Спартак - 32

дейінгі 257—183 жылдар)— Римнің атақты қолбасшысы;
Карфагенмен соғыс ашқан (екінші туникалық соғысы), Иберияны
бағындырған, 202 жыл Зама жанында (Африка) Ганнибалдың əскерін
талқандаған.
Талант — ерте кездегі салмақ өлшеуінің ең үлкені— 26 килограмға
жуық... Ақшаның ең үлкен өлшеуіші де талант деп аталған.
Таран — ертедегі халықтардың қамал қабырғасын бұзатын құралы.
Бұл — шынжырға немесе жуан арқанға асылып, ұшына ауыр металл
орнатқан бөрене. Қабырғаны бұзбақ болған кезде оны, таранды
теңсеп-теңсеп тұрып, салмағымен жіберіп түйеді екен.
Тартар — гректердің нанымы бойынша, күнəлі адамдар азап
шегетін жер астындағы зындан.
Тевтондар — ерте кездегі герман руы, біздің заманға дейінгі 102
жылы қолбасы Марий Оңтүстік Европаға (Галлияға) басып кірген
кезінде құртып жіберген.
Терма — (грекше — «термос» — жылы деген сөз) — ертедегі
гректердің көпшілік моншасы. Бұл моншалар көлемді жəне
салтанатты болған.
Терунций — ұсақ мыс ақша.
Тетрархи — атақ, Рим империясы
облыстардың басқарушысына берілетін.
көлемінде
бұл
кейбір
Тетуан — ертедегі галлдардың құдайы.
Тибр—Италиядағы өзен, Рим қаласын қақ жара ағып. Тиррен
теңізіне құнды.
Тиест — бір грек аңызы бойынша. Тиест өзінің өгей туысқаны
Хризиппті өлтірген.
Тиррен теңізі—Орта теңіздің Италия мен Корсики, Сардиния,
Сицилия аралдарының аралындағы бөлегі.
Тога—ертедегі римляндердің кəмелетке толғаннан киетін киімі.
Тога адамның сол иығынан бастап, оң қолынан басқа жерін, түгел
шымқай орап тұратын жүннен тоқылған ұзын мата.
Top — ертедегі герман халықтарының нанымы бойынша соғыс
құдайы.
Триба — бүкіл рим халқы окруктерге бөлінетін болған. Əрбір
округтің халқы триба деп аталған. Жалпы жиылыста азаматтар триба
деп аталған. Жалпы жиылыста азаматтар триба бойынша дауыс береді
екен.
Əскери трибун — ертедегі Римде легион бастығы. Бұлардың саны
алтау болған жəне əрқайсысы əскерге екі айдан кезектесіп команда
беретін болған. Халық трибундары – плебейлердің өкілі жəне
солардың мүддесін қорғаушы, қызмет адамдарының плебейлерге
қарсы бағытталған шешімдеріне тоқтам салуға праволы.
Tриклиний — ерте кездегі Римде тамақ ішетін бөлме. «Триклиний»
деген сөз үш ложа деген сөз. Əдетте, тамақ ішетін үйдей столдың үш
жағында үш ложа тұратын болған. Тамақ ішетін уақытта римляндер
орындыққа отырмай жастыққа шынтақтай тайып жатады екен.
Трирема — гректер мен ремляндердің ескекшілер отыратын үш
орынды кемесі.
Триумф иесі - соғыста үлкен жеңіске жеткен қолбасыға Сенаттың
қаулысы бойынша, триумф деп аталатын ерекше құрмет көрсетілетін
болған. Бұл уақытта триумф иесі қып-қызыл того киіп, басына венок
салынған күйі, алтындаған күймемен Римге келіп кіреді екен. Оның
соңынан қолға түскен адамдар мен соғыстағы олжалар алып жүріледі.
Туника — ертедегі римляндер киетін, жүннен тоқылған жеңсіз
немесе шолақ жеңді ақ көйлек.
Тускулан шарабы — Римнен 24 километр жердегі бай римляндер
айналдыра дачалар салып тастаған, ежелгі Тускулум қаласының
маңындағы жүзімдерден жасалған шарап осылай аталып кеткен.
Утика — Карфагенге жақын, Африканың терістік жағындағы ежелгі
қала. Республикашыл Кіші Катон осы арада жаннан кешкен, сондықтан
да оның Утикалық Катон деген аты шыққан.
