodan keiin ol äli de alaqanynda jürgen Siuzannanyñ qolyn qysa
tüsken küii keiin şegindi.
— Şampan işkiñiz kele me? - dep sūrady Siuzanna. - Jüriñiz dämhana
jaqqa baraiyq. Äkem de sol jerde.
Olar aiañdap keiin qarai jürdi. Mūnda özin üidegidei sezingen adamdar
tobynyñ - sändi kiıngen, dabyr-dūbyry mol köñildi toptar qarasyny arta
tüsipti.
Kenet Jorjdy bireudiñ dausy ieleñ ietkizdi.
— Äne Laroş pen Diu Rua hanym.
Būl söz onyñ qūlağyna alystan jelmen jetken sybyrdai bolyp iestildi.
Kim ieken mūny aitqan?
Ainalasyna köz salğan ol, şynynda, äielin kördi, - ol ministir iekeui
qoltyqtasyp alypty. Bir-birinen köz almai aqyryn qūpiiälai söilesip,
külimsirep qūiady.
Jorjğa jūrttyñ bäri tek solarğa qarap sybyrlasyp jatqandai bolyp
körindi. Qany qainap şyğa kelgen ol analarğa tap berip, iekeuiniñ de bytşytyn şyğarğysy kelip ketti.
Äieli özin yñğaisyz jağdaiğa qaldyrdy. Ol Foresteni oiyna aldy.
Mümkin mūnyñ syrtynan da: "Älgi müiizdi Diu Rua" desetin şyğar.
Sondai-aq ol kim iedi? Aitarlyqtai ieptiligi bar, biraq darynnan qūralaqan
qalğan mansapqūmar. Onyñ üiine qonaqqa keledi, öitkeni odan qorqady,
onyñ küşti iekenin sezedi, alaida osy ierli-zaiypty jurnalşylar turaly
söz bola qalsa, ieşkim de aianyp qalmas-au. Myna siiäqty ünemi özine söz
keltiretin, barlyq qylyğy jūrttyñ nazaryn audarumen bolatyn, üiine
abyroi äpermeitin äielmen būl ieşqaşan öse almaidy. Tek aiağyna oralğy
bolady. AH, osynyñ bärin aldyn ala bilgende ğoi! Qandai iri de batyl
oiyndarğa barar iedi. Közirge myna kişkentai Siuzannany salğanda, qandai
ūtysqa ie bolğan bolar iedi! Būryn közi qaida qarağan, netken
körsoqyrlyq!
Olar ashanağa - qabyrğalary köne zerli matalarmen qaptalğan, märmär
bağanalary bar zäulim zalğa kirdi.
Qyzmetkerin körgen Valter oğan qūşağyn jaia ūmtyldy. Ol şattyqtyñ
şyñyna şyğyp alğan ieken.
— Siz bärin kördiñiz be? Siuzanna, sen oğan bärin körsettiñ be? Halyq
degen qyrğyn, -solai iemes pe, Süikimdi dos? Kniaz de Gerşti kördiñiz be?
Jaña ğana osynda kelip, bir staqan punş işip şyqty.
Osy kezde ol senator Risolendi körip, qarsy ūmtyldy, onyñ qasynda
järmeñkedegi satuşy qūsap älem-jälem kiıngen äieli bar ieken; äieliniñ iesi
şyğyp kele jatqany birden baiqalady.
Siuzannağa ūzyn boily, jarau attai jas jigit kelip iıldi,- aqşyl jaq
saqaly men azdap seldirei bastağan şaşy bar onyñ şaruasy şaiqalğan
aqsüiekter ökili iekeni birden baiqalyp tūrdy. Bireu onyñ atyn atady:
"Markiz de Kazol",- sol-aq ieken Jorj Siuzannany odan qyzğana bastady.
İekeui köpten tanys pa ieken? Ärine, qyzdyñ bailyğy belgili bolğannan
keiin şyğar? Ol jigittiñ ümitker iekenin sezdi.
Bireu Jorjdyñ qoltyğynan ūstady. Būl Norber de Varen ieken.
Nemqūraidy, şarşañqy jüzdi qart aqynnyñ maily şaşy men könetoz
fragi közge ūryp tūrdy.
— Osyny olar köñil köteru dep ataidy, - dedi ol - Qazir bi bastalady,
sodan keiin bäri üidi-üiine tarasyp, ūiqyğa jatady, qyzdarğa sol da jetip
jatyr. Şampan jaqsy ieken, işesiz be?
Osylai dep, ol öziniñ bokalyna şarap qūiyp aldy, Jorj da qolyna
bokal aldy.
— Ruhani bailyqtyñ milliondardy jeñui üşin işemin, - dep Norber
Jorjğa iıldi de, dausyn jūmsarta tüsip sözin jalğady: - Böten qaltadağy
aqşa mağan kedergi iemes, ärine, men ony iesinen qyzğanbaimyn, men
printsipti türde qarsymyn.
Diu Rua ony tyñdağan joq. Markiz de Kazolmen joğalyp ketken
Siuzannany közimen izdep tūrğan ol Norberdiñ qasynan yğysyp şyğyp,
olardy izdeuge kiristi.
Şöl qandyruğa asyqqan qalyñ top onyñ jolyn bögedi. Olardy kiıpjaryp ötken sätte ol Mareldermen betpe-bet jolyğyp qaldy.
Äielimen ol jiı kezdesip tūrady, al küieuin köpten körmegen iedi. Ol
būğan qos qolyn birdei sozdy:
— Qymbattym meniñ, seniñ Klotilda arqyly aitqan keñesiñe men
sondai rizamyn! Marokkolyq zaiymnan men jüz myñdai ūttym. Būl üşin
tek qana sizge boryştarmyn. Nağyz dos dep sizdi aituğa bolar!
İerkekter süp-süikimdi näzik qara tory äielge būrylyp qarap ötip
jatty.
— Qyzmetime qyzmet, qymbattym meniñ,— dedi oğan Diu Rua,- men sizdiñ
äieliñizdi alyp ketsem dep tūrmyn, dūrysy men ol kisige qolymdy
ūsynamyn. Jūbailardy ünemi bölip äketu kerek.
Marel myrza basyn idi:
— Dūrys aitasyz. İeger bir-birimizdi taba almai qalsaq, bir sağattan
keiin osy jerde jolyğysaiyq.
— Öte jaqsy.
Diu Rua men Klotilda köp arasyna süñgip ketti, al küieui olardyñ
soñynan ierdi.
— Valterlerdiñ joly boldy, - dedi Klotilda. - Şamdağai isker adam
osyndai bolady.
— İä, myqty adamdar qaitkende de qalağanyna qol jetkizedi.
— Qyzdarynyñ ärqaisysyna jiyrma-otyz millionnan jasau beriledi,
- dep sözin jalğady äiel - Al Siuzannasy onyñ üstine äp-ädemi qyz.
Jigit ündemedi. Öziniñ oiyn bireu qaitalauy onyñ yzasyn keltirdi.
Marel hanym "Su betimen jürip kele jatqan İsany" äli körmepti.
Jigit ony sonda iertip baruğa ūsynys jasady. Jol boiy olar beitanys
jandardy kelekelep külumen boldy. Qastarynan ötken Sen-Poten
fraginiñ öñirine ordenderin jypyrlatyp qadap alypty, -ol būlardyñ
külkisin keltirdi. Tipti onyñ soñyn ala ötken būrynğy ielşiniñ özi de myna
jurnalşydai ordenge bai iemes körinedi.
— Qoğam iemes, qyryq jamau qūraq! - dedi Diu Rua.
Būlarğa amandasu üşin būrylğan Buarenar da jekpe-jek küni kigen
sarğyş jasyl taspa bauyn tağyp alypty.
Bir kişirek äielder bölmesinde älem-jälem kiıngen semiz vikontessa de
Persmiur bir gertsogpen äñgimelesip otyrdy.
— Mahabbat şyrğalañy, - dep sybyrlady Jorj.
Al jylyjaida qatarlasyp otyrğan öz äieli men Laroş-Mateni kördi, ösimdikterdiñ qalqasynan olar anyq baiqalmaidy. Sonda da olardyñ
türinde: "Biz osy jerde jūrttyñ köz aldynda kezdesuge keliskenbiz. Jūrt
ne dese de, tükirgenimiz bar", - degen oi jazuly tūrğandai.
Marel hanym Karl Markoviçtiñ "İsasy" keremet ieken degen pikirge
keldi. Olar keri qaitty. Küieuiniñ qaida qalyp qoiğany belgisiz.
— Ne, Lorina mağan äli de ökpeli me? - dep sūrady Jorj.
— İä, ökpeli. Seni körgisi kelmeidi, sen turaly söz bola qalsa, şyğyp
ketedi.
Jorj ünsiz qaldy. Kişkentai qyzdyñ özin kenet jek körip ketkeni oğan
qatty batty.
İesik aldynda olardy Siuzanna toqtatty.
— Ä, sizder mynda iekensizder ğoi! Al, Süikimdi dos, siz jalğyz qalasyz,
men Klotilda sūludy alyp ketpekpin, - ol kisige öz bölmemdi körsetkim
keledi.
Ol iekeui köptiñ arasymen tek äiel zatynyñ ğana qolynan keletin
ieptilikpen - jylanşa būralañdai basyp jönele berdi.
Sol sätte qūlağynyñ tübinen bireu sybyr iete qaldy:
— Jorj!
Būl Valter hanym iedi.
— O, siz netken tas jürek iediñiz! - dedi ol dausyn odan äri bäseñdete
tüsip. - Nege meni sonşa qinaisyz! Sizge aitaiyn degen sözim bar iedi,
sondyqtan Siuzannağa qasyñyzdağyny alyp ketudi ötindim. Tyñdañyzşy,
men sizben bügin keşke söilesuim kerek... äitpese... äitpese meniñ ne istei
alatynymdy siz bilmeisiz. Jylyjaiğa baryñyz. Sol jaqta baqqa
şyğatyn iesik bar. Saiajolmen tura jüre beriñiz. Baryp tirelgen jerde
qalqaly otyrğyşty köresiz. Men on minutten keiin kelemin. İeger
kelispeitin bolsañyz, ant ietem, men osy jerde qazir-aq janjal
şyğaramyn!
— Jaqsy, - dedi ony täkappar közben şolyp ötken jigit. - On minutten
keiin aitqan jeriñizde bolaiyn.
İekeui ieki jaqqa ketti. Biraq jigit Jak Rivaldiñ kesirinen keşigip qala
jazdady. Ol mūny qoltyqtap alyp, jañalyqtaryn aita bastady. Ol özi
jaña ğana dämhanadan şyqqan siiäqty. Aqyrynda Diu Rua ony iesik
aldynda ūşyrasyp qalğan Marel myrzanyñ qolyna berip qūtyldy da,
taiyp tūrdy. İendi öz äieli men Laroştyñ qasynan közge tüspei ötu qajet
iedi. Olardyñ äñgime qyzyğyna tüskeni sondai, qastarynan op-oñai öte
şyğyp, baqqa kelip kirdi.
Aşyq auada Diu Rua mūzdai suğa tüskendei titirkendi. "Saitan alğyr,
suyq tigizip almasam ietti", - dep oilağan ol moinyna qol oramalyn bailap
aldy. Sodan keiin saiajolmen abailap ilgeri basty, - iştegi jaryqtan keiin
onyñ közi tük körmedi.
Oñnan da, soldan da jiñişke japyraqsyz jalañaş būtaqtar teñselip
tūrdy. Kenet aldynan ağarañdağan birdeñe jalt ietti de, sol sät ol özine
qarsy asyğa basyp kele jatqan aşyq köilekti Valter hanymnyñ dirildei
şyqqan dausyn iestidi.
— Ä, būl sen be? Sen ne, meni körge tyqqyñ kelip jür me? - dep
sybyrlai söiledi ol.
— Tek qana aşuğa boi bermei söile, - dedi Jorj sabyrly ünmen. —
Äitpese men būrylam da ketem.
Äiel onyñ moinyna asylyp, iernine ierni tier-times qalypta sybyrlai
til qatty:
— Men sağan ne jazdym? Sen menimen oñbağan adamşa söilesesiñ. Ne
istedim men sağan?
Jorj ony özinen aulaqtatuğa tyrysty.
— Soñğy ret köriskenimizde, sen meniñ barlyq tüimelerime şaşyndy
orap jiberipsiñ. Äielimiz iekeumiz ajyrasyp ketudiñ az-aq aldynda qaldyq.
Ol äueli tañdanğan qalyp körsetti, sodan keiin basyn şaiqady.
— Joq, seniñ äieliñe bäribir. Sirä, köp aşynalaryñnyñ biri şyğar
qyzğanyş bildirgen.
— Mende aşyna joq.
— Jaman qatty joq! Nege sen men şaqyrğanda üige kelmeisiñ?
Aptasyna bir ret kelip tūruğa bolatyn iedi ğoi? Men tek sen turaly ğana
oilaimyn, beineñ köz aldymnan ketpeidi, masqara bolğanda, atyñdy atap
jiberuden özimdi şaqqa ūstap qalamyn, - seni qanşalyqty süietinimdi
osydan-aq bile ber. Sen ony ieşqaşan tüsinbeisiñ! Men bir qyspaqta,
qapşyqtyñ işinde jürgendeimin, mağan ne bolğanyn özim de tüsine almaiaq qoidym. Sen turaly oilağanda, tynysym tarylyp, jüregim tilimdenip
ketkendei bolady, aiaqtarym şalynysyp, jüre almai qalamyn. Küni boiy
sen jaily oi jeteginde sileiip otyramyn da qūiamyn.
Jorj oğan tañdana qarady. Onyñ aldynda būrynğy şalduarlanğan
kärtamyş qyz iemes, uaiymnan müjilgen, iendi ieşteñeden taiynbaityndai
jağdaiğa jetken qaiğyly äiel tūrdy.
Degenmen onyñ basynda būldyr bir oilar tuyndap jatty.
— Qymbattym meniñ, düniede mäñgilik mahabbat degen bolmaidy, - dep
bastady ol. -Adamdar qosylysady, sodan keiin ajyrasady. Al ieger būl
iekeumizdiki qūsap sozyla berse, ol auyrtpalyqqa ainalady. Men bittim.
Sağan aşyq aityp tūrmyn. Alaida ieger sen aqylyña ielik ietip, meni
dosym ğana dep qabyldai alsañ, men sağan būrynğyşa kelip tūramyn.
Qalai, öziñe küşiñ jete me?
— Men bärine daiarmyn, tek seni körip tūrsam boldy, - dedi Valter
hanym jalañaş bilegin onyñ iyğyna salyp.
— Demek mäseleniñ basy aşyq, biz tek qana dospyz.
— İä, kelistik, - dep kübirledi de, äiel oğan iernin tosty. - Bir süişi...
soñğy ret.
— Joq, - dedi ol jūmsaq qana. - Sözde tūru kerek.
Äiel būrylyp ketip, köz jasyn sürtti de, iştartqyşynan qyzğylt
lentamen bailanğan oramany alyp, Diu Ruağa ūsyndy.
— Mä, al. Būl marokkolyq zaiymnan ūtqan seniñ ülesiñ. Sen üşin
osyny ūtqanyma quanamyn! Alsañşy...
Jorj bas tartty:
— Joq, men būl aqşany almaimyn!
Äiel şart ketti:
— Seniñ tarapyñnan mūnyñ tym qataldyq! Būl basqa ieşkimdiki iemes,
tek seniñ aqşañ. Sen almasañ, men mūny qoqysqa laqtyra saluğa mäjbür
bolamyn. Biraq sen aluğa tiıssiñ, Jorj, alasyñ ğoi?
Diu Rua aqşany alyp, qaltasyna süñgitti.
— Ketu kerek,- dedi ol, - sen ökpeñe suyq tigizip alasyñ.
— Jaqsy bolar iedi! - dedi äiel baiau ünmen. - Ah, ölip qalsam ğoi!
Ol Jorjdyñ qolyna jabysyp, ieljirei, bar janymen ielbirei süidi de,
üige qarai jügire jöneldi.
