BIRINŞI BÖLIM
I
Jorj Diurua meiramhana kassasynan bes franktan artylğanyn aldy da,
syrtqa bettedi.
Jaratylysynan symbatty, onyñ üstine unter-ofitserlik dağdysyn
joğaltpağan ol symdai tartylyp, mūrtyn üirenşikti şiraq qimylmen bir
şiratyp qoiyp, keşigip kirip kele jatqandarğa jemtigine şüilikken
qyranşa tüiilip qarady.
Kirip kele jatqan üş jas qyzmetşi äiel de oğan zer sala qarady: biri
orta jastağy, şaşyn qalai bolsa solai tarai salyp, alqam-salqam
kiıngen, qalpağynyñ şañyn da qaqpağan, kigen köilegi bir jağyna
qisaiyp ketken muzyka päniniñ mūğalimasy da, küieulerin qoltyqtağan
qalğan iekeui osy arzan dämhananyñ tūraqty keluşileri-tin.
Aiaqjolda ol biraz aialdap, iendi ne isteui keregin oilastyrdy. Bügin ğoi
jiyrma segizinşi mausym, birinşi tamyzğa deiin onyñ qaltasynda qalğany
bar-joğy üş frank qyryq santim ğana. Ol degeniñ - tüski auqatqa
tañerteñgi tamaqsyz nemese tüski tamaqsyz ieki tañerteñgi auqatqa ğana
jetedi qaisysyn tañdasa da özi biledi. Tañerteñgi tamaq bir frank on
santim, al tüski as bir jarym frank tūratyndyqtan, ieger tüski astan bas
tartsa, onda ol bir frank jiyrma santim ünemdep qalady; sonda, onyñ
iesepteuinşe, tağy ieki ret keşkisin nanğa qosyp kolbasa jeuine jäne
bulvardan ieki saptyaiaq syra işuine bolady. Al ol degeniñ - būl üşin
keşkilik özine raqat syilau üşin jūmsaityn ieñ ülken şyğyny. Ol NotrDam-de-Loret köşesin boilai jürdi.
Keşegi gusarlyq mundirmen jürgen kezindegidei adymmen, keudesin tik
ūstap, tap qazir ğana attan tüsken adamşa aiağyn jeñil basady. Köşe toly
köpşiliktiñ işine ol kimelei kirip ketti: ieşkimge jol bermei, birin
iyğymen qaqsa, birin denesimen iterdi.
Könetoz qoqyraima qalpağyn bir şekesine qisaita kiıp, ökşesin
tyqyldata basyp, öñkei keñse jağalağan äskerilerdiñ ortasyna tüsip
qalğan aibyndy soldatşa jan-jağyna adamdardy da, üilerdi de - bärin,
bükil qalany jaqtyrmaityn pañdyqpen qaraidy.
Osy bir arzan, alpys frankqa satyp alğan kästömmen-aq ol kädimgidei
kerbez körinedi -dörekiligi közge ūryp tūrğanmen, bäribir kerbezdigi basym.
Boiynyñ ūzyndyğy, jaqsy tūlğasy, qūbylyp jiren körinetin qaq jaryp
tarağan sary būira şaşy, ierniniñ üstinde būrqyrağan köbikşe
şiratylğan mūrty, janary öñmeniñnen ötetin kökşil közi - sonyñ bäri
tūrpaiy romandarda aitylatyn äzäzil azğyruşyny ielestetedi.
Parijdiñ aua jetispeitin jazğy qapyryq keşi bolatyn. Monşağa
ainalğan qala tūnşyğyp, teri tamşylap tūrğan tärizdi. Su ağatyn granit
qūbyrlardan müñkigen iıs şyğady, astyñğy jertöle qabattardan, as
üilerdiñ alasa terezelerinen juyndy men aşyğan sirke sudyñ sasyq iısi
keledi.
İesik küzetker pidjakterin şeşip, toqyma oryndyqtaryna atşa minip
alyp, qaqpa tübinde temekilerin tartyp otyr da; qalpaqtaryn qolyna
ūstap, aiaqtaryn äzer köterip, olardyñ mañynan jürginşiler ilbi ötip
jatyr.
Jorj Diurua bulvarğa jete bere tağy qobaljyp toqtady. Onyñ İelisei
jazyğyna, Bulon toğaiyna baryp, ağaş arasynda taza auamen demalğysy
keldi. Biraq onyñ kökeiin tesip tūrğan tağy bir tilegi - äielmen kezdesu
tilegi de bar-dy.
Ony qalai jüzege asyruğa bolady? Ol jağyn bile almady, biraq ol sol
kezdesudi üş ai boiy üzdiksiz kütumen keledi: kün saiyn, är keş saiyn.
Degenmen kelisti syrt symbaty men sypaiy ainaldyra biluiniñ arqasynda,
annan-mūnnan tiıp-qaşyp ieptep mahabbattyñ dämin tatyp ta jürdi, biraq
ol odan göri ülkenirekten äri täuirirekten dämeli iedi.
Onyñ qaltasy qağylğanmen, qany boiynda qainap tūr iedi, būryşbūryştağy: "ädemi jigit, kettik menimen!" - dep sybyrlağan köşe
äielderiniñ är süikenisinen ol örtenip kete jazdaidy, biraq olarğa ilese
almaidy, öitkeni olarğa töleitin tügi de joq; onyñ kütkeni odan göri
basqaşalau, özgeşe, oñai qolğa tüsetin süiister.
Qalai bolğanda da oğan jeñil minezdi äielderdiñ jinalğan jeri olardyñ sauyq orny, meiramhanasy, köşesi - bäri ūnaityn; solardyñ
işinde iterisip, olarmen äñgimelesip, "sen" dep senimmen söilesip, ätiriniñ
ötkir iısin iıskep, jaqyn süikeniskenderin sezip jürgendi ūnatatyn. Qalai
degenmen de, olar da äiel ğoi, äiel bolğanda da süiüge jaratylğan äielder
ğoi. Otbasy bar ierkekterşe olardy jaqtyrmaityn minez mūnda joq-tyn.
Ol Magdalina şirkeui jaqqa būrylyp, ystyqtan diñkelegen köpşiliktiñ
ağynyna aralasty da ketti. Aiaqjoldyñ bir böligin qamti jatqan ülken,
adamğa lyq tolğan kafeler jarşamdarynyñ köz qaryqtyrğan jaryğymen
otyrğan adamdardy alaqandağydai ietip ap-anyq körsetedi. Törtbūryş
nemese döñgelek üstelderdi ainala otyrğandardyñ aldynda qyzyl, sary,
jasyl, qoñyr, tağy basqa aluan tüsti susyn tolğan bokaldar körinedi, al
grafinderde tap-taza sudy salqyndatqan möldir mūzdyñ süiir tüiirşikteri
jyltyraidy.
Diurua jürisin baiaulatty, tamağy qūrğap ketti.
Şöl, şöl bolğanda da tek jazdyñ tymyrsyq keşinde ğana seziletin şel
azapqa salyp, ol qylqyldata jūtatyn tamaşa salqyn syrany añsady.
Alaida ieger bügin ieki saptyaiaq syra işse, onda ierteñgi keşki aspen qoş
aitysqany, al ol aidyñ aiağynda ünemi bolyp tūratyn aştyqtyñ azabyn
öte jaqsy biledi.
"Oñğa deiin şydaiyn, sodan keiin Amerikalyq kafeden bir saptyaiaq
işermin, - dep şeşti. - Äi, saitan alğyr, biraq işkisi kelip-aq tūr!" Ol
üsteldiñ basynda şöl basyp otyrğandarğa, qanşa işkisi kelse, sonşa işe
alatyndarğa köz tastady. Kafeniñ qasynan onda otyrğandardy mysqyldai,
nemkettileu şola qarap ötti jäne olardyñ türi men kiım kiısterine qarap,
qaisysynyñ qaltasynda qanşa aqşa boluy mümkin iekendigin de
közmölşermen şamalady. Bar jağdaiy kelisip, osynau jaibaraqat
otyrğan myrzalarğa onyñ jyny keldi. Qaltalaryn aqtaryp qarasañ ğoi,
olardan altyn da, kümis te, mys aqşa da tabylady. Orta ieseppen olardyñ
ärqaisysynda ieki luidordan kem aqşa bolmau kerek, är kafede jüz
adamnan otyr, sonda ieki luidordy jüzge köbeitseñ, tört myñ frank
bolady! "Jeksūryn!" - dedi symbatty denesi säl teñselip. Būrynğy unterofitserdiñ qolyna būlardyñ bireui qarañğy köşeniñ būryşynda tünde
tüssinşi, qūdai aqy, qoly tittei de qaltyramastan moinyn būrap alar iedi,
äskeri jüris-tūrys kezderinde iel-jūrttyñ tauyqtaryn söitetin.
Diuruanyñ Afrikada ötkizgen ieki jyly, Aljirdiñ oñtüstigindegi şetkeri
qorğanda arabtardyñ ine-jipterine deiin sypyryp alatyny ieriksiz iesine
tüsti. Bir isi iesine tüskende, jüzinen köñildi äri suyq jymiys jügirip ötti:
ulen-alan degen taipanyñ üş araby o düniege attanyp, iesesine ieki dosy
men būl jiyrma tauyq pen ieki qoiğa, altynğa ie bolyp qaldy, onyñ üstine
jarty jyl boiy iesterine alyp külisip jürdi.
Qylmys jasağandar tabylğan joq, olardy tabandap izdegen de ieşkim
bolmady, öitkeni bäri de arabtardy äskerilerdiñ zañdy tabys közi
sanaityn.
Parijde basqaşa. Mūnda semseriñdi jambasyñda salañdatyp,
revolveriñdi qolyña ūstap, azamattyq ädil zañnan alysta, ierkindikte
raqattanyp tonai almaisyñ. Diurua basyp alynğan ielde jürip būzylğan
unter-ofitserdiñ bükil jabaiy tüisigi boiynda öre türegelgenin baiqady.
Aitatyny joq, ol bir baqytty jyldar bolatyn. Sol qūmda-aq qalyp
qoimağany qandai ökinişti! Biraq ol būl jaqta jaqsyraq bolar dep
şamalağan. Alaida... Alaida qalai bop şyqqanyn şaitan bilsin!
Şölden auzynyñ qanşalyqty qatalap tūrğanyn baiqağysy kelgendei,
aqyryn tamsanyp, tiliniñ ūşymen ğana tañdaiyn bir jalap aldy.
Şarşağan, sülesoq nöpir ainalasynan şūbap ötip jatyr, al ol qarsy
kele jatqandardy iyğymen qağyp, köñildi bir äuendi ysqyryp, baiağy oiyn
äli qaitalap keledi: "Haiuandar! Būl maqūlyqtardyñ qai-qaisysy da
aqşaly ğoi!" Ol qağyp ketken ierkekter betine kijine qarasa, äielder
artynan: "Oñbağan!" - dep qalyp jatyr.
Ol Vodevildiñ qasynan ötti de, şöl qysqany sonşa, syra işsem be ieken
dep, Amerikalyq kafeniñ qarsysyna kelip toqtady. Ondai şeşimge
kelmes būryn ol äueli tilderi jarqyrap tūrğan köşedegi sağatqa qarady.
Toğyzdan şirek sağat qana ketipti. Ol öz ädetin biledi: syra tolğan
saptyaiaqty aldyna qoiğan zamatta-aq ol ony tübine deiin qas qağym sätte
simirip salady. Al sodan keiin on birge deiin ne isteidi?
"Magdalina şirkeuine deiin baraiyn, - dedi ol özine, - sodan soñ
asyqpai keri qaitarmyn".
Opera alañynyñ būryşynda būryn bir jerden körgen siiäqty juan jas
jigitpen soqtyğysyp qaldy.
Sonyñ soñynan kele jatyp, iesine tüsire almai, kübirlep qaitalai
berdi:
— Şaitan alğyr, būl adammen men qai jerde jolyğyp iem?
Bar yntasyn sap oilandy, kenet onyñ jady keremet närse jasady,
jañağy adam qazirgisinen göri jiñişkeleu, jastau bop onyñ köz aldyna
atty äskerdiñ kiıminde kele qalğany.
— İä, būl Foreste ğoi! - dep, Diurua aiqailap jiberdi.
Ol jalt būrylyp qarady da:
— Sizge ne kerek, myrza? - dedi.
Diurua küldi.
— Tanymadyñ ba?
— Joq.
— Jorj Diurua, altynşy atty äskerden.
Foreste ieki qolyn ala jügirdi:
— A, dostym! Qalaisyñ?
— Tamaşa, öziñ şe?
— Men, bauyrym, onşa mäz iemespin. Öziñ oilap qaraşy, kökiregim
meniñ qūddy bir körik siiäqty, jyldyñ alty ai boiy jötelumen ötem, bäri sol tört jyl būryn Frantsiiäğa oralğan boida Bujivalda öñeşimdi
qabyndyryp alğannyñ zardaby.
— Solai de! Biraq türiñ sap-sau adamdiki siiäqty.
İeski joldasyn qoltyqtap alyp, Foreste oğan öziniñ auruy turaly,
därigerlerdiñ diagnozy men keñesteri jaiynda, sonyñ bärin būljytpai
saqtau būl siiäqty jūmysbasty adamğa öte qiyn iekendigi haqynda aita
bastady. Qysta būğan oñtüstikke baru kerek deidi, al solai isteu mümkin
be? Jaqsy qyzmeti bar, üilengen, jurnalşy adam ğoi būl.
— "Frantsuz ömirinde" men saiasat bölimin basqaram, onyñ üstine
"Qūtqaru" aidaryna Senat mäjilisinen iesep berip jäne "älemge" oqtynoqtyn ädebi jañalyqtardy jazyp tūram. Baiqap tūrğan şyğarsyñ, men
adam qataryna qosylyp qaldym.
Diurua onyñ betine tañdana qarady. Foreste qatty özgeripti, kädimgi
kemeline kelgen kisi bolypty. Jürisi, özin-özi ūstauy, kiım kiısi, qarny bäri tasy örge domalap tūrğan, tamaqty tūia işkendi ūnatatyn, özine-özi
senimdi myrza iekendigin tanytyp tūr. Būryn ol aryq, jiñişke äri
symbatty, jeñiltekteu, şataqşyl, ūşqalaq, baqyrauyq jigit bolatyn. Üş
jyldyñ işinde Parij ony adam tanyğysyzdai özgertip jiberipti, baisaldy, jūp-juan, jasy jiyrma jetiden äli asa qoimasa da, samaiyna
aq kirgen adam bolypty.
— Sen qaida bara jatyr iediñ? - dedi Foreste.
— İeşqaida, - dedi Diurua, - jai, ūiyqtar aldynda seruendep qaituğa
şyqqam.
— Nesi bar, bälkim, onda meni "Frantsuz ömiriniñ" saralqasyna deiin
şyğaryp salarsyñ? Men tek terilgen betti bir qarap şyğam da, sonan soñ
iekeumiz bir jerden bir-bir saptyaiaq syra işeiik.
— Jaraidy.
Būrynğy synyptastar men polktastarğa tän ierkindikpen iekeui birin-biri
qolynan tartyp, qatarlasa jürip ketti.
— Ne istep jürsiñ? - dep sūrady Foreste.
Diurua iyğyn köterdi.
— Şynymdy aitsam, aşyğudyñ az-aq aldynda jürmin. Äskeri
qyzmetimniñ merzimi bitken soñ, men mūnda dūrys mansap jasaimyn ba dep
kelgem, - naqtylap aitqanda - meniñ Parijde tūrğym keldi. Biraq mine
jarty jyl boldy Soltüstik temirjol basqarmasynda istep jürmin,
jyldyq jalaqyma bar-joğy bir jarym myñ ğana frank alam.
— İä, onşa iemes ieken, - dep küñk ietti Foreste.
— Aitpa deimin! Al aqylyñdy aita qoişy, iel qataryna qaitsem
qosylam? Men jalğyzbyn, tanityn ieşkimim joq, aqyl sūraityn adamym
da joq. Mäsele meniñ nietimniñ joqtyğynda iemes, mümkindigimniñ
azdyğynda.
Dosy onyñ basynan aiağyna deiin täjiribeli adamnyñ közimen synai
qarady da, aqylgöisip söiledi.
— Onyñ bäri, balaqai, adamnyñ öz namysqoilyğyna bailanysty.
Aldy-artyn azdap bajailağan adamğa bir üsteldiñ basşysy bolğannan göri
ministir bolu oñai. Sūrap aludyñ ieş qajeti joq, tek äser tuğyza bilu
kerek. Sağan qalaişa, şaitan alğyr, jöni tüzu bir jūmystyñ reti kele
qoimady ieken, ä?
— Talai jerdiñ tabaldyryğyn tozdyrdym, biraq tük şyğara almadym,
- dedi Diurua. - Aitpaqşy, qazir bir jūmystyñ töbesi körinip tūr: mağan
Peleren manejindegiler atqa minip jürudi üiretuşi bol dep iedi. Onda
barsam, qūryğanda üş myñ frank alady iekem.
— Öitip aqymaq bolma, - dedi Foreste sözin bölip, - tipti on myñ
frank berem dese de barma. Bar bolaşağyñdy birden öziñ kesesiñ. Qazirgi
keñse jūmysynda sen, äiteuir, qalai bolğanda da közge tüspeisiñ, seni
ieşkim bilmeidi, tabandylyq tanytsañ, kele-kele közge ilinip, bir mansapqa
qolyñ jetui de mümkin. Al atpen jūmys isteseñ, onda bitkeniñ. Ol degeniñ
bükil Parij baryp tamaqtanatyn meiramhanağa jaiğamyş bop
ornalasqanmen birdei ğoi. Qyzmette jürgenderdiñ özine nemese olardyñ
balalaryna atqa minip jüru jöninde sabaq berdiñ bitti, olar sağan
ieşqaşan özimen teñ adam dep qaramaidy.
Kenet ol ündemei qaldy, birer sekund oilanyp baryp:
— Seniñ bakalavrlyq diplomyñ bar ma? - dep sūrady.
— Joq, ieki dürkin jolym bolmady.
— İeger orta oqu ornyn bitirgen bolsañ, onda onyñ bälendei zalaly
joq. Seniñ köziñşe Tsitseron nemese Tiberi turaly söz bola qalsa,
olardyñ kim iekenin ieptep te bolsa şamalaityn şyğarsyñ?
— Ärine, şamalaimyn.
— Sol jaraidy, olar turaly sony bilgennen aqyldy bop kete qoimağan
on şaqty miğūladan basqa ieşkim de ieşteñe bilmeidi. Bärin biletin adam
bop körinu, mağan senseñ, tük te qiyn iemes. Mäseleniñ bar tetigi sonda, tek
seniñ nağyz dym bilmes iekendigiñ äşkere bop qalmasa boldy. Yñğaiyn
taba bilu kerek, qiyn jağdailardan qaşyp, kedergilerdi ainalyp ötu
qajet, sonan soñ entsiklopediiälyq sözdikten bilip alğandaryñmen
basqalardyñ auzyn aşyrmau kerek. Adamdardyñ bäri - tük bilmeitin nadan
jäne iesekten beter aqylsyz.
Foreste ömirdiñ mänin biletin adamşa zilsiz mysqylmen pikirin aityp,
qarsy kele jatqandarğa jymiiä qarady. Kenet qatty jötelip, toqtai
qaldy, jöteli basylğan kezde bäseñ dauyspen:
— Osy bir bronhit degen lağynet jabysyp aldy! - dedi. - Jazdyñ
nağyz kezi ğoi qazir. Qūrysyn, qysta mindetti türde Mentonğa iemdeluge
baram. Şynynda, mağan ne joq, densaulyq bärinen qymbat!
Olar Puasoner bulvarindegi işki jağyna gazettiñ bir nömiri aiqara
şaptalğan äinek iesiktiñ aldyna kelip toqtady. Üş adam älgi gazetti oqyp
tūr ieken.
İesiktiñ joğarğy jağyndağy tap bir ūran ūqsatyp jarqyrata ot
äriptermen örilgen "Frantsuz ömiri" degen köz şağylystyratyn jazu
ieriksiz özine nazar audartady. Sol janyp tūrğan sözderden tüsken
jaryqtyñ tūsynan ötkende, jürginşilerdiñ jüzi kündizgidei ap-aiqyn
körinedi de, qaitadan dereu qarañğylyqqa batyp ketedi.
Foreste iesikti iterip qaldy da:
— Beri qarai, — dedi.
Diurua kirgen soñ barynşa ädemi jasalğan, biraq kir, köşeden de körinip
tūratyn baspaldaqpen joğary köterildi. İeki şabarman bas şūlğyp
amandasqan aldyñğy dälizden ötip baryp şañ basqan, jağal-jağal
qabylhanadan bir-aq şyqty, - qabyrğalary oñyp ketken, bäri daq-daq, kei
jeri tyşqan qajağandai sarğyş jasyl trippen qaptalypty.
— Otyra tūr, - dedi Foreste, - men bes minutte kelem.
Söitti de, qabylhanağa qarap tūrğan üş iesiktiñ birine kirip ketti.
Saralqanyñ adam aityp jetkize almaityn tüsiniksiz iısi müñkip tūr.
Qorqynyştan göri tañdanys bilegen Diurua ornynan qozğalmady. Auyqauyq bir iesikten şyğyp, iekinşi iesikke kirip, qasynan bireuler ötip jatty, olardyñ tez jüretindigi sonşa, tipti ieşbiriniñ bet-jüzin de baiqap
ülgirmedi.
Äli jap-jas sarauyz jasöspirimder qolyna ūstağan qağazdaryn öz
jelimen özderi jelbiretip, isker adamnyñ keipimen ary-beri jügirip jür.
Baspahananyñ būiauy jağylyp qalğan halattarynyñ işinen tūp-tura
aqsüiekterdiki siiäqty şūğa şalbary men tap-taza aq jağasy közge
şalynğan terimşiler jaña ğana terilgen, äli keppegen qalyp terimderdiñ
iztañbasyn qatar-qatarymen abailap köterip alyp ötedi. Bir kezde
kildiregen bir uys bireu kelip kirdi, özi şekten tys kerbez kiınipti,
sürtiginiñ beli şekten tys tar, şalbarynyñ balağy aiağyn şekten tys
qysyp tūr, bätiñkesiniñ ūşy şekten tys üşkir, -aqsüiekterdiñ ömirinen
keşki jañalyqtar äkelgen tilşi körinedi. Basqa adamdar da kelip jatty,
şetinen şirengen, mañğaz, bäri jalpaq qaiyrmaly biık qalpaq kigen, sirä, sol qalpaqtarynyñ säni özderin basqa jai pendelerden airyqşalap
tūratynyna senimdi sekildi.
Toqmeiilsigen, tūrpaiylau, qara frak kiıp, aq galstuk taqqan, nağyz qara
tory, ūzyn, aryq, mūrtynyñ ūşy joğary qaiqiğan orta jastağy myrzamen
qoltyqtasyp, aqyry Foreste de şyqty-au.
— Bar jaqsylyqty tileimin, qūrmetti myrza, - dedi Foreste.
Myrza onyñ qolyn qysty.
— Sau bolyñyz, qymbattym.
Taiağyn qoltyğyna qysty da, ol ysqyra aiañdap, baspaldaqpen tömen
tüsip ketti:
— Būl kim? - dep sūrady Diurua.
— Jak Rival, - äigili feletonşy, jekpe-jekke şyqqyş, bilesiñ be?
Gazet tüzetimin qarap şyqty. Garen, Montel jäne būl - üşeui Parijdegi
jurnalşylardyñ ieñ myqtylary: ieñ tapqyr, ieñ kökeikesti feletondar
tek solardiki. Rival bizge aptasyna ieki feletonnan beredi, jylyna otyz
myñ frank alady.
İekeui syrtqa bettedi. Auyr deneli, alasa boily, üsti-basy ūipa-tūipa,
saldyr-salaq kisi baspaldaqpen ientige qarsy köterilip keledi ieken.
Foreste onymen iıle ieñkeiip amandasty.
— Norber de Varen, aqyn, "öşken jaryqtyñ" avtory, būl da qymbat
bağalanady, -dep tüsindirdi ol. - Onyñ är äñgimesine üş franktan töleidi,
al onyñ ieñ ūzaq äñgimesiniñ özi ieki jüz jolğa da jetpeidi. Jürşi,
Neopolitan kafesine baraiyqşy, şölden ölip baram.
Üsteldiñ basyna otyra bere-aq Foreste: "İeki saptyaiaq syra!" - dep
aiqai saldy. Äkelgen syrany demalmastan bir-aq simirdi, al Diurua bolsa
däl bir öte sirek kezdesetin qymbat susyndy qolyna tüsirgendei, az-azdan
ğana jūtyp, raqattana, dämin alyp işti.
Dosy ünsiz qaldy. Sirä, äldeneni oilap ketken bolu kerek, sonan soñ
būğan kenet sūraq qoidy:
— Sen de osy jurnalşylyqpen ainalyssañ qaitedi, ä?
Diurua oğan tük tüsine qoimağan keiippen qarady.
— Mäsele sonda... men,., men ieşqaşan ieşteñe jazyp körgen iemespin.
— İendeşe baiqap kör, basta! Sen mağan sonda paidañdy tigizer iediñ:
mağan qajetti habarlardy tauyp berip, bastyqtardan sūhbat alyp, kezdesu
oryndaryna baryp tūrar ieñ. Jolaqyñdy ieseptemegende, alğaşqy kezde ieki
jüz ielu frank alyp tūrasyñ. Kelisseñ, men gazettiñ qojasymen söilesip
körer iem.
— Ärine, kelisem.
— Onda bylai iet: ierteñ bizdikine tüstenuge kel. Bizdikine bes-alty adam
jinalady, odan köp iemes: meniñ bastyğym Valter myrza zaiybymen, jaña
ğana öziñ körgen Jak Rival men Norber de Varen jäne äielimniñ bir
qūrbylas dos äieli. Kelesiñ be?
Diurua kesip aita almai qobaljyp, qyp-qyzyl bop, yñğaisyzdanyp
qaldy.
— Mäsele bylai ğoi... meniñ laiyqty kästömim de joq, - dedi ol tūtyğa
söilep.
Foreste sasyp qaldy.
— Sende frak joq pa? Mässağan! Onsyz, ärine, jağdai bolmaidy.
Parijde, iesiñde bolsyn, tösegin bolmasa bolmai-aq qoisyn, biraq fragyñ
bolu kerek.
Ol jeletiniñ qaltasyn aqtaryp, bir uys altyn aqşa şyğardy da, ieki
luidordy alyp, ieski dosynyñ aldyna qoidy.
— Qaşan mümkindigiñ bolady, sonda qaitararsyñ, - dedi janaşyr
tabiği dauyspen. Maiyn tölep kästöm al nemese kepil aqşa ber de, bölipbölip töleuge al, ol iendi öz jūmysyñ, biraq qalaida meniñ üiime tüstenuge
kel: ierteñ jeti jarymda, Fonten köşesi, on jeti.
Diurua ieljirep ketti.
— Seniñ qūrmetiñe täntimin! - dedi aqşany tyğyp jatyp kübirlep.
— Jaraidy, jaraidy! - dedi Foreste ony odan ary söiletpei. - Kel,
tağy bir-bir saptyaiaqtan işeiik, a? Garson, ieki syra! - dedi aiqailap.
Syralaryn işip bitken soñ jurnalşy dosy ūsynys aitty:
— Qalai, bir sağat qydyrmaimyz ba?
— Qydyrsaq qydyraiyq.
İekeui Magdalina jaqqa qarai bet aldy.
— İekeumiz iendi qaida qydyrsaq ieken, ä? - dedi Foreste. - İerikken adam
Parijden ärqaşan öz keregin izdep taba alady deidi, al şyn mäninde tipti
de olai iemes. Keide keşkisin bir jaqqa barğyn-aq keledi, biraq qaida
bararyñdy bilmeisiñ. Bulon toğaiy äielmen birge qydyruğa jaqsy, al
äieli qūrğyr ylği tabyla qoimaidy. Kafe-şantandar meniñ därihanaşym
men onyñ äieliniñ köñilin köterse köteretin şyğar, biraq meniñ köñilimdi
kötere almaidy. İendi qaida baruğa bolady? İeşqaida da. Parijde Monso
parki sekildi jazğy baq jasasa, ol tüni boiy aşyq bolsa, sonda ağaştyñ
saiasynda salqyn susyn işip, muzyka tyñdap otyrsañ ğoi. Ol köñil
köteretin jer iemes, tek qydyratyn oryn bolsa. Oğan kirudiñ bağasyn men
öte qymbat ietip qoiğan bolar iedim, sonda oğan ädemi äielder ğana keler iedi.
Ūnai ma, elektr fonarlarynyñ jaryğynda qūm töselgen joldarmen
qydyr nemese ne alysqa, ne jaqynda otyr da, muzyka tyñda. Bir kezderde
Miuzarda osyğan ūqsas birdeme bolğan-dy, biraq tek kabak tektes-tin: bi
muzykasy tym köp boldy, tar iedi, köleñke az bolatyn, saialy ağaş ta
sanauly iedi. Öte ädemi, öte ülken baq kerek. Sonda tamaşa bolar iedi.
Jaraidy, sonymen seniñ qaida barğyñ keledi?
Diurua ne derin bilmedi. Aqyry oilap tapty:
— Men äli birde-bir ret Foli-Berjerde bolyp körmeppin. Men oğan
quana-quana barar iem.
— Ne, Foli-Berjerge me? - dep, seriginiñ dausy tym qatty şyğyp ketti.
- Ol jerde biz tūp-tura tabağa şyjğyrylğandai bolamyz. Biraq öziñ bil,
qyzyq üşin barsaq baraiyq.
Olar iendi, Fobur-Monmartr köşesine şyğu üşin, keri qaityp, artqa
qarai jürdi.
Köñil köteru üiiniñ şamdary jarqyrap tūrğan bet jağy özine kep
taqasqan tört köşege birdei öz jaryğyn tögip tūr iedi. Tizilgen küimeler
qaişylasyp bir-birine jol bermeidi.
Foreste birden kirer iesikke qarai bettep iedi, ony Diurua toqtatty:
— Biz bilet aludy ūmytyppyz ğoi.
— Menimen kele jatqandar tölemeidi, - dedi Foreste mañğazdanyp.
Üş baqylauşy oğan bas iıp amandasty. Olardyñ ortasynda tūrğanmen
jurnalşy qol berip amandasty.
— Jaqsy loja bar ma? - dep sūrady odan.
— Ärine, bar, Foreste myrza.
Foreste ūsynğan biletti aldy da, terimen qaptalğan iesikti ary iterip
qalyp iedi, dostar zaldan bir-aq şyqty.
Temekiniñ tütini sahna men zaldyñ arğy tükpirin jūqa būldyr perdemen
bürkemelep alypty. Sansyz temekiniñ sansyz türinen jinaqtalğan jeñil
tūman biliner-bilinbes aqşyltym jolaq bop köterilip, kümbezdiñ astyna,
şamdaldyñ ainalasyna, adam lyq tolğan iekinşi qabattyñ töbe jağyna
aspandağy būltşa jinalyp, birte-birte qoiulanyp barady.
Parterdiñ qatary men lojasyna ūştasyp jatqan keñ dälizde ädemi
kiıngen äueii äielder qalyñ ierkektiñ arasynda alasūryp jür, būianğan,
jasamys üş satuşysy otyrğan üş mahabbat pen susyn bağannyñ biri
aldynda bir top äiel öz oljalaryn kütip jür.
Biık ainadan satuşylardyñ arqasy
körermenderdiñ bet-jüzi körinip tūr.
men
kirip
kele
jatqan
Söituge qaqysy bar adamnyñ keipimen Foreste jolyndağy jūrtty
itere-mitere tez aldyğa jyljydy.
Bilet tekseretin äielge kelip:
— On jetinşi loja qaida? - dep sūrady.
— Mūnda, myrza.
Äiel iekeuin töbesi aşyq, qyzyl matamen qaptalğan, işine arasynan
adam öte almastai tört qyzyl oryndyq qoiylğan ağaş jäşikke kirgizdi de,
jauyp qoidy. Dostar jaiğasa otyrysty. Olardyñ oñy men solynda da
beline deiin ğana körinip, däl būlar siiäqty adamdar otyrğan üişikterdiñ
qatary tağaşa iılip, sonau sahnağa jetkenşe sozylyp jatyr.
Toqyma sym kigen biri ūzyn, biri orta boily jäne alasa boily üş jas
jigit sahnada kezek-kezek akrobatikalyq nömirler jasady.
Aldymen tez-tez äri qysqa adymdap, köpşilikke äuemen süiis joldap,
aldyğa jymiiä ūzyn bireui şyqty.
Toqyma symnyñ işinen onyñ qoly men aiağynyñ būlşyq ietteri anyq
baiqalyp tūrdy. Juan qarny tym közge tüse bermeui üşin, ol keudesin kere
tüsti. Şaşyn däl ortasynan qaq böle tarağany ony şaştarazğa ūqsatatyn
iedi. Sändi sekirispen trapetsiiäğa ūşyp şyqty da, bar salmağyn qolyna
ğana salyp tūryp döñgelekşe şyr ainaldy. Bir kezde boiyn tüzulep,
qolyn kerip köldeneñinen tūrdy, biltemirden ūstağan qolyna bar küşin
jiyp, birer sekund qolymen ğana ūstap auada köldeneñinen tūrdy da
qoidy.
Sonan soñ jerge qarğyp tüsip, köpşilikke tağy jymidy, qol soqqan
parterdegilerge basyn idi de, būlşyq ietterin būlt-būlt oinatyp sahnanyñ
syrt jağyna bettedi.
Sonan soñ odan göri boiy alasalau, biraq törtpaqtauy şyqty da, ol da
sonyñ jasağandaryn qaitalady, aqyrynda üşinşisi de birte-birte
qyzynğan jūrttyñ qoşemetimen sol nömirdi oryndady.
Biraq Diurua ol köriniske tük te qyzyqpady, moinyn būryp, ol ierkekter
men jezökşeler qaişylasqan keñ kire beristen köz almady.
— Parterdiñ birinşi qatarynda otyrğandarğa köñil audarşy, - dedi
Foreste, - öñkei bir aqköñil, añqau toğyşarlardyñ bet älpetin köresiñ,
bäri mūnda äielderimen, balalarymen keledi. Lojadağylar - qydyrmalar,
biren-saran suretşiler, birer iekinşi sortty ierketotailar, al artymyzda Parijde kezdestiruge bolatyn barlyq toptyñ tamaşa qosyndysy. Ana
ierkekter kimder? Solarğa zer sap qaraşy. Kimder joq deseñşi, -är türli
şen-şekpendiler men ataqtylar bar, biraq ūsaq-tüiekter basym. Mynau
qyzmetkerler - bankide, ministrlikte, sauda böliminde isteitinder, - habar
jazğyştar, jezökşelerdiñ arqasynda janbağuşylar, ştat kiımindegi
ofitserler, frak kigen sänqoilar - būlar kabaktan tamaqtanyp, operada
bolyp ülgergender, iendi osynnan tūp-tura İtaliandyqtarğa tartyp
otyrady, - öñkei kümändi jandardyñ ordasy. Al äielderdiñ bäri bir
pişimdegiler: Amerikalyq kafede keşki tamaqtaryn işedi de, ieger olar
bos bolsa, onda özderiniñ tūraqty klientterine özderi baryp jolyğady.
Olardyñ tūraqty bağasy ieki luidor, biraq olar şeteldikterdi añdyp
jüredi, öitkeni olardan bes luidor alady. Būlardyñ mūnda şūbap
jürgenine alty jyl boldy, - būl jerden olardy künde, jyl boiy tek SenLazarge nemese Lursinge baryp iemdelip jatqan kezderinen basqa uaqyttyñ
bärinde de osy oryndarynan köruge bolady.
Diurua ony tyñdağan joq. Sondai äieldiñ biri būlardyñ lojasyna
süienip, būğan tesile qarady. Būiap jasağan qastarynyñ astynan
ainalasyn qaramen jiektegen közi syğalap tūrğan qara şaşty, opalanğan,
tolyq äiel. Qara jibek köilekti kerip tyrsiğan tösi, qany ağyp tūrğan
jarağa ūqsatyp būiağan ierni äldebir jyrtqyşqa tän bir närseni ielestetip,
qūştarlyqty, iersilikti bildirip tūrğanmen, sonymen qatar yntyqtyğyñdy
da qozdyrady.
Qasynan ötip bara jatqan özi qūsap būianğan sary şaşty sary dosyn
basyn izep şaqyryp aldy da, älgi äiel lojadağylar iestisin dep, ädeii
dauystap söiledi:
— Qaraşy, ädemi jigit iemes pe? İeger ol meni on luidorğa körgisi kelse,
men qarsy bolmas iedim.
Foreste jymiyp Diuruağa būryldy da, ony iyğynan qağyp qaldy:
— Seni aityp tūr. Sen, dostym, äielderge ötimdisiñ. Qūttyqtaimyn!
Būrynğy unter-ofitser qyzaryp ketti, tübinde ieki altyn aqşa jatqan
jeletiniñ qaltasyna qarai sausaqtary ieriksiz köterile berdi.
Şymyldyq jabyldy. Orkestr vals oinady.
— Qydyrmaimyz ba? - dedi Diurua.
— Degeniñ bolsyn.
Olardy şyqqan bette-aq ydyruşylardyñ ağyny aldy da ketti. Olardy
birese qysty, iterdi, basty, birese ana şetten myna şetke laqtyrdy, al
köz aldarynan qalpaqtyñ qily-qily türi qylañ berip jatty. Äielder
şyntaqtardyñ, arqalar men keudelerdiñ ara-arasynan syrğyp ötip,
ierkekterdiñ qalyñ ortasynda iemin-ierkin jūp-jūptarymen jür, -olar üşin
būl ara üirenşikti orta iekeni körinip tūr, tabiğattaryna sai, ierkekterdiñ
myna ağynynda özderin sudağy balyqtai sezinedi.
Diurua ağylğan toptyñ yğytymen satylğyş äielderdiñ ätiri men adam
denesiniñ teri siñip, nikotinmen ulanğan auany jūtyna simirip, qūlşyna
jyljydy. Al Foreste terlep, ientigip, jötele berdi.
— Jür, baqqa baraiyqşy, - dedi ol.
Oñğa būrylyp, olar alabajaq ieki şamnyñ jaryğy tüsip tūrğan qysqy
baq siiäqty birdemeni kördi. Tisa, tuia ağaştarynyñ saiasynda qoladan
qūiğan üstel basynda salqyn susyn işken ierkekter men äielder otyr.
— Tağy bir saptyaiaqtan ba? - degen ūsynys jasady Foreste.
— Quana-quana.
Olar otyra qalyp, būrynnan otyrğandarğa barlai qarasty.
Arasyna az uaqyt salyp auyq-auyq būlarğa bir qyzdar üirenşikti
jymiyspen kelip: "Myrzalar, nemen syilaisyzdar?" - dep ketedi.
Foreste oğan yza bolyp: "Būrqaqtyñ suymen syilaimyz", - degen soñ,
"Şoşqa!" - dep būrqyldap būrylyp kete barady.
Bir kezde mana būlardyñ lojasyna süienip tūrğan qara şaşty äiel
keldi, jan-jağyna timtine qarağan ol sary şaşty tolyq äielmen
qoltyqtasyp alypty. Aitatyny joq, iekeui de bir-birine laiyqtap tañdap
alynğandai ädemi äielder-di.
Diuruany körgen zamat ol özderi ğana tüsinetin äldebir işkil jağdaidy
janarlarymen aitysyp ülgirgendei-aq bir jymiyp qoidy. Oryndyqty
alyp, ol qymsynbastan oğan qarsy qarap otyrdy da, soza dauystady:
— Garson, ieki grenadin äkel!
— İeşteñeden qorqa qoimaityn äielsiñ-au özi! - dedi tañdanğan
Foreste.
— Seniñ dosyñ basymdy ainaldyryp jiberdi, - dedi äiel - Şyn sözim,
dosyñ -nağyzdyñ özi. Meniñ qorqatynym, osyğan bola bir aqymaqtyq
jasap qoimasam jarar iedi!
Diurua qysylğanynan ne derin bilmedi. Ol qopsyğan qoiu mūrtyn
şirata būrap, tek jöni joq jötkirine berdi. Garson su qosqan şyryn alyp
keldi. Äielder ony bir-aq simirdi de,oryndarynan tūrdy. Qara şaş
Diuruağa jyly şyraimen iek qağyp, jelpuişimen aqyryn ğana iyğynan
ūryp-ūryp qoidy.
— Rahmet sağan, - dedi äiel. - Tek senen bir auyz söz şyqpaityny
jaman ieken.
Bökselerin būltyñdata basyp, ieki äiel syrtqa bettedi.
Foreste külip jiberdi.
— Meniñ sağan ne aitaiyn dep otyrğanymdy bilesiñ be, dostym? Sen
şynynda da äielderge ötimdisiñ. Sony paidalana bilu kerek. Onymen
alysqa baruğa bolady.
Biraz oilanyp otyrğannan keiin, öz oiyn syrtqa şyğaryp otyrğan
adamşa, oilana söiledi:
— Bizdi jūrt qataryna köp jağdaida äielder jetkizedi.
Diurua ündemei jymidy.
— Sen qalasyñ ba? - dep sūrady Foreste. - Men ketem, büginge osy da
jetedi.
— İä, men biraz bolam. Äli ierte ğoi, - dep miñgirlegen boldy Diurua.
Foreste ornynan tūrdy.
— Onda sau bol. İerteñge deiin. Ūmytqan joqsyñ ğoi? Fonten köşesi,
on jeti, jeti jarymda.
— Jaqsy. İerteñge deiin. Rahmet.
İekeui qol qysysyp qoştasty, sonymen jurnalşy öz jönine ketti.
Ol köz aldynan ğaiyp bolğan soñ ğana Diurua özin ierkindeu sezine
bastady. Tağy da qaltasyndağy altyn aqşalardy toq peiilmen bir sipap
qoidy da, ornynan tūryp, közimen jan-jağyna tinti qarap top işine ienip
ketti.
Keşikpei ierkekterdiñ arasynda, top işinde kedeidiñ pañ keipin saqtap
ketip bara jatqan ieki äiel - sary şaş pen qara şaş - közine tüsti.
Ol solarğa qarai jürdi, biraq jaqyndai bere kenet öz-özinen
jüreksindi.
— Ne boldy, tiliñ şyqty ma? - dedi qara şaş.
— Sūmpaiy! - dep miñgirlegennen asyp Diurua ieşteñe aita almady.
Üşeui joldyñ qaq ortasyna toqtapty,
jürginşilerdiñ iırimine ainaldy da ketti.
äp-sätte
ainalalary
— Meniñ üiime barasyñ ba? - dedi qara şaş kütpegen jerden.
Qūmarlyq qalşyldatyp, äielge ol dökir söilep qaldy:
— Barar iem, mende bar-joğy bir-aq luidor.
Äieldiñ jüzinen mamyrajai jymiys baiqaldy.
— İeşteñe ietpeidi, - dedi de, öz jekemenşiginşe iemdenip, qoltyğynan
ūstap aldy.
Äieldiñ qasynda kele jatyp Diurua qalğan jiyrma frankqa, ärine,
ierteñgi tüstikke qajetti frak alatynyn oilady.
II
— Foreste myrza qaida tūrady?
— Törtinşi qabat, sol jaqta.
İesikküzettiñ yqylasty dausynan üi iesine degen qūrmet sezilip tūrdy.
Jorj Diurua baspaldaqpen joğary köterildi.
Ol ieptep jüreksindi de, tolqydy da, bir türli yñğaisyzdandy. Ömirinde
birinşi ret frak kigendikten be, bükil kästömi ony äldeneden qauiptendire
berdi. Ol qanşama ädemi köringenmen, laktalmağan bätiñkesinen bastap
tañerteñ Luvrda tört jarym frankqa öte jūqa, sondyqtan qazirdiñ özindeaq ūipalanyp qalğan omyrauşasymen qosa satyp alğan jeidesine deiingi
üstindegi kiımniñ ärbirinen bir min taba bastady, - jalpy, ol jaqsy aiaq
kiımdi jaqsy köretin. Onyñ būrynğy jeideleriniñ bäri äbden tozyp
bitken-di, onyñ birde-birin kiıp baruğa täuekeli jetpedi.
Şalbary tym keñ, aiaqtaryn ädemi körsetpei, būlşyq ietteriniñ tūsy
jiyrylyp qalypty; boiyna şaqtap arnaiy tigilmegeni, kezdeisoq
alynğany umajdalğan türinen bilinip tūr. Tek frak qana jarasyp tūr denesine qūiyp qoiğandai.
Jüregi toqtap qalatyndai körinip, arpalysqan sezimniñ äleginde,
bärinen de külkili bop körinuden qorqyp, baspaldaqpen asyqpai köterilip
kele jatqan onyñ kenet däl qarama-qarsysynan ädemi kiıngen bir myrza
betpe-bet tesile qarap şyğa keldi. Olardyñ bir-birine taqau kelgeni
sonşalyq, Diurua şorşyp ketip, sol ornynda qatty da qaldy: būl onyñ
özi iedi, iekinşi qabattyñ alañşasynda dälizdi ūzyn siiäqtandyryp körsetip
tūrğan ainadağy öz beinesi bolatyn. Quanğannan tūla boiy dirildep ketti kütpegen jağdaida ol öziniñ symbatty keipin körip qaldy.
Üiinde ol qyrynu üşin kişkentai ainağa ğana qaraityn, onda özin tūla
boiymen köre almaityn; öitip-büitip üsti-basynyñ är jerin jeke-jeke
körip, kemşilikterin badyraita baiqap, özin bir külkili adammyn ba degen
küiinişti oida jüretin.
İendi, mine, qazir, oida joqta ainağa közi tüsip ketip, tipti ol özin
tanymai da qaldy, - özin basqa, bir qarağanda, sändi, minsiz kiıngen aqsüiek
adam ba dep qaldy.
Özin-özi mūqiiät teksere qarağan soñ, ol öziniñ türin şyn mäninde de
jarasymdy tür dep tapty.
Sodan keiin rölin pysyqtağan akter qūsap ainanyñ aldynda daiarlana
bastady. Jymidy, qolyn sozdy, siltedi, bet jüzinen birese tañdanysty,
birde rizaşylyqty, birde qūptağandy baiqatuğa tyrysty, äielder mūnyñ
özin ūnatyp, qyzyğa qarap otyrğanyn birden sezinetin jäne mūny
jarasymdy ierkek dep tanityndai jymiys pen közqarasty tauyp
jasağysy keldi. Tömen jaqta iesik tars ietti. Bireu-mireu añdausyzda
üstimnen tüsip qala ma, qonaqtardyñ biri aina aldynda qalai qisañdap
tūrğanyn körip qoidy ma dep qorqyp, Diurua baspaldaqpen tez-tez joğary
köterile bastady.
Üşinşi qabattyñ alañşasynda da aina tūr ieken, ötip bara jatyp özine
tağy bir qarau üşin, Diurua jürisin säl baiaulatty. Şyndyğynda da onyñ
denesi symbatty iedi. Jürisi de odan jaqsy jüris joqtai. Bir sät onyñ jan
düniesin özine degen şeksiz senim bilep aldy. Mynandai syrt pişimmen
maqsatqa jetu jolyndağy özine tän tabandylyqpen, batyldyqpen jäne
ieşkimge täuelsiz oilai alatyn aqyldylyğymen ol, söz joq, öz degenine
jetedi. Baspaldaqtardy sekire basyp, onyñ ieñ üstiñgi alañyna jügirip
şyqqysy keldi. Üşinşi ainanyñ aldynda aialdap tūryp, ol dağdyly
qimylmen mūrtyn şiratyp, qalpağyn şeşti, şaşyn sipady, sonan soñ
mūndai jağdaida ylği aitatyn sözin qaitalap: "öte jaqsy oilap
tabylğan!" - dedi de, qoñyraudy basty.
İesik te däl sol sätte aşyla ketti dese bolady; qara frak, laktalğan
bätiñke kigen, qyrynğan, barynşa joğary därejede kütimdi äri mañğaz
malaidy körgende Diurua tağy bir beimälim, özine de tüsiniksiz
yñğaisyzdyqty sezindi; bälkim, ol öz kästömin ieriksiz malaidyñ
kästömimen salystyrğan bolar. Daq tigen jerin baiqatpau üşin qolyna
büktei ūstağan pältösin Diuranyñ qolynan alyp jatyp:
- Qalai baiandaudy būiyrasyz? - dep sūrady malai.
Sonan soñ qonaqjaidy aldyñğy bölmeden bölip tūrğan qalyñ perdeni
köterip tūryp, onyñ atyn anyqtap aitty.
Diurua bükil menmendiginen bir sätte-aq aiyrylyp ülgirdi, ol qaqiyp,
tolqyğannan zorğa dem aldy. Ol özi armandağan jaña ömirdiñ
tabaldyryğyn attağaly tūr iedi, ony būl ömir baiağydan qyzyqtyrğan.
Aqyry ol kirdi. Ülken, jaryq, ösimdikterdiñ köptiginen oranjereiäny ieske
tüsiretin bölmeniñ däl ortasynda aqqūba jas kelinşek tūr ieken.
Ol qazyqtai qaqidy da qaldy. Būl jymiyp tūrğan äiel kim? Kenet
onyñ iesine Foresteniñ üilengen adam iekeni tüsti. Myna ädemi sary
şaşty näzik äiel sonyñ -mūnyñ dosynyñ äieli degen oi ony mülde
ieseñgiretip tastady.
— Bikeş, men... - dep miñgirledi de qaldy. Äiel oğan qolyn sozdy.
— Bilem. Keşegi kezdesuleriñiz jaily Şarl mağan aitqan, onyñ
basyna bügin sizdi bizben birge tüstenuge şaqyrğan jaqsy oidyñ kelgenine
men öte quanyştymyn.
Ol ne dep jauap qataryn bilmei, qūlağyna deiin qyzaryp ketti, äieldiñ
özin aiağynan basyna deiin qarap, baiqap, bağalap zerttep tūrğanyn sezdi.
Ol öziniñ kiım kiısi üşin keşirim sūramaq boldy, onyñ olpysolpylyqtaryn tüsindirgisi keldi, biraq ol ne deu keregin oilap taba
almai, aqyrynda ūstaranyñ jüzindei qylpyldap tūrğan ondai mäseleni
qozğauğa bata almady.
Ol äiel nūsqağan kresloğa baryp otyryp iedi, astyndağy jūmsaq,
serippeli oryn tömen basylyp, ol oğan kömile batyp bara jatty,
şalqaiğanynda arqalyğy men şyntaq qoiğyşy denesine jūmsaq
janasyp, ony barqyt qūşağyna aialai qysqan kezde, ol özin jaña, ğajap
ömirge ienip bara jatqandai sezindi; äldebir airyqşa jağymdy närseni
qolyna tüsirgendei bolyp, özin bir tatymdy, biıktep qalğan adamğa
sanady. Sol sät onyñ özinen köz almai qarağan Foreste hanymğa közi
tüsti.
Ol üstine jiñişke beli men biık torsiğan tösin aiqyndap körsetetin
kögildir kaşemir köilek kiıpti. Qysqa jeñi men keudeligin kömkergen
appaq şilterlerdiñ köbiginen jalañaş qoly men moiny airyqşa körinedi.
Biık ietip jinaqtağan şaşy jep-jeñil, tap-taza, mamyq būlt qūsap
jelkesinde būlğaqtaidy.
Äldenesimen äneuküni Foli-Berjerde kezdesken äieldiñ kisige qarasyn
ieske tüsiretin qarasy Diuruağa jiger bergendei äser ietti. Janary sūr ieken,
ierekşe tartymdy ietip körsetetin azdap kögildir reñki bar sūr, mūrny jūpjūqa, ierni tolyq, iegi säl tompiğan, -tüp-tüzu bolmasa da, bet-jüzi
süikimdi, qylyqty äri öte ädemi. Äieldiñ mūndai bet-jüzi är nüktesi
özgeşe äserge jetekteitin bet-jüzge jatady jäne mağynaly sanalady,
onyñ säl-päl özgerisi äldeneni aityp nemese äldeneni jasyryp tūrğandai.
Säl ünsizdikten keiin äiel:
— Köpten beri Parijdesiz be? - dep sūrady.
— Bar-joğy birer ai ğana, - dedi ol birte-birte boiyn bilep. - Men
temir jolda qyzmet isteimin, biraq Foreste meni ümittendirip qoidy:
meniñ kömegimmen jurnalşy bop şyğasyñ deidi.
Būl joly äiel būrynğysynan göri jarqyn jüzben jäne molynan
külimsirep jymidy, dausy da bäseñ şyqty.
— Bilem, - dedi.
Tağy qoñyrau basyldy. Malai habarlama jasady:
— De Marel hanym.
Kişkene qaratory äiel kirdi, mūndai äielderdi jūrt küidirgi küreñkei
desedi.
Jürisi jep-jeñil ieken. Qoñyr, tym qarapaiym köilegi denesine
jabysyp, bükil tūlğasyn aiqyn tanytyp tūr.
Qara şaşyna qadap alğan qyzyl raihany kisiniñ közin ieriksiz
toqtatady: sol bir gül onyñ jüzin jandandyryp, betiniñ özindik ajaryn
aiqyndap, oğan qyzulyq pen jarqyndyq berip tūr.
Äieldiñ soñynan qysqa köilekti qyz ierip keledi. Foreste hanym
olarğa qarsy ūmtyldy:
— Sälemet pe, Klotilda?
— Sälemetsiñ be, Madlena!
İekeui süiisti. Ülkenderge tän senimdilikpen qyz da mañdaiyn süiüge
tosty.
— Sälemetsiz be, Madlena täte! - dedi ol.
Foreste hanym qyzdy da süigen soñ qonaqtardy tanystyra bastady:
— Jorj Diurua myrza, Şarldiñ ieski dosy. De Marel hanym, meniñ
dosym äri alys ağaiynym.
Jäne Diuruağa qarap qosyp qoidy:
— Bilip qoiyñyz, bizde bäri jai ğana, saltanatsyz ötedi. Sizdiñ oğan
ieşqandai qarsylyğyñyz joq pa?
Jas jigit basyn idi.
İesik tağy aşyldy, ädemi, ūzyn boily, symbatty, özinen äjeptäuir kişi,
qimylynyñ sypaiylyğy men täkappar bitimi ieriksiz köñil audaratyn
äielin qoltyqtap domalanğan, jatağan juan bireu kirdi. Ol Valter myrza
bolatyn, deputat, qarjyger, bai äri paidakeş, oñtüstiktiñ ievreii,
"Frantsuz ömiriniñ" şyğaruşysy jäne onyñ äieli, qyz küngi aty-jöni
Bazil-Ravalo, bankirdiñ qyzy.
Sonan soñ birinen keiin biri asa ädemi kiıngen Jak Rival men Norber
de Varen kirdi, -soñğysynyñ qaiyzğaqty iyğyna tögilip tüsken ūzyn
şaşy men ysqylağan fragynyñ jağasy jaltyldap tūr, al qalai bolsa
solai bailai salğan galstugy tipti de jaña iemes-tin. Täjiribeli ierkektiñ
ierke ädetimen Foreste hanymğa qarsy jürip kep, ol onyñ qolynan süidi.
Ol ieñkeigen kezde, äieldiñ jalañaş qolyn ūzyn şaşy japty da ketti.
Aqyr soñynda Foresteniñ özi kelip, keşigip qalğany üşin keşirim
ötindi. Moreldiñ söilegen sözine bailanysty ony gazettegiler ūstap
qalypty. Deputat-radikal Morel däl bügin Aljirdi otarlau jöninde
nesie bolu mäselesimen ministrlikke sūranys joldağan bolatyn.
— Tamaq daiyn! - dep habarlady malai.
Bäri as üige qarai qozğaldy.
Diuruany de Marel hanym men qyzynyñ ortasyna otyrğyzdy. Ol tağy
özin yñğaisyz sezindi: şanyşqyny, qasyqty, bokaldy qalai ūstap, qalai
jūmsau kerektigin ol bile bermeitin, sondyqtan räsimdi būzyp qūiam ba dep
qoryqty. Onyñ aldyna tört bokal qoiypty, onyñ biri jäne de kögildir
tüsti. Qyzyq bolğanda, onymen ne işedi ieken deseñşi?
Sup işkende bäri ünsiz otyrdy, sonan keiin Norber de Varen saual
tastady:
— Sizder Goteniñ protsesi jaiynda oqydyñyzdar ma? Qyzyqty oqiğa.
Sonan soñ-aq bäri arandatu aralasqan sol jağdaidy talqylap ketti. Būl
jerde olar gazetten oqyğan oqiğany otbasynda söz ietkendei iemes,
därigerlerdiñ nauqas jaiynda, kök azyq satuşylardyñ kökönis jaiynda
aitqanyndai äñgimeledi. İeşkim tañğalmady da, aşynbady da, - bäri de
qylmysqa
maman
adamnyñ
qyzyğuşylyğymen,
barynşa
salqynqandylyqpen qarap, onyñ tereñde jatqan qūpiiä sebepterin aşuğa
tyrysty. Qaiğyly oqiğağa itermelegen jağdailardy aiqyndauğa, miğa
qatysty qūbylystaryn anyqtauğa äreket jasasty, bolğan dramany
ğylymi tüsinigin tabuğa bolatyn, jan dünieniñ airyqşa zardaby dep
qarasty. Sol zertteu, sol izdenis äielderdi de qyzyqtyryp äketti. Adam
ömirindegi qyzğylyqty jağdailardy jazğanynyñ är joly boiynşa
satqyştardyñ közqarasymen jäne basqa da ötkinşi oqiğalar dükenşiniñ
satpas būryn öz tauaryn audarystyryp, tekserip, salmaqtap
qaraitynyndai zertteldi, talqylandy, janaşyrlyqpen jan-jaqty
qaraldy, sonan soñ şyn mänindegi öz qūny boiynşa bağalandy.
Sonan keiin äñgime bir jekpe-jek jaiyna auysty, iendi jūrttyñ
yqylasyn özine Jak Rival audardy. Būl sonyñ qūzyryndağy is bolatyn,
ol mäselege aralasuğa basqa ieşkimniñ de batyly barmady.
Diuruanyñ söz qystyruğa täuekeli jetpedi. Körşisiniñ jūp-jūmyr
denesi qyzyqtyrğan ol auyq-auyq sol jaqqa köz qyryn sala berdi. Sudyñ
denesinen syrğyp bara jatqan möldir tamşysy tärizdenip, onyñ
syrğalyğynyñ ūşynda altyn jipke ilingen gauhar tas salbyraidy. Onyñ
ärbir qystyrma sözi jūrttyñ bärinde jymiys şaqyrady. Är sözi
qyzyqty, süikimdi, ärbir tapqyr qaljyñy köñiline ieşteñeni kidi
almaityn, bärine atüsti jäne aqköñil senimsizdikpen qaraityn şiraq
qyzdyñ qaljyñyndai.
Diurua oğan bir qoşemet aituğa tyrysyp kördi, biraq ieşteme oilap taba
almady da, onyñ qyzymen ainalysty: oğan şarap qūidy, tamaq alyp
berdi, qysqasy, sony ainaldyrdy. Şeşesine qarağanda qatañdau qyz oğan
bas izep qana rizaşylyğyn bildirip, mañğaz dauyspen: "Siz süikimdisiz,
myrza", - deidi, sonan soñ kisiniñ külkisin keltiretin salmaqtylyqpen
ülkenderdiñ sözine qūlaq qūiady.
