BIRINŞI BÖLIM
1
Jylqy kisineidi. Qara dauylda dürlige şapqan qalyñ jylqynyñ
şoşynyp şyñğyra kisinegen dausy keledi qūlağyma. Aldy apan ba, or ma,
ön boiyn ürei bilep alğan januarlar opyr-topyr orğyp, şyñğyryp
kisinep barady. Meniñ boiymdy da qaltyratqan jaman ürei bar. Qalyñ
tuiaqtyñ dürsilinen jer selkildeidi. Jylqylardy anyq köre almaimyn,
jün qaptap qoiğandai qoiu küñgirt, qara qojalaq aspannyñ reñkinde
iedireigen qūlaqtary men tögilip tolqyp bara jatqan jal qūiryqtarynyñ
bederin ğana añğaramyn. Taudan qūlağan tasqyn siiäqty ūmar-jūmar tolqyn
bolyp ağyp barady. Ağyza şapqan aiğyrlardyñ alqyna şyñğyryp
kisinegen aiqaiy şabystarynan ozyp, ūzap alysqa ketip joğalady.
Qūlağymda tek tuiaq dürsili qalady. Men de alqynyp, şaiqalyp jylqy
tolqynynyñ arqasynda kelemin. Ön boiymda ürei bar. İemis-iemis iesime
keledi, osy ürei qazir ğana lap ietken joq. Myna jöñkile şapqan qalyñ
jylqynyñ zäreñdi ūşyrğan tuiaq dürsilinen būryn tūla boiymdy jailap
alğan. Birden ol üreidiñ qaidan, neden kelgenin ūmytyp qalyppyn.
Qazirgisi tek ajaldan ürkip, äñgirip jöñkip bara jatqan köp jylqymen
qosa bir jerde omaqata qūlaimyn ba degen qorqynyş. Birde şabys
bäseñdep tuiaq dürsili älsiregendei boldy. Buranyñ şudasyndai
būiralanyp, jerdiñ ieñsesin basyp tastağan qoiu qara aspandy jyrtyp
şyñğyrğan dauys iestiledi. Dauys özgerip, anyqtalyp keledi. Şūbalta
sozyp, şyñğyra aiqailağan parovoz ieken. Qalyñ jylqy köz aldymnan
ğaiyp boldy. Parovozdyñ aiqailağany, jylqynyñ şyñğyra kisinegenine
ūqsaidy ieken — au. Tömengi jaqtan körinbeitin doñğalaqtar dürs-dürs ietip
vagon teñselip keledi. Basymdy jelkeme qaiyryp tartqandai moiynym
qarysyp auyryp qalypty. Sirä biriniñ astynda qalsa kerek Bireudiñ
böksesi büiirimnen syğyp, işimdi auyrtyp jibergen. Būrymymdy bosatyp
alyp jöndelip jattym. Büiirim de kişkene solqyldap auyryp baryp,
şym-şymdap basylyp balbyrap, ūiqyly-ūiau tänim balbyrap
tynyştalyp keledi. Tänimmen birge, barlyq, qorqynyş pen ürei, dürligis
— dürbeleñ artta qalğanyn, ülken qaterden qūtylğanyn sezgen köñilim de
jaibaraqat tynyştyqqa berilip, ūiqyly-ūiau manaurağan küii, aradağy
üreidi attap ötip, aldyñğy küngi tätti ielesti köz aldyma äkele jatyr.
***
Onda quanyp ūianyp iedim. Äli do arylyp bolmağan tätti tüsime aldağy
kele jatqan jaidary, jaqsy quanyşty, üzbei jalğastyrğym kelip,
būiyğyp biraz jattym. Adamnyñ köñili toq, tört qūbylasy tügel bolsa —
ūiqy men ūianudyñ arasynda sondai bir tätti sätteri bolady, ony birden
silkip tastap, ūşyp tūruğa dätiñ barmaidy. Tek meni ielegizitken bir närse...
oñ jağym oisyrap bos jatyr. Oibai-au, Qasymbek menen būryn tūryp
ketipti. Küieuiniñ özinen būryn tūrğany jas kelinşekke jaraspaityn —
aq närse. İeger ielde, auylda bolsam, jas kelinniñ är qadamyn baqqan,
sumañdağan äielderdiñ süiir tiline iliner iedim. Mūndai jağdaida men üşin
bir täuiri biz ielden alysta — Batys Belorussiiäda jürmiz. Küieuim
Qasymbek äskeri adam, ağa leitenant. Al äsker degenniñ zañy özine basqa
bolady ieken, kün demeidi, tün demeidi, kez kelgen uaqytta jönele beredi.
Ärine iendi, jai uaqytta men būrynyraq ūianuşy iedim, biraq, soñğy kezde
Qasymbek menen būryn tūratyn ädet tauyp aldy. Men ūianyp ketip
türegeleiin desem de: «Joq, sen jata tūr, sağan qazir kütinu kerek»,— dep
tūrğyzbaidy.
Būryn däl sondai bir äiel jandy minezi joq, kädimgidei baisaldy —
aq jigit bolatyn. Körineu közge iersi — ielpildep äieliniñ asty-üstine tüsip,
iılip — sozylyp kiımiñdi äperip jatpaityn. Orystyñ ierkekteri siiäqty su
tasyp, otyn jaryp ta uiatqa qaldyrmaityn. İendi qazir tipti özgerip ketti.
Basqasyn aitpağanda — tañerteñ tūryp alyp şai qūiatyndy şyğardy.
«Qoi qūrysyn, uiattağy», — desem, «Būl jer iel işi iemes, bizdi uialtatyn
adam joq»,— dep des bermeidi. Aitatyny: «sağan auyr köteruge
bolmaidy».
Ondai auyrtpalyqty äzir öz basym seze qoimasam da, küieuimniñ
aitqanyna köne salğan bop, oğan äieldiñ jūmysyn istetip qūiatyn bir
jaman ädet tauyppyn. Ondai sätterde, üş aidan beri ölerdei sağynyp
jürgen iel-jūrtymnyñ alysta bolğanyna şükirlik ietem. Denemniñ
tolysyñqyrap kele jatqany da ras, qynama köilekterim qūrsağymdy
qysatyndy şyğardy. İerteñgi demalysta qalağa bara qalsaq, keñirek
köilek izdep körmek oiym bar.
Syrttan Qasymbek kirdi. Maikişeñ, iyğynda sülgi, juynyp kelipti.
Juynar aldynda samaurynğa su qūiyp, ot tamyzyp jibergenin de aitpaiaq bilip jatyrmyn. Kereuettiñ şetine kelip otyryp salqyn qolymen
mañdaiymnan, şaşymnan sipaidy. Denesinen ierteñgi salqyn, taza auanyñ
isi keledi. Mağan bir jaqsylyq aitqysy kele me, älde jai köñili jadyrap
jaqsy ūiandy ma, qalyñ ierni dürdigen atjaqty, qūba jüzinde,
byttiyñqyrap tūratyn kişileu döñgelek közinde bolaşaq quanyştyñ
taby bar. Özim de sergip jaqsy ūianyp iedim, Qasymbektiñ közindegi ūşqyn
keudemdi jylytyp rahattanyp közimdi jūmdym. Salaly iri qoly
mañdaiymnan, jağymnan sipaidy. Közim jūmuly bolsa da, onyñ iemirenip,
telmire qarap otyrğanyn bilemin. Biraq osyndaida adamdy bir qatty
qysyp, qūşyrlanyp süiip aluğa... imenşek pe, bolmasa sezimge sarañ ba?..
Alaqany qarynymdy sipap auzymnyñ üstine kelip qaldy. Sausağynan
süiip aldym. Qolyn betimnen almastan Qasymbek aqyryn ieñkeidi de
ierniniñ ūşymen samaiymnan süidi. Meni bir uatylyp ketetin şölmek dei
me ieken?
Soñğy kezde Qasym tipti sypaiy bop barady. Men qazir oğan polk
komandiriniñ üiindegi hrustalden jasağan qymbat vaza siiäqtymyn,
komandirdiñ äieli İelizaveta Sergeevna onysyna qol tigizbei, jibekpen
ğana sürtetin, Qasym da mağan qattyraq tiıp ketuge qorqady. İendi özi ğana
iemes sözi de sypaiylanyp, būrynğy qazaqylyq minezinen qalyp, meniñ
qasym men qabağymdy qapysyz tanityn bolyp aldy.
Onyñ sezbeitini bir-aq närse. Men äli de küşimdemin. O jer, bū jerim
auyryp, denem auyrlağan joq, jar qūşağyna qūştarlyğym da kemigen
joq. Kemigen joq deimin-au, sol qūrğyr, meni masqara qylğanda,
artyñqyrap ketse de özi bilsin. Qasymbekke onymdy sezdiruge... qysylam.
Äli künge deiin iekeumizdiñ betimiz aşylmağan ba... Bir-birimizdi qanşa
jaqsy körsek te, aramyzda attap öte almaityn närseler bar.
Al mağan Qasymbektiñ osy imenşek qalpy da ūnaidy. Bir türli
qyzyq... Özi jūmyr deneli äjeptäuir iri jigit bolğanmen uialşaq bala
siiäqty. Anau, kişkene piste mūrnyn odan beter kişireitip tūrğan,
dürdigen qalyñ ierni... Alğaşqyda mağan ūnamağany da sol iedi. İeki qalyñ
ierin bir-birine juyspai aşyq tūratyn. Aşyq auyz... adam keide körip
tūryp soqyr bolady ieken-au, qazir qarasam sodan süikimdi ierin joq.
Jiyrma besten asqan dyrau jigitke qūddy jas bala siiäqty añqau keskin
berip süp-süikimdi ietip tūrğan sol ierin. Külgende tym jaqsy jūqaryp,
ülken kürek tisterin jalañaştap, ieki iezuine jaña tuğan ai siiäqty ieki näzik
syzyq tüsedi. Közim jūmuly bolsa da bilip jatyrmyn, Qasymbek mağan däl
solai jymiiä qaraidy, közimdi aşyp alsam iezuindegi näzik syzyqtardy
körem. Tört qūbylam tügel, jaqsy halde jatyrmyn, osy rahat sätimdi
özgertpei tätti qiiälğa ieligip jata bergim keledi. Közimdi aşyp alğanda
Qasymbektiñ şar siiäqty döñes mañdaiyn körip, «şaşy qaşa bastağan joq
pa ieken?» dep oilap qaldym. «Bolaşaqta küieuim qasqa bas bolady — au»
dep uaiymdauğa — kökiregim rahat tynyştyqqa toly iedi, tek Qasymbekti
jaqsy kördim de qoidym.
- Jaña maior Maslovty kördim, — dedi Qasymbek.— İerteñ
semialarymyzben Brestke baryp keluge bir maşina beretin boldy.
Men ündemei ğana basymdy izedim: qaida barsaq ta mağan bäribir,
äiteuir aldymyzda jaima-şuaq jaqsy kün bar, jadyrañqy köñil bar.
— Jük maşinasyna oryndyq qoiğyzatyn boldy. Otyruğa jaily
bolady.— Qasymbek meni quantqysy kelgen adamşa söilep otyr.—
Jetpis-seksen şaqyrym jer. İerte şyğyp ketsek tipti rahat. Küni boiy
qalada bolyp, qonağa qaityp kelemiz. Sonda öziñe kerek-jarağyñdy da
qararsyñ.
— Būryn körmegen qalam iedi, jaqsy boldy,— dedim Qasymbekti riza
qylğym kelip.
— İa, deseişi, jap-jaqyn jerde tūryp, qanşa uaqyttan beri bip bapa
almap iedik, — dep Qasymbek meniñ sözimdi ilip äketti. İendi mine, säti de
keldi.
Qanşa ierke kelinşek bolsañ da uiatty bilu kerek, ornymnan tūraiyn
dep basymdy köterip alyp iedim, Qasymbek samauryndy qarağysy keldi me,
syrtqa şyğyp ketti. Baiqaimyn, qūrsaqty bolğannan beri meniñ tänimdi
köruge qaimyğady.
Şai üstinde Qasymbek mağan birdeñe aitqysy kelgendei bir-ieki ret
qarap qoidy. Ondaida bir närsege ieki oily bop qalğanyn sezem de, iendi
qipaqtap qinala bermesin dep säl qabağymdy qozğaimyn. Ony özi tüsinedi.
- Qalağa bapyğa mūryndyq bop jürgen bizdiñ Nikolai körşimiz.
«İerteñ 22 iiünde attai jiyrma beske şyğam. Ondai merekemdi atap
ötpesem masqara — tağy»,— deidi. Jeti-segiz joldasyn qalada restoranğa
aparmaq. Özi de şaşylatyn türi bar. Bir ailyğymdy tügel jūmsaimyn
deidi. Ärine, öziniñ tikelei bastyğyn ūmyta ma, bizdi de şaqyryp otyr.
Qasymbek irkilip qaldy, kömeiin tüsindim.
— Onda biz qandai tartu aparsaq ieken?— dedim.
Onyñ äielimen aqyldasqysy kelgeni, menen kütken sūrağy da osy iedi,
sony aitqyzyp alğan soñ, öp-ötirik:
— Oibai-au, men ony oilamappyn — au. Bäse ne aparsaq ieken?— dedi.
—Jiğan-tergen tiynymyzdy ala baramyz ğoi. Qaladan izdermiz,—
dedim men.— Būl jerden ne tabamyz.
Şaiyn işip bolyp kiınip jatyp Qasymbek «ki — he» dep myrs ietti.
Oiyna qyzyq, bir närse tüsip ketkende söitip mūrnynan külip alatyn ädeti
bar.
— Nikolai mağan şaqyratyn joldastarynyñ tizimin körsetti. Qarap
tūrsam kileñ kelinşegi barlar. Boidaqtan, amaly joq, bizdiñ rotadağy ieki
joldasyn ğana şaqyrypty. Svetasyn tipti soraqy qyzğanady.
Nikolai Toporkov Qasymbektiñ rotasynda vzvod komandiri,
şynaşaqtai ğana jigit, kişkene gimnasterkasynyñ jağasynda qyzyl
emal jalatqan tört būryşty jalğyz kubigi bar — kişi leitenant.
Kişkentai adamdardyñ köbisi — aq şelteñdegen pysyq bolady ğoi — bū
da sondai. Şekesi jūmyryqtai, sopaq bet, alasa şot mañdai, su işuge
moinyn sozğan attyñ basy siiäqty iegi ilgeri ūmsynyp bitken. Öziniñ
keskini — aq qyzyq — qit ietse töbelese keteiin dep tūrğan tentek bala
siiäqty. Bir-ieki ret saptyñ aldyna şyqqanyn körgenim bar. Kişkentai
keudesin jyrta kerip, ieki şyntağyn şiratyp keiin şyğaryp, qazdañdap
bilei basady. Tūsynan ötip baratqan bäigege delbesi qozyp, şydai almai,
jer tarpyp auyzdyğymen alysyp tūrğan tai — qūnan siiäqty. Biraq
äiteuir özi bir nağyz adal jigit, ar jağynda bükpesi joq, ne de bolsa dyz
ietip syrtyna şyğa keledi. Qasymbek ony sonysy üşin ūnatatyn.
Onyñ kelinşegi Sveta, orysşa aitqanda, meniñ podrugam İekeumizdiñ
qanşalyqty jaqyn dos iekenimizdi özim de äli myqtap ajyratqanym joq.
Osyñda kelgende alğaşqy aralasqan adamym sol. Bölmelerimiz körşi,
onyñ üstine Qasymbek pen Nikolaidyñ qyzmeti bir. Ärine mineziñ
jaraspai, jūldyzyñ qarsy bolsa būl iekeuiniñ biri de kisini jaqyndastyra
almaidy. Sveta iekeumizdiñ minezimiz jarasty ğoi deimin,— jaqsymyz.
Sveta appaq, aqsary kelinşek. Şaşy aqseleuden göri säl sarğyştau.
Atjaqty, ūş jağy ötkirleniñkirep kelgen jūqa tanau qyr mūryndy.
Qabağy jūqalañ kişileu közi aşyq kök pe, älde jasyl ma, ajyrata
almaimyn. Qyzğylt şalğan şikil öñi — ar jağynan kün köringendei näzik
bükil taldyrmaş tūlğasynda, balapannyñ tügindei aqsary şaşynda,
biiäzy şiraq qimylynda tal jibektei iesilgen näziktik bar. İerkek tūrsyn
äielderdi tartatyny da osy näziktigi bolar. Ūrğaşy bolyp, ömirinde
tütigip aşulanyp, şaptyğyp bireudiñ betinen alyp körmegen şyğar dep
oilaimyn.