Jorj oiğa şomğan qalyppen onyñ soñynan ierdi. Jylyjaiğa iengende
onyñ basy qaqşiiä tüsip, ierninde külki oinap tūrdy.
Äieli men Laroş ketip qalğan ieken. Tobyr azaiaiyn depti. Balğa
qalatyndar az bolatyny baiqalyp tūr. Kenet ol äpkesimen qol ūstasyp
alğan Siuzannany körip qaldy. Olar būğan kelip, özderimen birge graf de
Latur-İvelenge qosyla alğaşqy kadrildi bileuin ötindi.
— Olaryñ kim tağy? - dep tañdana sūrady ol.
— Ol äpkemniñ jaña dosy, - dedi Siuzanna qulana külimdep.
Roza şyrt iete qaldy.
— Qalai uialmaisyñ,
sonşalyqty seniki de!
Siuzetta,
ol
qanşalyqty
meniki
bolsa,
— Men aitar sözimdi bilemin.
Roza aşulanyp, ketip qaldy.
Diu Rua ädeppen Siuzannany qoltyqtap aldy.
— Tyñdaşy, kişkentaiym, - dep bastady ol öziniñ bal tatyğan tilimen,siz meni dosym dep sanaisyz ğoi?
— Ärine, Süikimdi dos.
— Siz mağan senesiz be?
— Äbden senemin.
— Bağanağy äñgime iesiñizde me?
— Qaisy?
— Sizdiñ küieuge şyğuyñyz turaly, dälirek aitsam, siz küieuge
şyğatyn jan turaly.
— İä.
— Al iendi siz mağan bir uäde bere alasyz ba?
— İä. Biraq qandai uäde?
— İeger bireu-mireu sizge küieuge şyğu jöninde ūsynys jasai qalsa,
būğan meniñ qalai qaraitynymdy bilip almai tūryp, ieşkimge kelisim
bermeuge uäde ietiñizşi.
— Jaqsy, uäde ietemin.
— Būl iekeumizdiñ aramyzda qalsyn. Äkeñe de, şeşeñe de aituşy
bolmañyz.
— Aitpaimyn.
— Ant ietiñiz.
— Ant ietemin.
Būlardyñ qasyna isker adamnyñ keipimen Rival jügirip keldi.
— Bikeş, äkeñiz sizdi balğa şaqyryp jatyr.
— Jüriñiz, Süikimdi dos, - dedi qyz.
Biraq ol qaitudy oilap tūr iedi, ol oñaşa ketip, qoly bosta jaqsylap
oilanyp aluğa şeşim qabyldady. Onyñ jany bügin jaña äserlerge toly
iedi. Ol äielin izdep, ūzamai ony dämhanada bir-ieki ierkekpen şokolad işip
otyrğan jerinen tapty. Ol qasyndağylarğa "küieuin tanystyrdy, biraq
olardyñ atyn būğan atağan joq.
— Kettik pe? - dedi birazdan keiin ol äieline qarap.
— Ketsek keteiik.
İekeui qoltyqtasqan küii bosap qalğan zaldardy basyp ötti.
— Üi iesi hanym qaida? - dedi Madlena. - Onymen qoştaspaimyz ba?
— Qajet iemes. Ol bizdi balğa qalyñdar dep ügittei bastaidy, men toiyp
boldym.
— Ras aitasyñ.
Jol boiy iekeui jaq aşpady. Tek jatyn bölmege ienisimen, Madlena bet
perdesin sypyra bere küieuine küle qarady:
— Sağan aitatyn bir süiinşim bar.
— Tağy qandai süiinşi? - dedi Jorj ūnatpai.
— Tapşy.
— Basymdy auyrtarym joq.
— Jaqsy onda. Bürsigüni birinşi qañtar ğoi.
— İä.
— Bügin nağyz jañajyldyq syilyq tapsyratyn kün.
— İä.
— Mine sağan jañajyldyq syilyğym, - jaña ğana ony Laroştan
aldym.
Osylai dep ol zergerlik būiymdar salynatyn qaptamağa ūqsas
kişkentai qara qorapşany ūsyndy.
Diu Rua ony beimaral keiippen aşyp, Qūrmetti legion ordenin kördi.
Ol säl bozaryp ketti de, iezu tartty:
— Men on millionğa keliser iem. Al mynauyñ oğan arzanğa tüsti.
Quanyştan iesi şyğady dep kütken küieuiniñ myna salqyndyğyna äieli
renjip qaldy.
— Ne bop ketkensiñ öziñ? Sağan ieşteñe jaqpaidy.
— Ol mağan öziniñ qaryzyn ötemek bop jatyr, bar-joğy sol ğana, - dedi
Jorj sabyrly ünmen. - Onyñ mağan bereşegi äli köp.
Onyñ söz saryny Madlenany tañdandyrdy.
— Alaida seniñ jasyñda būl da az iemes, - dedi ol.
— Bäri şartty, - dedi Jorj qarsylyq bildirip. - Däl qazir meniñ
qolymda köp närse bolar iedi.
Ol qorapşasyn aldy da aşyq peştiñ üstine qoiyp, jarqyrağan
jūldyzdy anyqtap qarady. Sodan keiin ony qorabyna salyp qoidy da,
iyğyn bir köterip, şeşine bastady.
Birinşi qañtar küngi "Ükimet habarşysynda" şynynda kösemsözşi
Prosper-Jorj Diu Rua üzdik ieñbegi üşin Qūrmetti legion ordeniniñ iegeri
bolğany turaly habar basyldy. Diu Rua ordenniñ özinen göri
familiiäsynyñ ieki ret jazylğanyna quandy.
Osy habardy gazetten oqyp, öziniñ orden aluy qoğamdyq mañyzğa ie
bolğanyna közi jetip otyrğanda, bir sağattan keiin qolyna Valter
hanymnyñ haty tidi: ol mūnyñ bügin tüstikke äielimen kelip, myna
marapattaudy atap ötuge mümkindik beruin ötinipti. Aldynda bas tartqysy
kelgenimen, artynan onyñ basqaşa tüsinuge de bolatyn hatyn otqa jağyp
jiberdi de, Madlenaga kelip:
— Bügin biz Valterlerdiñ üiinde tüstenemiz, - dep mälimdedi.
Ol tañğaldy.
Qyzyq ieken! İendi tabaldyryğynan attamaspyn degen kim iedi?
— Ol oiymnan qaittym, - dedi de qoidy ol.
Būlar kelgende, Valter hanym adamdardy oñaşa qabyldaityn
kişigirim bölmede otyr ieken. Ol bastan-aiaq qara kiınipti, opalanğan şaşy
özine sondai jarasyp tūrdy. Alysyraqtan qarağanda ol kärileu
köringenimen, jaqyndap kelgende jap-jas siiäqty, baiqağyş adamğa būl
kereğar äser ony tartymdy iete tüsetindei.
— Sizdiñ bireuiñiz qaitys boldy ma? - dep sūrady Madlena.
— İä deuge de, joq deuge de bolady, - dedi ol qaiğyly dauyspen. Jaqyndarymnan ieşkim qaitqan joq. Biraq qazir men ötken ömirimdi aza
tūtatyn jastamyn. Bügin men birinşi ret kidim, iendi qalğan ğūmyrymda
jüregimmen aza tūtyp ötemin.
"Töze alar ma iekem?" - dep oilady Diu Rua.
Tüstik jabyrqau jağdaida ötti. Tek Siuzanna ğana auyz jappai
söileumen boldy. Roza da äldenege alañdap otyrğandai körindi. Bäri
jurnalşyny qyzu qūttyqtady.
Keşkilik barlyğy bir-birimen äñgime-düken qūra jürip, zaldardy, qysqy
baqty aralap ketti. Diu Ruanyñ soñynan kele jatqan Valter hanym ony
qolynan tartyp toqtatty.
— Tyñdañyzşy, - dedi ol aqyryn söilep. - Men iendi sizdiñ mazañyzdy
almaimyn, ieşqaşan... Tek qana kelip tūryñyzşy, Jorj. Kördiñiz ğoi, men
iendi "sen" deudi de qoidym. Biraq sizdi körmei ömir süru mümkin iemes,
mümkin iemes. Būl bir sūmdyq qinalys. Kündiz-tüni tek siz köz aldymda
tūrasyz da qūiasyz, jan-jüregime, deneme siñip ketkendeisiz. Siz mağan u
bergen siiäqtysyz da, sol u meni işimnen müjip jep barady. Şydai alar
iemespin. Şydamym jeter iemes. Meni kempir sanai beriñiz, - qarsylyğym
joq. Şaşymdy da ädeii siz meniñ aq şaşymdy körsin dep opalap aldym, meili, tek qana kelip, körinip tūryñyzşy, anda-sanda bolsa da, dos
retinde.
Äiel onyñ qolyn qatty qysqany sondai, tyrnağy ietine batyp ketti.
— Būl şeşilgen mäsele, - dedi Jorj beti bülk ietpesten. - Qaitalai
berip keregi ne. Kördiñiz ğoi, sizdiñ hatyñyzdy alysymen jetip keldim.
Valter qyzdarymen jäne Madlenamen alda kele jatqan; "Su betimen
jürip kele jatqan İsanyñ" qasyna toqtai qalğan Valter Diu Ruany tosyp
aldy.
— Qyzyq bar, - dedi ol küle söilep, - keşe äielimniñ myna suret
aldynda ğibadathanadağydai tizerlep tūrğanyn körip qaldym. Ol
jalbarynyp tūrdy. Külgenim-ai!
— İsanyñ būl beinesi meniñ janyma şipa darytady, - Valter
hanymnyñ senimdi şyqqan üninen rizalyğy sezilip qaldy. - Köz almai
qarağan saiyn boiyma küş-qairat qūiylğanyn sezemin.
Teñiz tolqynynda tūrğan qūdaiğa būrylyp, sözin sybyrlai aiaqtady:
— Qandai ğajap! Ol myna adamdarğa qanşalyqty ürei tudyrsa da,
olar ony sonşalyqty jaqsy köredi! Basyna, közine qarañdarşy, - bäri
sondai qarapaiym äri sanağa syimaityndai qūdiretti!
— Ol özi sizden aumaidy ğoi, Süikimdi dos! - dep dauystap jiberdi
Siuzanna. -Qūdaiaqy, ūqsaidy. İeger siz saqal qoisañyz nemese ol saqalyn
qyryp tastasa, - qūiyp qoiğandaisyzdar. Keremet!
Ol Jorjdan surettiñ qasyna tūruyn ötindi. Bäri de iekeuiniñ öñinde
ūqsastyqtar bar dep tapty.
Būğan bäri de tañğalyp jatty. Valterge būl aqylğa syimaityn närse
bolyp körindi. Madlena küle tüsip, İsanyñ öñi qatañdau iekenin aitty.
Valter hanym qalşiyp tūryp, birese öz aşynasynyñ jüzine, birese
İsanyñ beinesine kezek qarai berdi. Osy sät onyñ öñi de şaşy siiäqty
appaq bolyp ketti.
VIII
İerli-zaiypty Diu Rualar qys aiağyna qarai Valterler üiine jiı
qatynap tūrdy. Madlena köbinese şarşap tūrğanyn aityp, üide qalğysy
kelgen kezderi Jorj jalğyz özi-aq kelip jürdi.
Ol jūma künderi keletin, al Valter hanym būl küni basqa ieşkimdi
qabyldamaidy. Būl kün Süikimdi dostyñ, tek qana sonyñ künine ainaldy.
Tamaqtanyp bolğannan keiin karta oinaidy, qytailyq balyqtarğa
qoldarynan jem şaşady, üi işilik uaqyttaryn qalaida köñildi ötkizip
jürdi. Birneşe ret iesik qaltarysynda, jylyjaidağy būtalar qalqasynda,
kez kelgen qarañğy būryşta Valter hanym Jorjdy şap berip qūşaqtap,
keudesine qysa tüsip, qūlağyna alqyna sybyrlaityn:
— Men seni süiemin!.. Süiemin seni!.. İes-tüssiz süiemin!
Al ol äieldi salqynqandylyqpen ysyryp tastap, jai ğana:
— İeskini qozğai beretin bolsañ, kelmei qūiamyn,- deidi.
Nauryz aiynyñ soñynda kütpegen jerden apaly-siñlili qyzdardyñ
iekeui de küieuge şyğady ieken degen söz tarady. Rozanyñ jigiti graf de
Latur-İvelen, Siuzannaniki -markiz de Kazol desip jürdi. Atalğan ieki
myrza būl üide airyqşa qūrmetke bölenip, öz adamdaryndai bolyp ketti.
Jorj ben Siuzanna kädimgi ağa men qaryndastai tatu qatynasta boldy;
olar birneşe sağat boiy auyz jappai äñgimelesip, jūrttyñ bärin
kelekelep külisip otyratyn, syrttai qarağanda, iekeuine de birge bolu
ūnaityndai körinedi.
Olardyñ ieşqaisysy qyzdyñ aldağy bolar toiy jöninde, jūrttyñ
auzyndağy söz turaly tis jarğan iemes.
Bir küni tañerteñ bastyğy Diu Ruany öz üiine süiregendei ietip alyp
keldi de, tañğy tamaqtan keiin Valter hanymdy bir jabdyqtauşymen
söilesuge şaqyryp ketti, Jorj sol kezde Siuzannağa:
— Jüriñiz, qyzyl balyqtarğa jem bereiik, - degen ūsynys jasady.
Olar üstelden jūmsaq nandy uystap alyp, jylyjaiğa qarai bettedi.
Märmär tospanyñ jieginde tizerlep tūryp sudağy jändikterge üñile
qarauğa bolatyn jastyqtar jatatyn-dy. Siuzanna men Diu Rua qatarlasa
tizelerin bügip, suğa ieñkeigen küii nandy uqalap domalaqtap, balyqtarğa
laqtyra bastady. Mūny körgen balyqtar jüzip kelip, qūiryqtaryn
bylğañdatyp, arqa qanattary jybyrlap, adyraiğan közderin alaqtatyp,
suğa tüsken nandy süñgi qaqşyp alyp, ile qaita şyğyp, tağy dämetkendei
ainala jüzip jürdi.
Olar auyzdaryn aşyp-jauyp, alğa orği sekirgende, adam qorqatyndai
qūbyjyqqa ūqsap ketedi. Hauyz tübin japqan altyn qūm aiasynda olar qan
qyzyl tüsimen janar suyrğandai bolsa, möp-möldir su betinde sekirgen
kezde jarq ietken jalyndai şalynyp, toqtağan kezde qabyrşağyndağy
kögildir tüsin közge tosady.
Jorj ben Siuzanna özderiniñ suğa töñkerilgen beinelerine qarap küldi.
Kenet Jorj aqyryn ğana:
— Siz menen syr jasyra bastadyñyz, Siuzanna, būl jaqsy iemes, - dedi.
— Qandai syr, Süikimdi dos? - dep sūrady qyz.
— Anau jolğy atauly keşte däl osy jerde nendei uäde bergeniñiz
iesiñizde me?
— Joq.
— Sizge bireu-mireu üilenu turaly ūsynys jasai qalsa, aldymen
menimen aqyldasamyn dep uäde bergensiz.
— Solai bolsa şe?
— Bireu sizge ūsynys jasady ğoi. Kim ieken ol?
— Öziñiz de jaqsy bilesiz kim iekenin.
— Bilmeimin. Şyn aitam.
— Bilesiz! Anau ūzyntūra sänqoi, markiz de Kazol.
— İeñ aldymen ol sänqoi iemes.
— Mümkin. Biraq ol aqymaq. Qarta oinap, sauyq-sairan qūrumen-aq
azyp-tozyp bitken jan. Aitary joq, myna sen siiäqty jap-jas, ädemi de
aqyldy qyzğa keremet jarasady.
— Oğan bir qarsylyğyñyz bar ğoi, sirä? - dep sūrady qyz külimdei
tüsip.
— Meniñ be? İeşqandai.