Tüstik tamaşa boldy, bäri özderiniñ süisinisterin bildirip jatty.
Valter bir özi on adamdikin jedi jäne ylği derlik ündemei otyrdy; jaña
bir tamaqtyñ türin äkelgen kezde, ol oğan közildiriginiñ astynan qiğaştap,
közdep otyrğan adamşa qaraidy. Anda-sanda omyrauyna tūzdyqty
tamyzyp alyp Norber de Varen de Valterden qalyspady.
Äri külimsirep, äri qonaqtardyñ qamyn oilap, Foreste bärin baqylap
otyrdy jäne äieline köp mağynaly qaraspen zer sap qūiady, ol onyñ
aitpai ūğatyn kömekşisi sekildi, iekeui birlesip qiyn, biraq oidağydai ötip
jatqan jūmysty atqaryp otyrğandai.
Keibiriniñ beti qyzaryp, dauystary zoraia bastady. Qyzmetşi tamaq
äkep, otyrğandardyñ qūlağyna ieñkeiip kep sybyrlaidy:
- Korton? Şato-laroz?
Diuruağa korton ūnady, ol är joly bokalyn tosa qūiady. Qarnynan
tarağan köñildi, ieş närsege ūqsamaityn jelik ystyq tolqyn bop basyna
qūiylyp jatqandai, sodan tamyr-tamyryna qualai ağyp, aqyrynda birtebirte ony tügeldei baurap aldy. Ol üşin tolyq masairağan şaq tudy,
masairağanda da bükil oiy men sezimin jūtyp qoiğan, jany men täniniñ
masairauy boldy.
Bir minut te tolastamağan ortaq äñgime bir pikirden iekinşi pikirge
ūlasyp, qaidağy bir bolar-bolmas sebeptermen bir närseden iekinşi närsege
sekirip, aqyrynda sol künniñ barlyq oqiğasyn tügendep şyğyp, onymen
qoimai, basqa da myñdağan mäseleniñ basyn şalyp şyqqan soñ,
Moreldiñ keñ tarap ketken Aljirdi otarlauğa qatysty sözine qaita
oraldy.
İeşteñege senbeitin közqarasymen jäne jeñiltek oiymen belgili
Valter ieki tamaqtyñ arasynda ol jağdaiğa bailanysty birer ötkir sözdi
aityp-aityp jiberdi. Foreste ierteñgi nömirge arnap jazğan maqalasynyñ
mazmūnyn aityp berdi. Jak Rival otarlarda äskeri ökimet qūru
qajettigin jäne otarlau äskerinde otyz jyl qyzmet jasağan ärbir
ofitserge Aljirden jer bölip beru kerektigin aitty.
— Sonda siz jasampaz qoğam qūrasyz, - dep tüiindedi ol, - adamdar
birte-birte biletin bolady jäne ol ieldi süiip ketedi, olardyñ tilinde
söileudi üirenedi, jaña kelgenderdi tūiyqqa tirep qūiatyn jergiliktilerdiñ
kürdeli mäselesiniñ bärin tüsinetin bolady.
Norber de Varen onyñ sözin bölip jiberdi:
— İä,.. olar bärin biletin bolady, biraq tek jer öñdeudi bilmeidi. Olar
arabşa söilei alatyn bolady, biraq qyzylşany qalai iegip, bidaidy
qalai sebudi bilmeidi. Olar saiysu önerin öte küşti meñgeredi, al jerdi
öñdeuden öte älsiz bolady. Joq, ol jaña ieldiñ iesigin barlyq barğysy
keletinderge keñinen aşu kerek. Basynda miy bar adamnyñ bärine odan
oryn tabylady, qalğandary qūridy. Bizdiñ qoğamnyñ zañy solai.
Bir sät tynyştyq ornady. Bäri ünsiz jymiysty.
— Ol jaqta jetispeitin närse ol - jaqsy jer, - dep qaldy kenetten
Diurua, ömirinde birinşi ret iestip tūrğandai, öz dausyn özi tañdana
tyñdady. - Jaqsy önim beretin jerler Frantsiiäda qanşa tūrsa, Aljirde
de sonşa tūrady, sondyqtan oğan salğan aqşa tiımdi dep tüsingen
Parijdiñ bailary ol jerdi satyp alady. Nağyz otarlauşylardy, iağni ol
jaqqa joqşylyq quyp aparğan kedeilerdi suy joq jäne ieşnärse öspeitin
qūmğa yğystyryp tastaidy.
İendi barlyğynyñ nazary oğan audaryldy. Ol öziniñ qyzaryp bara
jatqanyn sezdi.
— Siz Aljirdi bilesiz be? - dep sūrady Valter.
— Bilem, - dedi ol - Men onda ieki jyldan astam uaqyt tūrdym jäne üş
aimağynda da tügel boldym.
Moreldi birden jaiyna tastap, Norber de Varen bir ofitserden iestigen
sol ieldiñ keibir ğūrpy turaly sūrai bastady. Anyğyn aitqanda, ony
qyzyqtyrğan Saharanyñ qaq ortasynda, sondai aptap aimaqtyñ ieñ qūrğaq
jerinde paida bolğan özgeşe kişkentai arab respublikasy Mzab iedi.
Diurua Mzabta ieki dürkin bolğan-dy, iendi ol bir tamşy su altynğa
bağalanatyn, qoğamdyq jūmysqa qatysuğa är tūrğyny mindetti bolatyn,
örkenietti halyqtarğa qarağanda saudany ädildeu jürgizetin tañğajaiyp
jerdiñ ädet-ğūrpyn bar yntasymen suretteuge kiristi.
Şarap pen ūnağysy kelgendik ony batyldandyryp jiberdi, sol sebepti
ol bir türli maqtanyşpen qyzyna söiledi; polk işine tarağan
anekdottardy da aitty, soğys kezinde bastan keşkenderin de baiandady,
arab tūrmysynyñ jekelegen jağdailaryn qaita iesine tüsirip te jiberdi.
Künniñ jalyny küidirip-jandyryp turatyn sap-sary, jalañaş äri şeksiz
sūrqai jerdi tyñdauşylar köz aldyna anyğyraq ielestetsin dep, ol tipti
biraz ädemi söz tirkesterin de qoldanyp tastady.
Äielder oğan köz almai qarady. Valter hanym öziniñ ädetimen är sözin
soza söiledi:
— Sizdiñ iesteligiñizden birneşe tamaşa oçerk şyğaiyn dep tūr ieken.
Äldekimniñ betine dūrystap qarağysy kelgendegi ädetimen, kärteñ
Valter jas jigitke dereu sol arada közildiriginiñ üstinen köz tastady. Al
tamaqqa ol közildiriginiñ astynan qaraidy.
Foreste sol sätti paidalanyp qaldy:
— Qymbatty baseke! Men sizge bügin Diurua myrza turaly aityp iem ğoi
jäne ony saiasi habarlar tabu jönindegi meniñ kömekşim ietip
tağaiyndauyñyzdy ötingem. Marambo bizden ketip qalğaly beri meniñ äri
jedel, äri qūpiiä mälimetterdi jinaityn ieşkimim joq, gazet sodan aqsap
jür.
Valter salmaqty bola qalyp, közildirigin köterdi de, Diuruağa tura
közine közin qadai qarady.
— Diurua myrzanyñ aqyly, söz joq, airyqşa, - dedi ol. - İeger ierteñ
sağat üşte onyñ menimen äñgimelesuge qūlqy bolsa, onda biz ony
ūiymdastyra alamyz.
Az ünsizdikten keiin ol tikelei Diuruanyñ özine til qatty:
— Qazirşe siz bizge Aljir jaiynda ieki-üş oçerk beriñiz. İeste
qalğandaryñyzben bölisip, jaña ğana osynda aitqanyñyzdai, sony otarlau
saiasatymen bailanystyryñyz. Sonda der kezindegi däl uaqtysyndağy
oqiğa bolyp şyğady, oqyrmandardyñ oğan öte riza bolatynyna men
senimdimin. Biraq asyğyñyz!
Birinşi maqalañyz ierteñ meniñ qolyma tiiüi kerek, ieñ ary ketkende bürsigüni: palatada äli talas bitpei tūrğanda, jūrttyñ nazaryn biz oğan
audara biluimiz qajet.
— Al oğan sizder qūiatyn tamaşa taqyryp mynau: Afrikandyq
atqyştyñ iestelikteri, - degendi ne aitsa da ötimdi ietip aitatyn mañyzdy
keiippen Valter hanym qosyp qoidy, -solai iemes pe, Norber myrza?
Ataqqa keş ilikken qart aqyn jaña şyqqandardy jaqtyrmaityn jäne
olardan qorqatyn. Ol sülesoq jauap qaitardy.
— İä, taqyryp tamaşa, ieger odan keiingiler de sol stilde jazylsa,
onyñ ieñ qiyny sonda. Stil degen - muzykadağy däl şyqqan ünmen birdei
närse.
Foreste hanym Diuruağa: "Sen siiäqtylar öz maqsatyna jetpei
qoimaidy" degendi añğartatyn meiirli, qamqor, tüsingen adamnyñ
közqarasymen qarady. Marel hanym ol jaqqa birneşe dürkin būrylyp
qarady, qūlağyndağy gauhar däl qazir üzilip tüsip, möldir sudyñ
tamşysynşa tamyp keterdei dir-dir ietedi.
Qyzy taqsyğa tönip, tynyş qana täkappar otyr.
Malai sol arada üsteldi tağy ainala jürip, kögildir bokaldarğa
iogannisbergten qūiyp şyqty, sodan keiin Foreste Valterge tağzym
ietti de, tost aitty:
— "Frantsuz ömiriniñ" güldenui üşin!
Bäri de gazettiñ şyğaruşysyna qarap bastaryn iısti, al tabysyna
mastanğan Diurua bokaldağysyn bir-aq simire saldy. Ol özin bir böşkeni de
bir-aq işip, bütin ögizdiñ ietin bir özi jep, arystandy da qylğyndyryp
öltire salatyndai sezindi. Boiyna şamadan tys quat pen qaitpaityn
qaisarlyq bitip, asa bir şūğylaly ümitteri ūiandy. Ol iendi būl qoğamnyñ
öz adamy boldy, öz jağdaiyn özi jasap aldy, belgili bir oryndy ielendi.
Onyñ janary ieldiñ betine būryn bolmağan senimdilikpen baiyzdap
qaraityn boldy, aqyrynda onyñ körşisine til qatuğa deiin batyly bardy:
— Sizdiñ syrğañyz qandai ädemi iedi, men mūndaidy ieşqaşan körgen
iemespin!
Äiel oğan külimsirei būryldy:
— Gauhardy büitip jai altyn jipke ilip qoiu - ol özimniñ basyma kelgen
oi. Tañğy şyq ieken dep oilap qaluğa bolady, ras qoi, ä?
Öziniñ batyldyq jasağanynan qysylyp, aqymaqqa tän birdeme dep qūiam
ba dep te qorqyp, ol batylsyzdau miñgirledi:
— Syrğalar ädemi, qūlağyñyz da tek sondai syrğalardy tağuğa
jaralğandai.
Äiel oğan janarymen, janar bolğanda da jürek tükpirine deiin jetetin
janar otymen alğysyn bildirdi.
Diurua betin būrğanda, Foreste hanymnyñ közimen tağy köz tüiistirip
qaldy: ol oğan sol baiağy meiirimdi jüzben qarap otyr ieken, alaida onyñ
közqarasynda qulanğan äri qūptağan bir yñğai baiqalğan siiäqtandy.
İerkekter iendi qoldaryn siltep, dauystaryn köterip, jamyrai söilesip
jatty: jerasty temir jolynyñ asa ülken jobasy talqyğa tüsip ketti.
Desert tausylğanda baryp äñgimeniñ taqyryby da bitti, - Parijdegi
qatynas türleriniñ şabandyğy turaly, attardyñ yñğaisyzdyğy jaiynda,
omnibustağy tärtipsizdik pen aidauşylardyñ dörekiligi töñireginde
ärkimge aitatyn söz tabylyp jatty.
Sonan soñ bäri kofe işu üşin qonaq bölmege ötti. Diurua qaljyñdap,
qyzğa qolyn ūsyndy. Qyz saltanatty türde rizaşylyq bildirdi de,
aiağynyñ ūşymen tūryp, qolyn jigitiniñ şyntağy astyna sūğyp jiberdi.
Qonaq bölme oğan tağy da jabyq baqty iesine tüsirdi. Bölmeniñ är
būryşynda japyraqtaryn äsem jaiyp, töbege deiin sozylyp biık
palmalar tūr.
Aldy aşyq peştiñ ieki jaq büiirinde bağanağa ūqsağan kauçuk ağaşynyñ
dininde jap-jasyl japyraqtary jypyrlap tūr, al fortepianonyñ
üstinde äldebir beitanys ieki būta tūrdy - qyzğylt jäne aq; döñgelengen,
üstin tūtastai gülmen qaptap qoiğandai, olar jasandy, nağyz ösimdikke
ūqsamaityndai bop körindi, tiri gülge qarağanda tym ädemi sekildi.
Qonaq bölmeniñ taza auasy jeñil äri näzik, aita da, ūstai da almaityn
jūpar iıske toly iedi.
Diurua qysylyp-qymtyryluyn birjola qoidy dese de bolady, iendi ol
bölmeni aspai-saspai mūqiiät qarady. Bölme tym ülken iemes-ti:
ösimdikterden özge onda köz toqtatatyndai ieş närse joq-ty, jarqyrap
közge tüsetindei tym jaltyraq ta joq, biraq adam onda öz üiinde
jürgendei sezinedi, ondağynyñ bäri adamnyñ demaluyna yñğaily, tynyş:
jinaqylyğymen kisini baurap, şeksiz-şetsiz ūnap, äldebir ierkeletkendei
jūmsaq siqyrymen deneñdi orap qūiatyndai.
Bölmeniñ qabyrğalary şybynnyñ ülkendigindei sary jibek güldermen
bezendirilgen aqsūr matamen qaptalypty. İesikterge qyzyl jibekpen
qalampyr güli toqylğan aqşyltym kögildir soldat şūğasynan jasalğan
perdeler ilinipti. Qalai bolsa solai qūia salynğan är kölemdi, är türli
jihazdar - şezlong deitin jartylai tösek siiäqty şalqaima oryndyqtar,
abajadai jäne qūrtymdai kreslolar, taburetkalar, puftar - keibiri XVI
Liudovik stilindegi jibek matamen qaptalsa, keibiri sarğyş şetine ösip
tūrğan anardy salğan ädemi barqytpen qaptalğan.
— Diurua myrza! Kofe işesiz be?
Sol baiağy iezuin jyimai külimsiregen qalpy Foreste hanym oğan
şyny ūsyndy.
— İä, hanym, rahmet sizge.
Diurua şynyny alyp, qyz qolyndağy qant salğyşqa qauiptene ieñkeiip,
kümis qysqaşpen bir tüiir qantty ilip alyp jatqanynda, kelinşek
qūlağyna sybyrlap ülgirdi:
— Valter hanymdy ainaldyryñyzşy.
Ol birdeme aityp ülgirgenşe kelinşek qasynan ketip qaldy.
Kilemge tögip alam ba dep qauiptenip, ol kofeni tezirek işip bituge
tyrysty, sonan soñ jeñildep qalğandai sezinip, iendi jaña bastyğynyñ
äieline jaqyndaudyñ jäne onymen söilesudiñ amalyn qarastyra bastady.
Kenet ol üstelden alysta otyrğan Valter hanymnyñ bos şynyny
qolyna ūstap, sirä, ony qaida qūiaryn bilmei tūrğanyn baiqap qaldy.
Diurua dereu qasyna jetip bardy.
— Mağan rūqsat ietiñizşi, hanym.
— Rahmet sizge.
Şynyny aparyp qoiğan soñ ol qaita qasyna keldi.
— Men ana jaqta qūmnyñ işinde jürgende, "Frantsuz ömiriniñ" mağan
qanşama baqytty sätter syilağanyn siz bilseñiz ğoi, hanym! Şyn mäninde
ol Frantsiiädan tys jerde oquğa bolatyn birden-bir gazet, öitkeni tek qana
ol ieñ qyzyqty, ieñ tapqyr jäne neğūrlym jan-jaqty gazet. Ol bäri turaly
jazady.
Valter hanym öz sypaiylyğyna tän jymiysymen salqyn jymidy.
— Qazirgi talapqa sai gazettiñ türin jasau meniñ küieuime az ieñbekke
tüsken joq, -dedi äiel öz bağasyn biletin keiippen.
Sodan keiin iekeui äñgimelesip ketti. Diurua ädep saqtai bermeitin,
qysylyp-qymtyryla qoimaityn äñgimelerdi jaqsy aitatyn; dausy
qūlaqqa jağymdy, janary öte äserli, al mūrtynda adamdy ieriksiz özine
tartatyn bir siqyr tyğylyp tūrğandai-dy. ädemi, jūmsaq, köpsigen,
tikireigen şalğaiyna taman säl aqşyltym tartqan sary altyndai
qūbylğan mūrty joğarğy ierniniñ üstinde şiratylady.
İekeui Parij jäne onyñ ainalasy turaly, Sena özeniniñ jağalauy
jaiynda, jazğy köñil köteruler men kurorttar haqynda, qysqasy,
ieşqandai bas qatyrmai-aq künūzaq aita beruge bolatyn jeñil-jelpi
närselerdi söz ietisti.
Qastaryna liker qūiğan römkesin köterip Norber de Varen kelgen soñ,
Diurua kişipeiildik jasap ketip qaldy.
Foreste hanymmen äñgimesi bitken soñ Marel hanym Diuruany qasyna
şaqyrdy.
— Söitip, siz jurnalşylyqta bağyñyzdy synap körmeksiz be? - dedi ol
kütpegen jerden.
Ol öziniñ maqsaty jaiynda özi de tüsinbeitindei birdemelerdi aitty da,
ile-şala Valter hanymmen söilesken sözderin oğan da aita bastady. Biraq
būl joly ol mäseleni jaqsy meñgerip, jaqynda özgelerden iestigenderin de
öziniki ietip, senimmen söiledi. Jäne sol sätte är sözine tereñ mağyna
beruge tyrysyp, öz közin äieldiñ közine ünemi qadai tūryp söiledi.
Öz kezeginde Marel hanym özin tapqyr sanaityn jäne qyzyqty
köringisi keletin äielderdiñ tabiği şiraqtyğymen birneşe anekdot aityp
jiberdi. Birte-birte aşyla kelip, bir kezde qoly jigittiñ jeñine tiıp te
tūrdy, är närseni aita jürip, kenet dausyn kilt bäseñdete qoidy, sodan
iekeuiniñ äñgimesi işkil jağdaiğa auysty da ketti. Özine anyq yqylasy
auğan jas kelinşektiñ qasynda tūrğany jigitti tolqytty. Öziniñ oğan
berilgendigin, bireulerden ony qorğai alatyndyğyn däl qazir däleldep
jäne öziniñ jaqsy qasietterin onyñ aldyna jaiyp salğysy kelgennen
şarşap qalğan Diurua onyñ är sözine keşeuildep jauap qaitaryp tūrdy,
al ol keşiguler onyñ oiy basqada iekendigin däleldeitin iedi.
Kenet Marel hanym sebepsizden-sebepsiz: "Lorina!" - dep şaqyrdy da,
qyz qasyna kelgen soñ:
— Otyr osynda, qyzym, terezeniñ aldynan suyq tiedi, - dedi.
Diuruanyñ qyzdy ünsiz ğana süiip alğysy keldi, sonda sol süiistiñ bir
bölşegi onyñ şeşesine de tiesi bolatyndai körindi.
— Sizdi süiüge bola ma, madmuazel? - dep sūrady ol sypaiy, äkelik
meiirimdi ünmen.
Qyz oğan tañdana qarady. Marel hanym küle söiledi.
— Jauap ber: "Büginşe sizge rūqsat ietem, myrza, biraq būdan keiin būl
qaitalanbasyn", - de.
Diurua otyryp, qyzdy qolynan ūstady da, qyzdyñ tolqyndanğan
jūmsaq şaşyna iernin tigizdi.
Şeşesi qairan qaldy.
— Qarai kör, qaşpady! Ğajap! Ädette ol özin tek äielderge ğana
süigizedi. Siz bağyndyryp alğyşsyz, Diurua myrza!
Ol qyzaryp ketti de, qyzdy bir tizesine otyrğyzyp, ünsiz terbete berdi.
Foreste hanym qastaryna keldi de, tañdanğannan işegin tartyp:
— Men ne körip tūrmyn? Lorinany üiretip alypty! Mine, ğajap! dedi.
Sigaryn iezuinen tastamai Jak Rival būlarğa qarai jürdi, auzymnan
äldebir orynsyz şyğyp ketken sözge bola bar jağdaidy büldirip, bügin
jinap alğan bedelimnen bir sätte aiyrylyp qalmaiyn dep qorqyp, Diurua
dereu qoştasa bastady.
Ol basyn iıp, äielderdiñ qolyn abailai qyssa, ierkekterdikin qattyraq
silkidi. Söitip tūryp, qol qysysyna Jak Rivaldiñ dostyq piğylmen
jauap qaitarğanyn, Norber de Varenniñ dymqyl äri suyq qoly
sausaqtarynyñ arasynan susyp ötkenin, al Valterdiñ qoly suyq, bos,
jany joqtai, ūsqynsyz iekenin, Foresteniki tolyq äri jyly iekenin
baiqady. Dosy qūlağyna sybyr ietti:
— İerteñ sağat üşte, ūmytpa.
— Jo-joq, sözsiz kelemin.
Bügingi tabysyna Diuruanyñ qatty quanğany sonşalyq, baspaldaqqa
kelgende, odan onyñ jügirip tüskisi keldi, tömen qarai ieki baspaldaqtan
bir-aq sekirip kele jatyp, kenet üşinşi qabattyñ alañqaiyndağy ülken
ainadan özine qarsy sekire jügirip kele jatqan myrzany körgende, özin
bireu qylmys üstinde ūstap alğandai uialyp, toqtai qaldy.
Diurua öz beinesine ūzaq süzilip qarady, sonan soñ öziniñ sonşalyq sūlu
iekenine şattanyp, ainadağy beinesine külimsirei qarady da, sonan soñ
oğan däl bir syily kisimen qoştasqandai qolyn köterdi de, qūrmetpen
tömen iılip tağzym jasady.
III
Köşege şyqqan soñ Jorj Diurua oiğa şomdy: ol qandai şeşim
qabyldauy keregin bilmedi. Onyñ ieşbir maqsatsyz-aq qalany aralap,
armandap, keleşekke jospar jasap, tünniñ jūmsaq auasyn jūtyp
qydyrğysy keldi, biraq Valter üşin maqala jazu kerek degen oi soñynan
qalmai mazalai berdi, aqyrynda ol üige qaityp, dereu jazuğa otyrğanym
tiımdi bolar dep şeşti.
Syrtqy bulvardy ainala jyldam jürip kep, sodan keiin özi tūratyn
Buro köşesine būryldy. Ol päter jaldağan jeti qabat üide jiyrma
şaqty jūmysşy men toğyşarlyq otbasy tūratyn. Baspaldaqpen
köterilip kele jatyp, qaldyqtar men temekiniñ tūqyldary, qağaz
jyrtyndylary şaşylyp jatqan kir-kir tepkişekterdi balauyz siriñkemen
jaryq ietip, oğan jiırkenişpen küizele qarap kele jatyp, būl aradan
bosanyp şyğyp, bailar tūratyn taza, kilemder töselgen üide tūrsam-au
degendi qatty armandady. Būl aradağynyñ bärine tamaq qaldyqtarynyñ,
därethananyñ jağymsyz iısi men tūrğyn üidiñ şañy siñgen, kögergen jäne
ieşqandai ökpek jel tazalai almaityn iısteri siñip qalğan.
Onyñ altynşy qabattağy bölmesiniñ terezesinen Batys temir jolynyñ
üñireigen, Batinol vokzalynyñ mañyna deiin sozylğan tunneliniñ tereñ
küz siiäqty ülken ory körinedi. Diurua terezeni aşyp tastap, onyñ tot
basqan temir jaqtauyna şyntaqtai asyldy.
Üş qozğalmaityn qyzyl şam belgisiz añnyñ baqyraiğan közi siiäqtanyp
sol qarañğy ordyñ tübinde jarqyraidy, onyñ ar jağynda tağy şam, odan
keiin tağy, tağy körinedi. Birde jaqynnan, birde alystan, keide äzer
şalynyp, Aner jaqtan keide ūzaq, keide qysqa gudok üni qarañğy tünde
minut saiyn iestiledi. Öitip qūbylğan dauystar jandy närselerdiñ
söilesip jatqany sekildenip te ketedi. Sondai bir dauys jaqyndap kele
jatty, onyñ aianyşty kürsinisi är sät saiyn küşeie tüsti, bir kezde qūlaq
tūndyrğan tarsyl-gürsilmen zymyrap kele jatqan ülken sary şam
körindi. Vagondardyñ ūzynnan-ūzaq tizbegi tunneldiñ kömeiine qalai kirip
ketip jatqanyn Diurua körip tūrdy.
— Al iendi jūmysqa kiris! - dedi ol özine-özi. Şamdy üsteldiñ üstine
qoiyp, jazuğa iendi otyra bergende, kenet özinde tek poştalyq qağazdyñ
ğana bar iekenin baiqady.
Nesi bar, qağazdy köldeneñinen büktep, poştalyq qağazğa-aq jazuğa tura
keledi. Qalamūşty siiäğa malyp alyp barynşa tyrysyp, ädemilep
taqyrybyn jazdy:
"Afrikandyq atqyştyñ iesteligi"
Sonan soñ birinşi söilemdi oilai bastady.
Ol alaqanymen jağyn taianyp, aldynda jatqan taza qağazğa tesile
qarady.
Ne turaly jazu kerek? Tüstenu kezinde aitqandarynyñ birde-birin, ne
bir anekdotty, ne bir faktini, ieşteñeni iesine tüsire almady. Kenet onyñ
basyna: "Ketu kezinen bastau qajet", - degen oi keldi. Sodan ol: "Būl 1874
jyly mamyrdyñ orta şeninde, älsiregen Frantsiiä qaterli jyldardyñ
silkileuinen keiin demalyp jatqanda bolyp iedi..." dep jazdy.
Sodan keiin Diurua toqtap qaldy: mūny iendi odan keiingimen - kemege
minuimen, saiahatqa şyğuymen, alğaşqy äserlerimen - qalai
bailanystyraryn bilmedi.
Bir on minutten keiin ol kirispe bölimin ierteñge qaldyrdy, qazirşe
Aljirdi sipattap jazu kerek dep şeşti.
"Aljir - bastan-aiaq appaq qala", - dep jazdy da, biraq odan ary qoly
jürmedi. Jadyndağy ädemi taza qalaşyq, jalpaq şatyrly üilerdiñ tau
ieteginen teñizge qarai qūlağan būlaq suyndai tizbegi qaitadan köz aldyna
kelip, biraq sol körgenderi men bastan keşkenderin baiandaityn söz taba
almady.
Ūzaq zorlanğan soñ ğana: "Onda tūratyn halyqtyñ denin arabtar
qūraidy", - degendi qosty da, sodan keiin qalamsabyn laqtyryp tastap,
üsteldiñ qasynan türegep ketti.
Onyñ denesiniñ salmağynan paida bolğan tösektiñ şūñqyrynda tozyğy
jetken, uqalanğan, ūipa-tūipa, jiırkenişti türi ölik saqtaityn jerdiñ
ieski-qūsqysy qūsap kündelikti kiıp jürgen jeidesi jatyr. Al onyñ jar
degende jalğyz tsilindr qalpağy toqyma kreslonyñ üstinde şalqasynan
tüsip, qūddy bir qaiyr sūrap, sony kütip jatqandai.
Kögildir gül şoqtary beinelengen tüsqağazda qanşa gül bolsa, sonşa
daq bar iedi, - älde myjyp tastağan qandala ma, älde maidyñ tamşysy ma;
ne dalap jūqqan sausaqtyñ maily izi me, ne juynğyş şaşyrağan sabyn
köbigi me, ne qylğan daq iekenin ieşkim de aityp bere almastai kömeski,
küdikti daqtar. Bärinen jamany kisini qorlaityn, Parijdiñ jihazdy
bölmeleriniñ joqşylyğy közge ūryp, iısi müñkip tūr iedi. Diuruanyñ
janyn öziniñ kedeiligine degen yza kernedi. Būl jağdaidan neğūrlym
mümkindiginşe tez qūtylyp, mūndai janaşyrlyq tirşilikti ierteñnen
bastap toqtatu qajet iekenin sezindi.
Aiaq asty onyñ qaitadan jūmys istegisi keldi, üstel basyna otyrdy da,
Aljirdiñ özindik siqyrly ierekşelikterin qaita jañğyrtuğa kömektese
alatyndai sözderdi izdedi. Aljir -jalpy Afrikanyñ, adam aiağy baspağan
qūpiiäly, köşpeli arabtar men zäñgilerdiñ beimağlūm taipalary
mekendeitin Afrikanyñ kire beris bosağasy; zerttelmegen, biraq özine
tartyp tūratyn, şyndyğyna adam nanbaityn, iertegi ömirdiñ äleminen
kelgendei januarlary - tüieqūs dep atalatyn būryn körmegen tauyğy,
qaraqūiryq dep atalatyn qimyly qūdirettei sändi ieşkileri, öziniñ
köriksizdigimen tañğaldyratyn kerigi, mañğaz tüieleri, adam şoşyrlyq
begemottary, ūsqynsyz müiiztūmsyqtary, aqyr soñynda adamzattyñ
qorqynyşty bauyrlary gorillasy - sirek te bolsa bizdiñ qalalyq baqtan
körinis berip qalatyn Afrikanyñ bosağasy Diuruanyñ basynda tuğan
oilar anyqtyğymen ierekşelenbedi, olardy ol aita alar iedi, alaida biraq
qağazğa tüsire almady. Samaiy solqyldap, alaqany terden dymqyldanyp
ketti, aqyry älgindei älsizdiktiñ bezgegi qysqan ol tağy da üsteldiñ
aldynan tūryp ketti.
Sol arada onyñ közine bügin keşkisin qaqpa küzet äkep tastağan kir
juuşynyñ iesepşoty tüsti de, ony bir aiyqpas qaiğy basty. Özine degen
senim de, bolaşaqqa degen ümit te bir sätte izim-ğaiym boldy. Bitti, bäri
bitti, ol ieşteñe de jasai almaidy, onyñ qolynan ieşteñe de kelmeidi. Ol
özine tükke tūrğysyz, qabiletsiz, iendi tük şyqpaityny birjola belgili kereksiz adam bop körindi.
Ol tağy terezeniñ aldyna jaqyndap iedi, däl sol sätte tunneldiñ işinen
tars-kürs ietken jabaiy dauyspen poiyz kenet jūlqynyp şyğa keldi.
Onyñ joly dalany basyp jazyqqa, odan teñizge bağyttalğan. Poiyzdy
közimen ūzatyp salyp tūryp Diuruanyñ iesine äke-şeşesi tüsti.
İä, poiyz olardyñ qasynan, bar-joğy olardyñ üiinen birer şaqyrym
ğana qaşyqtyqtan ötedi. Diurua Ruan men Senanyñ keñ añğarynyñ üstinde,
Kantl mekenine kireberistegi jotada tūrğan şağyn üidi köz aldyna qazqalpynda ielestetti.
Diuruanyñ äke-şeşesi sol ruandyqtar jeksenbi saiyn kelip ierteñgilik
asyn işetin "ädemi körinis" dep atalatyn şağyn ashana-şaraphana
ūstaityn. Ūlymyz bolaşaqta aituly adam bola ma degen ümitpen olar ony
kolledjge bergen-di. Kursty bitirip, biraq bakalavrlyqqa iemtihan
tapsyrmai, Jorj Diurua äskeri qyzmetke tūryp ketti; ol ofitser,
polkovnik, general boludy aldyn ala oilastyrğan-dy. Alaida äskeri
qyzmet bes jyldyq merzimi bitpei jatyp-aq jalyqtyryp jibergen soñ ol
Parijden mansap tabu jağdaiyn qarastyra bastağan bolatyn.
Söitip, mindetti merzimin ötegen soñ, äke-şeşesi aqyry ümittengen
armandarynyñ jüzege aspasyn bilgennen keiin, iendi bizben birge
qoltyğymyzdyñ astynda tūra berse dep qalap iedi, olardyñ ötinişine
qaramai, osynda kelgen-di. Ol öziniñ jūldyzy janatynyna senimin
joğaltpady, köz aldynda öziniñ bolaşaq jeñisi būldyr ielesteitin: äldebir
jağdailardyñ sätti üilesui öz jemisin beredi, ony, ärine, özi daiyndaidy
jäne ony qoldan şyğarmai paidalanady.
Garnizondağy qyzmeti onyñ jürekke qatysty jağdailaryna da igi
yqpalyn tigizdi, oñai jeñisterden tys onyñ joğary talaptağy äieldermen
de bailanysy boldy, - salyq inspektriniñ ol üşin bärin de tastap,
soñynan ierip ketuge daiyn qyzyn jäne senimdi ökildiñ ol tastap ketkende
suğa batyp ölmek bolğan äielin de ainaldyryp aluğa qoly jetken.
Joldastary ol turaly: "Qu, alaiaq, jylpos, oq pen ottyñ işinen de aman
şyğady", -deitin. Ol sonda özine-özi qu, alaiaq, jylpos boluğa ant bergendi.
Onyñ kündelikti garnizondağy ömirinen, Afrikadağy kädimgi
tonauşylyğynan, qulyq-sūmdyğy men patriottyq sezimmen qabat äskeri
tüsiniktegi namysty boiyna siñirgen zañsyz tabystary, unterofitserlerdiñ jeñisteri jaiyndağy äñgimelerdiñ äserinen tuğan ūsaq
ataqqūmarlyğy men ierlikterinen qalyptasqan normandyq uiaty ne kerek
bolsa sonyñ bäri tabyla ketetin üş qabat tübi bar qobdişağa ainalyp
ketken-di.
Biraq öz maqsatyna jetu tilegi sonyñ bärinen basym tūratyn.
Özi de baiqamai, är keş saiyn söitetin ädetimen Diurua armanğa şomyp
ketti. Onyñ köz aldyna airyqşa sätti mahabbat körinisi keldi, sonyñ
arqasynda onyñ bükil armany bir-aq oryndalypty. Ol köşede kele jatyp
bankirdiñ nemese aqsüiektiñ qyzyna kezigedi, ony bir körgennen-aq uysyna
tüsirip, soğan üilenedi.
Öz ininen zytyp şyqqan semiz qūianşa depoğa baryp demalu üşin bar
pärmenimen tunnelden şyğa kelgen parovozdyñ qūlaq tūndyrğan aşy
dausy ony myna ömirdiñ şyndyğyna qaita alyp keldi.
Sol sät ünemi onyñ janyn jylytyp jüretin äri būldyr, äri quanyşty
ümit ony tağy qanattandyrdy, - joramaldap, tünniñ däl qarañğylyğyna
qarata - özi qalağan beitanys äielge süiis joldady, özi qūmartqan
sättilikti ystyq yqylaspen süidi. Sonan soñ terezeni japty da, şeşine
bastady. "İeşteñe ietpeidi, - dep oilady ol, - tañerteñ tyñ küşpen kirisem
jūmysqa. Qazir basym basqa oimen älek. Onyñ üstine men artyqtau işip
qoiğan boluym kerek. Öitip jūmys isteuge bolmaidy".
Ol jatty da, şamdy öşirdi jäne sol sätte-aq ūiyqtap ketti.
Äldeneni asyğa kütken nemese äldeneden mazasy ketken adamdardyñ
ädetimen ol ierte ūiandy; tösekten sekirip tüsip, özi aitpaqşy, bir şyny
taza auany jūtu üşin, terezeni aşty.
Temir jol ötetin keñ şūñqyrdyñ arğy betindegi şyğyp kele jatqan
künniñ şūğylasymen jalt-jūlt ietken Rim köşesiniñ üileri qūddy küñgirt
jaryqpen salyp şyqqan surettei. Oñ jaqtan kökjiekti jaba salğan
möldir betperde siiäqty jūqa kögildir tütin tūmşalağan Arjanteil
jotasy men Sanua biıgi jäne Orjemon diırmeni äzer körinedi.
Diurua qarsy aldynan aşylğan qiyrğa süisine qarady. "Bügingidei
kezde ol jerde sūmdyq jaqsy şyğar", - dedi kübirlep. Sodan soñ jūmysqa
kirisui, kiriskende de dereu kirisui kerek iekeni iesine tüsip, iesikküzettiñ
balasyn şaqyryp aldy da, oğan on su berip, keñsege öziniñ auyryp
qalğanyn aityp keluge jūmsady.
Ol üsteldiñ aldyna kep otyrdy, qalamsabyn siiäğa maldy, sonan soñ
jağyn taianyp, oilanyp qaldy. Biraq onyñ barlyq oilağany beker boldy.
Onyñ iesine ieşteñe de tüspedi.
Äitkenmen ol tüñilmedi. "Oqasy joq, - dep oilady ol, - äzirşe meniñ
änşeiin dağdym joq. Barlyq mamandyq sekildi, būny da üirenu qajet.
Meniñ alğaşqy aiaq alysymdy bireu-mireu bağyttap jiberuge tiıs.
Forestege baraiyn, ol meni on minutte-aq relske salyp jiberedi".
Ol dereu kiıne bastady.
Köşege şyqqan soñ, qazir Foreste dosyna baruğa bolmaitynyn
şamalady: olar, bälkim, keşteu ūianatyn şyğar. İendi ol asyqpai syrtqy
bulvardyñ boiymen qydyra-qydyra bararmyn dep şeşti.
Ol tañğy suarudan keiin jap-jaña siiäqtanyp tūrğan Monso parkine
kelip kirgende, äli sağat toğyz bolmağan-dy.
Ol otyrğyşqa otyryp tağy qiiälğa şomdy. Alysyraqta, sirä, äiel
zatyn kütken bireu bolu kerek, öte ädemi kiıngen jas jigit ilgeri-keiin
jürdi de qoidy.
Aqyry betperdesin tüsirgen qalpaqty äiel asyğa basyp kep jigitpen
qol berip amandasty, sonan soñ qoltyğynan aldy da, iekeui közden ğaiyp
boldy.
Diuruany mahabbattyñ adam tözimin tauysar yntyzarlyğy,
süiispenşiliktiñ hoş iısti, kirşiksiz, näzik jan tolqytulary şölirketti.
Ol ornynan tūryp, Foreste jaiynda oilai-oilai ilgeri jürdi. Joly
bolğyş dep äne sony ait!
Ol kireberiske dosy tūp-tura üiden şyğyp kele jatqan sätte jetti.
— A, būl sen be? Osynşa neğyp ierte? Ne jūmys bop qaldy?
Köşede jolyqqanyna qysylğan Diurua miñgirledi de qaldy:
— Jai ğoi... jai... Meniñ maqalamnan tük şyqpady, Aljir jaily
maqalamnan, -iesiñde me, mağan Valter myrza tapsyrğan şy? Onyñ ieş
tañğalatyny joq, men, iendi, ieşqaşan jazyp körgen adam iemespin ğoi.
Barlyq jūmys sekildi, mūnda da maşyqtanu qajet. Men keşikpei-aq
qolymdy üiretem, oğan ieşbir kümänim joq, men tek neden bastaudy, qalai
kirisudi bilmeimin. Mende oi köp, qanşa deseñ de jeterlik, al sony sözben
jetkize almaimyn.
Aitpağynan şatasyp, ol ündemei qaldy. Foreste oğan qulana jymiyp
qarady:
— Ondai jağdai mağan tanys.
— İä, mūndai jağdaidy bäri de bastan keşui kerek şyğar dep
oilaimyn, - dedi Diurua dosyn qūptap. - Sonymen, men sağan ötinişpen
keldim... qaiğyma kömektes degen ötinişpen... Sen meni on minutte-aq
relske salyp jiberseñ, qai jağynan keluim kerek iekenin korset. Men üşin
ol öte ğajap stilistikalyq sabaq bolar iedi, meniñ bir özimniñ şamam
kelmeidi.
Foreste būrynğysynşa köñildi jymiysynan tanbady. İeski dosyn
iyğynan qağyp qaldy da, bylai dedi:
— Meniñ äielime bar, ol mūndaidy menen kem jasamaidy. Men ony
jeterliktei süirelegem. İerteñgilik qolym timeidi, äitpese men sağan
quana-quana kömekteser iedim.
Diurua tosyn jüreksinip qaldy, ol ieki oily bop, ne isterin bilmedi.
— Men iendi äieliñe tap osy tañerteñ jetip barmaimyn ğoi?
— Tamaşa jetip barasyñ. Ol baiağyda tūryp alğan. Qazir meniñ
kabinetimde meniñ jazğandarymdy bir retke keltirip otyr.
Diuruanyñ äli de üige kiruge batyly barmady.
— Jo... ol mümkin iemes.
Foreste ony iyğynan alyp ainaldyrdy da, iesikke qarai iterip
jiberdi.
— Barsañşy iendi qyñyraimai, bar dedim ğoi, qyrsyq, bar! Men iendi
qaitadan törtinşi qabatqa köterilip, seni äielime jolyqtyryp, bükil
ötinişiñdi bastan-aiaq oğan baiandap tūrmaimyn ğoi.
Aqyry Diurua baruğa bekindi.
— Jaraidy, rahmet, özim baraiyn. Sen meni küştep, tūp-tura
zorlyqpen jiberdi dep aityp baram.
— İä, söit. Ol seni jep qoimaidy, qoryqpai-aq qoi. İeñ bastysy,
bügingi sağat däl üştegini ūmytpa.
— Jo-joq, ūmytpaimyn.
Foreste isker adamnyñ keipimen köşe boilai jürip ketti de, al Diurua
özin qalai qabyldaitynyn bilmei beimazalanyp, äñgimeni neden bastaryn
oilap, bir tekpişekten bir tekpişekke asyqpai attap, törtinşi qabatqa
köterildi.
İesikti qyzmetşi aşty. Kök aljapqyş kigen, qolynda ieden sürtetin
şötkisi bar.
— Foreste myrza üide joq, - dep habarlady ol sūraudy kütpesten.
— Foreste hanymnan sūrañyzşy, meni qabyldai alar ma ieken? - dep
talap ietti Diurua, - meni küieui jiberdi, men ony qazir köşede kezdestirdim.
Ol jauap kütip qaldy. Qyzmetşi qaita oraldy da, iesikti oñ jaqqa aşyp:
— Foreste hanym sizdi kütip otyr, - dedi.
Äiel jazu üsteliniñ aldynda kresloda otyr ieken, ol otyrğan şağyn
bölmeniñ qabyrğalary qap-qara ağaş sörelerine mūqiiät jinalğan
kitaptarmen tūtastai jabylypty. Kitaptyñ aluan tüsti qyzyl, sary,
jasyl, aqşyl kök, kögildir - tüpteri tom-tom kitaptyñ birkelki qatarlaryn
ädemi äri jandandyryp körsetedi.
Foreste hanym öziniñ üirenşikti külimsiregen qalpymen būrylyp,
oğan qolyn ūsyndy, äieldiñ qoly iyğyna deiin derlik körinip qaldy, şilterlep äşekeilegen üi köileginiñ jeñi sonşalyq keñ ieken.
— Nege mūnşa ierte? - dep sūrady da, ile-şala tağy qosty. - Būl kinälau
iemes, bar-joğy tek sūraq.
— Men kelmeiin dep iem, biraq sizdiñ küieuiñiz, - dep miñgirledi ol, onymen tömende jolyğyp qalyp iem, sol meni joğaryğa köteriluge mäjbür
ietti. Mağan sonşalyqty yñğaisyz, meniñ tipti sizge nege kelgendigimdi
aituğa da batylym jetetin iemes.
Foreste hanym oğan qolymen oryndyqty nūsqady:
— Otyryñyz, sonan soñ aityñyz.
İeki sausağymen qolyndağy qazdyñ qanatyn äiel ieppen ainaldyryp
otyrdy. Diuruanyñ oğan kedergi jasap otyrğanyn kuälendirip, onyñ
aldynda jartysyna deiin jazylyp bitken ülken qağaz jatty.
Qonaq bölmedegi üirenşikti jūmysynda qalai özin iemin-ierkin sezinse,
myna jazu üstelindegi jūmysta da özin öte jaqsy sezinetindigi körinip
tūrdy. Onyñ üi köileginen qazir ğana sebilgen jeñil jūpar iıs şyğady,
Diurua jūmsaq matamen bürkelgen onyñ jas, taza, toq äri jyly denesin
qūddy būryn körgen adam qūsap ielestetuge tyrysty.
Diuruanyñ söileuge bata almai otyrğanyn baiqap:
— Qane, aitsañyzşy iendi, ne jağdai? - dep sūrady äiel.
— Körip otyrsyz ğoi, - dedi ol sasqalaqtap. - Şynynda, mağan
yñğaisyz... Mäsele mynada, keşe men tün jarymğa deiin otyrdym... bügin
tağy... tañerteñnen beri... Valter myrza sūrağan Aljir turaly maqalany
jazdym... Biraq men tük şyğara almadym. Barlyq jazğan jaman
qağazdarymdy jyrtyp tastadym... Mağan būl is beitanys qoi, sondyqtan
būl joly mağan kömektes dep Forestege ötiniş jasadym...
Riza bop, äri köñildenip, äri masattanyp, şyn köñilimen külgen äiel
Diuruanyñ sözin bölip jiberdi:
— Al ol sizdi mağan jiberdi ğoi? Onysy, tegi qandai ädemi bolğan.
— İä, solai. Būl qiyndyqtan siz meni tipti jaqsy alyp şyğady dedi.
Meniñ öitkim kelmedi, batylym barmady. Siz meni tüsinip tūrsyz ba?
Äiel ornynan türegeldi.
— Būlai birlesip jūmys isteu öte jaily bolatyn siiäqty. Sizdiñ
ideiäñyzğa men öte quanyştymyn. Bylai bolsyn: meniñ ornyma
otyryñyzşy, äitpese gazettegiler meniñ jazuymdy tanyp qūiady. Qazir
biz, siz iekeumiz, jazamyz ol maqalany, jazğanda qandai tağy! Sätti
şyğatynyna söz joq.
Ol otyryp, qolyna qalamsapty ūstap, aldyna bir bet aq qağazdy jaiyp,
jazuğa daiyndaldy.
Foreste hanym onyñ barlyq qimylyn türegelgen qalpy baqylap
tūrdy, sonan soñ aldy aşyq peştiñ üstinen temeki alyp tūtatty.
— Temekisiz jūmys istei almaimyn, - dedi. - Sonymen, sizdiñ ne aitsam
degen oiyñyz bar?
Diurua äielge tañğala jalt qarady.
— Däl sony bilmeimin, sondyqtan ğoi sizge kelip otyrğanym.
— Onda jaraidy, men sizge kömekteseiin. Tūzdyqty äzirleuge men
daiynmyn, biraq mağan aldymen tamaqtyñ özi kerek.
Diurua sasyp qaldy.
— Men özimniñ qalai aralağanymdy basynan bastap jazsam ba dep iedim,
- dedi ol batylsyzdau ünmen.
Äiel ülken üsteldiñ arğy jağyna oğan qarama-qarsy otyrdy da, betine
tura qarap:
— Olai bolsa, siz äueli ony mağan oñaşa - tüsinip otyrsyz ba, mağan
ğana baiandap beriñizşi, - dedi äiel, - asyqpai, ieşteñesin tastap ketpei
aityñyz, sonan soñ men ne keregin özim tañdap alamyn.
Diurua neden bastaryn bilmedi, - sonan soñ künäsinen aryluğa kelip
otyrğan adamdy sūraqqa alğan pop qūsap, äiel oğan sūraqtar bere bastady,
onyñ sūraqtary däl tūjyrymdalğandyqtan, Diuruanyñ jadynda
ūmytylğan iegjei-tegjeiler, kezdesuler, atüsti ğana baiqap qalğan betjüzder qaitadan qalqyp betke şyğa bastady.
Söitip ol şirek sağatqa juyq söiledi, sodan keiin äiel onyñ sözin
kenet bölip jiberdi:
— Al iendi bastaiyq. Siz öz äserleriñiz jaiynda dosyñyzben
äñgimelesip otyr dep ielesteteiikşi: būl sizge qosalqy är närselerdi de
aita beruge mümkindik beredi, jolai är türli ieskertpelerdi de aita ketesiz,
sonda qolymyzdan kelgeninşe bäri tabiği äri qyzyqty bolyp şyğady.
Jazyñyz:
"Qymbatty Anri! Seniñ Aljir1 degenniñ ne iekenin bilgiñ kele me?
Jaraidy. Isteitin ieşteñe joqtyqtan, men sağan özim tūryp jatqan
balşyq üiden öz ömirimniñ är küni men är sağatyn jazyp otyratyn
kündelik tärizdi jazbamdy jiberip tūrudy ūiğardym. Keide ol sağan
dörekileu bop ta körinui mümkin, - nesi bar, sen ony tanys äielderiñe
körsetuge mindetti iemes şyğarsyñ".
Sönip qalğan temekisin qaita tūtatu üşin, äiel osy arada bir toqtady,
qaz qauyrsynynyñ älsiz syryly da dym boldy.
— Ary kettik, - dedi äiel.
Aljir - qaqpa, tañğajaiyp qūrlyqtyñ tamaşa appaq qaqpasy.
Biraq aldymen ol qaqpağa baru kerek, al baru - kez kelgen adamnyñ
qolynan kele bermeitin raqat. Men, öziñ bilesiñ, atqa minudiñ äigili
şeberimin, men polkovniktiñ özi minetin attardy üiretuşimin. Alaida
jaqsy atpaz bolğanyñmen, naşar teñizşi boluyn da mümkin ğoi. Men
ondaidy öz basymnan ötkerdim.
Bärimiz doktor Blevo dep ataityn polk därigeri Sembret iesiñde me?
Özimiz arman ietken sol jerde gospitalge baryp bir täulik demalğymyz
kelgende, sonyñ qabyldauyna baruşy iedik qoi bärimiz.
Onyñ qyzyl iştäniñ semiz sanyn däl qazir de körip tūrğandaimyn; äne
ol taltaiyp, ieki jūdyryğyn tizesine tirep, - qoly doğalanyp, şyntağy
syrtqa şyğyp, - şaian közderin şyr ainaldyryp, ağarğan mūrtyn tistelep
oryndyqta otyr.
Onyñ iemdik ūiğarymdary iesiñde me:
— Myna äskerdiñ asqazany būzylğan. Oğan meniñ retsebimmen jasalğan
nömiri üşinşi qūsqyzğyşty ber, sodan keiin oğan tolyq on ieki sağat
tynyştyq qajet, sonda jazylyp ketedi.
Onyñ qūsqyzğyş dep otyrğany küşti äser ietetin, dualanğan närse.
Sonda da biz ony iştik, - basqa amalymyz bolmady. İesesine keiin, doktor
Blevonyñ däri-därmegin işken soñ, biz ieñbegimiz siñgen on ieki sağattyq
demalystyñ raqatyn köretinbiz.
Solai, dostym, Afrikağa baru üşin, qyryq sağat boiy sondai bir asa
quatty basqa qūsqyzğyşty - Transatlantikalyq keme kompaniiäsynyñ
retsebi boiynşa jasalğan qūsqyzğyşty - baiqap köruge tura keledi".
Foreste hanym süisingennen qolyn uqalap-uqalap jiberdi. Äiel
türegelip, iekinşi ret temekisin tūtatty, sonan soñ bölmede ary-beri jürip,
qymqyruly ierinderiniñ arasyndağy kişkentai ğana döñgelek tesikten äueli
bağan qūsap tik şanşylğan, artynan birte-birte taralyp, jan-jaqqa
jaiylyp, kei jerde tūmandanğan möldir tüidekter men örmekşiniñ tory
sekildi jūqa sūr jipter tastağan tütinin budaqtata jürip, tağy jazdyra
bastady. Anda-sanda sol jeñil, biraq būzyla qoimaityn tütin suretti
birese alaqanymen aidap, birese sūq qolymen türtip, äreñ körinetin budyñ
qaq bölingen näzik jibi auada qalai joq bolyp ketetinine äiel oilana qarap
qalady.
Diurua jazu arasynda äieldiñ barlyq qimyly men qalpyn közinen tasa
qylğan joq, - ol onyñ myna bos oiynğa berilip ketken, alaida oiyn
biletpegen bet-jüzi men denesine köz almai qarap otyrdy.İendi äiel jol
üsti oqiğalardy oilap taba bastady, oidan şyğarğan serikterdiñ tür-tüsin
beinelep, öz küieuine ketip bara jatqan jaiau äsker kapitanynyñ äielimen
ötkinşi bailanys jasatty.
Sonan soñ otyryp, Diuruadan Aljirdiñ özi müldem bilmeitin
topografiiäsy turaly sūrai bastady. On minutten keiin ol ony Diuruadan
kem bilmedi jäne bir taraudan tūratyn Aljir turaly saiasi-ekonomikalyq
oçerk jazdyra alatyn iedi, al ol kelesi sanda jariiälanatyn kürdeli
mäselelerdi tüsinuge jeñildik tuğyzatyn iedi.
Oçerk Oran provintsiiäsyna jasağan joryqqa, ärine, oidan
şyğarylğan joryqqa auysty: äñgimeniñ köpşiligi äielder turaly mavritandyq, ispandyq äielder men ievrei äielderi turaly boldy.
— Oqyrmandardy tek osy qyzyqtyrady, - dep tüsindirdi Foreste
hanym.
Äiel äñgimeni biık üstirttiñ ieteginde, Saidtegi aialdamada alfa
öñdeitin ainelhadjar fabrikasynyñ jūmysşysy bolyp isteitin
ispankamen unter-ofitser Jorj Diuruanyñ äuendei äserli, biraq ğūmyry
qysqa hikaiasyn baiandaumen aiaqtady. Äiel itterdiñ ürgeni, şiebörilerdiñ
yrsyly men qorqaulardyñ ūlyğany jañğyryqqan jalañ jartasty tau
arasyndağy iekeuiniñ kezdesuin surettedi.
— Jalğasy ierteñ! - dedi Foreste hanym köñildenip, sonan soñ
oryndyqtan tūra bergende: - Mine, maqala degen osylai jazylady,
qymbatty ämirşim. İendi öz qolyñyzdy qoiuğa raqym ietiñiz! - degendi qosyp
qoidy.
Diurua ne isterin bilmei bögelip qaldy.
— Qoisañyzşy iendi!
Diurua küldi de, bettiñ tömengi jağyna "Jorj Diurua" dep jazdy.
Äiel temekisin tartyp, tağy da bölme işinde ary-beri jüre bastady, al
jigit oğan öz qūrmetin qalai bildirerge söz tappai, tek bet-jüzinen köz
almai qarai berdi, onyñ osynda, qasynda iekenine quanyp, iekeuiniñ damyp
kele jatqan jaqyndyğy ony sezim läzzatyna bölep äketti. Oğan bükil
ainalasyndağy närseniñ bäri, tipti kitaptar jauyp tūrğan qabyrğalar da
äieldiñ bir bölşegi siiäqty körindi. Bölmeniñ jasauynda, auağa tarağan
temekiniñ iısinde äldebir qaitalanbaityn, jağymdy, süikimdi, baurap
alatyndai, qysqasy, äieldiñ boiynan iesken qasiettiñ bäri bar iedi.
— Siz meniñ dosym Marel hanym jaiynda qandai oidasyz? - dep
qaldy ol kütpegen jerde.
Diurua ol sūraqtan abdyrap qaldy.
— Sizge ne desem ieken,.. meniñ oiymşa, ol... tartymdy äiel.
— Solai ma?
— Ärine.
Onyñ: "Siz odan da tartymdysyz", - degendi qosyp qoiğysy keldi, biraq
uialdy.
— Siz onyñ ieşkimge ūqsamaitynyn, qandai qaljyñbas, aqyldy iekenin
bilseñiz ğoi! -dep, Foreste hanym sözin jalğastyryp ketti. - Seri, iä-iä,
nağyz seri. Küieui ony sol üşin ūnatpaidy. Ol onyñ tek kemşilikterin
ğana köredi, al jaqsy qasietterin baiqamaidy.
Diuruağa Marel hanymnyñ küieui bar iekendigi bir türli iersi siiäqtandy.
Alaida onyñ tañğalatyndai tügi de joq iedi.
— Solai deñiz... demek küieui bar ieken ğoi? - dep sūrady. - Al küieui ne
qylğan adam?
— Ol - Soltüstik temir jolynyñ tekseruşisi. Är aida Parijge bir
aptağa keledi. Ol aptany äieli boryş öteuim, tegin zorlau, qūmarlyq
aptasy dep ataidy. Onymen jaqyn tanysqan soñ köresiz, qandai onyñ
tapqyr äri süikimdi äiel iekenin. Jaqyn künderdiñ birinde siz oğan kirip
şyğyñyzşy.
Diurua ketetin uaqyty bolğanyn ūmytyp ketti. Ol mūnda mäñgi qala
beretindei, qūddy öz üiinde otyrğandai sezingen.
Biraq kenet iesik dybyssyz aşyldy da, bir ūzyn boily myrza ieş
habarlamasyz kirip keldi.
Beitanys ierkekti körgen soñ, ol toqtai qaldy. Foreste hanym bir sät
qysylyp qalğandai körindi, sonan soñ moinynan betine qarai jügirgen
jūqaltym qyzğylt äli basyla qoimağanmen, ierkekke öziniñ baiyrğy
dausymen til qatty:
— Keliñiz, qymbattym, keliñiz! Sizge Şarldiñ ieski dosy, bolaşaq
jurnalşy Diurua myrzany tanystyruğa rūqsat ietiñiz! - Sonan soñ
basqaşa ünmen söiledi: - Bizdiñ ieñ jaqsy äri ieñ jaqyn dosymyz - graf de
Vodrek.
İeki ierkek bir-birine izet tağzymyn jasady, bir-birine tike qarady, sonan
soñ Diurua bögelmesten qoştasa bastady.
Ony olar da bögemedi. Rahmetin kübirlei aityp, ol Foreste hanymnyñ
qolyn qysty, nemqūraidy qarap äri aqsüiek adamğa tän pañdyq saqtap
tūrğan qonaqqa tağy tağzym jasady, söitti de äldebir ökinişti qatelik
jasap qoiğan adamşa qysyla köşege şyqty.
Köşege şyqqan soñ, nege iekenin, ony köñilsizdik pen mūñ basty, özin-özi
bilei almady. Būl oida joqta basqan būldyr mūñnyñ qaidan paida bola
ketkenin tüsine almai, ol basy auğan jaqqa jüre berdi. Būl haliniñ sebebin
ol taba almady, alaida onyñ köz aldyna graf de Vodrektiñ sūsty tüsi,
qartañ tartqan, aq şaşty, öte bai jäne öz bağasyn özi biletin myrzanyñ
baisaldy, pañ közqarasy qaita-qaita kele berdi.