Özim äzirge Svetanyñ sabasynan şyqqanyn körgenim joq. Renjisetin
de ieş närsemiz bolğan joq, biraq iendi, ūrysqaq äielge syltau joq jerdenaq tabylady ğoi. («İesiktiñ aldyn künde qoqytasyñ, ylği men sypyram
ba?»,«Jolğa sudy kim tökken?», «Samaurynnyñ şoğyn tögipsiñ, üiimizdi
örtemeksiñ be?») Svetanyñ bir rahaty, äiel bolyp ondai ūsaq-tüiekke bir
küñk ietpeidi. Maqtanğanym iemes, men de ūrysqaq iemespin. Orysşa
ūrysuğa tilim de şorqaq. İelden, qazaqtyñ dalasynan kelgen adam, kileñ
orys äielderiniñ işinde böleksinip, qaimyğyp jürem. Bū jağynan
Svetamen iekeumiz, jolymyz bolyp, jaqsy qosyldyq.
Men qazaqşağa da sözşeñ iemes iedim, orysşağa auysqaly tipti
ündemeitin bolyp aldym. Sveta da sözge sarañ, biraq kisi jatyrqaityn
tūiyq iemes, ajary aşyq, adamğa ylği jyly şyraimen qaraidy. «Jüzi
igiden tüñilme» degen, meniñ büiregim de Svetağa qarai būra beredi. Köp
söilespesek te, iekeumiz üiir bolyp aldyq. Qolymyz bos bolsa, birge
otyramyz, baratyn şaruağa birge baramyz.
Onyñ qasynda jürgende jaima-şuaq köktemde dalada oñaşa kele
jatqandai, janyñ da jaily, qūlağyñ da tynyş.
Sveta küieuin jaqsy köredi. Ärine iendi, bireudiñ işine kirip şyğu
qiyn, biraq qasynda jürgen meniñ biluimşe solai siiäqty. Al Nikolai
bolsa... onyñ Svetany jaqsy köretini soqyr adamğa da körinip tūrady. Ol
äielin süigende jai iemes, kädimgidei küiip-pisip süiedi. Keide özin
qorsynyp, būrtañdap joq närsege ökpelep tausylyp qalsa, keide äielin
maqtanyş ietip tanauy şelektei bolady. Sūñğaq boily sūlu kelinşegin
qoltyqtap ap, şynaşaqtai bop şirenip baratqan türin körseñ... tura
«işteriñ küise tūz jalañdar» degen keskinniñ özi.
Osynda kelgeli Nikolaimen jiı aralasyp, jaqyndasyp kettik. Baiğūs
jaman jigit iemes, biraq künäqar bolsam da, şynymdy aitaiyn: öz basyn
Svetağa Nikolaidy teñsinbeimin. Svetanyñ ierkek-ūrğaşyny birdei
tartatyn ierekşe bir lebi bar. İerkekter ony körgende öñderi jylyp,
közderi mūnarlanyp, iştei kürsinip qūiady. Nağyz bir ieresek, ūstamdylary
tamağyn kenep, közin taidyryp äketip, biraq kimge, qaida qararyn bilmei,
qipaqtap qalady da, arjağynda saitany barlarynyñ, mai ūrlağan
mysyqtai, közderi jyltyrap şyğa keledi. Jūrt nazaryn Sveta sezbeitin
siiäqty, jaima-şuaq, aqjarqyn qalpynan aumaidy. Ärine sezbeitin bolar,
ieger seze qalsa... onda jaibaraqat qalpyn joğaltyp, minezi özgerip, ne
iştei tiksinip, boiyma darytpaimyn dep, täkapparsyp keter iedi, ne oñai
syqyrmen ieliktirip, jigitterdiñ yndynyn keptire tüser iedi ğoi. Degenmen,
tereñinde jatqan, tipti özi de bilmeitin, bir siqyry bar şyğar. Bolmasa,
asqan sūlu iemes... älde näziktigi me?..
Biraq osynyñ bärin Nikolai sezedi. Komandirler bas qosqan jerde
ūstaranyñ jüzinde otyrady. Keide, syr aldyrğysy kelmei, qanşa
aqjarqyn bolğysy kep baqsa da, oraiyn tipti keltire almaidy. Äzilqaljyñy da orynsyz şyğyp, dausy dabyrlap, özin-özi zorlap küldirip,
oqys tūiyqtalyp qala beredi. Sodan sözge aralaspai, qabağynyñ astynan
jūrttyñ ajaryn jiti bağyp, äieline tüsip ketken közderdi añdyp otyrady.
Qara tory jüziniñ, şeşek dağy ma, bezeu me, men ajyrata almağan qojyry
bar, äri-beriden soñ tütigip, beti tipti qaraiyp ketedi. Türin tyşqan
añdyğan mysyqqa ūqsatyp, kişkene közi ğana yzaly jyltyraidy.
Qasymbek jaña: «Svetasyn tipti soraqy qyzğanady»,— degende,
Nikolaidyñ däl osy keskini köz aldyma kelip tura qaldy. Qaitsyn iendi,
ierikken boidaq komandirlerdi şaqyrsa, öziniñ ierteñgi quanyşty toiyn
azapqa ainaldyrmai ma?
2
Biz ülken selonyñ şetinen oqşau salynğan osobniakta tūramyz. Būl özi
zamanynda bir myqty baidyñ üii bolu kerek — ieñsesi biık, ieki qanatyn keñ
jaiğan kelisti üi. Aulasynyñ şet — şetinde şağyn ğana ieki-üş bölmeden
kişkentai üiler bar — ony fligel deidi ieken. Būlarda osy myqtynyñ
kütuşi, qyzmetşileri tūrsa kerek. Bizdiñ polktyñ semiasy bar
komandirleri osy osobniakqa tügel syiyp ketti. Myqtyraqtary ana ülken
üidiñ özinde tūrady da, biz siiäqtylary bir bölme alyp fligelde tūramyz.
Aulanyñ işi alleiälary bar, kädimgi park, är jerde skameikalar,
besedkalar. Jalpy tūrysymyz jaman bolğan joq.
Osy bir rahat jerge kelip ornalasqanymyzğa aidan asyp ketti.
Äielder: «Nağyz kurort», — dep, quanyp jür. Tek bir yñğaisyzy
küieulerimiz tañerteñ qyzmetke ketedi, sodan qara keşte bir-aq oralady.
Jazdyñ ūzaq küninde öñşeñ äiel qalamyz. Äiel degen halyq, ainalyp
keteiin, jaqsy ğoi, tek özderi biryñğai qalğan jerde şañ-şūñy da köp
bolady ieken.
Biraq biz jabaiy äielder iemes, qyzyl armiiä komandirleriniñ
äielderimiz. Bizdiñ de özimizge laiyq bastyğymyz, tärtibimiz bar. Polktyñ
äielder soveti — degen ūiymymyz bar. Onyñ bastyğy polk komandiriniñ
äieli İelizaveta Sergeevna därejesi ülken bolğanmen, özi kişkentai adam.
Auzy, mūrny, qol-aiağy bäri de şağyn ğana kelgen, yp-yqşam. Kişileu ğana
şüike bas, sopaq bet, qoñyrqai jüzdi kisi, ūşy şoşaiyñqyrap köterilgeni
bolmasa, mūrny da pistedei. Söilegende, jūqalañ ierni tisine jabysyp,
auzyn şymşyp söileidi.
Būl äiel syrt adamğa, bir qarağanda, qoraş köriner, biraq biz üşin
aruağy asqar taudai. Kişkentai keudesi şoşaiyp, aiağyn nyğyz basyp, ol
kele jatqanda, özimiz qaimyğyp, ietek-jeñimizdi jiiä bastaimyz. Kisige
keiigende, täkappar jüzinen yzğar tepsinip tūrady.
— Siz nege bügin saiasi sabaqqa kelmediñiz?
Dausyn kötermese de, är sözin şegelep, nyğarlap aitady. Kişileu
tarğyl közinde sūs pen qabat aşy mysqyldyñ ūsqyny suyq jyltyrap, özi
de, şegelep tastağandai, nyğyz tūrady.
— Men bir üidiñ işiniñ kir-qoñyn juam dep...
— Saiasi sabaqtan qaluğa ieşqandai dälel qabyldanbaidy. Al kir juu
degen tipti de dälel iemes. Mäseleñdi äielder sovetinde qaraimyz.
Köbimiz — aq İelizaveta Sergeevnadan myqtap qaimyğamyz, şüikedei
bolğanymen, aldy qatty kisi. Bizdiñ aramyzda da äskeri qatal tärtip
ornatpaq oiy bar.
— Bizder komandir äielderimiz. Äsker böliminiñ janynda tūramyz.
Sondyqtan bizge de äskeri tärtip kerek. Saldyr-salaqtyqty joiu kerek.
Tärtipke bağynbağan äiel joldastarğa qatal şara qoldanamyz,— dep talai
söilegen.
Küieulerimiz ierteñgi asyn işip qyzmetke ketip, üi-işin jiystyryp
bolğan soñ, säske tüste İelizaveta Sergeevna bärimizdi jinap alady. Köbine
ülken besedkağa jiylamyz, nebäri jiyrmağa tarta äiel döñgelek keñ
besedkağa tügel syiamyz. Bügin de aitqyzbai jinaldyq, İelizaveta
Sergeevnanyñ törde predsedateldik orny bar, ol soğan baryp otyrdy.
Oğan jalğas onyñ orynbasary, polktyñ ştab bastyğynyñ äieli Alevtina
Pavlovna kelip otyrdy. Alevtina Pavlovna aqsary, sūlu kelinşek, onyñ
aty qandai qūlaqqa maida jūmsaq bolsa, kisiniñ közine özi de sondai äser
ietedi. Denesi arşyğan jūmyrtqadai jūp-jūmyr, säl ğana ūrty bilinip,
būğağy ülbiregen döñgelek jüzdi, üş jağy qaiqaiğan kişileu ğana «ierke
mūryn». Mūnyñ da şertip tūrğan äsem keudesi men jas balanyñ bilegindei
tamağyn, äsirese süiiske qūştar ülbiregen iernin körgende, talai ierkek
tamsanar iedi, biraq būl mañda oğan öresi jetetinder joq. Ol ştab
bastyğynyñ, maior Maslovtyñ äieli.
Alevtina Pavlovna öz bağasyn jaqsy biletin kerbez kelinşek, bärimizge
de joğarydan tömen säl müsirkei qaraidy. Biraq, sonysyn özimsingen
ierkeligi basyp ketedi de, seniñ namysyñdy şabaqtamaidy. Basyna qonğan
baqyty men qūdai bergen ajar, körki birdei bolsa, qai kelinşek
būlğaqtamaidy. Alevtina Pavlovna tek İelizaveta Sergeevnağa ğana kişilik
körsetedi, onyñ aldyna şyğyp söilemeidi. İelizaveta Sergeevnany
söiletip qoiyp: «Qaitesiñ, aita bersin»,— degendei, sol ğana iezu tartyp
jymiyp, özi zerigip ünsiz otyrady.
İelizaveta Sergeevnanyñ sol jağyna äielder sovetiniñ hatşysy
ineliktei qatqan aryq, sūñğaq boily Maruş Arşakovna kelip otyrdy.
Mūnyñ tūlğasy men kelbeti Alevtina Pavlovnağa qarama-qarsy
jaratylğan, biri kün bolsa, biri tün siiäqty. Maruştyñ şaşy kömirdei
qara, jyltyratyp ortasynan qaq aiyrğan, biık qabaqty, ülken döñes
mūryndy qatqan qara tory kelinşek. Äielge sonşa ülken mūrynnyñ
jarasqanyn alğaş ret osy Maruştan kördim. İeger mūrny osydan kişileu
boldy bar ğoi, anau biık qabağyna, tostağandai qara közine, myna jaq
bitimine jaraspas iedi. Aryq bolğanmen, arsiyp tūrğan joq, denesi de
jinaqy, symbatty, tek bir ğana aiyby quşyqtau iyğyna iri jüzdi bas
qondyrysy ülkendeu. Orys tilin basqa bir naqyşqa salyp, äsem büldirip
söileidi. Oğan Alevtina Pavlovna «Şyğys Madonnasy» dep at qoiğan.
— Men qaidan Madonna bolam. Madonnalar sen siiäqty tolyq bolady.
Nağyz slavian Madonnasy öziñsiñ,— dep küledi oğan Maruş.
Maruştyñ jas şamasyn aiyru qiyn, İelizaveta Sergeevna siiäqty
otyzdan äjeptäuir asyp ketse de özi bilsin.
İelizaveta Sergeevna stoldy tyqyldatyp tärtipke şaqyrdy da, sözin
bastady.
— Joldas komandir äielderi, mäjilisimizdi bastaimyz. Özderiñ
bilesiñder, ierteñ kün demalys. Birsypyra joldastar Brestke barady.
Qalğandary öz qalauynşa dem alady. Al, bizdiñ köpten beri qanşa
talqylap, şeşe almai...
Osy kezde Nataşa degen kelinşektiñ iemşektegi balasy şyryldap
jylap qūia berdi. Özim de neğyp jylamady dep otyr iedim, bū balanyñ
kündegi ädeti osy — İelizaveta Sergeevna söz bastarda, şyrqyn būzady.
Şeşesi Nataşa sidiğan boiy bolmasa, bir şainam ieti joq, adyraq köz,
aryq kelinşek. Jas ta bolsa keudesine jabysyp, solyp qalğan iemşekten
ne süt şyqsyn, sodan bolar, balasy zar jylauyq. Ökşesi qanap körmegen
İelizaveta Sergeevna qoñyz jūtyp qoiğandai tyjyryndy.
— Nataşa, Nataşa, jūbatsañyzşy. Ylği östip jinalystyñ şyrqyn
būzasyz.
Nataşa ieş uaqytta kisiniñ betine kelmeitin kelinşek: «I — i — i» dep
bebeu qağyp, balasyn äldileidi. Bala ieregiskendei, odan saiyn baqyrady.
— Beri äkelşi mağan,— dedi osy kezde bir äiel.
Būl — Valia. Kespeltek, balğadai kelinşek, mūnyñ da iemşekte balasy
bar. Balasynyñ ieki şekesi torsyqtai.
— Beri äkel. Men iemizip bereiin,— dedi Valia.
İelizaveta Sergeevna tağy bir qoñyzdy jūtyp qoidy.
— Valia, qalai ğana uialmaisyz. Osyndai jinalystyñ üstinde iemizip
otyrmaqsyz ba?— dedi İelizaveta Sergeevna, jūqa tanauyn tyjyryp.
— İe, iemizse nesi bar, basqa ieşkim joq, kileñ qatyndar iemes pe,— dep,
şap iete qaldy şüikedei aryq äiel. Būl kädimgi aty şuly ūrysqaq Musia.
— Musia... e... Mariiä Maksimovna, osy dörekiliktiñ keregi ne? Qatyndar
dep... Siz sovet komandiriniñ äielisiz.
— İe, nemene, qatyn demei, «äiel» dep syzylğanda, qaitadan qyz
bolarmyn dep ne ieñ? Seni men bizdiñ qyz däurenimiz iendi ainalyn kelmeidi.
Qatynnyñ aty qatyn, — dep, ūrysqaq Musia bastyqtyñ özin toitaryp
tastady.— Odan da iemizsin ana Valia. İeki iemşegi ieki siyrdyñ jelinindei.
Jetedi. Nataşa degen, jas ta bolsa, men siiäqty keuip qalğan qu şandyr
iemes pe?
Būl fänide İelizaveta Sergeevnanyñ jalğyz qorqatyn adamy — osy
ūrysqaq Musia. «Päleden maşaiyq qaşqan» degen iemes pe, özin «polktyñ
anasy» sanaityn, bizge ämirin myqtap jürgizetin İelizaveta Sergeevna osy
ūrysqaq Musiağa kelgende, taiqyp şyğa keledi. Bastyğymyz ünsiz qaldy —
onysy Musianyñ aitqanyna amalsyz köngendiginiñ belgisi.
Valia öz balasyn Nataşağa ūstatty da, onyñ jylauyq balasyn bauryna
saldy. Ūrysqaq Musia bekerge şabalañdamağan ieken, zarjaq bala Valianyñ
keudesine jete bere jym boldy, tipti qūlqyny keuip qalğan ieken, soraptap
iemgenine deiin iestilip tūr. Bir sät bärimizdiñ közimiz aşqaraq balağa
şüiilgen ieken, İelizaveta Sergeevna iesin jiyp, üzilip qalğan baiandamasyn
qaita jalğady.