Фавн — бұрынғы итальяндардың нанымы бойынша, ертедегі
гректердің Паны сияқты, орманның, даланың құдайы жəне түліктердің
желеп-жебеушісі.
Фалерн шарабы — Италиядағы Фалерн облысының жүзімдерінен
жасалған шарап, өзінің өлім сапалылығымен əйгілі болған.
Фасций — ликтор деген сөзді қараңыз.
Фермопил геройы — Спартаның (ертедегі Греция мемлеті) патшасы
Леонидті осылай деп атаған, ол біздің заманға дейінгі 480 жылы фарсы
патшасы Ксеркстің қалың əскерінен Фермопил аңғарын аз əскермен
қорғаймын деп бүкіл отрядымен қырылып кеткен.
Фортуна—ертедегі римляндердің нанымы бойынша, бақытпен
қуаныштың құдайы. Ол көзі тартулы, шарға немесе дөңгелекке
мінгізіліп бейнеленетін.
Форум — ертедегі Римде болған алаң, халықтың құрылтайы осында
өткізіліп, барлық қоғамдық істер осында шешілетін.
Фракия — ерте кездегі Греция облысы. Біздің заманға дейінгі 1
ғасырда Римге бағынған, ерте кездегі Фракияны мекендеген
фракиялықтар жауынгер халық болған.
Фрея — Скандинан жəне герман елдері хикаясының құдайы, Вотан
(Один) құдайдың зайыбы.
Фурии — Эвменида деген сөзді қараңыз.
Xарон — ерте кездегі гректердің нанымы бойынша, өлгендердің
жанын Ахерон өзені арқылы ол дүниеге таситын қайықшы шал. Сол
себепті, тасығаны үшін оған ақыға төлесін деп, гректер өлген
адамдарының аузына теңге салатын болған.
Хламида — гректерше еркектердің сырт киімі. Омыраудан
түймеленіп, мантия орнына киілетін.
Цезарь Қай Юлий — ертедегі Римнің атақты қолбасшысы жəне
мемлекет қайраткері. Біздің заманға дейінгі 100 жылда туған. Үкімет
билігін қолға алу үшін мемлекетті бірлесіп басқару жөнінде Красспен
жəне Помпеймен астыртын шарт (триумвират — үш адамның одағы)
жасасқан. Консул боп сайланғаннан кейін Галлияны жаулап алумен
(Галлия Терістік Италиядан бастап Германияның Рейн өзеніне дейін,
Европаның бірталай жерін алып жатқан үлкен өлке) аты шыққан.
Бұдан кейін Помпеймен алысып, оны жеңген соң диктатор болған.
Біздің заманға дейінгі 44 жылы республикашы-ариетократтар
партиясын жақтаушылар оған қастандық жасап, ол Сенат мəжілісінде
отырған кезінде өлтірілген. «Спартак» романында аты аталған Кассий,
Цезарьді өлтірушілердің бірі болған.
Цензор — салық салу үшін азаматтардың мүлкін (ценз) бағалау
жұмысын басқаратын қызмет адамы. Азаматтардың мінез- құлқын
бақылау ісі де цензорға міндеттелген.
Центурион — жүзбасы. Центурияның — Рим когортасындағы 100
кісілік топтың бастығы.
Церера — ертедегі римляндердің нанымы бойынша, егіншілік
кəсібінің құдайы.
Цинна Луций Корнелий — 87—36 жылдардағы Рим консулы,
Сулланың жауы, халық партиясы көсемдерінің бірі. Біздің заманға
дейінгі 84 жылы əскерлер арасынан шыққан жанжал кезінде өліп
кеткен.
Цицерон Марк Туллий — Римнің тамаша шешені, саяси қайраткері
жəне жазушы; біздің заманға дейінгі 1 ғасырда өмір сүрген. Ол
Катилинаның Сенатқа қарсы астыртын қастық əрекетін ашқаны үшін
Сенаттан «Туған жердің батагөйі» деген атақ алған. Біздің заманға
дейінгі 43 жылы триумвир Антоний Марктің жұмсаған жендеттерінің
қолынан өлген.
«Қара күн»— римляндар бір айдың ішіндегі кейбір күндерді қара
күн яғни ол күндері қандай да болсын бір істі бастамақ болған адам
сəтсіздікке ұшырайды деп есептеген.