Aqyry ol osy özi sezingen suyqtyq pen ümitsizdikti tudyrğan däp sol
beitanystyñ özin janynda ierkin sezine bastağan Foreste hanymmen
süikimdi äñgimesin būzyp jiberui iekenin tüsindi, ädette böten bireudiñ
qaiğysy nemese äldekimniñ oilanbai aita salğan sözi, kez kelgen bolmaşy
närse sezimge östip äser iete beredi.
Ol adam da, nege iekenin, mūny Foreste hanymnyñ qasynan körgenine
ūnatyñqyramai, tañğalğan siiäqtandy.
Sağat üşke deiin onyñ isteitin ieşbir jūmysy joq bolatyn, al qazir äli
on ieki bola qoiğan joq. Onyñ qaltasynda alty jarym frank jatqan-dy,
iendi tañğy tamağyn işpek bolyp, Diuvalge qarai jürdi. Odan keiin
bulvardi aralap, tūp-tura sağat üşte kire beristegi baspaldaqpen
"Frantsuz ömiriniñ" saralqasyna köterilip bara jatty.
Otyrğyşta qoldaryn qusyryp tapsyrma kütken şabarmandar otyr, al
minbege ūqsas keñseniñ artynda iesikküzet jaña kelgen poştany saraptap
jatty. Keluşilerge mūndai sahnalyq ornalasu äser ietse kerek-ti.
Qyzmetkerler özin yqpaldy gazettiñ auyz üiinde otyruğa laiyqty, ädeii
mändengen küide ūstap otyr, olardyñ ärqaisysy kirip kelgenderdi öziniñ
aibyndy kelbetimen, otyrys-tūrysynyñ tūrqymen tañğaldyra alatyn iedi.
— Valter myrzağa kiruge bolar ma ieken? - dep sūrady Diurua.
— Baspager myrzada mäjilis ötip jatyr, - dep jauap berdi iesikküzet. Küte tūruyñyzğa tura keledi.
Söitti de, adamğa lyq toly qabylhanany nūsqady.
Onda ordenderin tağynğan mañğaz, märtebeli adamdar men ūsqyny
geografiiä kartasyndağy qūrlyq pen teñizderdi ieske tüsiretin daqtary bar
jeidelerin qymtap, şapandaryn joğarğy tüimelerine deiin tüimelep
alğan jūpyny kiımdi adamdar da otyr iedi. Kütip otyrğandardyñ işinde üş
äiel bar ieken. Onyñ bireui ädemileu, külimdegen, sändi kiıngen, jeñiltekteu
körindi. Onyñ qasyndağy jüzin äjim basqan mūñdy, sypaiy, biraq sändi
kiıngen äielden būrynğy aktrisalyğynan qalğan äldene, äldebir
jasandylyq baiqalyp, baiağyda joğalyp aşyp ketken mahabbat pen būiama,
oñyp ketken jastyqtyñ iısi şyğatyndai.
Üşinşi qaraly kiıngen, öksigi basylmağan jesir äiel būryşta otyrdy.
Diurua ol äiel järdem sūrap kelgen şyğar dep şeşti.
Jiyrma minutten astam uaqyt ötse de, qabyldau äli bastalmapty.
Diuruağa bir oi keldi de, ol dereu qaitadan iesikküzetke bardy.
— Valter myrza mağan sağat üşte keliñiz dep belgilep iedi, - dedi ol. Qalai degenmen qarai salyñyzşy, mūnda meniñ Foreste dosym joq pa
ieken?
Sodan keiin ony dereu ūzyn däliz arqyly keñ jasyl üstelde tört adam
äldene jazyp jatqan ülken zalğa alyp keldi. Foreste aldy aşyq peştiñ
qasynda temeki tartyp, bilböke oinap tūr ieken. Ol öte jaqsy oinaidy
ieken, sary buks ağaşynan jasalğan däu şardy är ūrğan saiyn kişkentai
ağaş şegege däl qadap otyrdy.
— Jiyrma ieki, jiyrma üş, jiyrma tört, jiyrma bes, - dep sanady.
— Jiyrma alty, - dedi Diurua.
Foreste qūlaştağan qalpyn özgertpesten būğan qarady.
— Ä, būl sen be? Keşe men birinen keiin birin üzbesten ielu jetisin
qadadym. Sen-Potennen keiingi men mūnda ieñ myqty oiynşymyn. Sen
bastyqty kördiñ be? Bilböke oinap jatqanynda, käri iegeuqūiryq
Norberden ötken küldirgi ieşteñe joq şyğar. Ol auzyn aşqanda, tūp-tura
şardy jūtyp qūiatyn adam siiäqty.
Bir qyzmetker oğan būrylyp:
— Foreste myrza, - dedi, - men qap-qara ağaştan jasalğan ğajap
bilböke satylatyn jerdi bilemin. Aitularyna qarağanda, bir kezde ol
ispan koroliniki bolypty. Alpys frank sūraidy. Ol qymbat iemes.
— Ol qai jerde? - dedi Foreste.
Otyz jetinşi ūruda mült ketip, şkapty aşyp qap iedi, Diurua ol
şkaptyñ işinde nömirlenip, jüie boiynşa jinap qoiğan jiyrma tal
tamaşa bilbökeni kördi. Foreste öziniñ bilbökesin ornyna qoidy da,
tağy sūrady:
— Ol qymbatyñ qaida tūr deisiñ?
— Vodevilge bilet satatyn alypsatardyñ qasynda, - dep jauap berdi
jurnalşy. -İeger qajet deseñ, ierteñ sağan alyp kep bere alam.
— Äkel. İeger jaqsy bolsa, alam: artyq bilbökeniñ ieşqaşan ziiäny
timeidi.
Sonan soñ ol Diuruağa būryldy:
— Jür menimen birge, bastyqqa alyp baraiyn, äitpese sen mūnda jetige
deiin sandalasyñ.
Qabylhanadağylardyñ bäri de sol oryndarynda ieken. Foresteni körip,
jas kelinşek pen iegde aktrisa asyğys oryndarynan tūryp, onyñ qasyna
jaqyndady.
Foreste olardy kezek-kezek terezeniñ tübine apardy, üşeui qanşama
aqyryn söileuge tyrysqandarymen, Diurua äielderdiñ anasyna da,
mynasyna da Foresteniñ "sen" dep söilegenin anyq bildi.
Aqyry Foreste men Diurua qaptalğan ieki iesik arqyly baspagerdiñ
kabinetine kirdi.
Mäjilis ötkizip jatyrmyz degen jeleumen Valter jäne mana Diurua
körgen jalpaq jiegi bar biık qalpaqty myrzalar bir sağat boiy qarta
oinap otyrypty.
Baspagerdiñ öz qartasyna qalai bar zeiinin sap qarağany, qimylynyñ
ūrydai saqtyğy äriptesiniñ qartany japqandağy, taratqandağy ieptiligine,
maiysqaqtyğyna, täjiribeli oiynşyğa tän jarasymdy qylyğyna, türli
tüsti qatyrqalardy qalai audarystyrğanyna qarağanda müldem oraşolaqty. Norber de Varen ädette baspager otyratyn kresloğa otyryp alyp
maqala jazyp jatty, al Jak Rival divanda ūzynynan tüsip, közin jūmyp
alyp, temekisin tartyp jatty.
Kabinettiñ būzylğan auasyna teri kreslolar men temeki tütininiñ ötkir
iısi jäne ärbir jurnalşyğa jaqsy tanys saralqanyñ özindik iısi siñip
ketipti.
Myspen äşekeilengen qara tüsti ağaş üsteldiñ üstinde hattardyñ,
özderek kärtişkeleriniñ, iesepşottardyñ, jurnaldardyñ, gazetterdiñ, tağy
basqa tolyp jatqan basylym türleriniñ keremet ülken üiindisi jatyr.
Foreste üsteldi ainala oiyndy baqylap, özara bästesip türegep tūrğan
körermenderdiñ qolyn ünsiz qysyp şyqty. Valter partiiäny ūtqan kezde
ğana oğan til qatyp:
— Meniñ Diurua dosym mine, - dedi.
— Maqalany äkeldiñiz be? - dep sūrady baspager közäineginiñ üstinen
jas jigitke jyldam köz tastap. - Äli Moreldiñ sūranymy boiynşa
jaryssöz jürip jatqanda, däl bügin öte oryndy bolar iedi.
Diurua qaltasynan tört qabat büktelgen qağazdardy şyğaryp berdi.
— Minekiıñiz.
Bastyqtyñ jüzinen rizaşylyq añğaryldy.
— Öte jaqsy, öte jaqsy, - dedi ol külimsirep. - Siz söziñizde tūrdyñyz.
Mūny meniñ qarap şyğuym qajet pe, Foreste?
— Qajeti joq, Valter myrza, - dedi Foreste asyğa jauap berip. - Biz
iekeumiz birge otyryp jazdyq, qalai jazudy oğan körsetuge tura keldi. Öte
jaqsy maqala bolyp şyqty.
— Onda öte jaqsy, - dedi baspager solşyl ortanyñ deputaty, ūzyn
aryq myrza taratqan qartasyn qolyna ret-retimen qoiyp jatyp.
Alaida Foreste Valterge jaña partiiäny bastauğa mümkindik bermedi.
— Siz mağan Diuruany Marambonyñ ornyna alam dep uäde bergensiz, dedi onyñ qūlağyna ieñkeie sybyrlap. - Mūny däl sol jağdaida qabyldauğa
rūqsat ietiñiz!
— İä, ärine.
Jaña oiyn bastalyp ketti, jurnalşy dosyn qoltyqtap alyp şyğar
iesikke qarai jürdi.
Norber de Varen basyn kötergen joq: sirä, ol ne baiqamady, ne
Diuruany tanymady. Kerisinşe Jak Rival onyñ qolyn ädeiilep qatty
qysty, ömirdiñ qai synynda da senuge bolatyn, izgi nietti joldas iekendigin
bildirdi.
Foreste men Diurua qaitadan qabylhanağa şyqqanda, kütuşilerdiñ
közi iekeuine qadala qaldy, jurnalşy bar dausymen, barlyğy tügel iestisin
dep, ieñ jas kelinşekke qarap tūryp bylai dedi:
— Baspager sizderdi köp keşikpei qabyldaidy.
komissiiäsynyñ ieki müşesimen keñes ötkizip otyr.
Ol
biudjet
Sony aitysymen-aq däp bir ony memlekettik mañyzdy ister kütip
tūrğandai mazasyzdanğan äri täuelsiz keiippen ilgeri jürip ketti.
Saralqa zalyna oralğan soñ, Foreste birden bilbökege kirisip ketti,
sözin qanşa ūrğanynyñ sanymen aralastyra söilep tūr:
— İendi bylai. Sen kün saiyn mūnda üşke qarai kelesiñ, men seni habar
äkeluge jūmsaimyn, sen ony tabasyñ - keide kündiz, keide keşkisin, keide
tañerteñ. Bir! İeñ äueli men sağan politsei prefekturasynyñ birinşi bölim
bastyğyna kepildeme hat jazyp berem, - ieki! - al ol seni öz qol
astyndağylardyñ bireuine jiberedi. Sen onymen bükil mañyzdy derekterdi
alyp tūruğa kelisesiñ, - üş! - özi de belgili, derekter resmi jäne jartylai
resmi bolady. İegjei-tegjeiin Sen-Potennen bilesiñ, ol būl jağdaidan
habardar, - tört! - ony küt nemese tañerteñ söiles. Bastysy, men seni
jūmsağan adamdarğa bärin, mümkin närseniñ bärin qalai aitqyzudy üiren bes! - barlyq jerden ötip ket, tipti jabyq iesikten de, - alty! Sol üşin sen
aiyna ieki jüz frank jalaqy jäne tauyp kelgen jaqsy habaryñnyñ är
jolyna ieki su qosymşa alasyñ, - jeti! Odan basqa saralqanyñ tapsyrmasy
boiynşa är türli maqala jazasyñ, - onyñ da är jolyna ieki su alasyñ, segiz.
Sodan keiin ol birjola oiynğa berilip, asyqpai sanai bastady:
— Toğyz, on, on bir, on ieki, on üş...
Jurnalşy on törtinşide tigize almady.
— Tağy on üş, saitan alğyr! - dedi küñkildep. - Qarğys atqan san! Ylği
mağan baqytsyzdyq äkeledi. Bälkim, on üşinde öletin de şyğarmyn.
Jūmysyn bitirgen bir qyzmetker şkaptan öz bilbökesin şyğardy: onyñ
jasy otyz beste iedi, alaida boiynyñ alasalyğy ony bala ūqsatyp
körsetedi. Sonan soñ tağy birneşe jurnalşy kelip kirdi de, olardyñ
ärqaisysy bir-bir oiynşyqtan aldy. İendi olar altau bop oinai bastady:
qabyrğağa arqalaryn berip qatar-qatar tūrdy da, birkelki qimylmen
qyzyl, sary nemese qara şardy ağaştyñ tür-tüsine qarai laqtyra
bastady. Qyza-qyza kep oiyn jarysqa ainala bastağan kezde ieki qyzmetker
jūmystaryn toqtata sap, özderiniñ töreşi bolğysy keletindikterin
bildirdi.
Foreste basqalardan on bir ūpai artyq tigizdi. Balağa ūqsas adam
ūtylyp qaldy, sonan soñ şabarmanğa telefon soqty da, ol kelgen kezde:
— Toğyz saptyaiaq syra, - dedi.
Salqyn susyndy kütip otyryp, olar oiynğa tağy da kirisip ketti.
Diurua öziniñ jaña äriptesterimen birge syra işip otyryp:
— Men ne isteuim kerek? - dep sūrady Foresteden.
— Bügin sen bossyñ, - dedi ol - İeger ketkiñ kelse, kete ber.
— Al bizdiñ... bizdiñ maqalamyz bügin keşke kete me?
— Ärine, korrekturasyn özim tüzetem, äure bolmai-aq qoi. İerteñge
deiin jalğasyn jazyp, bügingidei üşte kel
Diurua sondağy adamdardyñ bärimen qol alysyp qoştasty, biraq
olardyñ attaryn da bilgen joq, sonan soñ quanyşy qoinyna syimai
baqytty küide sändi baspaldaqpen tömenge qarai tüsti.
IV
Jorj Diurua jaman ūiyqtady: tasqa basylğan maqalasyn körgenşe
onyñ şydamy tausyldy. Ol tañsäriden tūryp, gazet taratuşylar
kioskiden-kioskige jügire bastaityn kezden äldeqaida būryn köşege
şyğyp aldy.
Özi tūratyn oralymğa qarağanda sol arada "Frantsuz ömiri" būrynyraq
paida bolar degen oimen ol Sen-Lazer vokzalyna qarai bet aldy. Äli tym
ierte iedi, sondyqtan vokzalğa jetken soñ, ol trotuarmen äri-beri jüre
tūrdy.
Ol satuşynyñ qalai kelip, öziniñ äinektelgen kürkesin aşqanyn körip
tūrdy, sonan soñ gazetterdiñ ieki büktelgen bumasyn basyna köterip bir
adam keldi. Diurua soğan qarai jügirdi, biraq olar "Figaro", "Jil Blaz",
"Golua", "Täulik jañalyqtary" ieken, al "Frantsuz ömiri" joq bolyp
şyqty.
Diuruanyñ mazasy ketti. "Afrikalyq atqyştyñ iestelikteri" ierteñge
qaldyrylğan şyğar, bälkim? Al kenet soñğy minutte Valter qariiä
maqalany jibermei qoisa şe?
Diurua üi jağyna qaita oralyp qarasa, gazetter satylyp jatyr ieken, ol
tipti qaşan äkelgenin de baiqamai qalypty. Kioskige jetip kep üş su
aqşany laqtyra saldy, gazetti ala sap birinşi betin aşyp, taqyryptaryna
köz jügirtti. ūqsaityn ieşteñe körinbeidi! Onyñ jüregi atqaqtap ketti. Ol
qatty tolqyp kelesi betti aşyp qarady da, bir bağannyñ aiaq jağynan
"Jorj Diurua" degendi oqydy. Basypty! Qandai baqyt!
Qalpağyn şekesine kiıp, qolynda gazet, ol ieşteme oilamai jürip kele
jatty, alğaş kezdesken kez kelgen adamdy toqtatyp alyp: "Myna gazetti
satyp alyñyz, myna gazetti satyp alyñyz. Onda meniñ maqalam bar!" degisi keldi. Keşkisin bulvarlarda aiqailaityndar qūsap ol da: "Frantsuz
ömirin" oqyñyzdar, Jorj Diuruanyñ "Afrikalyq atqyştyñ iestelikterin"
oqyñyzdar!" - dep aiqailauğa äzir iedi. Kenet onyñ öz maqalasyn oqyğysy
keldi, onda da bir qoğamdyq orynda, kafede, bäriniñ köz aldynda bolatyn
jerde. Qala işinde oğan ūzaq qydyruğa tura keldi. Aqyry ol adam köp
jinalatyn şarap saqtaityn jer siiäqty birdemeni tapty, üstelge jaqyn
otyrdy da, rom būiyrdy, - ol uaqyt degendi mülde ūmytty, sondyqtan
absent işimdigin äkel dep talap ietuine de bolatyn iedi.
— Garson, mağan "Frantsuz ömirin" äkelip berşi! - dep aiqailady ol.
Aq aljapqyşy bar garson jetip keldi:
— Bizde ondai gazet joq, myrza, biz "Ündeu", "Ğasyr", "Şamşyraq"
jäne "Frantsuz paraqşasy" gazetterin alamyz.
Diurua keiidi.
— Senderdi de mekeme deidi-au! - dedi ol yzalanyp. - Onda mağan
"Frantsuz ömirin" satyp äkep beriñiz.
Garson jügirip baryp gazetti alyp keldi. Körşilerdiñ köñilin özine
audaru üşin jäne onda qandai qyzyqty närse jazylğanyn biluge
qūmarttyru üşin, öz maqalasyn oqyp otyryp, Diurua anda-sanda:
— Öte jaqsy! Öte jaqsy! - dep dauystap otyrdy.
Ketip bara jatyp ol gazetti üsteldiñ üstine qaldyryp ketti. Sony
baiqap, qojaiyn aiqai saldy:
— Myrza, myrza, gazetiñizdi ūmytyp barasyz!
— Sizde qala bersin, men oqyp bittim, - dep jauap qaitardy Diurua. Onyñ işinde asa qyzyqty bir maqala bar ieken degenmen.
Däl qandai maqala iekenin ol anyqtap aitqan joq, alaida şyğyp bara
jatyp onyñ üstelindegi "Frantsuz ömirin" bireudiñ baryp alyp jatqanyn
baiqap qaldy.
"İendi nemen ainalyssam ieken?" - dep oilady Diurua, söitti de, öziniñ
būrynğy keñsesine baryp bir ailyq jalaqysyn alyp, sonan soñ
ketetindigin aitpaq bop şeşti. Bastyq pen qyzmetkerlerdiñ bet-jüzderiniñ
qalai özgerip sala beretinin köz aldyna ielestetip, ol süisingennen dirildep
ketti. Äsirese ony bastyqty añqitatyn boldym degen oi quantty.
Ol asyqpai aiañdady, kassa onda aşylady, toğyz jarymda barudyñ ieş
qisyny joq-ty.
Keñse däu küñgirt bölmege ornalasqan, - qysta onda küni boiy gaz
janyp tūrady. Onyñ terezeleri tar aula jaqqa qaraidy jäne basqa
keñselerdiñ terezelerine baryp taqasady. Sol bir bölmege segiz qyzmetker
syiyp otyrady, al būryşta, qalqanyñ ar jağynda bastyqtyñ kömekşisi
otyrady.
Diurua aldymen kassaşynyñ jäşiginde saqtauly sary konvertke
salynğan öziniñ jüz on segiz frank jiyrma bes santimin aldy, sonan soñ
jeñimpaz adamnyñ tūrqymen özi talai künin ötkizgen ülken keñsege kelip
kirdi.
Qalqanyñ ar jağynan bastyqtyñ kömekşisi Potel myrza oğan aiqai
saldy:
— Būl siz be, Diurua myrza? Bastyq siz jaiynda birneşe märte sūrady.
Siz bilesiz be, ol därigerdiñ kuälendiruinsiz ieki kün qatarynan auruğa
rūqsat ietpeidi.
Diurua äseri küştirek bolu üşin, bölmeniñ qaq ortasyna kelip toqtady.
— Men, şynymdy aitsam, onyñ rūqsatyna tükirmeimin de! - dedi
barlyğyna iestirte.
Şeneunikter qatty da qaldy, qalqanyñ ar jağynan Potel myrzanyñ
üreili ūsqyny jylt ietti. Onyñ revmatizmi bar-dy, öziniñ qalqa qorabynda
ol ökpek jelden saqtanatyn. Al qol astyndağylardy baqylap otyru üşin,
ol ony ieki jerinen tesip qoiğan-dy.
Şybynnyñ ūşqany da iestilip tūrdy.
— Ne dediñiz? - dedi aqyrynda düdämal dauyspen bastyqtyñ kömekşisi.
- Men, şynynda, tükirmeimin dedim. Men tek ketetinimdi habarlauğa
ğana keldim. Men "Frantsuz ömiriniñ" saralqasyna qyzmetker bolyp
ornalastym, aiyna, är jazğan jolyna alatynymdy ieseptemegende, bes jüz
frank alam. Bügingi nömirinde meniñ maqalam basylyp ta ülgirdi.
Ol raqat läzzatyn soza tüskisi kelgen, biraq şydamady, birden laq
ietkizip aita saldy.
Degenmen äser ietui sūmdyq boldy. Bäri otyrğan oryndarynda qatty da
qaldy.
— Men qazir Pertiüi myrzağa sony aitam da, sonan soñ sizdermen
qoştasuğa kirip şyğam, - degendi qosyp qoidy Diurua.
Bastyqqa kirip ülgirmei jatyp, ol būğan aiqailai jöneldi:
— A, keluge qolyñyz tigen ieken ğoi? Siz bilesiz be, men ieşqaşan...
— Tamaq jyrtudyñ tük te qajeti joq, - dep, bastyğynyñ sözin
qolastyndağy adam bölip jiberdi.
Juantyq, qorazdyñ aidary qūsağan qyp-qyzyl Pertiüi myrza
tañğalğanynan şaşalyp qaldy.
— Sizdiñ dükenşeñiz meni jalyqtyryp bitti, - dedi Diurua sözin
jalğastyryp. - Men bügin birinşi ret jurnalşylyq jolyna tüstim, mağan
tamaşa jaqsy oryn berdi. Ketetinimdi aituğa rūqsat ietiñiz.
Sony aitty da şyğyp ketti. Ol kegin qaitardy.
Uädesi boiynşa ol keñsege qaita oralyp, būrynğy äriptesteriniñ
qolyn alyp şyqty, biraq olardyñ birde-biri, öz basyn bälege şatyp
aludan qorqyp, oğan bir auyz söz de aita alğan joq, - tolyq jabylmağan
iesikten onyñ bastyqpen qalai söileskeniniñ bäri iestilip tūrğan-dy.
Qaltasyna jalaqysyn salyp Diurua köşege şyqty. Özine būrynnan
tanys äri arzan meiramhanadan ierteñgi asyn äri tūia, äri dämdisinen işip,
"Frantsuz ömiriniñ" tağy bir nömirin satyp alyp jäne ony üsteldiñ üstine
tastap ketip, ol birneşe dükendi aralap, tükke tūrğysyz birdemelerdi
satyp aldy; ol ūsaq-tüiekterdiñ oğan tük te qajeti joq-tyn, ol tek olardy
üige äkelip tastañyz dep būiyryp, "Jorj Diurua" dep öz aty-jönin
aitudan airyqşa läzzat alğan-dy. Jäne ol: "Frantsuz ömiriniñ" qyzmetkeri
degendi qosyp qoidy.
Alaida köşeni, üidiñ nömirin körsete tūryp, ol:
— Zattardy iesikküzetke tastap ketiñiz! - degendi ūmyta qoiğan joq.
Onyñ äli uaqyty bar iedi, klienttiñ közinşe qolma-qol özderek
kärtişkesin jasap beretin jedel baspahanağa kirip, aty-jöniniñ astyna
jaña qyzmetin jazdyrğan jüz danasyn jasatyp aldy.
Sonan soñ saralqa jaqqa qarai jürdi.
Foreste ony qolastynda isteitin adamdy qarsy alatyn keiipte menmen
qarsy aldy.
— Ä, sen keldiñ be? Öte jaqsy. Meniñ sağan beretin birneşe tapsyrmam
bar. On minut küte tūr. Mağan öz jūmysymdy aiaqtau qajet.
Ol öz hatyn jazyp bitiruge kiristi.
Ülken üsteldiñ qarsy betinde otyrğan bop-boz, bolbyr, isiñki bet, bas
süiegi appaq bop ketken jaltyr bas bireu köziniñ kemistiginen qağazğa
mūrnyn tirerdei bolyp birdeme jazyp jatty.
— Sen-Poten, sen sūhbat aluğa qai uaqytta barasyñ? - dep sūrady odan
Foreste.
— Törtte.
— Öziñmen birge Diuruany, myna aldynda tūrğan jas jigitti ala ketip,
öz käsibiñniñ qūpiiälaryn oğan aşyp berşi.
— Oryndalady.
— Aljir jaiyndağy maqalanyñ jalğasyn äkeldiñ be? - dep sūrady
Foreste dosynan. - Bastamasy ülken abyroiğa ie boldy.
— Joq, - dedi Diurua qyzara küñk ietip, - tañerteñgi tamaqtan soñ jazam
ba dep iem,.. biraq jūmysym sonşalyq köp, tipti, ieş mümkindigim bolmady...
Foreste köñili tolmai iyğyn qiqañ ietkizdi.
— Ūqypsyzdyğyñmen sen öziñniñ mansabyña kesir jasaisyñ. Valter
qariiä seniñ materialyña senip qalyp iedi. Men oğan ierteñ bolady dep
aitaiyn. İeger sen ieşteñe istemei-aq aqşa ala beruge bolady dep sanasañ,
onda qatelesesiñ.
Az ünsizdikten keiin tağy bir söz qosyp qoidy:
— Temirdi qyzu kezinde soğu kerek, şaitan alğyr!
Sen-Poten ornynan tūrdy.
— Men daiynmyn, - dedi ol.
Foreste tapsyrma bermes būryn kreslonyñ arqalyğyna şalqaiyp,
saltanatty derlik bir türge iendi.
— Mäsele bylai, - dep bastady ol Diuruağa qadala qarap. - Osydan ieki
kün būryn bizge qytai generaly Li Çen-fu men radja Taposahib
Ramaderao Pali Parijge keldi, -general "Kontinentalğa", radja
"Bristol" qonaq üiine toqtady. Sender solardan sūhbat alularyñ kerek.
Sol sät ol Sen-Potenge būrylyp qarady:
— Men sağan körsetken basty närselerdi ūmytpa. Generaldan da,
radjadan da Angliiänyñ Qiyr Şyğysty şarlauy jaiynda, otarlau
ädisteri turaly, olar ornatqan basqaru beinesi haqynda ne oilaityndaryn
sūra, olar İeuropa, atap aitqanda, Frantsiiä būğan aralasady dep ümittene
me ieken.
Biraz ünsizdikten keiin ieşkimniñ betine naqtylap qaramai-aq öz oiyn
aityp tastady:
— Bizdiñ oqyrmandy qazir Ündistan men Qytaidyñ qoğamdyq pikirge
qozğau salyp jatqan mäselelerge qalai qaraityny qatty qyzyqtyrady.
Diuruağa tağy qadala qarap tūryp bylai dedi:
— Sen-Potenniñ qalai jūmys isteitinin baiqap kör, - ol jergilikti
habarlardy jazudyñ tamaşa şeberi, bes minuttiñ işinde-aq ol kimniñ
bolsa da işek-qarnyn aqtaryp tastaidy.
Sodan soñ ol tağy da mañyzdy is atqaryp otyrğan keiippen qalamsabyn
qolyna aldy, -onyñ būrynğy özi polktasy, al qazirgi qyzmettesin belgili
bir şeñberden şyğarmai, oğan öziniñ tiesili ornyn körsetip qoiğysy
kelgeni anyq-ty.
Tabaldyryqtan syrtqa attap şyğa salysymen-aq Sen-Poten Diuruağa
küle bylai dedi:
— Äi, bälsingiş-au! Tipti bizdiñ aldymyzda myñ qūbylady. Bizdi öziniñ
oqyrmandary siiäqty köredi.
Olar bulvardy boilai jürdi.
— Birdeme işsek qaitedi? - degen ūsynys aitty habar jazuşy.
— Quana qūp deimin. Qapyryq qoi!
Olar kafege kirip, salqyn susyn sūrady. Sen-Poten osy arada şeşilip
söiledi. Saralqadağy jağdailar men älemdegi barlyq närseler turaly ol
tañğalarlyqtai bilgiştik baiqatty.
— Bastyq pa? Nağyz ievreidiñ özi! Al ievreilerdi, bilesiñ be, qaita
tärbieleuge bolmaidy. Sondai halyq!
Sen-Poten Valterdiñ sarañ qylyqtaryna qatysty birneşe naqty
mysal keltirip, İzrail balalaryna tän tiyn ieseptegiş ekonomikasyn,
arzan alu üşin arlanbaityn ūsaq-tüiek saudagerligin, bükil paidakünemdik
qylyğyn surettep berdi.
— Sonysyna qaramai bäle özi, birde-bir adamğa senbeidi, ieldiñ bärin
aldap soğady. Onyñ gazeti resmileu, katoliktik, liberal, respublikalyq,
orleandyq, ondai köp qatparly tätti nan, ūsaq-tüiektiñ dükeni oğan tek
birjadağy äreketteri men basqa da mekemeler üşin qosymşa qūral retinde
ğana kerek. Būl jağynan ol qate jibermeidi: kök tiyny da joq aktsionerlik
qoğamdardan milliondap tabady...
Sen-Poten Diuruany "qymbatty dostym" dep qoiyp, toqtamai söiledi.
— Degenmen kesseñ qan şyqpaityn sarañnyñ auzynan kei-keide
Balzakqa ylaiyq sözder de şyğyp qalady. Jaqynda mynandai bir jağdai
boldy: men, qūm tergiş qart Norber jäne Don-Kihottyñ qazirgi türi
Rival - üşeumiz, tüsindiñiz be, sonyñ kabinetinde otyrğamyz, bir kezde
bizdiñ meñgeruşimiz, bükil Parijge qoltyğyna qysqan saqtian
partpelimen belgili Montlen kirip keldi. Valter oğan şüilige qarady da:
"Ne jañalyq?" - dep sūrap iedi, Montlen jaibaraqat qana: "Men qazir ğana
qağaz üşin qaryzymyzdy tölep keldim - on alty myñ frank", - dep jauap
berdi. Bastyq ornynan şoşyna ūşyp türegeldi: "Ne dediñiz?" - "Priva
myrzağa tölep keldim". - "Siz aqylyñyzdan auysqan şyğarsyz!" - Nege? "Nege... nege... nege..." Valter közäinegin aldy, äinekterin sürtti; iä
tapqyr, iä uly birdeme aitar kezdegi ädetimen tompiğan ūrttaryn tyrsita
kerip qulana jymidy da, qarsy söz aitqyzbaityndai mysqylmen: "Nege?
Öitkeni būl isten biz tört, bälkim, bes myñ frank tüsim tüsiretin iedik", dedi. Montlen tañdanyp: "Qalaişa, Valter myrza, iesepşottyñ bäri
dūrys bolatyn, men bärin teksergem, al siz qabyldağansyz..." Sol kezde
bastyq, būl joly barynşa salmaqty ünmen bylai dedi: "Sonşalyq
aşyqauyz boluğa bolmaidy. İesiñizde bolsyn, Montlen myrza, äueli
qaryzdy qampityp jinap alu kerek, sonan soñ baryp süiispenşilikpen
alys-beris jasau kerek".
Sen-Poten basyn şalqaityp, bilgiş adamnyñ keipimen: - Al qalai? Būl
Balzakşa söileu iemes pe? - dedi.
Diurua Balzakty oqymasa da, sonşalyqty senimdi ünmen qoştau aitty:
— İä, solai, saitan alğyr!
Valter hanymdy habar jinauşy semiz kürketauyq dep atady, Norber
de Varendi - joly bolmağyş qart, Rivaldi - Fervaktyñ älsiz köşirmesi
dedi. Sodan soñ qaitadan Forestege oraldy.
— Ol änşeiin sätti üilendi - bar-joğy sol ğana.
— Al, tüptep kelgende, onyñ äieli kim özi?
— O, ol saitan ğoi, qulyğyna qūryq boilamaidy! - dedi Sen-Poten
alaqanyn uqalap. - Tyşqannyñ aiğyryndai Vodrektiñ, graf de Vodrektiñ
oinasy ğoi, - ony küieuge berip, jasauyn jasağan sol ğoi...
Diurua kenet qaltyrap ketti, boiyn äldebir diril biledi, aldynda
otyrğan myljyñdy boqtap-boqtap, betine bir perip jibergisi keldi. Biraq
ol ony tek sūraqpen ğana bögedi.
— Sen-Poten degen sizdiñ şyn aty-jöniñiz be?
— Joq, meniñ atym Toma, - dedi ol añğal adamğa tän keiippen. - Meni
Sen-Poten2 dep atap ketken saralqadağylar ğoi.
— Qazir, şamasy, keş bolyp ketti-au deimin, - dedi Diurua susynnyñ
aqşasyn tölep jatyp, - bizge äli ataqty ieki adammen jolyğu kerek qoi.
Sen-Poten işek-silesi qatyp küldi.
— Äli ysylmağan adam iekeniñiz birden bilinip tūr! Demek siz meni
şynynda da sizder Angliiä turaly ne oilaisyzdar dep sūrau üşin ündilik
pen qytaiğa barady dep oilaisyz ba? "Frantsuz ömiri" oqyrmandarynyñ
oiynan şyğu üşin olardyñ qalai jauap berui kerek iekenin men olardan
äldeqaida jaqsy bilemin. Men öz ömirimde mūndai qytailardan,
parsylardan, ündilerden, çililikterden, japondardan bes jüz sūhbat
aldym. Meniñ oiymşa, olardyñ bäri de sol biriniñ aitqanyn biri aitady.
Sondyqtan men öz maqalamda ieñ soñğy qonağymyzdyñ aitqandaryn sözbesöz qaita köşirip şyğuym kerek. Onyñ tek taqyrybyn, atyn, ataqdärejesin, jasyn, nökerleriniñ qūramyn özgertuge tura keledi. Olarğa öte
saq bolu kerek, äitpese "Figaro" ma, "Golua" ma, bireui ötirigiñdi şyğaryp
qoiuy mümkin. "Bristol" men "Kontinentaldiñ" iesikküzetterinen men bes
minuttiñ işinde sonyñ bäri jaiynda öte däl mälimet jinap alam. Biz
olarğa deiin taiau baramyz jäne jol boiy bir-bir temekiden tartyp
ülgiremiz. Al saralqadan kölikpen jürgenimiz üşin dep bes frank talap
ietemiz. Mine, qymbatty dostym, ysylğan adamdar osylai isteidi.
— Mūndai jağdaida habar jinauşy bolyp isteu paidaly siiäqty ğoi? -
dep sūrady Diurua.
— İä, biraq bärinen de paidalysy hronika, ol bürkemelengen jarnama
ğoi, - dep, Sen-Poten jūmbaqtau jauap qaitardy.
İekeui tūrdy da, bulvardy boilap Magdalina şirkeui jaqqa qarai
jürdi.
— Bilesiz be? - dedi kenet Sen-Poten, - ieger sizdiñ bir jūmystaryñyz
bolsa, onda bara beriñiz, sizdi beker ūstamaiyn.
Onyñ qolyn qysyp, Diuurua öz betinşe ketti.
Bügin keşkisin jazyp şyğuğa tiısti maqala onyñ mazasyn ala berdi, iendi
jolda kele jatyp sony oilastyra bastady. Ol birer anekdotty iesine
tüsirip baiqady, öziniñ keibir körgenderi men oilaryn bir jüiege tüsirip,
keibir qorytyndylar jasauğa tyrysty -söitip kele jatyp İelisei
dalasynyñ şetine şyğyp ketkenin de baiqamai qaldy, jol boiy oğan
anda-sanda ğana qydyrğan adamdar jolyqty, sebebi ystyq künderi Parij
köşelerinde adam bolmaidy.
Saltanat qaqpasynyñ qasyndağy Etual alañyndağy şaraphanadan
tamaqtanğan soñ, ol bulvardyñ syrt ainalma jolymen aiañdap üiine
qaitty da, kelgen soñ birden jūmysqa otyrdy.
Alaida aldynda jatqan ülken aq qağazdy körgende, onyñ barlyq
jinaqtap ülgergeni tügel ūşyp ketken siiäqtandy, miynyñ özi bu bop
ketken tärizdendi. Ol tek iesteliktiñ üzindilerin ğana iesinde saqtap qaldy,
iesine tüsiruge qanşa tyryssa da, iendi iesine tüse bergende ne közdi aşypjūmğanşa bäri susyp jylt ietip joq bolady da ketedi, olardy qalai jazu
keregin, ne istep, qalai bastauy qajet iekenin ol, tegi, bile almady.
Bir sağat boiy basy qatyp, birinşi söilemniñ san türli nūsqalarymen
bes betti toltyrğan soñ, ol özine-özi: "Men äli dağdylanğam joq. Tağy bir
ret sabaq aluğa tura keledi", - dedi. Foreste hanymmen oñaşada, ūzaqqa
sozylğan yqylasty, işkil jağdailardy qozğaityn, sondai bir ädemi äñgime
üstinde birlese jūmys isteimin-au degen oidan ğana onyñ boiyn mazasyz
yntyqtyrğan diril biledi. İeger maqala jazuğa qaita otyrsam, oilamağan
jerde qolym jürip kete me dep qorqyp, Diurua dereu jata qaluğa asyqty.
Foreste hanymmen kezdesudiñ läzzatyn aldyn ala ielestetip jäne ony
ädeii soza tüsip, ol tañerteñ tösekten tūrmai ūzaq jatty.
Tanys iesikke kelip, ol qoñyraudyñ tüimesin basqan kezde sağat on bir
bolğan-dy.
— Foreste myrzanyñ qoly bos iemes, - dep jauap berdi malai.
Küieui üiinde boluy mümkin degendi Diurua mülde iesine almapty.
Äitkenmen ol alğan betinen qaitpady.
— Men oğan öte tyğyz şaruamen kelip tūrğanymdy aityp baryñyz.
Bes minutten keiin ol özi jaqynda ğana tañğajaiyp ierteñgilikti
ötkizgen kabinetke kirdi.
Keşe ğana Diurua otyrğan kresloda halat jamylğan jurnalşy
tuflişeñ, kişkentai ağylşyn taqiiäsyn kiıp birdeme jazyp otyr ieken, al
sol üige kietin aq köilegimen jürgen Foreste hanym aldy aşyq peşke
süiengen qalpy aitqanyn jazdyryp tūr ieken.
Diurua tabaldyryqtan-aq toqtap qaldy.
— Keşirim ötinem, men sizderge kedergi jasadym ba?
Foreste oğan yzalana qarady.
— Tağy nemene? - dedi būrqyldap. - Tezirek ait, bizdiñ uaqytymyz joq.
— İeşteñe, keşir, - dedi Diurua qysyla miñgirlep.
Foreste aşulandy.
— Tez iendi, şaitan alğyr! Nemenege sozbalaisyñ? Sen iendi mağan:
"Qaiyrly tañ" dep aitu üşin ğana būzyp-jaryp kirip kelmegen şyğarsyñ?
— Joq, ärine,.. - dedi Diurua qysylğanyn jeñip. - Bilgiñ kelse, jağdai
bylai, men tağy maqaladan ieşteñe şyğara almadym... al sen... sen iekeuiñ
ötkende sondai jaqsy niette boldyñdar... senderge senip... men tağy
batyldyq jasap kelip iem...
— Sen kisini tura mazaq qylasyñ! - dedi Foreste onyñ sözin bölip. Sen, baiqaimyn, meni sen üşin jūmys isteidi dep, al öziñdi tek ai saiyn
aqşa ala berem dep oilağan boluyñ kerek, şamasy. Aitatyny joq,
yñğaily oilap tabylğan!
Mysqyldy sypaiylyqqa ūqsas jūmbaq jymiyspen külimsirep,
Foreste hanym temekisin tartyp ünsiz tūra berdi.
— Keşirersizder... men oilap iem... men senip iem,.. — dep, aşulanğan
Diurua byldyrlap tūrdy da, kenet naqpa-naq söilep qūia berdi. - Sizden
myñ märte keşirim sūraimyn, hanym, jäne men üşin keşe jazyp bergen
tamaşa feletonyñyzğa ystyq alğysymdy bildirem.
Ol tağzym jasady da, Şarlge:
— Sağat üşte saralqada bolam, - dedi.
Söitti de şyğyp ketti.
Üiine qarai tez-tez basyp kele jatyp, ol özine-özi: "Jaraidy, qazir
özim-aq jazamyn, körersiñ äli", - dep miñgirledi.
Yza şabyttandyrğan Diurua öz bölmesine kirdi de, dereu jūmysqa
kiristi.
Ol jaidaq romandardan paidalanğan ūsaq-tüiektermen, tañğajaiyp
oqiğalarmen, astarly suretteulermen toltyryp, oqiğalardy Foreste
hanym belgilegen bağytta damytyp, mektep oquşysynyñ olaq tili men
unter-ofitserdiñ jargonyn aralastyra jazdy. Bir sağatta maqalany jazyp
bitip, özine-özi riza bolyp, sol bylyq düniesin saralqağa alyp keldi.
Ol arada onyñ birinşi jolyqqan adamy Sen-Poten astyrtyn äreket
jasauşylardyñ keipimen onyñ qolyn qatty qysyp amandasty.
— Meniñ ündilikpen jäne qytaimen äñgimemdi oqydyñyz ba? - dep
sūrady. - Qyzyq, ä, solai iemes pe? Oğan bükil Parij riza. Al men olardy
betpe-bet körgen de joqpyn ğoi.
Diurua äli ieşteme oqyğan joq-ty; ol dereu gazetti aldy da, "Ündistan
men Qytai" degen ūzynnan-ūzaq maqalany qarai bastady, al Sen-Poten
oğan maqalanyñ qyzyqty jerlerin körsetip, tüsindirip tūrdy.
Jūmysbasty, jūmystyñ qamyn jegen kisişe qinalyp Foreste keldi.
— Siz osyndasyz ba? Öte jaqsy boldy. Sizder iekeuleriñiz de
qajetsizder mağan.
Söitti de, keşke deiin iekeuiniñ däl qandai saiasi jağdaiğa qatysty
derekter tauyp äkeluleri kerektigine nūsqau berdi.
Diurua oğan öziniñ qoljazbasyn berdi.
— Mynau Aljir jağyndağy maqalanyñ jalğasy.
— Öte jaqsy, äkel, äkel, men bastyqqa körseteiin.
Sonymen äñgimeleri bitti.
Sen-Poten öziniñ jaña äriptesin iertip ketti, iekeui dälizge şyqqan soñ
odan:
— Siz kassağa kirip şyqtyñyz ba? - dep sūrady.
— Joq. Ne üşin?
— Nege boluşy iedi? Aqşa alu üşin. Jalaqyny, bilesiz be, ylği bir ai
būryn alyp otyru kerek. Qandai jağdailar bolyp qalatynyn kim biledi.
— Nesi bar... Meniñ ieşqandai qarsylyğym joq.
— Men sizdi kassaşymen tanystyryp qūiaiyn. Ol qarsy bolmaidy.
Mūnda jaqsy töleidi.
Diurua öziniñ ieki jüz frankyn jäne onyñ üstine keşegi maqalasy üşin
qosymşa jiyrma segiz frank aldy, sonda būrynğy keñseden alğan
jalaqysynyñ qaldyğymen qosqanda, onyñ aqşasy üş jüz qyryq frank
boldy.
Ol ieşqaşan mūnşa aqşany qolyna ūstap körmegen-tin, sondyqtan
mūndai bailyq oğan, qūdai biledi, talaiğa jetetindei körindi.
Sen-Poten özine kerek mälimetterdi basqalar iendigi bilip bolğan şyğar
degen ieseppen, öziniñ sözşeñdigi men sūrai biletindiginiñ arqasynda özine
kerektini solardan-aq bilip alğysy kelip, Diuruağa özimen birge bäsekeles
gazetterdiñ saralqalaryn aralap qaituğa ūsynys jasady.
Keşkisin qoly bosağan soñ Diuruanyñ Foli-Berjerge soqqysy keldi.
Sätimen ötip ketudi oilap, tekseruşige:
— Men Jorj Diuruamyn, "Frantsuz ömiriniñ" qyzmetkeri, - dep
tanystyrdy özin. -Ötkende men Foreste myrzamen birge kelgem, ol mağan
rūqsat qağaz alyp berem dep uäde ietip iedi. Sol ūmytyp ketpedi me ieken dep
qorqam.
İekeulep tizimdi qarady. Onyñ aty-jöni onda joq bolyp şyqty.
Äitkenmen tekseruşi oğan qūrmetpen qarap, ötkizip jiberdi.
— Jaraidy, myrza, öte beriñiz, - dedi ol, - tek direktordyñ özine jeke
jolyğyñyz, söz joq, ol sizge qarsy bolmaidy.
Jorj Diurua kire salysymen-aq birden ötkende osynnan birge ketken
äiel Raşeldi kördi. Äiel mūnyñ qasyna keldi.
— Sälemet pe, mysyğym. Qalai jürip jatyrsyñ?
— Öte jaqsy, öziñ şe?
— Men de jaman iemes. Bilesiñ be, osy aralyqta men seni ieki dürkin
tüsimde kördim.
Diurua oğan köterilip qaldy.
— Apyrmai, ä! Ony qalai joruğa bolady? - dedi külimsirep.
— Ol degen sen mağan ūnap qaldyñ degen söz, aqymaq, seniñ qolyñ
tigende, biz ony tağy qaitalai alamyz.
— İeger qalasañ, bügin-aq bolsyn.
— Qalağanda qandai.
— Jaraidy, tek iendi... - Diurua bögelip qaldy, ol äielge aitqysy kelgen
sözden özi de ieptep yñğaisyzdandy. - Mäsele bylai, men bügin
aqşasyzbyn, klubta bolyp iem, tügim qalmai ūtylyp şyqtym.
İerkekterdiñ saudagerlik qulyğyna äbden üirengen täjiribeli
jezökşeniñ tüisigimen ötirikti sezip, äiel onyñ közine tura qarady.
— Suait! Mağan ondai qylyq körsetkeniñ jaqsy iemes. Diurua
qysylğannan külimsiredi.
— Mende bar-joğy on frank qana qaldy, alam deseñ, sony al. Äiel öz
näpsisine qyzmet jasap jatqan jezökşeniñ jomarttyğymen sybyrlai
söiledi:
— Bäribir, süikimdim, men tek seni qalaimyn.
İemingen köz janaryn onyñ mūrtynan ala almai, süigen adamnyñ
näziktigimen Raşel onyñ qolyna süiendi.
— Aldymen anardyñ sölin işip alaiyq, - dedi ūsynys jasap. - Sonan
soñ kişkene qydyraiyq. Men senimen teatrğa barğym keledi, jai änşeiin,
meniñ qandai jigitim bar iekenin bärine körsetu üşin. Biz keşikpei menikine
baramyz, maqūl ma?
Ol aradan ol keş şyqty. Äli tym jaryq bolatyn, sol sot onyñ iesine
"Frantsuz ömirin" satyp alu keregi tüsti. Qoly dirildep gazettiñ ortasyn
aşty - onyñ maqalasy joq bop şyqty. Ol aiaqjoldyñ üstinde ūzaq tūrdy,
äli de maqalamdy tauyp alam ba degen ümitpen gazet bağanalaryn közimen
işip-jep qarady.
Onyñ jüregin äldebir belgisiz salmaq iezgendei boldy. Ol ūiqysyz
tünnen şarşağan-dy, iendi myna tityqtatqan reniş aralasyp,
baqytsyzdyqqa ūşyrağandai jabyrqady.
Üiine kelgen soñ, ol şeşinbesten tösekke qūlai ketti de, ūiyqtap
qaldy.
Birneşe sağattan keiin ol saralqağa kelip, birden şyğaruşynyñ
kabinetine ötti.
— Valter myrza, bügingi nömirde meniñ Aljir turaly iekinşi
maqalamnyñ basylmağany meni qatty tañğaldyrdy.
Şyğaruşy basyn köterip, salqyn söiledi:
— Men öziñizdiñ dosyñyz Foresteden qarap şyğyñyzşy dep sūrağam.
Ol ony qanağattanğysyz dep tapty. Sizge ony öñdeuge tura keledi.
Diuruanyñ jyny keldi, ol kabinetten ünsiz şyqty da, Forestege tap
berdi:
— Meniñ maqalamdy sen nege bügin baspadyñ?
Kreslonyñ arqalyğyna şalqaia otyryp, aiağyn üstelde jatqan öz
qoljazbasynyñ däl üstine qoidy da, jurnalşy temekisin tartty. Betauzyn tyrjityp, är sözin anyqtai, jerdiñ astynan şyğyp jatqandai
küñgirt dauyspen jaibaraqat bylai dedi:
— Bastyq ony sätsiz dep tapty, özine öñdeuge qaitaryp ber dep mağan
tapsyrdy. Äne jatyr, alyp ket.
Söitti de, press-papieniñ astynda jatqan qağazdardy sausağymen
körsetti.
Diuruanyñ küiingeni sondai, ne dep jauap qaitararyn bilmedi. Ol öz
būiymyn alyp qaltasyna sūğa saldy, al Foreste sol arada öz sözin ary
jalğastyryp jatty:
— Sen qazir osynnan tura prefekturağa barasyn...
Ol tağy birneşe baruğa tiıs mekemelerdi atady, olardan bügin oğan
qandai türdegi derekter äkeluge tiıs iekenin tüsindirdi. Diurua Foresteni
qalai bir şanşyp aludyñ retin taba almai, aqyry şyğyp ketti.
İertesi ol maqalasyn tağy alyp keldi. Ony tağy qaitaryp berdi. Ony
üşinşi ret öñdep, tağy qaitaryp alğan soñ baryp ol öziniñ asyğystyq
jasağanyn jäne ony būl jolmen alyp jüruge tek Foresteniñ ğana
qabiletti iekenin tüsindi.
Ol iendi "Afrikalyq atqyştyñ iestelikteri" turaly aitpaityn boldy,
bolaşaqtağy igi müdde üşin qajet bolğandyqtan, ol özine juas äri saq
boluğa, habar jinauşy qyzmetin adal atqaruğa özine-özi söz bergen-di.
Ol teatr men saiasattyñ, palata deputattarynyñ körine bermeitin syrt
jağyna, al memleket qairatkerleriniñ aldyna ötip ketip, airyqşa
tapsyrmalardy oryndaityn şeneunikterdiñ mañğaz bet-beineleri men
iesikküzetterdiñ köñilsiz, ūiqysy qanbağan jüzderin äbden zerttedi.
Ol ministirlermen, ötirikşilermen, generaldarmen, tyñşylarmen,
kniazdarmen, sutenerlermen, jezökşelermen, ielşilermen, iepiskoptarmen,
jeñgetailarmen,
belgili
alaiaqtarmen,
qoğamdyq
adamdarmen,
arbakeştermen, daiaşylarmen, şulerlermen qatynas jasap; solardyñ
imanjüzdi, al jan tükpirinde nemqūraidy dosy bolyp: üzdiksiz, kez kelgen
küni men kez kelgen sağatta, keide anausymen, keide mynausymen
jolyğysyp, olarmen tek öziniñ habar jinauşylyq maqsatymen ğana
şüiirkelesip, olardyñ bärin ol bir ölşemmen ölşep, bärine birdei
qarady, bärine de birkelki bağa berdi. Ol özin barlyq şaraptyñ türin
birinen keiin birin baiqap körgen, biraq onyñ şatomorga türin arjanteil
türinen ajyrata almaityn adammen salystyrdy.
Az uaqyttyñ işinde odan öz habarlarynyñ däldigine kepildik bere
alatyn, ikemdi, tapqyr, şapşañ, qyzmetkerlerdiñ därejesin aiyra biletin
Valter qariiänyñ bağalauynşa, gazettiñ nağyz qazynasyna ainalğan
tamaşa habar jinauşy şyqty.
Soğan qaramastan ol bar-joğy ieki jüz frank jalaqy jäne jazğan är
jolyna on santimnen alady, al kafe men meiramhanalarda bäri qymbat
bolğandyqtan, ol ylği da aqşasyz qalyp, öziniñ kedeiligine zyğyrdany
qainaidy da jüredi.
"Qandai qūpiiä bar mūnda?" - dep oilanady ol, keibir öz äriptesteriniñ
qaltasy altynğa toly iekenin körip, kedei bop ömir sürmeu üşin olar būl
bilmeitin qandai qūpiiä äreketter jasaitynyn tüsine almai tekke äure
boldy. Ony qyzğanyş qinady, oğan ünemi bir adamnyñ oiyna kelmeitin
küdikti ädister, äldekimge körsetken qyzmeti, atkez3 tartudyñ airyqşa türi,
jalpyğa belgili türi jäne rūqsat ietiletin türi ielesteitin boldy. Joq, ol
qaitkende de sol qūpiiäny aşuy kerek, sol ünsiz isteletin astyrtyn
äreketke baruy kerek, tabysty mūnymen böliskisi kelmeitin joldastardy
şyntağymen ysyryp, özine jol aşuy kerek.
Ötip jatqan poiyzdarğa terezeden qarap tūryp, ol älsin-älsin keşkisin
qalai äreket qyludyñ josparyn oilastyrady.
V
İeki ai ötti. Qyrküiek jaqyndap keledi, al Diurua armandağan
mansaptyñ bas ainaldyrar tezdikpen joğarylai bastauy äli oğan öte
alysta siiäqtandy. Ol äli belgisizdikte ömir ötkizip jatty, soğan onyñ
namysy keldi, alaida tirşiliktiñ raqatyna jetkizetin joldy köre almady.
Ol özin bedelsiz habar jazuşy mamandyğyna biteulep sylap, ieşqaida
şyğyp ketpestei qylyp qamap qoiğandai sezindi. Ony bağalady, biraq
oğan mensinbei joğarydan qarady. Tipti, ony kün saiyn qyzmetin istetip
otyrğan Foresteniñ özi de jaqyn adamdarşa "sen" dep söilesuin
qoimağanmen, qazir ony tüstenuge şaqyrmaityn boldy.
Ras, Diurua maqalasyn tyğyp jiberudiñ sätin qūr jibergen iemes. Öz
qalamyn kündelikti habar-oşarlarmen ūştağan ol būryn Aljir
jaiyndağy iekinşi maqalasyn jazğan kezde özine jetispei jürgen dağdyny
meñgergen soñ, özi jazğan kökeikesti maqalalarynyñ tağdyry üşin qorqa
qoimaityn boldy. Biraq odan öz qiiälyna tolyq ierik beretin oçerkke
nemese bilgirlikpen jazylğan saiasi maqalağa deiingi araqaşyqtyq jer
men köktei iedi: jai arbakeş retinde Bulon ormanynda attardy aidau bir
basqa da, olardy qojasy retinde aidatu bir basqa ğoi. Oğan joğary qoğam
iesiginiñ jabyq boluy, ieşkimniñ onymen teñ därejede aralaspauy, keibir
belgili aktrisalar öz paidasy üşin anda-sanda qymsynbai qabyldağanmen,
äielder arasynda öz dostarynyñ bolmauy ony öz köz aldynda äsirese
qorlaityn iedi.
Olardyñ barlyğy, aqsüiek arystandar da, üşinşi därejeli aktrisalar
da özine airyqşa qūştar iekenin, olardyñ iltipatyn dereu audaryp ala
qūiatyn qabiletiniñ baryn öz täjiribesinen biletin Diurua öz bolaşağynyñ
tağdyry bailanysty bolyp qaluy mümkin jaqqa şiderlep qoiğan atşa
şydamsyzdana ūmtyldy.
Foreste hanymğa barsam degen oi onyñ basyna jiı-jiı keletin, alaida
ötkende ony qorlap qarsy alğany ieske tüsip, onyñ üstine küieui özi
şaqyrsa degen oi ony ondai qadamnan tejei berdi. Aqyrynda iesine
Marel hanym tüsip, onyñ özin üiine şaqyrğanyn iesine alyp, bir küni,
isteitin basqa ieşqandai isi joq bolğan soñ, soğan qarai jol tartty.
"Sağat üşke deiin ärqaşan üidemin", - degen bolatyn ol sonda.
Diurua üşke jarty sağat qalğanda onyñ iesiginiñ qoñyrauyn basty.
Ol äiel Vernei köşesinde besinşi qabatta tūratyn.
Qoñyrauğa ūipa-tūipasy şyqqan jas qyzmetşi äiel şyqty da,
basyndağy mata taqiiäsyn bir qozğap qoiyp:
— Marel hanym üide, tek äli tūrğan-tūrmağanyn bilmeimin, - dedi.
Sony aitty da, qyzmetşi äiel qonaq bölmeniñ kilttenbegen iesigin
aiqara aşyp jiberdi. Diurua soğan kirdi. Bölme äjeptäuir ülken ieken,
jabdyqtaluy jūtañ kütip jinauy olaqtau. Qabyrğany boilai oñyp ketken
ieski kreslolar qoiylypty, - sirä, olardy qyzmetşi äiel öz bilgeninşe
ornalastyrğan bolu kerek, öitkeni ol aradan üidiñ jinaqylyğyn
ūnatatyn, şeber äri qamqor äieldiñ qoltañbasy müldem baiqalmaidy. Biri
ūzyn, biri qysqa baumen qisyq ilingen sūryqsyz tört suret qabyrğada tūr,
onda özenmen jüzip bara jatqan qaiyq, teñizdegi keme, keñ jazyqtyñ
ortasyndağy diırmen men ormanda otyn jaryp jatqan adam beinelenipti.
Olardyñ bylai tūrğanyna talai uaqyt ötkeni, salaq qojaiynnyñ közi
olardy nemqūraidy ğana şolyp ötetini körinip tūr.
Diurua kütip otyrdy. Oğan ūzaq kütuge tura keldi. Aqyrynda iesik
aşylyp, altyn jippen tabiğat sureti tigilgen, kökşil gülder men appaq
qūstary bar qyzğylt kimono kigen Marel hanym jügire basyp kirdi.
— Kim oilağan, men äli tösekten tūrğan joq bolatynmyn, - dedi ol. -
İeske alyp kelgeniñiz qandai jaqsy boldy! Sizdiñ meni ūmytyp ketkeniñizge
senimdi iedim.
Jainağan jüzben Diuruağa ieki qolyn da sozdy, sodan ol myna jūpyny
üide özin öte jeñil sezindi, äieldiñ qolyn alaqanymen qysyp, bir kezde
Norber de Varenniñ istegenindei ietip bir qolynan ğana süidi.
Marel hanym ony jaiğastyryp otyrğyzdy.
— Qalai özgerip ketkensiz! - dep tañdandy oğan basynan aiağyna deiin
barlai qarap. -Siz tym ädemi bop ketipsiz. Parij sizge jağypty. Qane,
jañalyqtaryñyzdy aityñyzşy.