— Joldas komandir äielderi, ülken qaladan şet tūrğandyqtan,
sizderdiñ ieşqaisylaryñyz qyzmet istemeisizder. Uaqyttaryñyz bosqa
ketip jatyr. Äielder soveti sizderdiñ sol bos uaqyttaryñyzdy paidaly
närsege jūmsau jaily mäsele qarady. Aqyldasyp kelgende, öte mañyzdy
ieki şeşim qabyldadyq. Birinşisi — nemis tilin üirenetin üiirme aşamyz.
Künine ieki sağat sabaq ötkiziledi. Svetlana Andreevna,— dep İelizaveta
Sergeevna Svetağa būryldy,— Sabaq beruge sizdi tağaiyndamaq bolyp
ūiğardyq.
— Bizge Sveta sabaq bere me?— dep şyqylyqtap kep küldi ūzyn boily,
iyğy ieñkişteu, qyzyl bet kelinşek.
— E — e, Musia, siz nesine külesiz? — dep keiidi İelizaveta Sergeevna.
— Joğa änşeiin,— dep Musia odan beter syqylyqtady,— Men jäi... h
— ie – he — he.
İeki Musiany şatastyryp almas üşin, jūrt būl kelinşektiñ atyn
«Külegeş Musia» qoiğan — dy. Onyñ ierekşe bir qasieti köbine kületin
jerde külmeidi de, nağyz bir külmeitin jerde küledi. Bir külse, köpke
deiin toqtai almaidy.
— İelizaveta Sergeevna, meniñ özim nemis tilin mardymdy bilmeimin.
Kimge ūstaz bola alam?— dedi Sveta qyzara börtip.
— Şyrağym Sveta, biz äueli seniñ bilgeniñdi bilip alaiyq,— dedi
Maruş bolar-bolmas qana iezu tartyp. — Sodan keiin ar jağyna basqa
mūğalim izdermiz.
— Qoğamdyq tapsyrmadan bas tartuğa bolmaidy, — dedi İelizaveta
Sergeevna auzyn şymşyp söilep,— Svetlana Andreevna, siz de, biz de
äielder sovetiniñ şeşimine qaltqysyz bağynamyz. Sonymen birinşi
mäseleni qabyldandy dep iesepteimiz ğoi, äiel joldastar? Käne, dauysqa
qūiam. Qūptağandaryñyz qol köteriñizder.
Sveta qyzaryp tömen qarap otyryp qaldy, özgelerimiz qol köterip
qūptap şyqtyq. Äiel bastyğymyzdyñ iekinşi mäselesi tigin üiirmesin
ūiymdastyru ieken. Būl da jaqsy — aq närse — ieki qolyñ aldyña syimai,
bos otyrğanşa, önerge üirenesiñ, balañnyñ köilek — könşegin qaiysañ
da, ne ziiäny bar. Maruş Arşakovna şeber ieken — sabaq jürgizedi.
Äielder būl ūsynysty jamyrasyp, jabyla qostap iedi, artyndağy bir
kiltipanyna kelgende, iekpinderi qaityp qaldy. Ol — tigin maşinasyn
satyp alu, sol üşin kisi basy aqşa jinau, jäne sözbūidağa salmai, ierteñ
Brestke barğanda ala kelu kerek. Qinağan jeri osy ara. Tipti bar bolsa da,
qapelimde qaltadan aqşa suyryp beru... Oilamağan, küni būryn iesepke
kirmegen şyğyn. İesepsiz aqşa kimde bar... İelizaveta Sergeevna şyryldap
qanşa ügittegenmen, bola qoimady. Artyq aqşa joq... Oilanu kerek.
Ärine aqşa jinau kerek qoi, biraq qapelimde... Keşke küieuimiz kelsin...
Qanşa aitqanmen, aqşa tabatyn solar ğoi... Aqyldasaiyq... İerteñnen
basqa da jeksenbi bar ğoi. Brest te qaşyq iemes... Kelesi jūmada barsa da...
Būl mäsele osylai jiñişkerip baryp siyrqūiymşaqtanyp bitip iedi...
3
İelde meniñ Qamqa degen äjem bar. Jaqsylyq pen jamandyqty küni
ilgeri sezetin «köripkeli» bar adam. Oñ közi tartsa, quanady; sol közi
tartsa, renjidi, bolaşaq köp närseni tüsinde köredi de, solaryn ainytpai
joridy. Üige aqşa tüse qalsa: «İe, bäse, keşe uysym qyşyp iedi»,— dep;
alystan sağynğan adamy kelse: «Aldyñğy küni tüsimde bir tabaqtan as
işip otyr iedim-au», — dep, bäriniñ üstinen tüsetin. Jasym on toğyzğa
qarağan dyrdai kelinşek bolsam da, Qamqa äjemniñ sol «köripkeli» mağan
qonbapty. Qyryq birinşi jyldyñ jiyrma birinşi iiün küni mağan
jamandyq iemes, jaqsylyq äkele jatqandai körinip, jağam jailau,
jaibaraqat jaisañ kün boldy da, bar oqiğasy badyraiyp köz aldymda
tūryp qaldy.
Sol künniñ özi de tolysyp pisken jemistei tolyqsyp tūrğan — dy.
Şañqai tüske qarai köterilgen kün, ystyq aptabymen küidirmei, qalyñ
ağaşqa, jaiqalğan kök şalğynğa, qūiqaly topyraqqa mol qyzuyn siñirip
balqytyp keledi. Şuaq qoiu aua jūmsaq jyluyn bükil täniñe darytyp, ön
boiyñdy uiañ tartqyzyp, köñiliñdi tynyştyqqa, beibit rahatqa böleidi.
Jasyl kök şöptiñ, qyzyp kele jatqan dymqyl jerdiñ isi azdap mas
qylğandai basyñdy ainaldyrady. Kenet mūrnyma iemis qana saumaldyñ isi
kelgendei boldy — ol qai şöptiñ isi iekenin ajyrata almadym.
Adam ierteñgi küniniñ ne bolaryn bilmeidi. Biraq aqyl — oidyñ
boljamy jetpegen närseni keide täniñ sezetin siiäqty. Birneşe jylğa
sozylmyş azap pen mehnat aldynda dünieniñ bar jyluy men
tynyştyğyn, az ğana raqatyn är kletkasyna siñirip alğysy kelgendei, bar
denem balbyrap, bolaşaq qauip pen qater, jan ūşyrğan ürei aldynda —
tynyğyp alğysy kelgendei, köñilim de jai tauyp, jadyrap keledi.
Alleiädağy skameikada Sveta iekeumiz otyrmyz. Ündemeimiz. Svetanyñ
barlyq tömen ietektiden artyqşylyğy da osy. Qūlağyñ tynyş. Qasyñda
bir jaqsy adam baryn bilip, büiiriñ jylyp otyra beresiñ.
Sveta bir kezde mağan qarai qisaidy da, belimnen qūşaqtap aldy.
— Nadia, — dedi sodan soñ. Mūndağy orys äielderi meniñ Näzira
atymdy «Nadiağa» ainaldyryp alğan... — Men äielderden iestip senbei
jürsem. Ras ieken ğoi.
Ol jūmsaq alaqanymen meniñ qūrsağymdy maida sypyryp ötti.
— Ras,— dedim men.
— Men de añqaumyn. Seniñ qasyñda jürip, jūrttyñ ieñ soñynan
bilippin.— Sveta kişkene qabağyn şytyp otyrdy da.— İapyr — ai, beker
bolğan ieken mūnyñ,— dedi.
— Nege?
— Sen nemene, ieş närseni sezbeisiñ be?— dep Sveta qabağyn köterip
tañyrqai qarady.
— Şekarada tūrmyz. İerteñ ne bop keterin qaidan bilesiñ?
O jağyn men oilamappyn. Ras, şet jerde, bir qiyrda jürgende aiağym
auyrlağanyna köñilim küpti bolatyn. Äitse de, jalğyz iemespin. Arqa
süier azamatym bar.
— Ne qylar deisiñ. Künim jaqyndağanda ielge qaitam ğoi,— dedim.
— Äitse de, saqtanuyñ kerek iedi,— dedi Sveta.
— Ay, qalai saqtanam?— dep tañyrqadym. Şynynda da osy künge
deiin bizdiñ halyqta baladan saqtandy degendi iestigen joq iedim.
— Öziñ saq bolasyñ da, — dedi Sveta moinymnan qūşaqtap...— İerkek
şydamsyz bolady ğoi, — Sveta meniñ moinymdy bosatyp, tufliıniñ
tūmsyğymen dymqyl jerdi türtkiledi.— Bizdiñ Nikolai da bala süigisi
keledi. Biraq myna jağdaida... Bilmeimin, Özim sekemşilmin be, äiteuir
qobalji berem.
Men de qobalji berem, biraq meniñ qobaljuym basqa. Äueli äiel bolyp
bir üidiñ tūtqasyn ūstağanyma sene almai bir türli bop jürdim, jäne üi
deitin qaibir üiiñ bar, ainaldyrğan iekeusiñ. Onyñ üstine adam siiäqty ielde
— ağaiyn — tuğannyñ arasynda tütin tütetip otyrğan joqsyñ. Jel
aidağan qañbaqtai, qos çemodanyñdy qolyña alyp... Äskerdegi jigittiñ
qanjyğasynda... Öz jağdaiymdy özim onşa tüsine bermeuşi iedim. İendi
aiağym auyrlap mynadai halge ūşyradym. Osy men şynymen ana bolyp,
bala süiem be? Amandyq bolsa, solai boluğa tiıs qoi. Biraq... tağy da bir
türli... qobalji berem. Älde Svetanyñ aitqany dūrys pa? Ol būdan būryn
da bir joly saqtanyp jürgenin aityp iedi, onda men ielegen joqpyn — dy,
qazir oilap qarasam... qaşan ornyğyp, bir yñğailanyp alğanşa... onyñ
söziniñ jany bar siiäqty.
Qaitemiz iendi, ärkim būiyrğanyn köredi de.
Änekei bir top bala oinap jür. Olar da osy komandir balalary. Tört
jasar, sary şaşty bala:
— Stoi! Smilno!— dep aiqai salady.
Ol ştab bastyğy, maior Maslovtyñ balasy. Tür kelbeti şeşesi
Alevtina Pavlovnağa tartqan — börtip pisken nandai top-tompaq, oinap
jürgen balalardyñ işindegi ieñ kişkenesi sol bolsa da, özgelerine öktemdik
jasap komanda berip jür. Balalardyñ oiynynda ylği komandiri sol
bolady. Sondyqtan ba, äiteuir ony ülken-kişisi birdei «Vovka komandir»
atap ketti. Balasynyñ osy lauazymy ata-anasyna da ūnaityn bolu kerek,
öitkeni «Vovka komandir» degen atty balalardan göri ülkender köbirek
aitady, äsirese maior Maslov pen Alevtina Pavlovnanyñ qūlağyna
jetedi-au degen jerde:
— Vovka komandir, seniñ äskeriñ qaida? Käne, sapqa tūrğyzşy.
— Özi aumağan maior Maslov. Tübi myqty komandir bolady. Nağyz
jauger.
— Bolatyn bala qarşadaiynan — aq körinip tūrady. Özinde nağyz
komandirdiñ tegeurini bar,— dep qoşemettei ierkeletip jatady.
Alevtina Pavlovna jaqynyraq jerde bolsa:
— Köp maqtai bermeñizder. Bala dandaisyp ketedi,— deidi nazdanyp.
Būl Alevtina Pavlovnanyñ ber jağy, ar jağynda balasynyñ jūrtty
tamsandyrğan qasietine degen maqtanyş jatyr, dausynyñ nazdy
şyğatyny da sodan. Jalpy Alevtina Pavlovna köbirek nazdanady. Basqa
bireu söitse iersi köriner iedi, al tolyqsyğan sūlu kelinşekke bäri
jarasady.
Bala atauly soğys oinağanda komandir balalary qaitip qalsyn, būlar
da äsker bolyp oinaidy, ülkenderden körgenin isteidi. Vovka komandir
synyq süiem boiymen şirenip tūra qalyp, bir qolyn şoltañ ietkizip,
sozyp:
— Stloisia! Stanovis! — dep aiqailaidy.
Balalar sony qyzyq körip, japa-tarmağai jügirip kelip sapqa tūryp
jatyr. Balanyñ aty bala iemes pe, şart ta şūrt ūrysyp, talasyp qalady.
— Men alğa tūram.
— Joq men alğa tūram. Meniñ boiym ūzyn.
— Joq, joq, qaraşy. Mine meniñ boiym ūzyn. Töbem artyq tūrğan joq
pa?
— Mä, sen aiağyñdy ūşynan baspa. Käne, qarsy tūryp mūrnymyzdy
taqastyraiyqşy.
Būlardyñ işinde bizben bir fligelde tūratyn körşimiz İraida
İvanovnanyñ alty jasar Şurigi men bes jasar Borisi da jür. Ol iekeui
basqa balalardai ilgeri tūruğa talaspaidy da, köp şulamaidy, analaryna
tartqan salmaqty, momaqan ğana. Vovka komandirdiñ aitqanyn istep,
körsetken jerine tūra beredi. Tek «men Boriadan ūzynmyn, men mūnda
tūram», dep aralaryna basqa bala kirip ketse, oğan könbeidi. İekeui iegiz
qozydai, jūby jazylmaidy. Biraq būlar ata-anadan iekeu ğana iemes, İraida
İvanovnanyñ tört balasy bar, İeñ ülkeni Vania jetiden segizge qarağan,
kişisi iemşekte. Vaniasy ierterek ieseigen, oiynnan göri şaruağa üiir —
köbine kişkentai inisin bağady, su äkeledi, üi şaruasynda şeşesiniñ nağyz
qolqanaty. Ağalary şeşesiniñ qasynda bolğan soñ, Şurik pen Boria
jūbyn jazbai bir jüredi de, birge oinaidy. İraida İvanovnanyñ
balalary altyn asyqtai. Orta boilydan tömen, tolyqşa kelgen şeşeleri
minezge bai, jaisañ adam bolğanğa ma, balalary da ornyqty, şyr ietken
dausyn iestimeisiñ.
İerkek balalarmen birge ūrysqaq Musianyñ qyzy Liusia da soğys oinap
jür. Ol jeti jasta. Soraiyp balalardyñ ieñ aldyna tūryp alğan,
şeşesindei iemes, boişañ bolatyn türi bar.
— Vova, Vovoçka, men sağan orynbasar bolaiyn. Qazir men komanda
berip, sağan baiandaiyn,— dep jalynady Liusia.
Kip-kişkentai bop şirenip tūrğan Vovka — komandir ony mensinetin
iemes.
— Qyzdar komandir bolmaidy,— deidi ol.
— Men orynbasar bolam.
— Joq, men bolam,— dep balalar tağy da jamyrai şulap ketedi.
Men balalardyñ oiynyn qyzyqtan otyrğanmyn. Sveta ündemei otyra
beruge işi pysty ma:
— İiün aiy da bitip qalypty — au, apyrai-ä?— dedi iesinep.
— İä, bügin jiyrma biri. İerteñ Brestke baramyz. Qalağa barğan soñ,
senderge qonaq bolamyz ba?
— Nikolai tuğan künimdi meiramdaimyn deidi,— dedi Sveta sol
būiyğy qalpynan serpilmei. — Meili. Qarsy bolğanym joq. Kisi jiyrma
beske künde kelmeidi.— Ol jūp — jūmsaq bilegin meniñ moinyma artty.
— Sen ğoi, äli jiyrmağa kelgen joqsyñ, Nadia. Qandai jassyñ. Tuğan
küniñ qaşan?
Tuğan küniñdi bilmegen şynynda da uiat ieken, jauap bere almai
qysylyp qaldym. Meniñ biletinim doñyz jyly tuyppyn, ol jiyrma
üşinşi jyl, dälirek aitqanda köktemge qarsy — nauryzdyñ işi bolsa
kerek, — onyñ bärin Svetağa qalai tüsindirem. Köp sözden ündemei
qūtylatyn ädetim bar iedi, onyñ üstine Svetanyñ bir rahaty jauap
bermeseñ qazbalap sūramaidy. Jaña ğana bergen saualyn äp-sätte ūmytyp
ketken adamdai, qysylmaisyñ.
— Men küzde jiyrma iekige şyğam,— dedi Sveta.— Söitip jyl degeniñ
öte beredi. Öte beredi. Bir küni qartaiğanyñdy da bilmei qalasyñ.
Svetanyñ oiyna käriliktiñ qaidan kelgenin bilmeimin, öz basym osy az
jasymda kärilikti oilap körgen iemespin, ol äzirge meniñ qolym jetpeitin
alys dünie. Tezirek ülkender sanatyna qosylu, ūl bolsyn, qyz bolsyn, bar
balanyñ asyğa kütetin armany iemes pe, men qaita ier jetuge asyğuşy iedim.