— Joq, bar. Biraq ol mülde siz aitqandai jan iemes.
— Qoiyñyzşy iendi. Aqymaq äri qaskünem.
Qyz suğa üñiludi qoiyp, basyn būğan būrdy.
— Sizge ne bolğan?
— Men... men... men sizdi qyzğanamyn, - dedi ol däp bir jüregindegi
qasietti qūpiiäsyn amalsyz suyryp salğandai ünmen.
Qyz onşalyqty tañyrqai qoiğan joq.
— Siz be?
— İä, men!
— Solai ma! Nege olai?
— Öitkeni men sizdi süiemin, al siz, jaman qyz, mūny öziñiz de jaqsy
bilesiz.
— İesiñizden adasqannan saumysyz, Süikimdi dos! - dedi ol qatañ ünmen.
— İesimnen adasqanymdy özim de bilemin, - dedi jigit. — Äitpese men
siiäqty üili-barandy adam siz siiäqty jas qyzben osylai söileser me iedi!
Men jarymes qana iemes, qylmysker, oñbağan adammyn. İeşbir ümittenuge
haqym joq iekenin bilgen saiyn iesimnen aiyryla tüsemin. Al meniñ
közimşe sizdiñ küieuge şyğatynyñyz jöninde söz bola qalsa, bireudi
öltirip tastağym keledi. Siz meni keşiriñiz, Siuzanna!
Ol ünsiz qaldy. Nan laqtyrudy qoiğannan keiin balyqtar ağylşyn
soldattary qūsap, sapqa tizile tūryp, tömen ieñkeigen adamdardyñ
jüzderine baqyraia qarap qalypty. Alaida adamdardyñ iendi olarmen isteri
joq iedi.
— Sizdiñ äieliñiz bary ökinişti-aq, - dedi qyz äzil-şyny aralas. - Būğan
ne isteuge bolady? Bos äure. Bäri bitti!
Jigit jalt būrylyp, qyzdyñ betine töne tüsti:
— Basym bos bolsa, mağan küieuge şyğar ma iediñiz?
— İä, Süikimdi dos, men sizge küieuge şyğar iedim: siz mağan bärinen
artyq ūnaisyz,-dep ol şynyn aşyp aitty.
— Rizamyn... rizamyn,.. - dep kübirledi ol - Sizden jalyna ötinemin:
ieşkimge kelisim bermeñizşi. Tağy biraz tosyñyzşy. ötinemin! Uäde beresiz
be?
— Uäde ietemin, - mūnyñ ne üşin qajet iekenin tüsinbese de,
qysylyñqyrai tūryp qyz uädesin berdi.
Diu Rua alaqanynda qalğan nannyñ qaldyğyn suğa tastai saldy da,
äbden basynan aiyrylğan adamşa qoştaspastan jügire basyp ketip qaldy.
Būl soñğy nan kesegi alaqanda iezilmegendikten, ol sudyñ tübine ketpei,
betinde qalqyp jürdi de, balyqtar japatarmağai tūra ūmtylysty, jyrtqyş auyzdar nandy jan-jaqtan jūlmalap jatty. Talasa-tarmasa
olar hauyzdyñ kelesi basyna auysty, nanğa üimelegen balyqtar iendi
alystan su işinde jaiqalyp tūrğan tiri gül şaşaqtarynyñ basyna ūqsap
ketti.
Abyrjyp qalğan Siuzanna tañyrqağan küii ornynan tūryp, öz
bölmesine bettedi.
Jorj üiine tük bolmağandai qalyppen keldi de, būl kezde hat jazyp
otyrğan äieline būrylyp:
— Jūma küni Valterlerdiñ üiine tüstikke barasyñ ba? Men baramyn,dedi.
— Joq, - dedi äieli senimsizdeu ünmen. - Men auyryñqyrap jürmin.
Üide otyrğanym dūrys.
— Öziñ bil seni ieşkim zorlamaidy, - dedi de, qalpağyn alğan Jorj
qaitadan şyğyp ketti.
Ol köpten beri äieliniñ qyr soñyna tüsip, añdyp, är adymyn
baqylaumen jürgen-di. Aqyrynda kütken sät te tudy. Ol myna: "Üide
otyrğanym dūrys", - degenniñ astarynda ne jatqanyn birden añğardy.
Keiingi künderi ol äielimen özin öte saq ūstady. Ädettegisinen tys ol
tipti köñildi bolyp jürdi.
— Būrynğy süikimdi Jorj qalpyna kelip qapsyñ, - dedi Madlena.
Jūma küni ol ierte jinala bastady, öziniñ aituynşa, bastyğynyñ
üiindegi tüstikke deiin bir jerlerge baryp şyğuy kerek ieken.
Sağat altyğa taman ol äielin bir süiip, üiinen şyqty da, Notr-Dam-de
Loret alañyna baryp, küime jaldady.
— Fonten köşesindegi on jetinşi üidiñ qarsysyna toqtañyz da, men
aitqanşa qozğalmañyz, - dedi ol at aidauşyğa. - Sodan keiin meni Lafaiet
köşesine, "Qyrğauyl" meiramhanasyna alyp barasyz.
At jele aiañdap jönelgende, Diu Rua perdeni tüsirip qoidy. On minutten
keiin üiden Madlena şyğyp, işki bulvarğa qarai bettedi. Ol biraz ūzadyau degende, Jorj iesikten basyn şyğaryp aiğai saldy:
— Kettik!
Birazdan keiin küime ony "Qyrğauyl" meiramhanasyna - osy köşe
oramyndağy ieñ äigili orta qol meiramhanağa - alyp keldi. Jorj jalpy
zalğa kirip, tamaqqa tapsyrys berdi. Asyqpai tamaqtanyp otyryp, ol
älsin-älsin sağatyna qaraumen boldy. Aqyrynda kofe men ieki römke käniäk
işip, hoş iısti sigardy raqattana şegip bolğannan keiin, sağat tura jeti
jarymda meiramhanadan şyqty da, ötip bara jatqan küimeni toqtatyp,
Laroşfuko köşesine alyp barudy būiyrdy.
Küimeni bir üidiñ qasyna toqtatqan Diu Rua iesikküzetke ieşteñe
aitpastan törtinşi qabatqa köterildi de, iesik aşqan qyzmetşi äielden:
— Giber de Lorm myrza üide me? - dep sūrady.
— İä, myrza.
Ony qonaqjaiğa iertip bardy; biraz küttirip baryp onyñ qasyna sūñğaq
boily, aibyndy, ordenderi syñğyrlağan aq şaşty adam keldi.
Diu Rua iılip qūrmet körsetti.
— Meniñ joramaldağanymdai, äielim qazir öziniñ aşynasymen Martir
köşesindegi jaldap alğan jihazdy bölmelerinde tüstenip otyr, politsiiä
komissary myrza, - dedi ol.
Tärtip saqşysy basyn idi.
— Qyzmetiñizge äzirmin.
— Biz bärin sağat toğyzğa deiin ülgeruimiz qajet, solai iemes pe? - dep
Jorj sözin jalğady. - Öitkeni toğyzdan keiin zinaqorlyq isiniñ üstinen
tüsu üşin jeke päterlerge basyp kiruge sizdiñ haqyñyz bolmaidy ğoi?
— Naqtylai tüssek: qysta - jetige deiin, al otyz birinşi nauryzdan
bastap toğyzğa deiin. Bügin säuirdiñ besi, demek sağat toğyzğa deiin äli
uaqytymyz bar.
— Onda bylai, komissar myrza, tömende meni küime tosyp tūr,
sondyqtan bizben birge boluğa tiısti agentterdi ala keteiik, sodan keiin
iesik aldynda kişkene tosa tūramyz. Neğūrlym keşirek kirsek, soğūrlym
olardy qylmys üstinde basu yqtimaldyğymyz naqty bolmaq.
- Öziñiz biliñiz.
Komissar şyğyp ketip, üş tüsti beldigin jasyratyn pältesin kiıp
oraldy. Ol şyğar bette Diu Ruany alğa ozdyrğysy kelip yğysyp iedi, biraq
öz oiynyñ jeteginde tūrğan ol da şeginşektep:
— Sizden keiin... sizden keiin... - dep qaitalai berdi.
— Ötiñiz, Diu Rua myrza, men öz üiimdemin, - dep ieskertti tärtip
saqşysy.
Diu Rua iılip qūrmet körsetti de, tabaldyryqtan attady.
Ol keşqūrym bireulerdi ūstauğa şyğatyndyqtaryn kündiz ieskertip
qoiğan bolatyn, sondyqtan būlar komissariatqa kelgende, kiımderin
auystyryp kigen üş agent saqadai-sai otyr ieken. Olardyñ bireui at
aidauşynyñ qasyna otyryp, qalğan iekeui arbağa syiysty da, arbakeş
būlardy Martir köşesine alyp keldi.
Päterdiñ jospary mende bar, - dedi jolda Diu Rua. - Būlar üşinşi
qabatta. Oñ jaqta kişigirim kireberis, sodan keiin as üi, odan äri jatyn
bölme. Üş bölme birinen-birine ötedi. Qūpiiä iesik joq, sondyqtan qaşyp
kete almaidy. Temir ūstasy osy mañda tūrady. Ol sizdiñ būiryğyñyzdy
kütip otyr.
Olar körsetilgen üidiñ qasyna kelgende, segizden on bes minut qana
ketken iedi. İesik aldynda jiyrma minuttei ünsiz tosyp tūrysty. Qazir on
bes minutsiz toğyzdy soğatynyn baiqağan sätte ğana Diu Rua:
— Al iendi kettik, - dedi.
İesikküzetke köñil de audarmastan, al ol būlarğa tipti köz de salğan joq,
olar baspaldaqpen köterile bastady. Kireberiste agentterdiñ bireui küzette
qaldy.
Tört ierkek üşinşi qabatqa köterilip toqtady. Diu Rua iesikke qūlağyn
tosty, sodan keiin kilt tesiginen syğalady. Biraq ieşteñe körinip, iestile
qoimady. Sodan keiin ol qoñyraudy basty.
— Osy jerde daiyn tūryñdar, - dep ieskertti komissar öz agentterine.
İeki-üş minutten keiin Jorj tağy da birneşe ret qatarynan qoñyraudy
şyryldatty. Bölme işinde bir qozğalystar sezildi, jeñil aiaq dybysy
iestildi. Bireu barlauğa kelgendei. Jurnalşy bügilgen sausağymen iesikti
qatty-qatty qağyp jiberdi.
— Būl kim? - dep sūrady ar jaqtan bireu; dausyn özgertuge tyrysqan
äiel üni.
— Zañ atymen būiyramyn: aşyñyz, - dedi tärtip saqşysy.
— Siz kimsiz? - dep sūrady jañağy dauys.
— Politsiiä komissarymyn. Aşyñyz, äitpese men iesikti būzuğa ämir
beremin.
— Sizge ne kerek?
— Būl menmin, - dedi Diu Rua. - İendi bizden qūtyla almaisyñdar.
Jalañ aiaq dybysy iesikten ūzai berdi de, birneşe seköntten keiin
qaityp keldi.
— Aşpasañdar, iesikti būzamyz, - dedi Diu Rua.
Ol mys tūtqany syğymdai ūstap, iyğymen iesikti iterip qoidy. Jauap
bolmady; sol kezde ol bar küşin salyp jūlqyna iterip jibergende, ieski
qūlyp şydas bermedi. Jūlynğan būrandalar jan-jaqqa şaşyrap, Diu Rua
Madlenağa soqtyğyp qūlai jazdady, - qolyna maişam ūstağan ol iesik
aldynda tūr ieken, - jalañaiaq, şaşyn arqasyna bos jibergen üstinde tek
tösek köilegi ğana bar.
— Mynau sol, biz üstinen tüstik! - dep aiqailağan Jorj bölmege
ūmtyldy.
Qalpağyn qolyna alğan komissar onyñ soñynan ierdi. Ne isterin bilmei
abyrjyğan Madlena olardyñ jolyna jaryq tüsirip arttarynda kele
jatty.
As üidegi jiiüsyz qalğan üstel üstinde tağam qaldyqtary: şampan
şölmegi, aşylğan paştet qalbyry, müjilgen tauyq süiekteri jäne
jartylai tistelgen nan turamdary közge tüsti. Bufette ieki taqsyda
ustritsa qabyrşaqtary üiilip qalypty.
Jatynjai astan-kesten. Oryndyq arqalyğynda äiel köilegi iluli tūr,
kreslo jaqtauynda şalbar jatyr. Kereuet aldynda ieki ülken, ieki kişi tört bäteñke domalap qalypty.
Osy bir jihazymen birge jaldanatyn üilerdiñ bir-birine ūqsas
qalyptağy jatyn jaiynda, qonaqüilik jiırkenişti, jürek ainytatyn
qolañsa iısi bar. oryndyqtardan, qabyrğadan, tösekten, perdelerden
añqyp tūrğan jağymsyz iısi üzilmeitin bölmede bar-joğy bir tünep
şyqqan, bir kün nemese jarty jyl tūrğan adamnyñ ärqaisysy mūnda
özine tän bir iısin qaldyryp ketedi de, osy iıs būğan deiingi bolğandardyñ
iısine aralasyp, aqyr aiağynda sondai bir tüsiniksiz, tättileu äri sonymen
qatar adam tözgisiz sasyq iıske ainalyp, osyndai mekemelerge ortaq siñisti
iıske ainalady.
Aldy aşyq peş üstinde tättiler salynğan-taqsylar, şartrez şölmegi
men işindegisi jartylai işilmegen ieki römke tūrdy. Qola sağattyñ
töbesine tsilindr qalpaq ornalasypty.
Komissar jalt būrylyp, Madlenağa tesile qarady.
— Siz Kler-Madlena Diu Rua hanym, osy jerde tūrğan kösemsözşi
Prosper-Jorj Diu Rua myrzanyñ zañdy äieli bolasyz ba?
— İä, - dep, dausy qarlyğyñqy şyqsa da, anyq jauap qatty Madlena.
— Būl jerde ne istep jürsiz?
Äiel jauap bermedi.
— Būl jerde ne istep jürsiz? - dep qaita sūrady politsiiä şenindegi
adam. - Siz öz üiiñizde iemes, jaldamaly üide äri jalañaş-jalpy derlik
qalypta jürsiz. Mūnda nege keldiñiz?
Ol jauap kütti. Biraq Madlena tyrs ietip ün şyğarmady.
— Öziñiz aitpasañyz, mūny men özim anyqtaimyn onda, - dedi komissar.
Kereuette jūqa körpeniñ astyndağy adam sūlbasy anyq baiqalyp
jatyr.
Komissar jaqyndap keldi.
— Şapağatty myrza! - dep ün qatty ol jatqan adamğa.
Tösektegi adam qozğala qoimady. Ol qabyrğağa qarap, basyn jastyqtyñ
astyna tyğyp jatqan siiäqty.
Lauazymdy politsei jatqan adamnyñ iyğy-au degen tūsqa qolyn tigizdi:
— Şapağatty myrza! Ötinemin, meni küş qoldanuğa mäjbür ietpeñiz.
Alaida oranyp alğan denede jan belgisi joqtai, tyrp ietpedi.
Osy kezde Diu Rua kereuetke qarai bir-aq qarğyp kelip, körpeni jūlyp
alyp, jastyqty audaryp tastağan kezde, astynan appaq qudai bolyp ketken
Laroş-Mateniñ jüzi közge şalyndy. Jorj ony tamağynan şap berip,
qylqyndyra salğysy kelgen adamdai üñile tüsip. tisin şyqyrlatty:
— Tym bolmasa ūjdansyzdyğyñyzdy moiyndauğa batylyñyz jetseşi.
— Siz kimsiz? - dep sūrady tärtip saqşysy.
İesi şyqqan aşynamyz ündemedi.
— Men politsiiä komissarymyn, aty-jöniñizdi atauyñyzdy ötinem.
— Aitsañyzşy, su jürek neme, äitpese kim iekeniñizdi men-aq aityp
bereiin! - dep, aşudan qalşyldap ketken Diu Rua aiqailap jiberdi.