Sodan däl bir iejelgi tanystarşa iekeui äñgimege kiristi de ketti, osy bir
kenet kez bolğan qatynastyñ qarapaiymdylyğyna meiirlenip; birinen
şyqqan işkildiktiñ, süisinistiñ, senimdiliktiñ quaty iekinşisine qalai
berilip jatqanyn sezinip; sonyñ arqasynda jany men tabiğaty bir-birine
jaqyn ieki adam bes minuttiñ işinde dos bolyp şyğa keldi.
Marel hanym äñgimeni tūtqiyl toqtata qoidy.
— Qandai ğajap, men sizben özimdi sondai bir ierkin sezinip otyrmyn, dedi hanym tañdanyp. - Men sizdi tap bir on jyldan beri biletin
siiäqtymyn. Men bizdiñ dos bop ketetinimizge senimdimin. Bolasyz ba?
— Ärine, - dedi Diurua.
Alaida onyñ jymiysy odan göri de ärirekti közdep tūrdy.
Myna äri aşyq tüsti, äri jeñil köilek kigen äieldi Diurua tartymdy
dep tapty, ana aq kiıngen basqa äielge qarağanda ädemiligi säl bäseñ,
qylyqtylyğy da jetpeidi, näziktigi de ondai iemes, biraq iesesine qatty
qyzyqtyrady, qūmarlyğyñdy ūiatuy da artyq.
Foreste hanymnyñ betinde: "Siz mağan ūnaisyz", - degen äri söite tūra:
"Saqtanyñyz!" -degen iltipatty jymiys qatar qatyp qalğandai, äri özine
tartyp ta tūrady, äri özinen iterip te tūrady, - anyq mağynasyn añğaru
qiyn sol jymiystan ol keudesin japqan jūqa şilterdi süigilep,
keudesinen tarağan jūparğa qūmaryn qandyryp, aiağyn qūşqysy keldi.
Marel hanym bolsa odan göri dörekileu, odan göri naqtylau tilegin ūiatyp,
jūqa jibektiñ astynan äieldiñ denesi aiqyndau añğarylğanda, qoly
dirildep qūia berdi.
Öz ädetinşe ierkin, ötkir äzildermen sözin ara-tūra tūzdyqtap alyp,
Marel hanym toqtausyz söiledi, - basqanyñ qolynan kelmeitin jūmysty
köpşiliktiñ köz aldynda airyqşa ädispen atqaryp şyqqan şeber östitin.
Ol tyñdap tūryp oiğa qaldy: "Osynyñ bärin ieste saqtasam, jaqsy bolar
iedi. Är künniñ oqiğasy jaiynda myna äieldiñ aitqandarynan tamaşa
parijdik hronika qūrastyruğa bolar iedi".
Äldekim aqyryn, iestiler-iestilmes qana iesik qaqty.
— Kire ğoi, kişkentaiym! - dep dauystady Marel hanym.
Qyz bala kirgen boida tūp-tura Diuruağa keldi de, oğan qolyn sozdy.
— Mynau nağyz jeñis, - dep kübirledi tañdanğan şeşesi. - Men
Lorinany tani almai tūrmyn.
Qyzdy qolynan süiip, Diurua qasyna otyrğyzdy da, äri ierkelete, äri
män berip, onyñ būl uaqytta ne istep, ne qoiğanyn täptiştep sūrai
bastady. Qyz onyñ sūraqtaryna sybyzğyşa sozylğan näzik ünimen
ülkenderşe salmaqty jauap qaitardy.
Sağat üşti soqty. Diurua ornynan tūrdy.
— Jiı-jiı kelip tūryñyz, - dedi Marel hanym, - bügingişe şer
tarqatyp tūrarmyz, men sizdiñ kelgeniñizge ärqaşan quanyştymyn. Siz
nağyp keiingi kezde Forestelerdikinde körinbei kettiñiz?
— İä, söittim, - dedi ol. - Tük qolym timei ketti. Jaqyn arada sonda
jolyğarmyz degen ümittemin.
Diurua ol üiden ieşbir aiqyndyğy joq ümitterdi arqalap qaitty.
Öziniñ būl kezdesui jaiynda ol Forestege jarty auyz sözben de
sezdirgen joq.
Biraq ol äiel onyñ iesinen ūzaq ketpei jürdi, jai ieske aludan göri
tereñirek bir närse bar sekildi, - naqtydan göri qiiälilau bir dünie, biraq
qaşan da bolsa sol äielge qatysty. Sol äieldiñ bir bölşegin, baiqaidy,
özimen birge ala ketken sekildi: ol äieldiñ syrt tūlğasy ylği da köz
aldynan ketpeidi, al adamdy arbap alatyn işki beinesi köñilinde tūr.
Diurua sol beineniñ arbauynda ömir sürip jatty, mūndai jağdai süigen
adamyñmen birer sätti birge ötkizgende ğana bolatyn jağdai-dy. Būl özi
qūpiiä jiger küş, - būldyr, qasterli, jan terbetetin, süisintetin qūpiiä.
Köp ūzamai Marel hanymğa ol iekinşi ret keldi.
Ony kütuşi äiel qonaq bölmege bastap kelgen sät aldynan Lorina
şyqty. Būl joly ol qolyn ūsynğan joq, süigizuge mañdaiyn tosty.
— Şeşem küte tūruyñyzdy ötindi, - dedi. - Ol äli kiıngen joq, on-on
bes minutte şyğyp qalar.
Diuruany qyzdyñ saltanatty mänermen qarsy alğany qyzyqtyrdy da:
— Öte jaqsy, bikeş, men sol on-on bes minutti quana-quana sizben
birge ötkizeiin, -dedi. - Biraq siz, bikeş, meni bir salmaqty kisi ieken dep
qalmañyz, - men tañerteñnen keşke deiin talmai oinai beremin.
Sondyqtan men sizge mysyq pen tyşqan bop oinaudy ūsynamyn.
Qyz añ-tañ, kenet sasyp qalğanda nemese kütpegen jağdaiğa tap
bolğanda ieresek äielderdiñ söitetin ädetimen ieresekterşe jymidy da,
aqyryn ğana:
— Üide oinauğa bolmaidy, - dedi.
— Onyñ mağan qatysy joq, - dedi Diurua qarsylyq bildirip. - Men
barlyq jerde de oinai beremin. Qane, quyp jet meni!
Söitti de, Lorinany äri yzalandyryp, äri qyzyqtyryp, üsteldi ainala
qaşty, al qyz auyq-auyq qolyn sozyp, anda-sanda qoly tiıp te ketip, biraq
äli quyp kep beruge batyly barmai, sol baiağy meiirim töge jymiğan qalpy
soñynan jürdi.
Ol toqtai qalyp, jürelei otyrdy, qyz ürke basyp jaqyndai bergen
kezde qūtynyñ auzynan şyqqan şaitanşa ytqyp qonaq bölmeniñ iekinşi
şetine ötip ketti. Oğan qyzdyñ külkisi kelip, aqyry ol külkisine ne bola
almastan, jigit qolyma ilindi-au degen kezde äri qoryqqanynan, äri
quanğanynan şyñğyryp jiberip, jyldamdata qua jöneldi. Qyzdyñ jolyn
bögep, jigit oryndyqty köldeneñ qūia salsa, qyz ony birneşe dürkin
ainala jügirdi, jigit sonan soñ ol oryndyqty tastai salyp, tağy basqasyn
aldyna tosa qoidy. Lorinanyñ ieki beti qyzaryp, iendi jaña oiynğa bar
yntasymen kirisip ketti, jigittiñ barlyq qulyğy men ailasyn aldyn ala
bilip aluğa tyrysyp, balağa tän şattyqpen bölme işinde tynymsyz şarq
ūrdy.
Kenet iendi jigit ieşqaida qūtyla almas-au degen senimdi sätte Diurua
ony şap berip qolynan ūstai aldy da, üidiñ töbesine qarai köterip tūryp:
— Ūstaldyñ ba, bälem! - dedi.
Qūtylyp ketpek bop aiağyn tyrbañdatyp, qyz baqytty külkige batty da
qaldy.
Kirip kelgen Marel hanym öz közine özi senbei tañdana tūryp qaldy.
— O, qūdaia toba, Lorina!.. Lorina oinap jür me?.. Siz, myrza, sirä,
siqyrşy şyğarsyz...
Diurua qyzdy jerge tüsirip, şeşesiniñ qolynan süidi de, iekeui qyzdy
ortalaryna alyp otyrysty. İekeuiniñ äñgimeleskisi keldi, alaida
änşeiinde ündemeitin juas Lorina būl joly jūlynyp, ärneni bir aityp
maza bermedi, - aqyrynda ony balalar bölmesine aparyp tastauğa tura
keldi.
Qyz qarsylyqsyz köngenmen, közinde jasy möltildep tūrdy.
İekeui oñaşa qalğan kezde, Märel hanym bäseñ dauyspen bylai dedi:
— Bilesiz be, meniñ bir öte ülken josparym bar, soğan qatysty sizdi
oilap iedim. Mäsele bylai: men apta saiyn Forestelerdikine qonaqqa
baryp tūram, öz kezegimde auyq-auyq olardy meiramhanağa şaqyryp qūiam.
Men öz üiimde qonaq qabyldağandy jaqtyrmaimyn, oğan yñğaiym da joq,
onyñ üstine men tamaq äzirleu men üi şaruaşylyğy jöninen dym
bilmeimin, turasyn aitqanda, ol jağynan tap-taqyrmyn. Men salserilerşe ömir süretin adammyn. Solai, anda-sanda men olardy
meiramhanağa şaqyramyn, tek üşeumiz ğana, - ol, ärine, köñilsizdeu, meniñ
tanystarym olarmen jarasyp otyra almaidy. Mūnyñ bärin aityp
otyrğan sebebim, özimniñ ädetten tys ūsynysymdy tüsinikti ietu ğana. Siz,
ärine, meniñ sizge bizben birge tamaqtanyñyz dep ötingeli otyrğanymdy,
şamalap bilip otyrsyz, biz "Riş" kafesinde senbi küni jeti jarymda
jinalamyz. Siz onyñ qai jerde iekenin biletin şyğarsyz?
Diurua quana-quana kelisti.
— Biz törteu bolamyz, tūp-tura ieki jūp, - dedi äiel sözin odan ary
jalğastyryp. -Mūndai toisymaq - bizge, äielder üşin, ülken köñil köteru,
öitkeni ol özi künde bola bermeitin tañsyq närse ğoi.
Äieldiñ kigeni qara qoñyr köilekti, ol onyñ belin, böksesin, iyğy men
tösin tyrsita, qyzyqtyra qysyp, sol talğampaz näziktikpen kerbez
kiıngendigi men qonaq bölmedegi keleñsiz körinister arasyndağy
säikessizdik Diuruany, nege iekenin, tañğaldyrdy, tipti onyñ özin de belgisiz
bir yñğaisyzdyq biledi.
Üstine kigeniniñ bäri, denesin jauyp tūrğan nemese denesine tiıp
tūrğannyñ bäri de jarasyp, bärinen de näzik talğamnyñ taby bilinip tūr
iedi, al odan basqanyñ bärine de, ol, sirä, ieşqandai da män bermeitin bolsa
kerek.
Ol äielmen tağy da ötken jolğydai, keide tipti ieleske de ainalyp,
körinbese de qasynda tūrğandai seziletin halde qoştasty. Belgilengen
uaqytty kün ötken saiyn asyğa, şydamsyzdana kütti.
Ol tağy da maiyn tölep frak kidi, - sändi kästöm satyp aluğa qarjysy
qūrğyr qol bailady, - belgilengen uaqyttan birneşe minut būryn birinşi
bolyp meiramhanağa keldi.
Ony üşinşi qabatqa, şağyn ğana, qabyrğalaryn qyzyl matamen
qaptağan, bulvar jaqqa qarağan jalğyz terezeli kabinetke alyp keldi.
Tört kisige ydys-aiaq qoiylğan şarşy üsteldiñ üstindegi aq dastarqan
syrlap qoiğandai jaltyraidy. Bokaldar, kümis ydystar, jyly su qūiğan
qūtylar - bäri de ieki biık tūğyrda janyp tūrğan on ieki şyraqşamnyñ
şūğylasynda şattyq şaqyryp jarq-jūrq ietedi.
Tereze tübinde ösip tūrğan ağaştyñ japyraqtary är terezeden tüsken
jaryqtyñ beldeuinde kileñ jasyl ala tüsti bop körinedi.
Diurua bölmeniñ qabyrğalary siiäqty qyzyl matamen tystalğan alasa
divanğa kelip otyryp iedi, onyñ bosañ tartqan serippeleri sylq tömen
tüskende, ol özin şūñqyrğa qūlap bara jatqandai sezindi.
Myna alyp üidi bir belgisiz şu köterip bara jatyr, - ol şu ülken
meiramhanalarda bolatyn jiyntyq dybystar, ony dälizde iersili-qarsyly
jürgen malailardyñ kilemge kep bulyqqan aiaq dybystary, kümis ydystar
men basqa ydystardyñ syñğyry, aşylğan sättegi iesiktiñ syqyry men
kabinetterde qysylysa otyrğan adamdardyñ artynşa iestilgen sözderi
qūraityn iedi.
Bir kezde Foreste kirdi de, "Frantsuz ömiri" saralqasynda oğan
ieşqaşan körsetpeitin dostyq iltipatpen qolyn qysyp amandasty.
— Äielder birge keledi, - dep habarlady ol. - Meiramhanada
tamaqtanğandy men qatty ūnatam!
Ol üsteldiñ üstindegilerdi mūqiiät qarap şyqty da, būlyñğyr janyp
tūrğan gaz şamdy öşirip tastady, ökpek jel soqpasyn dep, terezeniñ bir
jağyn jauyp qoidy, sonan soñ özine ökpek soqpaityndai qalqa jerdi
tañdap alyp:
— Mağan öte saq bolu kerek, - dedi. - Bir ai boiy men özimdi dūrys
sezinip jür iedim, iendi qaitadan halim bolmai barady. Mağan suyq tidi.
Sirä, seisenbi küni, teatrdan şyqqanda tigen bolu kerek.
Sol sät iesik aşyldy da, jaiğastyruşy bastap äkelgen ieki äiel iekeui de
bet perdesi tüsirilgen qalpaq kiıp, mūndai ärbir körşi, ärbir kezdesu qauip
tudyratyn ortada özin äiel ūstauğa tiıs ädetpen aqyryn ğana, sypaiy
ğana, äldebir qūpiiälyq saqtağan süikimdilikpen işke kirdi.
Diurua birden Foreste hanymğa qarai jürdi, - ol ony dereu kelmei
kettiñ dep kinälai jöneldi.
— İä, iä, bilem, siz Marel hanymdy artyq köresiz, - dedi dosynyñ
betine jymiiä qarap, - oğan baruğa uaqyt tabasyz.
Bäri jaiğasyp otyrğan soñ, jaiğastyruşy Foreste hanymğa
şaraptardyñ tizim-kartasyn äkelip berdi.
— İerkekter özi bilsin, - dedi köteriñki dauyspen Marel hanym, - al
bizge mūzdai şampan, ieñ jaqsy tätti şampan äkeliñiz, - tüsindiñiz be? basqa ieşteñeniñ qajeti joq.
Jaiğastyruşy ketken soñ Marel hanym jūlqyna jymidy.
— Men bügin mas bolğanşa işem. Biz bügin dumandatamyz, nağyz duman
jasaimyz.
Foreste, sirä, onyñ ne aitqanyn iestimegen bolu kerek.
— Men terezeni jauyp qoisam, qarsylyqtaryñ joq pa? - dep sūrady
basqa ieştemege män bermei. - Birneşe kün boldy, keudemniñ auyryp
jürgeni. Keñşilik jasañyzdar.
Ol terezeniñ aşyq tūrğan iekinşi jartysyn japty da, jarqyn tartqan,
köñildengen jüzben kelip ornyna qaita otyrdy.
Äieli ün şyğarğan joq, - öziniñ bir oilarymen älek bop otyrğan
siiäqty. Közin tömen salğan küii jūmbaq äri mysqyldy jymiyspen
bokaldarğa üñile qarap otyra berdi.
Üstelge ostendik deitin şağyn, biraq maily, kişkentai qūlaqqa
ūqsaityn ustritsalar äkelindi, - olar auyzğa salğan bette-aq tūzdalğan
kämpitşe ierip qūia berdi.
Odan keiin sorpa äkelindi, sodan soñ qyzdyñ denesindei qyzğylt forel
tartyldy da, äñgime bastaldy.
Köp şu tuğyzğan bir şataq jağdai söz boldy: äldebir aqsüiek äiel
äldebir şeteldik jigitpen oñaşa kabinette keşki tamaq jep otyrğanda
küieuiniñ dosy üstinen tüsedi.
Ol oqiğağa Foreste bar şyn peiilmen raqattanyp küldi, alaida
auzyna ie bola almağan ierkektiñ qylyğyn äielder pasyqtyq äri opasyzdyq
dep tapty. Diurua äielderdi jaqtady jäne ondai jağdaida ierkek - negizgi
aiypker bola ma, älde senimdi adamy ma, älde kezdeisoq kuä me - qai
därejede bolsa da, ol mola siiäqty mylqau boluy tiıs degendi kesip aitty.
— İeger biz bir-birimizge birjola sene alatyn bolsaq, onda myna jaryq
düniede ömir süru qandai ğajap bolar iedi! - dedi ol iemirene dauystap. - Är
kezde, bälkim, köbinese, tipti ärqaşan äieldi tek jūrtqa jariiä bop kete me
degen ürei ğana toqtatady. Şyn mäninde solai ğoi, älde olai iemes pe? —
dedi sözin jymiğan qalpy jalğastyryp. - İeger äri qysqa, äri jeñiltek
baqyty üşin äri köz jasy, äri abyroiy tögiletini qorqytpasa, ötkinşi
qyzyqtyñ raqatyn körip, qūiynşa üiirip, kenetten-kenet qanat bitkendei
ūşyryp äketetin qūmarlyqtan, mahabbattyñ mas qylar ğajap sätinen qai
äiel bas tarta qoisyn!
Ol, bälkim, äldekimdi, bälkim, özin qorğap tūrğandai nyq senimmen,
qyzbalanyp söilep, däl bir: "Menimen söitseñder, ieş qorqynyşy joq.
Baiqap köriñder - közderiñ jetedi", -dep şaqyryp tūrğandai iedi.
İeki äiel de onyñ aitqandaryn ünsizdikterimen iştei qūptap, oğan
közqarastarymen dem berip, ieger qūpiiälyq saqtalatynyna senimdi bolsa,
onda olardyñ qatañ tärtiptiligi, parijdik tärtiptiligi şydap tūra
almaityndyğyn sezdirgendei iedi.
Foreste bir aiağyn astyna basyp, fragyn bylğap qoimas üşin,
salfetkanyñ bir şetin jiletine qystyryp, divanda jambastai jatqan-dy.
— Oho! Olarğa ierkindik berşi - qalai büldiretinderin ielestetip köruge
bolady! - dedi ol kenet öz sözin öziniñ uiatsyz külkisimen bölip. - Şaitan
alğyr, qairan qor bolğan ierkekter-ai!
Sodan keiin bäri mahabbat jaiynda äñgimege köşti. Diurua mäñgi
mahabbat bar degenge senbedi, biraq onyñ jaqyn, bir-birine özara senimdi
dostyqqa negizdelgen ūzaq qimastyqqa ūlasyp ketui mümkin iekendigin joqqa
şyğarmady. Tändik jaqyndyq jürekterdiñ birligin tek nyğaita tüsedi. Al
aqyrynda ajyrasuğa mindetti türde aparyp soğatyn qyzğanyştyñ
qylyqtary men jan qinaityn äreketteri, jalynular men kinälaular
turaly ol kijine aşulanyp aitty.
Ol bitken kezde, Marel hanym kürsine söiledi:
— İä, mahabbat - bizdiñ ömirimizdegi birden-bir quanyş, biraq soğan
şamadan tys artyq talap qūiamyz dep, özimiz büldirip alamyz.
— İä, iä, süiikti bolğan jaqsy ğoi, - dedi Foreste hanym qolyndağy
pyşaqpen oinap otyryp.
Alaida onyñ bet älpetine üñile qarasañ, qiiäly qyr asyp, aşyp aituğa
ieşqaşan auzy barmaityn närselerdi de oilap ketkenin añğaruğa bolatyn
iedi.
Kelesi äkeletin tamaqty kütip otyryp, auyq-auyq şampannan ūrttap
qoiyp, titimdei döñgelek toqaştyñ üstiñgi qyrtysynan qyrt ietkizip
basytqy jasai otyrysty. Jūtqynşaqtan är tamşysy ötken saiyn qandy
qyzdyryp, bas ainaldyrğan myna aq şarapşa mas qylyp, zaryqtyryp,
birte-birte olardyñ bükil nietin mahabbat bilep aldy.
Aqyrynda ūsaq-ūsaq sparja ösimdiginiñ bastaryn qabat-qabat qylyp
qalyñdap tösep, sonyñ üstine qoiğan kümpiıp pisken şyryny sorğalağan
kotletti alyp keldi.
— O, bū şaitan alğyr öte tamaşa närse! - dep Foreste dauystap
jiberdi.
Jūmsaq iet pen qara öriktei qoimaljyñ kökönisti bäri tamsana, asyqpai
jei bastady.
— Men ğaşyq bolğan kezde, - dedi Diurua tağy söilep, - men üşin bükil
jer jüziniñ tirşiligi toqtap qalady.
Ol būl sözdi barynşa senimmen aitty: mahabbattyñ raqaty turaly
oilaudyñ özi-aq ony dämdi tamaq jegendegidei raqatqa bölep, şattyqqa
keneltti.
Foreste hanym kädimgi özine tän nemqūraidy pişinde aqyryn ğana ün
qatty:
— İeñ alğaş ol alysqan kezdiñ, bir qol: "Siz meni süiesiz be?" - dep
sūrap, iekinşi qol: "İä, men seni süiem", - dep jauap berip tūrğan kezdiñ
quanyşyn ieşqandai basqa quanyşpen salystyruğa bolmaidy.
Marel hanym bir bokal şampandy bir-aq köterip tastady da, bokaldy
üstelge qaita qoiyp jatyp köñildene söiledi:
— Jä, men ondai qūrğaq sözden tūratyn sezimge onşa beiim iemespin.
Qūptağan külkiler iestilip, bäriniñ közi jainap sala berdi.
Foreste divanğa jaiğasyp, jastyqqa şyntaqtai jatqan küii
mañğazdana söiledi:
— Sizdiñ aşyqtyğyñyz abyroiyñyzdy arttyra tüsedi, - sizdiñ
täjiribeli äiel iekeniñiz birden baiqalyp tūr. Biraq sūrauğa rūqsat
ietiñizşi, būl mäsele turaly Marel myrzanyñ pikiri qandai?
Asa bir şekten tys jaqtyrmaityndyğyn añğartyp, iyğyn baiau qiqañ
ietkizdi de, äiel qatqyl ünmen qadap-qadap aitty:
— Marel myrzanyñ būl jaiynda özindik pikiri joq. Ol... qalys
qalady.
Sonymen, aqyrynda mahabbat jaily asqaq teoriiädan tömendep, būlar
iendi süikimdi būzyqtyqtyñ gül jainağan bau-baqşasyna kelip kirdi.
Äielder öz ietegin kötere bastaityn kez sekildi, näzik ymmen, bürkeudiñ
bärin türiñkirep söileitin kez, - jarty sözdi jūtyp qūiatyn nemese
astarmen tūspaldaityn, şeber şifrlanğan ierkindiktiñ, uiattan bezgen
iekijüzdiliktiñ, ädepsiz mağynalardy añğartatyn ädepti sözder men aşyp
aituğa bolmaityn närseniñ bärin bir sätte-aq aldyña jaiyp salatyn,
aqsüiek adamdarğa mahabbattyñ qūpiiä, näzik oiyndaryn kelisip qoiğandai
kelisti jürgizuge kömektesetin; aqyl-oidy läzzatqa batyp, qūşaqta
balqyğandai qiiäli küige jetekteitin; mūqiiät jasyrylatyn jäne
qūmaryñdy qozdyratyn, tek tösektiñ üstinde ğana jüzege asatyn uiatty
istiñ bärin äp-sätte köz aldyna äkep ielestete qūiatyn sözderdi aita beruge
bolatyn kez kelgen-di.
Ystyq tamaq äkeldi - qūr men bödeneniñ ietin, oğan ilestirip būrşaq
äkelip qoidy, artynan tabaqşağa salğan ūntaq iet äkeldi de, oğan qosyp
jeuge japyraqtary şilterdiñ oiuyndai kökpeñbek mük sekildi säidi4 tegeş
tärizdi ydyspen äkep qoidy. Äñgimeniñ qyzyğyna tüsip, mahabbattyñ
aidynynda jüzip jürgen jandar iendi tek dämin almai, änşeiin ädet
boiynşa jep jatyr.
İeki äiel de anda-sanda tym aşyq pikirler aityp qalady, Marel hanym
özine tän qalai tüsingiñ kelse solai tüsin degen batyldyqpen, al Foreste
hanym adam süisinetindei ūstamdylyqpen, auzynan şyqqan sözdi
jūmsartpai, qaita dausymen, yrğağymen, jymiysymen, qylyğymen batyl
pikirin aiqyndai tüsip söileidi.
Foreste jastyqqa jaiğasyp alyp aştyqtan kelgendei aipap-jaipap
jep te jatyr, işip te jatyr, külip te jatyr, anda-sanda oinaqy äri ädepsiz
birdemelerdi aityp qalsa, äielder keide onyñ dörekiligine şynymen
tañğalsa, köbinese ädep saqtap qana änşeiin bir sät būrtiysqan bolady.
— Solai, solai, şyraqtarym, - deidi Foreste tağy bir nağyz ädepsiz
sözderdi aityp qalyp. — Sender büitip osy betteriñnen qaitpasañdar,
ieşqandai da kelisimge kelmeisiñder.
Desert äkelindi, artynan - kofe. Onsyz da qyzyp otyrğan jandardyñ
basyn liker odan beter qyzdyryp, tūmandatyp jiberdi.
Marel hanym öz uädesin oryndady: şynynda da mas bolyp qaldy.
Qonaqtardyñ qoşemeti üşin ädeii mas bolğandai qylyq körsetip,
köñildenip, köp söilep, mas bolğanyn moiyndap otyrdy.
Foreste hanym ündemedi, - bälkim, saqtyq jasağany bolar. Äldebir
ağattyq jasap qūiam ba dep qauiptenip, Diurua qanşa tolqyp otyrsa da,
şeberlikpen tük sezdirmedi.
Bäri temeki tartyp iedi, Foreste kenet qatty jötelip ketti.
Bulyqtyrğan jötel keudesin jaryp jibere jazdady. Şekesinen şypşyp ter şyğyp, jötel tūnşyqtyryp, yşqynğannan ieki beti qyp-qyzyl
bop ketti.
— Joq, mūndai qonaqasy mağan jaqpaidy, - dedi ol aşuly zorğa dem
alyp. - Qandai aqymaqtyq!
Auru jaily oi ony qatty küiindirdi, küni boiğy köñildi jağdaiynyñ
bärin bir sätte-aq byt-şyt qyldy.
— Üige qaitaiyqşy, - dedi qinalyp.
Marel hanym malaidy şaqyryp, iesep jasasuyn talap ietti. İesep ieki
aitqyzbai äzir boldy. Ony qarap körip iedi, tsifrlar köz aldynda joğarytömen jügirip ketken soñ, qasyndağy Diuruağa ūstata saldy.
— Siz ieseptesiñizşi, men ieşteñe köre almadym, maspyn, - dedi de, onyñ
aldyna ämiiänyn tastai saldy.
Jalpy iesep jüz otyz frankqa jetipti. Diurua iesepti tekserip qarağan
soñ, ieki nesie biletin berdi de, artylğanyn qaityp alğan soñ, Mareldiñ
qūlağyna sybyrlady:
— Şailyqqa qanşa bereiin?
— Bilmeimin, öziñiz biliñiz.
Ol taksige bes frank tastady da, Marelge ämiiänyn qaitaryp berip
jatyp:
— Sizdi şyğaryp saluğa mağan rūqsat ietesiz be? - dep sūrady.
— Ärine. Men üige jalğyz özim jete almaimyn bügin.
Olar ierli-zaiypty Forestelermen qoştasty da, Marel hanym men
Diurua iekeui küimege birge mindi.
Ol äieldiñ osynda, müldem qasynda, köşedegi şamnyñ jaryğy andasanda bir sätke ğana tüsetin qozğalmaly tünek qoraptyñ işinde birge ketip
bara jatqanyn jaqsy sezindi. Äiel iyğynyñ jylylyğyn ol kiım işinen
sezip, tük söilei almai qaldy, tipti bir söz aita almady: bükil iesil-dertin
ony qūşağyma qysyp alsam-au degen qūştarlyq bilep aldy.
"İeger batyldyq jasasam, qaitedi?" - dep oilady. Tamaq üstinde
aitylğan sözder iesine tüsip, täuekelge bel bua bastap iedi, şataq şyğyp
kete me degen qauip tağy toqtatty.
Būryşqa tyğylyp ap äiel de ün-tün joq qozğalmai otyr. Küime işine
kenet tüsken jaryqtan äieldiñ jalt ietken janaryn baiqap qap otyrmasa,
ol tipti ony ūiyqtap qalğan ba dep oilar iedi.
"Ne oilap otyr ieken?" Mūndai sätte ünsizdikti būzuğa bolmaitynyn ol
biletin, bir söz, bir ğana söz bärin büldirip jiberui mümkin. Al tūtqiyl
jäne tegeurindi şabuylğa şyğuğa onyñ batyldyğy jetpedi.
Ol äieldiñ kenet aiağyn qozğap qalğanyn sezdi. Sergek, diril bilegen,
tözimi tausylğan, qynjylys añğartqan qimyl, bälkim, mūny äbden
qinağysy kelgen qylyq ta bolar, kim biledi. Äitkenmen sol säl bilinerbilinbes qimyl oğan jetkilikti boldy; jalt būrylyp, iernimen iernin,
qolymen denesin izdep, äielge qarai töne berdi.
Äiel älsiz ğana yşqyndy, boiyn tüzegisi kelgendei typyrşydy,
būlqyndy, itergen boldy, aqyry äl-därmeni qūryğan adamşa sylq berildi.
Sälden keiin küime äieldiñ iesigi aldyna kelip toqtady. Kütpegen
jağdaidan onyñ auzyna birde-bir izetti söz tüspedi, al biraq äielge öziniñ
riza iekenin, alğys aitatynyn bildirgisi keldi, ony süietinin, oğan
tabynatynyn aitqysy keldi. Alaida älgindegi jağdaidan añyryp qalğan
äiel ornynan tūrmady, qozğalmady da. Küimeşini küdiktendirmes üşin,
birinşi özi sekirip tüsip, Diurua äielge qolyn ūsyndy.
Säl teñselip, äiel ündemei küimeden tüsti. Ol qoñyraudy qaqty da,
iesikti işten aşqanşa sūrap ülgirdi:
— Qaşan jolyğamyz?
— Tañerteñgi tamaqqa kelseñizşi, - dedi äreñ iestirte sybyrlap, söitti
de, zeñbirektiñ oğynşa zyrq ietkizip qaqpany jauyp, qarañğy kireberiske
ienip ketti.
Ol küime aidauşyğa bes frank ūstatty da, quanyştan iesi şyğyp,
şattanğan küide üiine qarai ūşty.
Äi, aqyrynda küieui bar äielge de qoly jetti-au! Jäne aqsüiek äielge!
Nağyz aqsüiek äielge! Parijdik äielge! Bäri qalai op-oñai jäne kütpegen
jağdaida bola ketti!
Būryn ol mūndai süikimdi jaratylğan jandarğa qol jetkizu üşin ūzaq
ainaldyru, tauy şağylmaityn şydamdylyq, jan-jaqty şabuyl qajet
bolar dep boljaityn, jan-jaqty şabuylğa köñilin tabudy, ahylapühileudi, tätti sözder aitu men syilyq berudi jatqyzatyn. Mine, iendi
birinşi jolyqtyrğan adamy ä dep ainaldyrğannan-aq qūlap tüsti, tez
bolğany sonşama, äli sodan iesin de jinai almai otyr.
"Bügin ol mas boldy, - dep oilady, - ierteñ basqa qylyq körsetedi.
Jylap-syqtamai is bitpes". Būl oi ony qauiptendirdi, biraq sol sätte-aq
bekem bailam jasady: "İeşteñe ietpeidi, ieşteñe ietpeidi! İendi ol meniki,
ony uysymnan şyğarmauğa şamam jetedi".
Kenet ol dañq, qūrmet, baqyt, molşylyq, mahabbat jaiyndağy qiiäly
qalqyp jürgen būldyr sağymnan ädemi, bai, qūdiretti äielderdiñ tizbegin
körgendei boldy, bäri beine bir teatrdyñ saltanatty törinde sanaqtan ötip
jatqandai, birinen keiin biri jymiyp, Diuruanyñ ümitinen toqylğan altyn
būlttyñ işine kirip ketip jatyr, kirip ketip jatyr.
Onyñ ūiqysy tek tüs körumen ötti.
İertesi Marel hanymdikine baspaldaqpen köterilip kele jatqanda, ony
ieptep tolqu biledi. Ol mūny qalai qarsy alar ieken? Al ieger müldem
qabyldamai qoisa şe? Tipti, kirgizbe dep būiryq berip qoisa qaitedi? İeger
aityp qoisa şe... Joq, şyndyqqa közi jetpei jatyp onyñ aityp qoiuy
mümkin iemes. Demek jağdaidyñ qojasy - būl.
Jap-jas üi kütuşi qyz iesik aşty. Qyzdyñ bet älpetinen oqys ieşteñe
añğarylmady. Sodan köñili ornyqqandai boldy, aldynan üi kütuşiniñ
keiip şyğuy da mümkin iedi ğoi.
— Marel hanymnyñ köñil küii ma? - dep sūrady üi kütuşiden.
— Jaqsy, myrza, kündegidei, - dedi üi kütuşi ony qonaq bölmege bastap
kele jatyp.
Kästömi men şaşyn tüzeu üşin ol aldy aşyq peşke taqap kelip, ainağa
qarap galstugyn tüzedi, kenet sol sät jatyn üidiñ bosağasynan özine qarap
tūrğan Marel hanymnyñ beinesin ainadan baiqady.
Ol ony körmegensidi, betpe-bet kezdespes būryn iekeui de birer sekund
bir-birin ainadan baqylady.
Aqyrynda Diurua būryldy. Marel de ornynan qozğaldy, - äiel
äldeneni kütip tūrğan siiäqtandy. Sol sät ol äielge tūra ūmtyldy.
— Sizdi. men sūmdyq süiem! Sūmdyq süiem! - dedi sybyrlap.
Äiel qūşağyn aşyp, Diuruanyñ keudesine qūlady da, artynşa basyn
köterdi. Ar jağy ūzaq süiiske jalğasyp ketti.
"Men kütkennen äldeqaida oñai boldy, - dep oilady ol. - Bäri tamaşa".
Bir kezde baryp iekeui birin-biri bosatty. Şeksiz süietindigin közimen
sezdirgisi kelip, Diurua ünsiz jymiiä qarady.
Äiel de jymidy, - äste, äielder öziniñ kelisimin, tilegin, beriluge äzir
iekenin sezdirgisi kelgende solai jymiiätyn.
— Biz oñaşamyz, - dedi sybyrlap, - Lorinany men dosymnyñ üiinen
tamaqtanuğa jiberdim.
— Rizamyn, - dedi demin tereñ alğan Diurua qolynan süiip jatyp. —
Mağan keremet ūnaisyz.
Qūddy küieui ūqsatyp äiel ony qoltyqtap aldy da, divanğa alyp keldi,
iekeui oğan qatarlasa otyrdy.
İendi Diurua ädemi, adamdy tolqytatyn bir äñgime bastauy qajet iedi,
alaida ylaiyqty ieşteñe tappağasyn, batylsyzdau ün qatty:
— Siz mağan asa aşulana qoimağan şyğarsyz?
Onyñ auzyn äiel alaqanymen jaba qoidy.
— Ündeme!
Birin-biri közimen işip-jep, bir-biriniñ küiip-janğan
alaqanymen qysyp, iekeui ün-tünsiz biraz otyryp qaldy.
alaqanyn
— Qalai qolyma tüsirem dep añsadym-au men! - dedi Diurua.
— Ündeme! - dedi äiel qaitalap.
As üide kütimşiniñ taqsylardy qalai tarsyldatyp jatqany iestildi.
Diurua ornynan tūrdy.
— Men sizdiñ qasyñyzda otyra almaimyn. Özime-özim ne bolar iemespin.
Sol sät iesik aşyldy.
— Tamaq daiar.
Äieldi ol as üige qūrmet-qoşemetpen alyp keldi. İekeui qarama-qarsy
otyryp, jaña tuyndağan tätti sezimniñ jetegimen özderinen basqany mülde
ūmytyp, birin-biri janarymen aimalap, birine-biri jymiyspen ğana til
qatysty. Äkelgen tamaqty iekeui de tek dämin almai jei beristi. Kenet
Diurua älsiz süikengen aiaqty sezdi, üsteldiñ astynda adasyp jürgen süpsüikimdi aiaq. Älgini ieki tabanynyñ arasyna qysyp jibermei qoidy,
artynşa bar küşin sap qūşyrlana qysty.
Kütimşi birese kiredi, birese şyğady, birde-bir närse äkelse, birde bir
närseni äketedi, biraq türi tük te baiqamağan adam siiäqty ylği
birqalypty.
Tamaqtan keiin tağy qonaq bölmege kelip, tağy iekeui divanğa qatarlasa
kep otyrdy.
Diurua aqyryn jylji-jylji janyna keldi, qūşaqtamaq bolyp iedi,
biraq äiel ierkelei külip qolynan qaqty.
— Baiqañyz, kirip qaluy mümkin.
— Qaşan oñaşa qalamyz? - dedi ol alqyna sybyrlap. - Qanşalyq
süietinimdi sağan qaşan aitam iendi?.
Qūlagyna taqala ieñkeiip, äiel aqyryn ğana sybyr ietti:
— Jaqyn arada men sizge az ğana uaqytqa kirip şyğam.
Ol öziniñ qyzaryp bara jatqanyn birden sezdi.
— Men biraq... men öte... öte jūpyny tūram ğoi.
Äiel aqyryn jymidy.
— Onda tūrğan ieşteñe joq. Men päteriñizdi iemes, sizdi köruge baram
ğoi.
Ol iendi däl qai küni keletiniñdi naqtylap ait dep äieldi qinai bastady.
Kelesi aptanyñ aiağyna qarai dedi äiel, biraq ol äieldiñ qolyn qūşyrlana
uqalap, kezdesetin kündi odan da berige jyljyt dep jalyndy; sözderi birbirimen onşa bailanyspai, janarynda äldebir ūşqyn qaltyldap, iekeulep
tamaq jep jatqanda ğana ūianyp boi bermei ketetin yntyğuğa ūqsap, ieki
beti ot bop örtenip bara jatty.
Mūndai ölip-öşu äieldi raqat sezimge bölep, aqyry birtindep bir-bir
künnen qysqarta bastady. Biraq Diurua oğan könbei:
— İerteñ... İerteñ deşi! - dep, qoimai qaitalai berdi. Aqyrynda äiel
oğan da köndi.
— Jaraidy. İerteñ. Sağat beste.
Ol uh dep kökiregi qars aiyryla quandy. Sonan keiin iekeui baisaldy
äñgimege köşti, kädimgi bir-birin jiyrma jyldan beri biletin adamdar
siiäqty söilesti.
Äldekim iesiktiñ qoñyrauyn qaqty, - iekeui de selk ietip, dereu bir-birinen
alystañqyrap otyrysty.
— Būl, sirä, Lorina bolar, - dedi Marel hanym sybyrlap.
Qyz kirgen boida tañğala toqtap qaldy da, artynşa quanğannan qolyn
şapalaqtap jügirip Diuruanyñ janyna jetip keldi.
— O, Süikimdi dos! - dedi aiğailap.
Marel hanym külip jiberdi.
— Nemene? Süikimdi dos? Sizge Lorina at qoiyp ta tastady! Meniñşe,
būl - öte ädemi at. Men de sizdi Süikimdi dos dep ataityn bolam.
Ol qyzdy tizesine otyrğyzdy, iendi qyzğa şeşesi qandai oiyndardy
üiretse, sonyñ bärin ol da oinauğa mäjbür boldy.
Sağat üşke jiyrma minut qalğanda bärimen qoştasyp, Diurua saralqağa
baruğa jinaldy. Baspaldaqpen tüsip bara jatyp, jartylai aşyq tūrğan
iesikten ol tağy sybyrlady:
— İerteñ. Sağat beste.
Marel hanym ierin qozğalysynan ğana onyñ ne aitpağyn şamalap,
maqūl degendi ol da jymiysymen ğana añğartyp ğaiyp boldy.
Saralqanyñ jūmystaryn bitirgen soñ, Diurua iendi aşynasyn qarsy alu
üşin bölmeni qalai jinastyraryn, jūpyny jağdaiyn qaitip jasyraryn
oilai bastady, bildirmeitindei qylyp japondyqtardyñ ūsaq-tüiek
äşekeilerin qabyrğanyñ bärine ilip tastau kerek degen oi keldi basyna.
Bes frankqa äp-ädemi jelpuiştiñ, qalqanşalar men alabajaq
qiqymdardyñ tūtas bir qūşağyn satyp äkelip, tüsqağazdyñ ieñ körneu
tūrğan daqtaryn jauyp ilip-ilip tastady. Terezelerdiñ äinekterine
qyzarğan kökjiekke şağylysqan teñizdegi kemeler men qūstardyñ
şoğyry, balkonda tūrğan san tüsti äielder men jap-jazyq jerde aq
şañqan qardyñ üstinde qaraiğan adamdardyñ tizbegi salynğan, ar jağynan
kün körinip tūratyn kartinalardy şaptap qoidy.
Onyñ adam ainala almaityn quyrşaqtai bölmesi birazdan keiin suret
salyp tastağan qağaz şamğa ūqsady da qaldy. Sol köriniske köñili
könşigen ol türli tüsti qağazdardyñ qiyndy qaldyqtarynan keş batqanşa
üidiñ töbesine qūs qiyp jelimdeumen boldy.
Sonan soñ parovozdardyñ ysqyryğyn da ielemei ūiyqtap qaldy.
İertesi ol ierterek kelip bir kärziñke tätti nan jäne bakaleiä dükeninen bir
bötelke madera äkeldi. Birazdan keiin ieki taksy, ieki staqan tauyp äkelu
üşin, oğan tağy dalağa şyğuğa tura keldi. Kir qojalaq betin qağaz
oramalmen jauyp, şağyn üsteldiñ üstine äkelgen tağamdaryñ qoidy,
qūmğan men şylapşyndy üsteldiñ astyna tyqty.
Sodan keiin kütuge otyrdy.
Marel hanym sağat besten on bes minut ötkende keldi, köz aldyn
būldyratyp jibergen alabajaq suretterge tañdanyp, ieriksiz dausy şyğyp
ketti:
— O, üiiñiz qandai ädemi! Tek bir jamany kireberis baspaldaqta adam
köp ieken.
Ol äieldi qūşaqtai aldy, qūmartqannan alqynyp, şiläpisiniñ şetinen
şyğyp tūrğan şaşyn bet perde şilterdiñ syrtynan şöpildetip süie
bastady.
Bir jarym sağattan keiin Diurua äieldi Rim köşesindegi küimelerdiñ
aialdamasyna şyğaryp saldy. Äiel küimege otyrğan kezde qūlağyna
sybyr ietti:
— Seisenbide, däl osy uaqytta.
— Däl osy uaqytta, seisenbide, - dedi äiel qaitalap.
Köz bailanğan kez bolğan soñ, äiel qoryqpastan Diuruany basynan
qūşaqtap aşyq iesikten özine tartty da, ierninen süiip aldy. Küime
aidauşy qamşysyn kötergen sät äiel sybyrlap ülgirdi:
— Köriskenşe, Süikimdi dos!
Aryq aqboz at köne küimeni ornynan qozğap, şarşau jelispen jönep
berdi.
Üş apta boiy Diurua är ieki-üş kün saiyn birde tañerteñ, keide
keşqūrym Marel hanymdy öz bölmesinde qabyldap tūrdy.
Bir küni kündiz Diurua tağy ony kütip otyrğanda, baspaldaqtan iestilgen
qatty dauys ieriksiz ony iesikke jaqyndatty. Jas bala jylady. Artynşa
ierkektiñ aşuly dausy şyqty:
— Üi, saitannyñ balasy, nemenege jylai beredi?
— Öi, ana joğarydağy jurnalşyğa kelip jürgen oñbağan qatyn
baspaldaqta otyrğan bizdiñ Nikolany qağyp qūlatyp ketti. Men ondai
jürgiş qatyndardy tabaldyryğymnan attatpas iedim,
Diurua türşigip keiin şeginip ketti, - äieldiñ asyğys aiaq basysy,
köileginiñ tez-tez qozğalğan dabyry qūlağyna şalyndy.
Artynşa ol jauyp ülgirgen iesik qağyldy. Ol aşqan sät bölmege
aptyqqan, yzalanğan Marel hanym jügirip kirdi.
— Sen iestidiñ be? - dedi zorğa til qatyp. Ol tük bilmegensidi.
— Joq, ne qyldy?
— Meni olardyñ qalai qorlağanyn iestimediñ be?
— Kim?
— Astyñğy qabatta tūratyn oñbağandar.
— Joq, iestimedim. Ne boldy, aitşy!
Aitudyñ ornyna ol jylap jiberdi. Ol äieldiñ qalpağyn şeşti,
korsetin ağytty, tösekke jatqyzyp, ieki şekesin dymqyl oramalmen
ysqylady. Äiel yzadan tūnşyqty. Alaida yzasy tarqağan soñ, iendi äiel
aşuğa mindi.
İendi astyñğy qabatqa däl qazir bar da, byt-şytyn şyğar, öltir dep
talap iete bastady.
— Olar jūmysşylar ğoi, döreki halyq, - dedi Diurua. - Oilasañşy,
öitsek, sottasuğa tura keledi, seni tanyp qoiuy da, qamap qoiuy da mümkin, onda sen qūrisyñ. Odan da mūndai adamdarmen bailanyspağanymyz
jaqsy.
İendi äiel basqany uaiymdai bastady.
— Qalai isteimiz? Men mūnda būdan keiin kele almaimyn.
— İe, ol op-oñai, - dedi Diurua, - men basqa üidi jaldaimyn.
— İä, - dedi äiel kübirlep. - Biraq ol öte ūzaq qoi. - Kenet onyñ basyna
bir oi kele qaldy. - Jo-jo, toqta, tyñdaşy, - dedi birden baisaldy bola
qalyp, - men amalyn taptym, sen basyñdy ieştemege qatyrma, bärin mağan
jiber. İerteñ tañerteñ men sağan kögildir qağaz jiberem.
"Kögildir qağaz" dep äiel qalalyq jedelhatty aityp tūrğany tüsinikti
iedi.
Äzirşe Diuruağa aitpağan öz äreketine riza bolğandyqtan, Marel
hanym jymiiä da bastağan-dy. Bügin ol öziniñ qūştarlyğyn airyqşa
yntyğyp körsetti.
Äitkenmen baspaldaqpen tüsip ketip bara jatqanynda, tolqyğannan
aiağy tältirektep ketti de, qasynda kele jatqan süiiktisiniñ qolyna bar
salmağyn salyp süiendi.
İekeui, äiteuir, ieşkimge jolyqpady.
Ol keş tūrdy, iertesi sağat on birde uädeli "kögildir qağazdy" äkelip
bergende, ol äli tösekte jatqan bolatyn.
Qağazdy aşyp Diurua:
"Kezdesu bügin beste. Konstantinopol, 127. Diurua hanym joldağan
päterdi aş de.
Süidim, Klo, " - degendi oqydy.
Däl sağat beste jalğa jihazymen bölme beriletin däu üidiñ küzetine
keldi.
— Diurua hanym jaldağan päter osynda ma? - dep sūrady küzetşiden.
— İä, myrza, osynda.
— Meni sonda alyp baryñyzşy!
Mūndai asa saqtyqty qajet ietetin jağdaiğa küzetşi, sirä, äbden
üirengen bolu kerek, bir top kilttiñ işinen qajettisin izdep jatyp, onyñ
betine zer sala qarady.
— Siz Diurua myrzasyz ba?
— Ärine.
Birneşe sekuntten soñ Diurua tömengi qabattağy küzettiñ qarsysyna
ornalasqan ieki bölmeli şağyn päterdiñ tabaldyryğynan attady.
Qabyrğalaryna şūbar tüsqağaz ūstağan qonaq bölmege jasyl matamen
qaptap, sarymen ädemilegen qyzyl ağaştan jasalğan jihaz qoiylypty.
Jerge astyndağy iedenniñ ağaşy tabanyña bilinetin jūqa güldi kilem
töselipti.
Şağyn jatyn bölmeniñ törtten üşin kereuettiñ bir özi toltyrypty,
küdikti daqtary bar mamyq körpe jauyp, kögildir matadan istelgen
şymyldyqpen qalqalanğan tösek tükpirdegi bir qanatty tügel alyp jatyr.
Päter Diuruanyñ köñilinen şyqpady, ony uaiym biledi, "Būl päterdiñ
aqysyna meniñ şaşym jetpeidi, - dedi ol birden. - Tağy qaryzğa
belşemnen batuğa tura keledi. Onyñ mynasy tym aqylsyzdyq boldy".
Sol sät iesik aşyldy da, jibekterin sudyrlatyp, qūşağyn aiqara aşqan
Klotilda alqyna atylyp kirdi. Şattyğynda şek joq.
— Qandai yñğaily, aitşy, yñğaily ğoi? İeşqaida köteriludiñ qajeti
joq, - köşeden kelgen boida kiresiñ de ketesiñ, astyñğy qabat. Terezeden
tüsip, terezeden şyğyp ketuge de bolady, tipti küzetşi de körmeidi.
İekeumizge būl ara qandai jaqsy!
Ol äieldi salqyn ğana süidi, miyn qajap tūrğan sūraqty oğan qalai
qūiaryn bilmedi.
Klotilda ortada tūrğan döñgelek üstelge däu paketti aparyp qoidy.
Auzyn aşyp, işinen sabyn, bir qūty iıs su, jūmsaq dene ysqyş, bir qorap
şaş tüiregiş, bätinkeniñ ilgegin, ylği mañdaiyna tüsip boi bermeitin
şaşyn qaiyryp qūiatyn kişkene qysqyştardy alyp şyqty.
Jaña qonysqa kelip jatqany, är zatqa laiyq oryn izdegeni ony qatty
quantty.
Jäşikterdi ornynan jyljytyp jatyp ta ol toqtamai söileumen
boldy:
— Qalai qalai iemes, mūnda biraz işkiım de äkelip qoiu kerek, kiım
auystyru qajet bop qaluy mümkin. Söitken öte yñğaily bolady. Mäselen,
men köşede jauynğa tap bolyp qalsam, jügirip kep osynda keptirinip
alam. Ärqaisymyzda bir-birden kilt bolady, üşinşisin küzetşige berip
qūiamyz, özimizdikin ūmytyp ketken jağdaida kerek bolady. Men mūny üş
aiğa jaldadym. Ärine, seniñ atyña. Men iendi öz atymdy aita almaimyn
ğoi?
— Qaşan töleu keregin mağan aityp qūiatyn şyğarsyñ? - dedi aqyry
Diurua retin tauyp.
— Bäri tölengen, janym! - dedi äiel jaibaraqat qana.
— Onda men seniñ qaryzdaryñ boldym ğoi? - dep, Diurua qazbalai tüsti.
— İe, joğa, janym. Seniñ būğan ieş qatysyñ joq, änşeiin meniñ
kişkentai ierkeligim ğana.
Ol aşulanğan siyq tanytty.
— Jo, sen meni keşir! Men ondaiğa jol bermeimin.
Äiel janyña kelip, ieki iyğyña alaqanyn salyp jalbaryna qarady:
— Jorj, ötinem senen, osy kişkentai uianyñ meniki, tek meniki iekenin
sezinu mağan sondailyq raqat, sonşalyq raqat! Ol seniñ köñiliñe kelmeidi
ğoi? Solai iemes pe? Bizdiñ mahabbatymyzğa degen meniñ būl syiym
bolsynşy! Aitşy, kelistim deşi, Jorj, süikimdim meniñ, aitşy!
Äiel janarymen, ierniniñ süikelisimen, bükil tūla boiymen jalyndy.
Ol ūzaq jalyndyrdy, qarsylyğyn bet älpetimen bildirdi, biraq
aqyrynda köndi: jan tükpirinde özi osyny ädildik sanady.
Äiel üiden şyğyp ketken soñ, qolyn sürtip tūryp Diurua: "Degenmen
qandai süikimdi äiel!" - dedi kübirlep. Däl bügin ol turaly mūndai pikirge
nege kelgenin ol qazbalap oilamauğa tyrysty.
Birer künnen keiin ol tağy "kögildir qağaz" aldy:
"Bügin keşke bir jarym ailyq tekseru jūmysynan keiin küieuim üige
oralady. Apta boiy körise almaimyz. Sağynyştan sarğaiamyz-au,
süikimdim meniñ!
Sendik Klo".
Diurua ūiqydan ūianğandai boldy. Onyñ küieui bary tars iesinen şyğyp
ketipti. Qyzyq, bir ret bolsa da onyñ özin köru kerek iedi, tym qūrysa türitüsin bilu üşin!
Küieuiniñ ketuin ol şydamdylyqpen kütti, biraq sonyñ özinde ieki keş
Foli-Berjerge baryp ülgerdi, ieki retinde de Raşel ony sol aradan özine
alyp ketti.
Tağy bir küni "Bügin beste. Klo" degen üş söz ğana jazylğan jedelhat
qolyna tidi.
Kezdesuge iekeui de uaqytynan ierte keldi. Qūştarlyqtyñ lapyldağan
qyzuymen qūşağyna tyğylyp jatyp, äiel onyñ bet-auzynan tük qoimai
süigilep şyqty da:
— Qazir bir-birimizden tūiat ap bitken soñ, sen meni bir jerge
tamaqtandyruğa alyp bar, jarai ma? - dedi. - İendi men ierkiñdemin.
Jaña ai iendi ğana bastalğan kez bolatyn jalaqysyn küni būryn alyp
ap, Diurua ärkimnen sūrap qaryzben ğana kün körip jürgen-di, biraq däl
bügin kütpegen jerde qaltasyna aqşa tüsip qalğan bolatyn, soğan azdyköpti äiel üşin şyğyndanuğa mümkindigi bolğanyna quanyp qaldy.
— Ärine, janym, qalağanyñ bolsyn, - dedi.
Jetige taman iekeui syrtqy bulvarğa şyqty. Onyñ qolyna bar
salmağymen asylyp tūryp, äiel qūlağyna sybyrlady:
— Senimen qoltyqtasyp qydyrğandy meniñ qalai jaqsy köretinimdi
bilseñ ğoi, seniñ qasymda kele jatqanyñdy sezinu qandai raqat!
— Latiuliuğa barsaq, ūnai ma sağan? - dedi Diurua.
— Joq, - dedi äiel oğan qarsylyq bildirip, -.ol ara tym sän-saltanatty.
- Men qarapaiym äri köñildi otyratyn jerlerdi ūnatam, mäselen,
qyzmetkerler men jümysşylar baratyn meiramhana bolsa. Şağyn
qabaqtardy jaqsy körem! O-o, ieger qalanyñ syrtyna şyğyp kete alsaq
qoi!
Qalanyñ būl oralymynan Diurua ondai laiyqty ieşteñe taba almady,
sondyqtan iekeui bulvar boiymen, qaşan közderine tamaq işuge arnalğan
şağyn zaly bar şarap dükeni tüskenşe ūzaq qydyrdy. Äskerilermen
otyrğan ieki jalañbas qyzdy Klotilda terezeden baiqap qaldy.
Ūzyn jiñişke bölmeniñ tükpirinde üş arbakeş jäne oryndyqqa şalqaia
otyryp, qolyn yşqyryndağy beldikke tyğyp alyp budaqtata temeki
tartqan ūsqyny küdik şaqyratyn bireu tamaqtanyp otyr ieken. Älginiñ
kürtesin türli-türli daqtardyñ mūrajaiy deuge bolatyndai. Onyñ
adamnyñ qarnyna ūqsap tompiğan qaltasynan bötelkeniñ moiny, bir üzim
nan, gazetke orağan äldene jäne jip arqannyñ" şeti qyltiyp tūr. Qalyñ,
būira, ūipa-tūipa şaşy kirden saltaq-saltaq bolyp ketipti, qalpağy
üsteldiñ astynda iedende jatyr.
Ädemi kiıngen äieldiñ kirip kelui otyrğandarğa tosyn äser ietti.
Jalañbas qyzdar jym boldy, arbakeşter talasuyn toqtata qoidy, ūsqyny
küdikti ierkek temekisin tükirip tastap aqyryn moinyn būrdy.
Mūnda bäri jarasymdy! - dedi Klotilda sybyr ietip. - Riza bop
şyğatynymyzğa men senimdimin. Kelesi joly jūmysşyğa ūqsap kiınip
kelem.
Garson apyl-ğūpyl sürtip ülgirgen mai-mai beti jap-jaltyr, tögilgen
syradan satal-satal ağaş üstelge kep äiel ieş qymsynbastan, tittei de
jiırkenbesten otyra ketti. İeptep yñğaisyzdanyp qysylğan Diurua sopaq
qalpağyn qaida qūiaryn bilmedi. Aqyry iletin jer tappağan soñ,
oryndyqtyñ üstine tastai saldy.
Qoi ietinen jasalğan ragu, jigo jäne säi äkelindi.
— Men osyndai tağamdardy ūnatam, - dedi Klotilda. - Meniñ talğamym
tym asqaq iemes. Mağan ağylşyn kafesinen göri osy ara ūnaidy. - Sodan
keiin. - İeger meni şyn raqatqa bölegiñ kelse, onda bileitin zaly bar
dükenge apar, - degendi tağy qosyp qoidy. Osy arağa jaqyn mañaida
qyzyqty bireui bar, "Appaq korolşe" dep atalady.
— Oğan seni kim alyp bardy? - dedi Diurua tañdanyp.
Betine jalt qarap, äieldiñ qyp-qyzyl bop ketkenin baiqady, öte bir
işkil jağdaiyn ieske tüsirgen tosyn sūraq, sirä, ony abyrjytqan bolu
kerek. Ädette äielderdiñ tym az ğana uaqytyn alatyn jäne ol jaiynda tek
joramaldauğa ğana bolatyn säl tolqudan keiin:
— Dostarymnyñ biri, - dep jauap berdi. Az ünsizdikten keiin oğan - Ol
ölip qaldy, -degendi qosty.
Şynymen-aq uaiymdağan adamnyñ keipimen közin tömen saldy.