Kişileu keziñde keibir ülkender seni balasynyp, kişireite söilese —
düniede qor qylatyn närse sol boluşy iedi. Biraq qazekeñniñ bir jaqsy
jeri qyz balany onşa kişireite bermeidi, qaita ierterek ieseitedi. On tört,
on besten bylai qarap — aq, bolaşağyñdy oilatady. Öitkeni on segizden
assa — aq ötpei otyrğan käri qyz degen jaman ataq bar. Ondai ataqtan
qyzdyñ özi ğana iemes, ata-anasy, ağa-jeñgesi, töñiregi tügel qorqady.
— Qasymbekke qalai ğaşyq bolğanyñdy aitşy, — dedi Sveta kenet
meniñ iyğymda jatqan jūmsaq bilegimen moinymnan qūşaqtap, dauysynda
äldeneni añsağan arman bar. Dauysynda ğana iemes, bükil ön boiynda bir
añsau bar siiäqty.
Men ündei qoimaq iedim.
— Aitsaişy, neñ ketedi, — dep jarmasty. Kisige ondai qadalmauşy
iedi.
— Bilmeimin,— dedim men.
— Bilmegeni qalai?
— Äiteuir ūnatqan boluym kerek. Al bylai ölip — talyp... Qoişy,
odan da Nikolaiğa ğaşyq bolğanyñdy ait öziñ,— dep men de jarmasa
kettim.
Sveta kişkene ündemei oilanyp qaldy da, külip jiberdi.
— Men de bilmeimin. Aq köñil ielpildegen jaqsy jigit ieken. Bir
körgennen iesi ketip bäiek boldy da qaldy. Tipti janyn beruge bar. Meniñ
betimdi beri qaratqan sol yqylasy bolu kerek. Äiel qanşa asqaqtağanmen
ierkektiñ yqylasyna tüsip qalady ğoi.
— Sonda qalai?.. Äielder ğaşyq bola bilmei me? Tek ierkekterdiñ
degenine köne bere me?— dedim.
— Ärine,— dep küldi Sveta. Aldymen közi tüsip ainaldyratyn
ierkekter iemes pe. İendeşe biz solardyñ jeteginde ketemiz de, ğaşyq boldyq
dep özimizdi aldarqatamyz.
Oilanyp qarasam myna söziniñ jany bar siiäqty. Ärine iendi, köñili
qalamasa kisi qyryndağan ierkekke könbeidi ğoi, biraq... Meniñ tüsinip te,
tüsine almai, közim jypylyqtap qinalyp otyrğanymdy baiqady ma, Sveta
betime qarap jymiyp qoidy. Sodan, mağan yqylasy tüsip ketti me, älde
işki qatparyn aqtaryp tazaryp alğysy keldi me, keide adamda ondai da
bolady, iyğymnan qausyra qūşaqtap:
— Meniñ qalai ğaşyq bolğanymdy bilgiñ kelip bara ma?— dep küle
sūrady.
— İä, bilgim keledi.
— Şynynda men de ğaşyq bolğanmyn. Tipti iesim ketken kezderi boldy.
— Nikolaiğa ma? — deppin men de qarap otyrmai.
Sveta yñğaisyzdandy ma, säl irkilip baryp:
— Joq,— dedi.— Sen oğan tañyrqamai-aq qoi. Jūrttyñ bäri alğaşqy
süigen adamyna tie bermeidi. Onyñ üstine, o kezde, men äli aqyl
toqtatpağan jas iedim. Äkem Leningradta ülken qyzmetker iedi, bir üidiñ
ierke ösken jalğyz qyzy. Til de üiretti, muzykany da üiretti. On jetige
kelmei jatqanymda — aq qyryndağan jigitter de köp boldy.— Sveta
myrs ietip külip qoidy. — Men ötimdi qyz boldym, Nadia. Biraq meniñ
köñilim bir balağa ğana audy. Saşa, aty Aleksandr bolatyn, menen birer
jas ülkendigi bar. Jalğyz şeşesi ğana bar, özderi tym jūpyny tūratyn.
Biraq öz talabymen oquğa tüsken student iedi. Özi symbatty, sūlu jigit
bolatyn. Kördiñ be, Nadia, meniñ sūlu jigitterim de bolğan,— dep Sveta
iyğymnan qağyp qoidy.
Bäse Nikolaidy būğan özgeler ğana iemes, özi de qomsynady ieken ğoi.
Öitpegende qaitsyn, körinip tūrğan närse iemes pe.
- Jas adamnyñ alğaşqy mahabbaty degen qatty bolady ğoi. Men de
qatty qūladym. Bir kün körmesem, düniede men üşin ondai azap
bolmaityn. Adam degen qyzyq — ay, bireudi jaqsy körseñ, onyñ özi ğana
iemes, bükil töñiregi, kigen kiımi, ūstağan mülkine deiin ystyq bolady
ieken. Aittym ğoi, jūpyny tūratyn adamdar iedi, mağan solardyñ
kişkentai bölmesi, üi işindegi tozyğy jetken mülik jabdyqtary tügel
ūnaityn. Sol jigittiñ şeşesi de mağan qatty ūnağan. Jasy ieluge
jaqyndağanmen bir ierinbeitin isker adam iedi, joqty bar qylyp, üi işin
de tap — tūinaqtai taza ūstaityn. Saşa şeşesin jaqsy köretin de,
bir sözin ieki ietpeitin. Sodan ba, onyñ şeşesin men de jaqsy körip
kettim. Biraq Raisa Semenovnanyñ özi de jaqsy körmesiñe qoimaityn
adam bolatyn. Bilmeimin, özge jūrtqa ier minezdileu, qataldau da
körinetin, şyğar, biraq mağan degen yqylas, nieti özgeşe iedi. Üiine men
kirip kelsem, köpten körmei qatty sağynyp qalğan adamdai jadyrap qūia
beretin. Şaiyn ba, kofesin be, nesin bererge bilmei, asty-üstime tüsip
bäiek bop qalatyn. Keide Saşa joq bolsa, iekeumiz otyryp alyp qatar —
qūrbyşa äñgime soğatynbyz. Kädimgi syrlas qatyndarşa ieş närsemizdi
bükpei barymyzdy aqtaryp salatynbyz. Äli tük körmegen kişkentai qyz
balağa köp biletin, köpti körgen kekse äielmen syrlas boludyñ özi märtebe
ieken. Öziñ de köpti körgen, köp närseniñ syryn biletin adamdai marqaiyp
qalasyñ. Raisa Semenovna öte ieskerimpaz da kisi bolatyn, Saşa üide
bolsa, köp ainalsoqtamai, bir senimdi syltauy tabylyp, bizdi oñaşa
qaldyryp ketetin. Saşa bylai symbatty, myqty jigit bolğanmen, meni
şyn jaqsy körgendikten be, bilmeimin, ädepten asyp körgen iemes. Jalpy
öziniñ minezi sypaiy, synyq bolatyn. Sondai ier jüzdi, qauqarly
jigittiñ öktem, dökirligi joq, mineziniñ biiäzylyğy da mağan qatty
ūnauşy iedi. Ğaşyqtyq degen de işpei-jemei iesiñdi alatyn mastyqtyñ
bir türi ğoi deimin, mağan özim ösken uiam, keñ saraidai tört bölmeli,
jihazdy päterimnen, analardyñ kişkentai tar bölmesi ystyq bolyp
bara jatty. Kino, teatr, keşterge barmağanda köbine sol üide
kezdesemiz, öitkeni bizdiñ üige kelgende Saşa özinen özi qysylyp
iebedeisizdenip qalady. Tipti üi oñaşa bolsa da, ierkinsip kete almai aiağyn
ieppen basady. Bizdiñ üi jalpy keñ bolğanmen mağan da tarlyq iete
bastady. Saşany ata-anama tanystyrğanmyn, biraq Raisa
Semenovnanyñ mağan bergen peiilin, olar Saşağa bere qoiğan joq. Synai
qarap, sypaiy ğana söilesedi. Sodan, qanşa ierke össem de, qysylatyndy
şyğardym. Onyñ üstine Raisa Semenovna da mağan şeşemnen beter
syrlas bolyp aldy, keibir mamama aitpaityn syrymdy da so kisige
aitatyn ädet taptym ğoi. Qalai aitpassyñ, Raisa Semenovnanyñ bar
armany Saşa iekeumizdiñ baqytty boluymyz, iekeumizdiñ qyzyğymyzdy
köru. Meniñ bir baiqağanym, Nadia, kisi ğaşyq bolğanda kökiregindegi bar
quanyşyn süigenine aityp tauysa almai, tağy da bir sony bölisetin
jaqyn adam izdeidi ieken. Meniñ sondai adamym Raisa Semenovna boldy.
«Jaña jyldy bizdiñ üide qarsy alaiyq» — dedi Saşa. Men özim
kişkentaiymnan onşa sauyqşyl qyz iemes iedim, Köbine üide pianino
oinap, kitap oqyp otyra beretinmin, al ğaşyq bolğasyn, özge topqa
qosylmai oñaşada Saşanyñ betine qarap otyra bergendi köp qyzyqtan
artyq köretindi şyğarğanmyn, sodan da Saşanyñ būl sözine quana
köndim. «Men jaña jyldy qūrby qyzdarymmen bir kompaniiäda qarsy
alatyn boldym», dep ömirimde birinşi pet ata-anamdy aldap kettim.
Raisa Semenovna da dastarhandy kelistirip jasağan ieken. Bylai
ağyl-tegil bolğanmen azğantai adamğa kerek — jaraqtyñ bäri bar. Tipti
stol üstine bir şoq gül de qoiypty. Qystyñ közi qyrauda, jäne jaña
jyl aldynda Leningradtan gül tabu da oñai iemes. Men de mamamnan
alğan azğana aqşağa bir şampan men bir korobka konfet äkelgenmin. Solai
oñaşa, mäz-mäiram bolyp jaña jyldy qarsy aluğa otyrdyq. Jasym on
segizge kelse de būryn şarap işip körgen joq iedim, şampan auzyma tigen
soñ bir türli köñilim köterilip, būrynnan da mol quanyşym keudeme
syimai keremet boldym. Raisa Semenovna azğana otyryp, sosyn bizge
«jaña jylda jaña ülken baqyt» tilep, tost köterip, jaña jyldy
birge qarsy aluğa özin kütip otyrğan qūrbysy bar ieken, keşirim sūrap
soğan ketip qaldy.
Şaraptyñ äseri me, men sol küni aitusyz köñildi boldym. Quanyşym
qoinyma syimai syqylyqtap küle berdim. Nege kületinimdi, nege
quanatynymdy özim de bilmeimin. Äiteuir mäzbin. Saşanyñ betine
qaraimyn — ol būrynğysynan da sūlu, ajarly, sondai jaqsy... Men ony
odan beter jaqsy körip ketem. Saşa da meni ädettegisinen .äldeqaida
artyq jaqsy köretin siiäqty. Änşeiindegisindei imenşek te iemes
qūşyrlanyp qatty — qatty süiip, boiymdy balqytyp barady. Sol keş
meniñ ömirimdegi ieñ baqytty keşim bolğan siiäqty iedi. Biraq ierteñgisin
ūianğanda köñil — küiim özgerip ketti. Bir närseni büldirip alğandai, ia bir
uiatty is istep qoiğandai, kökiregimdi tyrnap jatqan bir närse bar.
Saşanyñ betine qarauğa da qaimyğam. Ömiri jatyp körmegen jat
tösekten de... Sol tüni men tūñğyş ret ierkek körgenmin. Süigeniñmen
qosylu baqyt deidi ğoi, biraq sol alğaşqy tün tañ ata meni beibereket
mazasyzdyqqa ūşyratqan. Tezirek kiınip keteiin dep jatqanymda, Saşa
da tündegi batyldyğynan airylyp, meni toqtata almai miñgirlei
bergen-di, Raisa Semenovna qaityp oraldy. Öñi jaidary, sondai köñildi,
«ou, ierte tūrypsyñdar ğoi» dep kele jatyp, meniñ ketuge oñtailanyp
tūrğanymdy baiqap: «qoi, tañ atpai qaida barasyñ, qazir zavtrak
işemiz, otyr» dep qūşaqtap alyp ieki betimnen kezek süidi. «Meniñ
jaryğym, jalğyzym, işimnen şyqqan jaqynym» dep közine jas alyp
süigende men de ierip kettim. Özim de üige baruğa betimnen basyp tūr
iedim, stolğa otyryp, şampan işip, iştegi qyjylym tarap qaitadan
märe-säre boldyq. Äsirese Raisa Semenovnanyñ kündei jainağan jüzi,
asyp tögilgen yqylasy iştegi bar kikiljiñimdi ūmyttyryp, ieritip
äketti.
— İa- a, ol kisi o jağynan myqty iedi,— dep toqtady Sveta.
Dauysynda demimen qosa şyqqan kürsinis bar ma, köñildi äñgimesiniñ
soñynda bir köñilsizdik baryn işim sezip, men de irkilip qaldym. Biraq
zatym äiel iemes pe, şydai almai ar jağyn sūradym.
— Ar jağynda qiyn oqiğalar boldy ğoi — dedi Sveta äñgimesin
būrynğydai iemes, jadau jalğastyryp.- Üş künnen keiin meniñ papamdy
ūstap äketti. Töbemizden jai tüskendei boldy. Mamam, mendei
byljyraq iemes, qairatty adam iedi, jylağanyn mağan körsetpei, bir
jağynan meni jūbatyp, bir jağynan tiısti jerlerge jügirdi. «Adal
adam naqaqtan küimeidi., aqtalady, qaitse de aqtalady» dep mağan
jūbanyş aitady. Biraq onysynan äzir ieş närse şyğa qoimady, tipti,
papama jolyğa da almapty. Sodan üşinşi küni, «balasymyn ğoi, mümkin
meni jolyqtyrar» dep peredaça tüiip alyp, jatqan jerine men bardym.
Meni de jibermedi. Bar aitqandary: «Keiin belgili bolady, keiin kelersiz»,
— dedi. Ol «keiinniñ» qaşan iekenin jäne aitpady. Sodan qaityp kele
jatyp Saşanyñ üiine soqqym keldi. İeki-üş künnen beri iesimnen tanyp
jürip, ony da ūmytyp ketippin, telefon soğa qūiatyn üiinde telefon
joq. Mamamnan keiingi iendigi qalğan tiregim Saşa men Raisa Semenovna
iedi. İendi solarğa soğyp işimdegi bar qasiretimdi şyğaryp, şerimdi
tarqatqym keldi. İesikti Raisa Semenovnanyñ özi aşty. Ony körisimen
«Raisa Semenovna!» dep dauystap jiberip, keudesine qūlap ieñkildep
jylai berdim. Ne aityp, ne qoiğanymdy da bilmeimin, äiteuir
jylağanym iesimde. Qanşa jylağanymdy da bilmeimin, bir kezde baryp
«Saşa üide me» dep sūradym. Raisa Semenovna meni keudesinen bölip
tikeitip qoidy da, «Saşa üide joq» dedi. Dausy qūlağym üirengen
äueninen bölek şyqty ma, osy sözden selt ietip, betine qarasam Raisa
Semenovnanyñ jüzi de sap — salqyn ieken. Codan bir türli suynyp qaldym
da: «Saşa... Saşa qaşan keledi?» dep sūradym. Osy kezde kuhnia jaqtan
bir oryndyq syqyr-syqyr iete qaldy. Būlardyñ as pisiretin tittei ğana
bölmesi bolatyn, onda bir tozyğy jetken syqyrlauyq oryndyq bar —
tyn. «Saşa bügin üige kele almaimyn degen, institut olardy bir jaqqa
jiberetin körinedi» dep Raisa Semenovna oryndyqtyñ syqyrymen
jarysa jauap berdi mağan. «Ana jaqta bireu bar ğoi? Ol Saşa iemes pe?
Saşa...» dep dauystap jiberdim. Raisa Semenovna bir türli sasyp
qalğandai boldy, tipti kuhnia jaq iesikke köldeneñdei tūra qalyp: «joq,
joq, ol meniñ podrugam. Men sağan qaşan ötirik aityp iedim. Saşa joq
dedim ğoi. Nege senbeisiñ» dep özime tūñğyş ret keiip tastady. Osy
kezde «podrugasy» oryndyqty tağy bir syqyr ietkizdi. Keii almaityn
adamyña bir keiip bastap alsañ ar jağyn aitu oñai bolady ğoi, Raisa
Semenovna da bastyrmalatyp mağan ūrsa bastady: «nege aitqanğa
senbeisiñ, Saşany tauyp ber dep iesimdi tandyrğany nesi. Jap-jas
bolyp jigittiñ artynan jügirip... Saşağa jarmasyp...» ne aityp
jatqanyn şala tüsinip, ras pa, ötirik pe dep tañyrqap Raisa
Semenovnanyñ betine qarasam...