— Komissar myrza! - dep kümilji söiledi tösekte jatqan kisi. - Myna
bireudiñ meni qorlai söileuine tyiym salyñyz. Men kimge jauap beruim
kerek: sizge me, älde mynağan ba?
Tamağy keuip qalğandai dausy qylğyna şyqty.
— Mağan, ärine, mağan, - dedi lauazymdy jan. - Men sizden sūrap
tūrmyn: siz kimsiz?
Aşynamyz tağy ünsiz qaldy. Körpeni iegine deiin tarta tüsken ol janjağyna mağynasyz köz jügirtti. Qysqa ğana şiratpa mūrty bozaryp ketken
jüzinde tipti qap-qara bolyp körindi.
— Demek sizdiñ jauap bergiñiz kelmeidi ğoi? - dedi komissar. - Onda
sizdi tūtqyndauğa tura keledi. Tym bolmasa türegeliñiz. Äñgimeni siz
kiıngen soñ jalğastyramyz.
Tösektegi dene qozğalaqtap, ierinderi jybyr ietti:
— Jūrttyñ közinşe tūra almaimyn.
— Nege? - dep sūrady tärtip saqşysy.
— Öitkeni... öitkeni... men jalañaşpyn, - dep, kümilji jauap qatty ol.
Diu Rua myrs ietip, iedende jatqan jeideni aldy da, tösekke laqtyryp
jiberdi.
— İeşteñe ietpeidi!.. Tūra ber!.. - dep aiğailady ol. - Äielimniñ aldynda
şeşinuge uialmağan jan meniñ aldymda kiınuge betinen baspai-aq qoisyn.
Ol būrylyp, aşyq peşke qarai ketti.
İesin jiyp alğan Madlena bäriniñ ornyna kelmestei byt-şyt
bolğanyna közi jetip, iendi neni bolsa da qaiyspai köteruge belin buğandai
tür baiqatty. Basyn täkapparlana köterip alğan onyñ közi ot şaşyp
tūrğandai. Qağaz qiyğyn umajdap alyp, qonaq kütkendegidei-aq aşyq peş
jiegine ornalasqan dökirleu şyrağdandardağy on maişamnyñ bärin
jağyp şyqty. Sodan keiin aşyq peştiñ märmär jaqtauyna süiene tūryp,
jalañ aiağyn onyñ söne bastağan jalynyna tosyp iedi, myqynyna äreñ
iligip jürgen beldemşesiniñ art jağy köterilip ketti. Qyzğylt qorapşadan
temeki alyp tartty.
Onyñ aşynasy töseginen tūryp bolğanşa, komissar Madlenanyñ
qasyna keldi.
— Mūndai ispen jiı ainalysasyz ba, qaiyrymdy myrza? - dep sūrady
äiel asqaqtai söilep.
— Neğūrlym az bolğanyn qalaimyn, hanym, - dep, oğan komissar şyn
jauap qatty.
Äiel kekesindi myrs ietti:
— Onyñyz jaqsy ieken, abyroi äpermeitin is qoi.
Ol öz küieuin közine de ilmeitin tür baiqatty.
Tösektegi myrza būl kezde kiınip bolğan ieken. Şalbaryn ilip, bätiñkesin
kiıp, jiletin jüre tüimelep būlardyñ qasyna keldi.
Lauazym iesi oğan būryldy:
— Al iendi, şapağatty myrza, kim iekeniñizdi, mümkin, aitarsyz?
Ol ündei qoimady.
— Onda men sizdi tūtqyndauğa mäjbürmin,- dedi komissar.
— Tiıspeñiz mağan! - dep, baqyryp jiberdi kenet myrzamyz. - Meniñ
jeke basyma tiısuge bolmaidy.
Diu Rua onyñ qasyna ūryp jyğardai iekpinmen jetip keldi.
— Siz qylmys üstinde ūstaldyñyz... qylmys üstinde... - dep, ysyldai
söiledi ol. -Meniñ sizdi qamauğa aluğa qūqyğym bar... iä, bar. - Sodan keiin
aşudan tūtyğa aiğailap jiberdi: - Būl Laroş-Mate, syrtqy ister
ministiri!
Mūny kütpegen politsiiä komissary yrşyp tüsti.
— Şynynda da, şapağatty myrza, siz kimsiz özi, aitsañyzşy? - dep
abyrji kübirledi ol
Būl joly ruhtana tüsken myrza dausyn şyğara til qatty:
— Būl joly myna sūmyrai şyndyğyn aitty. Men şynynda ministir
Laroş-Matemin.
Söitti de, Jorjdyñ keudesinde qyp-qyzyl bolyp jarqyrap tūrğan
temirdi nūsqap:
— Būl jeksūrynğa myna ordendi men bergenmin! - dedi.
Diu Rua qūp-qu bolyp ketti. Ol bir-aq şalt qimyl jasady - kelesi sätte
ilgeginen jūlynğan taspa äuede ot jalynyndai jelbirep, aşyq peşke
qarai ūşyp bara jatty.
— Sen siiäqty aramzalar beretin ordenderdiñ qūny, mine, osyndai.
Qoldary qūşyrlana tüiilgen, tisterin şyqyrlata aşudan isine
qabartqan olar bir-birine qasqaia qarap tūrdy: biri - aryqşa kelgen,
iedireigen mūrtty da, iekinşisi - tolyq deneli, mūrty şiyrşyqtala
saqinalanğan ieki ierkek.
Komissar olardyñ ortasyna tüsti.
— Sabyr ietiñizder, myrzalar, tärtip saqtañyzdar!
Olar ün-tünsiz būrylyp ketisti. Madlena ornynan qozğalmastan,
temekisin sorğan küii külimsirep qoidy.
— Ministir myrza! - dep söz bastady lauazymdy politsei. - Men siz ben
myna tūrğan Diu Rua hanym iekeuiñizdiñ oñaşa üide üsteriñizden tüstim: siz
tösekte jatyrsyz, būl kisi jartylai jalañaş. Kiımderiñiz bölme işinde
jairap jatyr. Būl - zinaqorlyqtyñ aiqyn körinisi. Siz mūny joqqa
şyğara almaisyz. Būğan ne aitasyz?
— Aitarym joq, mindetiñizdi atqara beriñiz,- dep kübir ietti LaroşMate.
Komissar Madlenağa būryldy:
— Al siz qaiyrymdy hanym, myna myrza aşynañyz iekenin
moiyndaisyz ba?
— Aşynam iekeni ras! - dep şamdana söiledi ol.
— Basqa sūrağym joq.
Tärtip saqşysy päterdiñ jalpy jağdaiy, bölmelerdiñ ornalasuy
jöninde tağy bir derekterdi jazyp jatty. Būl kezde ministir kiınip bolyp,
pältesin bilegine asa saldy da, qalpağyn alyp, jazuyn toqtatqan
komissarğa būryldy:
— Men sizge iendi kerekpin be? Ne isteuim kerek? Kete bersem bolatyn
şyğar?..
Diu Rua onyñ betine arsyzdyqpen küle qarady:
— Ne üşin ketpeksiz? Biz boldyq. Tösekke qaita jatyñyz, şapağatty
myrza. Biz ketemiz.
Ol politsiiä komissarynyñ jeñinen şymşi ūstap, iesikke ikemdedi:
— Jüriñiz, komissar myrza, būl jerde iendi biz isteitin ieşteñe qalğan
joq.
Tärtip saqşysy tañyrqağan türmen onyñ soñynan ilesti. Tabaldyryq
aldynda Jorj toqtap, ony alğa ozdyrmaq boldy. Komissar ädep saqtap,
bas tartty.
— Ötiñiz! - dep bolmady Jorj.
— Sizden keiin, - dedi komissar.
Sol kezde jurnalşy iılip, qūrmetpen äri kekesindi ünmen:
— Ötu sizdiñ kezegiñiz, komissar myrza. Būl meniñ öz üiimdei bop qaldy
ğoi,- dedi.
Söitti de, abailap, ädeii ädepti türmen iesikti jauyp şyqty.
Bir sağattan keiin Jorj Diu Rua "Frantsuz ömiri" saralqasyna kelip
kirdi.
Valter sonda otyr iedi, - soñğy kezde taralymy köbeiip, onyñ bankiniñ
barğan saiyn şaryqtai bastağan tabysyna qosar ülesi keñeie tüsken
"Frantsuz ömiriniñ" şyğuyn ol būrynğyşa özi baqylap, özi basşylyq
jasaityn.
Baspager onyñ betine qarady:
— Ä, būl siz be?! Türiñiz nege özgerip ketken? Bügin nege tüstikke
kelmediñiz? Qaidan jürsiz?
Öz söziniñ äseri qandai bolaryna senimi mol Diu Rua är sözin qadai
aitty:
— Men jaña ğana syrtqy ister ministirin qūlatyp keldim.
Valter ony qaljyñdap tūr dep oilady.
— Qūlatyp keldiñ... Qalaişa?
— Men kabinet qūramyn özgertemin. Bary sol-aq. Ol sūmyraidyñ közin
baiağyda qūrtu kerek iedi.
Qariiä kümiljip qaldy, - ol qyzmetkeri mas ieken dep oilady.
— Siz iesiñizden adasqan şyğarsyz, - dep kübirlei söiledi ol.
— İesim dūrys. Men jaña ğana äielim men Laroş-Mate myrzanyñ
üstinen tüstim. Politsiiä komissary zinaqorlyq jasalğanyn öz közimen
kördi. Ministiriñiz qūrydy.
Valter sener-senbesin bilmei, közäinegin mañdaiyna syrğytty.
— Siz qaljyñdap tūrğan şyğarsyz? - dep sūrady ol.
— Qaljyñ iemes. Men tipti būl turaly jañalyqtarğa habar jazamyn.
— Sonda ne istegiñiz keledi?
— Men ana aldamşyny, qoğamğa qauipti oñbağandy alastasam deimin!
Jolyma köldeneñ tūram deuşiler janynan tüñiletindei ietemin! İeşkimdi
de aiamaimyn! - dedi Jorj qalpağyn kresloğa qoiyp jatyp.
Baspager mäseleniñ mänisine tüsine almady.
— Al... äieliñiz şe? - dep sūrady ol.
— İerteñ-aq aiyrylysu jaily is qozğaimyn. Marqūm Forestesine
qaityp barsyn.
— Sizdiñ aiyrylysqyñyz kele me?
— Ärine. Men külki boldym. Olardy qylmys üstinde ūstau üşin tük
sezbegen bop körinuge tura keldi. İendi bäri bitti. Bäri meniñ qolymda.
Valter äli de iesin jiiä almai, Diu Ruağa jaltaqtap qarai berdi, al
işinen: "Saitan alğyr, myna pysyqpen jaulaspağan jön", - dep oilady.
— Men iendi ierkinmin... - dep sözin jalğastyrdy Jorj. - Azdağan
bailyğym da bar. Qazan aiynda, jaña sailau aldynda men özim tuğan
jerimnen dauysqa tüspekpin, - ol jaqtağylar meni jaqsy biledi. Jūrttyñ
közinşe bedelimdi tüsirgen äielmen abyroiğa jete almaityn iedim, özimdi
ieşkimge syilata almaityn iedim. Ol meniñ basymdy ainaldyryp,
qaqpanyna tüsirip alğan bolatyn. Alaida onyñ siqyrlyğyn sezgennen-aq
basqan izin añdumen boldym.
Ol qarqyldai küldi.
— Baiğūs Foreste, alañsyz, sengiş Foreste müiizdi qalpynda kete
bardy. Al men abaisyzda moinyma artyp alğan qyrsyqtan der kezinde
qūtyldym. Qolymdy şeşip aldym. İendi men ūzaqqa şabamyn.
Ol oryndyqtyñ arqalyğyn aldyna qarata attai minip otyryp, oiyn
dauystap aitqandai-aq:
— Ūzaqqa baramyn... - dep qaitalady.
Valter qariiä közäinegin mañdaiynan tüsirmegen küii oğan bajyraia
qarap tūryp, işinen: "İä, būl oñbağan alysqa barar-aq - dep oilady.
Jorj ornynan tūrdy.
— Men qazir maqala jazamyn. Ärine, saqtyqty ūmytpau kerek. İesiñizde
bolsyn: ministir üşin būl qatty soqqy bolady. Ol su tübine ketti dei
beriñiz. Oğan ieşkim qol ūşyn sozbaidy. "Frantsuz ömirine" iendi ony
qorğaştaudyñ tükke de qajeti joq.
Valter qariiä kişkene būltalaqtap tūrdy da, aqyry qolyn bir-aq
siltedi.
— Tartynbañyz, - dedi ol, - özine de sol kerek.
IX
Arada üş ai ötti. Diu Rua būl arada aiyrylysuğa qol jetkizip, onyñ
äieli būrynğy Foreste familiiäsyn qaityp aldy. Şildeniñ on besi küni
Valterler Truvilge jürip ketudi josparlady da, qoştasu üşin bir kündi
qala syrtynda ötkizuge şeşim qabyldady.
Seruen beisenbi künge belgilendi. Tañğy sağat toğyzda tört at jegilgen
alty oryndyq ülken küime būlardy jolğa alyp şyqty.
Tañğy asty Sen-Jermende, IV Genrihtiñ baq işindegi üiinde işu
josparlanğan. Markiz de Kazoldy jan-tänimen jek köretin, tipti türin
körgisi kelmeitin Süikimdi dos būl saparda jalğyz jigit özi boluğa tilek
bildirgen. Alaida soñğy sätte üi ieleri tañerteñgilik graf de Laturİvelendi ala ketudi ūiğardy. Oğan būl jöninde keşkisin habar jiberildi.
Attar İelisei dalasy köşesimen jele jortyp ötip, osy jürispen Bulon
ormanyn da artta qaldyrdy.
Onşa ystyq iemes, tamaşa jazğy kün tamyljyp tūrdy. Kögildir
aspanda qarlyğaş qanattarynan paida bolğan döñgelek syzyqtar äuede
köpke deiin tarqamai tūryp alatyndai bolyp seziledi.
Äielder jağy artta otyrdy: ortasynda anasy, ieki qyzy ieki jağynda;
ierkekter olarğa qarama-qarsy: Valter qonaqtaryn ieki jağyna ala
jaiğasty.
Senany, Mon-Valerendi ainalyp ötti, Bujival da artta qaldy, odan
soñ Pekke deiingi jol özendi jağalady da otyrdy.
Rozağa ieljirei köz tastaumen bolğan jasy birazğa kelip qalğan graf de
Latur-İvelenniñ adamda sirek kezdesetin jaq saqalyn jel ūitqytuyn
qoimady (ony körgen Diu Ruanyñ basyna: "Jel onyñ saqalymen oinauğa
qūmar boldy", - degen oi keldi). Olar bir ai būryn atastyrylğan bolatyn.
Jorj anda-sanda Siuzannağa qarap qoiyp otyrdy; olardyñ iekeui de bopboz iedi. Közderi kezigip qalğanda iekeui tek özderine ğana belgili närse jaily
oişa til qatysqandai bolady da, tez közderin audaryp äketedi. Valter
hanym baqytty äri baisaldy keiipte otyr.
Tañğy as ūzaqqa sozyldy. Diu Rua Parijge oralmas būryn üi aldyndağy
bastyrmada qydyrystauğa ūsynys jasady. Äueli bäri qabyrğany jağalai
qaz-qatar tūryp, aldarynan aşylğan köriniske tamaşalai qarady.
Ūzynnan-ūzaq kölbeu jatqan tau ietegindegi jasyl şalğynda Sena alyp
aidahardai ireleñdep, suyn Mezon-Lafitke qarai äketip barady. Oñ
jaqtağy töbeniñ jotasyndağy Marlidiñ suağar nauasy aspannan däu
aiaqtary jybyrlap salbyrap tüsken alyp jūldyz qūrt siiäqtanyp körinedi,
al Marlidiñ özi tömendegi qalyñ ormannan közge şalynbai qalypty.