Däl osy sät Diuruanyn iesine onyñ ötken ömiri jaily ieşteñe de
bilmeitini tüsti. Aşynalary bolğandyğynda söz joq, biraq qandai aşyna,
qai ortadan? Onyñ boiynda būldyr qyzğanyş, bälkim, jek köru, äiel
jaiynda bilmeitinderiniñ bärine, onyñ jüreginde, ömirinde būğan qatysy
joqtyñ barlyğyna degen jek köru sezimi ūianğandai boldy. Däl qazirgi
sätte, bälkim, mūnan basqa bireudi nemese bireulerdi oilap qalğan äieldiñ
basyndağy qūpiiälardy bilgisi kelip, ol onyñ betine yzaly qarady.
Äieldiñ iesinde qalğandardyñ bärin aqtaryp qarap, bärin bilip, bärin
anyqtap alğysy keldi-au sonda!
— Qalai, "Appaq korolşege" baramyz ba? - dedi äiel qaitalap. - Men
üşin ülken mereke bolar iedi.
"İe-iei, onyñ ötkeninde meniñ ne jūmysym bar! Ondai bir tükke
tūrmaityn närsege bola köñil küiimdi būzu aqymaqtyq qoi!" - dep oilady
da, jymiiä jauap berdi:
— Ärine, baramyz, qymbattym.
Köşege şyqqan soñ, äldebir jasyryn närseni aitatyn adamşa Marel
onyñ qūlağyna qūpiiälap sybyrlady:
Osy uaqytqa deiin men osyny sağan aita almai keldim. Mūndai äielder
baruğa yñğaisyz sanalatyn jerlerge meniñ boidaq qydyrystar jasaudy
qanşalyq jaqsy köretinimdi sen ielestete almaisyñ. Karnaval kezinde men
mektep oquşysynşa kiınip alam. Ondai kiımmen men öte özgeşe körinem.
Bi zalyna kirip kelgen kezde, şoşyna, biraq riza keiippen äiel oğan
tyğyla tüsip, sondağy sutenerler men satylğyş äielderge köz almai
qoşemet qyla qarady. Alpamsadai äri qybyr ietpei tūrğan politseidiñ
beinesin Marel Diuruaga älsin-älsin körsetip; bir qauip töne qalsa, bizge
qorğan bolady degendei: "Qaraşy, tūrqynyñ özi-aq köñiliñe senim beredi",
- dep qūiady. IIIirek sağattan keiin äiel bärinen jalyqty, Diurua ony üiine
deiin şyğaryp saldy.
Būdan keiin de olar qarapaiym halyq demalatyn būl būzaqy jerge
birneşe ret joryq jasady. Sonan keiin mūndai qañğybas serilerdiñ ömiri
aşynasyna asa qatty ūnaityndyğyna Diuruanyñ közi jetti.
Kezdesuge Klotilda üstine jai mata köilek, basyna küldirgi
spektaklderde oinaityn qyljaqbas üi kütuşi äielderdikindei taqiiä kiıp
keldi. Kigen kästömi jarasymdylyğymen, qonymdy qarapaiymdylyğymen
ierekşe körinetin, biraq Diuruanyñ sonşa qarsy bolğanyna qaramastan,
bilezigin, jüzigin, gauhar syrğasyn - bärin tağynyp aldy, sondağy bar
aitqan sebebi:
— Tük te iemes! Bäri änşeiin tau hrustali ieken dep qalady, - deu ğana
boldy.
Osyndai maskaradty öte sätti dep tauyp (tüieqūstan beter tyğylyp
jürgenine qaramastan), Klotilda jamanaty keñ jaiylyp ketken
oryndarğa da baryp kördi.
Diuruağa jūmysşylarşa kiınip al dep ötindi, onyñ biraq öziniñ qymbat
meiramhanalardyñ tūraqty qonağyna laiyq kästöminen aiyrylğysy
kelmedi, onyñ tipti sopaq qalpağyn jalpaq şläpige de aiyrbastağysy joqty. İerkektiñ bir moiyndyğyn jeñe almağan soñ:
— Meili, meni jūrt, azar bolsa, aqsüiek jigit ainaldyryp jürgen
jaqsy üidiñ kütuşisi ieken dep oilar, - dep, Marel özin-özi jūbatqan
boldy.
Būl komediiä ony nağyz raqatqa böledi.
Olar şarap satatyn arzan dükenniñ temeki tütini torlağan tar tükpirine
baryp, ieski ağaş üsteldiñ qasyndağy sauytaiaq oryndyqtarğa otyrdy.
Tüsten keiin jeldetilmegendikten, quyrğan balyqtyñ iısi siñgen
qyşqyl tütin bölmeni būltşa torlap alypty. Keñ mol jeideli ierkekter
staqandaryndağysyn asyqpai soraptaidy. Özgelerden oqşau köringen
iekeuine tañdana qarap, garson olardyñ aldyna ieki römke şie şarabyn äkep
qoidy.
Bir jağynan dirildep, qorqyp, iekinşi jağynan özin baqytty sezingen
Marel otty janarymen jan-jağyna jaltaqtai otyryp, qyzyl şyryndy
az-azdan ğana ūrttap işti. Ol şieni är ūrttağan saiyn özin bir qylmys
jasap otyrğan adamdai sezindi, dämdi äri öñeşti küidirip ötetin işimdiktiñ
är tamşysy tyiym salynğan uiatty bir närseni istep otyrğandai, onyñ
qūmaryn qandyrdy.
Birazdan keiin iestiler-iestilmes dauyspen:
— Būl aradan keteiikşi, - dedi.
İekeui ol aradan da ketti. Basyn tömen tüsirip, sahnadan şyğyp bara
jatqan aktrisaşa üstelderde şyntaqtai jatqan mastardyñ ara-arasymen
Marel tez-tez basyp syrtqa bettedi, mastar ony jaqtyrmağan äri odan
saqtanğan közqaraspen şyğaryp saldy. Tabaldyryqtan attai bere qaterli
qauipten qūtylğan adamşa, üh dep demin aldy.
Bir kezde tūla boiy qaltyrap tūryp qasyndağy seriginen:
— Osyndai bir jerde bireuler meni qorlap mazaq qylsa, sen ne ister
iediñ? - dep sūrady. Oğan ol jauap qaiyrdy:
— Ne isteuşi iem, seni qorğau qolymnan keler iedi!
Onyñ jauabyna riza bolğan äiel qolyn qysyp-qysyp qoidy, bälkim,
iştei bireuler özine tiısip, özin olardan qorğap süiikti jigiti solarmen
töbelesse ieken dep te tiledi me ieken, kim biledi.
Alaida aptasyna ieki-üş ret qaitalanyp tūratyn mūndai qydyrystar
Diuruany jalyqtyra bastady, onyñ üstine är joly arbakeş pen susynğa
jūmsaityn jarty luidor tabu da būğan tym qiynğa ainaldy.
Onyñ tūrmysy naşar bolatyn, temirjol basqarmasynda istep
jürgendegisinen de tym tömen iedi, sebebi jurnalşylyq qyzmetine
ornalasqannan keiin alğaşqy ailarda, äne-mine mol aqşa tabam dep jürip,
aqşany ol qisapsyz köp jūmsap jibergen-di, aqyrynda barlyq
mümkindigin tauysyp, aqşa tabudyñ bar jolyn qiyp tastağan bolatyn.
İeñ qarapaiym ädis sanalatyn kassadan qaryz ala tūrudyñ özi ol üşin
qazir ieş mümkin iemes-ti, öitkeni tört ailyq jalaqysyn jäne jolma-jol
audarma üşin alty jüz frankty aldyn ala tağy alyp qoiğan-dy.
Forestege jüz frank qaryz, ämiiäny ieldiñ bärine aşyq tūratyn Jak
Rivalğa üş jüz, onyñ syrtynda abyroi äpermeitin bireuge bes, bireuge
jiyrma franktan ūsaq-tüiek qaryzdary tağy bar.
Tağy jüz frankty bir jerden qaqşyp alatyn aila taba ma dep, SenPotennen aqyl sūrap iedi, oilap tappaityny joq onyñ özi de tük tappady.
Sodan Diuruanyñ işinde kedeilikke degen yza-kegi bas köterip, kedeilikten
ol būrynğydan beter qorlyq köre bastağan-dy, sebebi onyñ tūrmys
qajettiligi de būrynğydan köbeie bastağan bolatyn. Işin tyrnağan aşu,
bükil älemge degen yza-kek onyñ boiynda kün saiyn örşip kele jatty. Ol
sät saiyn ne bolsa soğan, tipti tükke tūrmaityn tittei närsege de renji
salatyn boldy.
Ol özine bir sūraqty jiı qūiady: ai saiyn ortaşa ieseppen nege onyñ
şyğyny myñ frank şamasynda bolady da tūrady, ol ieşqandai sänsaltanat ta, bap tileitin äreket te jasap jürgen joq qoi? Äitkenmen
qarapaiym ieseptiñ özi mynandai: laiyqty meiramhanadağy tañerteñgi as
segiz frank, tüski as - on ieki, osynyñ özi-aq bir luidor bolady; oğan iendi
sudan beter sausağynyñ arasynan susyp ağyp ketetin qalta qarajatyna on
frankty qosyñyz, - sonda barlyğynyñ jiyntyğy otyz frank bolady.
Künine otyz frank degeniñ -aiyna toğyz jüz frank degen söz. Al būl äli
syrt jäne iş kiımiñ, aiaq kiımiñ, kir juudyñ, tağy basqalar kirmei
tūrğandağysy ğana.
Mine, söitip, ol on törtinşi jeltoqsanda qaltasynda bir su da aqşasy
joq taqyr kedei boldy da qaldy, qaryz alatyndai jerdi, basyn qanşa
qatyryp oilasa da, tappady.
Būryn da talai söitkenindei, iendi ol tañerteñgi astan bas tartuğa
mäjbür boldy; jarylyp keterdei yzalanyp, uaiymdap, küni boiy
saralqadan şyqpady.
Sağat tört şamasynda ol aşynasynan "kögildir qağaz" aldy: "Birge
tamaqtanğyñ kele me? Artynan bir jaqqa zytamyz".
Ol qolma-qol jauap berdi: "Tamaqtanu mümkin iemes". Artynşa onymen
birge ötkizetin tätti sätterden bas tartudyñ aqymaqtyq bolatynyn oilap:
"Sağat toğyzda seni öz päterimizde kütem", - degendi qosyp qoidy.
Jedelhatty jiberuge şyğyndanbau üşin, ol tilhatty qağaz tasuşynyñ
birinen berip jiberdi de, tamaqqa qaidan aqşa tabudy oilap ketti.
Sağat segiz boldy, al ol äli ieşteme oilap tapqan joq. Aştyqtan onyñ
tañdaiy tarta bastady. Kenet ony amaly joqtyqtyñ täuekeli biledi.
Kütip otyryp, birge isteitinderdiñ bäri ketken soñ, ol qoñyraudy basty.
İesik küzette tūrğan adam tez jetip keldi.
Diurua abyrjyp qaltalaryn aqtaryp jatty.
— Qap, Fukar, körip tūrsyñ ğoi, - dedi asyp-sasyp, - ämiiänymdy üige
tastap ketippin, al mağan qazir Liuksemburg bağyna baryp tamaqtanu kerek.
Mağan arbakeşke töleitin ielu su qaryzğa bere tūrşy.
Qaltasynan üş frank şyğaryp tūryp, iesikküzet:
— Basqa ieşteñe keregi joq pa, Diurua myrza? - dep sūrady.
— Joq, joq, jetedi! Ülken rahmet!
Kümis teñgelerdi qağyp alyp, Diurua baspaldaqtan jügirip tüsti.
Joqşylyq künderi aş qarnyn talai jūbatqan ashanağa baryp
tamaqtandy.
Sağat toğyzda aşyq peştiñ aldynda aiağyn qyzdyryp şağyn qonaq
bölmede aşynasyn kütip otyrdy.
Aiazdan ieki beti qyzara börtip, aşynasy üige köñildi, jairañdap kirdi.
— Äueli qydyryp qaituğa qalaisyñ? - dedi ol kirgen boida. - On birde
üige qaityp kelemiz. Kün keremet bop tūr.
— Qoişy, ne bar? Üide de jaman iemes qoi, - dedi būrtiyp.
— Aidyn qalai ädemi bop tūrğanyn körseñ ğoi sen! - dedi Klotilda
qalpağyn äli şeşpei. - Mūndai keşte qydyru qandai raqat.
— Raqat bolsa raqat şyğar, biraq meniñ qydyruğa qūlqym joq.
Onyñ janary yzaly jalt ietti. Klotilda tañdanyp, renjip qaldy.
— Sağan ne boldy? - dedi tüsinbei. - Dausyñ neğyp qatqyl? Meniñ
qydyrğym kelip tūr, seniñ nege aşulanğanyñdy tüsinbeimin.
Diurua ornynan yrşyp tūrdy.
— Men aşulanğan joqpyn! - dedi qyzyna aiqailap. - Meni mūndai
tirlik jalyqtyrdy. Bar bolğany sol ğana!
Marel hanym qiqarlyqty ūnatpaityn, al dörekilik jynyn keltiretin.
— Men mūndai dauys köterip söileuge dağdylanğan iemespin, - dedi
salqyn ünmen Diuruağa jekköre qarap. - Men jalğyz özim-aq baram. Qoş
bol!
Jağdaidyñ kürt şielenisip bara jatqanyn seze qoiyp, Diurua ūşyp
türegep äieldiñ qolyn süidi.
— Keşir, qymbattym, keşir! - dedi miñgirlep. - Būğan sirkem su
kötermei, köñil küiim joq. Jūmysta jaisyz jağdailar bop, san türli
renişten sansyrap bittim, tegi...
— Oda meniñ jūmysym joq, - dedi äiel äuelgisinen säl juasyñqyrap,
biraq äli de renişin basa almai. - Aşuyñdy menen alğanyñnyñ qajeti joq.
Ol äieldi qūşaqtap divannyñ qasyna alyp keldi.
Kişkentaiym meniñ, seni renjiteiin degem joq. Oilanbai aityp
qalyppyn.
Divanğa küştep otyrğyzyp, äieldiñ aldyna kep tizesin bükti.
— Keşirdiñ be meni? Aitşy, keşirdim deşi!
— Jaraidy, biraq būdan keiin mūndai närse qaitalanbaityn bolsyn. Salqyn til qatqan küii äiel divannan türegep ketti. - Qazir iendi kydyryp
qaitaiyq.
Diurua tizerlegen qalpy äieldi aiağynan qūşaqtap:
— Ötinem, osynda bolaiyqşy! - dedi miñgirlep. - Jalynam, janym.
Osy joly meniñ tilegimdi berşi. Bügingi keşti senimen oñaşa, aşyq
peştiñ aldynda ötkizgim keledi. "Maqūl", - deşi, jalynam sağan, "maqūl", deşi!
— Joq, - dedi äiel būl joly qatqyl ünmen anyqtap tūryp. - Meniñ
qydyrğym kelip tūr, seniñ qyñyrlyğyña köneiin dep tūrğam joq.
— Jalynam sağan, - dedi Diurua qaitalai ötinip, - meniñ sebebim bar, öte
mañyzdy sebep...
— Joq, - dedi äiel de qaitalap, - barmasañ, öz ierkiñ, men jalğyz özim
baram. Qoş bol.
Jūlqynyp Diuruadan bosanyp aldy da, äiel iesikke qarai bettedi. Ol da
tūra sap äieldi qūşaqtai aldy.
— Klo, tyñdaşy meni! Meniñ kişkentaiym Klo, osy joly könşi...
Äiel basyn şaiqap, süigizbei betin alyp qaşyp, qūşağynan şyğyp
ketpek bop jūlqyndy.
— Klo, meniñ kişkentaiym Klo, meniñ bir sebebim bar.
Äiel tynşi qap, onyñ betine tike qarady.
— Sen ötirik aitasyñ... Qandai sebep?
Ol qyp-qyzyl bop ketti. Ne aitaryn bilmedi.
— Seniñ ötirik aitqanyñdy körip tūrmyn... Jeksūryn! - dedi Klotilda
kijine aşulanyp.
Közine jas alyp qatty jūlqynğan äiel onyñ qolynan şyğyp ketti.
Äiteuir, ajyrasyp ketpeudiñ amalyn oilap, äbden qaltyrağan ol bärin
de moiyndauğa täuekel ietip, äieldi tağy da iyğynan tartyp ūstap qaldy
da, ökinişpen ün qatty:
— Meniñ qaltamda birde-bir su qalmady... Mine!
Äiel būrylyp, şyndyqty oqyğysy kelip onyñ közine qarady.
— Ne dediñ?
Ol şaşynyñ tübine deiin qyzaryp ketti.
— Meniñ qaltamda birde-bir su qalmady. Tüsindiñ be? Birde-bir frank,
tipti, jarty frank ta qalğan joq, ieger biz kafege kirsek, bir römke likerge
de tölei almas iedim. Sen meni osynşalyq qorlaityn närselerdi
moiyndauğa da mäjbür ietip tūrsyñ. Senimen birge baryp, üstelge birge
otyryp, ärneni sūrastyryp, artynan tük bolmağandai, meniñ tük te aqşam
joq deuim kerek pe sonda...
Äiel äli de oğan tiktep qarap tūrğan.
— Solai de,.. demek, şyn ğoi būl?
Diurua sol sät şalbarynyñ da, pidjagy men jeketiniñ de qaltasyn
teris ainaldyryp körsetti.
— Al qalai ...iendi rizasyñ ba? - dedi tistene söilep.
Äiel qūşağyn jaiyp, moinyna asyla ketti:
— O, meniñ baiğūs balaqaiym!.. Baiğūs balaqaiym meniñ... Men ony
qaidan bileiin! Qalaişa büitip qaldyñ?
Ony divanğa jaiğastyryp, özi onyñ tizesine otyrdy da, moinynan ieki
qolymen orai qūşaqtap alyp, mūrtynan, ierninen, közinen kezek-kezek
süiip, mūndai baqytsyzdyqqa qalai duşar bolyp qalğanyn sūrady.
Diurua ony tolqytatyndai oqiğa oilap tapty. Oğan äkesin qiyn
jağdaidan qūtqaru qajet bolady. Ol oğan bükil jiğan-tergenin tügel
berip, tağy onyñ üstine talailarğa qaryz bolady.
— Az degende jarty jyl aş jüruime tura keledi, öitkeni bar
mümkindigimdi tauysyp bittim, - dep tüsindirdi ol. - Jaraidy, ieşteñe ietpes,
ömirde bäri de bola beredi. Qalai degende de aqşağa bola tausyluğa bolmas.
— Men qaryz bersem, alasyñ ba? - dedi äiel qūlağyna sybyrlap.
— Meniñ kişkentaiym, sen öte aqköñilsiñ, - dedi ol ierkekke laiyq minez
tanytyp, -biraq senen sūraitynym, iendi iekeumiz būl jaiynda äñgime
qylmaiyq. Būl - meni qorlaityn äñgime.
Äiel ündemei qaldy.
— Meniñ seni qanşalyq süietinimdi sen, tipti, ielestete de almaisyñ! dedi äiel bir sätten keiin-aq ony qūşağyna qysyp, sybyrlap.
Sol keş iekeuiniñ mahabbatynyñ ieñ jaqsy keşi boldy.
Ketip bara jatyp äiel jigitke jymiiä qarady:
— Seniñ jağdaiyndağy adamğa qaltasynan äldebir qaltarysta qalyp
qoiğan aqşa ma, tiyn ba, äiteuir birdeme tauyp alğannan artyq ne bar
deisiñ. Solai iemes pe?
— Ärine, solai! - degenniñ qalai auzynan şyğyp ketkenin ol baiqamai
qaldy.
Dala öte tamaşa bolyp tūr degendi syltauratyp, olar üige jaiau
qaitudy ūiğardy. Jol boiy iekeui aspandağy aidy tamaşalaumen boldy.
Salqyn aşyq keş bolatyn, - mūndai keşter qystyñ basqy kezinde ğana
bolady.
Jūmsaq aiazdyñ qyspağynan qaşqan adamdar men attar jöñkilip barady.
Bizökşeler aiaqjolğa tyq-tyq qadalady.
— Qalai qaraisyñ, bürsigüni jolyğaiyq pa? - dedi äiel qoştasar kezde.
— Jaraidy, ärine.
— Sol sağatta ma?
— Sol sağatta.
— Köriskenşe, qymbattym.
İekeui ieljirei süiisti.
Jağdaidan qalai şyğyp, ierteñ ne isteu keregin oilap, ol üige qarai
jyldam-jyldam basyp kele jatty. Kenet öz bölmesiniñ iesigin aşyp
jatyp, jeletiniñ qaltasynan siriñke izdeimin dep, sausağy onda jatqan
qatty teñgege tigen kezde, tükke tüsine almai qatty tañğaldy.
Siriñkeni jağyp, teñgeni şyğaryp alyp?-:ony äbden audarystyra
qarady. Jiyrma franktyq altyn ieken!
İesim auysyp ketken joq pa özi dep tañğaldy ol.
Teñgeni ary da, beri de audaryp qarady, qandai qūdirettiñ küşimen
qaltasynan şyqqanyn tük tüsine almady. Onyñ aspannan tüsui ieş mümkin
iemes qoi!
Aqyry ol tapqandai boldy da, soğan yza bop jyny keldi. Däl bügin
ğana aşynasy keide qaltañnyñ qaltarysynda aqşa qalyp qoiyp, sony
qiyn jağdaida tauyp alasyñ dep tūrğan. İağni onyñ būğan qaiyr-sadaqa
bergeni ğoi. Qandai qorlyq!
Ol boqtap ta jiberdi.
— Jaraidy! Bürsigüni men oğan köresini körseteiin! Ol meniñ qasymda
bir şirek sağatyn köñildi ötkizer!
Ol äri aşulanğan, äri qorlanğan qalpy jatyp qaldy.
İertesi keş ūiandy. Qarny qatty aşypty. İekiden būryn ūianğysy kelmei,
qaitadan ūiyqtap qalmaq boldy. Bolmağan soñ özin-özi qairady.
— Būl bolmaidy, men qaitken künde de aqşa tabuym kerek.
Köşege şyqsam, basyma bir jaqsy oi kire me degen ümitpen Diurua
dalağa şyqty.
Aqyry tük te oilap tappady, meiramhanalardyñ qasynan ötkende,
qaita silekeii ağyp mazasyn aldy. Tüs kezinde aqyry bir şeşimge keldi:
"Jaraidy, myna jiyrma franktyñ birazyn jūmsaiyn. Qalğanyn ierteñ
Klotildağa qaitaramyn".
Syrahanağa kirip Diurua ieki jarym frank jūmsady. Gazet saralqasyna
kelip, iesikküzetke üş frankyn qaitaryp berdi.
- Fukar, mä, mynau keşe arbakeşke dep senen alğan aqşam.
Ol jetige deiin jūmys istedi. Sonan soñ tamaqtanuğa baryp, tağy üş
frank jūmsady. Keşkisin işken ieki syra onyñ kündik şyğynyn toğyz
frank otyz santimge jetkizdi.
Bir täuliktiñ işinde nesieni toltyru nemese jaña tirşilik közin tabu
aqylğa syimaityn närse iedi, sondyqtan iertesi oğan keşkisin qaitaryp
berem degen jiyrma franktyñ tağy alty jarymyn jūmsauğa tura keldi,
sonymen, ol kezdesuge kelgen kezde, qaltasynda tört frank jiyrma santim
ğana qalğan-dy.
Ol jüz jyn qysqandai qatty aşuly iedi, būl joly aşynasymen aşyq
söilesuge özine-özi uäde berdi. Ol oğan bylai demek boldy: "Sen qaltama
salyp ketken jiyrma frankty men tauyp aldym. Men ony bügin sağan
qaitaryp bere almaimyn, sebebi meniñ jağdaiym äli jaqsara qoiğan joq
jäne de aqşa mäselesimen ainalysuğa meniñ uaqytym da bola qoiğan joq.
Biraq kelesi joly men qaryzyñdy sözsiz qaitaryp beremin".
Kirgen boida äiel oğan jyly, jasqana, jağyna köz tastady. Meni qalai
qarsy alady degeni bilinip tūr. Tildesudi tezdetkisi kelmei, Diuruany ädeii
ūzaq süidi.
Al ol bolsa: "Men äli aityp ülgirermin. Tek soğan syltau tabuym
kerek", - dep oilady.
Aqyry ol ieş syltau tapqan joq jäne ieşteme de aitqan joq: sol bir
sekemdi äñgimeni bastauğa batyly barmady.
Äiel de qydyru jaily tük demedi, ony tek yntyqtyrumen boldy.
Olar tün jarymda ğana aiyrylysty, Marel qatarynan şaqyrylyp
qoiğan ieki-üş jerge qonaqqa baratyn bolğandyqtan, kelesi aptanyñ
särsenbisinde jolyğysatyn bop kelisti.
İertesi Jorj Diurua meiramhanadan tamaqtandy, iesepteiin dep
qaltasynda qalğan tört teñgeni alyp iedi, tört teñgeniñ ornyna bes teñge
şyqty jäne onyñ bireui altyn ieken.
Äuelgide ol qaiyrma aqşağa qosyp jañaraqta qate berip qoiğan ieken
dep oilady da, artynan bärin tüsine qoidy, tüsingen boida jüregi
atqalaqtap qūia berdi, - myna qyr soñynan qalmai qoiğan qaiyr ony
sonşalyq qatty qorlağan iedi.
Oğan so joly tük aitpağanyna qazir qatty ökindi. Onymen qatqyldau
söileskeninde ğoi, myna masqaraşylyq bolmaityn iedi.
Tört kün boiy ol san ret jäne barlyq retinde de nätijesiz äreket
jasap bes luidor taba almady da, aqyry Klotildanyñ iekinşi luidoryn
da jep tyndy.
Osydan keiin alğaş jolyqqanda-aq ol: "Būl siqyryñdy toqtatpasañ,
men sağan oñbai aşulanyp jürermin", - dep qorqytqanymen, äiel qulyğyn
asyryp, şalbarynyñ qaltasyna tağy jiyrma frank salyp ketti.
Ony tauyp alğan Diurua: "O, jyn soqqan!" - dedi kübirlep, biraq onyñ
bir santimi de qalmağan iedi, sondyqtan oñaida tūrsyn dep, ony jeletiniñ
qaltasyna sap qoidy.
"Men mūnyñ bärin bir-aq qaitaramyn, - dedi ol öz uiatyn özi
mäimöñkelei jūbatyp. - Qazir bärin qaryzğa alyp jatyrmyn".
Onyñ ölerdegi sözin aitqan ötinişine aqyry jibip, kassir oğan künine
bes franktan berip tūruğa kelisti.
Ol tek tamağyna ğana jetetin, al iendi ūzyn sany alpys frankqa jetken
qaryzdy qaitaru jağyn oilaudyñ özi mümkin iemes iedi.
Klotilda sol ieki arada Parijdiñ tüngi quystaryn aralap qydyratyn
ädetine tağy basty, qauip-qaterli sol qydyrystardan keiin birde
qaltasynan, birde bätiñkesinen, tipti keide sağat qorabynyñ işinen altyn
aqşa tauyp ala bergesin, Diurua oğan aşulanbaityn boldy.
Qazir özi äieldiñ qalauyn taba almağan soñ, oğan renjudiñ ornyna,
sonyñ bärine äieliñ özi aqşa tölep jatsa, onda tūrğan ne bar, oğan būl
nege renjuge tiıs?
Äitkenmen ol äiteuir bir tolyq qaitaryp berermin degen dämemen
äielden alğan aqşasyn ieseptep jürdi.
Bir küni keşkisin äiel oğan:
- Bilesiñ be, men Foli-Berjerde birde-bir ret bolmappyn. Baraiyq pa? dedi.
Diurua qipaqtap qaldy: ol Raşelmen jolyğyp qalam ba dep qoryqty.
Biraq so sätte: "İeşteñesi joq! Tüptep kelgende, ol meniñ äielim iemes qoi.
Körse körer, istiñ mänin tüsiner de ündemes. Onyñ üstine biz lojada
bolamyz ğoi", - dep te oilady.
Onyñ būğan kelisuinde būdan basqa da bir sebep bar-dy. Marel hanymğa
ieşbir aqşa tölemesten-aq teatrdyñ lojasyn ūsynudyñ säti kelip tūr iedi.
Onyñ özi mūnyñ tarapynan oğan körsetken syiğa-syi bolatyn iedi.
Klotildany Diurua küime işinde qaldyryp, biletke özi ğana bardy, tegin kiretinin ol oğan bildirgisi kelmedi, - sonan soñ qaita kelip, iekeui
ieñkeiip amandasqan bilet tekseruşilerdiñ ortasynan ötti.
Ötetin jol yğy-jyğy köpşilik. Olar ierkekter men özin saudalaityn
äielderdiñ arasynan qysylysyp zorğa ötti. Aqyry olardy teatrdyñ typtynyş parteri men ulap-şulağan joğarğy qabatynyñ arasyna kirgizip
jauyp qoidy.
Marel hanym sahnağa köz salğan da joq, - onyñ bar iesil-derti lojanyñ
art jağynda qydyrystap jürgen qyzdarda boldy. Ol qaita-qaita
būrylyp, ärbirine zer sala qarap, solarmen janasqysy kelip,
keudelerindegi kiımderin, bet-jüzin, şaştaryn ūstap körip, sol jūmbaq
jandardyñ neden jasalğandaryn bilgisi kelip otyrdy.
Kütpegen jağdaida kenet Diuruağa til qatty:
— Äne bir qara şaşty äiel keşke deiin bizge qarai beredi. Tipti men
birdeme aitqysy kelip tūr ma dep qaldym. Sen baiqadyñ ba?
— Joq, sağan solai köringen şyğar, - dedi ol qarsylyq bildirip.
Biraq ol ony bağana baiqağan. Ol Raşel bolatyn, - ol būlardyñ
lojasynyñ qasynan talai ret ötti, janarynan yzaly ot ūşqyndap,
tilinen boqtau söz ağytylyp ketkeli zorğa tūr.
Diurua jaña ğana syğylysqan toptyñ arasymen ötip kele jatqanda
onymen kezdesip qalğan, ol aqyryn ğana: "Sälemetsiñ be?" - degen, onyñ
qulanyp syğyraia qalğan köz janary "tüsindim" degendi añğartqan, alaida
aşynasynan qoryqqan būl onyñ sälemdeskenine jauap qatpastan, basyn
joğary kötergen küii iernin qymqyra tistep qasynan pañdana ötip ketken.
Būldyr qyzğanyştyñ qot-qotymen qyz būlardy artynan qua kelip, mūny
iyğymen qağyp qalyp, būl joly qatty dauystap:
— Sälemet pe, Jorj! - dedi.
Būl tağy ündemegen. Sodan keiin qaitkende de özin būğan tanytqysy
kelip ne iılip sälemdestirem degen oimen ol sonyñ sätin kütip lojanyñ art
jağynda jürdi de qoidy.
Marel hanymnyñ özine qarap otyrğanyn baiqap, ol Diuruağa jaqyn
kelip iyğynan qaqty:
— Sälemetpisiñ! Jağdaiyñ qalai?
Diurua būrylyp ta qaramady.
— Sen nemene, beisenbiden beri kereñ bolyp qalğansyñ ba?
Būl oğan ieşqandai jauap bermedi, - öziniñ jaqtyrmai otyrğan keipimen
anandai maqūlyqqa qandai da bir söz aitudy öz bedeline nūqsan dep
sanaitynyn aiqyn añğartyp iedi.
Raşel yzaly mysqylmen qarqyldap tūryp küldi.
— Sen tağy da mylqau bop qalğansyñ ba? - dep taqymdady. - Qasyñdağy
äiel iemes pe tiliñdi tistep alğan?
Diurua qolyn şydamsyzdana siltep qaldy.
— Menimen söilesetindei siz kimsiz? - dep, doldana aşulandy.
— Ketiñiz, äitpese men sizdi ūstatyp jiberem.
— A, solai ma? - Közinen ot şaşyrap, yzadan bulyqqan Raşel
bajyldai jöneldi. -Ah, oñbağan! Qoinyma jattyñ ba - iendi ieñ qūryğanda
bas izep amandaspaisyñ ba. Qazir basqa bireumen jürseñ, sonda nemene,
meni iendi tanymauyñ kerek pe? Qasyñnan men ötip bara jatqanda, bas izei
salsañ boldy ğoi, onda seniñ mazañdy almaityn iedim. Biraq sen meni
mensinbei öttiñ ğoi mūrnyñdy şüiirip! Menimen öitip qyljaqtama! Men
sağan dostyq syiymdy körsetermin! Sağan sol kerek! Sen tipti menimen
jolyqqanda amandaspadyñ da ğoi...
Ol äli ūzaq baqyrar ma iedi, biraq Marel hanym lojanyñ iesigin aşyp,
syğylysqan jūrtty itere-mitere tūra qaşty da, şyğar iesikti taba almai
ary jügirdi, beri jügirdi.
Diurua onyñ artynan qua şyqty.
Olardyñ qaşyp qūtylğanyn körgen Raşel mäz bop aiqailady:
— Ūstañdar ana äieldi! Ūstañdar! Ol meniñ aşynamdy ūrlap aldy!
Köpşiliktiñ işinen külki iestildi. İeki ierkek qyzyq üşin qaşyp bara
jatqan äieldi iyğynan tartyp ūstap ap, bylaiyraq äketip süiip almaq ta
boldy. Biraq Diurua quyp jetip, äieldi qoldarynan jūlyp ap köşege alyp
şyqty.
Marel kireberiste tūrğan bos küimege sekirip mindi. Diurua da artynşa
qarğyp minip, arbakeştiñ: "Myrza, qaida baramyz?"- degen sūrağyna:
"Qaida bolsa da", - dep qaldy.
Küime ornynan aqyryn qozğalyp, Klotilda betin ieki qolymen jauyp
aldy, - ol iesi auyp qalğan adam siiäqtandy: oğan aua jetispei, tūnşyğyp
bara jatty. Diurua ne isterin, ne derin bilmedi. Aqyrynda äieldiñ
jylağanyn iestip, birdemeni miñgirlegen boldy:
— Tyñdaşy, Klo, meniñ kişkentaiym Klo, mağan tüsindiruge mümkindik
berşi! Meniñ kinäm joq... Men būl äielmen baiağyda jolyqqam...onda men
iendi ğana ...
Klotilda qolyn betinen jūlqyna jūlyp aldy, ony süigen, aldanğan
äieldiñ yzasy, yza bolğanda da doly yzasy bulyqtyryp, sodan tağy da
tilge kelgen äiel tez-tez, üzip-üzip, ientige äreñ söiledi:
— Ah, oñbağan...oñbağan... Ne degen malğūndyq! Mūndai bolam dep
oilappyn ba... Qandai masqara! Qūdai-ai, qandai masqara!..
Aqyl-iesi özine oralğan saiyn, Diuruanyñ jaña kinäleri iesine tüsken
saiyn äieldiñ aşuy da birte-birte örşi tüsken iedi.
— Sen oğan meniñ aqşamnan tölediñ ğoi, ä? Men sonda sağan aqşany...
sol qyz üşin bergen iekem ğoi... Ah, jeksūryn!..
Birer sekund aralyğynda janğa qatty batatyndai söz izdep, biraq sony
taba almağan adamşa añyryp tūryp qap, kenet betine tükirip jiberetin
kisişe:
— Ah, şoşqa, şoşqa, şoşqa! - dedi bylş ietkizip. - Sen oğan meniñ
aqşamnan tölediñ ğoi... Şoşqa, şoşqa!
Basqa söz auzyna tüspei, äiel sony qaitalai berdi:
— Şoşqa, şoşqa...
Kenet terezeden basyn şyğaryp, arbakeşti qolynan şap berdi:
— Toqta! - dep aiqai saldy.
İesikti aşyp, dalağa ytqyp şyqty. Jorj artynan qua şyqpaq boldy.
— Men sağan küimeden şyğuğa tyiym salam! - dep qatty aiqailağany
sonşalyq, sol sätte-aq onyñ töñiregine jūrtşylyq jinalyp qaldy.
Janjaldan qoryqqandyqtan, Diurua tyrp ietpedi.
Äiel qaltasynan ämiiänyn şyğaryp, köşe şamynyñ jaryğynda ieki
jarym frank sanap aldy da, sony arbakeşke ūsynyp tūryp, dolylyq
buğan dauyspen üzip-üzip zorğa söiledi:
— Mäñiz... alyñyz... Men jylap tūrmyn. Myna qūiyrşyqty
Batiniolge, Burso köşesine aparyp tastañyz.
Qorşağan jūrttyñ birazy jyrq-jyrq küldi.
— Jaraisyñ, kelinşek! - dedi işindegi bir myrza.
Köşeniñ tentek bir balasy küimeniñ basqyşyna sekirip şyğyp,
terezeden işke basyn sūğyp, yşqyna aiqai saldy:
— Bibi, baqytty sapar!
İerikkenderdiñ qarqyldağan külkisin kömip küime ornynan qozğaldy.
VI
İertesi Jorj Diurua köñilsiz ūiandy.
Asyqpai kiınip, terezeniñ aldyna kelip otyrdy da oiğa şomdy. Keşe
äbden taiaq jegen kisişe, öziniñ byt-şyty şyğyp otyrğanyn sezdi.
Aqyry aqşasyzdyq amalyn qūrtyp, ol iendi Forestege keldi.
Dosy öz kabinetinde aşyq peşke aiağyn qyzdyryp otyr ieken.
— Sağan tañ atpastan tynym bermei jürgen ne närse?
— Mañyzdy şarua. Ar-namystyñ isi.
— Qartağa qatysty ma?
— Qartağa qatysty, - dep qūptady Diurua biraz tolqudan keiin.
— Köp pe?
— Bes jüz frank!
Ol tek ieki jüz seksen ğana qaryz bolatyn.
— Kimge qaryzdanyp jürsiñ? - Foreste betine senimsizdeu qarady.
Diurua birden jauap bere almai qaldy.
— Myrzağa... myrzağa... Karlevil myrzağa.
— A-a! Ol qaida tūrady?
— Köşesi... köşesi...
Foreste qarqyldap külip jiberdi:
— Barda-Joq köşesinde me, nemene? Bilem men ondai myrzany. Bylai,
süikimdim meniñ: solai boluğa tiıs, men sağan äli jiyrma frank qaryz
bere alam, biraq sen odan artyq sūrama.
Diurua odan altyn aqşa aldy. Sodan keiin ol öziniñ barlyq tanysyn
şetinen aqtap şyqty, sodan keşki beske taman onyñ qaltasyna seksen
frank jinaldy.
Oğan äli ieki jüz jetpeitin, biraq ol osymen doğarudy ūiğardy, jinağan
aqşasyn tyğyp jatyp: "Tükirgenim bar ma, so nemege bola qanymdy
qaraityp qaitem?! Aqşam qai kezde bolsa, so kezde berermin".
Ol özin myqtap qolğa aldy: baqandai ieki apta boiy özine-özi barlyq
jağynan qatañ tyiym salyp, tärtipti äri izgilikti ömir sürdi. Sodan keiin
ony mahabbat aşqaraqtyğy tağy biledi. Ol özin birneşe jyl boiy äiel
qūşaqtamağan adamdai sezine bastady, jerdi körgende işken-jegenin
ūmytyp ketetin teñizşidei, ärbir köilektini körgen saiyn közin ala almai
dymy qūrityn boldy.
Sodan bir küni keşkisin Raşel jolyğyp qala ma degen dämemen FoliBerjerge qarai aiañdady. Raşel bükil uaqytyn osy mekemede ötkizetin,
sondyqtan Diurua ony kirgen boida-aq baiqady.
Ol oğan külimsirei jaqyndap, amandasqaly qolyn soza berdi. Raşel
oğan bastan-aiaq köz jügirte qarady.
— Sizge ne kerek?
Ol küluge tyrysyp tyraştandy.
— Jaraidy-jaraidy, jädigöilenbei-aq qoi.
Raşel odan teris qarap ketti.
— Men alfonsalardy5 tanymaimyn.
Äiel mūnyñ namysyna asa qatty tietin qorlau aitqysy keldi, Diurua
öziniñ betine qan teuip bara jatqanyn sezdi. Foli-Berjerden ol jalğyz
şyqty.
Gazet saralqasynda onyñ ömirin auruşañ, qaltyrağan, üzbei jöteletin
Foreste-aq ulap bitti: ol būl üşin ieñ bir asa yñğaisyz tapsyrmalardy
ädeii oilap tabatyn siiäqty. Bir küni ūzaq jötel būğan sätten keiin,
Diuruadan qajetti mälimetterdi ala almağan ol qatty mazasy ketken
minutte küñk iete qaldy:
— Şaitan alğyr, sen mülde men oilağannan da beter misyz iekensiñ.
Diurua onyñ betinen salyp jiberuge säl-aq qaldy, alaida, äiteuir, özinözi ūstap qaldy, biraq şyğyp bara jatyp tistene kübirledi:
— Tūra tūr, äli osyñdy aldyña keltirermin.
Kenet bir oi basyna sap iete qaldy.
— Men äli seniñ äieliñdi azğyram, dostym, - degendi qosyp qoidy.
Soğan özine-özi riza bolğan küii şyğyp ketti.
Ol öziniñ osy oiyn tezdetip jüzege asyru qajet dep tapty. Sonyñ
iertesinde-aq barlau jürgizu üşin, Foreste hanymğa attandy.
Ol divanda kitap oqyp jatyr ieken.
Būl kelgende ol ornynan tūrğan joq, tek moinyn būra qarap qolyn
sozdy.
— Sälemetsiz be, Süikimdi dos, - dedi.
Ol özin däl bir şapalaq jegen adamdai sezindi.
— Siz meni nege olai ataisyz?
— Ötken aptada men Marel hanymdy körgem, sizdi solai ataitynyn
mağan sol aitty, - dedi äiel külimsirei jauap berip.
Foreste hanymnyñ sypaiy dausy ony sabasyna tüsirdi. İe, onyñ, tegi,
qorqatyndai da nesi bar?
— Siz ony ierkeletedi iekensiz! - dedi äiel äñgimesin jalğastyryp. - Al
mağan jylyna bir-aq ret kelesiz, onda da uäde boiynşa nemese sondai bir
jağdaida ğana.
Ol otyryp jatyp, ierekşe bir yntamen, tañdap üirengen adamnyñ
yntasymen äielge synai qarady. Ädemi sary şaşty äiel ädeii ierkeletu
üşin ğana jaralğandai iedi. "Būl, söz joq, anağan qarağanda äldeqaida
ädemi", - dep oilady Diurua. Ol öziniñ ony köndire alatynyna kümän
keltirmedi, qolyn tigizse boldy, ol özi-aq pisken jemisşe alaqanyna top
iete tüsetindei körindi.
— Meniñ sizge kelmegen sebebim sol, solai istegenim dūrys boldy, - dedi
ol nyq senimmen söilep.
Äiel ony tüsinbei qaldy.
— Qalai? Nege?
— Nege? Siz sony da añğarmai tūrsyz ba?
— Joq, şyn aitam.
— Öitkeni men sizdi süiip qaldym... o, onşa da köp iemes, azdap qana...
sizge jan-tänimmen birjola ğaşyq bolğym kelmedi.
Äiel, tipti, tañdanbağan da, namystanbağan da, masattanbağan da tärizdi.
Sol baiağy salqyn jymiysynan jazbai jaibaraqat qana jauap berdi:
— Jaraidy, qalai bolğanda da mağan kelip tūruğa bolady. Meni ūzaq
uaqyt süiip qaluğa bolmaidy.
Ony äieldiñ sözinen göri dausy tañğaldyrdy.
— Nege?
— Öitkeni ol bos äureşilik, men ony birden-aq aşyp aitaiyn. İeger siz
öz qaupiñizdi būryn aşyp aitqanyñyzda, onda men sizdi sabañyzğa tüsirip,
qaita jiı-jiı kelip tūruğa keñes berer iedim.
— Biz öz sözimizge özimiz ne bola aluşy ma iedik! - dep Diurua dauryğa
aiqailap jiberdi.
— Qymbatty dostym! Ğaşyq ierkek men üşin joq ierkek. Ol aqymaq
bolyp ketedi, onyñ üstine ol öte qauipti. Mağan ğaşyq bolyp qalğandarmen
nemese ğaşyq bop qalğansityndarmen men barlyq qatynasymdy üzem,
sebebi, birinşiden, olar meni jalyqtyryp jiberedi, al, iekinşiden, men
olardan kez kelgen uaqytta bas salatyn qūtyrğan itten qoryqqandai
qorqam. Men olardy qaşan qūlantaza jazylğanğa deiin ädeptiliktiñ
tyiymymen ūstaimyn. Osyny iesiñizde saqtañyz. Mahabbattyñ sizder üşin
äldebir aştyq siiäqty närse iekenin men öte jaqsy bilemin, al men üşin
ol... ierkekter sene qoimaityn bir ruhani bailanys sekildi. Sizder onyñ
iske ainalğan tür-türimen qanağattanasyzdar, al mağan onyñ ruhy kerek.
Qane... meniñ közime tura qarañyzşy...
Äiel iendi külimsiregen joq. Salqyn, sabyrly qalyppen äiel är sözin
şegelei jalğastyrdy:
— Men ieşqaşan, - iestisiz be? - ieşqaşan sizdiñ aşynañyz bolmaimyn.
Qaitsem de köndirem dep ūmtyludan paida joq, qaita siz üşin ziiändy. Al
iendi... būl äreketten keiin... siz iekeumiz dos bolyp, dos bolğanda da niettes
dos bolyp qala alamyz, tek biraq şynaiy, basqa aram oiy joq dos
bolamyz. Kelisesiz be?
Būl ükimniñ tiiänaqty iekenin jäne iendigi qūlşynys-ūmtylysynyñ bäri
beker bolatynyn tüsinip, ol öz halin moiyndady, alaida, iekinşi jağynan,
özine mynandai odaqtas tapqanyna şattanğanynan oğan ieki qolyn birdei
ūsyndy.
— Öziñiz qalai qolaily körseñiz, solai mağan ielik iete beriñiz.
Diuruanyñ dausy şyn peiilin sezdirip tūrğandai körindi, äiel
sondyqtan qolyn aldy.
Ol onyñ qoldaryn birinen keiin birin süidi de, janaryn jüzine audaryp
tūryp, şyn jürekten şyqqan oiyn añğartty:
— Qūdai atymen ant ieteiin, ieger men däl sizdei äieldi kezdestirsem,
men oğan şeksiz quanyşpen üilengen bolar iem!
Diuruanyñ būl jolğy äiel jüregine jol taba alatyndai qoşemet
qolpaşy Foreste hanymdy ieljirete tolqytty, ol Diuruağa jyldam ğana
jautañ ietip rizaşylyqpen qarady, ol qarasy kez kelgen ierkekti kül ietip
alatyndai qaras iedi.
Diuruanyñ qajetti äñgimeniñ taqyrybyn taba almai dağdaryp tūrğanyn
körip, äiel onyñ iyğyna qolyn salyp, ierkelete söiledi:
— Men iendi dostyq mindetimdi atqaruğa kirisemin. Siz añqausyz-au,
dosym...
Äiel müdirip qaldy.
— Men sizben aşyq söilese alam ba, özi?
— Ärine.
— Müldem be?
— Müldem.
— Onda bylai. Siz Valter hanymğa arnaiy baryp jolyğyñyzşy, - ol
siz turaly öte joğary pikirde, - baryp ūnauğa tyrysyp köriñizşi. Ol äiel
asa ornyqty adam bolğanmen, - iestip tūrsyz ba? - Öte ornyqty bolsa da,
sizdiñ qoşemet-qolpaşyñyz sol arada oryndy bolady. Äitkenmen... basköz joq şabuyldau onda da tabysqa jetkizbeidi. Biraq paidaly äser iete
alsañyz, onda köp närsege qol jetkize alasyz. Gazet saralqasynda sizdiñ
äli jūpyny ğana jağdaida jürgeniñiz mağan belgili. Siz ieşqandai
qysylmañyz: olar qyzmetkerleriniñ bärin birdei jyly qarsy alady. Meni
tyñdap, sol äielge baryp köriñizşi.
— Sizge rahmet, - dedi ol külimsirep, - siz periştesiz, meniñ qorğauşy
periştem.
Sodan keiin äñgime basqa arnağa auysyp ketti.
Onyñ qasynda boludyñ būğan qanşalyqty qymbat iekenin baiqatqysy
kelip, ol äieldiñ janynda ūzaq otyrdy. Keter kezde ol äielden tağy
pysyqtap sūrady:
— Sonymen, şeştik qoi: biz dos bolamyz ba?
— İä, şeştik.
Foreste hanymğa äser ietkenin baiqap, sony küşeite tüspek oimen
Diurua bylai dedi:
- İeger siz künderdiñ-küninde jesir bola qalsañyz, onda men özimdi
ümitkerlikke ūsynamyn.
Sony aitty da, äiel aşulanyp ülgirgenşe ädeii tez-tez tağzym ietti de,
şyğa jöneldi.
Diurua arnaiy baryp Valter hanymmen jolyğuğa uialdy: öitkeni ol
mūny ieşqaşan üiine şaqyrmağan-dy, sondyqtan ädeii jabysyp jürgen
adam bop köringisi kelmedi. Äitkenmen bastyğy būğan iş tarta qarap,
qyzmetkeri retinde bağalaityn, köp rette būğan jauapty tapsyrmalardy
jükteitin, - onyñ üiine baru üşin nege iendi sol jağdaidy paidalanbasqa?
Sodan bir küni ol tañerteñ tūrğan soñ bazarğa bardy da, on frankqa
tañdap tūryp jiyrma tal almūrt satyp aldy. Alys ielden äkelingen
ūqsatyp olardy sebetke ädemilep salyp, sonan soñ ony Valterdiñ üiine
äkelip, iesikküzetke özderek kärtişkesin qaldyryp, oğan bylai dep jazdy:
"Jorj Diurua,
Bügin Normandiiädan kelgen myna jemisterdi Valter hanymnyñ qabyl
aluyn bas iıp ötinemin".
Kelesi küni ol gazet saralqasyndağy öziniñ poşta jäşiginen Valter
hanymnyñ konvertke salynğan özderek kärtişkesin tapty, onda Jorj
Diurua myrzağa ystyq yqylaspen alğys aityp, öziniñ "qabyldau küni
senbi" iekenin qūlaqtandyrypty.
Sonymen, aldyñğy senbide Diurua Valter hanymdikine arnaiy keldi.
Valter Malzerbe bulvaryndağy öziniñ jekemenşik üiinde tūratyn,
ömirdiñ qyr-syryn biletin adam bolğandyqtan, üiiniñ bir böligin
bireulerge jalğa berip qūiatyn. Şirkeu qyzmetkerindei sūsty, altyn
tüimeli, qyzyl jağaly zerlengen syrt kiımdi, juan baltyryn qysyp
tūratyn aq şūlyqty, ieki kireberistiñ ortasyna ornalasqan jalğyz
iesikküzet iesik aşty, onyñ osylai ornalasuy qojaiyn men tūrğyndarğa,
bükil üige aqsüiektik saltanat berip tūrğandai.
İekinşi qabattağy qonaq bölmege gobelendermen qaptalğan däliz ben
perde ūstalğan iesikter arqyly ötu kerek ieken. Onda ieki malai oryndyq
üstinde qalğyp otyrdy. Onyñ biri Diuruanyñ pältösin aldy, iekinşisi
asataiağyn alyp, iesikti aşty da, säl ilgerilep baryp, mūnyñ bos zalğa ötip
ketuine jol berdi.
Diurua dağdaryp jan-jağyna qarady, kenet ainadan öte alysta otyrğan
siiäqty birneşe adamnyñ beinesin baiqap qaldy. Alğaşynda ol basqa
jaqta jüripti - ony adastyrğan aina iedi, sodan soñ bos tūrğan ieki zaldan
ötip, bir kişigirim äiel bölmesine tap boldy, bölme işi sarğaldaq suretti
kögildir jibekpen qaptalypty, onda şai jasauly döñgelek üsteldi ainala
tört äiel aqyryn äñgimelesip otyr ieken.
Astanalyq ömir men äsirese aluan türli ataqtylarmen ünemi
tabystyryp otyratyn Diuruanyñ tilşilik mamandyğy ony özin iemin-ierkin
ūstauğa ädettendirgen-di, alaida mynandai sän-saltanatty jerge tap kelip,
tyrs ietken tiri jan joq zaldardan ötip, ol säl abyrjyñqyrap qaldy.
— Qūrmetti hanym! Men özim... - dedi közimen otanasyn izdep.
Valter hanym oğan qolyn ūsyndy. Diurua belin ieñkeie bügip onyñ
qolyn aldy.
— Sizdiñ kelgeniñiz men üşin öte qūrmetti, - dedi Valter hanym onyñ
kresloğa otyruyn nūsqap. Äuelde tym biık köringen kresloğa otyryp iedi,
Diurua onyñ işine kömilip ketkendei körindi.
Bir sät ünsizdik ornap qaldy. Aqyry ony bir äiel būzdy. Ol öte suyq
bolyp ketkenin, biraq äli iş süzeginiñ näubeti toqtalatyndai suyq
iemestigin, ieger solai bolsa, onda känki tebuge mümkin bolatynyn äñgime
ietti. Sol-aq ieken barlyq äiel Parijdiñ suyğy jaiynda öz pikirin bildirudi
mindet sanady, sondai-aq jyldyñ qai mezgili jaqsy iekenin söz ietip, ony
däleldeu üşin bölmege şögip qalatyn, şañ tärizdi adamnyñ basyna da
qonyp qalatyn, aita-aita äldeqaşan yğyr bolğan sebepterdi aityp ketisti.
İesik iestiler-iestilmes syqyr ietti. Diurua jalt qarady, synap qosylğan
äinektiñ ieki arasynan kirip kele jatqan tolyq äielge közi tüsti. Ol äiel
bölmesine kelip kirgen kezde, otyrğan äielderdiñ biri ornynan tūryp,
barlyğynyñ qolyn aldy da, ün-tünsiz şyğyp ketti, Diurua monşaqtaryn
jaltyldatyp bos zaldardan ötip bara jatqan älgi qara kiıngen äieldi
közimen şyğaryp saldy.
Qonaqtardyñ biri kelip, biri ketip jatqanynan tuğan äserler basylğan
soñ, kenet äñgimeniñ auany osyğan deiingimen ieş bailanyspaityn
Marokkodağy oqiğalar jaiyna, Şyğystağy soğys pen Angliiänyñ
Oñtüstik Afrikadağy qiynşylyqtaryna auysty da ketti.
Sol mäselelerdi qozğap otyrğan, äielder sahnada qoiyla-qoiyla siri
bolğan komediiäda oinap otyrğandai jäne ärqaisysy öz rölin jatqa
biletindei bolyp körindi.
Tağy bir jaña qonaq keldi: kişkentai ğana sary būira şaş äiel, sonyñ
artynşa-aq äiel bölmesinen qartañdau ūzyn aryq äiel şyğyp ketti.
Line jaiynda äñgime qozğasty, onyñ akademik boluğa qandai
mümkindikteri bar iekendigi söz boldy. Jaña kelgen qonaq ony Don
Kihottyñ öleñmen jazylğan sahnalyq nūsqasyn jasağan Kabonon-Leba
jeñip ketkendigine nyq senim bildirdi.
— Bilesizder me, Odeon qysta ony sahnağa qoiuğa äzirlep jatyr!
— Solai ma? Sözsiz baryp körem, - ol nağyz körkem öner.
Valter hanymnyñ dausy birqalypty, sypaiy äri selqostau şyqty: ol
aitar sözin oilanyp jatpaityn, - ärqaşan tek daiar pikirlerdi ğana aita
salatyn.
Äiel bölmesi qarañğy bola bastady. Valter hanym malaidy şaqyryp,
şamdardy jağudy būiyrdy, biraq ol oğan tamaqqa şaqyru kärtişkesin
litografiiäğa bastyrudy ūmytyp ketkenin oilauğa da jäne sonymen qabat
äielderdiñ būlaq syldyryndai tolassyz iestilip jatqan äñgimelerine qūlaq
türuge de kedergi bola qoiğan joq.
İeptep tola bastağan, biraq äli de bolsa tartymdylyğyn joğalta
qoimağan Valter hanym äielder üşin qauipti sanalatyn qaitu mezgili
jaqyndap qalğan jasta iedi. Mūqiiät kütinip, saqtanu şaralaryn jasap,
denesiniñ tazalyğyn qadağalap, är türli jağatyn jäne sürtetin närselerdi
paidalana bilgendiginen ğana ol özin osylai saqtai alğan-dy. Ol ornyqty
adam bop körinetin, - aqyldy, parasatty äielderdiñ biri sekildi iedi, onyñ
işki jan düniesi kütip baptalğan frantsuz bağyn ielestetetin. Ol baq sizdi
tosyn ieşteñesimen tañğaldyrmaidy, alaida sonysynyñ özinde özindik
ädemilik bar. Kökirek kerudiñ ornyna közbūiauşylyğy joq baiqampaz,
ūstamdy aqyly basym-tyn; onyñ kimdi de bolsa alalamaityn
qaiyrymdylyğy, üiirsektigi äri meiirimdiligi sezilip tūratyn.
Diuruanyñ auzynan äli bir de söz şyğarmai otyrğany jäne onymen
ieşkimniñ äñgimelese qoimağany, sondyqtan onyñ yñğaisyzdanyp
otyrğany - bäri onyñ nazarynan tys qalmady. Aqyrynda äielderdiñ äli
Akademiiädan auzy bosamai, özderi jetik biletin jaittan basqağa auysa
almai otyrğandyqtaryn paidalanyp, ol jas jigitke sūraq qūia köñil
audardy:
— Diurua myrza, al siz qalai oilaisyz, - būl jaiynda sizdiñ
mağlūmatyñyz kimdikinen bolsa da mol boluğa tiıs qoi?
— Men, hanym, mūndai jağdaida ärkimniñ ärqaşanda küdikti atağyna
iemes, odan göri ümitkerlerdiñ jasyna jäne densaulyğyna köbirek män
beremin, - dedi Diurua oilanbastan. - Men olardyñ atqarğan isterinen göri
būryn qandai aurumen auyrğandyğy jaiynda anyqtama jinağan bolar
iedim. Men olardan Lope de Veganyñ öleñderin audarudy talap ietpes iedim,
biraq bauyrynyñ, jüreginiñ, büireginiñ jäne jūlynynyñ qandai küide
iekendiginen habardar bolar iedim. Meniñ oiymşa, jürektiñ ülkeiüi, qant
auruy nemese odan kem soqpaityn būlşyq iettiñ jansyzdana bastauy
siiäqty aurulardyñ mäselesi jabaiy halyqtardyñ poeziiäsyndağy
patriottyq saryndar turaly jazylğan köptomdyqtardan äldeqaida tiımdi.
Onyñ sözin bäri tañğalğan tynyştyqpen qarsy aldy.
— Nege? - dep sūrady Valter hanym külimsirep.
— Öitkeni men är jerde jäne ärqaşan äielderge ne ūnasa, sony tabuğa
tyrysam, -dep jauap berdi ol. - Akademiiä degen, hanym, sizdiñ
nazaryñyzdy tek akademikterdiñ biri qaitys bolğanda ğana audarady. O
düniege olardyñ neğūrlym köbi attansa, sizge soğūrlym jaily boluy tiıs.
Al olar tezirek ölu üşin, aurular men kärilerdi tañdau kerek.