Sveta qatty şimirkenip, oqys irkilip qaldy da:
Ondai närseni qūdai sağan körsetpesin, Nadia,— dep auyr kürsindi.
Men de ünsiz otyrmyn. Aşylmağan adamnyñ özi kisige jūmbaq bolady
ieken — ay, baiağydan beri birge jürip basynda osynşa qasiret baryn
bilsemşi. Sveta bir bastap ketken soñ syryn tügel aityp tügeskisi keldi
ğoi deimin, sözin qaita jalğady.
- Sol joly men qatty tüñildim. Adamnan da, ömirden de tüñildim.
Mamama da ieş närse aitpadym. Onyñ özi janyn qūiarğa jer tappai
jürgende papamnyñ qaiğysynyñ üstine qaiğy jamap... Biraq ana
jüreginiñ sezbeitini bolmaidy ieken. Meni papamnyñ qaiğysynan jüdep
ketti dep oilauyna bolar iedi ğoi, biraq işimde syry bölek, özgeşe bir
qasiret jatqanyn sezipti. Sūrady. Bärin aityp berdim. Meniñ mamam
mendei iemes, aqyldy adam. Dünieden tüñilip ketken jerimnen meni qaita
tiriltip alğan da sol. «Äkeñ iekeuimiz «jūmys — jūmys» dep jügirip
jürip, senen köz jazyp qalğan iekenbiz ğoi, balam» dedi. «Ömiriñniñ
basynda bir süringen iekensiñ,. ömir bolğan soñ äli de sürinetin jerleriñ
bolar. Biraq äiteuir öziñdi joğaltpa. Adamşylyğyñnan airylma.
Qateniñ ülkeni sen Saşamen qosylyp ömir sürgeniñde bolar iedi. Olardyñ
betiniñ ierterek aşylyp qalğanyna da şükir. Sen äli kisi tanymaisyñ,
jassyñ ğoi, qate menen bolğan. Saşamen de, onyñ şeşesimen de kün ilgeri
jaqsylap tanysuym kerek iedi. Seniñ Raisa Semenovnañnyñ syryn op —
oñai tüsinuge bolatyn iedi ğoi mağan. Ondai äielderdi körip te jürmin.
Küieuinen ierte ajyrasyp ketedi, qaityp küieuge şyğa almaidy, alañ
bolyp berilip isteitin qyzmet qareketi de joq, kisini mezi qylatyn ūsaqtüiek qyzmet atqaryp kün körisin jasaidy. Sodan keiin qolyndağy bary
da, oryndalmağan armanynyñ ornyn toltyrary da jalğyz balasy
bolady. Ol balasyn özgeden böltirigin qorğağan böriden beter qorğaidy.
Keide, qyzym, analyq özimşildik qaraulyqtyñ da şegi bolmaidy.
Ondailar balamnyñ qamyn oiladym dep, jäne sol oiyna imandai senip
jürip, öz qamyn oilaidy, öz degenin istetedi. Men iendi baiqap otyrmyn,
qyzym, balasynyñ «bolaşağyn oilap» Saşany seniñ soñyña salyp qoiğan
da Raisa Semenovnanyñ özi. İeger qosyla qalğan künde de ol Saşany
senimen bölispeitin iedi. Joq, ondai äielder qolyndağy barynan ölse
airylmaidy. Özge tūrmaq balasynyñ özin özine bermeidi. Ah, zalym, seniñ
basyñdy myqtap bailap alu üşin jaña jyl keşin de özi ädeii
ūiymdastyrğan ieken ğoi. Öz balasyna jeñgetai bolğan — svodnitsa!..»
— Mamamnyñ auzynan tūñğyş şyqqan, men iestigen qatty söz osy
boldy. Men sol kezde mamamnyñ osy sözine şalalau senip, birine ilanyp,
birine ilanbai otyrğanmyn. Qanşa köñilim qalğanmen Raisa
Semenovnanyñ atynan jarylyp meni jaqsy körgen köp künderi köz
aldyma ielestep, «sonyñ jalğan boluy mümkin iemes qoi, Jalğan bolsa
sezer iedim ğoi» dep talasyp iedim, mamam mağan ony da op — oñai
tüsindirip berdi. «Nege jaqsy körmesin, äuel basta Raisa Semenovna seni
şynymen-aq jaqsy kördi. Öitkeni sen Saşany şeşesiniñ megzegen biıgine
alyp şyğatyn küş bolatynsyñ. İendi kelip kütpegen jerden onyñ aiağyna
bailanatyn qara tas bolyp qaldyñ. Sosyn ol seni şynymen jek körip
qaldy. Eti liudi po svoemu oçen daje iskrenni11. Men «Saşağa ne
bolğan. Saşa meni şyn jaqsy köruşi iedi ğoi» dep şyryldap iedim, şeşem
qaiyryp tastady. «Saşañ syrt közge dürdei bolğanmen nağyz triapka!
Ömir boiy şeşesiniñ qolyndağy suly şüberek bolyp ötedi».
— Solai, Nadia. Söitip men ömirdiñ alğaşqy mektebin ötkenmin.
Tüsindiñ be?— dep Sveta iyğyma qolyn saldy.
— Men özi tüsinip te, kei jerin tüsine de almai otyrmyn,— dep
şynymdy aittym.
— Men de keibir şyndyqtardy keiinirek tüsingenmin, — dedi Sveta.
Sodan az irkilip, betime qarap myrs ietti. — Äieldiñ aty äiel iemes pe,
keide bir işte jatqan şeriñdi syrtqa şyğaryp alğyñ keledi. Bilesiñ ğoi,
bizdiñ äielderge aitsañ neşe saqqa jügirtip ala jöneledi. Sen tūiyqsyñ.
Baiqaimyn, işiñde jatqan bir syr sandyğyñ bar. İestigeniñdi şaşau
şyğarmai, sonda jinai beresiñ,— dep Sveta köñilsiz äñgimesin külkimen
bitirdi.
Sveta serpilgesin men de sergip qaldym, tek sondaida bir orynsyz sözdi
qoiyp qalatynym bar.
— Osyny Nikolai bile me?— deppin.
Qūdai oñdap Sveta būl sūrağyma qysylğan joq.
— İe, nege bilmesin, biledi,— dedi.— Köñilsiz äñgime aityp seni biraz
şarşatyp tastadym ba, qalai?
— İendeşe köñildisin ait, — dep tağy da qoiyp qalğanym.
— Qanşa maqtağanymmen sen de äielsiñ ğoi, bärin bilgiñ keledi, ä,—
dep külip aldy, — Oiyñdy tüsindim. Nikolai ğoi?— Külkisi tez öşip,
qaitadan baisaldy, jadau qalpyna tüsti.— Şeşemniñ sol közimdi aşqany
da mağan oñai tigen joq. Mamam «tüñilme» dese de köp närseden, äsirese,
adamdardan tüñilip kettim. Jūrttyñ bäriniñ syry mağan mälim siiäqty.
İendi meniñ jağdaiyma qyzyqpaidy ğoi, biraq ierkekterdiñ qyzyğatyny
jalğyz ol ğana ma. Jigitter qyryndasa — aq ar jağynda bir aramdyğy
tūrğanyn seze qūiatyn sekemşil bolyp aldym. Arada ieki-üş jyl ötken soñ
osy Nikolai kezdesti. Mūnyñ bir jaqsy jeri ar jaq ber jağynyñ bäri ap
— anyq körinip tūrady ieken. Onyñ meni satpaitynyna, satpaq tügil,
qandai ot bolsa da men üşin qoiyp ketetinine kümänim bolmady. Onyñ
üstine yqylasy jeñip ketti de... aittym ğoi ierkektiñ yqylasy qūlasa
äieldi jeñbei qoimaidy dep...
— Al, Nadia, meniñ bar syrymdy bilip aldyñ. İendi men seniñ
uysyñdamyn,— dep Sveta öz hikaiasyn külkimen tämamdady.
4
Men özi, sirä, zerek iemespin — au deimin, bir äñgime iestisem, sony
birden tübine jetip tüsine qoimai, oiymmen oqtyn-oqtyn qaityp oralyp,
küiis qaiyrğan tüiedei talmap baryp jūtatyn ädetim bar. Svetanyñ būl
äñgimesiniñ de bar mäni mağan keiinirek jetti. Saşa turaly sarañ
söilegeni... sonşalyq köñilin qaldyrğan adam turaly kisi ystyq söz aita
ala ma, biraq kezinde tym ystyq bolğan siiäqty. Jūrt bitkennen tüñilip
ketui de tegin iemes qoi. Ülken bir sezimge berilip, sodan küirep, auyr
küizeliske ūşyrağan türi bar. Menen jasy men bilimi ğana artyq desem
ömirdiñ de biraz syryn ūğyp qalğan boldy-au būl äiel. Qatty auyryp, ölim
auzynan qaitqan, ieñsesin iendi ğana köterip kele jatqan adam siiäqty
körindi ol mağan.
Orys degen halyqpen aralasqanyma üş — aq ai, būryn syrtynan
iestuim bolmasa syryn bilmeuşi iedim. Olardyñ qyzdary, äsirese qala
qyzdary ierkin bolady deuşi iedi, ras ieken — au. Qysylyp — qymtyrylmai
jürip köñili ketken jigitterin tañdaidy, syryn bilip synaidy. Bizdiñ
qazaqta da būrynğydai atastyru qaldy ğoi, qyzdar köbine köñili ketken
jigitterine barady, biraq äiel joly äli de jiñişke jatyr — au. Äkeşeşeñ qatal bolmağan künniñ özinde synai qarağan syrt közder — aq
aiağyna tūsau salyp qūiady. Audandağy ieñ joğarğy toğyzynşy klasqa deiin
oqyp, bilimdi sanalğan, közge tüsken kerdeñ qyzdyñ biri men iedim. Özgeşe
türimen kişkentai audan ortalyğyn ieleñ ietkizip alystan kelgen qyzyl
komandirge küieuge şyqtym. Bükil boijetkenderdiñ işinde jalğyz
jüldeni özim alğandai boldym.
Sveta ğaşyqtyq jaiynan söz qozğady. Osy men Qasymbekke şyn
ğaşyq boldym ba? Är jağdaimen alañ bolyp, köñilim alyp-ūşyp jürip
sol arasyn oilamağanmyn ba qalai?
«Ğaşyqtyq» degen söz bala kezimde iertegi, jyrlarda qūlağyma
şalyndy. Biraq iertegi, jyrlardağy ömir de, adamdar da bizden bölek, biık
körinetin de, olardyñ boiyndağy alapat ot sezimder de bizdiñ kişkentai
boiymyzğa syimaityn, qysqasy, qol jetpeitin närse bolatyn. Bügingi
jabaiy adamdar jyrdy tyñdap qanşa tamsanğanmen «öz basymnan ondai
sezim keşemin» dep oilai qoimaityn. İertegi, jyrdan auysyp azğana qazaq
jazuşylarynyñ az ğana kitabyn oqyğannan keiin de «ğaşyqtyq» degen söz
men üşin aspannan jerge tüspei — aq qoidy. Mūnda da qyz ben jigitter
ölip – talyp, küiip — janyp jatady. Jäne bizdei jabaiy iemes, kileñ bir
«asyl jandar». (Qaita osy orystyñ «liubov» degen sözi oñailau ma dedim.
Ol özi köp aitylady, jäne ärkimniñ — aq köñilinde bola beretin närse
tärizdi). Osy bir äserden bolar, anandai ğaşyq boludy men özimnen
dämetkenim joq. Biraq köñilimde kömeski, būldyr armanym bolğany ras. Ol
keide tätti qiiälğa ainalyp, äjeptäuir jerge alyp ta ketetin. Ondaida
keremet sūlu, körikti ier jigit...
Basqa halyqty bilmeimin, qazaqta qyz balasynyñ sezimin ūiatatyn tek
jyr men kitap qana iemes, köbine jeñgeleri.Olar jai adamnyñ qoly
jetpeitin alystağy ğaşyqtyqty aityp äure qylmaidy, jas denedegi
ūianyp kele jatqan sezimge jaqyn, ūrymtal tūstan däl basyp, nağyz
qyzyqty jerden türtedi. «Küieu degen jaqsy bolady. Qu tizeñdi qūşaqtap,
döñbekşigennen, beu, oibai – au, jas jigittiñ ystyq qūşağyna ne jetsin»,
— dep bastap — tük bilmeitin şyğarsyñ äbden — aq. Boi jetip qaldyñ,
işiñ bärin biledi ğoi», — dep onsyz da mazañdy alyp, deneñdi qyzdyra
bastağan tabiğattyñ otyna mai quiady. Odan äri tūrmysqa şyğudyñ, bir
üidiñ qazan – oşağyna ie boludyñ artyqşylyğyn qūlağyña qūiyp, «o
bastan peşeneñe jazylğan» bolaşaq tirligiñe baulidy. Ai, ainalaiyn
qazaqtyñ jeñgeleri – ai, tabiğat ūiata bastağan näpsini qatal ana qanşa
tūnşyqtyryp tastasa da, sender op – oñai tiriltip alasyñdar – au. Keide
qyzdyñ ardaqtysyn bir köilekke satyp ta jiberetin kezderiñ bolady, biraq
äiteuir ne de bolsa ömirge bastaisyñdar, özderiñ tatqan läzzatty aiağy
tūsauly, joly tar qyz balağa tatyrğanşa, tağat ietpeuşi iediñder – au...
Meniñ Dariğa degen jeñgem bar. Küieui bizge üş atadan qosylatyn ,
biraq äkem atadan jalğyz bolğan soñ, olardyñ üi işi bizge jaqyn aralasyp
ketken. Denesi tyğyrşyqtai, boiy sūñğaq bolsa da jūdyryqtai şüike
bas, bet — bitimi de quyrşaqtai kişkene ğana bir qarağanda äjeptäuir äiel
denesine kişkentai ğana qyz balanyñ basyn qondyryp qoiğan siiäqty.
Auzy oimaqtai, kişkene ğana piste mūryn, syzylğan qysyq közi
monşaqtai jyltyraidy. Küieuge şyqqanyna bes – alty jyl bolsa da
közi külimdei jyltyrap tūratyn tompaq betinen balalyq taby ketpei – aq
qoidy. Balalyq kezindegi minezi de özgermedi. Sodan bolar, onyñ menen
alty — jeti jas ülkendigine qaramastan,iekeumiz qatar ösken qūrbydai —
syrymyz aşyq boldy.
Dariğa qazaqtyñ salty boiynşa meniñ atymdy atamaidy, biraq
menşiktep ien salyp, at ta qoimaidy, jäi qyz — au» deidi. Işine syimai
baratqan jañalyğy, ne ösegi bolsa, qasyma jügirip kelip, şymyr bilegimen
moinymnan qūşaqtap alyp: «qyz — au, sen iestidiñ be?» dep ystyq lebimen
qūlağymdy şarpyp sybyrlai jöneledi. Onyñ deminen qūlağym bulanyp,
dymqyl tartyp qalady. Kisi otyrsyn, meili oñaşa bolsyn, mağan aitatyn
äñgimesin sybyrlap bastaityn Dariğanyñ ädeti, biraq sälden keiin kübirge
auysyp, odan qyza kele bögde kisi otyrsa da ielemei, dauystap ketedi. Men
büiirinen şymşyp alğanda beikünä keskinmen betime ürpie qarap,
tañyrqap qalady da sodan keiin öz qylyğy iesine tüsip, syrtqa süirei
jöneledi.