Būlardyñ köz aldynda jazylyp jatqan keñ-baitaq jazyqtyñ är
jerinde şaşyrai ornalasqan qystaqtar körinedi. Kişigirim toğaidyñ
tozyñqy köginiñ arasynan Vezine toğandary jyltyraidy. Sol jaqta,
alys bir jerden aspanğa şanşylğan üşkir Sartruvil şirkeuiniñ
mūnarasy asqaqtaidy.
— Älemniñ ieş jerinen mūndai körinisti tappaisyñ, - dedi Valter. Tipti Şveitsariiänyñ özinde kezdespeitin ädemilik.
Būlar aiañdap äri qarai jyljydy, - bäri de tağy biraz jüre tüsip,
ainalağa köz suarudy qalaidy.
Jorj ben Siuzanna artta kele jatty. Aldağylar birneşe adym ūzağan
kezde ol qyzğa basyn ieñkeite tüsip, aqyryn dauyspen sybyrlai söiledi:
— Men sizdi ūnatamyn, Siuzanna. İessiz süiemin sizdi.
— Men de, Süikimdi dos, - dep sybyr ietti qyz.
— İegerde siz mağan äiel bolmasañyz, men Parijde qalmaimyn,
Frantsiiädan ketip qalamyn.
- Äkemmen söilesip köriñiz. Mümkin, kelisip qalar.
Jorjdyñ tamağynan qarsylyq belgisindei asyğys dybys şyqty.
— Joq, tağy qaitalap aitamyn: odan paida joq. Sizdiñ üidiñ iesigi men
üşin tars jabylady, meni saralqadan da aidap şyğady, sizben körisudiñ
özi mūñ bolady. Resmi ūsynys jasauym tek osylai ğana aiaqtalaryna sene
beriñiz. Sizdi markiz de Kazolğa berudi ūiğaryp otyr. Ata-anañyz siz,
äiteuir, bir kelisedi dep kütip jür.
— Sonda men ne isteuim kerek? - dep sūrady qyz.
Jigit birden jauap qatpai, onyñ betine qiğaştai qarady.
— Men üşin batyl qadam jasai alar ma iediñiz?
— İä, - dedi qyz oilanbastan.
— Jankeşti äreketke?
— İä.
— Äkeñiz ben anañyzğa qarsy şyğuğa batylyñyz jeter me ieken?
— İä.
— Şyn ba?
— Şyn.
— Onda jalğyz ğana bir ädis bar. Bärin men iemes, siz bastauyñyz kerek.
Siz bir üidiñ alaqanyna salğan ierkesisiz, ieşkim betiñizden qaqpaidy, tağy
bir tentektigi dep qūia salady. İendi qūlaq salyñyz. Bügin keşke, üige kelgen
soñ anañyzben ğana oñaşa söilesip köriñiz. Meniñ äielim bolğyñyz
keletinin aityñyz. Ol būğan, ärine, şekten şyğa aşulanady...
— Jo, apam qaita quanady! - dep Siuzanna sözin bölip ketti.
— Quanbaidy, - dedi jigit şeşimdi ünmen, - siz anañyzdy bilmeisiz.
Qaita äkeñizden ärman aşuğa bulyğyp, yzalanady, köriñiz de tūryñyz.
Biraq siz aitqanyñyzdan qaitpai tūryp alyñyz, menen basqa ieşkimge
küieuge şyqpaimyn deñiz. Jarai ma?
— Jaraidy.
— Anañyzdan şyqqan soñ äkeñizge baryp, üzildi-kesildi senimdi türmen
jañağy sözdi oğan da aityñyz.
— İä, iä. Al sodan soñ?
— Odan arğysy ieñ mañyzdy qadam. İeger siz öziñizge senimdi bolsañyz,
meniñ äielim boluğa şyn bel bailasañyz, meniñ qymbattym, meniñ
kişkentai ğana Siuzannam... onda men... men sizdi alyp qaşamyn!
Qyz quanğannan alaqan soğyp jibere jazdady.
— Netken baqyt! Siz meni alyp qaşasyz! Qaşan, qaşan?
Kitaptardan oqyğan qarañğylyqty jamylyp qaşyp şyğu, poşta
tasuşy arbalar, arzanqol ashanalar, şytyrman oqiğalar - şynğa
ainalğaly tūrğan siqyrly tüstei - qyz qiiälyn qozğap ötti.
— Qaşan bolady būl? - dep qaita sūrady ol.
— Tipti bügin keşke... tünde, - dedi jigit aqyryn ğana.
— Sonda qaida baramyz? - dep yntyğa sūrady qyz.
— Ol meniñ qūpiiäm. Är qadamyñyzdy saraptañyz. Birge qaşqannan
keiin siz menen basqa ieşkimge küieuge şyğa almaitynyñyzdy biluiñiz
kerek. Jalğyz joly osy, biraq ol... siz üşin asa qauipti jol..
— Men sözimnen tanbaimyn... - dedi qyz. - Men sizben qalai kezdesemin?
— Siz üiden jalğyz şyğa alasyz ba?
— İä, men qaqpany aşa alamyn.
— Onda bylai, tün ortasynda, iesik küzetuşi ūiqyğa jatqannan keiin,
Kelisim alañyna keliñiz. Men Teñiz ministirliginiñ aldynda küimemen
tosyp tūramyn.
— Kelemin.
— Mindetti türde me?
— Mindetti türde.
Jigit onyñ qolyn qatty qysty.
— Men sizdi süiemin! Siz qandai jaqsy, batyl iediñiz! Sonymen, sizdiñ
markiz de Kazolğa tūrmysqa şyqqyñyz kelmeitini ras qoi?
— Ärine, ras!
— Bügin siz osyny aitqanda äkeñiz qatty aşulandy ma?
— Aşulanğanda qandai! Meni monastyrğa jiberemin dedi.
— Körip tūrsyz ğoi, batyl qimyldamasaq bolmaidy.
— Men batyl bolamyn.
Qaşyp ketu turaly oiğa berilgen ol alys kökjiekke köz tikti. Myna
jigitpen alysqa-alysqa sapar şegedi... Ol mūny alyp qaşady!.. Qyzdyñ
kökiregin maqtanyş kernedi. Ol öziniñ abyroiyna daq tüsui mümkin iekenin,
uiatyn oilap jatpady. Būl qadamy qaida bastaryna da oi jügirte almady,
oğan öresi jetpeitin iedi.
Valter hanym artyna būryldy.
— Qyzym, mūnda kel! - dep dauystady ol.- Neğyp Süikimdi dos iekeuin
keiindep qaldyñdar?
Būlar qatarğa kelip qosyldy. Olar taiau arada Valterler attanğaly
jatqan teñiz kurorty turaly söz ietip tūr ieken.
Kelgen joldy qaitalamas üşin, Şatu arqyly qaituğa şeşim
qabyldandy.
Jorj ünsiz otyrdy. Ol tereñ oida iedi. Sonymen, ieger myna qyzdyñ
batyldyğy jetse, ol aqyrynda öz maqsatyna qol jetkizbek. Üş ai boiy ol
qyzdyñ basyn ainaldyrumen boldy. Tek öziniñ ğana qolynan keletin
önerin aiamai jūmsap, qyzdy aldady, arbady, aqyry tabyndyryp aldy.
Jeñil oily quyrşaqtyñ janyn jaulap alu asa qiynğa tüse qoimady.
İeñ aldymen ol qyzdyñ markiz de Kazolge küieuge şyğudan bas
tartuyna qol jetkizdi. İendi, mine, özimen qaşyp ketuge köndirip otyr.
Būdan basqa jol joğyna sendirdi.
Valter hanym būğan qyzyn beruge ieşqaşanda kelispeitinin ol jaqsy
biledi. Äiel būny äli de süiedi jäne ömir boiy süiip ötetin türi bar. Ony
Jorjdyñ iesepke qūrylğan salqyndyğy ğana tejep keledi, äitpese ümitsiz
de yryqsyz qūmarlyqtan müjilip jürgenin işi sezedi. Ol äieldi ieş
köndire almas iedi. Mūnyñ Siuzannağa üilenuine jol bermeidi ol.
Al qyzdy qolğa tüsirip, ata-anasynyñ qasynan alyp kete alsa, ol qyz
äkesimen terezesi teñ adamşa kelissöz jürgizer iedi.
Tereñ oiğa batqan Diu Rua özine qarata aitylğan sözderge män berip
jatpastan, qostai berdi. Tek qalağa kirgen kezde ğana boiyn jiyp aldy.
Siuzanna da oily qalypta keledi. Tört attyñ moinyna tağylğan
qoñyraular şyldyrlap, osy äuennen onyñ köz aldyna ai säulesimen ğana
ajyratarlyq şetsiz-şeksiz tüngi jol, qarauytqan orman, jol
toğysyndağy arzanqol ashana, soñynan şyqqan quğyn kelip qala ma dep
asyğa-aptyğa attaryn auystyryp jatqan arbakeşter ielesi kölbeñdedi.
Küime zäulim üidiñ aulasyna kirip toqtağan kezde, Valterler Jorjdy
tüstik işuge qaluğa ügittei bastady. Biraq ol bas tartyp, üiine ketip
qaldy.
Üiinde ol jeñil ğana şailanyp, däp bir alys saparğa şyğatyndai-aq
qağazdaryn retteuge kiristi. Kesiri tiedi-au degen hattardy otqa saldy,
birazyn alysyraq tyqty, keibir dostaryna hat jazdy.
Ara-arasynda sağatyna qarap qoiğan ol: "Qazir ana jaqta nağyz maidan
bop jatqan şyğar", - dep oilady. Kökeiine küdik jügirdi. İeger oilağany
bolmai qalsa şe? Biraq qorqatyn ne bar? Sütten aq bolyp şyğu qiyn
iemes. Degenmen iri oiynğa bos tigip otyr ol!
On birdiñ kezinde ol üiden şyğyp, biraz aiañdap jürdi, sodan keiin
küime jaldady da, kelisim alañyndağy Teñiz ministirliginiñ qasyna kelip
tūrdy.
Ara-tūra siriñkeniñ şiın jağyp, sağatyna qaraidy. Sağat on iekige
jaqyndağanda ol şydamsyzdana bastady. Sät saiyn iesikten basyn
şyğaryp, Siuzanna kele jatqan joq pa dep köz jügirtedi.
Alysyraq jerdegi bir sağat on iekini soqty, ile jaqynyraq jerdegi bir
sağat, odan keiin ieki sağat qosyla, ieñ aqyrynda müldem alystan tağy bir
sağat on iekini soqty. Soñğy qoñyrau basyla bere ol: "Bäri bitti. Qūrydym.
Qyz kelmeidi", - dep oilady.
Degenmen tañ atqanşa kütuge bel bailady. .Mūndai jağdaida tözimdi
bolğan jön.
Birazdan keiin on iekiden on bes minut ketkenin, odan keiin on ieki
jarymdy, sonan soñ on bes minutsiz birdi jäne aqyrynda barlyq sağat
bağana on iekini soqqanyndai retpen birinen keiin biri tüngi birdi soqty. Ol
iendi kütudi qoiyp, ana jaqta ne bolyp qalğanyn tüsinuge tyrysyp, bas
qatyryp otyrğan iedi. Kenet küime terezesinen äiel basy qyltidy.
— Siz osyndamysyz, Süikimdi dos?
Ol ornynan ūşyp tūrdy. Tynysy tarylyp ketkendei.
— Siuzannasyz ba?
— İä, būl menmin.
Sasqanynan iesiktiñ tūtqasyn būrai almai jatyp:
— Ä, būl siz be... siz... kiriñiz... - dep qaitalai berdi.
Qyz kirisimen onyñ qasyna sylq ietip qūlai ketti. Jorj arbakeşke:
"Aidañyz!" - dep aiğai saldy da, attar ala jöneldi.
Siuzanna alqyna dem alyp, söileuge tili kele qoimady.
— Qalaişa būlai boldy? - dep sūrady jigit.
— O, sūmdyq boldy, äsirese apammen söileskenim sūmdyq,- dep
sybyrlady iesinen tanuğa jaqyn otyrğan qyz.
Jorj tolqyğannan dirildep ketti.
— Apañyzben be? Ol sizge ne dedi? Aityñyzşy.
— Aitary joq, sūmdyq! Men bärin oilap aldym da, kirisimen birden
aşyq aittym. Ol bozaryp ketti de, aiqaiğa basty: "İeşqaşanda!
İeşqaşanda!" Al men jyladym, doldanyp, sizden basqa ieşkimge küieuge
şyqpaimyn dep ant-su iştim. Ol meni ūryp jibere me dep iedim. İesinen
adasqandai qalşyldap, meni ierteñ-aq monastyrğa jibermek boldy. Men
ony mūndai küide ieşqaşan körgen iemespin. Osy kezde aiqai-şudy iestip,
äkem kirip keldi. Ol apam qūsap aşu şaqyra qoiğan joq, biraq sizdiñ men
üşin jaqsy serik iemes iekeniñizdi aitty. Olardyñ sözine yzalanğan men
olardan da asyra aiqailadym. Äkem özine tipti jaraspaityn qaiğyly
türmen meniñ şyğyp ketuimdi talap ietti. Sol kezde men sizben qaşuğa beldi
bekem bailadym. Sonymen, men osynda otyrmyn. Al biz qaida baramyz?
Diu Rua ony belinen ierkelete qūşaqtap, äñgimesin bir sözin qalt
jibermei tyñdady, onyñ äke-şeşesine jyny ūstady. Äiteuir, qyzdary
qolynda. Kökeleriñ közderine körsetedi iendi.
— Poiyzğa keşigip qaldyq, - dedi ol. - Küime bizdi Sevrge aparady,
sonda qonyp şyğamyz. Al ierteñ Laroş-Giionğa baramyz. Būl Sena
jağalauyndağy, Mant pen Bonner arasynda ornalasqan qystaq.
— Al men özimmen ieşqandai kiım alğan joqpyn. Soqa basym şyğyp
kettim, - dedi Siuzanna.
Jigit alañsyz külimsiredi:
— İeşteñe ietpeidi, sol jaqta bir jöni tabylar.
Küime köşemen zyrlap keledi. Jorj qyzdyñ qolyn alyp, aqyryndap,
qūrmetpen süie bastady. Qūr ğana aimalaumen tynudy ol bilmeitin,
sondyqtan qyzben qalai söilesudi bilmei dağdardy. Kenet oğan qyz jylap
otyrğandai körindi.
— Sizge ne boldy, qymbattym? - dep üreilene sūrady ol.
— Baiğūs apam, meniñ joq iekenimdi bilgen bolsa, köz ile almai jatqan
şyğar, - dedi ol köz jasyna bulyğa öksip.
Valter hanym, şynynda, ūiyqtağan joq bolatyn.
Siuzanna bölmeden şyğyp ketkende, ol küieuimen oñaşa qaldy.
Äieldiñ ūnjyrğasy tüsip, qapalanyp otyrdy.
— Qūdaiym-ai! Būl neğylğandary?
— Būl ana qaskünem onyñ basyn ainaldyryp aldy degen söz, - dedi
Valter būrq ietip. - Kazolden bas tartuğa köndirgen de sol. Ol
oñbağannyñ közdegeni qyzdyñ jasauy ğana.
Valter aşu qysyp, būryştan būryşqa adymdap jüre bastady.
— Sen de sony mañyña üiir ğyp, ieliktirip, älpeştediñ kelip,
būzauyndai ietip sylap-sipap baqtyñ. Tañerteñnen keşke deiin iestigenimiz:
"Süikimdi dos, Süikimdi dos". Al tart iendi jazasyn!
Äiel bozaryp ketti.
— Men... ieliktirdim be?
— İä, sen! — dep betine bylş ietkizdi ol - Bäriñ tek sony ğana köre
qaldyñdar: anau Marel, Siuzanna, bäriñ, bäriñ. Seniñ onsyz bir kün de
tūra almaitynyñdy men sezbedi ğoi deimisiñ?
Valter hanym boiyn tiktedi.