Şamasy, onyñ ne aitpağyn äielder añğarmağan siiäqty, sondyqtan
Diurua öz oiyn tüsindire ketkendi jön sanady:
— Aşyp aitqanda, äldebir akademik qaitpas saparğa attanyp ketipti
degendi Parij hronikasynan oquğa men de qūştarmyn. Sol sätte-aq men
birden özime: "İendi mūnyñ ornyna kim bolar ieken?" - degen sūraq qūiam.
Söitem de, onyñ ornyna ümitkerlerdi belgilei bastaimyn. Būl - oiyn,
oiyñ bolğanda da tamaşa oiyn, - ölmeitinderdiñ arasynan bireu ölgen soñ,
Parij salondarynyñ bärinde de sol oiyndy - "qyryq qart pen ölim
oiynyn" - oinaidy.
Äli de añ-tañ bop otyrğan äielder tek külimsireumen tyndy, - alaida
bäri de onyñ däl baiqağyştyğyn bağalamai otyra almady.
— Olardy, süikimdi hanymdar, sizder tañdaisyzdar, - dedi ol ornynan
türegele bere qorytyndylap, - olardy tek tezirek öluleri üşin
tañdaisyzdar. Kärilerdi, ieñ kärilerdi, tipti qausağan kärilerdi
tañdañyzdar, al qalğandarynan qam jemei-aq qoiyñyzdar.
Sonan soñ bärine ädemilep tağzym jasady da, Diurua şyğyp ketti.
— Qyzyq jigit ieken, - dedi bir äiel ol şyğyp kete salysymen. - Kim özi?
— Bizdiñ qyzmetker, - dep jauap berdi Valter hanym. - Qazirşe oğan
gazettiñ ūsaq şarualary jüktelip jür, biraq köp ūzamai onyñ
joğarylaitynyna kümänim joq.
Köñildi, özine-özi riza Diurua Malzerbe bulvarynyñ boiymen bilei
basyp kele jatyp, mūrnynan ğana: "Jaman bastama iemes",- dep miñgir ietti.
Keşkisin ol Raşelmen tatulasty.
Kelesi aptada aituly ieki oqiğa boldy: ol hronika böliminiñ meñgeruşisi
bolyp tağaiyndaldy jäne ony Valter hanym tamaqtanuğa şaqyrdy. Būl
oqiğalarda qandai bailanys baryn ol qinalmai-aq añğardy.
Baspasöz ben deputattyq ataq süireuşi küş retinde qajet bolğan
kommersant Valter üşin "Frantsuz ömiri" de ieñ aldymen kommertsiiälyq
mekeme bolatyn. Ünemi aq köñil, iemen-jarqyn adamnyñ keipimen añqausyp
jürip, ol öziniñ aluan türli maqsaty üşin būğan deiin özi teksergen,
tamyryn basyp körgen, anyqtap bilgen, oralymdy, tabandy äri iepti dep
sanağan adamdardy ğana paidalanatyn. Diuruany da baqylai jürip, būl
jas jigit hronikany basqaruda aldyna jan salmas degen qorytyndyğa
kelgen.
Būğan deiin hronikany saralqa hatşysy, qart jurnalşy, isin däl
atqaratyn, tilalğyş, şeneunik retinde juas Buarenar jürgizip kelgen-di.
Otyz jyl boiy ol on bir türli gazetke hatşy bolyp, sonyñ ieşqaisysynda
da öziniñ oilau jüiesi men isteu jüiesin ieşqaşan özgertken iemes. Ol bir
saralqadan iekinşisine, bir meiramhanadan iekinşisine tamaqtarynyñ
basqaşa iekenine de zer salmastan bara beretin adamdai auysa bergen-di.
Saiasat pen din mäselesi ony qyzyqtyrmaityn. Ol gazette qoryqqanynan
iemes, uiatymen qyzmet jasaityn, qai gazette de öz bilimi men qymbat
täjiribesin aiamaityn. Ol ieşteñeni körmeitin soqyrşa, ieşteñeni
iestimeitin sañyrauşa, ieşqaşan ieşteñe aitpaityn mylqauşa jūmys
isteidi. Maman retinde adaldyğymen airyqşalana tūryp, ol sonymen
qabat jurnalşylyq etikasy boiynşa adal, nieti dūrys äri igi deuge
kelmeitindei äreketterge öltirseñ de barmaityn.
Qojaiyn ony bağalağanmen de, bäribir gazettiñ qaq jüregi sanalatyn
hronikany kimge bersem ieken degendi jiı oilaityn. Sebebi jañalyqtardy
jariiälap, ösekterdi taratatyn, birja men köpşilikke äser ietetin däp
hronika bölimi ğoi. Aqsüiekterdiñ köñil köteruine arnalğan ieki maqalanyñ
arasynda ğana kütpegen jağdaida äldebir mañyzdy närseni qystyryp
jibere bilu kerek qoi - tipti, aitudyñ da qajeti joq, işaralasañ da jetip
jatyr. Är joldyñ arasynda oi aita bilu kerek, ösektiñ özin şynğa bergisiz
bop şyğa keletindei ietip teristeme jazu kerek, tūjyrymdağanda da
oqiğanyñ şyn iekendigine bäri de kümändenip tūratyndai ietip beru kerek.
Hronika bölimin ärkim odan kün saiyn özine qajetti ieñ qūryğanda bir jol
mälimet tauyp otyratyndai qylyp jürgizu qajet, sonda hronikany bäri de
oqityn bolady. Bärin de, bäri turaly da, qoğamnyñ barlyq salasyn,
barlyq mamandyqty, Parij ben şet aimaqty, armiiä men suretşilerdi,
dindarlar men universitetti, qyzmetkerler men jezökşelerdi de ūmytpau
kerek.
Ol bölimniñ bastyğy, tilşiler batalonynyñ komandiri ylği da
saqadai sai, mäñgi saq, ieşkimge senbeitin, aldağyny boljai bilgiş,
tapqyr, alğyr, şapşañ boluy kerek, zälim ailalardyñ bärin meñgerui tiıs
jäne jalğan mälimetten şyn mälimetti bir sätte-aq ajyratyp; neni aityp,
neni aitpau keregin jañylmai bilip; qai habar oqyrmanğa qalai äser
ietetinin aldyn ala ielestete bilu üşin, qatelespeitindei sezimtal boluy
kerek. Onyñ üstine ol bärin de küşti äser ietetindei türde bere bilui kerek.
Saralqalarda san jyl boiy qyzmet atqarsa da, Buarenardyñ şeberligi
men äser iete bilui älsiz-tin. İeñ bastysy, qojaiynnyñ qūpiiä oilaryn ylği
da taba biluge onyñ tua bitken tapqyrlyğy jetispeitin.
Diurua jūmysty tamaşa jolğa qūia alar iedi, Norber de Varen aitqandai,
"Kommertsiiänyñ tereñ suy men saiasattyñ taiaz suynda qalqyp kele jatqan"
gazettiñ saralqasyna taptyrmastai däl keletin iedi.
"Frantsuz ömiriniñ" nağyz dem beruşileri men saraşylary gazet
şyğaruşysy qatysatyn nemese jaqtaityn şytyrman oqiğalardy
qoldaityn alty deputat iedi. Olardy palatadağylar "Valterdiñ şaiqasy"
dep ataityn jäne olardyñ onymen birlesip nemese sol arqyly qamtyp
qalatyn mol oljasyn qyzğanatyn da.
Saiasat bölimin Foreste basqaratyn, biraq ol älgi pysyqtardyñ
qolyndağy qolbalasy, solardyñ aitqanyn oryndauşy ğana iedi.
Basmaqalalardy ol üiinde, özi aitqandai, "tynyş jağdaida", biraq
solardyñ nūsqauy boiynşa jazatyn.
Al gazetke astanalyq serpin beru üşin, saralqa ärqaisysynyñ öz
salasynda ataq-dañqy bar ieki jazuşyny qyzmetke tartty: biri kündelikti
kökeikesti taqyryptarğa feleton jazatyn Jak Rival de, iekinşisi aqyn
äri körkem oçerkterdiñ, dälirek aitqanda, jaña talapqa sai jazylğan
äñgimelerdiñ avtory Norber de Varen bolatyn.
Sonan soñ besaspap şeber, satylğyş jazğyştardyñ taipasynan arzan
bağamen körkemönerdiñ, muzyka men teatrdyñ synşylary, sondai-aq sot
turaly jazatyn şapqynşy tilşiler terip alyndy. "Alqyzyl domino"
jäne "Appaq alaqan" degen laqap aty bar qoğamnan ieki äiel aqsüiekterdiñ
jañalyğyn habarlap, sän turaly, joğary qoğamnyñ ädeti jaiynda, etiket
haqynda, ädepti söileu jöninde jazyp, aqsüiek äielderdiñ şaq-şälegeiin
şyğaratyn.
Osyndai san aluan azyqtandyruşylar basqarğan "Frantsuz ömiri" tereñ
sular men taiaz sularda jüzetin.
Jaña tağaiyndaudyñ quanyşyn körip te ülgirmei jatyp, Diurua bir bet
qatyrqa qağaz aldy. Onda bylai dep jazylypty: "Valter myrza men
Valter hanym Jorj Diurua myrzany beisenbi jiyrmasynşy qañtar küni
qonaqasyğa şaqyrady".
Alğaşqy şaqyrudan keiin tez arada tağy büitip raqymşylyq
körsetudiñ ony qatty quantqany sonşalyq, däp bir süigen qyzynan kelgen
hattai ol şaqyru qağazyn süiip-süiip aldy. Sonan soñ kürdeli qarjy
mäselesin şeşu üşin kassaşyğa keldi.
Ädette hronika bölimi meñgeruşisiniñ öz biudjeti bolady, sol aqşadan
ol alğaşqy önimderin kökönis satuşyğa äkeletin baqşaşylar qūsap
sapaly jäne sapasy küdikti habarlaryn alyp keletin tilşilerge töleui
kerek-ti.
Äuelgi kezde Diuruağa aiyna bir myñ ieki jüz frank qarjy bölindi, ol
onyñ aitarlyqtai böligin öz paidasyna ūstap qalmaq oida boldy.
Kassaşy, qiylyp sūrağan ötinişine könip, oğan tört jüz frankty
keleşekte aluğa tiıs aqşasynyñ iesebinen berdi. Diurua alğaşqyda ol
aqşanyñ ieki jüz seksen frankyn Marel hanymğa salyp jiberemin dep
berik şeşken iedi, artynan ieseptep körse, qaltasynda qalatyn jüz jiyrma
frank istiñ qanatyn keñ jaiyp jürgizuge jetpeidi ieken, sondyqtan
qaryzyn öteudi keiingi künderdiñ birine qaldyrdy.
Ol öziniñ jaña ornyna ieki kün boiy ornalasty: barlyq saralqa
ornalasqan ülken bölmeniñ işinde iendi onyñ jeke üsteli jäne hattarğa
arnalğan jäşigi bar. Bölmeniñ ol bir būryşyn alsa, iekinşisin kömirdei
qara būira şaşy qağazğa salbyrağan Buarenar alady, talai jasqa kelip
qalğanyna qaramastan, onyñ şaşy äli ağaratyn iemes.
Bölmeniñ ortasyndağy ūzyn üstel "ūşyp-qonğan" qyzmetkerlerge
arnalğan. Ädette ol otyrğyş qyzmetin atqarady: onyñ üstine aiağyn
salbyratyp nemese maldas qūryp otyrysady. Birde bes-alty adam osy
üsteldiñ üstine döñbekşe döñkiıp otyryp alyp, bar yqylastarymen
bilböke oinap otyrdy.
Ol oiynğa aqyry Diurua da qūmar bop aldy: Sen-Potenniñ
basşylyğymen, sonyñ körsetuleriniñ arqasynda ol kädimgidei tabystarğa
jete bastady.
Foreste kün ötken saiyn birte-birte naşarlai berdi, iendi ol būğan
öziniñ jap-jaña ädemi, biraq qara ağaştan jasalğan auyr bilbökesin berdi,
sodan Diurua qazir salmaqty şardy quatty qolymen tartyp qalyp,
sybyrlap sanai bastaidy:
— Bir, ieki, üş, tört, bes, alty...
Valter hanymdikine qonaqasyğa baratyn küni ol birinşi ret qatarynan
jiyrma ūpai jinady. "Sätti kün, - dep oilady ol, - bärinen jolym bolyp
tūr". Bilbökede oinai bilu "Frantsuz ömiri" saralqasyndağy qyzmetkerler
üşin kädimgidei bedel-di.
Kiınip ülgeru üşin ol saralqadan ierte şyğyp ketti. London köşesiniñ
boiynda dene bitimi Marel hanymdy ieske tüsiretin alasa boily äiel
onyñ aldynda ketip bara jatty. Onyñ boiy ysynyp, jüregi jiı soqqylap
ketti. Älgi äielge qyrynan qarau üşin, ol köşeniñ qarsy betine ötti. Äiel
toqtai qaldy, - ol da köşeniñ qarsy betine ötpek. Joq, ol qatelesipti.
Boiynan auyr jük tüskendei Diurua uh dedi.
Ol oñaşada jiı dağdaratyn bolyp jür: onymen jolyğysyp qalğanda,
özin qalai ūstauy kerek? Bas iıp amandasuy kerek pe, älde körmegensip
tūra berui qajet pe?
"Körmegensimin", - dep şeşti.
Suyq iedi, şöp basyn qyrau şaldy. Aiaqjol şam jaryğynda qūrğaq äri
sūp-sūr bop körinedi.
Üige kelgen soñ: "Päterdi auystyratyn uaqyt jetti, — dep oilady. -
Mūnda tūru mağan iendi yñğaisyz". Onyñ köñili köteriñki iedi, üidiñ
töbesine şyğyp jügiruge de daiyn bolatyn. Tereze men kereuettiñ ieki
arasynda ary-beri adymdai jürip:
— Būl ne, sättilik pe? Sättilik! Äkeme jazuym kerek, - dedi dauystap.
Būl oğan sirek jazatyn, balasynyñ haty jol boiyndağy, Ruzi men
Senanyñ keñ añğary körinip tūratyn töbe üstindegi normandyq
şaraphananyñ iesin ülken quanyşqa böleitin.
Būl da anda-sanda iri, dirildegen qolmen jazylğan kögildir konvert
alatyn, äkesi jibergen sälemdeme birde-bir özgerissiz bylai bastalatyn:
"Qymbatty balam, osymen sağan habarymdy jetkizem, men jäne şeşeñ
aman-iesenbiz Būrynğyşa jürip-tūryp jatyrmyz. Sonymen, sağan aitarym
mynau..."
Diurua auyldyñ jañalyqtaryn, körşilerdiñ bastan keşkenderin, iegin
iegu men astyq jinaudyñ jaittaryn ystyq yqylaspen qabyldaityn.
Şağyn ainanyñ aldynda appaq galstugyn bailap tūryp: "İerteñ äkeme
jazam, - dep oilady Diurua. - Bügin keşke qaida baratynymdy bilse ğoi,
qart baiğūstyñ jüregi qaq aiyrylyp keter iedi! Onda qarttyñ tüsine de
kirmeitin tamaqtarmen syilaidy ğoi meni". Sodan keiin äke-şeşesiniñ
üiindegi qañyrap tūrğan qonaq bölmeniñ qasyndağy ys basqan as üidi,
qabyrğağa süiei salğan käströlder, olardyñ şağylysqan sarğyş
jaltyraqtary, ot aldynda añyzdağy adam şoşyrlyq añ qūsap otyratyn
mysyty, uaqyt pen tögilgen işimdikter jaltyratyp qoiğan ağaş üsteldi,
buy būrqyrağan sorpa qūiylğan aiaqty, ieki taqsynyñ ortasynda janyp
tūrğan balauyz şyraqty köz aldyna ielestetti. Sonymen birge sorpany azazdan soraptap işip otyrğan nağyz şarua äkesi men şeşesin ielestetti. Būl
olardyñ qart jüzindegi ärbir äjimdi, qol siltesteri men qimyldaryn tügel
biletin. Tipti, olardyñ keşki tamaq kezinde qarama-qarsy otyryp alyp ne
turaly äñgimelesetinin de jaqsy biledi.
"Qalai bolğanda da olarğa baryp qaitu kerek", - dep oilady Diurua.
Sylanyp-sipanyp bitken soñ, ol şamdy öşirdi de, basqyşpen tömenge
tüsti.
Syrtqy bulvarda jol boiy ony jezökşeler qaumalady. Olar mūny
tömendetip, tap bir qorlap tūrğandai, qolyn olardan tartyp:
"Jolamañdar!" - dedi jiırkene jekip... Būl jälepter kim dep oilaidy
mūny? Nemene, kimmen bailanysqaly tūrğandaryn bilmei me? Üstine
kigeni frak, ol bai, qūrmetti, yqpaldy kisinikine qonaqqa ketip barady osynyñ bärinen ol beine airyqşa, būrynğydan basqaşa adamğa ainalyp,
bölek ortadan, orta bolğanda da jaqsy ortadan şyqqan adam bolyp
ketkendei sezimge bölendi.
Ol biık qola şamdar jaryq berip tūrğan auyzğy üige nyq basyp kirdi
de, pältösi men asataiağyn janyna jetip kelgen ieki malaiğa üirenşikti
qimylmen ūstata saldy.
Barlyq zal jainap jarqyrap tūr. Valter hanym qonaqtardy iekinşi
qabattağy keñ zalda qabyldady. Ol mūny süikimdi külimsireumen qarsy
aldy. Būl özinen ierte kelgen ieki ierkekpen - "Frantsuz ömiriniñ" bürkenşik
saraşylary äri deputattar Firmen myrzamen jäne Laroş-Mate
myrzamen - amandasty. Laroş-Mateniñ palatadağy yqpaly asa zor iedi,
sondyqtan gazet saralqasynda da öte bedeldi bolatyn. Kezi kelgende onyñ
ministir bolatyndyğyna ieşkim de kümändenbeitin.
Foreste äielimen kirdi, onyñ adamdy ieriksiz özine qaratatyn äieli
qyzğylt köilek kiıpti. Ol ieki deputatpen de teñ adamşa söilesti, - Diurua
üşin ol jañalyq iedi. Laroş-Matemen aldy aşyq peştiñ qasynda ol baiau
dauyspen bes minutten artyq söilesti. Şarldiñ jüzinen qatty
qaljyrağandyğy baiqalady. Soñğy aida ol öte qatty jüdep ketti,
damylsyz jöteledi jäne jañylmastan: "Qysta oñtüstikke baruğa tura
keledi", - dep qaitalai beredi.
Jak Rival men Norber de Varen birge keldi. Birazdan keiin bölmeniñ
tükpirindegi iesik aşyldy da, Valter biri ädemi, iekinşisi ūsqynsyz ieki
qyzdy alyp kirdi; onyñ biri on altyda, iekinşisi on segizde bolatyn.
Qojaiynnyñ balalary baryn Diurua biletin, biraq sonda da tañğaldy.
Biz jolymyz tüskeli tūrğan alys ielder turaly qalai oilasaq, ol da būğan
deiin qojaiynnyñ qyzdary turaly solai oilaityn. Onyñ üstine olardy
būl öte kişkentai şyğar dep ielestetetin, al myna körip tūrğandary
kädimgidei boijetkender. Būl kütpegen jağdai ony ieptep tolqytqan iedi.
Būğan tanystyrylğan soñ, apaly-siñlili iekeui birinen keiin biri būğan
qoldaryn berdi de, sonan soñ kişkentai üsteldiñ qasyna otyra ketti, sirä,
solarğa arnalğan üstel bolu kerek, söitti de iırgen jibek jipti sebetkege
jinai bastady.
Tağy bireuler keluge tiısti. Bir-birimen ortaq isi az, küni boiy ärbiri är
türli is atqaryp kelgen, iendi keşkisin basy qosylğan adamdardy qonaqasy
aldynda ärqaşan kim de bolsa bastan keşetin airyqşa qysylys sezimi
bilep, bäri ündespedi.
Ne isterin bilmegen Diurua qabyrğağa köz süzip qarai berdi, sony
alystan baiqap qalğan Valter özi jinağan zattardy aşyq maqtau
maqsatymen dauystai söiledi:
— Siz meniñ suretterimdi qarap tūrsyz ba? - Ol "meniñ" degenge
airyqşa män berdi. -Men qazir sizge olardy körseteiin.
Qonaqqa olardy büge-şigesine deiin körsetu üşin, ol qolyna şam aldy.
— Mūnda peizajdar, - dedi ol.
Ortağa Gilmeniñ ülken polotnosy ilinipti - Normandiiädağy teñiz
jağalauynyñ aspanda najağai jarqyldap tūrğan kezi. Tömende - ärpini
ormany jäne Gilmeniñ qylqalamynan şyqqan, kökjieginde tüie köringen
Aljirdiñ jazyq dalasy, - tüiesiniñ aiağy tym ūzyn, äldebir ğajap
monument tärizdi.
Basqa qabyrğağa ötip bara jatyp, Valter qūddy bir saltanatta söz
söilep tūrğandai asqaqtata madaqtady:
— Ūly şeberler.
Mūnda tört polotno tūr iedi: Jervekstiñ "Auruhanadağy qabyldau küni",
Basten-Lepajdyñ "İegin orağy", Bugronyñ "Jesiri" men Jan-Pol
Loranstyñ "Jazasy". Soñğy surette şirkeudiñ qabyrğasynda "kökterdiñ"
otriady atyp ketken vandeilik sviaşennik beinelenipti.
Kelesi qabyrğağa jaqyndağan kezde Valterdiñ sabyrly jüzi jylynyp
sala berdi:
— Al mynau - jeñil janr.
Mūnda Jan Beronyñ "Joğary men tömen" atty sureti bärinen būryn
közge tüsti. Parijdik jas qyz kişkene basqyştarmen örge qarai at
süiregen arbaşyqpen ketip barady. Onyñ basy arbaşyqtyñ joğarğy
aşyq jağymen deñgeiles tūr, otyrğyşta otyrğan ierkekter
ortalaryndağy jas qyzğa işip-jep tañdana äri jūtyna qarasa, al tömende
alañda tūrğan ierkekter onyñ aiağyna közderin süzip, äri ökinip, äri qūmarta
qaraidy.
— Al qalai? Qyzyqty ma? Qyzyq qoi? - degendi qolyna şam ūstağan
Valter küle söilep qaitalai berdi.
Sodan keiin ol Lamberdiñ "Suğa ketkenderdi qūtqaru" deitin suretine
jaryq tüsirdi.
Ydys-aiaqty jinap qoiğan as üsteldiñ üstinde otyrğan kişkentai
mysyq staqandağy suğa tüsip ketken şybynğa añ-tañ bop abyrji qaraidy.
Tez qimylmen şybyndy qağyp almaq oimen ol aldyñğy aiağyn köterip te
alypty. Biraq äli soğan täuekel iete almai otyr. Ol äri-säri küide. Odan äri
ne bolady?
Valter odan keiin Detaidiñ "Sabaq" deitin suretin körsetti:
kazarmadağy soldat būira jündi itke baraban soğudy üiretip otyr.
— Tapqyr oi! - dedi qojaiyn.
Diurua da qūptap külip, öziniñ süisinisin añğartty:
— Tamaşa, tamaşa, tama...
Kenet qazir ğana kirgen Marel hanymnyñ dausyn iestip, ündei almai
qaldy.
Qojaiyn suretterdi körsetui men olardyñ mazmūnyn tüsindiruin
jalğastyra berdi.
Ol şamynyñ jaryğyn Moris Leluardyñ "Kedergi" atalatyn akvareline
tüsirdi. Köşeniñ qaq ortasynda alpamsadai ieki däu jigit töbeles şyğaryp,
soğan bola küimetaq toqtap qalypty. Küimetaqtyñ terezesinen äieldiñ
ädemi jüzi körinedi: onyñ jüzinen şydamsyzdyq ta, ürei de
baiqalmaidy... kerek deseñiz, ol ieki jyrtqyştyñ jekpe-jegine qyzyğa
qaraidy.
— Meniñ suretterim basqa bölmelerde de bar, - dep mälimdedi Valter, tek ondağylar äli jalpy jūrtqa tanymal bola qoimağan, äli belgisizdeu
suretşilerdiki. Al myna arada meniñ "Şarşy zalym" bar. Qazirgi kezde
men jastardyñ, tym jastardyñ şyğarmalaryn satyp aludamyn, äzirşe
olardy men artqy bölmede keleşek üşin saqtaimyn, qaşan olardyñ atağy
şyqqanğa deiin kütemin. Däl qazir suretterdi satyp aludyñ ieñ sätti kezi, dedi dausyn sybyrğa deiin tömendetip. - Suretşiler aştan öludiñ az-aq
aldynda jür. Olar kök tiynsyz otyr... Kök tiyndary da joq.
Biraq Diurua iendi ieşteñeni de körmedi, tyñdap kele jatqanmen, tükti de
tüsingen joq. Marel hanym osynda, mūnyñ tu syrtynda. Būl iendi ne
isteui kerek? İeger būl bas iıp amandassa, onda ol syrt ainalyp ketui
nemese dökir söz aityp tastauy äbden mümkin. Al ieger būl oğan
jaqyndamai qoisa, onda basqalar qalai oilap qalady?
"Qalai bolğanda da kezdesu sätin keiindete tūru qajet", - dep şeşti
Diurua. Onyñ qatty mazasyzdanğany sonşalyq, tipti auyrdym dep, üige
ketip qalsam qaitedi degen de oi jylt ietti.
Suretterdi qarau aiaqtaldy. Valter şamdy üsteldiñ üstine qoiyp, jaña
kelgen qonaqtardy qarsy aluğa ketti, al Diurua qarağan saiyn qarai bergisi
kelgen adamşa suretterdi odan ary qarai bastady.
Onyñ basy qatty. Ne isteui kerek? Ol dauystardy iestip tūrdy, oğan
üzik-üzik sözder jetip jatty.
— Diurua myrza, beri qarañyzşy, - dedi būğan Foreste hanym.
Ol tezdetip solai qarai jürdi. Foreste hanym ony öziniñ bir jaqyn
äielimen tanystyrdy, ol äiel bal ūiymdastyryp, sol turaly "Frantsuz
ömirinde" maqala jaryq körse degen oida ieken.
— Mindetti türde, hanym, mindetti türde... - dedi Diurua degbiri qalmai.
İendi Marel hanym oğan mülde jaqyn arada tūr iedi. Onyñ būrylyp
ketip qaluğa batyldyğy jetpedi.
Kenet ol iesim auysyp ketken şyğar dep oilady.
— Sälemetsiz be, Süikimdi dos, - dedi Marel hanym aşyq ünmen
amandasyp. - Meni tanymadyñyz ba?
Ol jalt būryldy. Äiel qarsy aldynda quana külimsirep jyly
şyraimen qarap tūr ieken. Būğan qarai qolyn sozdy.
Diurua onyñ qolyn ūstağanda qaltyrap ketti: ol äli de bir qūityrqylyq
pen tor qūru bar ma dep qauiptendi.
Sizge ne boldy? Müldem körinbei kettiñiz ğoi, - dedi äiel jaibaraqat
qana.
— Meniñ qolym timei ketti, hanym, qolym timedi, - dedi ol özin-özi
bileuge şamasy jetpei byldyrlap. - Valter myrza mağan jaña mindetter
jüktep, sodan jūmysym basymnan asyp ketti.
Marel hanym mūnyñ betine tura qarap tūra berdi, onyñ közinen būğan
degen jylylyqtan basqa ieşteñe de añğarylmady.
— Bilem, - dedi äiel - Alaida dostaryñyzdy ūmytyp ketuge ol sizge
qaqy bermeidi.
Olardy jağasyz köilek kigen, şaşyn tym oqşyraita tüiip, tym
oqşau kiıngen, qoly da qyzyl, beti de qyzyl, qazir ğana paida bolğan juan
äiel ajyratyp jiberdi; solqyldata aiaq basqanynan-aq onyñ sandarynyñ
qanşalyq juan, qanşalyq auyr iekenin añğaruğa bolatyn iedi.
Bäri ony qūrmetpen qarsy alyp jatqanyn körip, Foreste hanymnan
Diurua:
— Būl äiel kim? - dep sūrady.
— Vikontessa de Persmiur, "Appaq alaqanğa" qol qūiatyn osy.
Diuruanyñ közi töbesine şyğyp kete jazdady, qarqyldap külip jiberuge
säl qaldy.
— Appaq alaqan! Appaq alaqan! Al men ony siz siiäqty jap-jas äiel
dep jürsem. Appaq alaqanyñ osy ma? Jaqsy, öte jaqsy, aitatyny joq!
İesikten malai körindi.
— Tamaq daiyn, - dep habarlady ol.
Tamaq jeu ädettegiden göri köñildi ötti: būl özi tamaq üstinde bäri
jaiynda aituğa bolatyn, biraq ainalyp kelgende, tük te aitylmağandai
körinetin qonaqasy iedi. Diurua Valterdiñ ülken qyzy ūsqynsyz Roza men
Marel hanymnyñ ortasyna otyrdy. Soñğysymen körşi otyru ony biraz
yñğaisyzdandyrdy, alaida äiel özin öte-möte ierkin ūstady jäne özine tän
minezben ötkir äzildep otyrdy. Alğaşqyda Diurua tolqyp, özin bir türli
yñğaisyz sezinip, däp bir äueninen jañylyp qalğan muzykantşa özine
senimsiz küide otyrdy. Äitkenmen birte-birte ol öz üreiin jeñe bastady,
iekeuiniñ bir-birine qaita-qaita qarağan sūrauly keskininde baiağyşa işkil
derlik sezim añğarylyp qala berdi.
Bir kezde onyñ ökşesine äldene süikengendei boldy. Aqyryn aiağyn
sozyp, ol Marel hanymnyñ aiağyna deiin jetkizip iedi, ol da aiağyn tartyp
almady. Biraq sol kezde iekeui de öz körşilerimen söilesip otyrğan-dy.
Diuruanyñ jüregi jiı soqqylap ketti, tizesin jazyp, ol aiağyn tağy da
soza tüsti. Äiel jeñil ğana iterip jauap berdi. İekeuiniñ hikaiasy qaita
jarasatynyn ol sol sät tüsine qoidy.
Sodan keiin iekeui bir-birine ne aitty deisiz ğoi? İerekşe ieşteme de
aitqan joq, alaida közderi tüiisip qalğan sätterde iekeuiniñ de ierni ylği
dir iete qalyp otyrdy.
Diurua alaida qojaiynnyñ qyzyn da iesinen şyğarğan joq, anda-sanda
onymen de söilesip qoiyp otyrdy. Qyz da şeşesine ūqsap oğan ieş
oilanbastan jauap qaitaryp otyrdy.
Valterdiñ oñ jağyna koroldiñ äielinşe kergip lauazymdy äldekimniñ
äieli Persmiur jaiğasypty. Diurua oğan külmei qarai almady. Ol aqyryn
ğana:
— "Qyzğylt dominoğa" qol qūiatyn äieldi siz bilmeisiz be? - dep sūrady
Marel hanymnan.
— Baronessa de Livardy ma? Bilgende qandai.
— Ana äiel siiäqty ma?
— Joq. Biraq ol da osy siiäqty külkilileu. Syryqtai sidiğan
alpystağy kempirdi köz aldyñyzğa ielestetiñizşi, - būrymy jalğanğan, tisi
jasandy salynğan, talğamy men kiım kiısi de öte köne zamandiki.
— Ondai jer asty qazynasyn būlar qaidan tauyp alyp jür?
— Al keude bailar ylği da aqsüiekterdiñ synyğyn jinap jüredi.
— Bälkim, basqa da bir sebebi bar şyğar?
— Basqa ieşqandai da sebebi joq.
Sol arada qojaiyn, ieki deputat, Jak Rival men Norber de Varen beseui
saiasat jaiynda özara aitysyp qaldy da, ol aitys sodan desert berilgenge
deiin jalğasty.
Qonaqtyñ bäri qaitadan qonaq bölmege oralğanda, Diurua Marel
hanymnyñ qasyna kelip, sonan soñ közine közin qadap tūryp:
— Mağan sizdi şyğaryp saluğa rūqsat ietesiz be? - dep sūrady.
— Joq.
— Nege?
— Sebebi meniñ körşim Laroş-Mate myrza men mūnda qonaqta bolğan
saiyn ylği da üige aparyp tastaidy.
— Sonda biz qaşan körisemiz?
Tañğy asty işuge mağan keliñiz.
Odan özge bir-birine ieşteñe aitpastan olar sonymen ajyrasty.
Keş Diuruağa köñilsiz bop körindi, birazdan keiin ketip qaldy.
Baspaldaqpen tüsip kele jatyp Norber de Varendi quyp jetti. Qart aqyn
ony qoltyqtap aldy. İekeui ieki basqa salada qyzmet istegendikten, Norber
de Varen ony özine baqtalas sanamai, oğan äkelik meiirimmen qaraityn.
— Bälkim, siz meni biraz jerge deiin şyğaryp salarsyz? – dedi ol.
— Quana-quana, şäkirttik nietpen, - dep jauap berdi Diurua.
Sodan keiin iekeui Malzerbe bulvarynyñ boiymen aiañdai jürip ketti.
Mūndai aiazdy tünde Parijdiñ köşesinde adam bolmaidy, - aspan
kösilip keñeiip, jūldyzdar būrynğysynan biıktep ketkendei körinetin bir
tün ieken, jeldiñ mūzdai lebinde aspanda jyltyrap tūrğan säulelerden de
alystağy keñistikten kelip jetken birdeme bar sekildenedi.
Biraz uaqyt iekeui de ünsiz aiañdady. Äiteuir birdeme deu üşin Diurua:
— Laroş-Mate öte aqyldy äri bilimdi adamdai äser qaldyrady ieken, dedi.
— Siz solai bağalaisyz ba? - dep qaldy qart aqyn.
Ol sūraq Diuruany oilantyp tastady.
— İä, - dedi senimsizdeu ünmen jauap qatyp. - Ony bäri palatanyñ öte
talantty müşesiniñ biri sanaidy ğoi.
— Mümkin. Balyğy joq jerde şaian da balyq sanalady. Baiqaisyz ba,
qymbattym, būlardyñ bäri - şekteuli adamdar, - olardyñ iesil-derti saiasat
pen paidanyñ töñireginde şyr ainalady. Tar şeñberdiñ adamdary, olarmen ieş närse turaly söilese almaisyñ, bizge qymbat närseniñ birdebiri turaly söilesu mümkin iemes. Anerdiñ tübindegi Sena siiäqty olardyñ
miyn baldyr basyp ketken, dälirek aitsaq, qoqys kömip tastağan. İe-ie, taza
auasyn özeniniñ jağasynda tūryp jūtatyn keñ-baitaq dalany ieske
tüsiretindei keñ közqarasty adamdy tabu qandai qiyn! Ondai adamdardy
biluşi iem, biraq olar qazir joq.
Norber de Varen anyq, biraq aqyryn söiledi, - dausyn ädeii tejep kele
jatqany sezilip tūrdy, äitpese tüngi tynyştyqta tym alysqa ketetin türi
bar. Aqyn tolqyp kele jatty: janyn qaiğy qajap, bükil sezim
talşyqtary qaltyrap kele jatqandai, - aiaz qysqanda jer de solai
qalşyldaidy ğoi.
— Alaida, — dedi ol äñgimesin jalğastyryp, jaryq düniedegi närseniñ
bäri aqyrynda bir äiteuir bitetin bolğan soñ, seniñ talantyñnyñ bary da,
joğy da bäribir iemes pe?
Ol ünsiz qaldy.
Jüreginen jük tüskendei Diurua jeñildenip qaldy.
— Bügin sizdiñ köñil küiiñiz naşar ğoi, - dedi ol aqynğa kümilji qarap.
— Meniñ köñil küiim ämändä osyndai, şyrağym, - dedi Norber de
Varen. - Kör de tūryñyz, iendi biraz jyldan keiin sizdiki de osyndai
bolady. Ömir degen ol - tau. Şyğyp kele jatqanda joğaryğa qaraisyñ, sen
baqyttysyñ, qalai töbesine köterilesiñ, solai tömenge tüse bastaisyñ, al
aldynda - ölim. Köteriluiñ baiau, tömendeuiñ tez. Seniñ jasynda bärimiz de
köñildi bolatynbyz. Bärimizdiñ de ömirimiz ümitke toly bolatyn, şynyn
aitqanda, onyñ özi ieşqaşan oryndalmaityn ümit bolatyn. Meniñ jasymda
adam ölimnen özge ieşteñeni de kütpeidi.
Diurua küldi:
— Saitan alğyr, meniñ öne boiym türşigip ketti.
— Joq, - dedi Norber de Varen basyn şaiqap, - qazir siz meni
tüsinbeisiz, alaida keiin bir kezderde osy aitqanymnyñ bärin ieske alasyz.
İesiñizde bolsyn, kimge de bolsa, al keibireuge köp keşikpei-aq baital tügil
bas qaiğy bolatyndai kün tuady, qaida qarasañ da bäriniñ artynda ölim
tūrğanyn sonda baiqaisyzdar. O, äli "ölim" degen sözdi ūğuğa aqyldaryñ
jetpeidi. Sizderdiñ jastaryñda ol bir bos dybys. Al mağan ürei bop
ielesteidi. İä, ony nege iekeni belgisiz, ieşqandai aituly sebepsiz-aq
kenetten-kenet tüsine bastaisyñ, sonda bükil ömirdiñ bet-beinesi özgerip
sala beredi. Işimde bir qūrt paida bolğandai, onyñ meni qalai kemirip jep
jatqanyn sezgenime on bes jyldyñ jüzi boldy. Ol meni sağat saiyn, kün
saiyn az-azdan kemirip keledi, qazir men äne-mine qūlaityn quys üi
tärizdimin. Onyñ meni talqandağany sonşalyq, men özimdi-özim bilip te
bolmaimyn. Otyz jasymdağy ömirsüigiş, sergek, myqty jigitten ieñ
bolmasa ieles te qalmady. Onyñ qap-qara şaşymdy qandai yzaly,
iesebinen jañylmaityn qanqūilylyqpen appaq tüske būiap şyğarğanyn öz
közimmen kördim! Ol meniñ jūp-jūmsaq ietimdi, tisimdi, būlşyq ietterimdi,
bükil meniñ jas tänimdi alyp, tek ökinişke toly janymdy ğana qaldyrdy,
ony da äli köp ūzatpai alatyn bolar. İä, ol meni müjip bitti, azğyn. Ūzaq,
biraq bildirtpei, sekund saiyn jäne aiamastan bükil tirşiligimniñ
külparşasyn şyğardy. Qazir iendi ne närseni qolyma alsam da, ölimge
jaqyndap kele jatqanymdy sezem. Ärbir qadamym meni oğan jaqyndatyp
keledi, meniñ ärbir qimylym, ärbir alğan demim onyñ pasyq isiniñ jüzege
asuyna kömektesedi. Demimdi alu, işu, jeu, ūiyqtau, ieñbek ietu, qiiäldanu bäri ölu degen söz. Qyl aiağy ömir sürudiñ özi - ölu degen söz! O, siz äli
mūnyñ bärin biletin bolasyz! İeger siz osynyñ bäri turaly tym qūryğanda
şirek sağat oilanğan bolsañyz, onda ony körer iediñiz. Siz ömirden ne
kütesiz? Süiispenşilik pe? Birneşe ret süiesiz, sonan soñ läzzat tatu
qabiletiñizden aiyrylasyz. Tağy ne? Aqşa ma? Ne üşin? Äielderdi satyp
alu üşin be? Quanyşym-aq! Älde tūia jep semirip, sodan soñ buyn-buynyñ
syrqyrap tüni boiy oibailap şyğu üşin be?
Tağy ne üşin? Dañq pa? İeger siz üşin süiispenşilik joq bolsa, onda
dañqtyñ qanşalyq qajeti bar?
Al sonda ne üşin? Aqyrğy tübinde bäribir ölim.
Qazir men ony tym jaqynnan körem, keibirde qolymdy oğan sozyp
körip, sonan soñ iterip jibergim keledi. Ol jerdiñ betine töselip, bükil
keñistikti toltyryp tastaidy. Men ony barlyq jerden körem. Jol üstinde
janşylyp jatqan şybyn-şirkei, qurağan japyraq, dosymnyñ ağarğan
saqaly - bäri meniñ jüregimdi jaralaidy jäne bäri: "Ol -mine!" - dep
tūrğandai.
Ol men ne istep jatsam, sony; neni körsem, sony; neni işsem, neni
jesem, sony; neni jaqsy körsem, sony: aidyñ säulesin, tañnyñ atuyn, şegi
körinbeitin teñizdi, arnasynan asqan özendi, ieşqaşan iemin-ierkin tūia jūta
almaityn jazğy keştiñ auasyn - bärin ulaidy.
Aqyn ientigip, sodan baiau adymdap, qasynda serigi baryn mülde ūmytqan
adamşa dauystai oilanyp keledi.
— Ol jaqtan ieşkim de oralmaidy, ieşkim de,.. - dedi ol oiyn
jalğastyryp. - Müsin ietip qūiğan poşymdy, zattardyñ däl beinesin
tüsirgen qalypty saqtauğa bolar, biraq meniñ denem, bet älpetim, oilarym,
tilekterim tağy qaita tirilmeidi. Alaida biraq tağy million, milliard
tiri pende tuady, olardyñ da birneşe şarşy santimetr jerinde mūrny,
közi, mañdaiy, jağy, auzy bolady, biraq däl men qaityp kelmeimin, al olar
- sol san jetpeitin, bir-birinen bölek-bölek, syrty bir-birine sonşalyq
ūqsas bolğanmen, bir-birinen müldem bölek tiri pendeler - menen ieşteñe de
almaidy.
Sonda nemenege jarmasuymyz kerek? Mūñymyzdy kimge şağamyz? Ne
närsege senemiz?
Din - bäri şetinen qisynsyz: olardyñ uağyzy balalarğa ylaiyqtalğan,
olardyñ aitqandary özimşil äri mülde aqylğa syimaidy.
Tek bir ölim bary ğana kümänsiz.
Qart aqyn toqtap, Diuruany pältösiniñ qaiyrma jağasynan ūstap
tūryp, asyqpai bylai dedi:
— Osylardy oilañyz, jas jigit, küni boiy, ai boiy, jyldar boiy
oilañyz, sonda ömirge basqaşa qaraityn bolasyz. Öziñizdi qūrsauda ūstap
tūrğan närseniñ bärinen bosauğa tyrysyp köriñizşi, öziñizdi jeñu üşin
şekten tys küş jūmsasañyz, sonda köziñiz tiride-aq öz täniñizden, öz
maqsattaryñyz ben oilaryñyzdan ajyraisyz, bükil adamzattan
bölektenesiz, mäseleniñ tereñ tübine üñilesiz - romantikter men
naturalisterdiñ aitysy da, qarjy jaiyndağy pikirsaiystyñ da tükke
tūrmaitynyn sonda ğana tüsinesiz.
Sodan keiin ol tez-tez basyp ilgeri jürdi.
— Biraq sonymen qabat siz ümitsizdiktiñ bükil qasiretin de sezinesiz. Siz
küdiktiñ tūñğiyğyna batyp, jan ūşyra jantalasasyz. Bar dausyñyzben
aiqailap: "Kömektesiñder!" – degeniñizben, ieşkim sizge ara tüspeidi. Siz
qolyñyzdy sozyp kömek sūrap, süiispenşilik sūrap, jūbanyş sūrap,
qūtqaru sūrap jalynasyz, biraq ieşkim de sizge qol ūşyn bermeidi.
Nege biz büitip qinalamyz? Sebebi biz, sirä, ömirge kelgende jan
düniemiz üşin iemes, tänimiz üşin ömir süruge keletin siiäqtymyz. Biraq
bizdiñ oilau qabiletimiz bar, sondyqtan bizdiñ kün saiyn küşeiip kele
jatqan aqyl-oiymyz tūrmystyñ oralymsyzdyğyna köne almaidy.
Jai qarapaiym pendelerge qarañyzşy: qaşan bir qarabastary
baqytsyzdyqqa ūşyrağanşa olar öz tağdyrlaryna öte riza, älemniñ
jağdaiyna qaiğyru olarğa tän iemes. Ony haiuandar da bilmeidi.
Ol tağy toqtady da, birer sekund oilanyp tūryp, bärine köngen äri
şarşağan adamnyñ keipimen bylai dedi:
— Men qūryp bitken tiri janmyn. Mende äke de, şeşe de, ağa-ini de,
qaryndas ta, äiel de, bala da, qūdai da joq.
Biraz ünsizdikten keiin:
— Mende tek ūiqas bar, - degendi qosty.
Sodan keiin közin tolğan aidyñ bozğylt säulesi tüsip tūrğan kökke
audaryp, öleñin oqydy:
Tüpsiz tünniñ qoinauynda mäñgirip, Aidyñ bozğylt säulesimen
qañğyryp. Qapas ömir qūpiiäsyn izdeimin, Tūrğandai-aq kökte syry
jañğyryp.
Olar Kelisim köpirinen de, Burbon saraiynyñ qasynan da ündespei ötti.
— Üileniñiz, jas dos, - dedi Norber de Varen qaitadan äñgimesine
köşip, - meniñ jasymda jalğyz qaludyñ qandai iekenin siz ielestete de
almaisyz. Jalğyzdy qazir meni adam tözgisiz zaryqtyrady. Keşkisin
üiimde aşyq peştiñ aldynda qyzdyrynyp otyrğanymda, bükil jer
betinde bir özim jalğyz qalğandai körinem, sondai bir qorqynyşty
jalğyzdyq, sonymen qabat meni qūpiiäly, üreili äldebir būldyr qauipter
qorşap tūrğan tärizdenedi. Meni jäne körinbeitin körşimdi bölip tūrğan
qorşau iekeuimizdiñ aramyzdy men terezeden qarap jürgen jūldyzğa deiingi
aralyqtai alystatyp jiberedi. Sodan meni bir qalşyl bileidi. Ärine,
ökiniş pen üreidiñ qalşyly, meni qabyrğalardyñ ünsizdigi qorqytady.
Sen öziñ jalğyz tūratyn bölmeniñ tereñ ünsizdiginde qanşama mūñ
jatyr deseñşi! Tek seniñ deneñdi iemes, tynyştyq janyñdy da qūndaqtap
alady, ieger oryndyq säl syqyr iete qalsa, sen bükil öne boiyñmen selk iete
tüsesiñ, öitkeni būl sūrqiiä üidegi ärbir dybys -kütpegen dybys.
Az-kem ündemei tūryp, tağy söiledi:
— Qalai degenmen de qartaiğanda balalaryñnyñ bolğany jaqsy!
İekeui jüre-jüre Burgun köşesiniñ jartysynan asyp ketti. Aqyrynda
biık bir üidiñ aldyna kelip toqtap, qoñyrauyn basty.
— Qart adamnyñ būl qyrtynbailarynyñ bärin ūmyt, jas jigit, öziñniñ
jasyña üiles ömiriñdi süre ber. Sau bol! - dep, Diuruağa qolyn berdi de,
qart qarañğy kireberiske kirip körinbei ketti.
Auyr jük arqalağandai bolyp Diurua odan ary ketti. Ony däl bir
ölikterdiñ süiegi üiilgen, äiteuir, bir kezderde işine sözsiz özi de qūlaityn
şūñqyrdy körip şyqqandai sezim biledi.
— Şaitan alğyr! - dedi kübirlep. - Onyñ üiine barsam, qanşalyq
qaryq bolarymdy şamalaimyn. Aulaq, ol öziniñ oilaryn aldyğa
tartqanda, men aldyñğy qatarğa otyra qoimaspyn, bağynyşty qūlyñyzdy
keşire köriñiz!
Sol arada oğan qazir ğana kölikten tüsip üiine bettegen, üstine aiamai
ätir sepken äieldi qasynan ötkizip jiberuge tura keldi; auağa iris pen
verbene güldiñ jūpary jaiylyp, Diurua sol jūpardy süisine simirdi. Sol
sät ierteñ Marel hanymdy köretini iesine tüsip, ony oiğa aluy-aq mūñ ieken,
tūla boiyn jyly tolqyn qualai jöneldi.
Töñiregi tügel külimdep, ömir oğan oñ qabaq tanytty. Ümitiñniñ
aqtalğany qandai jaqsy!
Ol raqatqa batyp ūiyqtady, tañerteñ kezdeser aldynda Bulon toğaiyn
bir aralap qaitpaq bolyp, ierte ūiandy.
Jel öz bağytyn özgertip, tün boiy aua raiy jūmsaryp qalypty, kün
kökek aiyndağydai külimsirep, jyp-jyly ieken. Bulon ormanyn
ūnatatyndar aşyq aspannyñ ierkelete şaqyrğanyn quana qarsy alypty.
Diurua taza, köktemgi kökönistei şyryn dämdi auany jūtyp aiañdai
jürdi. Saltanat qaqpasynan ötip, jol jağasyndağy atty adamdarğa
arnalğan keñ alleiäğa tüsti. Ol biri jelip, biri şoqyraqtatqan aqsüiek bai
adamdardyñ ierkegine de, äieline de būl joly qyzğanbai, qyzğansa da sälpäl ğana qyzğanyşpen qarady. Tilşi bolu ony ataqtylardyñ anyqtama
biurosy men Parijdegi dau-janjaldardyñ entsiklopediiäsy siiäqty
birdemege ainaldyryp jibergen-di, sodan ol mūndağy myrzalardyñ bärin
derlik familiiäsy men aqşağa şaqqanda ailyğy qanşa bolatynyna deiin,
tipti, ömirleriniñ qūpiiä jaqtaryna deiin biletin.
Onyñ janynan qara şūğa kästöm kiıp, belin buğan, symbatty salt atty
äielder birinen keiin biri ötip jatty, bärinde de atqa otyrğan äielderdiñ
köbine tän iılmes menmendik baiqalady. Al Diurua bolsa olardy iştei
kelemej ietip kele jatty: şirkeudiñ kömekşi qyzmetkerinşe ärbiriniñ
nağyz nemese joramal aşynalarynyñ atyn, qyzmetin, şen därejesin
yñyldai ändetip aitty da otyrdy; birde attaryn tizbelep: "Baron de
Tankle, kniaz de la Tur-Engeran", - dese, iendi birde: "Lesbos aralynda
tuğan äielder: Luiza Mişo Vodevilden, Roza Marketen Operadan", - dep
yñyldady.
Būl oiyny oğan öte qyzyqty körindi: syrtqy pañdyqtyñ astarynda
adamdardyñ iejelden kele jatqan, äbden tamyr jaiyp ketken ūsaqtyğy
jatqanyn ol közbe-köz körip tūrğandai sezindi de, sonyñ özi ony jūbatyp,
quantyp, şabyttandyryp tastady.
— İekijüzdiler! - dedi ol aiqailap, söitti de, közimen ol turaly ieñ
sūmdyq ösek tarağan adamdardy izdei bastady.
Atty adamdardyñ arasynda qarta oiynynyñ ieptileri dep äñgimelep
jürgender de az iemes ieken, qalai bolğanda da olar üşin oiynhanalar
birden-bir äri dausyz paida tabudyñ kümändi közi iedi.
Keibir ieñ ataqtylary tek äielderiniñ ğana bailyğymen ömir süretin,
ony bäri de biletin, al keibiri, habardar adamdardyñ aituyna qarağanda,
aşynalarynyñ arqasynda alşañ basatyn. Olardyñ köbi qaryzdaryn ötep
jatady (maqtauğa tūrarlyq ädet), alaida ol aqşany olardyñ qaidan alyp
jatqanyn jan adam bilmeidi (asa küdikti qūpiiä). Diuruanyñ köz aldynan
alğaşqy baiu qadamy ūrlyqtan bastalğan biraq ataqty üilerge de alşañ
basyp kire beretin aqşaly şonjarlar birinen keiin biri ötip jatty; mūnda
qarsy ūşyrasqanda, ūsaq burjualar bas kiımin alyp amandasatyn asa
syily adamdar da jür iedi, al biraq dünieniñ işin ainaldyryp köre alatyn
adamdar üşin olardyñ ar-uiatty ūmytyp, asa iri memleket mekemelerin
ūrlap-sūrlap jürgeni ieşqandai qūpiiä iemes-ti.
Menmen keiip, pañdana iernin şüiiru, sondai-aq uiattan bezgen bet älpet
būl myrzalardyñ bärine - qaba saqaly barlarğa da, tek mūrt qoiğandarğa
da tän ierekşelik-tin.
Diurua işinen küldi.
— Oidan-qyrdan qaşqandardyñ bas qosqan jeri! - dedi qaitalap. Jülikterdiñ tobyry, alaiaqtardyñ toby!
Mine, iendi jaly men qūiryğy kültelengen qos aqboz at jekken üsti
aşyq, ädemi ieki döñgelekti alasa arba qasynan zyrqyrap ötti; aidap bara
jatqan - kişkentai ğana aqqūba jamanaty şyqqan äiel, art jağyna ieki
dökei jaiğasypty. Diurua toqtai qaldy, -süiispenşilikti batyl saudağa
salyp, iekijüzdi aqsüiekter mynandai qydyrysqa şyqqan osy sätte
sonysyn jäne körpeniñ astynda jatyp jinağanyn şimirikpei jūrt
nazaryna ūsynyp jürgen äielge bas iıp, sol sekeñbaiğa qol soqqysy keldi.
Bälkim, ol özi men sol äieldiñ arasynda äldebir ortaq äldeneniñ bar
iekenin, äieldiñ boiynan özine de tän tuystyq birdemeni tanyp, iekeui de bir
näsildiñ adamdary, jan bitimderi jaqyn jandar iekenin, öziniñ de
maqsatyna däp sondai batyl ädistermen jetetindigin būldyr da bolsa
sezgen bolar, kim biledi.
Qaitarda ol asyqpai, özine-özi qanağattanğan sezimmen aiañdady, sonda
da bäribir ol öziniñ būrynğy aşynasyna belgilengen uaqyttan biraz
ierterek keldi.
Äiel qarsy aldynan şyğyp, aralarynda tük te bolmağandai oğan iernin
tosty; ädette öz üiinde qūmarlyqtyñ qūiynyna yryq bermei, aqylğa
jeñdiretin saqtyğynan da bir sät ol aiyrylyp qalğan-dy.
— Qalai ökinip tūrğanymdy bilesiñ be, süiiktim? - dedi äiel onyñ
şiratylğan mūrtynyñ şalğaiynan süiip. - Men senimen birge tamaşa
jūbaiylyq aiyn ötkizem be dep oilap iem, qaraşy, jazdyñ küninde qar
jauğandai bolyp tūr: küieuime demalys beripti. Biraq men bir jarym ai
boiy seni köre almai qaitip tūram, äsirese iekeumizdiñ az-kem
arazdyğymyzdan keiin, iendi men būl jağdaidy qalai rettegenimdi aitaiyn:
men oğan sen turaly aittym, - düisenbide sen bizge tüstenuge kelesiñ, men
iekeuiñdi tanystyram.
Diurua ne derin bilmedi: ieptep sasty da, ol äli künge deiin özi äielimen
bailanysyp jürgen ierkektiñ üiinde qonaqta bolyp körgen joq iedi. Azdap
qysylğanym, közqarasym, kez kelgen äldene ūrlyğymdy bildirip qūia ma
dep qoryqty.
— Joq, - dedi üni qarlyğyp, - men seniñ küieuiñmen tanyspai-aq
qoiğanymdy dūrys sanaimyn.
Tañdanğanynan közi tasyraiyp tas töbesine şyğyp kete jazdağan äiel
añqaulyqpen taqymdai jöneldi:
— Al oda ne tūr? Nege qyrsyğasyñ? Ömirde ondai bola beredi!
Şynymdy aitsam, men seni būdan göri aqyldyraq dep oilağam.
Būl söz onyñ jandy jerine tidi.
— Jaraidy, jaqsy, düisenbide tüstenuge kelem.
— Al bäri ädepten aspai sypaiy körinui üşin, men Forestege telefon
soğyp qūiam, -dedi Marel hanym. - Äitkenmen şynymdy aityp qūiaiyn,
men üiime qonaq şaqyrudy onşa ūnata bermeitin adammyn.
Däl düisenbi künine deiin Diurua alda tūrğan kezdesu jaiynda tük te
oilağan joq. Tek baspaldaqpen Marel hanymdikine köterilip kele
jatqanda, onyñ öne boiyn tüsiniksiz bir beimazalyq biledi: qazir
küieuiniñ qolyn alyp, sonyñ şarabyn işip, nanyn jeitinin oilap
jiırkengen joq, äiteuir, äldenege qoryqty, biraq nege qoryqqany belgisiz.
Ony qonaq bölmege bastap apardy, ol arada onyñ ädettegidei küte
tūruyna tura keldi. Sonan soñ iesik aşylyp, keudesi ordenge tolğan aq
saqaldy ūzyn boily mañğaz kisi qasyna kelip, asqan bir sypaiylyqpen izet
körsete söiledi:
— Sizben tanysqanyma öte quanyştymyn, äielim siz turaly mağan köp
äñgime aitty.
Jüzinen dostyqqa tän jylylyq nyşanyn barynşa jarqyn körsetuge
tyrysyp, Diurua da üi iesine qarsy jürip kep, qolyn ädeii qatty qysyp
amandasty. Biraq iekeui otyrğan sätten bastap Diuruanyñ tili tañdaiyna
jabysty da qaldy.
— Gazetke köpten jazyp tūrasyz ba? - dep sūrady Marel myrza beti
aşyq peşke tamyzyq tastap jatyp.
— Bar-joğy bir-ieki ai ğana, - dep jauap berdi Diurua.
— Solai ma? Mansabyñyz tez joğarylağan ieken!
— İä, aitarlyqtai tez.
Diurua iendi ieşbir oilanbastan, alğaş kezdesken adamdardyñ ädetimen
auzyna ne kelse sony aita berdi. Onyñ köñili ieptep ornyğaiyn dedi,
jağdai tym qyzyq bop körine bastady. Marel myrzanyñ qūrmetti aq
saqaly, mañyzdanğan bet älpeti Diuruanyñ külkisin keltirdi, onyñ betine
bir qarap qoiyp, iştei qaitalai berdi: "Qartym-au, men seniñ köziñe şöp
saldyrdym, men seniñ köziñe şöp saldyrdym". Birte-birte ony uiatty
sezimniñ işki qanağaty biledi, ol alabūrtqan, raqattanğan quanyşty
bastan keşirip otyrdy. Kenet onyñ būl kisimen dos bolyp, senimine äbden
kirip, onyñ barlyq qūpiiäsyn bilip alğysy keldi.
Kütpegen jağdaida Marel hanym kirip kelip, būlarğa oinaqy, syr
bildirmeitindei bir köz tastady da, Diuruağa jaqyndady. Ol küieuiniñ
közinşe būrynğy ädetimen äieldiñ qolynan süie almady.
Äiel köñildi äri sabyrly körindi; öziniñ aşyq äri tua bitken
printsipsizdigimen ömirde körmegeni joq būl äieldiñ myna kezdesudi de
meilinşe tabiği äri kädimgi kezdesudiñ biri dep iesepteitini bilinip tūrdy.
Lorina kirdi de, ädetinde joq uialşaqtyqpen Jorjğa mañdaiyn tosty, -
sirä, äkesinen uialğan bolu kerek.
— Bügin nege ony Süiikti dos dep atamadyñ? - dep sūrady şeşesi odan.
Qyz uialyp, däl bir oğan qatysty adam aitqysyz ädepsizdik jasalyp,
aituğa bolmaityn närsesin aityp, ardaqty äri aituğa uiat jürek qūpiiäsy
aşylyp qalğandai qyp-qyzyl bop ketti.