Dariğa qanşa bala minezdi, añqau köringenmen, biraz jyl oñ jaqta
bolğan äiel iemes pe, äjeptäuir kekseligi de bar. Äsirese jigit — jeleñdi
jaqsy tanidy. Menimen qatar jürgen oquşy balalardy ol adam sanatyna
qospaidy. Al, syrttan qyryndap köz tastağan ieresek jastardyñ
ieşqaisysyn qapy jibermeidi. «Qyz — au, ana cap jalaqtyñ oiy da tegin
iemes. Joqty syltauratyp osy üige ieki-üş keldi. Közi jypylyqtap sağan
qarai beredi. O, tüsip qalğyr, MTS-tyñ şatöboty bolğanğa özin äjeptäuir
äkim boldym dep şelteñdep jür ğoi. Dämesin qarai gör şiriktiñ». «Bügin
dükenge bara qalsam, älgi ürpek bas kişkentai qara bar ğoi, Bekbergen
degen, sol aldymnan şyğa kelgeni. Öziñ beri qaraşy, qyz — au,
qairylmasam da qalar iemes, dükennen iere şyqty. «Jeñge — iei» dep
miiäulap syzylady kelip. «İe, nemene» dedim. «Jibektiñ tüiini bir, jas —
jastyñ tilegi bir» degen, sizden bir qolqam bar iedi» dep suyrtpaqtap kele
jatyr. Onyñ da kökeiindegisi sen iekensiñ. O, tüsip qalğyr, ol talaidyñ
soñynan jügirgen, iendi sağan qarap äukesiniñ salbyrauyn qaraşy. Oibaiau, betim — au, ol Qadyrbai şaldyñ saryqaryn bop qalğan toqalyna da
qol salypty deidi. Qūrsyn, aulaq jür dedim». Dariğanyñ mūndai
äñgimeleri köp bolatyn. Onyñ sözine sensem düniede qyz qūryp qalğandai
mağan köz salmaityn jigit joq. Dariğa solardyñ bireuin de mağan teñ
körmei, syrtymnan qyzğyştai qoryp jüredi. Älde, «it qoryğan jerge
öş» dep, jas jeñgem qorğaştağan saiyn olar da mağan yntyğa tüse me
ieken? Al, jigitterdi qaidam, biraq Dariğa jeñgem meni jigitterden qoryp,
saqtandyryp jürip — aq syzattap jaña tepsinip kele jatqan sezimimdi
qozdyryp, tabiğatymdy ierterek ūiatty. Ärine, qyz balağa «ana jigit, myna
jigit» dep qūlağynyñ qūryşyn jei berse... tünde töñbekşisiñ.
Men özim syrt közge tūiyq, sabyrly bala sanalğanmen işimde talai
päle jatty. On altyğa qarağasyn — aq qabağymnyñ astynan jigitterdi
synap otyratyn ädet şyğardym. Dariğa aityp jürgen jigitterge de öz
közqarasym boldy. Olardyñ peiilin közi jiti jeñgemnen būryn — aq
añğaryp qalatynmyn. Biraq syrtyma şyğaryp syr bildirmesem de iştei
ärqaisysyn özime ölşep körem. Qaisy bireuine«ket äri» de iemes
siiäqtymyn, äitse de äzirge köñilim jyğa qūlağan bireu joq. Basqa, özge
bireudi kütem. Kimdi kütetinimdi anyqtap bilmesem de, äiteuir bir añsaityn
adamym bar.
Meniñ kütken adamym tap bir kütpegen jağymnan kezdesti. Jalpaq,
bylğary belbeu buynğan äskeri qoñyr köileginiñ jağasynda qyzyl syrly
tört būryşty ieki kubigi bar komandir jigitti körip jürgenmin. Şyqqan
negizi osy özimizdiñ audannyñ Aqkiızi, ielge demalysqa kelip jür degendi
iestigem. Kelse qaiteiin. Özi orta boilydan joğary, bylai tūlğasy
symbatty. Sopaqşalau kelgen bet – bitimi de tym jaqsy, byttiyñqyrap
tūrğany bolmasa döñgelek qoi közi de süikimdi, biraq kişileu piste
mūrnynyñ astyndağy dürdigen ierni...külgende kürek tisteri körinedi. Özge
qandai qasieti baryn kim bilsin, biraq qalai maqtasañ da sūlu jigit dep
aita almaisyñ. Meniñ onymen isim de bolğan joq iedi. Bylai iendi tosyn kisi
bolğan soñ... köz astymen synap qarağanym bar. Söitkenşe bir üide jüzbe
— jüz kezdesip qaldyq. Zäureş degen özimmen birge oqityn qūrbymnyñ
üiine barğanmyn. Älgi komandir sol üidiñ jaqyn jienderi ieken, sälem
beruge kelipti. Bäzben jyly amandasyp, Zäureşti biledi ğoi, meniñ jönimdi
sūrady. Pälendei ieş närsesi joq, men de qysylmai ierkin söilestim.
Sonymen tarap ketip iedik... keşke kinoda tağy kezdestik. İendi tipti ieski
tanysşa ierkin kelip qasymyzğa otyrdy.
Äuelde meniñ oiym alañsyz bolatyn. Bar päleni bastağan Dariğa
jeñgem boldy. Ol ädetinşe aitam degen jañalyğy keudesine syimai,
moinymnan qūşaqtap alyp:
— Qyz — au älgi demalysqa kelgen kämändirdi kördiñ be? – dedi.
— Kördim.
— Körseñ janym – au ne bitirip jürsiñ? Jūrt degen tağy gu – gu ietedi.
Özi äli üilenbepti. Tūqymy da Aqkiızdiñ işindegi dyrauy körinedi. Osy
joly qūr ketpeidi desedi. İa – ia jai kelis iemes, qalyñdyq izdep kelipti
deidi.
— Izdese qaiteiin?
Dariğa jeñgem: «deniñ sau ma»? degendei betime ürpie qarady.
— Qyz — au, ne deisiñ sen? Bükil audan auzyn aşyp otyrğan jalğyz
jigitti...
— Qoişy, Dariğa — ai, ierni köntigen, közi byttiğan bireudi
sonşama...
— Qyz — au, iesiñ dūrys pa? Qazaq aitqan iemes pe «at ierindi, ier
mūryndy kelsin» dep.
- Mūnyñ mūrny kişkentai, ierni ülken ğoi.
-İe, bolsa şe?— dep öz iekpinimen kete berdi de, kenet söz mağynasyn
tüsinip, öz ağattyğyna külip jiberdi. — Tüh, sen de... Onyñ iernin qaitesiñ.
Qūdai berip qolyña tüsse, äli-aq ierttep minip alasyñ ğoi.
Osydan-aq Dariğa jeñgemniñ tağaty tausyldy. Audanğa demalysqa
kelgen komandir turaly künine bir iemes ieki — üş habar äkeledi. Jäne bir
närse iestip kelgen saiyn jerden jeti qūian tapqandai quanyp, mağan
aitqanşa şydai almai jarylyp kete jazdaidy. Söitip Dariğa jeñgem
onyñ tuğan — tuysqanyn, nağaşy — jekjatyn tügendep berdi. Sodan soñ
qai küni qaida bolğany, ne aitqany, kimderdiñ oğan qai qyzdy laiyqtap
jürgeni — ony da tügel anyqtap berdi. Jäne söz aiağynda ylği: «özin jeñil
jüriske qimaimyn, sabyrly körinedi. Uaqytyñ keldi, bağyñ jansa seniñ
teñiñ sol ğoi» dep kürsinip, arman qylyp aldymnan köldeneñ tartyp
qūiady.
Baiqaimyn, jalğyz Dariğa iemes, audanğa tosynnan kelgen jas
komandirge köp-aq jūrt qyzyğa qaraidy. Köz üirengen köptiñ biri iemes,
dyrdai komandir, alystan, tipti qiyrdan kelgen. Basqa qasietin qoiğanda
osynysynyñ özi-aq talai äñgimege azyq. Boidaqtyğy jäne bar. Onysy da
köp yqylasyn qozdyra tüsedi. Sondai adammen qatar jürudiñ özi kisige
äjeptäuir märtebe. Sodan bolar Qasymbekpen oilamağan jerden kezdese
bergenimdi, onyñ qasynda jiırek bolğanymdy iersi körgenim joq. Jäne
öziniñ minezi de jaily ieken — kisini uialtatyn qytyqty sözderge barmaidy,
keibir jigitter siiäqty «qaryndas» dep syzylyp bastap, «jas — jastyñ
tilegi bir, jibektiñ tüiini bir» dep suyrtpaqtamaidy, men körmegen alys
jerdiñ, tili, ädeti basqa ielderdiñ äñgimesin şertedi. Körgeni köp, kisini
jalyqtyrmaidy.
Adam alğaşqyda kisiniñ köp jaqsylyğyn baiqamaidy ieken. Bir
qarağanda kei kisiniñ syrt keskini sonşa oğaş körinetini bar, biraq jaqyn
aralasyp üirenise kele baiqasañ pälendei tügi de joq. Qaita... Qasymbek
te alğaşqyda dürdigen ierni bir-birine juyspaityn añqiğan aşyq auyz
siiäqty körinip iedi, söitsem tipti de olai iemes, türiliñkirep tūrğan qalyñ
ierni saqa jigitke añqau balanyñ älpetin berip, sondai bir süikimdi
körsetedi, kişileu döñgelek közi byttiyñqyrap tūrğanmen nūry jūmsaq,
kisige meirimdi. Alğaşqyda tüsi suyq äsker kiıminiñ özi-aq jatyrqatyp
tūrğan osy jigitke az künde qalai boiym üirenip, jaqyn tartyp ketkenimdi
bilmei qaldym. Dariğa jeñgem aitqandai «bükil audan auzyn aşyp
otyrğan jalğyz jigit» meniñ qasymda köbirek jürgenine maqtandym.
Söitip alañsyz, äldenege mäz bolyp jürgenimde bas — aiağy on künniñ
işinde audannyñ ösegi gu iete qaldy. Alaqandai audannyñ ortalyğynda
jürgen — tūrğannyñ bäri alaqanda. Bir jigitpen ieki ret söilesip
tūrğanyñdy körse (obalyna ne kerek birinşisine onşa män bermeidi) sözge
iligip jüre beresiñ. Al men bolsam Qasymbekpen talai kezdestim.
Qasymbek jäne orys arasynda köp bolğan jigit, imenudi bilmeidi, men de
tartynşaqtaudy ūmytyp ketip, tapa — tal tüste köşede talai söilesip
tūrdyq. Ötken – ketkenniñ körmegeni joq. Osyny körmesin nağyz bir ösek
aitpaityn äiel bolsa da şydai ma. «Qūdai — au, (oibai — au), älgi Qamqa
kempirdiñ nemeresi Näzira bar ğoi...» Ar jağyn qalai jalğap äketuin är
äieldiñ qiiälynyñ ūşqyrlyğy biledi.
Söitkenşe Qasymbek qyzmetine qaityp ketti. Keterde mağan ieş närse
aitqan joq, tek hat salyp tūruğa rūqsat sūrady. Men ne deiin... «meiliñiz»
dedim.
Osylai qalyñ ösektiñ ortasynda qaldym da qoidym. Jäne meniñ
janyma auyr tietinin ieskermei, sol ösektiñ köbin syrttan Dariğa jeñgem
äkeledi. Ösek negizinen ieki ūdai, iekeui de joramal. Biri «Qasymbek
Näzirany alatyn bopty, iekeui söz bailasypty» saiady, iekinşisi... iekinşisi
qūrsyn, onyñ aitary joq. Qasymbek ketken soñ köşege şyğuymnyñ özi
qiyndap ketti. Jūrttyñ sūq közi ylği mağan qadalatyn siiäqty, keibir
äielderdiñ soñymnan sybyrlasyp qalyp jatqandaryn körip, kirerge tesik
tappai, jürisimnen jañylam. Būryn syzylyp tūratyn jigitter de iendi
ierkinsip, aşy mysqylmen söileitindi şyğarypty. «Kimmen qara bolsañ
sonymen aq bol» dep Dariğa jeñgem de degbirimdi alyp barady. «Aq
bolğanda» qaiteiin? İendi amalym joq, Qasymbektiñ hatyn jeñgemiz
iekeumiz asyğa kütetin boldyq.
Asyğa kütken alğaşqy hattan amandyq, saulyqtan artyq ieşnärse
tabylmady. Dariğa meniñ qolymnan alyp,kübirlep iekinşi qaiyra oqyp
şyqty.
— Apyr — ai, tym bolmasa «sağyndym» dep te aitpağan ieken, — dep
küñk ietti de, ile iesin jiyp meni jūbata söiledi. — Sabyrly jigit qoi.
Birden «küidim, jandym» dei me. Äp degennen äukesi salbyrağandar
tūrlausyz bolady. Aitatynyn keiinge saqtağan ğoi. Kelesi hatynda
jazady ğoi. Būl hatyna jauap bermei tūra tūr.
Kelesi hatynda da birinşi hatynan köp ilgerilemedi. Qaraptan-qarap
meniñ jağdaiym ğajap boldy. Qasymbekke aqtaryla qūlap, ğaşyq bolğan
ieş närsem joq siiäqty iedi, bylai jaqsy tanystyq, böten körmedim, ol
keterden būryn söz salğanda oilanatyn da iedim, iendi bireu aidağandai...
onyñ söz salğanyn sarğaia tosqanyma qairanmyn. İeger Qasymbek olai
istemese masqara bolyp... biraq aramyzda masqara qylarlyqtai ieş närse
bolğan iemes, tipti qūşaqtan süigen de joq. Äiteuir ne de bolsa mazasyz
halge tüstim. Qasymbekti şyn süiem be? Joq pa? Anyq bilmeimin. Biraq
sonyñ sözin kütem.
Men kütken habar poçtadan iemes, basqa jaqtap keldi. Zyliqa degen orta
jastağy äieldi būrynnan tanuşy iedim. Aralasymyz joq, jäi, bylai... Ol
jaily keiinirek bilgenim — Qasymbektiñ apasy bop şyqty. Tuğan apasy
ma, älde nemere me, anyğyn Dariğa biledi, sol Zyliqa bir küni köşede
kezdesip qalyp, änşeiinde bas izep, öte beretin adam, üiirilip tūryp
söilesti. Üi-işiniñ amandyğyn iegjei-tegjeilep, «qūdai qalasa iendi bir
aida oquyñ da bitedi ğoi» dep üiirip alyp barady. Sodan «Bügin bir üi
oñaşa iedi. Jalğyz adam sopaiyp otyryp şai işe almaidy ieken» dep üiine
iertip apardy. Şai üstinde Qasymbekti auzyna aldy. Onyñ bala kezindegi
qylyqtary iesine tüsti, inisiniñ oqyp jürgen kezin de ūmytpapty. Sodan
birtindep ağytyla berdi de, meniñ bölmei, tömen qarap tyñdap
otyrğanymdy körip, söziniñ artyn jyrğa ainaldyryp jiberdi. Arasynda
ūmytpai meni de maqtap qūiady.
Zyliqanyñ būl minezinen tük tüsinbedim, desem şylği ötirik bolar iedi,
boi jetip qalğan qyz zalym bolady, bastapqy üiirile ketkeninen-aq, tegin
iemes iekenin sezgenmin, biraq būl joly Zyliqa jaqsylyqtyñ nyşanyn
bildirip, bauryna tartty da, däiekti ieş närse aitpai jiberdi. Äitse de
qoştasarda:
— İmenbei kelin tūr, ainalaiyn. Böten adam iemespiz ğoi. Keide bir
adamnyñ işi pysady,- dedi.
Ärine, ol üige men öz betimmen imenbei baryp tūra almadym, biraq
onyñ iesesine Zyliqanyñ özi menimen jiı kezdesip qala beredi. Kezdesken
saiyn, ieñ jaqyn adamyndai meni ainalyp — tolğanyp, özine jaqyndatyp,
iş tartyp barady. Söziniñ deni — aq sol baiağy Qasymbek jaily. İendi
qazir Qasymbek iekeumizge birdei jaqyn ortaq adamymyz bolyp aldy.
— Qasymbek hatynda ylği seni sūraidy. Sirä sağynady – au deimin
öziñdi — dep Zyliqa syr tartyp külimsirei qarap qūiady. –Öziñ hat jazyp
pa iediñ. Bolmasa sen üşin men jauap berumen kelem. Öziñnen nesin
jasyraiyn, «ornyqty, körgendi bala» dep syrtyñnan biraz maqtap
jiberdim.
Üide Dariğa, tüzde Zyliqa mağan Qasymbekti ūmyttyrmady. Özimen az
ğana kün kezdesip jürgende köñilim qūlap, jaqsy körip ülgermegen jigitke
iendi syrttai yntyğatyn halge ūşyradym. Baiqaimyn, kün asqan saiyn
Qasymbekti jaqsy körip baram, işimnen sol jigittiñ jary boluğa
daiyndalam. İeger de osy bir tūsta aramyz üzilip ketse – nekeli jarynan
ajyrasqan äieldei küirep qalatyn türim bar. Sol küdik qamşylap,
degbirim qaşyp, Qasymbektiñ är hatyn tağatym tausylyp, yntyğa kütetin
boldym. Oiyn-külkiden tyiylyp,töñirektegi tirşilikti ūmytyp, jüregim
alyp-ūşyp qiiäli ömir keştim. Aqyry, alty aidan keiin meni äketuge
Qasymbek qaityp oralğanda men ony äldeqaşan berilgen, köp jyl
sarylyp kütken nekeli jaryndai qarsy aldym.