— Menimen būlai söilesuge haqyñyz joq, - dedi ol qaiğyly dauyspen. Meniñ siz siiäqty köşe tärbiesinde öspegenimdi ūmytpañyz.
Küieui irkilip qala jazdady da, qaita aşuğa basyp: "Qūryñdarşy
bäriñ!"- dep, iesikti tars jauyp şyğyp ketti.
Jalğyz qalğan Valter hanym äieldik tüisikpen ainağa ūmtyldy jañağy iestigenderi sonşalyqty jan sengisiz sūmdyq bolyp köringeni
sondai, özin demde qartaiyp ketkendei sezindi. Siuzanna Süikimdi dosqa
ğaşyq bop qalğan! Süikimdi dos Siuzannağa üilengisi keledi! Joq, ol
qatelesedi, būlai boluy mümkin iemes! Ärine, qyzdyñ sūlu jigitti ūnatuy
mümkin, ol özin soğan küieuge bere qūiady dep şoljañdauy mümkin. Al
jigit? Jigit onymen astyrtyn söz bailasuy mümkin iemes! Valter
hanymnyñ oiy aiaq astynan auyr qaiğy körgen adamdai şatasyp ketti.
Joq, Süikimdi dos Siuzannanyñ qylyğynan habarsyz bolar.
Ol jigittiñ būl jerde qatysy bar ma, joq pa degen oi töñireginde ūzaq
bas qatyrdy. İeger qyzdy aidap salğan sol bolsa, netken oñbağandyq!
İendi ne bolmaq? Alda tek qana qauip, azap kütip tūrğandai bolyp körindi
äielge.
İeger jigittiñ qatysy bolmasa, onda qorqatyn ieşteñe joq. Siuzannany
jarty jyldai saiahatqa jiberse, bäri ūmytylady. Biraq osydan keiin özi
oğan qalai qarar ieken? Ony äli künge süietini ras. Būl qūştarlyq
jüregine jebeşe qadalyp qalğan, jūlyp tastau mümkin iemes. Onsyz ömir
sürudi oilaudyñ özi qorqynyşty. Odan ölgen artyq.
Sağynyş pen küdik qamauynda ol ūzaq jatty. Tüsiniksizdik pen auyr
oidan basy solqyldap auyrdy. Myna jağdaidyñ şeşimin taba almai
sarsañ qylğan belgisizdik toryğuğa ūlasty. Sağatyna qarap iedi: ieki bolyp
qalypty. "Men şydai alar iemespin, -dedi ol özine-özi, - aqylymnan
adasatyn türim bar. Bärin bilip alu kerek. Siuzannany ūiatyp, bärin de
sūrap bileiin".
Tyqyryn sezdirmes üşin bätiñkesin şeşip, qolyna maişam aldy da,
qyzynyñ bölmesine qarai bettedi. İesikti aqyryn aşyp, kereuetke köz
saldy. Tösektiñ qyry synbapty. Alğaşynda oiyna jamandyq oralğan
joq, - qyzy äli äkesimen aitysyp-tartysyp jürgen bolar dep oilady.
Kenet birdeñeden sekem alğan äiel küieuiniñ bölmesine qarai tūra jügirdi.
Qūp-qu bolyp alqynğan küii onyñ jatyn jaiyna asyğys kirip keldi.
Valter tösekte kitap oqyp jatyr ieken.
— Ne bop qaldy? Ne boldy sağan? - dep üreilene sūrady ol.
— Siuzannany kördiñ be?
— Men? Joq. Ne boldy?
— Ol.. ol.. ketip qalypty. Bölmesinde joq.
Valter töseginen qarğyp tūryp, aiaq kiımin ile saldy da, tüngi
köilegimen qyzynyñ bölmesine qarai jügirdi.
Kirip kelgende-aq ol bärin ūqty. Qyzy qaşyp ketken.
Ol kresloğa sylq ietip otyra ketti de, şamdy iedenge qoidy.
Äieli soñynan ilese kirdi.
— İä, ne? - degendi äzer aitty ol.
Valterdiñ jauap qatuğa da, aşulanuğa da şamasy qalmapty.
— Bäri bitti,- dedi aqyrynda ol yñyrsi til qatyp,- qyz sonyñ qolynda.
Biz qūrydyq.
Äieldiñ jüzinde tüsinbestik baiqaldy.
— Qūryğany nesi?
— Op-oñai qūrydyq. İendi olardy üilendirmeske älimiz joq.
Äieldiñ kömeiinen añ yrylyna ūqsas dybys şyqty.
— Oğan! İeşqaşanda! İesiñnen adasqanbysyñ?!
— Ūlyğannan paida joq, - dedi Valter jabyrqau jüzben. - Ol qyzdy
alyp ketip, abyroiyn tökti. İendi qalğany iekeuin qosu ğana. İeger aqylmen
istesek, ieşkim sezbei de qalady.
— Bermeimin, bermeimin Siuzannany oğan! - dep qaitalai berdi bükil
denesimen qalşyldap ketken äiel. - İeşqaşanda kelispeimin!
— Qyzdy toryna tüsirip te qoidy ğoi ol — dep Valter küizele
söiledi. - Is bitti. İendi biz kelisim bergenşe ol ony bosatpai, tyğyp
ūstaidy. Sondyqtan janjal şyğarmas üşin, biz qazir kelisuimiz kerek.
Valter hanymnyñ ieşkimge batyp aita almaityn qaiğydan işi it
ūlyğandai aşydy.
— Joq, joq! Men kelispeimin! - dep qaitalai berdi ol.
Küieui şydamai ketti.
— Kelispegende ne isteisiñ! Basqa jol joq. Ah, oñbağan-ai deseñşi,
jandy jerden ūstağanyn qaraşy!.. Qulyğyna naiza boilamaidy! Tegi
jağynan biz odan da artyğyn tabar iedik, al aqyly men mansapqorlyğy
jağynan ieşkim mūnyñ şañyna ilese almas. Onyñ bolaşağy zor. Deputat
ta, ministir de bolady ol
— Men oğan Siuzannany ieşqaşan bermeimin... - dep mälimdedi Valter
hanym äldeqandai öşpendilikpen. - İestip tūrmysyñ?.. İeşqaşanda!
Aqyr aiağynda Valter yzalanyp, parasatty adam retinde Süikimdi
dostyñ jağyna şyğyp aldy.
— Auzyñdy jap iendi... Aityp tūrmyn ğoi, osylai ietpesek bolmaidy
dep. Kim biledi? Mümkin, keiin ökinbeitin bolarmyz. Mūndai adamdardyñ
kim bolyp şyğaryn aldyn ala boljau qiyn. Onyñ ana Laroş-Mate
aqymaqty üş-aq maqala jazyp aiağyn aspannan keltirgenin kördiñ ğoi,
onyñ üstine öziniñ abyroiyna şyq juytqan joq, al aldanğan ierkek
jağdaiynda qalu oğan adam aitqysyz iemes pe? Keleşek körseter. Äzirge ol
bizdi alqymnan alyp tūr, sudan taza bop sytylyp şyğa almaimyz.
Äiel jerge jata qap şyñğyra domalağysy, öz şaşyn öz jūlyp-jūlyp
alğysy keldi.
— Ol qyzdy ala almaidy!.. - dep kökbettene qaitalady ol - Men ber...
mei... min!..
Valter ornynan tūryp, şamdy qolyna aldy:
— Sen barşa äielder siiäqty aqymaqsyñ. Sender tek sezim jeteginde
ketesiñder. Jağdaiğa beiimdelu degendi bilmeisiñder. Al men ol iekeuin
üilendiremin. Söz bitti!
Aiaq kiımin süirete basyp ol bölmeden şyğyp ketti. Ūiqyğa bökken
zäulim üidiñ keñ dälizimen ieles qūsap ielegizi jyljyğan ol öz
jatynjaiyna syp berip joğaldy.
Valter hanym ornynan qozğala almady, - aityp jetkizgisiz qaiğy
alqymynan alyp buyndyryp tūrğandai. Ol bolğan oqiğany aqyl ielegine
salyp tarazylauğa da därmensiz. Tek azap şegude. Osylai qozğalyssyz tañ
atqanşa tūra beruge de şamasy joğyn sezedi. Jügirip şyğyp, basy auğan
jaqqa qañğyp ketkisi keledi, jūrttan kömek, järdem tilegisi keledi.
Kimnen järdem sūrasa ieken? Kimge barsa ieken? Kim... kim... Qasietti
äkeige! İä, qasietti äkeige! Sonyñ aiağyna jyğylyp, bärin moiyndaidy,
künäkarlyğyn aitady, myna qasiretin baiandaidy. Ol ana jeksūrynnyñ
Siuzannağa üilenuge bolmaitynyn tüsinedi de, oğan jol bermeidi.
Tez qasietti äkeidi tabu kerek!
Biraq ony qaidan tabady? Däl qazir qaida jügirgendei? Myna jerde
qaluğa da tözimi jeter iemes.
Osy sätte onyñ köz aldyna su üstimen jürip kele jatqan İsanyñ
jarqyn beinesi ielestei qaldy. Ol İsany däl qazir suretke qarap
tūrğandai anyq kördi. Demek ol mūny şaqyryp tūrğany.
Ol būğan: "Mağan kel. Aiağyma jyğyl Men seni jūbatamyn, ne isteu
keregin aityp beremin", - dep tūrğandai iedi.
Äiel qolyna maişam alyp, tömen tüsti de, jylyjai jaqqa bettedi. İsa
ieñ tükpirdegi, kenepti ylğaldan saqtau üşin şyny iesigi ünemi jabyq
tūratyn kişigirim ornalasqan bolatyn.
Mūny bir ğajaiyp orman arasyndağy kişkentai şirkeuge ūqsatuğa da
bolar iedi.
Būğan deiin qysqy baqty tek kündizgi jaryqta ğana körip jürgen
Valter hanym qazir kirip kelgende, qaraköleñke nu toğaidyñ körinisine
ieriksiz tañdandy. Jaiqalyp tūrğan ystyq jaq ösimdikteriniñ iısi adamdy
mas qylğandai. İesik-tereze jabyq bolğandyqtan, ierekşe ağaştardyñ
özgeşe iısi adamdy azapty raqatqa bölep, tūla boidy qozdyra balqytyp,
jan tapsyrar aldyndağydai qaljyratqan mamyrajai sezimge böleidi.
Baiğūs äiel aiağyn üreilene añdyp basady: maişamnyñ jalpyldaq
jaryğy tünek qoinauynan tañğalarlyq ösimdik beinelerin suyryp
şyğarğan kezde, közine birde jan şoşyrlyq qūbyjyqtar, äldebir ieles
beineler nemese qisyq-qyñyr kesirsiz birdeñeler bolyp şalynady.
Kenet İsany közi şalyp qaldy. Arasyn bölip tūrğan iesikti aşa sala
äiel tizerlep qūlai ketti.
Äueli ol ynty-şyntysymen jalbarynyp, qūdaiğa degen bar
süiispenşiligin jetkizuge tyrysyp baqty. Sodan keiin dūğa oquy
saiabyrlağan kezde qūdai betine köz salğan äiel qorqynyştan dirildep
ketti. Maişamnyñ älsiz jaryğy tömennen äreñ jaryqtandyryp tūrğan ol
osy sätte Süikimdi dostyñ naq özi bolyp körindi, qūdai iemes, aşynasynyñ
özi qarap tūrğandai iedi äielge. İä, sonyñ közi, sonyñ mañdaiy, sonyñ bet
beinesi, sonyñ salqyn da täkappar közqarasy.
"Qūdaiym! Qūdaiym! Qūdaiym!" - dep sybyrlady ol. Al auzyna Jorj
iesimi ilindi. Kenet onyñ basyna, mümkin, däl osy sätte Jorj öziniñ qyzyn
qūşyp jatqan bolar degen oi kele qaldy. Bir jerde, bir bölmede iekeui
ğana, oñaşa. Ol, ol Siuzanna iekeui!
— Qūdaiym-ai!.. Qūdaiym-ai! - dep jantalasa kübirledi Valter
hanym. Alaida oiy qyzy men aşynasy töñireginen ainalşyqtap
şyqpaidy. İekeui bir bölmede... al dalada tün. Äiel olardy körip tūr.
Myna surettiñ ornynda solar tūrğandai anyq körip tūr. Olar bir-birine
küle qaraidy. Sonan soñ süiisti. Bölme qap-qarañğy. Tösekte körpe türilip
qalğan. Äiel ornynan tūrdy: qazir qastaryna jetip baryp, Siuzannany
şaşynan şap beredi de, ananyñ qoinynan suyryp alady. Sodan keiin sol
oñbağanğa qūşağyn aşqan jeksūryn qyzyn qylqyndyryp, tūnşyqtyryp
öltiredi. Mine, qolyna qyzy ilikti-au... alaida būl kenep iedi. Ol İsanyñ
aiağyn sipalady.
Şyñğyra aiqai salğan äiel bügile qūlady. Maişam töñkerilip, sönip
qaldy.
Odan keiin ne boldy? Köpke deiin qorqynyşty birdeñeler maza bermei
qoidy. Qūşaqtasqan Jorj ben Siuzanna köz aldynan ketpei tūryp aldy,
al İsa olardyñ qylmysty isterine bata berip jatqan siiäqty.
Ol öz bölmesinen basqa jerde jatqanyn iemis-iemis sezedi. Ornynan atyp
tūryp, jügire jönelmek bolady, biraq äl-därmeni joq. Bir alapat küş
onyñ aiaq-qolyn qūrsaulap tastağandai, qozğala alar iemes, alaida sanasy
ierkin siiäqty, biraq onyñ özi tūmandanyp, şyndyqtan alys bir
qūbyjyqtar älemine alyp ketken, ystyq jaqta ösetin ärqily ağaştardyñ
seiilmei tūrğan qoiu hoş iısterinen basy ainalğan äiel qorqynyşty tüs
körip bastyrylğandai qalyptan iendi qaityp ūianbastai öli ūiqyğa batyp
bara jatty.
İerteñgilik ies-tüssiz talyp jatqan Valter hanymdy "Su üstimen jürip
kele jatqan İsanyñ" qasynan tauyp aldy. Onyñ jağdaiy asa qauipti desti.
Ol tek kelesi küni ğana ies jinady. Sol-aq ieken ieñirep jylai bastady.
Siuzannanyñ joqtyğyn tüsindiru üşin, qyzmetşilerge ol aiaq astynan
monastyrğa jürip ketti delindi. Diu Ruadan ūzaq ietip jazylğan hat alğan
Valter onyñ Siuzannağa üilenuine kelisim beretindigin aityp jauap
jazdy.
Süikimdi dos būl hatyn üiinen şyğarda jazyp, Parijden şyğa
bergende poşta jäşigine tastap ketken-di. Būl hatynda ol asqan
sypaiylyqpen öziniñ Siuzannany köpten jaqsy körip jürgendigin, biraq
iekeuiniñ arasynda aldyn ala ieşqandai söz bolmağandyğyn, alaida qyz öz
aiağymen kelip: "Men sizdiñ äieliñiz bolğym keledi",- degende, ony öziniñ
qasynda qaldyruğa jäne ata-anasynan jauap alğanşa tyğa tūruğa mäjbür
bolğanyn jazypty, degenmen özi üşin olardyñ jauabynan qalyñdyqtyñ
tilegi anağūrlym mañyzdy, iekenin de bildiripti.
Ol Valter myrzağa jauabyn hat aluşy özi kelip alatyn hat türinde
jiberudi ötinip, dostarynyñ biri alyp özine salyp jiberetinin bildiripti.
Diu Rua tilegen haty qolyna tigennen keiin Siuzannany Parijge alyp
kelip, üiine jiberdi, biraq özi onyñ äke-şeşesimen bet körisuden äzirge
tejele tūrudy jön kördi.
Laroş-Giionda, Sena jağalauynda olar alty kün boldy.