Foresteler keldi: Şarldiñ tür-tüsin körip, bäri şoşyp ketti. Soñğy
aptada ol sūmdyq jüdep, bop-boz bolyp ketipti; toqtamai jöteletin
bolypty. Ol jūrtqa kelesi beisenbide, därigerdiñ talaby boiynşa, äieli
iekeui Kannğa baratyndaryn jariiä ietti.
Olar köp otyrğan joq.
— Meniñ baiqauymşa, onyñ jağdaiy öte jaman, - dedi Diurua basyn
şaiqap. - Ol iendi būl dünieniñ adamy iemes.
— İä, bitken adam, - dedi Marel hanym jaibaraqat qostap. - Al biraq
öte sätti üilenip iedi.
— Äieli oğan köp kömektese me? - dep sūrady Diurua.
— Dūrysyn aitsam, ol üşin bärin de äieli isteidi. Äieli onyñ barlyq
jūmysyn biledi, ieşkimmen jüzdesip jürmegenimen, oğan qatysty
adamdardyñ bärin de tanidy. Neni qalasa, kez kelgen uaqytta jäne kez
kelgen ädispen bärine de qol jetkizedi. O, ondai näzik, ondai iepti ailaker
adamdy izdeseñ tappaisyñ! Ösem degen adamğa ol - nağyz taptyrmaityn
qazyna.
— Soğan qarağanda, iekinşi ret küieuge şyğudy da keşiktirmeitin
şyğar? - dedi Diurua bile tüspek oimen.
— Ärine, - dep jauap qaitardy Marel hanym. - Qazirdiñ özinde onyñ
bireudi közdep qoiğanyna men ieş tañ qalmaimyn... äldebir deputat pa
ieken...ieger tek... ol köne qoisa... öitkeni... sebebi... būl arada ar-uiat
jağynan... öte küşti qarsylyqtar tuuy mümkin. Äitkenmen men qaidan
bileiin. Būl jaiyndağy äñgimeni osymen doğaraiyq.
— Sen ylği äldeneni aiağyna deiin aitpaisyñ, sol ädetiñdi men
ūnatpaimyn, - dedi Marel myrza būrqyldap, onyñ üninen ieptegen reniş
baiqaldy. - Bireudiñ isine ieşqaşan aralaspau kerek. İeşkimdi ieşqaida
itermelemeu kerek, ärkim öz uiatyna qarai äreket qylady. Sol qağidağa
barlyq jūrt bağynsa ğoi.
Diurua olardyñ qasynan ketken soñ da tolqumen boldy: ol qazirdiñ
özinde äldebir mümkindikterdi būldyr da bolsa boljap ülgirgendei.
İertesinde ol Forestelerge arnaiy qatynas jasady: olardyñ üiinde
jolğa attanudyñ aqyrğy daiyndyqtary jürip jatyr ieken. Divanda
jatqan Şarl ädettegiden ösiriñkirep auyr dem alady.
— Mağan bir ai būryn ketip qalu kerek iedi, - dei berdi ol ökinip.
Valtermen bäri aldyn ala kelisilip qoiğanyna qaramastan, ol Diuruağa
birqatar is tapsyryp tastady.
Keterde Jorj dosynyñ qolyn qatty qysyp qoştasty.
— Al, qart dostym, qaita köriskenşe!
Ony Foreste hanym şyğaryp saldy.
— Siz bizdiñ kelisimdi ūmytqan joqsyz ba? - dedi ol äielge būrylyp. Biz dospyz äri odaqtaspyz, solai iemes pe? Sondyqtan ieger men sizge
äldenege kerek bola qalsam, uialmañyz. Jedelhat, jai hat - men sizdiñ
qyzmetiñizdemin.
— Rahmet, men mūnyñyzdy ūmytpaimyn, - dedi äiel sybyrlap.
Äieldiñ közi de sony aityp tūrdy, alaida sözinen de näzik äri tym
yqylasty sezimmen aitty.
Baspaldaqpen tüsip kele jatyp Diurua baiau köterilip kele jatqan de
Vodrskke jolyğyp qaldy, ony būl Forestenikinen būryn da bir körgen.
Graftyñ jüzi jabyrqau iedi, -bälkim, Foreste hanymnyñ ketetindigine
qapaly bolar, kim biledi?
Oğan öziniñ aqsüiektik izetin körsetkisi kelip, jurnalşy jigit bas iıp
amandasuğa asyqty.
De Vodrek ädeppen, biraq bir türli täkapparlau keiippen amandasty.
Foresteler beisenbi küni keşkisin attanyp ketti.
VII
Şarl ketkennen keiin "Frantsuz ömiriniñ" saralqasynda Diurua
būrynğydan körnektileu röl atqara bastady. Ol özi qol qoiyp birneşe
basmaqala jazdy, sonymen qabat hronikağa da qol qoiyp jürdi, öitkeni
qojaiyn ärbir qyzmetker öz materialy üşin jauap beruge tiıs dep talap
qoiğan-dy. Ol pikirtalastarğa da tüsip, odan är joly tamaşa jağdaimen
şyğyp ketip jürdi. Degenmen memleket qairatkerlerimen tūraqty pikir
alysyp tūru ony iepti, köregen adam ietip iedi - saiasi bölimniñ qyzmetkerine
ieñ keregi de sol.
Diuruanyñ kökjieginde bir ğana būlt körinetin. Oğan "Qalamüş" degen
atpen şyğyp tūratyn bäleqor gazet, dälirek aitqanda, sol gazettiñ laqap
atpen jazatyn qyzmetkeri "Valter myrzanyñ şalqañnan tüsiretin
hronikalary" dep "Frantsuz ömiriniñ" hronika böliminiñ meñgeruşisi
bolyp isteitin būğan ünemi şabuyl jasap tūrady. Är kün saiyn Diurua
onyñ betinen aiqyn tūspaldar men keketulerdi, aluan türli ösek-aiañdardy
tauyp otyrady.
— Öte şydamdy adamsyz, - dedi birde oğan Jak Rival.
— Basqa amal joq, - dedi Diurua būrqyldap. - Äzirşe tike şabuyl joq
qoi.
Biraq bir küni Diurua saralqa zalyna ienbei jatyp-aq Buarenar onyñ
qolyna "Qalamūştyñ" nömirin ūstata saldy.
— Qarañyz, tağy da siz jaiynda jaisyz maqala.
— Solai de! Nege bailanysty?
— Tük te iemes, qaidağy bir Ober hanym degendi ädep politsiiäsynyñ
ūstap alğany jaiynda.
Jorj gazetti aşyp, "Diuruanyñ köñili köterildi" degen maqalany oqyp
şyqty:
"Frantsuz ömiriniñ" ataqty tilşisi, biz būdan būryn habarlağanymyzdai,
ädep politsiiäsynyñ jeksūryn agenti tūtqyndağan Ober hanymdy bizdiñ
tek qiiälymyzdağy ğana adam dep habarlaidy. Alaida aty atalğan hanym
Monmartrda Ekiurei köşesindegi 18- üide tūrady. Äitkenmen Valter
bankiniñ agentterin öz kommertsiiäsyna köz jūmyp qaraityn qalalyq
politsiiä agentterine degen qandai qyzyğuşylyq, dälirek aitqanda, qandai
qyzyğuşylyqtar bileitinin biz jaqsy tüsinemiz. Al tilşiniñ özine kelsek,
ol bizge odanda qandaida bir jalt qaratatyn oqiğa aitpai ma, - öitkeni ol
ierteñ-aq ötirik iekeni äigili bolatyn ölimderdi, ieşqaşan bolmağan
şaiqastardy jäne de ieşqaşan söileimiz dep oilamağan monarhtardyñ
sözderin beru jöninen maman ğoi, - bir sözben aitqanda, Valterdiñ
qosymşa tabysyn qūraityn bükil habardyñ şeberi ğoi, - tipti bolmasa ol
bizge kümändi qoşemetke ie bolyp jürgen äielderdiñ keşi jaiynda
ziiänsyz ösek-aiañdy äñgimelemei me nemese ieñ aqyrynda, bizdiñ keibir
bauyrlastarymyzğa azdy-köpti tabys äkelip jatqan azyq-tüliktiñ sapasyn
maqtasa qaitedi".
Aşulanğannan būryn abdyrap qalğan Diuruanyñ bir ūqqany mynau:
osynyñ bäriniñ astarynda būl üşin öte yñğaisyz birdeme būğyp jatyr.
— Sizge ol mälimetti kim berip iedi? - dep sūrady Buarenar.
Diurua barlyq qyzmetkerdi mūqiiät iesine tüsirip şyqty.
Aqyry iesine tüsti:
— İä, sol, Sen-Poten!
Maqalany qaita oqyp, ol yzadan qyp-qyzyl bop ketti: ony satqyn dep
aiyptapty.
— Qalaişa! - dedi aiqailap. - Olardyñ tūjyrymdauynşa, mağan tölei
me sol üşin...
— Ärine. Olar sizge aramdyq istedi. Al qojaiyn mūndai jağdaida
şoljañdatpaidy. Hronikaşylar älsin-äli...
Sol kezde Sen-Poten kirip qaldy. Diurua oğan tap berdi.
— Siz "qalamūştağy" maqalany oqydyñyz ba?
— İä, men qazir sol Ober hanymnan kelem. Ondai äieldiñ bar iekeni ras,
biraq ol tūtqynğa alynğan joq. Ondai sözdiñ ieşqandai da negizi joq.
Diurua qojaiynğa qarai jügirdi, ol ony salqyn qarsy aldy jäne oğan
senimsizdeu qarady.
— Sol äielge baryñyz, - dedi Valter onyñ tüsindiruin tyñdap bolyp, sonan soñ siz turaly bügingidei närselerdi būdan bylai jazbaityndai ietip
bekerleme jasañyz. Men maqalanyñ nemen aiaqtalğanyn aityp tūrmyn. Ol
gazetke de, mağan da, sizge de kir keltirip tūr. Jurnalşy degen, Tsezardiñ
qatyny siiäqty, küdikten ada boluy kerek.
Diurua jolbasşyğa Sen-Potendi alyp dereu jürip ketti.
— Monmartr, Ekiurei köşesi, on segiz! - dedi aidauşyğa aiqailap.
Olarğa asa ülken üidiñ jetinşi qabatyna köteriluge tura keldi. İesikti
jün kofta kigen kempir aşty. Sen-Potendi körip:
— Tağy mağan ba? - dedi keiip.
— Men sizge politsiiä inspektoryn alyp keldim, - dedi Sen-Poten, - siz
oğan bolğan oqiğany tügel aityp beruge tiıssiz.
Kempir olardy üige kirgizdi.
— Sizden keiin qai gazetten iekenin bilmeimin, bir gazetten tağy iekeu
keldi, - dep habarlady da, äiel Diuruağa būryldy: - Siz, myrza, qalai
bolğanyn bilmeksiz be?
— İä. Sizdi ädep politsiiäsynyñ agenti qamağany şyn ba?
Äiel qolyn şapalaqtap jiberdi.
— İeşqandai da, myrzam meniñ, ieşqandai da. Jağdai bylai boldy.
Meniñ iet satuşymnyñ ieti öte jaqsy, tek ol tarazydan tartady. Men ony
ylği baiqaimyn, biraq özine ieşteñe degen iemespin, al būl joly qonaqqa
qyzym men küieu balam keletin bolğasyn, men odan ieki funt janşylğan iet
sūradym, - qarasam, ol öñkei qaldyqtar men süiekti ölşep jatyr, - ras,
janşylğan iet süieksiz bolmaidy, biraq ol mağan tek süiekterdi tartyp
jatyr. Odan ragu jasauğa bolatyny da ras, men biraq odan janşylğan iet
sūradym ğoi, - mağan qaidağy bir qaldyqtardyñ qajeti qanşa? Sonan soñ
men ony aludan bas tartyp iem, ol mağan käri tyşqan dep til tigizdi, al men
ony käri alaiaq dedim. Sodan sözge söz qaitaryp, iekeumiz ūstastyq ta
qaldyq, dükenniñ aldyna halyq jinaldy da ketti, jüz qaraly adam, al kep
gulesin, al kep gulesin! Aqyrynda politsei kelip, bizdi komissarğa alyp
bardy. Komissarda boldyq ta, iekeumiz bir-birimizben jau bolyp şyqtyq.
Sodan beri men ietti basqa jerden alam, tipti onyñ dükenin de ärdaiym
alystan ainalyp ötem - aş päleden qaş päle.
Äiel sonymen äñgimesin aiaqtady.
— Sol-aq pa? - dep sūrady Diurua.
— Bolğan-bitkeni sol-aq, myrzam meniñ.
Kempir Diuruağa bir römke qara öriktiñ şarabyn ūsynyp iedi, ol işpedi,
sonan soñ kempir odan hattamada iet satuşynyñ tarazydan tartatynyn aita
ketudi ötindi.
Saralqağa oralğan soñ Diurua bekerleme jazdy:
"Qalamūştyñ" laqap atpen jazğyşy aşyqtan-aşyq meni masqaralau
maqsatymen bir iegdeleu äieldi ädep politsiiäsynyñ agenti qamauğa aldy dep
jazady, al men ony joqqa şyğaram. Men Ober hanymdy öz közimmen
kördim, - ol az degende alpysqa kelgen adam, -ol kisi mağan öziniñ iet
satuşymen qalai ūrsysyp qalğanyn bastan-aiaq barlyğyn aityp berdi:
ūrys iet satuşydan äiel janşylğan kotlet satyp aluğa barğanda, ol ietti
tarazyğa dūrys tartpağandyqtan şyğady, al mäsele politsiiä
komissarynyñ aldynda tüsinikteme berumen aiaqtalady.
Fakty osylai.
"Qalamūştyñ" tağy basqa ösek-aiañyna kelsem, olarğa jauap berip
jatudy öz därejemnen tömen närse dep tüsinem. Onyñ üstine osynyñ bärin
qūrastyruşy adam maskanyñ astyna tyğylyp alypty.
Jorj Diurua".
Valter jäne sol kezde onyñ kabinetine kirip qalğan Jak Rival osy
jetkilikti dep tapty; bekerlemeni jaqyn aradağy bir nömirge, hronika
böliminiñ däl astyna beru ūiğaryldy.
İeptep mazasyzdanğan äri tolqyğan Diurua üiine ierte oraldy. Laqap
atpen jazğan adam būğan ne dep jauap berer ieken? Ol kim özi? Nege būğan
sonşa qatty şüiligedi? Jurnalşylardyñ qatty minezin bilgendikten, osy
tükke tūrmaityn närseden bütin bir tarih jasauğa bolatyndyğyn boljau
asa qiyn iemes iedi. Diurua jaman ūiyqtady.
Kelesi küni öz maqalasyn gazetten qaita oqyğan kezde, onyñ jazyluy
qoljazbadağydan göri qatqyl körindi. Keibir sözdi jūmsartsa da bolğandai
ieken.
Küni boiy ol küii bolmai jürdi, tünde tağy da naşar ūiyqtady. Onyñ
bekerlemesine jauap beretin "Qalamūştyñ" nömirin ierterek satyp alu
üşin, iertesi tañ bozynan tūrdy.
Aua raiy qaitadan özgeripti: öte suyq ieken. Aiaqjoldyñ boiynda aiaz
qatyryp tastağan sudyñ ūzynnan-ūzaq mūz arqany sozylyp jatyr.
Düngirşekterge gazet äli tüspepti. Sol arada Diurua öziniñ tūñğyş
maqalasy "Afrikalyq atqyştyñ iestelikteri" qaşan jaryq körgenin
ieriksiz iesine tüsirdi. Qoly men aiağy qatyp qaldy, äsirese sausaqtarynyñ
ūşy qatty auyra bastağanyn sezdi. Jylynu üşin, terezesinen temir
peştiñ qasynda jürelei otyrğan satuşynyñ tek mūrny men qyzarğan beti,
jün şälisi ğana köringen düñgirşekti ainalyp jügire bastady.
Aqyrynda gazet tasyğyş terezeniñ jeldetkişinen köpten kütken
bumany berdi de, artynşa satuşy äiel Jorjğa "Qalamūştyñ" büktelgen
nömirin ūstata saldy.
Közimen jügirtip, alğaşynda Diurua öz atyn taba almady. İendi jailana
bergende, kenet közi ieki syzyqpen oqşaulanğan maqalağa tüsti:
"Frantsuz ömiriniñ" qyzmetkeri qūrmetti Diurua bekerleme jazypty,
biraq bekerlei otyryp, ol tağy ötirik aitady. Äitkenmen ol Ober
hanymnyñ şynynda da bar iekenin jäne ony politsiiä agenti uçaskege alyp
barğanyn moiyndaidy. Oğan tek "politsiiä agenti" degenniñ aldyna "ädep"
degen sözdi qossa, sonda bäri de öz ornynda bolar iedi.
Alaida keibir jurnalşylardyñ uiaty öz darynymen bir deñgeide
bolady.
Men qolymdy qūiamyn:
Lui Langremon".
Diuruanyñ jüregi qatty soğyp ketti. Öz qylyğynyñ dūrys-būrystyğyn
oilap jatpastan, ol qaita kiınu üşin üiine keldi. İä, til tigizdi, tigizgende
de ünsiz qaluğa mümkin iemestei qylyp tigizdi. Mūnyñ bäri neden
bastaldy? İeştemeden de. Qaidağy bir kempirdiñ iet satuşymen ūrsysyp
qalğanyna bola.
Ol tez kiındi de, äli segiz bola qoimağanyna qaramastan, Valterdikine
bet aldy.
Valter oğan deiin tūryp, "Qalamūşty" oqyp ta qoiypty.
— Sonymen, - dedi, Diuruany körgende, saltanatty ünmen, - sizdiñ,
ärine, şeginetin oiyñyz joq qoi?
Diurua ieşqandai jauap qatqan joq.
— Bögelmesten Jak Rivalga jetiñiz, - dedi qojaiyn, - ol sizge bärin
rettep beredi.
Tüsiniksiz birdemelerdi miñgirledi de, Diurua feletonşyğa jöneldi. Ol
äli ūiyqtap jatyr ieken. Qoñyrau ony qarğyp tūruğa mäjbür ietti.
— Saitannyñ sapalağy! Oğan baruğa tura keledi, - dedi maqalany oqyp
bolğan soñ ol. - İekinşi töreşige sizdiñ kimdi alğyñyz keledi?
— Şynymdy aitsam, bilmeimin.
— Buarenardy alsaq, qaitedi? Siz qalai oilaisyz?
— Buarenar bolsa, Buarenar bolsyn.
— Semsermen siz jaqsy saiysasyz ba?
— Müldem bilmeimin.
— Qap, saitan alğyr! Al pistoletpen atuğa şe?
— İeptep ata alam.
— Öte jaqsy. Men sizdiñ ispen ainalysyp bitkenşe siz jattyğa
tūrasyz. Bir minut küte tūryñyz.
Ol öziniñ äjethanasyna ötip ketti de, köp ūzamai juynyp, qyrynyp,
jiptiktei bop kiınip şyqty.
— Kettik! - dedi sonan soñ.
Rival şağyn jeke üidiñ astyñğy qabatynda tūrady ieken. Ol Diuruany
köşe jaq terezeleri tas qylyp jabylğan ülken jertölege alyp keldi jertöle tirge jäne semserlesetin zalğa ainaldyrypty.
Ol jertöleniñ tükpirindegi mūnan göri kişirek jaimen qosylyp ketken
tūsqa deiin sozylyp jatqan gazben janatyn müiizşamdar tizbegin jağyp
kep jiberdi, sonau tükpirde qyzyl jäne kök tüske būialğan temir maneken
tūr ieken, üsteldiñ üstine oqtalatyn jağyn joğary qaratyp tört pistolet
äkelip qoidy, sonan keiin olar däp bir atysatyn jerde tūrğandai-aq, üzipüzip būiryq bere bastady:
— Daiynsyz ba? Atyñyz! Bir, ieki, üş!
Diurua bozbala kezinde äkesiniñ ieski ağaş pistoletimen iekpege tüsken
qūstardy talai atqan-dy, sonysy iendi paidağa asty: bağynyp, ieş sözge
kelmesten qolyn köterdi, közdedi, atty jäne jiı-jiı manekenniñ işine
tigizdi, atqan saiyn Jak Rivaldiñ maqtauyn da iestip jatty.
— Jaqsy. Öte jaqsy. Öte jaqsy. Siz jeñiske jetesiz.
Keterinde ol mynany aitty:
— Östip tüske deiin ata beriñiz. Mä, oqtaryñyz, aiamai ata beriñiz. Birge
tamaqtanu üşin, men sizge kelemin, sonda bärin aitam.
Sony aitty da, ol şyğyp ketti.
Tağy birneşe ret atqan soñ Diurua otyrdy da, oiğa ketti.
— Degenmen osynyñ bäri qandai soraqy! Būl kimge qajet? Tek jekpejekte atysqany üşin ğana jeksūryn adam jeksūryn boluyn qūia ma?
Äldebir sūmyrai ar-uiatyma tidi ieken dep, öz keudesin adal adam qandai
quanyşpen oqqa tosuy kerek?
Onyñ oilary köñilsiz jaqqa bağyt alyp ketti, ol Norber de Varennin
aqyl-oidyñ älsizdigi, bizdiñ ideiälarymyzdyñ tükke tūrmaityndyğy,
äreketterimizdiñ paidasyzdyğy men adamdardyñ minez-qūlqynyñ
mağynasyzdyğy turaly aitqandaryn ieriksiz iesine aldy.
— Şaitan alğyr, onyñ aitqandary qandai şyn! - dep, Diurua dauystap
jiberdi.
Ony şöl qysty. Bir jerde su tamşylap tūr; būrylyp qarady da,
duşty kördi, jaqyn kelip, qūbyrdyñ auzynan su işti. Sodan soñ tağy oiğa
batty, jertöle qapas ieken, kör siiäqty qapas. Köşeden iestilip jatqan
kölikterdiñ dybysy alystan jetken künniñ kürkireuin ieske tüsiredi. Qazir
sağat qanşa boldy ieken? Mūndağy uaqyt tamaq äkeletin adamnyñ keluimen,
ketuimen ğana ölşenetin türmedegidei ūzaq ieken. Ol ūzaq, öte ūzaq kütti.
Aqyrynda, mine, adamdardyñ jürgeni,
Buarenarmen birge Jak Rival de keldi.
söilegenderi
iestilip,
— Bäri retteldi! - dedi ol sonadaidan.
Diurua mūnyñ bäri keşirim sūrağan hatpen-aq aiaqtalatyn şyğar dep
oilağan. Jüregi atqalaqtap ketti.
— A-a!.. Sizge alğysymdy aitam, - dedi miñgirlep.
— Būl Langremonyñ qorqaqtar qatarynan iemes ieken, - dedi feletonşy
sözin jalğastyryp, - bizdiñ barlyq şartymyzdy qabyldady. Jiyrma bes
qadam jerden būiryq boiynşa pistoleta köterip atu. Qoldy joğarydan
tömen tüsirgennen göri, būlai atqanda, qol äldeqaida qatty bolady.
Qarañyz, Buarenar, qazir köresiz meniki dūrys iekenin.
Söidedi de, pistoleta alyp, qoldy tömennen joğary kötergende,
qarauyl syzyğyn saqtaudyñ oñai bolatyndyğyn körsetip atyp-atyp
jiberdi.
— Jüriñizder, iendi baryp tañerteñgi tamağymyzdy işeiik, sağat tipti
bir bolyp qalypty, - dedi ol birazdan soñ.
Olar jaqyn aradağy meiramhanağa baryp tamaqtandy. Diurua tamaq jep
bitkenşe birde-bir til qatpady: ol tek qorqyp otyr dep oilamasyn dep
qana tamaq jedi. Buarenarmen birge saralqağa kelgesin, kündegi ädeti
boiynşa ğana, biraq bei-jai qalpy jūmysyn istei berdi. Bäri ony ğajap
ūstamdylyq jasap otyr dep bağalady.
Taltüs kezinde Diuruanyñ qolyn qysuğa Jak Rival kirdi, olar tañğy
jetide töreşilermen birge tört kisilik kölikpen keletin bolyp kelisti,
sodan keiin bäri birge kezdesu ötetin Vezine ormanyna barady.
Mūnyñ bäri onyñ qatysynsyz kenetten boldy, ieşkim tipti būl jaiynda
onyñ ne oilaitynyna da qyzyqpady, ieşkim būdan kelisetinin ne
kelispeitinin sūrap ta äure bolğan joq; oqiğanyñ jyldam damyğany
sonşalyq, ol äli künge deiin iesin jinap, özine-özi kelip, bolyp jatqan
jağdaidy taldap körgen iemes.
Senimdi dos retinde küni boiy qasynan bir ieli şyqpağan Buarenarmen
birge tamaqtanğan soñ, keşki toğyzğa taman Diurua üiine qaitty.
Jalğyz qalğan soñ, ol üidiñ ana būryşynan myna būryşyna deiin äri
tez, äri keñ adymdap birer minut jürdi. Onyñ qatty tolqyğany sonşalyq,
tipti ieş närse de oilai almady. Basynda şegedei qadalğan tek bir ğana oi:
"İerteñ jekpe-jek", - alaida ol da tek jauapsyz, birte-birte ūlğaiyp kele
jatqan üreiden özge ieşteñe ūiata alğan joq. Äitkenmen biraq būl soldat
boldy ğoi, atty ğoi bir kezde arabtardy, - äitsede ol būğan ülken qauip
töndirgen joq bolatyn: öitkeni ol qaban atumen para-par närse iedi.
Jalpy alğanda, būl dūrys istedi. Özin jaqsy jağynan körsetti. Būl
jaiynda äñgime qylady, mūny maqtaidy, qūttyqtaidy. Sol arada Diurua
adamdarda qatty jan silkinisi kezinde bolatyn ädetpen qatty aiqailap
jiberdi:
— Qandai malğūn ol!
Sonan soñ otyrdy da oilandy. Üsteldiñ üstinde qarsylasynyñ özderek
kärtişkesi jatyr ieken, ony Rival onyñ qaida tūratynyn bilu üşin
bergen. Ol ony tağy oqydy, būl jiyrmasynşy ret: "Lui Langremon,
Monmartr köşesi, 176". Sol-aq.
Ol äripterdiñ qataryna qarady, olar oğan qūpiiäly, aram oiğa toly
körindi. "Lui Langremon" - ol özi qandai adam? Jasy qanşada? Boiy
qandai? Bet älpeti qandai? Qaidağy bir kempir öziniñ iet satuşysymen
ūrsysyp qalğany üşin, qaidağy bir böten, tanymaityn adam kenettenkenet ieşteñeniñ qarasy joq seniñ jaibaraqat, beibit ötip jatqan ömir
ağysyñdy būzyp jibergeni būzaqylyqqa jatpai ma?
- Qandai malğūn! - dedi ol tağy dauystap.
Ol qozğalmai otyryp, özderek kärtişkesine köz almai qarady da, oiğa
şomdy. Onyñ boiynda osy bir alaqandai qağazğa degen aşuly yzasy örşi
bastady jäne oğan tüsiniksiz äldebir yñğaisyzdyq sezimi aralasty. Qandai
aqymaqtyq jağdai! Ol tyrnaq alatyn qaişyny aldy da, äldekimge qanjar
sūğyp jatqandai qimylmen qatyrqağa jazylğan kisi atyn teskilep
tastady.
Sonymen, iendi būl jekpe-jekke şyqpaq, jäne de pistoletpen! Nege
semserdi tañdamady? Qolyn tyrnap ketken jaraqatpen-aq qūtylyp ketetin
iedi, al mūnyñ qalai bitetinin bir qūdai bilsin.
- Al qane, basyñdy salbyratpa! - dedi ol özine.
Öz dausynan özi selk iete qalyp, ol jan-jağyna qarady. Qanşa degenmen
jüikesi jūqarğan ieken! Bir staqan su işti de, şeşine bastady.
Sonan soñ jatty da, şamdy öşirip, közin jūmdy.
Üi işi äjeptäuir salqyn bolğanmen, ol körpeniñ astynda qatty
ystyqtap ketti, sodan aqyry ūiyqtai almady. Qaita-qaita döñbekşi
berdi: bes minut şalqasynan jatty da, sol jambasyna aunap tüsti, sodan
soñ oñğa.
Onyñ üstine şöl de qinady. Türegelip su işip iedi, sol arada bir
mazasyzdyq biledi: "Būl ne, qoryqqanym ba būl?"
Bölmede künde iestip jürgen sybdyrdan nege jüregi atşa tulap qūia
beredi? Qabyrğadağy sağattyñ serippesi soğar aldynda säl tyrs ietse, onyñ
öne boiyn diril bilep, demaluğa aua jetpei, birer sekund auzyn aşyp
auany qarmaidy.
Kädimgi psihologşa ol öz jağdaiyn iegjei-tegjeili taldai bastady:
"Qorqam ba, joq pa?"
Joq, ärine, qoryqpaidy, - onyñ öitkeni aiağyna deiin jetuge bel buğan,
şaiqasam, jüreksizdik körsetpeimin degen batyl nieti bar. Alaida ol
qatty tolqyp, özine-özi ieriksiz: "Adamdy öz ierkinen tys ta qorqynyş
bilei ala ma?" - degen sūraq qoiuğa mäjbür boldy. Sol-aq ieken küdik, ürei,
qorqynyş - bäri birden oğan lap qoidy. İeger onyñ jeke yrqynan basqa
quattyraq, öktem, jeñimpaz küş olardan basym tüsse, ne bolar iedi? İä,
sonda ne bolar iedi?
Ärine, ol sony qalasa, būl atysuğa barady. Al ieger qaltyrai bastasa
qaitedi? İeger iesinen tanyp qalsa şe? Bäri mūnyñ sol jekpe-jektegi isqylyğyna bailanysty ğoi: qol jetken tabys ta, bedel de, bolaşaq ta.
Ony tüsiniksiz bir tilek biledi, ornynan tūryp, ainağa baryp özine-özi
qarağysy keldi. Şam jaqty. Ainadağy öz beinesine qarap, ol özin-özi zorğa
tanydy - qūddy özin birinşi ret körip tūrğandai boldy. Közi tym ülkeiip
ketken tärizdendi; bozarypty, bop-boz bolyp ketipti, öte qatty bozarypty.
Kenet bir oi atylğan oqşa sart iete qaldy: "Bälkim, ierteñ tap osy kezde
men tiri de bolmaspyn". Tağy onyñ jüregi örekpi soğyp ketti.
Ol kereuetke jaqyndap iedi, sol sät köz aldyna bir suret kenet kele
qaldy: qazir ğana ornynan tūrğanda ysyryp tastağan körpeniñ astynda
şalqasynan jatyr ieken. Jüzi quarğan, qūddy öli adamdikindei, sonan soñ
közine mäñgi semip qalğan qolynyñ appaqtyğy tüsti.
Oğan öz kereueti qorqynyşty körindi, oğan qaramau üşin, terezeni
aşyp, syrtqa sūğyna baryp tūrdy.
Sol sätte-aq ol qatty mūzdap, tūnşyğyp bara jatqan soñ, terezeden tez
şeginip ketti.
Onyñ aşyq peşke ot jaqqysy keldi. Asyqpai, alañdamai ot jağuğa
kiristi. Birdemege tiıp ketse boldy, qoly qaltyrap qūia beredi. İeşteñeni
aiqyn ajyratpai, basyn üzik-üzik, jalt ietip joq bop ketetin jabyrqau
oilar şyrmap aldy, mas adamdikinşe basy meñ-zeñ.
Ol qaita-qaita özine sūraq qoiumen boldy:
— İendi ne isteuim kerek? Meniñ jağdaiym ne bolady?
Ol tağy bölme işinde iersili-qarsyly jürip, män bermesten bir sözdi
qaitalai berdi:
— Men özimdi ūstauym kerek, qalai bolğanda da özimdi ūstauym kerek.
Biraz uaqyt ötken soñ kenet oğan oi tüsti: "Qalai-qalai iemes, äkeşeşeme hat jazuym kerek".
Ol otyrdy da, aldyna poştanyñ aq qağazyn jaiyp qoiyp jaza
bastady: "Qymbatty papa jäne mama..."
Alaida būlaişa qarata söileu däl mynandai tragediiälyq jağdai üşin
jetkilikti saltanatty iemestei körindi. Ol paraqty jyrtyp tastap,
qaitadan bastady: "Qymbatty äkem men şeşem, ierteñ tañsäride men
jekpe-jekke şyğam, qalai-qalai iemes, mümkin..."
Aiağyna deiin jazuğa onyñ batyldyğy jetpei, ornynan atyp tūryp
ketti.
Jekpe-jek jaiyndağy oi ony äbden tityqtatty. İerteñ ol mejege
şyğady. Basqa jol joq. Alaida mūnyñ myna jağdaiy ne? Ol atysuğa
daiyn, öziniñ batyl nieti men batyl şeşiminen ol ainymaidy. Solai bola
tūrsa da özin-özi ol qanşalyq qairağanmen, onyñ jekpe-jek bolatyn
jerge jetuge de şamasy keletin iemes.
Kei kezde onyñ tisi-tisine timei saqyldap ketedi, — qūrğaq jäne onşa
qatty iemes dybys.
"Meniñ qarsylasym būryn jekpe-jekke şyğyp kördi me ieken? - dep
oilady Diurua. -Tirge baryp jürgen adam ba ieken? Jaqsy ata ma ieken?
Onyñ jaqsy atatynyn jūrt bile me ieken?" Diurua ol jaiynda ieşqaşan
iestimepti. Äitkenmen ieger ol adam tittei de tolqymastan, bir sözge de
kelmei pistoletpen atysuğa kelisim berse, onda onyñ būl qauipti qarudy
tamaşa meñgergeni ğoi.
Diurua jekpe-jek kezinde öziniñ jäne qarsylasynyñ özin-özi qalai
ūstaitynyn ielestetip baiqamaq boldy. Jekpe-jektiñ ärbir ūsaq-tüiegine
deiin boljap bilmek bop äurelendi. Kenet onyñ köz aldyna işinen oq
ūşyp şyğatyn jiñişke äri tereñ tesik üñireiip tūra qaldy.
Sol sät ony aityp jetkize almastai ökiniş biledi. Bükil tūla boiy
qalşyldai selkildep qūia berdi. Aiqailap jibermes üşin, ol tistenip
şydady, aqylynan aiyrylğan adamşa ol iedenge aunap, qolyna ne tüsse,
sony jyrtyp, tistelep tastauğa äzir iedi. Aşyq peştiñ üstinde tūrğan
römkeni körip, şkap işinde bir litrge juyq arağy bar iekeni iesine tüsti
(Diuruanyñ äskeri qyzmet kezinen är küni tañerteñ "tamağyn jibitip"
alatyn ädeti qalğan-dy).
Bötelkeni bas salyp, dereu auzynan qomağailana jūta bastady. Demi
tausylğanda baryp bötelkeni qaita ornyna qoidy. Araqtyñ üşten birin
birden işip tastady.
Ottai ystyq bir ağyn işin qolma-qol küidirip, dereu tamyr-tamyryna
tarap, basyn ainaldyryp jiberdi, iendi ol özin myqty sezindi.
"Aqyry amalyn taptym", - dep oilady ol.
Öne boiy küiip bara jatty, tağy terezeni aşuyna tura keldi.
Kün aiaz, tymyq bolatyn. Sonau alystağy aqşulan aspanda jūldyzdar
semip jatqandai, al temir joldyñ tereñ or qaptalynda belgi beretin ottar
bozañdaidy: jasyl, qyzyl, aq.
Depodan alğaşqy parovozdar şyqty da, ysqyra jyljyp, alğaşqy
poiyzdarğa qarai bet aldy. Tañğy tynyştyqty qyşqyryğymen tilgilei
şoşytyp, qystaqtağy tauyqtarşa alystağy poiyzdar da bir-birine ün
qosyp jatyr.
"Bälkim, men iendi qaityp mūny ieşqaşan körmeitin şyğarmyn", - degen
oi Diuruanyñ basynda jylt iete qaldy. Biraq ol dereu silkinip, özinde
qaita ūianyp kele jatqan aianyş sezimin basyp tastady: "Jetedi! Jekpejekke deiin däneñe de oilamau kerek, tek söitip qana ieñsemdi tüsirmeuge
bolady".
Ol kiıne bastady. Qyrynyp jatqanda tağy jüregi bir tulap ketti: onyñ
basyna "mümkin, ainanyñ aldynda ieñ soñğy ret özime-özim qarap tūrğan
bolarmyn" degen oi sap iete qaldy.
Äitkenmen araqtan tağy bir jūtym işip alyp, ol öziniñ juynypşaiynuyn aiaqtady.
Soñğy bir sağat oğan ieñ auyr sağattai sezildi. Ol öziniñ tolqynysyn
basu üşin, bölmeniñ işinde ary-beri jüre bastady. İesik qağylğan kezde ol,
qatty tolqyğandyqtan, jyğylyp kete jazdady. Töreşiler keldi.
Bastaldy!
Olar ton kiıp kelipti.
Jak Rival Diuruanyñ qolyn qysty.
— Suyq Sibirdikindei. Al jağdai qalai?
— Öte jaqsy.
— Qobalju bar ma?
— Tük te.
— Jaraidy, onda bäri dūrys degen söz. Siz tañğy asyñyzdy iştiñiz be?
— İä, men daiynmyn.
Mynandai saltanatty jağdaidyñ qūrmetine Buarenar keudesine
şeteldiñ sary ala ordenin qadap alypty, - onyñ omyrauynan Diurua ony
birinşi ret kördi.
Olar tömenge tüsti. Kölikte olardy bir beitanys myrza kütip tūr ieken.
— Doktor Le Briuman, - dep tanystyrdy ony Rival.
— Rizaşylyğymdy qabyl alyñyz, - dedi Diurua onymen bäseñ ünde
amandasyp.
Ol aldyñğy orynğa otyra berem degende, qap-qatty äldeneni basyp
ketti de, serippeli temirşe qaita yrşyp ketti. Ol pistoletter salynğan
jäşik ieken.
— Onda iemes. Saiysker men däriger artta! - degendi Rival äldeneşe
qaitalap aitty.
Ne isteui keregin Diurua aqyry tüsinip, därigerdiñ qasyna bar
salmağymen otyra ketti.
Sodan keiin töreşiler otyrdy da, attar ornynan qozğaldy. Atşy qaida
bararyn biledi ieken.
Pistoletter salynğan jäşik bärine kedergi jasap keledi, äsirese
Diuruağa, - onyñ tipti ol jaqqa qarağysy da joq. Jäşikti art jaqqa qoiyp
körip iedi, - arqalaryn soqqylady, Rival men Buarenardyñ ortasyna
qoiyp iedi - qaita-qaita qūlap qala berdi. Aqyrynda otyrğyştyñ astyna
tyğyp baryp tynyştalysty.
Doktor anekdot aityp kördi, biraq bäribir onyñ da säni bolmady. Oğan
tek anda-sanda Rival ğana köñil bölgensidi. Diurua öziniñ ūstamdy iekenin
bildirgisi de keldi, biraq aitam degen oiymnan şatasyp, iştei tolqyp kele
jatqanymdy añğartyp qūiam ba dep qoryqty. Onyñ üstine ony kenet
qaltyrap qūia bermesem ieken degen üreili oi da qinap kele jatqan.
Kölik köp ūzamai qalanyñ syrtyna şyqty. Tañğy toğyzdyñ şamasy
bolatyn. Qystyñ aiazdy tañynda bar tabiğat tūp-tūnyq, hrustaldai möldir
äri şyñyltyr. Ağaştardy japqan aq qyrau mūz bop qatqan terdiñ
tamşylary sekildi; toñ jer tabannyñ astynda toñqyldaidy; qūrğaq auada
aqyryn dauys ta alysqa ketedi; kögildir aspan ainaşa jaltyraidy, sol
aspannan mūzdağan jer betine öziniñ salqyn säulesin tögip, özi de suyq kün
köz qaratpai, şağylysyp köterilip keledi.
— Pistoletterdi men Gastin-Renetadan satyp aldym, - dedi Jak Rival
Diuruağa qarap. - Bärin özi oqtap berdi. Jäşiktiñ auzyn mörlep japtyq.
Alaida jerebe tastauğa tura keledi, kimniñ pistoletterimen
atysatyndaryñ - bizdikimen be, olardikimen be - sonda şeşiledi.
— Rahmet, - dedi Diurua üirenşikti ädetpen.
Öz qamqorlyğyndağy adamnyñ tittei de qate jiberip qoimauyn oilap,
Rival oğan iegjei-tegjeili nūsqaular berip jatty. Är nūsqauyn birneşe
retten qaitalady:
— "Daiynsyñdar ma?" - dep sūrağanda, "İä!" - dep qatty aityñyz.
Qaşan: "Atyñdar!" - dep būiryq bergende, qolyñyzdy joğary köterip,
"Üş!" - dep aityp ülgirgenşe pistolettiñ qūlağyn basyp ülgeriñiz.
"Qaşan "Atyñdar!" - dep būiryq bergende, men qolymdy joğary
köterem, - dedi Diurua iştei pysyqtap, - qaşan "Atyñdar!" - dep būiryq
bergende, men qolymdy joğary köterem, qaşan "Atyñdar!" - dep būiryq
bergende men qolymdy joğary köterem.
Rivaldiñ üiretkenderi iesinde myqtap saqtaluy üşin, qaşan jattalyp
qalğanşa aitqandaryn oquşyğa ūqsap qaitalai berdi: "Qaşan "Atyñdar!"
- dep būiryq bergende, men qolymdy joğary köterem".
Ormanğa kirgen soñ küime on jaqtağy alleiäğa tüsip, sonan soñ tağy oñğa
būryldy. Rival şapşañ qimyldap iesikti aşty da, aidauşyğa:
— Bylai, myna jolmen jür, - dedi.
Ol toğaidyñ ortasymen sozylyp jatqan taptauryn jol ieken;
ağaştardyñ basynda qurağan japyraqtar mūz şaşa qaltyraidy.
Diurua äli iştei özine-özi kübirlep kele jatty:
— Qaşan "Atyñdar!" - dep būiyrğanda, men qolymdy joğary köterem.
Küime audarylyp ketse, bäri de bite qalar iedi-au degen oi kenet oğan sap
iete qaldy. Küimeden qūlap tüsip, aiağyn syndyryp alsa ğoi - qandai
tamaşa bolar iedi!..
Biraq ol sol sätte alañ şetinde tūrğan küimeni, ärirekte jer tepkilep
jylynğan tört ierkekti baiqady. Kenet dem ala almai qalğandyqtan, oğan
dereu auzyn aşuğa tura keldi.
Äueli töreşiler, olardyñ soñyn ala däriger men Diurua şyqty. Rival
pistoletterdi jäşigimen köterdi de, Buarenarmen birge ieki beitanysqa
qarai jürdi. Diurua bärin körip tūrdy, olar bir-birimen sändene bas iıp
amandasty da, jerden ūşyp şyqqan nemese jerge qūlap tüsken äldeneni
izdegendei birese aiaqtarynyñ astyna, birese ağaştardyñ basyna qarap,
törteui alañmen aldyğa qarai jürdi. Sodan keiin araqaşyqtyqty sanady
da, toñ jerge ieki qazyqty küşpen zorğa kirgizdi. Odan keiin qaita
jinalyp, qūddy bir tiyn laqtyryp oinap jatqandai qimyldar jasasty.
— Siz öziñizdi jaqsy sezinip tūrsyz ba? - dep sūrady Le Briuman
Diuruadan. - Sizge ieşteñe qajet iemes pe?
— Joq, ieşteñe qajet iemes, rahmet.
Diurua özin aqylynan adasqan adamdai sezindi, tüs körip tūrğan sekildi;
qūddy qiiäli dünieni kezip kelgendei, jan-jağynan öñkei bir adam
bilmeitin birdemeler qaumalap alğandai.
Qoryqqany ma? Sirä, solai-au! Ony özi de bilmepti. Ainalasynyñ bäri
basqaşa bop özgerip ketipti.
Jak Rival qaityp keldi de, riza pişinmen qūlağyna sybyr ietti:
— Bäri daiyn. Pistoletterden bizdiñ jolymyz boldy.
Diuruağa onyñ iendi mülde bäribir iedi.
Onyñ pältesin şeşip aldy. Ol qarsylasqan joq. Ämiiänmen, tağy sol
sekildi äldenelermen qorğanyp almağanyna köz jetkizu üşin, sürtiginiñ
qaltalaryn sipap tekserdi.
"Qaşan "Atyñdar!" - dep būiryq bergende, men qolymdy joğary
köterem", - dedi ol dūğa qylğandai qaitalap.
Sodan keiin ony jerge kirgizgen bir taiaqtyñ qasyna äkeldi de, qolyna
pistolet sūğa saldy. Tek sol kezde ğana ol qarsy aldynda, tym jaqyn
jerde közildirikti juan qaryn jaltyrbas bireu tūrğanyn baiqady. Onyñ
qarsylasy sol iedi.
Ol ony öte anyq kördi, biraq oiy basqada boldy: "Qaşan "Atyñdar!" dep būiryq bergende, men qolymdy joğary köterem de, pistolettiñ
qūlağyn basyp ülgerem". Ormannyñ öli tynyştyğyn alystan iestilgendei
äldekimniñ dausy tūtqiyl būzyp jiberdi:
— Daiynsyñdar ma?
— İä! - dedi Jorj aiqailap.
— Atyñdar! - dep būiyrdy älgi dauys.
Diurua odan arğy ieşteñeni de añğarğan joq, ajyratpady, tüsinbedi, tek
qolyn kötergenin jäne bar küşimen pistolettiñ qūlağyn basyp jatqanyn
ğana sezdi.
Biraq qūlağy tükti de iestimedi.
Alaida ol öz pistoletiniñ auzynan şyqqan tütindi birden baiqady.
Qarsy aldynda tūrğan adam da qozğalğan joq, tūrysyn özgertpedi jäne
onyñ da bas jağynda aq būlt döñgelenip tūrdy.
İekeui de atty, bäri bitti.
Töreşiler men däriger ony tekserip, sipalap, kiıminiñ tüimesin ağytyp
qarap, dauystary dirildei sūrady:
— Siz jaralanğan joqsyz ba?
— Joq, jaralanbağan siiäqtymyn.
Langremon de aman-sau ieken.
— Būl qarğys atqyr pistoletter ylği osylai, - dedi Rival renjip, - ne
timeidi, ne sespei qatyrady. Jeksūryn qaru!
Diurua qozğalmady. Quanyştan äri tañğalğannan onyñ denesi
jansyzdanyp qalğandai... "Jekpe-jek aiaqtaldy!" Ol äli qolynda qysyp
ūstap tūrğandyqtan, pistoletti odan küşpen aluğa tura keldi. Ol iendi özin
bükil jaryq düniemen küş synasudan qaimyqpastai kördi. Jekpe-jek
aiaqtaldy. Qandai baqyt! Onyñ batyr bop ketkeni sonşalyq, däl qazir
kimmen de bolsa atysa ketuge äzir iedi.
Töreşiler birneşe minut äñgimelesti de, hattama jasau üşin bügin
jinalatyn bop kelisti, sodan keiin bäri kölikterine qaita ministi, atşy
mūrtynan külip qamşysyn üiirdi.
Biraz uaqyttan keiin ieki töreşi, Diurua jäne däriger meiramhanada
tañerteñgi tamaqtaryn işip otyryp jekpe-jek jaiyn äñgime ietti. Diurua
öz jağdaiyn bylai surettedi:
— Men tük te tolqyğam joq. Tük te. Sirä, bäriñ ony özderiñiz de körgen
bolarsyzdar?
— İä, siz öziñizdi jaqsy ūstadyñyz, - dedi Rival qoştap.
Diuruanyñ qolyna hattama sol küni tidi, - ol ony hronikağa qosuy
kerek-ti. Onyñ "Lui Langremon myrzamen ieki oq arqyly söileskeni"
tañğaldyrdy, sondyqtan ieptep yñğaisyzdanyp Rivalden sūrady:
— Biz bir-bir oqtan ğana şyğarmadyq pa?
Rival myrs ietti.
- İä, bir-birden... ärqaisyñ - bir-birden, demek barlyğy iekeu.
Rivaldiñ tüsindirui Diuruany qanağattandyrdy, sondyqtan ol odan ary
qazbalamady.
Valter qart ony qūşaqtap:
— Bravo, bravo, - dedi, - siz "Frantsuz ömirin" uiatqa qaldyrmadyñyz,
bravo!
Keşkisin Jorj ieñ yqpaldy gazetter men ieñ saltanatty
meiramhanalarğa körinip şyqty. Ol öziniñ qarsylasymen ieki märte
ūşyrasyp qaldy. Sirä, ol da özin körsetip şyğudy jön sanağan bolu
kerek. İekeui bir-birine bas iıspedi. İekeuiniñ biri jaralanğanda ğana olar
bir-biriniñ qolyn aluğa tiıs iedi. Äitkenmen iekeui de bastarynan oqtyñ
ysqyryp ötkenin iestidik dep ant-su işisti.
İertesi on birlerdiñ şamasynda Diurua "kögildir qağaz" aldy:
"Qūdaiym-ai, sen üşin qalai qoryqqanymdy sūrama! Tezdetip
"Konstantinopolge" jet, seni süiip alğym keledi, quanyşym meniñ.
Batyrym meniñ!
Seni şeksiz qūrmetteitin Klo".
Ol kezdesuge kelgende, Klo onyñ qūşağyna ūmtyla kirip, bet-auzyn
tügel süiip şyqty.
— Qymbattym meniñ, bügingi gazetterdiñ meni qanşalyq tolqytqanyn
bilseñ ğoi! Al qane, aitşy bärin! İeñ basynan basta. Meniñ qalai
bolğanyn bilgim keledi.
Ol oğan bärin büge-şügesine deiin aityp beruge mäjbür boldy.
— Jekpe-jektiñ aldynda seniñ qandai qiiämet tündi bastan keşkeniñdi
şamalaimyn! - dedi äiel aiqailai tañdanyp.
— Joq. Men jaqsy ūiyqtadym.
— Men seniñ ornyñda bolsam, kirpigimdi ilmes iedim. Al jekpe-jektiñ
özi qalai ötti?
Ol sol arada qolma-qol dramalyq körinis oilap tapty:
— Biz bir-birimizge jiyrma qadam jerde qarama-qarsy tūrğan kezde, araqaşyqtyğymyz osy bölmeden bar-joğy tört iese ğana qaşyq qoi, - Jak
bizden: "Daiynsyñdar ma?" - dep sūrady da, "Atyñdar!" dep būiryq berdi.
Sol sekuntte-aq men qolymdy joğary köterip, sodan tura aldyma qarata
däl onyñ basyn közdedim, - meniñ qateligim sol boldy. Mağan qūlağy qatty
pistolet tap kelipti, al men jūmsağyna üirengem, - nätijesinde qūlaqtyñ
qattylyğynan meniñ oğym qiğaş ketti. Degenmen men oğan säl-säl ğana
timei qaldym. Ol da öte jaqsy atady ieken, oñbağan. Oğy samaiymdy
şarpyp ötti. Men onyñ jelpigen lebin sezdim.
Diuruanyñ tizesinde otyryp, däl bir oğan töngen qauipti teñ böliskisi
kelgendei, Marel hanym ony qūşağyna qatty qysty.
— Oi, baiğūsym-ai, baiğūsym-ai meniñ, - dep sybyrlady äiel.
Ol äñgimesin aityp bitken kezde, Marel hanym aiqailap jiberdi:
— Bilesiñ be, men iendi sensiz ömir süre almaimyn! Meniñ senimen
jolyğysuym qajet, biraq äzirşe küieuim Parijde jürgende ol mümkin
iemes. Tañerteñ men bir sağatqa şyğyp ketip, seni äli tösekten tūrmai
jatqan kezde jügirip baryp bir süiip keter iem, biraq senin qūbyjyq üiine
men barmaimyn. Sonda ne isteu kerek?
Diuruanyñ basyna bir sätti oi sap iete qaldy da:
— Sen mūnda qanşa töleisiñ? - dep sūrady.
— Aiyna jüz frank.
— Onda bylai: men osy bölmelerge ornalasam jäne olar üşin özim
töleimin. Meniñ būrynğy päterim iendi mağan ūnamaidy.
— Joq. Men qarsymyn, - dedi äiel bir sät oilanyp baryp.
Diurua tañğaldy:
— Nege?
— Sol...
— Onyñ jauap iemes. Mağan būl jer öte ūnaidy. Söz bitti. Men
ornalastym. Onyñ üstine päter meniñ atyma jaldanğan ğoi, - dedi külip.
Äiel de öz aitqanynan tanbady:
— Joq, joq, men kelispeimin...
— Al nege, aitşy?
Äiel onyñ qūlağyna ierkelei sybyr ietti:
— Sebebi sen mūnda äielderdi äkelesiñ, al men ony qalamaimyn.
Diurua būlqan-talqan boldy:
— İeşqaşan, ieş jağdaida da öitpeimin! Uäde berem.
— Joq, söitesiñ.
— Ant işem...
— Şyn ba?
— Şyn. Şyn sözim. Būl üi bizdiki, basqa ieşkimdiki de iemes.
Äiel ony qūşyrlana qūşaqtady.
— Jaraidy, janym. Biraq bilip qoi: ieger sen meni bir ret te bolsa
aldasañ, bir-aq ret, - onda iekeumizdiñ aramyzdağynyñ bäri bitedi, mäñgi.
Diurua äieldi tağy ilandyrdy, ant işti, aqyrynda iekeui kelisti, Diurua
bügin-aq köşip keledi, al Marel hanym jol üsti oğan tez kirip-şyğyp
tūratyn boldy.
— Qalai bolğanda da ierteñ bizdikine tüstenuge kel, - dedi Marel. Küieuim seni qatty ūnatyp qalypty.
Diurua oğan masattanyp qaldy.
— Qalaişa! Şynynda ma?..
— Sen ony siqyrlap aldyñ. Aitpaqşy, sen mağan auylda östim demep
pe ieñ, jekemenşik jerde, solai ğoi?
— İä, solai, nesi bar?
— Demek sen auyl şaruaşylyğynan sol de bolsa birdeñe bilesiñ ğoi?
— Ärine.
— Onda sen onymen baqşa iegu jaiynda, iegis turaly äñgimeles, ol sony
sūmdyq jaqsy köredi.
— Jaqsy. Söz joq, söitemin.
Jekpe-jek äieldiñ Diuruağa degen näzik sezimin ūiatyp, keterinde ony
basy-közinen tük qaldyrmai sypyra süidi.
Gazet saralqasyna kele jatyp Diurua Marel hanym turaly oiğa
şomdy:
"Qandai tañğalarlyq adam! Ömirinde qūsqa ūqsap ūşyp-qonady da
jüredi! Onyñ oiyna ne keletinin, talğamyna ne tatitynyn ieşqaşan
aldyn ala taba almaisyñ! Qandai külkiñdi keltiretin ierli-zaiyptylar!
Ana qart pen myna alaqūiyn äieldi qosu tentek tağdyrğa ne üşin qajet
boldy ieken? Temir jol revizoryn mynandai ieş närseden taiynbaityn
äielge üilendirgen qandai küş boldy ieken? Jūmbaq! Kim bilsin! Bälkim,
mahabbat şyğar?
Qalai bolğanda da, - dep oiyn tüiindedi ol, - aşynalyqqa
taptyrmaityn äiel. Ony qoldan şyğaryp alu - nağyz aqymaqtyq".
VIII
Jekpe-jek
Diuruany
"Frantsuz
ömiriniñ"
maşyqty
feletonşylarynyñ därejesine köterip ketti. Oğan jaña taqyryptar tabu
üşin ieşqaşan tausylyp bitpeitin küş-quat qajet bolğandyqtan, ol iendi
frantsuzdardağy ädeptiliktiñ qūldyrauy, jappai azğyndau, patriottyq
sezimniñ älsireui jäne ūlttyq maqtanyştyñ anemiiäsy siiäqty aiqailap
tūratyn tirkester boiynşa mamandanyp aldy. ("Ūlttyq maqtanyştyñ
anemiiäsy" degen tirkesti ol özi oilap tapty jäne soğan öte riza bop
jürdi).
Öziniñ şübäşil, külkili äri kekesindi parijdik minezimen ierekşelenetin
Marel hanym onyñ ūzaq asqaq sözderin äldebir däl aitqan bir auyz
sözben-aq byt-şyt iete salğanda:
— İeşteñe ietpeidi. Mağan būnyñ bolaşaqta qajeti bolady, - dep, Diurua
jymiyp qana qūia salatyn.
Ol qazir Konstantinopolde tūrady; mūnda ol öziniñ şamadanyn,
şötkisin, ūstarasy men sabynyn alyp kelgen-di, - onyñ köşip keluiniñ bar
bolğan-bitkeni sol bolatyn. Ol äli töseginen tūrmai jatyp ieki-üş künde
bir oğan Marel hanym asyğys kelip ketedi; jylynyp ülgermesten,
jyldam körpeniñ astyna kirip ketu üşin, tez-tez şeşinip, sodan birazğa
deiin dirilin basa almai jatatyn.
Är beisenbi saiyn Diurua Marel hanymdikinen tamaqtanyp, küieuiniñ
köñilin tabu üşin, onymen auyl şaruaşylyğy jaiynda äñgime qozğap
qaitady. Özi de auyldy öte jaqsy körgendikten, keide äñgimeniñ qyzyğyna
batyp ketip, divanda qalğyp otyrğan äieldi iesinen şyğaryp ta alady.
Birde äkesiniñ, birde Süikimdi dosynyñ tizesine otyryp, Lorina da
ūiyqtap qalady.
Jurnalşy şyğyp ketken soñ, Marel myrza öziniñ kädimgi är närse
jaiynda aita beretin aqylgöi dausymen mindetti türde atap ötedi:
— Öte süikimdi jigit. Aqyl jağynan da öte jaqsy damyğan.
Aqpannyñ aiağy bolatyn. Tañerteñ köşedegi gül
arbaşyqtardyñ mañynan şegirgüldiñ iısi de şyğa bastağan.
satatyn
Diurua būlt üiirilmegen baqyttyñ qyzyğyna batyp jürdi.
Bir küni keşkisin üiine oralğanda, iesikke qystyrylğan hatty baiqady.
Mör-tañbasynda: "Kann" degen jazu tūr. Hatty aşyp: "Kann, "Aru"
villasy" degen jazudy oqydy.
"Qymbatty dos! Barlyq jağdaida da mağan seniñiz degen söziñiz iesiñizde
me? İendi, mine, men sizden öziñizdiñ tynyş ömiriñizdi būzudy sūrap
otyrmyn; keliñizşi, ömiriniñ soñğy sätinde öleiin dep jatqan Şarldiñ
janynda meni jalğyz qaldyra körmeñizşi. Ol äli bölmede jürip
jürgenmen, mağan däriger onyñ şamamen aptadan artyq ömir sürmeitinin
ieskertti.
Sol aqyrğy sätterge deiin küni-tüni qarauğa meniñ küşim de,
batyldyğym da jetpeidi. Sol soñğy minutter jaiynda asa qorqynyşpen
oilaimyn. Küieuimniñ tuystary joq; meniñ sizden basqa jönimdi aitatyn
ieşkimim joq. Ol sizdiñ joldasyñyz; sizge gazettiñ iesigin aşyp bergen - sol.