Эвменидтер — ертедегі гректердің нанымы бойынша, Эриний мен
Фурий сияқты кек иесі құдай.
Эвн — құл, біздің заманымызға дейінгі 136 жылы Сицилияда болған
құлдар көтерілісін бастаған. Рим əскерлерін жеңген соң, өзін патша деп
жариялап, 200 мың адамнан армия құрған. Рим əскерлерін тағы да
бірнеше рет жеңгеннен кейін, 132 жылы қолға түседі де, абақтыда
өледі.
Эврипид (біздің заманға дейінгі 480—406 жылдар) — ерте кездегі
гректің ұлы жазушысы «Ифигення», «Медея», «Ипполит», «Троянки»,
«Елена», тағы басқа да трагедиялардың авторы.
Эдил — ертедегі Римде сайланып қойылатын қызмет адамы. Əуелгі
кезде эдилдор халық трибундарының көмекшісі болған, сондай кейіп
оларға полицейлік міндетін, қаланы мəдениеттендіру ісін, базарды
басқару, өртпен күрес, көпшілік сауықтарын өткізу жүктелген.
Экседра — римляндердің қонақ үйі.
Элизиум — ерте замандағы римляндер мен гректердің
иланымынша, өлгеннен кейін батырлар мен ізгі адамдардың жаны
жай табатын жəннет.
Эпикур (біздің заманға дейінгі 341 — 270 жылдар) — гректің
материалист-философы, Демокриттің шəкірті. Эпикурша ғаламды
құдай жаратқан жоқ, ол материяның мəңгілік қозғалысынан,
материяның аса ұсақ бөлшектерінің бірігуінен пайда болған. Ол дүние
деген атымен жоқ. Бақыт дегеніміз — жанның жай тауып тыныштық
алуы, жан жарасының айығуы. Эпикур философ қоғам тіршілігіне
қатыспауға тиіс деп есептеген. Эпикурдың толып жатқан
шығармаларынан біздің тұсымызға дейін келіп жеткені оның «Табиғат
туралы» деген негізгі еңбегінің жұрнақтары. Эпикурдың шəкірті, ақын
Лукреций оның философиясын өзінің «Заттардың тегі» атты
шығармасында баяндайды.
Эпирот — ерте замандағы Греция облыстарының бірі, Эпирде туған
адам.
Эреб—гректердің нанымы бойынша, жер астындағы патшалықтың
ең бір қаратүнек бөлегі.
Эскулап — ертедегі гректердің нанымы бойынша, дəрігерлік
өнердің құдайы.
Эсхил (біздің заманға дейінгі 525—556 жылдар)—гректің ертеде
өткен трагедияшыл үш ұлы жазушысының бірі (басқа екеуі — Эврипид
пен Софокл). Ол сексен шамалы шығарма жазған, солардан біздің
заманымызға «Агамемнон», «Эвменидтер», «Персілер» сияқты 7
трагедиясы ғана келіп жетті. Трагедияны бірінші бастап жазушы
болғандықтан Эсхил — «трагедияның атасы» делінеді.
Эфиоп — Эфиопияда туған адам. Египеттің оңтүстігін ала жатқан ел
— қазіргі Абиссиния — Эфиопия ден аталған.
Югурта — Нумидий (Африкадағы қазіргі Алжир) патшасы, Риммен
ұзақ соғысып (Югурта соғысы), біздің заманға дейінгі 105 жылы Рим
қолбасшысы Марийден жеңілген.
Юнона — ерте кездегі гректердің илануы бойынша, Юпитердің
əйелі, семьяны желеп-жебеуші құдай.
Юпитер — ертедегі риляндердің нанымы бойынша, жер мен көкті
бірдей басқарушы, құдайлардың ең бастысы. Оның бір аты
«Найзағайшы».
Статор Юпитер («статор» табанды деген сөз) — Юпитердің бір аты,
бұл оның жауынгерге қайрат беріп, оны қашудан сақтайтынын
бейнелейді.
Жоғарғы Янус — есіктің, кіреберіс пен шығар ауыздың құдайы жəне
əрбір бастаманың (іс пен уақыттың) құдайы — Янусқа арналған рим
шеркеулерінің бірі.