Siuzanna üşin būl keremet köñildi künder iedi. Ol özin baqtaşy qyzdai
sezindi. Diu Rua ony qaryndasym dep tanystyrdy. Şynynda da, iekeuiniñ
arasynda bir jaqyndyq, sonymen qatar taza qatynas ornady. LaroşGiionğa kelisimen qyz kelesi küni-aq özine iş kiımder men auyl kiımderin
satyp alyp, dala gülderimen äşekeilengen ülken şi qalpaq kiıp, balyq
aulauğa ketti. Dala oğan ğajap ädemi bolyp körindi. Osy dalağa jarasqan
köne mūnara men köne zamok ta oğan keremet ūnady.
Jorj jergilikti saudagerden satyp alğan kürteni kiıp, Siuzannamen özen
jağasynda qydyrdy, qaiyqpen seruendedi. Olar sät saiyn süiisedi.
Qyzdyñ süiisi künäsiz, al jigit qūştarlyğyn äzer tejeidi. Ol qyzğa:
"İerteñ Parijge qaitamyz, äkeñiz nekelesuimizge kelisimin berdi", - degende,
qyz jai ğana:
— Qalai tez? Mağan sizge äiel bolu ūnap qaldy! - dedi.
X
Konstantinopol köşesindegi şağyn päterdiñ işi qarañğy iedi, Klotilda de Marel iesikten kirgen bette Jorjben qaqtyğysyp qaldy da,
onyñ tereze qaqpağyn aşuyna mūrşa bermesten, birden bas saldy:
— Sonymen, sen Siuzanna Valterge üilenbeksiñ be?
Jorj birden moiyndady.
— Ne, sen iestimediñ be? - dep sūrady ol.
— Sen Siuzanna Valterge üilenbek iekensiñ ğoi? - dep qaitalady äiel
yzğarlana söilep. - Mūnyñ iendi şekten şyqqandyq! Şekten şyqqandyq!
Üş ai boiy meniñ aldymda jylpyldap jürgeniñ köz aldau ieken ğoi.
Menen basqanyñ bäri bilip alypty. Al men küieuimnen iestimin!
Diu Rua ieriksiz külip, qalpağyn aşyq peştiñ jiegine ildi de, kresloğa
otyrdy.
— Demek sen äieliñnen ajyrasa salysymen qarmaq laqtyrğan iekensiñ
ğoi, al meni uaqytşa paidalanu üşin ūstap jürgen boldyñ ğoi? - dep,
betine qadala qarağan äiel yzbarlana sybyrlady. - Qandai oñbağan iediñ!
— Sonşalyqty ne boldy? - dep sūrady Jorj. - Äielim közime şöp
saldy, men onyñ üstinen tüskennen keiin ajyrastym, iendi basqağa
üilenbekpin. Onda tūrğan ne bar?
— Netken qu äri qauipti jeksūryn iediñ! - dedi äiel dausy dirildei
şyğyp.
Jigit iezu tartty.
— Saitan alğyr! İesalañdar men aşyqauyzdar qaşanda sybağadan qūr
qalady.
Alaida äiel öz oiynan qaitpady.
— Men seniñ mūndai iekeniñdi basynda nege baiqamadym ieken? Seni
mūndai oñbağan dep oilasamşy.
— Baiqap söileuiñdi ötiner iedim, - dep, namystana ieskertti jigit.
Äiel örşelene tüsti:
— Ne? Men senimen aq qolğap kiıp tūryp söilesuim kerek ieken ğoi? Sen
meni ylği qorlaisyñ, al men auyz aşpauym kerek ieken ğoi? Sen jūrttyñ
bärin aldap tüsiresiñ, öz keregiñe paidalanasyñ, tūiat alu men qomaqty
paida tabuğa kelgende qyzyl körgen qyrğidaisyñ, osyny köre-bile tūra
men senimen parasatty adamşa söilesuim kerek ieken ğoi!
İerni dirildep ketken jigit ornynan tūrdy.
— Auzyñdy jap, äitpese men seni quyp şyğamyn.
— Quyp şyğasyñ... Quyp şyğasyñ... Sen meni quyp şyğasyñ ba... sen...
sen?..
Klotildanyñ doldanğany sondai, auzyna söz tüspei qaldy, kenet
aşuyn tejep tūrğan bögesini būzylyp ketkendei, auzynan söz tasqyny
aqtaryldy deisiñ:
— Meni quyp şyğady iekensiñ ğoi! Al myna päter üşin basynan-aq men
tölep kelgenimdi ūmyttyñ ba? Ä, iä, ara-tūra sen de tölep kelgen iekensiñ
ğoi? Al ony jaldap alğan men bolatynmyn. Men... Saqtap qalğan kim?..
Men... Tağy meni quyp şyqpaqsyñ. Söileme, arsyz! Seniñ Madlenadan
Vodrek qaldyrğan mūranyñ jartysyn ūrlap alğanyñdy men bilmeidi ğoi
deimisiñ? Siuzannany öziñe küieuge şyğuğa mäjbür ietu üşin, tösekke
süiregeniñdi men bilmeidi iekem ğoi...
Jorj ony iyğynan şap berip jūlqyp-jūlqyp jiberdi.
— Ol turaly ieşteñe aitpa! Aituşy bolma.
— Sen onymen jatyp jürsiñ, men bilemin! - dep aiğailady äiel.
Jorj onyñ bar sözin köterer iedi, biraq myna jalasy küidirip jiberdi.
Ol şyndyqty betine basqanda jüregi tarsyldai soğyp ketti, al
qalyñdyğyna jala jabuynan aşuy qozğany sonşa, Klotildany ūryp
jibergisi kelip qoly dirildep ketti.
— Jap... jap... auzyñdy jap... - dep qaitalağan ol äieldi jemisin jerge
tüsirgisi kelgen ağaş būtağyndai silkiledi.
Şaşy qobyrap ketken ol iessiz adamdai bar dausymen baqyryp jiberdi.
— Sen onymen jatyp jürsiñ!
Jorj äieldi bar küşimen salyp jibergende, ol qabyrğağa baryp
qūlady, biraq törttağandap tūra bere tağy baqyrdy:
— Sen onymen jatyp jürsiñ!
Jorj atylyp baryp äieldi jūmarlai jyğyp saldy da, äiel iemes,
ierkekti ūrğandai-aq tömpeştei jöneldi.
Klotildanyñ üni öşti, tek soqqy tigen saiyn yñq-yñq ietedi. Ol
qozğalyssyz qaldy. Betin qabyrğa būryşyna tyğyp alyp, aianyşty
yñyrsydy.
Aqyrynda Diu Rua ony ūruyn qoiyp, ornynan tūrdy. Öz-özine kelu
üşin äri-beri adymdap biraz jürdi. Sodan keiin säl oilanyp, jatyn
bölmege ötti, legenge suyq su qūiyp, oğan basyn tyğyp aldy. Sol suğa
qolyn da juyp, qūrğata sürtti de, äieldiñ qandai küide jatqanyn baiqau
üşin qasyna jaqyndady.
Klotilda sol ornynda jatyr iedi. İedende jatqan qalpy öksip qūiady.
— Jylauyñdy qoimaisyñ ba? - dep sūrady ol.
Ol jauap qatpady.
Bölmeniñ ortasynda sileiip tūrğan jigit jairap jatqan denege azdap
abyrji, qysyla qarady. Aqyry, uialysyn jeñip, aşyq peştiñ üstindegi
qalpağyn aldy.
— Qoş bol. Keteriñde kiltti küzetşige bere salarsyñ. Sen türegep
bolğanşa kütetin uaqytym joq.
Ol iesikti jauyp şyğyp ketti de, jolai iesiktegi küzetşige būryldy.
— Hanym qazir şyğady,- dedi ol.- Qojaiynğa aita salyñyz, qazan
aiynyñ birinen päterin qaityp alsyn. Bügin tamyzdyñ on altysy, demek
men däl uaqytynda ieskertip tūrmyn.
Ol düken aralap, qalyñdyğyna syilyq satyp almaq bolğan-dy.
Üilenu toiy qazan aiynyñ jiyrmasynda, parlament demalysy
aiaqtalysymen ötkizilmek bolğan. Neke qiiü Magdalina şirkeuinde ötedi.
Būl toi habary köptiñ auzynda jür, biraq ieşkim naqty ieşteñe aita
almaidy. Är türli sözder aityluda. Alyp qaşu turaly da söz boldy, biraq
anyq-qanyğyn ieşkim bilmeidi.
Valter hanym bolaşaq küieu balasymen söilespeidi; malailardyñ
aituynşa, būl mäsele söz bolysymen ol qyzyn monastyrğa attandyryp,
özi yzadan u işken körinedi.
Jūrt ony ies-tüssiz jatqan jerinen tauyp alğan. Sodan äli öz-özine
keletin türi körinbeidi. Özi tez arada qartaiyp şyğa kelipti; şaşy appaq
bop ketken. Basy bütin dinge berilip, jeksenbi saiyn şirkeuge barady.
Qyrküiektiñ basynda "Frantsuz ömiri" Valter myrza tek baspa iesi
bolyp qalatynyn, al bas saraşy mindeti baron Diu Rua de Kantelge
auysatynyn habarlady.
Sonymen qatar köptegen belgili feletonşy, tilşi, kösemsözşi, körkem
ädebiet jäne teatr synşysy jūmysqa qabyldandy. Olardy baiağydan
şyğyp kele jatqan bedeldi de ornyqty gazetterden mol aqşamen
qyzyqtyryp, tartyp aldy.
Mosqal tartqan qūrmetti de ataqty jurnalşylar iendi "Frantsuz
ömiriniñ" atyn iestigende, iyqtaryn kötermeitin bolğan. Ol az uaqytta
tolyq jeñiske qol jetkize bildi, sondyqtan da baiypty ädebietşilerdiñ
oğan degen alğaşqy közqarasy tübegeili özgeriske ūşyrady.
Jorj Diu Rua men Valterler otbasy birazdan beri jalpy jūrttyñ
äuesqoilyğyna ainalğan, sondyqtan da "Frantsuz ömiri" gazeti bas
saraşysynyñ üilenu toiy Parijdiñ basty mausymdyq jañalyğy bolyp
qabyldandy. Qysqa habarlarda aty atalatyndardyñ bäri de nekelesu
räsimine mindetti türde qatysuğa şeşim qabyldady.
Būl oqiğa küzdiñ bir jaimaşuaq küninde ötti.
Tañğy sağat segizde Korol köşesindegi Magdalina şirkeuiniñ
qyzmetşileri ötip jatqan jūrttyñ nazaryn audara kireberis biık
baspaldaqqa jalpaq qyzyl kilemdi tösep jatty, -olar osynysymen-aq
parijdikterge mūnda bir ūly saltanat ötkeli jatqanyn añğartty.
Keñselerine bettegen qyzmetkerler, qarapaiym jūmysşy äielder,
satuşylardyñ bäri myna köriniske toqtai qalyp qarap, däulettiler
özderiniñ neke qiiü räsimine qanşalyqty mol şyğyndanatynyna oi
jügirtti.
Sağat onğa taman qyzyq köruge yntyqqandar biraz jinalyp qaldy. Änemine bastalyp qalar dep oilağan olar biraz tūrğannan keiin tarap ketti.
Sağat on birde politsiiä kelip jetti, sät saiyn top-top adam jinalyp
qalatynyn baiqağan olar tobyrdy taratuğa kiristi.
Ūzamai şaqyrylğandardyñ aldy - ieşteñeni qağys qaldyrmas üşin
jaqsy oryndardy ielenip almaq bolğandar - kele bastady. Olar basty
orynğa jağalai jaiğasty.
Ile-şala özgeleri de kele bastady: jibek köilekteri sudyrağan
hanymdar men şetinen bastary jaltyrağan, aqsüiek jandarğa tän
mültiksiz qimyl-qozğalysy būrynğydan arman mañyzdana tüsken täkappar
ierkekter.
Şirkeu birtindep lyq toldy. Keñ aşylğan iesikterden sauyldai
qūiylğan kün säulesi alğaşqy qatardağy oryndyqtardy jarqyratyp
jiberipti. Al osy jarqyrağan kireberispen salystyrğanda, ainala
maişamdarmen qorşalğan biık üsteldiñ ainalasy sarğyş säuleden küñgirt
tartyp, tör jaq qaraköleñke körinedi.
Jinalğandar jan-jağyna köz salyp, bir-birine belgi berip şaqyryp,
toptanysyp tūr. Aqsüiekterden göri yqylasqa sarañ ädebietşiler
kübirlese äñgime-düken qūruda. İerkekter jağynyñ közi äielderde.
Tanystarynan bireu-mireu kezdesip qala ma degendei moinyn sozğan
Norber de Varen ortañğy qatarlardyñ birinen Jak Rivaldi közi şalyp,
qasyna jaqyndady.
— Sonymen, - dedi ol, - bolaşaq alaiaqtardyñ qolynda!
Rival qyzğanşaq iemes-ti.
— Onyñ joly boldy, - dep qarsylyq bildirdi ol - Mansapqa töte asu
tapty.
İendi olar ainalağa köz salyp, jinalğandardy atai bastady.
— Onyñ äieli ne bolğanyn bilmeisiñ be? - dep sūrady Rival.
Aqyn iezu tartty:
— Bilem desem de bolady. İestuimşe, ol Monmartr audanynda oñaşa
ömir sürip jatqan körinedi. Biraq... osy jerde bir kiltipan bar. Birazdan
beri "Qalamsap" gazetinen men Foreste men Diu Ruanyñ jazğandaryna
ainymai ūqsaityn saiasi maqalalardy oqyp jürmin. Onyñ aiağyna Jan
Ledol atty jas jigit qol qūiady; körkem de aqyldy, bizdiñ Jorj dosymyz
tektes būl jigit onyñ būrynğy äielimen juyrda tanysypty. Osyğan qarap
men ol äiel qaşannan-aq jañadan jaza bastağandarğa tälim bergendi
ūnatady-au dep oilaimyn. Onyñ üstine bailyğy özine jeterlik. Vodrek
pen Laroş-Mateniñ sol üide qonaq bolyp şyqpai qoiğany tegin deisiñ
be.
— Kip-kişkentai bolyp alyp sol Madlenañ bäle, - dedi Rival. Müttaiym, jylpos äiel! Jaqyn tanysqandy baurap alatyn qasieti bar
boluy kerek. Biraq meniñ bir tüsinbeitinim - Diu Rua resmi ajyrasqannan
keiin qalaişa şirkeude nekelesip jatyr?
— Öitkeni şirkeu ony äli üilenbegen dep sanaidy, - dep jauap berdi
Norber de Varen.
— Qalaişa?
— Dinge qūlyqsyz bolğandyqtan, mümkin, artyq şyğynğa barğysy
kelmegendikten, bizdiñ Süikimdi dosymyz Madlena Forestemen qala
basşylyğynda tirkelgeni jetkilikti dep sanağan körinedi. Qysqasyn
aitqanda, olar dinbasynyñ batasyn almağandyqtan, ol nekeleri şirkeuanamyzdyñ közqarasy boiynşa änşeiin tamyrlyq qana. Sondyqtan ol
bügin şirkeu tabaldyryğyn boidaq bolyp attamaq, al şirkeu Valter
qariiänyñ qaltasyn birşama jeñildetetindei daiarlyq jasap jatqanyn
köziñ körip tūr ğoi.
Üsti-üstine kelip jatqan halyqtyñ guili hram kümbeziniñ astyn kernep
barady. Keibireuler tipti aiğailap söilesedi. Köpşilik bir-birine
sausaqtarymen nūsqap körsetip jatqan ataqtylar da kelipti: olar jūrttyñ
mūnysyn rizalyqpen qabyldap, özderiniñ äbden meñgerip alğan
mänerlerinen bir auytqymai, özderin osy tobyrdyñ sänin iengizetin körkem
tuyndydai sezinip, basqa da mereke-meiramdardağy siiäqty jarqyldap
jürdi.
— Qymbatty dostym! Siz bastyqtyñ üiine jiı baryp jüresiz ğoi, - dep
sözin jalğady Rival, - aityñyzşy, Valter hanymnyñ Diu Ruamen
söilespeitini şyn ba?