Keliñizşi, jalynam sizge. Meniñ şaqyratyn basqa adamym joq.
Sizdiñ senimdi dosyñyz Madlena Foreste".
Diuruanyñ jan düniesin äldebir tüsiniksiz sezim jel terbegendei terbep
ötti, ol azattyq sezimi, aldynan aşylğan keñistikti tüisinui iedi.
— Ärine, baramyn, - dedi kübirlep. - Baiğūs Şarl! Adamnyñ ömiri
degen, mine, osy!
Foreste hanymnyñ hatyn ol qojaiynğa körsetip iedi, ol biraz
būrqyldady da, biraq aqyrynda kelisti.
— Tek tez qaityñyz, siz bizge qajetsiz, - dedi Valter birneşe ret
qaitalap.
İertesi ierli-zaiypty Marelge jedelhat salyp jiberdi de, Jorj Diurua
sağat jetidegi jedel poiyzben Kannğa attanyp ketti.
Ol bir täulikke juyq jürip, keşki törtke taman jetti.
Qarsy aluşy ony "Aru" villasyna alyp keldi, villa Kannan Juan
būğazyna deiin sozylğan qarağaily ormannyñ aq üiler seuip qoiğandai tau
ietegine salynypty.
Foresteler italiandarşa salğan alasa şağyn üidi jaldapty; üi ağaş
arasymen būralañdap jatqan jäne är būrylysynda ğajap körinisteri köz
toidyrğan joldyñ jağasynda ieken.
İesikti malai aşty.
— A-a, myrza, keliñiz! - dep aiqailap jiberdi ol. - Foreste hanym sizdi
asyğa kütip otyr.
— Foreste myrzanyñ jağdaiy qalai? - dep sūrady Diurua.
— İeş mäz iemes, myrza! Oğan onşa köp qalğan joq.
Diurua kirgen qonaq bölmeniñ qabyrğasy kögildir örnek salynğan
qyzğylt şytpen qaptalypty. Däu keñ terezeden qala men teñiz körinip
tūrdy.
— Oho, qatqan saiajai! - dedi Diurua tañdanyp. - Şaitan alğyrlar,
osynşama aqşany qaidan tabady būlar?
Köilektiñ susyly ony jalt qarauğa mäjbür ietti.
Foreste hanym oğan qolyn ūsyndy:
— Sizdiñ kelgeniñiz qandai jaqsy boldy! Qandai jaqsy!
Diurua kütpegen jağdaida äiel ony qūşaqtai aldy. Sonan soñ iekeui birbirine qarady.
Äiel ieptep jüdepti, bozarypty, biraq būrynğysynşa äli jas körinedi,
tipti, būrynğysynan jaqsy bop, keudesi köz tarta tüsipti.
— Bilseñiz, ol öte qorqynyşty jağdaida, - dedi äiel sybyrlai söilep,
- sanauly küni qalğanyn ol bilip jatyr, sol meni sūmdyq qinaidy. Men
oğan siz keldi dep aittym. Al sizdiñ şamadanyñyz qaida?
— Men ony vokzalğa qaldyryp kettim, - dedi Diurua, - sizderge
jaqynyraq jerge ornalasu üşin, siz meniñ qai qonaq üige ornalasqanyma
keñes beretiniñizdi bilmedim ğoi.
— Osynda qalyñyz, bizdiñ qasymyzda, - dedi äiel biraz şeşimsizdikten
keiin. -Aitpaqşy, sizge bölme daiyndalyp ta qoiğan. Onyñ kez kelgen
minutte qaitys bolyp ketui mümkin, ieger ondai jağdai tün işinde bolsa,
onda men mülde jalğyz qalam ğoi. Men sizdiñ zattaryñyzdy alyp keluge
adam jūmsaiyn.
Diurua tağzym ietti.
— Sizdiñ degeniñiz bolsyn.
— Al iendi joğaryğa baraiyq, - dedi äiel.
Ol äieldiñ soñynan ilesti. İekinşi qabatqa köterilip, äiel iesikti aşty,
Diurua qarsy aldynan körpege oranğan tiri ölikti kördi: keşki şapaqtyñ
säulesinde qan-sölsiz Foreste tereze tübindegi kresloda būğan qarap otyr
iedi. Onyñ öz dosy iekendigin Diurua tek joramaldady, - ol sonşalyq
özgerip ketipti.
Bölmeniñ işin adam teriniñ, däriniñ, efirdiñ, şaiyrdyñ iısteri jailap
alypty - iıs bolğanda da qūrt auruymen auyrğan adamnyñ demin siñirgen
bölmeniñ tynys taryltqan, aityp jetkizuge bolmaityn iısi.
Foreste baiau, qinala qolyn köterdi.
— A, sensiñ be? - dedi. - Meniñ qalai öletinimdi köruge keldiñ be?
Rahmet.
— Seniñ qalai öletiniñdi köruge me? - Diurua özin zorlap zorğa küldi: Ol sonşalyq sonau Kannan keluge tatityndai köñildi körinis iemes qoi.
Meniñ az da bolsa demalğym keldi jäne seniñ köñiliñdi sūrai keteiin dedim.
Foreste sybyrlağan ünmen:
— Otyr, - dedi de, basyn tömen salyp, mūñdana oilanyp qaldy.
Auru jiılep, üzik-üzik dem alady; keide ol öziniñ qalai qinalğanyn
ainalasyndağylardyñ iesine salğysy keletin sekildi, sonda keudesinen
yñqylmen birge demi de şyğyp jatqan tärizdi.
Onyñ äñgimeni odan äri jalğastyrmaitynyn baiqap, Foreste hanym
terezeniñ astyñğy jaqtauyna asyldy da, iegimen kökjiekti nūsqady:
— Qarañyzşy, qandai ädemi!
Būlardyñ qarsy aldynda bauraiyna villalardy japsyryp alğan tau
jotasy jağany tağaşa qausyryp jatqan qalağa jetip ieñistepti; oñ jaqta,
ailaqtyñ üstinde köne mūnarağa deiin qalanyñ ieski böligi asqaqtaidy, al
sol jağy Kruazet müiisine, däl Leren araldarynyñ tūsyna baryp
tūiyqtalady. Kökpeñbek sudyñ ortasynda ol araldar ieki jap-jasyl daqqa
ūqsap ierekşe körinedi. Olardy jüzip jürgen orasan däu japyraq dep
qaluğa da bolar iedi, öitkeni joğarydan qarağanda, olar tep-tegis bop
körinedi.
Al sonau alysta, būğazdyñ ar jağynda, ailaq pen mūnaranyñ üstin ala
kökjiekti kömkere alaulağan aspanda tau jotasynyñ ūzyn kögildir tizbegi
tañğajaiyp syzyqpen aişyqtanyp körinedi: jotanyñ naizadai üşkiri,
iılgeni, döñgelegi; ietegin aşyq teñizdiñ tolqyny jausa, basy piramidağa
ūqsağan jartaspen aiaqtalyp jatqany da bar.
— Anau Esterel, - dep tüsindirdi Foreste hanym.
Tau şyñdarynyñ teriskei jağyndağy qan jalatqandai sarğylt aspan
jaltyldap köz qaratpaidy.
Batyp bara jatqan künniñ alaulağan körinisi Diuruany ieriksiz
tañdantty.
— O-o! Mine ğajap! - dedi kübirlep. Öz tañdanysyn bildiruge basqa
beineli söz auzyna tüspedi.
Foreste äieline közin audaryp:
— Meniñ taza aua jūtqym keledi, - dedi.
— Qarasañşy, qazir keş qoi, kün batyp barady, - dedi äieli qūptamai, tağy suyq tiıp qalar, onyñ sağan müldem paidasy joq iekenin öziñ de biluge
tiıssiñ ğoi.
Foreste, sirä, jūdyryğymen qoiyp qalmaq bolğan siiäqty, alaida
onyñ ornyna oñ qolyn älsiz ğana äri şydamsyzdyqpen jybyrlatty da
qoidy, al yzaly kijinisten bet-auzy tyrjiyp özgerip ketti, öleiin dep
jatqan adamnyñ tistenisi onyñ semip qalğan iernin, sualğan jağy men
solpiğan bet süiegin odan beter aiqyndap körsetti.
— Tūnşyğyp baram dedim ğoi sağan, - dedi ol qyryldap, - bir kün būryn
ölem be, bir kün keş ölem be, sağan bäribir iemes pe, aqyry öletinim aiqyn
ğoi.
Foreste hanym terezeni aiqara aşyp tastady.
Samaldyñ lebinen üşeui de ierkeletkendei äser aldy. Būl lep tau
bauraiynda ösken gülder men ağaştardyñ bas ainaldyratyn jūpar
iısterin siñirgen jūmsaq, jyly, jalañaştap sipağandai jazğytūrğy jel
iedi. Onyñ işinen maiqarağaidyñ ötkir iısi men arşanyñ hoş iısi airyqşa
añğarylady.
Foreste auany asyğyp alqyna jūtty.
Kenet artynşa-aq kreslonyñ tūtqasyn şeñgeldei ūstap, ysqyrğan
yzaly qyrylmen:
— Jap terezeni, - dedi. - Meni odan beter qūrtty. Jertölege baryp
ölgenim artyq şyğar osy.
Foreste hanym terezeni aqyryn japty da, äinekke mañdaiyn tirep
tūryp, alysqa köz tastady.
Diurua özin yñğaisyz sezinip, auruğa äl-quat beru üşin, onymen
söileskendi jön kördi.
Biraq ol ony jūbatatyndai jöndi ieşteme oilap taba almady.
— Sağan būl ara jaqpady ma? - dedi küñkildep.
Foreste tyrjyñ ietip, iyğyn kürsine qiqañ ietkizdi.
— Körip tūrsyñ ğoi, - dedi de, tağy basyn salbyratyp jiberdi.
— Sūmdyq-ai deseñşi! Parijdegiden būl ara qanşalyq jaqsy! Onda
qazir qaqağan qys. Qar, jauyn, būrşaq; sağat üşte onda äbden tün, şam
jağuğa tura keledi.
— Saralqada qandai jañalyq bar? - dep sūrady Foreste.
— İeşqandai. Sen auyryp qalğan soñ ornyña älgi alasa boily Lakrendi
şaqyrğan. Biraq ol äli pispegen. Sen öziñ qaita oraluyñ kerek!
— Men be? - dedi auru äreñ söilep. - Men iendi maqalalarymdy jerdiñ
astynda, alty fut tereñdikte jatyp jazam ğoi.
Qoñyraudyñ jiıligindei yrğaqpen osy bir jabysqaq ideiä oğan qaitaqaita orala berdi, onyñ ärbir ieskertpesi men ärbir sözine qisyndyqisynsyz qystyryla beretin boldy.
Auyr äri tereñ ünsizdik ornady. Künniñ batar kezdegi örti birte-birte
bäseñdei berdi, alqyzyl aspannyñ aiasyndağy taular da qarañğylyq
qūşağyna ienip qaraia bastady. Tünniñ habarşysy sanalatyn qarañğylyq
bölmelerge iengende, äli de sönip bara jatqan jalynnyñ jarqylyn saqtap,
qabyrğalardy, būryş-būryşty, tüsqağazdar men jihazdardy siiäkök pen
qaraqoşqyl aralasqan tüspen būiap qoiğandai. Aşyq peştiñ üstinde
syrtty körsetip tūrğan aina qandy daqqa ūqsaidy.
Foreste hanym betin terezege basqan küii qozğalmastan tūra berdi.
Kenet Foreste üzik-üzik, tūnşyqqan, jan qinağan dauyspen söilep qūia
berdi:
— Mağan tağy qanşa ret künniñ batqanyn köruge jazdy ieken?.. Segiz...
toğyz... on bes, jiyrma, bälkim, otyz, - biraq odan köp iemes... Senderdiñ äli
uaqyttaryñ bar... Al men üşin bäri bitti... Bäri öz retimen öte beredi... Men
ölgen soñ da, - däp sol meniñ tiri kezimdegidei... Qai närsege qarasam da, dedi az ünsizdikten keiin sözin qaita jalğastyrğan Foreste, - bäri meniñ
birneşe künnen keiin ieşteñeni de körmeitinimdi ieske salady... İeşteñeni...
tirşilikte bar närseniñ ieşbirin... ieñ qarapaiym närselerdi...
staqandardy... taqsylardy... demalğanğa qolaily kereuetterdi... kölikterdi
körmeu qandai qorqynyşty. Keşkisin kölikpen qydyrğan qandai raqat...
Men ony öte jaqsy köruşi iem!
Küisandyqta oinağandai onyñ sausaqtary kreslonyñ tūtqyşy
boiymen tez-tez äri qaltyrai jügirip ötti. Onyñ sözinen göri ündemei
kidirip qalğany qatty äser ietti, - sol sät onyñ öte üreili närselerdi
oilaityny sezilip tūrdy.
Däl osy arada Norber de Varenniñ ötkende aitqany Diuruanyñ iesine
tüsti: "Qazir meniñ ölimdi öte jaqyn aradan köretinim sonşalyq, keide
qolymdy sozyp, ony iterip jibergim keledi. Men ony barlyq jerden
körem. Jol üstinde janşylyp qalğan şybyn-şirkei, qurağan japyraq,
dosymnyñ saqalyna tüsken aq - bäri meniñ jüregimdi jaralaidy jäne bäri
de: "Ol - mine!" - dep aiqailap tūrğandai".
Ol kezde būl ony ūqpağan; qazir, Forestege qarap tūryp, ūqty. Onyñ
öne boiyn būryn bastan keşip körmegen bir jabyrqau küi basty: kenet
oğan jap-jaqyn qol sozym jerde, auru qinalyp otyrğan kresloda
sūmpaiy qūbyjyqtai ölim tyğylyp jatqandai bop körindi. Ol tūra cap
būl aradan ketpek boldy, qaşyp, mümkindiginşe Parijge tezirek oralğysy
keldi! O, būlai bolaryn bilgende, Kann qalasyna bireu aidasa da kelmes
iedi!
Äli ölmegen adamnyñ üstine jauyp qoiğan kebin qūsap tün qarañğylyğy
aqyryn-aqyryn bükil bölmeni qymtap aldy. Tek terezeni jäne onyñ
jaryq sūlbasynda qozğalmai tūrğan jas äieldiñ beinesin ğana baiqauğa
bolady.
— Nemene, men bügin şam körmeimin be? - dedi Foreste şamdana
söilep. - Osy da aurudy kütu dep sanala ma?!
Terezeniñ aldyñdağy qarañğy beine joq bolyp ketip iedi, sonyñ
artynşa üidiñ tynyştyğyn būzyp kilt qoñyrau soğyldy.
Sälden soñ malai kirip, aşyq peştiñ üstine şam qoidy.
— Jatasyñ ba, joq tömenge tamaqtanuğa barasyñ ba? - dedi küieuine
Foreste hanym.
— Tömenge baram, - dedi küieui sybyrlai söilep.
Üşeui tamaqty kütip bir sağattai qozğalmai otyrdy, qūddy ūzaq
ünsizdik äldebir qauipti, qauip bolğanda da qūpiiä qauipti bürkemelep
tūrğandai körinip, myna ölim jailağan bölmede - sol bölmeniñ
tynyştyğymen birge qatyp qalmas üşin, olar anda-sanda üzik-üzik, tükke
de qajeti joq sözderdi aityp otyrysty.
Aqyry auqattanu da bastaldy. Diuruağa ol ūzaq, ūzaq bolğanda da ūşyqiyry joqtai bolyp körindi. Bäri ündemei, dybyryn bildirmei jedi,
sonan soñ bäri nandy sausaqtarymen domalaqtap otyrdy. Ökşeniñ taqyly
da Şarldi tyjyrynta bergen soñ, jūmsaq tufli kigen malai tamaq
bergende bilinbei kirip, bilinbei şyğyp jürdi. Tynyştyqty tek sağattyñ
tyqyldağan birkelki dybysy ğana būzyp tūrdy.
Tamaqtan keiin Diurua şarşağanyn syltauratyp, öz bölmesine ketip
qaldy. Ol terezeniñ tömengi jaqtauyna asyla tūryp tolğan aiğa qarady:
öleusiregen bozğyl säulesin villalardyñ appaq qabyrğalaryna tögiltip,
teñizdiñ betine jūp-jūqa, diril qaqqan jaltyraq qabyrşağyn şaşyratyp
tūrğan ai qūddy alyp döñgelek şam tärizdi. Diurua qaityp ketudiñ
nanymdy amalyn qarastyra bastady, - Valter şaqyryp jatyr, jedelhat
aldym dep pe, sol tärizdi san aluan syltau oilap tabuğa kiristi.
Biraq iertesi tañerteñ qaşu josparynyñ bäri oğan oryndalmastai bolyp
körindi. Foreste hanymdy bäribir aldai almaidy, berilgendigi üşin
alatyn alğystan tek öziniñ qorqaqtyğyna bola qūr qalady. "Ärine, būl
köñildi jağdai iemes, - dedi ol özin jūbatyp, -alaida ieşteñe ietpeidi, ömirde
jaisyz jağdailar bola beredi. Onyñ üstine būl jağdai, sirä, sozyla
bermes".
Oñtüstiktiñ baqyttan jüregiñ toqtap qala jazdaityn, jer-älemdi
kögildir aua kernegen künderiniñ biri iedi. Forestelerdiñ qasynda otyruğa
äli ülgerem ğoi dep, Diurua tömenge, teñizge qarai aiañdağan.
Ol tañerteñgi tamağyn işuge oralğanda, malai oğan:
— Diurua myrza! Foreste myrza sizdi jaña sūrap iedi, - dedi. - Diurua
myrza, Foreste myrzağa kirip şyqqanyñyz jön bolmas pa ieken?
Ol joğaryğa köterildi. Foreste kresloda qalğyp otyrğandai körindi.
Äieli divanda kitap oqyp jatyr ieken.
Auru basyn köterdi.
— Bügin qalaisyñ? - dedi Jorj. - Türiñ jaqsy siiäqty ğoi.
— İä, jaqsymyn, - dedi Foreste sybyrlai söilep, - bügin özimdi
myqtyraq sezinip tūrmyn. Madlena iekeuiñ tezirek tamaqtaryñdy işiñder, biz qydyryp qaitamyz.
— Kördiñiz be? Bügin ol özin deni sau adamdai sezinedi, - dedi Foreste
hanym Diurua iekeui oñaşalanğanda. - Tañerteñnen beri jospar qūrumen
älek. Qazir biz Parijdegi üiimizge ydys-aiaq satyp alu üşin Juan būğazyna
barmaqpyz. Ol qaitkende de baruymyz kerek deidi, al men bir närse bolyp
qala ma dep sūmdyq qorqam. Joldyñ selkiline ol şydai almaidy.
Tört kisilik jabyq arba kelgende, malaidyñ süiemeldeuimen Foreste
baspaldaqpen baiau tömendep kele jatqan. Ol kölikti kördi de, dereu onyñ
üstin aşyp tastaudy talap ietti.
Äieli oğan qarsy boldy.
— Sağan suyq tiıp qalady. Onyñ aqylğa syimaidy.
Biraq ol öz aitqanynan qaitpady.
— Joq, meniñ jağdaiym öte jaqsy. Men özimdi bilem.
Baqtyñ arasyn qaq bölip jatqan, sonysymen Kanndy Angliiänyñ
parkine ūqsatatyn köleñkeli saiajoldan ötip, olardyñ köligi teñizdi
jağalai jüretin Antip jolyna tüsti.
Foreste būl aranyñ körikti jerlerin aityp otyrdy. Parijdik
graftyñ villasyn, tağy basqalaryn körsetti. Ol köñildi iedi, biraq onysy
ümitsiz adamnyñ ädeii istegen, jasandy, aldamşy köñildiligi bolatyn. Är
närseni körsetkisi kelgende, qolyn köteruge şamasy jetpei, ol tek
sausağyn ğana şoşaitty.
— Qara, mynau Sent-Margarit araly, al anau - Bazen qaşyp şyqqan
qorğan. İä, būğan bola ol kezde biz biraz äurelengenbiz!
Odan keiin ol öziniñ polktegi qyzmetin ieske tüsirdi, ofitserlerdiñ atyn
atap, solarğa qatysty oqiğalardy äñgime ietti.
Şūğyl būrylystan keiin kenet aldydan keñ körinis aşyldy: Juan
būğazy da, arğy bettegi appaq auyl da, aldyñğy jaqtağy Antip müiisi de bäri de iendi alaqanyñdağydai aiqyn körindi.
— Äne eskadra! Qazir sen eskadrany köresiñ! - dedi balaşa quanğan
Foreste sybyrlai dauystap.
Şynynda da, keñ şyğanaqtyñ ortasynda qalyñ būta ösken jartasqa
ūqsap tūrğan alty ülken kemeni baiqauğa bolatyn iedi. Tañğalarlyqtai
ūsqynsyz, tym däu, äldebir şoşaiğandarmen ne mūnaralarmen,
sutilgişpen jabdyqtalğan kemelerdiñ suğa tereñ batyp tūrğany sonşalyq,
olar qūddy sol arağa tamyr jaiğaly daiarlanğandai iedi.
Tübi tamyrlanyp ketkendei köringen kemelerdiñ auyrlyğy sonşalyq, olardyñ qalai qozğalyp, qaitip oryn auystyratynyn tüsinu qiyn iedi.
Jüzbeli observatoriiä sekildi äri biık, äri döñgelek batareiä su betindegi
jartasqa ornatqan manardy ielestetedi.
Olardyñ qasynan aq jelkenin jelbiretip aşyq teñizge qarai üş
diñgekti ülken keme ötti. Ana äskeri qūbyjyqtardyñ, teñizge tereñ şögip
tūrğan jiırkenişti temir qūbyjyqtardyñ qasynda ol öziniñ ädemiligimen,
sänimen köz quantady.
Foreste kemelerdiñ atyn iesine tüsirmek boldy:
— "Kölber", "Siufren", "Admiral Diuperre", "Aibyndy", "Aiamas"...
Joq, men qatelesippin, "Aiamas" - mynau tūrğan.
Būlardyñ köligi "Juan şyğanağynyñ faianystan jasalğan körkem
zattary" degen jazuy bar keñ mol pavilionğa taqap keldi de, şağyn
şalşyqty ainalyp ötip, kirer joldyñ auzyna toqtady.
Foreste öziniñ Parijdegi kabinetine ieki vaza satyp almaq boldy. Ol
arbadan tüse almady, sondyqtan oğan ülgilerdiñ birinen keiin birin äkelip
körsete bastady. Ol ūzaq tañdady, äielimen, Diuruamen aqyldasty.
— Sen bilesiñ ğoi, mynau meniñ kabinetimde tūrğan kitap şkabyna
qoiuğa. Men kreslomda būlarğa qaraimyn da otyram. Men iejelgi däuirdegi
nemese grekterdiñ birdemesi bolsa dep iedim.
Ol äkelgen ülgilerdi ainaldyra qarady, basqa ülgilerdi körsetudi talap
ietti, qaitadan alğaşqy körgenin äkeldirdi. Aqyry tañdap alğandarynyñ
aqysyn töledi de, dereu vazalardy Parijge jöneltudi būiyrdy.
— Men būl aradan jaqynda ketem, - dedi bekem ünmen.
Olar şyğanaq boiymen qaityp kele jatqanda, kenet alqaptan suyq jel
soqty da, auru jötelip ketti.
Äuelde ony aurudyñ jai jeñil ğana qozğany şyğar dep oilap iedi, biraq
ol birte-birte küşeiip, bir sekund te tynys aldyrmady, aqyrynda yqylyq
atqyzyp, qyrylğa ūlasty.
Foreste tūnşyğa bastady; är demin alğan saiyn keudesin qyryldatqan
jötel tamağyn jyrtyp jibere jazdaidy. Ony ieş närse tynyştandyryp
toqtata almady. Aurudy bölmesine deiin köterip aparuğa tura keldi. Diurua
onyñ aiağyn ūstap jürdi de, ökpesi qaltyrap qysylğan saiyn aiağynyñ da
qalai selkildegenin alaqanymen sezdi.
Jyly tösek Forestege kömektespedi, - aurudyñ qysyluy tün jarymğa
deiin sozyldy. Aqyrynda ölim aldyndağy būl jantalasyn iesirtki däri
ğana toqtatty. Sodan auru tañğa deiin köz ilmesten kresloda otyrdy.
Onyñ alğaşqy sözi: "Şaştarazdy şaqyryñdarşy!" - boldy,- qaşanğy
ädetinşe Foreste künde tañerteñ qyrynady. Ol qyrynu üşin ornynan
tūruğa küş jinap iedi, biraq ony dereu qaitadan tösekke jatqyzuğa tura
keldi, Foreste hanymdy onyñ qysqa, auyr, qinala jötelgeni qorqytqany
sonşama, ol dereu jaña ğana ūiyqtauğa jatqan Diuruany ūiatuğa jūmsady
da, odan doktordy şaqyryp keluin ötindi:
Diurua dereu baryp Gavo degen doktordy şaqyryp keldi. Doktor
mikstura jazdy da, öit-büit degen nūsqaular berdi. Biraq şyndyqty
bilgisi kelip ony ädeii şyğaryp salyp tūrğan Jorjğa bylai dedi:
— Būl - soñğy tuiaq serpui. İerteñge jetpeidi. Äieline ieskertiñiz jäne
sviaşennikti şaqyrtyñyz. Mağan iendi būl arada isteitin ieşteñe joq.
Äitkenmen men ärqaşan sizdiñ qyzmetiñizge daiynmyn.
Diurua Foreste hanymdy özine şaqyrdy.
— Ol iendi o dünielik. Doktor sviaşennikti şaqyryñdar degen keñes
berdi. Siz qalai oilaisyz?
Äiel ūzaq tolqydy, biraq aqyrynda bärin oilap-pişip kelip, baiau ğana
bylai dedi:
— İä, sol dūrys bolar... Barlyq jağdaidy ieseptegende... Men ony
daiyndaiyn, seni sviaşenniktiñ körgisi keledi deiin... Qysqasy, bir närse
oilap tabarmyn. Al siz, köp jasağyr, sviaşennikti izdep tabyñyzşy.
Qarapaiymdau
bireuin
qarastyryñyzşy,
özin-özi
äldeqandai
sanamaityndai bireu bolsyn. Uağyzyn oqumen şektelsin de, bizdi basqalai
äreketten aulaq qylsyn, solai ūiymdastyryñyzşy.
Diurua ne isteu keregin birden tüsingen sözşeñ qartty alyp keldi. Ol
kirip kelgen kezde-aq Foreste hanym körşi bölmeden şyğyp Diuruanyñ
qasyna kelip otyrdy.
— Būl oğan auyr tidi, - dedi ol - Men sviaşennik jaiynda aita
bastağanymda, öñi sonşalyq būzylyp ketti, tap bir, ...suyq demin sezip
tūrğandai bolyp... siz meni tüsinip tūrsyz ba? Qysqasy, bäriniñ bitkenin,
sanauly ğana sağaty qalğanyn ol tüsindi...
Foreste hanym bop-boz bolyp ketti.
— Men onyñ sol kezdegi bet älpetin ieşqaşan ūmyta almaspyn, - dedi ol
sözin jalğastyryp. - Sol sätte ol, söz joq, ölimdi betpe-bet kördi. Ol
kördi ony.
Olarğa sviaşenniktiñ dausy jetip jatty, - qūlağy naşar iestitindikten,
ol äjeptäuir qatty söiledi:
— Joq, olai iemes, sizdiñ jağdai sonşalyq jaman iemes. Siz aurusyz,
biraq tipti de qauipti iemes. Men sizge joldastyqpen, körşi bolğan soñ
kirdim, - birinşi dälelim osy.
Oğan Foreste birdeme dep jauap berdi, biraq ony būlar iesti almady.
— Joq, men sizge ataukere bere almaimyn, - dep jatty qart. - Biz äli ol
jaiynda siz jazylğan kezde äñgimelesemiz. İeger siz meniñ osynda
otyrğanymdy künäñizden arylu üşin paidalansañyz, onda mäsele basqa.
Men uağyzşymyn, men ärbir qolaily jağdaidy paidalanyp, öz
pendelerimdi dūrys jolğa bağyttap otyruğa tiıspin.
Typ-tynyş bola qaldy. Sirä, iendi üni şyqpai, üzip-üzip Foreste
söilep jatqan bolu kerek.
Sonan soñ basqaşa ünmen, şirkeu qyzmetkeriniñ ünimen qaitadan qart
söilep jatty:
— Qūdaidyñ qaiyrymdylyğy şeksiz. "Sopfiteordy" oqyñyz, balam.
İeger ūmytyp qalğan bolsañyz, onda iesiñizge salaiyn. Mağan ilesip
otyryñyz: "Confiteor Deo omnipotenti... Bietae Mariea semper virgini..."
Anda-sanda dūğanyñ sözin özimen ilesip qaitalap jatqan auruğa
mümkindik beru üşin, qart ündemei kütip qalady.
— Al iendi täube jasauğa kirisiñiz, - dedi aqyrynda qart.
Airyqşa tolqu bilep, kütuden äbden tityqtağan Foreste hanym men
Diurua tyrp ietpei otyrdy.
Auru äldene dep kübirledi.
— Sizdiñ uiatyñyzben qūpiiälasqan kelisimiñ bolyp pa iedi, - dedi
sviaşennik. - Ol qai türdegi kelisim iedi, balam?
Foreste hanym ornynan tūrdy.
— Baqqa baryp kişkene qydyryp qaitaiyq, - dedi ol syr bildirmeitin
sabyrly ünmen. - Biz onyñ qūpiiäsyn bilmeuimiz kerek.
Olar baqtyñ kireberisindegi taza auağa öziniñ küşti äri tätti iısin
taratyp tūrğan qalampyrdyñ qasyna kelip, gül aşqan rauşan būtasynyñ
tübindegi otyrğyşqa otyrdy.
— Siz äzirge Parijge barmassyz? - dedi Diurua biraz ünsizdikten keiin.
— Keşikpeimin! Qalai bäri bitedi, men de dereu ketem būl aradan.
— On şaqty künde me?
— İä, odan ūzamas.
— Demek onyñ ieşbir tuysy joq qoi?
— Nemere bauyrlarynan basqa ieşkimi joq. Äke-şeşesi onyñ äli jas
kezinde qaitys bolyp ketipti.
İekeui de qalampyrdyñ şyrynyn soryp jatqan köbelekten köz almady:
gülden-gülge ūşqan onyñ qanaty damyl tappaidy, tipti qonyp tūrğan
kezde de biliner-bilinbes dir-dir qağady. Foreste hanym men Diurua baq
işinde ūzaq ünsiz otyrdy.
Bir kezde malai kelip, sviaşenniktiñ täube jasaudy aiaqtağanyn mälim
ietti. Sonan keiin ğana iekeui joğaryğa köterildi.
Foreste keşegisinen de jüdep ketkendei körindi.
Sviaşennik onyñ qolyn jibermei ūstap tūr ieken.
— Köriskenşe, balam, men tañerteñ kelem.
Sony aitty da, sviaşennik şyğyp ketti.
Ol iesikten şyğa salysymen ölgeli jatqan adam sol auyr dem alyp
jatqan qalpy bar küşin jiyp äieline qarai qolyn sozdy.
— Qūtqarşy meni... - dedi sybyrlap. - Qūtqarşy meni... süiiktim...
meniñ ölgim kelmeidi... meniñ ölgim kelmeidi... Qūtqara körşi meni!..
Aityñdarşy, men ne isteuim kerek, şaqyryñdarşy doktordy... Men bärin
de, neni bolsa da qabyldaimyn... Meniñ... joq, kelmeidi!
Ol jylap jiberdi. Onyñ sualğan jaqtarynan köz jasy monşaqtap
syrğydy, jäbir körgen balaniki qūsap qan-söli qalmağan ierni yrsiiä
tyrjiyp ketti.
Artynşa qoly tösekke sylq iete qaldy, sodan ol sausaqtaryn baiau
jybyrlatty da jatty, sol birkelki qimyly qūddy körpeniñ üstinen
äldeneni jinap jatqanğa ūqsaityn iedi.
Onyñ äieli de jylady.
— Joq, būl änşeiin jai ğoi, - dedi öksip. - Aurudyñ jai ūstamasy ğoi,
ierteñ jaqsy bop ketesiñ, seni keşegi qydyru ğoi şarşatyp tastağan.
Foresteniñ dem alysy qatty jügirgen ittiñ alqynysynan da jiılep
ketti, jiıligi sondai, ony sanau mümkin iemes iedi, al älsizdigi sonşalyq,
tipti müldem iestilmeidi de.
Ol äli qaitalai berdi:
— Meniñ ölgim kelmeidi!.. Qūdaiym, ou... Qūdaiym, ou... Qūdaiym, ou...
iendi meni ne kütip tūr? Men iendi ieşteñeni körmeimin... ieşteñeni...
ieşqaşan... O, qūdaiym!
Onyñ üreiden qatyp qalğan janary äldebir qūbyjyqty, özgeler köre
almaityn äldeneni ajyratty. Sausaqtarynyñ körpe üstimen kisini äri
qorqytyp, äri qajytyp jybyrlauy äli toqtamady.
Kenet onyñ bükil öne boiy jiyrylyp-tartyla bastady.
— Meni qabirge... Qūdaiym, ou! - dedi sandyraqtap.
Sodan ündemei qaldy. İendi ol ainalasyna köz toqtata almai qarap,
auzyn aşyp auany qarmai berdi.
Uaqyt ötip jatty; körşi monastyrdyñ sağaty on iekini soqty. Tamaqtanu
üşin Diurua basqa bölmege bardy. Bir sağattan soñ oraldy. Foreste
hanym tamaqtanudan bas tartty. Auru qozğalmai jatty. Tek onyñ qūr
süiegi qalğan sausaqtary, körpeni betine tartyp jauyp alğysy kelgendei,
äli baiağysynşa qybyrlap jatty.
Foreste hanym kresloda onyñ aiaq jağynda otyrğan. Diurua äieldiñ
qasyna basqa kresloğa baryp otyrdy. Olar ünsiz kütti.
Terezeniñ tübinde däriger jibergen kütimşi äiel qalğyp otyrdy.
Diurua da qalğyp bara jatyr iedi, biraq oğan aiaq asty äldene
ielestegendei boldy. Ol közin aşyp alğan sätte Foresteniñ közi kädimgi
söngen otşa jabylyp bara jatyr ieken. Aqyryn yqylyq atqannan aurudyñ
basy şalqaiyp, artynşa ieki iezuinen jylymşy qan körindi de, sodan keiin
jeidesine baryp tamdy. Sausaqtardyñ körpe üstinde qybyrlağan süikimsiz
qylyğy sap tyiyldy. Onyñ dem alysy toqtady.
Foreste hanym bärin tüsindi. Ol şyñğyryp jiberip, tizerlep otyra
qaldy, betin körpege basyp, ieñirep jylady. Sasyp, abyrjyğan Jorj
oilanbastan şoqyna berdi. Kütimşi äiel ūianyp, kereuettiñ qasyna keldi.
— Bitti, - dedi sonan soñ.
Diuruağa ädetki sabyrlylyğy oralyp, jeñil kürsindi:
— Men ūzaqqa sozylar dep oilap iem, - dep kübirledi ol.
Alğaşqy syn sät ötisimen-aq, birinşi şyqqan köz jasy keber-keppesten
ölim şyqqan üidiñ mindetti qam-qaraketteri men maşaqattary bastaldy.
Diurua jarym tünge deiin tynym tappai jügirdi.
Ol aş qasqyrşa arany aşylyp oraldy. Onymen birge Foreste hanym
da ieptep tamaq işti. Keşki astan keiin iekeui ölik jatqan, tünimen sonda
boluğa tiıs bölmege ötti.
Tüngi üsteldiñ üstinde ieki balauyz şyraq janyp tūrdy, onyñ qasynda
su tolğan taqsyda mimozanyñ sabağy jüzip jürdi, - dästürli buksi
ağaşynyñ būtağyn tabu mümkin bolmady.
Ol iekeui - jas jigit pen jas kelinşek, būdan bylai ömir sürmeitin
kisiniñ qasynda otyrdy. İekeui oğan ünsiz, oilana qarady.
Foresteniñ öli denesin orağan būlyñğyrlyq Jorjdy qatty qorqytty,
biraq ol sonda da özin zorlap oğan baiyptap qarauyn qoimady. Diuruanyñ
oiyn da, janaryn da özine ieriksiz tartqan adamnyñ äbden semip aryqtağan
jüzin diril qaqqan şyraqtyñ jaryğy ierekşe aiqyndap tūr. Keşe ğana būl
äñgimelesken dosy, Şarl Foreste, mine jatyr! Tiri jannyñ birjola
ölui qandai sūmdyq jäne qandai aqylğa syimaityn närse! O, iendi ölimniñ
üreii äbden silesin qatyrğan Norber de Varenniñ: "Ol jaqtan ieşkim de
qaityp oralmaidy", - degen sözi mūnyñ qūlağynan bir keter iemes. Barlyq
jağynan da Forestege ūqsas derlik milliondar, milliardtar tuady äli,
olarda da būda bolğannyñ bäri bolady: közi, mūrny, auzy, oilaityn bas
süiegi, biraq qazir myna kereuette jatqan adam iendi qaityp būl ömirge
ieşqaşan oralmaidy.
Barlyq adam siiäqty ol bälen jyl ömir sürdi, tamaq jedi, küldi,
äldeneden ümittendi, äldekimdi süidi. Al iendi ol üşin bäri bitti, mäñgi bitti.
Äne, ömir degeniñ - osy! Andai-mūndai biraz kün, sonan soñ - bos quys!
Sen ömirge kelesiñ, ösesiñ, baqyttysyñ, äldeneni kütesiñ, sonan soñ
ölesiñ. Kim bolsañ da, - meili ierkek, meili äiel bol - qoş, iendi sen jer
betine qaita oralmaisyñ! Äitkenmen bizdiñ ärqaisymyz özimizben birge
ölmeitin mäñgiliktiñ jantalasqan äri ieşqaşan qanbaityn şölin de ala
jüremiz, bizdiñ ärqaisymyz älemniñ işinde jürgen jeke älembiz jäne biz
jaña öskinge tyñaitqyş bolu üşin, ieş qaldyq qalmai tügel şirip ketemiz.
Ösimdikter, januarlar, adamdar, jūldyzdar, ielder -bäri tuady jäne basqa
bir närsege ainalyp ketu üşin, bäri de öledi. Alaida olardyñ birde-biri
qaitadan keri oralmaidy - qūrt-qūmyrsqa, adam nemese planeta bolsa da!
Tüsindirip bolmaityn, şeti men şegi joq azapty ürei Diuruanyñ
jüregin qara tastai janşyp tūrdy, - ol ürei myna sonşalyq sūryqsyz,
sonşalyq tez öte şyğatyn ömirdi toqtausyz jūtyp jatqan, qaşyp
qūtyluğa bolmaityn, toiymsyz o dünie aldyndağy ürei iedi. Ol özine
tönip tūrğan qauipke bas iıp te qoiğan-dy. Ol bar-joğy birer sağat qana
ömir süretin şybyn-şirkeilerdi, bar-joğy birer kün ğana ömir süretin
januarlardy, bar-joğy birer jyl ğana ömir süretin adamdardy, bar-joğy
birer ğasyr ğana tirşilik jasaityn planetalardy oilady. Olardyñ
arasynda qandai aiyrma bar? Bar aiyrma künniñ birneşe ret şyğuy men
batuynda - bar-joğy tek sol ğana.
Ölikke qaramas üşin, ol közin basqa jaqqa būryp äketti.
Foreste hanym basyn salbyratyp tömen qarap otyr, - ony da, sirä,
mūñdy oilar iektep alğan tärizdi. Aqsary şaşy onyñ mūñdy jüzine
jarasymdy ädemilik berip tūrğanyn körip, qūddy ümit şūğylasy jüregin
türtip ötkendei, Diuruanyñ işinde äldebir tätti sezim qozğalyp ketkendei
körindi. Bar ömiri äli alda tūrğanda, nesine qaiğyrady?
Ol Foreste hanymğa qarady. Öz oiymen bolyp otyrğan ol mūny
baiqamady. "Äne, - dedi ol özine-özi, - ömirdiñ jalğyz jūbanyşy mahabbat! Süiikti äieliñdi qūşağyña qysu — adam raqatynyñ ieñ biıgi
sol!"
Mynandai aqyldy, tartymdy ömirserik tapqan marqūmnyñ mañdaiyna
qandai baqyt qonğan iedi!
İekeui qalai tanysty ieken? Ne aqylymen, ne bailyğymen maqtana
almaityn ol şirkinge būl qalaişa küieuge şyğuğa kelisti ieken? Bärin ait
ta birin ait, ony būl qaitip adam qyldy ieken?
Ärkimniñ öz qūpiiäsy özinde dep oilady ol. Sol arada mūnyñ jasauyn
tölep küieuge bergen kisi deitin graf Vodrek turaly köp qaueset iesine
tüsti.
İendi ne isteidi ol? Özine küieu ietuge kimdi tañdaidy? Marel hanym
oilağandai, deputatty ma, älde ümit küttirip jürgen jas jigitterdiñ
işinen odan göri joğary sortty iekinşi Foresteni me? Qazir onyñ berik
maqsaty, oiy, jospary bar ma ieken? O, sonyñ bärin bilse ğoi, şirkin!
Äitkenmen mūny onyñ tağdyry nege sonşa alañdatady? Özine osy
sūraqty qoiğan soñ, ol öziniñ mazasyzdanuynyñ sebebi biz keide özimizözimizden de jasyratyn, ony tek öz janymyzdyñ tükpir-tükpirindegi qūpiiä
qoimalardy aqtaryp körgende ğana anyqtai alatyn būldyr äri qūpiiä aram
oilardyñ birine bailanysty iekenin birden tüsine qoidy.
İä deimin-au, ony qolğa tüsiruge būl nege talpynyp körmeidi? Onyñ
qoldauymen būl qandai quatty äri qaharly küşke ainalğan bolar iedi!
Aiağyn nyq basyp jäne jyldam birden alysqa şyrqar iedi-au!
Al nege būl tabysqa jetpeuge tiıs? Ol öziniñ oğan ūnaitynyn sezedi, ol
būğan köñili ketkennen göri tereñirek bir ynta añğartady, ondai sezim tek
tabiğaty ūqsas adamdarda ğana boluğa tiıs jäne ony bir-birine degen
qūmarlyq qana iemes, olardyñ arasyndağy ünsiz astyrtyn qastandyq ta
bekite tüsedi. Mūnyñ aqyldy, bekem, qaitpas adam iekenin ol biledi; būl
onyñ senimdiligin nyğaita berui kerek.
Qiyn sätte ol būğan habarlaspady ma? Nege mūny şaqyrdy? Sonyñ özi
onyñ iştei bir tañdau jasağanynyñ, özi üşin bir şeşimge kelgeniniñ,
būğan bir syr bildirgeniniñ belgisi iemes pe? Sondyqtan sol bir özi jesir
qalaiyn dep tūrğan sätte, būdan keiin ömirdegi serigim, odaqtasym kim
bolady dep oilana bastağan kezde, onyñ iesine būl tüsken joq pa?
Ol şydamsyzdanyp, bärin, äieldiñ bar syryn, ieñ qasietti oilaryn da
bilip aluğa asyqty. Ol bürsigüni qaituğa tiıs, būl üide jas äielmen oñaşa
qalu oğan yñğaisyz. Demek bögeluge bolmaidy, qaitqanğa deiin saqtyqpen
äri sypaiylap äieldiñ yñğaiyn bilip alu kerek; onyñ qaita oilanuyna,
äldekimdi dämelendirip, keiin qaita almastai uäde berip qoiuyna jol
bermeu kerek.
Bölme işin ieren tynyştyq ieñserip, tek sağattyñ birkelki temir tyqyly
ğana iestilip tūrdy.
— Siz, sirä, qatty şarşağan şyğarsyz? - dep sūrady Diurua.
— İä, - dedi äiel. - Şarşağannan būryn uaiym qajytty.
Būlyñğyr bölmede iekeuiniñ dausy bir türli şyqty, ony iekeui de sezdi.
Qūddy Foreste öziniñ iejelgi ädetimen osydan birneşe sağat būrynğydai
qozğalyp, būlardyñ sözine qūlaq türe qūiatyndai körinip, iekeui de sol sät
mäiitke jalt qarasty.
— İä, būl jağdai sizge ülken soqqy boldy, - dedi Diurua tağy söz
qozğap, - ömiriñizdiñ bükil qalypty jağdaiy būzylyp, basy aiağyna, aiağy
basyna qarap ketti, sonyñ bäri janyñyzdy qatty jaralaityn jağdai ğoi!
Äieldiñ oğan qaitarğan jauaby tereñ kürsinis boldy.
— Jas äielge jalğyz qalu asa qiyn şyğar! - dedi ol tağy qosymşalap.
Äiel ündemedi.
— Qalai bolğanda da, men sizden bizdiñ uağdamyzdy ūmytpauyñyzdy
sūraimyn, - dedi Diurua sybyrlai söilep. - Sizdiñ meni öz qalauyñyz
boiynşa paidalana beruiñizge bolady. Men sizdiñ qūzyryñyzdamyn.
Foreste hanym bizdiñ janymyzdy töñkerip tastaityn qarastyñ
birimen oğan mūñdy äri jyly tarta qarady.
— Sizge rahmet, siz janaşyr, tamaşa adamsyz, - dedi äiel oğan qolyn
sozyp. - İeger meniñ qolymnan kelse, ieger men siz üşin birdeme istei alsam,
onda men de sizge: "Mendei süienişim bar dep iesepteñiz!" - degen bolar
iedim.
Ol äieldiñ sozğan qolyn alyp, süiip alğysy kelgen qūştarlyqpen
jibermei, öz alaqanynda ūstap tūryp, qysyp qoidy. Sonan soñ
batyldanyp, äieldiñ qolyn baiau köterip iernine basty, sol sät ierni jūpjūqa, yp-ystyq, jūpar iısi dirildegen terini sezdi.
Būl dostyq ierkeletudiñ tym şekten tys sozylyp bara jatqanyn sezip,
ol alaqanyn jazyp jiberdi. Foreste hanymnyñ kişkentai qoly bosañ
tömendep, tizesiniñ üstine sylq ietti.
— İä, iendi men jalğyzbyn, biraq men berik boluğa tyrysamyn, - dedi ol
öte şeşimdi dauyspen.
İeger ol äieli boluğa kelisse, Diurua öziniñ baqytty, äbden baqytty
bolatynyn oğan qaitip añğartaryn bilmedi. Ärine, būl ol jaiynda däl
qazir, bölmede mäiit jatqanda aita almaidy. Äitkenmen özi köp mağynaly,
sypaiy, astarly, tereñ mänge ymdaityn sözderden ğana tūratyn, biraq
aitqysy kelgenniñ bärin de añğarta alatyndai söz tirkesterin tapsa ğoi.
Biraq Diuruany ana jatqan mäiit däl bir aldarynda iemes, ol iekeuiniñ
ortasynda jatqandai sezim bilep, sol ony kümiljite berdi. Onyñ üstine
oğan birazdan beri bölmeniñ būzylğan auasyna irip-şirigen keudeniñ sasyq
demi, mäiitten tösekte tiri jatqan kezinde de şyğyp, lebi tuystaryn
şarpyp jatqan, keiin öziniñ tar tabytynyñ işin de toltyryp jiberetin
bir jağymsyz külimsi iıs qosylğandai körindi.
— Terezeni aşuğa bolmai ma? - dep sūrady Diurua. - Meniñşe, mūnda
tymyrsyq bop ketti.
— Ärine, - dedi äiel - Mağan da solai siiäqty.
Ol baryp terezeni aşty. Şyraqtardyñ jalynyn şaiqaqtatyp, bölme
işine birden tünniñ jūparly salqyn auasy soqty. Ai da ötken
keştegisinşe öziniñ jūqa säulesin villanyñ appaq qabyrğalaryna,
jaltyrap jatqan tep-tegis su aidynyna aiamai tögip tūr. Diurua keudesin
kere tereñ dem aldy, jan düniesine ümit tolqyny lyqsyp kirip, baqyttyñ
jürek tulatqan jaqyndyğy ony jerden köterip äketip bara jatqandai
körindi.
— Taza auamen dem alsañyzşy, - dedi ol artyna būrylyp. - Tün ğajap.
Foreste hanym asyqpai terezeniñ aldyna keldi de, Diuruanyñ qasyna
tūryp, terezeniñ tömengi jaqtauyna asyldy.
— Meniñ sözime qūlaq qoiyñyzşy, - dedi Diurua sybyrlai söilep, —
sizdiñ meni dūrys tüsingeniñiz qajet. İeñ bastysy, mynandai jağdaida
basqa närse turaly äñgime aityp tūrğanyma aşulanbañyz, sebebi bürsigüni
men qaityp ketem, al siz Parijge oralğan kezde, bälkim, bäri keş boluy
mümkin. Sondyqtan... Men ğoi kedei adammyn, saqtap jürgen kök tiynym
da joq, qol jetken belgili bir mansabym da joq, onyñ bäri sizge belgili.
Biraq meniñ jigerim bar, öz oiymşa, men aqymaq iemespin jäne dūrys
jolda tūrmyn. Öz maqsatyna jetken adam sizdiñ köz aldyñyzda. Ömirdi
jaña bastağan adam jaiynda odan bolaşaqta ne şyğatynyn aitu - qiyn.
Onyñ özindik jaman jağy da, jaqsy jağy da bar. Qysqasy, sizdikinde
bolğanymda, meniñ birde aitqanym bar, "meniñ qasietti armanym - siz
sekildi äielge üilenu" dep. Men qazir sol aitqanymdy qaitalaimyn. Qazir
mağan ieş jauap bermei-aq qoiyñyz. Sözimdi aiağyna deiin tyñdañyzşy.
Men qazir sizge üilenu turaly ūsynys jasamaimyn. Mynandai jerde,
mynandai jağdaida öitkenim jiırkenişti bolğan bolar iedi. Mağan tek
sizdiñ bir söziñiz-aq meni baqytty iete alatynyn bilgeniñiz qajet; siz meni
qalasañyz, öziñizdiñ jaqyn dosyñyz da, qalasañyz, küieuiñiz de iete alasyz,
ony öziñizdiñ qalauyñyz biledi, al meniñ jüregim de, bükil ömirim de sizdiki,
sizdiñ yrqyñyzda. Men sizdiñ qazir jauap beruiñizdi qalamaimyn,
mynandai jağdaida äñgimeleskendi de jaqtyrmaimyn. Parijde siz ben biz
jolyqqan kezde, sonda siz öz şeşimiñizdi mağan añğartarsyz. Al oğan deiin
- ieşqandai söz bolmai-aq qoisyn, kelisesiz be?
Ol osynyñ bärin onyñ betine qaramai, qūddy qarsy aldyndağy ūşyqiyrsyz tünge söilep tūrğan kisişe aity. Äiel de iestimegen adamşa,
qozğalmai, ol da qarsy aldyna köz tigip, aidyñ bozğylt säulesi jaryğyn
tüsirip tūrğan ūşy-qiyrsyz alysqa samarqau, biraq qadala qarap tūrğan.
İekeui solai bir-birine şyntaqtary tiısip, äri oilanyp, äri ünsiz ūzaq
qatar tūrdy.
— Salqyn tartyp barady, - dep kübir ietti de, äiel kereuet jaqqa bet
aldy.
Diurua onyñ soñynan ierdi.
Şynynda da, mäiitten bir iıs şyğatynyna közi jetken soñ, Diurua
kreslony alysyraqqa syrğytyp qoidy: ol bäribir ana müñkigen närsege
ūzaq şydai almas iedi.
— Tañerteñ ony tabytqa salu kerek, - dep ieskertti.
— Ärine, men tapsyrma berdim, ağaşşy tañerteñ segizge taman keledi.
— Baiğūs! - dedi Diurua kürsinip.
Äiel de kürsinip saldy - bärine boisūnğan mūñdy auyr kürsinis.
İendi olar mäiitke köz saludy sirete bastady; iekeui de ol siiäqty ajaldy
pende, ölim jaiynda oilauğa iekeui de üirendi, o düniege attanu äzirde ğana
mazalaryn alyp, aşyndyrğan bolsa, qazir jan tükpirlerinde oğan da
kelisti.
Ädep saqtap ūiyqtap qalmauğa tyrysyp, iekeui ünsiz otyrysty. Alaida
tün jarymğa taman Diurua birinşi ūiyqtap qaldy. Ūianyp ketip qarasa,
Foreste hanym da qalğyp otyr ieken, sonan soñ yñğailanyñqyrap jatty
da, qaitadan közin jūmdy.
— Şaitan alğyr, öz tösegiñdei qaidan jaily bolsyn! - dedi
būrqyldap.
Ony bir tarsyl ūiatty. Qarauşy äiel keldi. Kädimgidei jaryq tüsip
qalypty. Foreste hanym qarsysynda otyr ieken; ol da, sirä, ūiqyly-ūiau
özine-özi kele almai otyrğan siiäqty. Kündegisinen göri jüdeuleu, biraq
bäribir baiağysynşa süikimdi, ädemi, baiağysynşa jap-jas körinedi, - tüni
boiy kresloda otyryp şyqqany tük te äser ietpepti.
Diurua ölikke qarady da, selk iete qaldy.
— Qarañyzşy! Saqal! - dedi aiqailap.
Birneşe sağattyñ işinde ana şirip bara jatqan betke tiri adamğa
birneşe künde öspeitin saqal şyğyp ketipti. Öli adamnyñ boiynda äli
saqtalyp qalğan tirşilikti körip, tyrp iete almai qaldy, bir sūmdyq
keremet, qaita tiriludiñ ğajap ieskertpesi, tabiğatqa jat, qorqynyşty,
kisini tañğaldyryp, aqylynan adastyratyn närse siiäqtanyp, iekeui de tyrp
iete almai tūryp qaldy.
İekeui on birge deiin demaldy. Sodan keiin Şarldi tabytqa salğan soñ
iekeuiniñ de jany jai tauyp, tynyştalğandai boldy. Tañerteñgi as kezinde
bir-birine qarama-qarsy otyrğan olardyñ äldebir köñildi, quanyşty
äñgime aitqylary keldi, ölim iendi bitti, iendi olar ömirge oraluğa ūmtyldy.
Aşyq terezeden köktemniñ jyly, jūmsaq lebimen birge üi aldynda ösip
tūrğan qalampyr güliniñ jūpary da būrq iete qaldy.
Foreste hanym Diuruağa baqty aralap qaitaiyq degen ūsynys jasady
da, iekeui samyrsyn qarağaiy men arşanyñ iısi jaiylğan jyly auany
süisine jūtyp, kögal şalşyqty ainala baiau adymdai jürdi.
— Qymbatty dos, mağan qūlaq salyñyzşy, men... sizdiñ
aitqandaryñyzdy... oiğa sap kördim, - dep bastady Foreste hanym oğan
basyn būrmağan qalpy, dälme-däl onyñ özi tünde joğaryda tūryp
aitqandai aqyryn, aiqyn, salmaqty dauyspen. - Men de sizdiñ jauapqa bir
söz iestimei ketkeniñizdi qalamaimyn. Äitkenmen men iä da, joq ta
demeimin. Küte tūraiyq, jan-jağymyzğa qaraiyq, bir-birimizdi jaqynyraq
bileiik. Siz de jaqsylap oilanyñyz. Siz qyzyqtyñyz, - oğan sonşalyq män
bermeñiz. Men mūny Şarl beişarany äli körge jatqyzbai tūryp aityp
tūrğanym, sizdiñ äñgimeleriñizden keiin men sizge qandai adammen
bailanysqaly tūrğanyñyzdy tüsindiruim qajet şyğar dep şeştim; ieger
sizdiñ meni tüsinuge qabiletiñiz jetpese, meni däl osy küiimde, däl
osylaişa qabyldai almasañyz, onda siz mağan syr qylyp aitqan
armanyñyzben qoş aitysa beriñiz.
Meni tüsinuge tyrysyñyz. Üilenu degen men üşin şynjyr iemes,
ortaqtastyq. Demek meniñ is-äreketterime tolyq ierkindik beriledi, iağni öz
is-äreketterim jaiynda iesep beruge mindetti bolmaimyn, qaida
baratynymdy aituğa da mindetti iemespin. Men artymnan qadağalağanğa da,
qyzğanğanğa da, aqyl aitqanğa da tözbeimin. Aitpasa da tüsinikti, men
küieuge şyqqan adamymnyñ abyroiyn ieş närsemen tökpeudi, ony jalğan
nemese külkili jağdaiğa qaldyrmaudy öz mindetime alamyn. Biraq ol da
menen kündi nemese momyn, bağynyşty äieldi iemes, özine odaqtas, bar
jağynan özine teñ adamdy körsin. Men bilem, köp adamğa meniñ közqarasym
tym batyl siiäqtanyp körinedi, biraq men odan bas tartpaimyn. Bar
bolğany osy.
Būğan qosarym, men de sizdiñ aitqanyñyzdy qaitalaimyn: mağan
jauapty qazir qaitarmañyz, ol äri paidasyz, äri yñğaisyz bolar iedi. Biz äli
kezdesemiz, sonda, bälkim, söilesermiz. Al iendi jalğyz qydyra beriñiz.
Men qasyna baraiyn. Keşke jolyqqanşa.
Ol iernin äieldiñ qolyna ūzaq basyp tūrdy da, sonan soñ bir söz de
aitpastan qydyruğa ketti.
Olar keşkisin tamaqtan keiin ğana jolyqty. İekeui de şarşağandyqtan
qūlaiyn dep tūrdy, sondyqtan ärkim öz bölmesine jetuge asyqty.
Şarl Foresteni kelesi küni ieşqandai dabyra-daqpyrtsyz Kanndağy
beiitke jerledi. Jorj Diurua bir jarymda jedel poiyzben ketudi ūiğardy.
Foreste hanym ony vokzalğa şyğaryp saldy. Poiyzdy küte jürip
olar asyqpai perronmen äri-beri qydyrystap, qaidağy bir köldeneñ
närselerdi äñgime ietti.
Poiyz keldi, az ğana vagon tirkelgen nağyz jedel poiyz: bar-joğy bes-
aq vagon.
Vagondağy ornyn jaiğap körgen soñ, Diurua tağy birer sekund Foreste
hanymnyñ qasynda bola tūru üşin platformağa şyqty; onyñ qasynan
ketip baram degen oidan tap bir birjola ketip bara jatqandai ony kenet
auyr mūñ men sağynyş basty.
— Marsel - Lion otyryñyzdar! - dedi jolserik.
Parijge baratyndar, oryndaryñyzğa
Vagonğa kirgen soñ, äielge tağy bir-ieki söz aitpaq bolyp, Diurua
terezeden qarady. Parovoz ysqyryp, poiyz ornynan baiau qozğaldy.
Diurua vagonnan basyn şyğaryp, Foreste hanymğa qarady: ol
perronda qozğalmai tūryp, mūny közimen şyğaryp saldy. Äiel közinen
tasa bop bara jatqanda, ol kenet ieki qolyn iernine basyp, oğan äuemen süiis
joldady.
Ol da solai jauap berdi, tek onyñ süiisi mūnykine qarağanda qorqaqtau,
uialşaqtau, baiqalar-baiqalmastau boldy.