Sanap tūrsam Qasymbekpen kinodağysy bar, köşedegisi bar, toğyz ret
kezdesippin, ieger meniñ şeşemniñ zamany bolsa, būl toğyz qyzğa küieuge
şyğuğa jetetin kezdesu, al meniñ bağyma būl azdau boldy. Toi üstinde
oilap qarasam, Qasymbektiñ özinen göri qiiälymda jasap alğan beinesin
jaqsyraq biledi iekem. Qiiälymda Qasymbek būdan köriktirek te, äsirese, bir
täuiri mağan jaqynyraq iedi.
Toi tarqap, köñil qyzuy basylğan soñ qiiälymdağy ğaşyğym ğaiyp
boldy da, qasymda şala tanys jigit qaldy. Oğan äli boiym da üirenbegen,
kädimgidei jatyrqaimyn. Üirengen ortamnan, jyly uiamnan suyrylyp
şyğyp, sol şala tanys jigittiñ ieteginen ūstap beitanys, qiiän şetke
attandym. Poezd vokzaldan ūzai bergende — aq boiymdy azynatyp äketken
jalğyzdyq sezimin bolaşaq jūbaiymnan jasyra almai qaldym. Közimnen
jasym yrşyp ketti.
5
Osynda kelgeli beri qūlağyma şalynyp jür «jamandyqtyñ da bir
jaqsylyğy bolady» degen orystyñ mäteli bar ieken. osy mätel ainymai
meniñ aldyma keldi. Düniedegi ieñ jaman närse jalğyzdyq qoi, al men
bolsam tura japadan-jalğyz... auyl-aimağym, ösken uiam, oqyğan
mektebim... Qamqa äjem, äkem, Dariğa jeñgem, Zäureş, barşa jaqyn, tuğan,
qatar-qūrbym... bäri keiin qaldy. Kindik kesken, tuyp ösken jerim... o da
keiin qaldy. Būryn auyldan attap şyqpağan qyz bala syr minez bolyp,
ietiñ üirenbegen jigitpen köz körmegen qiyrğa attansañ... Meniñ osy
hälimdi üzilip tüsken japyraqqa teñeisiñ be, älde köşken ieldiñ jūrtynda
adasyp qalğan soqyr küşikke teñeisiñ be, äiteuir kisi qyzyğatyn hal iemes.
Keşe osylai kele jatqan saparda meniñ būl küiimdi Qasymbek myqtap
sezdi ğoi deimin. Men özimdi bir büiirden körgenim joq, ainağa da
qarağanym joq, biraq keskinimniñ qandai bolğany köz aldyma ap-anyq
ielesteidi: sirä qara jauynnyñ astynda qalğan panasyz balapandai bolsam
kerek. Öitkeni küieuimniñ közinen ylği ürei men aianyş kördim. Osy
panasyzdyq pen jalğyzdyq sezimi meni Qasymbektiñ bauyryna özi-aq
aparyp tyqty.
Meniñ birden üñireiip qalğan ömirimdi Qasymbek jalğyz özi toltyra
aldy ma, ol arasyn oilağan da joqpyn, biraq äiteuir ol qoinymdağy
jarym ğana iemes, köp, köp adamnyñ ornyn basty. Meniñ iendigi ata-anam da,
ağaiyn — tuğan, qatar — qūrby da sol bolyp, mol töñiregim tarylyp
kelip bir Qasymbekke tireldi. Sodan şyğar meniñ bar yqylasym
Qasymbektiñ üstinde — odan auytqyp köñilim basqa jaqqa bölinse — aq
sağynyş pen ielegizu degen päle bastalady. Men beine bir tereñ suda
maltyğyp jürgen adam siiäqtymyn — jağalaudan alys ketip, jerge
tabanym timegen soñ, jarmasqan jalğyz talymnan, qolym qarysqanşa
qysyp alyp, airylmaimyn.
Bizdiñ osy bir tosyn jağdaiymyz jaña bastalğan jūbailyq ömirimizdi
ierekşe arnağa saldy. Jaña qosylğan jastardyñ arasyndağy ystyq
qūştarlyqtan göri Qasymbekte ağalyq qamqorlyq sezimi basym boldy da,
mende özimnen ülkenge degen qūrmet, izet köbirek boldy. Äli betimiz
aşylyp bolmağan siiäqty, tösekte de bir-birimizge ierkin iemespiz. Meniñ
qatar şeşinuge qaimyğatynymdy sezedi — au deimin, Qasymbek jatar
aldynda syrtqa şyğyp ketedi de işke men körpe jamylyp jatyp qalğan
soñ baryp kiredi. Gimnasterkasyn basynan sypyra bere şamdy söndiredi
de qarañğyda şeşinedi. Qasyma jatqan soñ da birden qūşaqtauğa imenip,
iyğymnan, şaşymnan sipaidy. Soñğy üş-tört künnen beri jailap qana
qūrsağymnan sipaityndy şyğardy, tipti sipamaidy da, beine qolymen
tyñ tyñdağysy kelgendei alaqanyn büiirime basady.osy sätte iekeumiz de
demimizdi işke tartyp, tyna qalamyz. Bügin keşke qarai tūla boiym
auyrlap, büiirime bir närse batqandai bolyp jür iedi, Qasymbek däl
büiirimniñ sol auyrğan jerin basty. IIIanşu ma, älde... büiirim azdap
solqyldağandai boldy.
— Qimyldaidy — dedi Qasymbek bir türli quana kübirlep. –Qimyldap
jatyr.
Büiirimdi solqyldatqan şanşu iemes, SOL iekenin iendi mende bildim.
Köñilim qobaljyp, äldenege ielegizi bastadym. Tūla boiymda basqa bir
ömirdiñ ösip kele jatqanyna tüsine almadym da, bir türli özimdi özim
jatyrqadym. Ärine, äieldiñ iekiqabat boluy ömir zañy iekenin bala
jasyñnan bilseñ de, öz basyña tüskende oiyñ on saqqa jügiredi ieken.
Qasymbek tösekten basyn köterip alyp bir şyntağyna süienip säl tūrdy
da, qaita qisaidy. Aqyryn ğana meniñ iyğymnan sipady. Quanyşyna
qobalju aralasyp, ne qylaryn bilmei, qipaqtai berdi, meniki men — au
onyñ sasqanyna jol bolsyn. Meniñ jauap bermei jatqanyma
yñğaisyzdanyp, tağy da qozğalaqtap:
— Sezesiñ be? A? – Qimyldaidy kädimgidei, — dedi mağan
jalynğandai bolyp.
— İä, sezip jatyrmyn.
Osydan keiin Qasymbektiñ qoltyq astyna kiriñkirep, biraz uaqyt ünsiz
jattym. Keide adam bir – birine jaqyndyğyn sezinu üşin de osyndai ünsiz
jatqanynyñ özi jaqsy. Qasymbekte iendi ündemei, şaşymnan iıskep,
bauyryna qysa tüsedi: meniñ jaqyndyğymdy süisine sezedi, biraq köñilin
alañ qylğan basqa bir oiy bar.
— Biraz oilanyp körip iedim. Sirä, seniñ ielge qaitqanyñ dūrys bolar,
— dedi Qasymbek.
— Nege?
— Aiağyñ auyr. Küniñ jaqyndağanda jalğyz öziñe qiyn bolady ğoi.
Onyñ üstine...
— Qaida äli. Künim jaqyndağanda köre jatarmyz, — dedim men
qaşyrtqylatyp. Qasymbekti tastan ketkim kelmeidi, biraq ieldi de myqtap
sağynyp jürmin.
— Qazir bilmeimin... Jağdaidyñ özi de... — Qasymbek bir närseni
kümiljitip keledi.
— Jağdaidyñ nesi bar?
Arğy bette nemister äsker toptan jatyr degen sybys bar. Ne bop
keterin kim biledi. Seni ielge aparyp tastasam ba dep oilap iem. Biylğy
demalysty da alyp qoidyq.
Osy sybys būryn da meniñ qūlağyma şalynyp iedi, biraq jastyq
beiqamdyqpen ielei qoimap iedim, qazir de onşa män bermedim. İeldi
sağynsam da, ajyrasqan äieldei şoşañ ietip qaityp baruym... ia, bir türli
ielden — jūrttan yñğaisyz.
- Qoişy, änşeiin sybys şyğar,- dedim Qasymbekke.- Kişkene
sabyr ietip küte tūraiyq. Ūzatylmai jatyp qaityp kelsem Qamqa äjem ne
deidi?
Qasymbek myrs ietip külip jiberdi.
-O — oi, ol kisi qatal kisi, — dep mağan qarai audarylyp tüsti.- Sen
onyñ jürerdegi mağan aitqan sözin bilesiñ be? «Äi, soldat küieu, beri kel»
dep meni oñaşa şaqyryp aldy. Sosyn biraz uaqyt ündemei sūstana qarap
tūla boiymdy bastan-aiaq şolyp ötti. Öziniñ öñi qandai qatal. Şynymdy
aitsam tura generaldyñ aldynda tūrğannan beter qysyldym, — dep
Qasymbek kişkene külip aldy.- «Seniñ öziñ şaima jigit iemes pe iediñ?»
degeni, betime tike qarap. Ne derimdi bilmei sasyp qaldym. Däl ondai sätte
kimniñ bolsa bir teri şyğady. «Şynymdy aitaiyn, ata-babañmen
aralasyp, özim tañdap qūryq salğan küieu iemessiñ. Būryn qalyñdyq pen
küieudi ata-analary qalauşy iedi. Köpti körgen köneler balalaryn qūtty
jerine qondyrarda barar uiasynyñ bapty bolu jağyn oilaityn. Büginde
bilik jastardyñ özine tidi ğoi. Onyñ atyn ne deuşi iediñder, süiispendik
deisiñder me? Būryn ata — anasy aqyly tolyspağan jastyñ aldy-artyn
tügel oilaityn. Jastyqtyñ buyna mas bolyp, köñiline jelik kirgen jas
neni oilaidy? Süiispendik deisiñder ğoi. Sonda qaşanğy jalasyp süiise
beresiñder? Siyr da būzauyn bir mausym ğana jalaidy. Sonyñ ar jağynda
otbasynyñ ömiri men tirligi bar. Sony oiladyñdar ma?» dep tura
alqymnan aldy. Men ündei almai qaldym. Kempir de, oilansyn degen
bolar, tömen qarap biraz ünsiz otyrdy. Biz osy «ğaşyqtyq, mahabbat»
deimiz — au, baqsam jas adam sezimge mas bolyp jürip köp närseni
oilamaidy ieken. Qamqa äjeniñ sözi mağan köp oi saldy. Būryn «birbirimizdi jaqsy kördik qoi, odan artyq ne kerek», dep jüre beruşi iedim.
Osy jaily keiin de biraz tolğandym. İendi qarap tūrsam ömir degen oñai
närse iemes siiäqty.- Qamqa äjemniñ sol sözi bügin de köñilin
tebirentkendei Qasymbek az uaqyt ünsiz jatty.
Būryn özi mūndai äñgime aitpauşy iedi. Äjemniñ sözin köpten beri bügip
kelip, iendi aitqany... Sodan oilana jürip oi tüidi me ieken, älde bügingi
meniñ myna jağdaiym... iekeuimizge ortaq, jan bitken näreste türtki boldy
ma ieken, ne de bolsa jäi ūiqy aşar äñgime iemes, küieuimniñ ar jağyn
aşyp keledi.
— Baiqaimyn, Qamqa äjeñ anau-mynau kempir iemes. Salmaqty sözi
artynda ieken. «Qyzymdy qūlaq iestimegen qiyrğa alyp bara jatyrsyñ.
Käri qoidyñ jasyndai jasym qaldy. Közimniñ tirisinde qyzymdy qaityp
äkep körsetesiñ be, älde osy bastan küderimdi üzip baqūldasyp qalaiyn
ba?» dep būltartpai tura tüp ietekten alğany. Sasqanymnan
«uaiymdamañyz demalys alğan saiyn kelip tūramyz, sizdi sağyndyryp,
sarğaitpaspyz»
dep jalpyldai bastap iedim, jekip tastady: «jä, ondai yqylasyñ bolsa
kezinde körermiz. Asatpai jatyp qūldyq dep, äzir jalpyldatpa. Äskerde
jürgen adamnyñ bas biligi özinde bolmaityn körinedi ğoi, rūqsat bermei
qoisa qaitesiñ?» dep bir tūqyrtyp aldy da, sodan keiin baryp äreñ jibidi.
«Qiyn jerde jürgen körinesiñ, şyrağym, jaman aitpai jaqsy joq. İer
basyna is tüsetin de kez bolady. Şette jürgen jalğyzdyñ jūbaiynan
basqa serigi bar ma, qyzym meni jerge qaratpaidy, serigiñe jaraidy,
şyrağym. Qarnyñ aşsa, quyryp je, şöldeseñ qainatyp iş, bärine
şydaidy. Tek qorlyq körsetuşi bolma» dedi.
Adam degen qyzyq — au sondai ör minezdi öktem kempir soñğy sözin
mūñaiyp qalyp aitty.Kici naşar adamnyñ osaldyğyn körgende onşa ielei
qoimaidy, al myqty adamnyñ bosağanyn körgende öziñ de bir türli bop
ketesiñ. Qamqa äjeñniñ sol keskini köz aldymnan ketpei qoidy. Seniñ
qabağyñdy kişkene kirbiñ şalsa äjeñniñ sol bir mūñaiğan türi köz aldyma
kele qūiady.
... Qamqa äjem. Men öz anamnan jeti jasymda jetim qaldym da, iesimdi
bilgeli Qamqa äjemniñ qolynda östim. Qamqa äjem tura tuğan anamdai
boldy, şeşemdi joqtatqan joq dep aitsam, mümkin ras ta bolar. Biraq
...tuğan şeşeniñ qandai bolatynyn körmegen adam onyñ ornyn basqan
adamdy kimmen teñeidi? Qamqa äjem ielpildep körgen joq, ieñ yqylasy
tüsip ketkende basymnan sipap, bauyryna qysady da, keide mañdaiymnan
iıskep «bara ğoi qalqam», dep qūia beretin. Sonda da onyñ meni jaqsy
köretinin kişkentaiymnan — aq biluşi iedim. Bala degen sezimtal ğoi,
keide ülkendi aldap ketetin jerden balany aldai almaisyñ. Qamqa
äjemniñ syrty qanşa salqyn bolğanmen onyñ işinde termosqa qūiğan
astai suymaityn bir ystyğy baryn säbi kezimnen sezsem kerek. Äiteuir
osy kempirdi ögeisingen kezim bolğan joq, biraq äjeme ierkinsip, ierkelik
jasağan kezim de, äi, bolmağan şyğar. Qanşa jaqsy körsem de özinen
kädimgidei qaimyğatynmyn.
Jalğyz men iemes, Qamqa äjemnen bizdiñ üidiñ işi tügel qaimyğatyn.
Üidiñ işi deimin-au, bükil auylda ol kisiniñ betine kelgen adam joq. Äjem
keñ süiekti, bet bitimi de kesek, ajarly kisi. Meniñ bir baiqağanym bizdiñ
qazaqta neşe türli, bir-birine ūqsamaityn ūlttardyñ bet bederi bar.
Dariğa jeñeşem bitik köz, nağyz korei tärizdi bolsa, biık qabaqty, qūs
mūryn, aqsary Qamqa äjem İevropa ieliniñ äielderine ūqsas. Iri jüzdi öñiniñ
jylityn kezi sirek, ämanda qatqyl. Anau-mynau adamdy yqtyryp
tastaityn täkapparlyğy da bar. Keide bireudiñ orynsyz aitylğan sözine,
nemese oğaş minezine til qatyp sözin şyğyn qylmai-aq täkappar keskinine
mysqyl jügirip bir qarağanda älgi büldirip alğan adam kişireiip şögip
qalatyn da, al özgeleri boiyn jinap ala qūiatyn. Ädette auyldyñ ülken-
kişisi bolsyn, äiel-ierkegi bolsyn «aldy qatty kisi» dep qaimyğyp, Qamqa
äjemniñ aldynda mūntazdai bolatyn.
Men attanar kezde Qamqa äjemniñ osy minezi kürt özgergeni sonşa tipti
özim tanymai qalğandai boldym. Oñaşa bölmede ol — pūl zatymdy
jiystyryp jatyr iedim, üstime äjem kirip keldi. Ol kirgennen — aq
köñilim äldeneni sekem alğandai bolyp iedi; būrynğy baisaldy pañ qimyly
joq, kelisinde boiyna bitpegen bir asyğystyq bar. Qasyma taqap keldi de,
kenet nege kelgenin ūmytyp qalğandai, qipaqtap säl bögeldi. Däl osy sätte
tūñğyş ret äjemniñ betinen bir därmensizdik nyşanyn körip, jüregim dyz
iete tüsti. Sodan meni oqys qūşaqtap aldy da, süiekti iri keudesine qatty
qysyp, samaiymnan jabysyp süiip, kenet öksip — öksip jylap qūia berdi.