— Şyn. Ol kisi qyzyn būğan bergisi kelmepti. Al Diu Rua qaidağy bir
ölgen kisiler -Marokkoda kömilgen mäiitter turasynda qariiänyñ qūpiiäsyn
äşkereleimin dep qorqytyp, uysyna myqtap tüsirgen siiäqty. Valter
Laroş-Mateniñ tağdyryn ieske alyp, sylq tüsse kerek. Al barşa äielder
siiäqty alğan betinen qaitqysy kelmegen anasy küieu balasynyñ betine
qaramaimyn dep ant ietken körinedi. Olar birge otyrğanda myrs ietpei qalu
qiyn. Valter hanym qaqiğan tas müsin - kek qaitaruşy müsini siiäqty, al
Diu Rua özin sondai qolaisyz sezinedi, biraq syr bermeidi, - basqa-basqa, ol
jigit kölgirsuge ūsta ğoi!
Būlarmen ädebietşiler amandasyp jatty. Saiasat turaly äñgimeler üzigi
qūlaqqa şalynyp qalady. Al kireberis iesikten şirkeu aldynda jinalyp
tūrğan halyqtyñ jarğa soqqan tolqyn dybysyndai tūtas guilge ainalğan
üni kün säulesimen talasa işke ienip, hram işindegi igi jaqsylardyñ
birqalypty kübir sözderin basa-köktep kümbez törinde qalyqtap tūrdy.
Mine, qaqpaşy aibaltasynyñ sabymen taqtai iedendi üş ret soğypsoğyp jiberdi. Jūrt jappai būrylyp, oryndyqtar qozğalyp, köilekter
susyldap ketti. Kün säulesi tögilgen iesikten äkesiniñ qoltyğynan ūstağan
jas qyz körindi.
Ol būrynğyşa quyrşaqqa ūqsas iedi - aqsary şaşty ädemi quyrşaqty
közge ielestetedi.
Kire bere sol bögelgen ol iendi alğa attai bergen sätte organ dausy
kürkirei jöneldi, asa zor metall şyñylymen ol nekelesuşilerdiñ
kelgenin jūrtqa jariiä ietti.
Süp-süikimdi oiynşyqqa ūqsağan qalyñdyq säl abyrjuly körindi,
basyn tömen salğanmenen, jasqanşaqtaudan aulaq. Hanymdar oğan küle
qarap, sybyrlasyp jatty. "Süikimdi, körikti ieken", - dep kübirlesti
ierkekter jağy. Valterdiñ öñi bozaryñqy, közäinegi sūstana jaltyldap,
mañğazdana basyp kele jatyr.
Būl quyrşaq qalyñdyqqa nöker bolyp iergen birinen-biri ädemi tört
qūrbysynyñ bäri alqyzyl kiım kiıpti. Özderiniñ atqarar mindetterine
tolyq sai mūqiiät tarazylanğan tört kuäger baletmeisterdiñ
jetekşiligimen kele jatqandai qozğalady.
Būlardyñ soñynan öziniñ iekinşi küieu balasynyñ äkesi, jetpis ieki
jastağy markiz de Latur-İvelendi qoltyğynan alğan Valter hanym
keledi. Ol jürip iemes, süiretilip keledi; iendi bir attasa, iesinen tanyp
qūlap tüsetin adamnyñ türi. Onyñ türine qarağan jan iedenge jabysa
beretin aiağyn äreñ köterip kele jatyr dep oilardai iedi, al jüregi keudesin
jaryp şyqqysy kelip talpynğan tordağy añdai būlqynady.
Ol azyp ketipti. Şarşañqy jüzin kömkergen şaşynyñ ağy öñiniñ
quqyldyğyn aiqyndai tüsken.
İeşkimdi körgisi kelmegendei nemese janyn jegen oidan aryla
almağandai, tura aldyna ğana qadalyp alğan.
Olardan keiin bir mosqaldau, ieşkim tanymaityn äieldiñ qoltyğynan
alğan Jorj Diu Rua körindi.
Basyn kekjite köterip, qastaryn tüiistire, salqyn közqaraspen ol da
aldynan köz almaidy. Mūrttarynyñ ūşy tikireiip ketken. Bäri ony öte
sūlu jigit dep qabyldady. Onyñ symbatty dene bitimi, qypşa beli, tüptüzu aiaqtaryna jūrt tamsanyp jatty. Omyrauynda Qūrmetti legion
ordeniniñ taspasy jarqyrap köringen fragi özine qūiyp qoiğandai.
Odan keiin jūrt senator Risolendi qoltyğynan alğan Rozany kördi. Ol
būdan bir jarym ai būryn ğana küieuge şyqqan bolatyn. Graf de Laturİvelen vikontessa de Persmiurdi qoltyqtap keledi.
Saltanatty şerudiñ soñynda Diu Ruanyñ jaña tuysqandaryna
tanystyrmaq bolğan tanystary men dostarynan tūratyn ala-qūla top olardyñ arasynda Parij qoğamyna belgili bolyp közge tüse bastağandary
da, bailyqqa qol jetkizgen mansapqūmarğa qas qaqqanşa jan aiamas dos
bolyp, qajet bolsa tipti ieki tuyp bir qalğany bola saluğa daiar jandar da
bar, - qūldyrap, qaiyrşylanğan, ataq-bedeli kümändi dvoriandar toby kele
jatty. Olardyñ arasynda Belvin myrza, markiz de Banjolen, graf jäne
grafinia de Ravenelder, gertsog de Ramorano, kniaz Kravalov, şevale
Valreali jone Valter şaqyrğandardan: kniaz de Gerş, gertsog jäne
gertsoginia de Ferraçiniler, sūlu markiza de Diun bar. Osylardyñ
arasynda kele jatqan Valter hanymnyñ tuysqandaryn täkappar-auyldyq
türlerinen tanyp alğandaisyñ.
Al organ äli kürkirep tūr; aspanğa bağyttalğan tūrbalardyñ
jarqyrağan kömeileri jerdegi quanyş pen qaiğy sazyn zäulim hram işine
birkelki yrğaqty dybystar arqyly jariiä ietip jatty.
İeki jaqtauly salmaqty iesik jabyldy da, osy jerden kün säulesin quyp
şyqqandai-aq şirkeu işi birden qarañğy tartty.
Maişam
jarqyratqan
mehrap
aldyndağy
alañşada
Jorj
qalyñdyğymen iekeui tizerlep tūrdy. Jañadan tağaiyndalğan iepiskop
Tanjerskii därejeli bas kiım kiıp, asataiaq ūstap şirkeu kiımderi
saqtalatyn bölmeden şyqty da, qūdai atynan olardyñ nekesin qiiüğa
kiristi.
Olarğa ädettegi sūraqtardy qoiyp, jüzik almastyru räsimin jasatyp,
bir-birine şynjyrdai qosaqtaityn sözderin aityp bolğan soñ, ol
hristiandyq qūlyq jaily uağyzğa auysty. İerli-zaiyptyq adaldyq
turasynda ol ūzaq ta köteriñki leppen söiledi. Būl özi sūñğaq boily, tolyq
deneli, qozy qarny özine jarasyp tūratyn süikimdi adamdarğa jatatyn
ierkek iedi.
Bireudiñ jylağan dausyna biraz adamdar būrylyp qarasty. Valter
hanym qolymen betin basyp alypty.
Ol kelisim beruge mäjbür boldy. Basqa ne istei alar iedi? Alaida üiine
qaityp oralğan qyzyn süiüden bas tartyp, bölmesinen quyp şyqqan
künnen bastap, aldyna kelip ädeppen iılgen Diu Ruağa: "Men biletin
adamdardyñ işindegi ieñ aramy sizsiz, būdan bylai betime qarap söz
aitpañyz, bäribir jauap ala almaisyz", - degen künnen bastap, ol üşin ömir
süru tek azap pen qinalysqa ainaldy. Ol Siuzannany jek körip ketti: būl
arada analyq jäne aşynalyq qyzğanyş aralasyp, üñireigen aşyq jarağa
tūz sepkendei işten kemirip jeumen boldy.
Al myna jerde iepiskop ieki myñdai adam men öziniñ köz aldynda öz
qyzy men aşynasynyñ nekesin qiyp jatyr! Al özi auzyn aşyp birdeñe
deuge därmensiz. Myna sūmdyqqa kedergi jasai alar iemes. Bar dausymen
aiqai salyp: "Ol meniki, myna adam meniñ aşynam! Siz qylmysty odaqqa
bata bermeñiz!" - dep aita almaidy.
Keibir köñilşek äielder:
— Baiğūs ananyñ işi uyljyp tūr-au! - desip jatty.
— Sizder būl älemdegi tañdauly jandarğa, ieñ qūrmetti de däuletti
adamdar qataryna jatasyzdar, - dep iepiskop uağyzyn jalğastyrdy. Sizdiñ mümkindigiñiz, şapağatty myrza, sizdi özgelerden oq boiy ozyq ietip
tūr, siz jazu arqyly özgelerdi üiretesiz, tälim beresiz, bağyt-bağdar
nūsqaisyz, siz halyqqa jol körsetuge tiısti adam retinde ülgili önege iesi
boluyñyz kerek...
Diu Ruanyñ kökiregin maqtanyş kernedi. Osynyñ bäri rimdik-katoliktik
şirkeu kniazderiniñ biriniñ auzynan şyğyp jatyr-au. Al özi jelkesimen
älgi aitylğan halyq demin, osynda özi üşin kelip tūrğan tobyrdy sezinip
tūrdy. Ol özin bir küş kötermelep, aspandatyp bara jatqandai sezindi. Ol
älemdi bileuşilerdiñ birine ainaldy, ol - ieşkim bilmeitin Kantel
tūrğyndarynyñ biri!
Kenet ol keñ-baitaq ruandyq alqaptağy jota töbesindegi qarapaiym
ashanada auyldastaryna qyzmet ietip jürgen äke-şeşesin köz aldyna
äkeldi. Vodrek mūrasyn alğanda olarğa bes myñ frank jibergen bolatyn.
İendi ielu myñyn bir-aq salyp jiberedi, al olar oğan jerimen qosa jeke üi
satyp alady da, baqytty da şat ömir süretin bolady.
Öziniñ uağyzyn aiaqtağan iepiskop altyndy şapany jarqyrap mehrapqa
qarai bettedi. Organ tağy da jas jūbailarğa arnalğan madaq jyryn
aspandata jöneldi.
Ara-arasynda onyñ kömeiinen suyryla şyqqan sūrapyl teñiz tolqyny
tärizdes quatty ün naizağai şatyrlağandai qūdirettene kernegende, üi
şatyryn qaqyrata byt-şyt ietip, kögildir aspanğa siñip joğalatyndai
bolyp körinedi. Hram qabyrğasyn solqyldatqan būl diril adamdar täni men
janyn japyraqtai qaltyratyp jiberedi. Būl ün kenet bäseñdep, iendi
qūlaqqa jeñil sazdy äuen samal jeldei aimalai jetedi. Oisyz, äuelegen
äuen birde tamşylai tamyljyp tögilse, iendi birde äuede .qalyqtağan qūs
qanatyndai dirildei tolqyp tūryp alady. Tağy bir sät ūsaq qūm
tüiirşikteri birigip, tūtas älemge ainalyp şyğa kelgendei iekpindep,
birtindep keñeie, küşeie tüsip, qatal älem körinisindei quatty äuenge
qaita auysady.
Odan keiin tömen iılgen bastardyñ töbesinen adam üni sorğalady da
ketti. Būlar Opera änşileri Vorn men Landek iedi. Mehrap mañynda bir
qūpiiä is jüzege asqandai, dindarlardyñ şaqyruymen, baron Jorj Diu
Ruanyñ saltanatyna qasietti batasyn beru üşin jerge adam-qūdaidyñ özi
tüsip, ün qatyp tūrğandai sezildi.
Siuzannanyñ qasynda tizerlep tūrğan Süikimdi dos basyn idi. Osy sätte
ol özin nağyz qūdaiğa berilgen adamdai sezindi, özine aq jol aşyp,
bailyqqa belşesinen batyrğan qūdaidyñ jarylqauşylyq qūdiretine
şeksiz rizaşylyq bildirgendei iedi. Kimge iekenin būldyr sezinse de, ol
osynau bereke-bailyqqa qolyn jetkizgeni üşin alğysyn aiamai jaudyrdy.
Räsim aiaqtalğan kezde ol ornynan tūryp, äieliniñ qolynan ūstağan küii
şyğar iesikke bettedi. Osy sätte qūttyqtauşylar nöpiri oğan lap qoidy.
Jorjdyñ baqyttan basy ainalyp ketti, - ol özin halqy qolpaştap jatqan
bileuşidei sezindi. Ol iılip-bügilip, män-mağynasyz sözderdi qaitalai
berdi. "Men rizamyn, rizamyn", - dei berdi ol qūttyqtauşylarğa.
Kenet ol Marel hanymdy körip qaldy, sol sät onyñ süigeni,
ierkelegeni, tentek qylyqtary iesine tüsip, qūlağyna dausy men auzyna
ierniniñ dämi kelgende,- onyñ qany basyna şapşyp, äieldi qūşyp-süiüge
yntyzarlyğy qainap şyğa keldi. Ol būrynğyşa sūlu da süikimdi körinip,
közderi baiağyşa jainap tūrdy.
"Degenmen aşynalyqta oğan jan jetpeidi!" - dep oilady Jorj.
Azyraq qipaqtap, saqtana qarağan äiel oğan jaqyn kelip qolyn sozdy.
Jigit ol qoldy alaqanynda ūzağyraq ūstap qaldy. Sol sätte ol
sausaqtardyñ oğan bärin keşirgenin, qaita şaqyrğandai näzik qimylmen
qysqanyn sezdi. Jigit te būl qolğa: "Men seni būrynğyşa süiemin, men
sendikpin!" - degisi kelgendei qysyp qoidy.
Olardyñ közderinde jarqyl oinap, biri-birine külimdei, yntyğa
qarasty.
— Tezirek kezdeskenşe! - dedi äiel maiysa til qatyp.
— Tezirek kezdeskenşe! - dep köñildene jauap qatty ol.
Äiel būrylyp ketti.
Onyñ ornyn basqa qūttyqtauşylar basty. Halyq nöpiri tolassyz
ağyluda. Aqyrynda baiaulaiyn dedi. Soñğy qūttyqtauşylar da şyğyp
bara jatty. Siuzannany qoltyqtap Jorj dalağa bettedi. Jañağy
qūttyqtauşylardyñ barlyğy öz oryndaryna oralyp, jas jūbailardy
şyğaryp salu üşin tosyp tūr ieken. Diu Rua asyqpai aiañdap, basyn asqaq
ūstağan küii şirkeu iesiginen tögilgen kün säulesinen köz almai kele jatty.
Onyñ denesi asqan baqyttylyq seziminen türşigip ketkendei boldy. Ol
ieşkimdi körmedi. Ol tek özi jaily oilap kele jatty.
İesikten şyğa bere ol şuyldap tūrğan qaraqūrym tobyrdy, osynda özin,
Jorj Diu Ruany - köru üşin kelgen halyqty kördi. Parij halqy oğan
qyzğanyşpen qarap tūrdy.
Odan äri közin kötergen kezde ol Kelisim alañynyñ şetindegi deputattar
palatasyn kördi. Oğan özi Magdalina şirkeuiniñ tabaldyryğynan Burbon
saraiynyñ tabaldyryğyna deiin bir-aq attap jetetindei senim paida
boldy.
Ol körermender antalai qorşap tūrğan biık şirkeu baspaldağymen
asyqpai aiañdap tüsip kele jatty. Biraq közi ieşkimdi körgen joq. Ol oişa
älgi bir sätke qaita oralyp, köz aldynan tösekte jatqanda ylği
būiralanyp qalatyn samai şaşyn aina aldynda jönge keltirip tūrğan
Marel hanymnyñ beinesi kün säulesindei jarqyrap ketpei tūryp aldy.