Dausyn şyğarmai, tistenip alyp solq — solq ietedi. Mūndaida men qalai
şydaiyn, iegilip jüre berdim. Qamqa äjem köñiliniñ bosağany qandai töten
bolsa, boiyn da sondai oqys tejep, kimeşeginiñ şetimen közin sürtip
aldy. Sodan keiin meni bir qadam aulaqtatyp betime tike qarady. Osy bir
qarasy meniñ de jasymdy tyiyp tastady. «Bizdiñ közimiz körip, qūlağymyz
iestimegen jat jūrttyñ arasyna ketip barasyñ. Qaiteiin, öziñ ğoi, qalap
alğan. Peşeneñe jazylğany sol şyğar. Körmegen jerdiñ oi — şūqyry
köp bolady, aldyñda ne baryn qaidan bilesiñ. Tek, qiyn-qystau kün tusa
osaldyq körsetip azamatyñnyñ sağyn syndyrma. Oğan da tapsyratyn
sözimdi aittym» — dedi de şyğyp ketip iedi. Ainalaiyn, aq äje, sondağy
aitqan söziñ osy ieken ğoi.
Sampyldap söilegen dauystar, asyğa basqan aiaq dürsili. Qasymbek ūiau
jatyr ieken, meniñ şoşyp ūianğanymdy körip, ielegizip basyn köterip aldy.
— Şoşyp ūianğan joqsyñ ba, Näziraş? – dep sūrady ürpiıp.
«Ürpiıp» deitinim, qarañğy bolsa da, onyñ dausynan ürpie qarağanyn
sezdim.
Bireu asyğa basyp kelip iesik qaqty.
— Joldas leitenant, joldas leitenant, trevoga! – Nikolai dausy...
Qasymbek ornynan ūşyp tūryp kiımin izdei bastady. Men şam
jağaiyn dep iedim, qarañğyda şyrpy taba almai sastym. Qasymbektiñ
keibir tünderde osyndai trevogamen asyğys ketip qala beretini boluşy
iedi, oğan da üirenetin kezim bolğan, bügin ne jamandyqqa köringenin , tūla
boiym qaltyrap, buynym ketip qaldy. Şyrpy taba almai stoldyñ üstin
sipalai berem. Men söitip qarañğyda bosqa qarmanyp tūrğanymda
Qasymbek kiınip te aldy.
— Sen... sen jata ber, Näziraş... änşeiin jattyğu trevogasy şyğar,
— dedi Qasymbek.
Biraq mūnyñ dauysynda qobalju bar, ädettegisindei senimdi aita
almady. Osy bir üreidiñ qaidan tarağanyn bilmeimin. jañağy iesik qaqqan
Nikolai dausy... köñilime ürei salyp ketken sonyñ dauysyndağy diril me?
Dürsildegen qadam tyqyry ūlğaiyp barady. Är tūstan asyğys dauystar
iestiledi. Ne de bolsa, şyrt ūiqyğa ketip baratqan jūrttyñ basyn tösekten
jūlyp alğan bir qarbalas bar. Qasymbek üiden asyğys şyğyp ketti.
Qarañğy bölmede jalğyz özim seltiıp tūryp qalyppyn. Sälden keiin
iesimdi jiyp, stoldyñ üstinen şyrpy tauyp alyp şam jaqtym. Keter
Qasymbek ketip qaldy, iendi nege şam jaqqanymdy bilmeimin, şamasy,
jalğyz özim oñaşa bölmede qarañğylyqtan seskengen bolarmyn. Biraq
şam jaqqanmen de jañağy bir köñilime kirgen jirenişti ürei taramai
qoidy. Qasymbek iesik aşqanda selk iete qaldym.
— Sen ne ğyp jatpai otyrsyñ?—dedi Qasymbek.
- Jäi... ūiqym aşylyp ketti. İä, jaişa ma ieken?
— I — i... pälendei ieş närse joq. Komandirler ornynda bolsyn, äsker
daiyn tūrsyn depti, Mümkin joğarğy jaqtan tekseru keletin şyğar.
Baiqaimyn, Qasymbek özi de anyğyn bilmei qatty qobaljyp tūr. Ar
jağynda ülken bir küdigi bar siiäqty, sony aituğa bata almai, aitpauğa
jäne şydamai tūrğan jaiy bar.
— Şynyñdy aitşy, jamanat habar joq pa?
— Bilmeimin, Näziraş. Äskerge oq-däri jetkizuge ämir beripti. Mümkin
saqtyq şyğar. Äzir ieşkim anyğyn bilmeidi. Sen qobalji berme. Bügin
ieşteñe bola qoimas. Jatyp ūiyqta, — dep Qasymbek iyğyma qolyn
saldy.
Jüregim bir sūmdyqty sezdi me, bilmeimin, äiteuir tūlda boiym
titirkenip, Qasymbekti jabysyp qūşaqtai aldym. Sodan solqyldap jylap
tūrğanymdy bir-aq bildim. Qasymbek te meni bauyryna qysyp, betimnen,
közimnen süiedi. İerni bosap ketkendei «qoi, Näziraş, onyñ ne?», «Qoi,
ieşteñe bolmas... Kün demalys qoi...» «Sağan jylauğa bolmaidy...» dep
jūbatpaq bolady. Dausy jalynyşty, bükil tūlğasynda ülken küizelis
bar, men jylağanğa menen beter qinalady. Osy sätte: «Qiyn-qystau kün
tusa osaldyq körsetip azamattyñ sağyn syndyrma» degen Qamqa äjemniñ
qatqyl keskini köz aldyma keldi de, köz jasym oqys tyiyldy.
Qasymbektiñ qūşağynan özim bosanyp:
— Bara ğoi. Joldastaryñ kütip qalar, — dedim.
Qasymbek meniñ tez jūbanğanyma quanyp, iyğymdy keudesine qattyraq
qysty da şyğyp ketti, biraq meniñ köñilim ornyna tüspedi. Komandirler
ketip qaldy. Aiaq tyqyry saiabyrsyğanmen äielderdiñ bir-birimen alystan
tildesken dauystary iestiledi.
Qarañğydan qorqatyn siiäqtymyn. Özimdi qanşa tejedim desem de
ielegizgen köñil basylatyn iemes. Üide kerosin az bolsa da şam jaryğymen
ūiyqtap ketpek bolyp tösegime qaita jattym.
Ürkip ketken ūiqy tez arada qaityp oralmady. Üidiñ işi qara köleñke,
tereze aldynda jetilik şamnyñ barmaqtai jalyny jyltyraidy. Öz
jüregimniñ dürsilin iestigendei bolam. Büiirim solqyldaidy. Jäi ğana
solqyldamai bir türli suyryp auyrğandai bolady, jañağy alas-qapasta
iesimnen şyğyp ta ketipti – au, qimyldaidy. SOL. Öz tirşiliginen habar
berip jatqan işimdegi jan iesiniñ qazir aty joq. «Bala... näreste... būl
ataular oğan äzirge qonbaityn siiäqty, bar tapqanym «SOL» deimin.
Qasymbek ketkenmen myna qara köleñke bölmede «iekeumiz» qalyppyz. Men
iendi «ony» anyğyraq sezdim. Meniñ boiymda iekinşi bir ömir ösip kele
jatyr. Ğajap...
Osy tūsta būryn basymnan keşpegen tosyn hälime üirene almai
döñbekşi berdim. Ūiyqtaiyn dep közimdi jūmam, biraq közim ilinbeidi.
Kirpigim aiqasqanda qarañğylyq qiiälynan, şamnyñ barmaqtai jaryğy
būldyrap alystap ketedi. Men aisyz tünde dalada kele jatqan siiäqtymyn.
Qarauytqan sauyry keñ qyrat pen jūldyzy sirek qara küñgirt aspannyñ
arasy jalğasyp ketken, bar dünie qarauyta tolqyp teñselip tūrğandai.
Tek alysta barmaqtai şyraq, älsiz şyraq jyltyraidy. Jeti jasar qyz
bala sol titimdei säulege üreilene, ürpie qaraidy. Kişkentai qyz
moladan qorqady, artyna ürpie qaraityny sodan. Al, qaramaiyn dese...
Ol arada äli topyrağy suymağan anasy jatyr.Moladan qanşa qoryqsa da,
sol jaqqa barğysy kelip tūrady.
Sol küni keşke Qamqa äjem meni şaqyryp aldy. Biz ondaida «nege
şaqyrdyñ»dep sūramaitynbyz, ünsiz ğana ülkenniñ ämirin tosamyz. Äjem
ieski şüberekten pilte örip aldy da, ony tostağandağy qoidyñ toñ maiyna
batyrdy. Sodan keiin jainamazyn büktep qoltyğyna qysyp, tostağandy
mağan ūstatty da:
— Jüre ğoi, balaqaiym, apañnyñ basyna baryp keleiik, — dedi.
Kün batyp baratqanda iekeumiz auyldyñ syrtyndağy ziratqa keldik.
Şymnan qalağan, müjilip şögip qalğan ieski molalardyñ bergi şetinde
topyrağy basylmağan jas qabir. Sol jas topyraqtyñ astynda meniñ apam
jatyr. Däl osy arağa jerlegenin öz közimmen körgenmin. Sodan beri:
«mümkin apam tirilip ketip, topyraqtyñ astynda tūnşyğyp, qinalyp
jatqan joq pa ieken?» degen oi tūla boiymdy türşiktirumen bolğan.
Qazir de topyraq astynan tyñ tyñdap qūlağymdy tosam. Qamqa äjem
şart jüginip qūran oqyp otyr. Men onyñ bir sözin tüsinbeimin, onyñ
üstine Qamqa äjem, moldalardai äuenge
salyp sozbai, köbine iştei kübirlep, aqyryn oqidy.
Qamqa äjem qūrandy ūzaq oqydy. Qanşa aitqanmen bala iemespin be,
men alañ bolyp ketip iedim, bir kezde ünsiz ietegimnen tartyp qaldy.
Söitsem qolyn jaiyp bata qylyp jatyr ieken, men de qolymdy jaidym.
Bata qasietti närse. Batada aitylğan tilekti qūdai beredi. Men de iştei
kübirlep qūdaidan apama bar jaqsy tilek tilep jatyrmyn. Qamqa äjem
betin sipap, qatty bir kürsinip qoidy.
— Apaña jaqsy tilek tilediñ be, qalqam? Sen periştesiñ ğoi. Seniñ
tilegiñ qabyl bolady, — dedi meniñ mañdaiymnan sipap.
Sodan soñ maiğa batyrğan pilteni tūtatyp qabirdiñ basyna qoidy da:
— Artyñda qalğan şyrağyñ sönbesin, jarqynym, — dedi.
Qamqa äjem ūsaq-tüiek küibeñdi bilmeitin adam, köbine iri söileidi,
myna sözi de mağan aruaqty iestilip, töbe qūiqam şymyrlap ketti. Qarañğy
tünde auylğa qaityp kele jatyp artyma qairylyp qarai bergenim de sol.
Qamqa äjeme qanşa sensem de köñilimde bir küdigim bar: äjem «şyrağyñ
sönbesin» dep iedi, biz tūtatyp ketken ana şyraq, maiy tausylyp, qazir —
aq sönip qalmai ma? Aqyry şydai almai osy küdigimdi sūradym.
— Äi, balam — ai, äli balasyñ ğoi, — dep äjem basyn şaiqady. —
Sensiñ ğoi onyñ şyrağy. Seniñ tileuiñdi tilep ketken joq pa, beişara.
Qamqa äjemniñ osy sözi meniñ säbi köñilime öşpestei äser ietti. Sonau
qarañğyda jyltyrağan kişkentai şyraq... Sol şyraq tura meniñ säbi
kökiregimde jyltyrap janyp tūrğanyn ap-anyq közimmen körgendei
boldym...
Tağy da büiirim solqyldaidy. Qimyldap jatyr. Jaña ğana tūla
boiymdy titirentken üreiden keiin... ön boiyma jaily, rahat jylu tarap
keledi. Myna qarañğy tünde, qara köleñke bölmede tağy da bir älsiz şyraq
tūtanyp, jyltyrap janyp keledi.
6
Qanşa ūiyqtağanymdy bilmeimin. Tağy da şoşyp ūiandym. Közimdi
aşyp alsam qūlan iektenip tañ atqan ieken, bireu dürsildetip iesik qağady.
— Nadia! Nadia! Ne ğyp jatyrsyñ? Tür tezirek!
Svetanyñ dausy. Bir jamanat bolyp qalğan siiäqty...dausy yşqynyp
şyğady. Buynym qaltyrap tösekten äzer köterilip, tältirektep baryp iesik
aştym.
— Bol, Nadia, tez jinal.
— Ne bop qaldy?
— Soğys! Nemister soğys bastapty. Bizdi vokzalğa jönelteiin dep
jatyr. Bol tezirek!
Qapelimde ieşnärseniñ baiybyna jete alğanym joq. Qaidağy soğys?
Ne soğys? Äiteuir bir jamandyqtyñ bolğanyn sezip, boiyma diril ienip
keledi.
— Au, bolsaişy iendi. Tez kiın.
Qasymbek... Nikolai... olar qaida?
Sveta osy kezde buyny bosağandai oryndyqqa otyra ketti.
— Men qaidan bileiin. Olar äsker iemes pe. Soğysqa ketken şyğar, —
dedi bir türli dausy solğyn tartyp, özi de solyp qalğandai kişireiip ketti.
Meniñ miyma bip oqiğa iendi ğana jetti. Soğys bastalyp ketti... Men
ony iendi qaityp köremin be, joq pa? Tünde adam siiäqty qoştasa da almai
qaldym — au.
— Asyqtyryp jatyr ğoi, — dedi Sveta jaiymen. Jañağy kirgen
kezdegi aptyğy basylyp, ornynan aqyryp köterilip, qolyña ilingen
zatyñdy al da tezirek şyqsaişy.
Adam balasynyñ jaratylysy qyzyq — au: öz ömiriñdegi närseniñ
ülkeni qaisy, ieleusiz ūsağy qaisy, köbine sony ajyrata almai şatasasyñ.
«Jolğa jinal» degen soñ, tas töbemnen jai bop tüsken soğysty da bir
sätke ūmytyp, dünie — mülkimdi jiystyryp äure bop jatyrmyn. Qazaq
«kedeimin deseñ köşip kör» deuşi iedi, sybai — syltañ jürgen ieki jas
qanşa düniemiz joq dese de, ol — pūl jinalyp qalypty. Tösek-oryn
,ydys-aiaq, kör-jer... ärqaisysyna bir jarmasam. Bäri kerek siiäqty.
Men syrtqa şyqqanda, tañ sarğaiyp atqan ieken, qoranyñ işinde
sapyrylysqan äielder – bir kirip, bir şyğyp, az ğana dünielerin syrtqa
tasyp älek. İraida İvanovnanyñ küieui sidiğan aryq, ūzyn tūra
leitenant, ierkekterden äzirge közime köringeni sol ğana bir qolynda ydysaiaq salğan şelek, bir qolynda tüiinşegi bar, alaqtap bala kötergen äieline
qarai beredi.
— Apyrai — ai, Raeçka, sen qaiter iekensiñ? Sağan qiyn bolady — au,
Raeçka, — deidi jaltaqtap.
Qiyn bolsa qaiter deisiñ. Jolyñnan qalma iendi, — dedi İraida
İvanovna. — Köppen birge amaldarmyz. Bar iendi, bastyğyñ keiip qalar.
İraida İvanovna balalaryn iertip, tüiinşekterin iesik aldyna jinap
jatyr. Ädettegidei sabyrly, asyp — sasudy bilmeidi. Küieui äli de
qipalaqtap qasynan keter iemes.
— Apyr-ai, qap ä... Tañ atpai soğys bastağanyn qaraşy qūrğyrlardyñ.
Men seni maşinağa mingizip salaiyn,— deidi.
— Qol-aiağym bütin. Özim de minem ğoi. Seni izdep jatqan şyğar, Vania.
Bastyqtar keiip qalar.
Ağa leitenanttyñ döñgelenip ketken közi jautañdap balalaryna
qaraidy.
— Vania, Vania qaida? Şurik. Borenka, beri kel,— dep balalaryn
şaqyryp alyp, şetinen süiip jatyr. Balalaryn süiip bolyp äieline
jarmasty.— Al, sau bol, Raeçka. Balalaryña saq bol.
— Vania, öziñe saq bol. Saqtanyp jür, — degende İraida İvanovnanyñ
dausy da tarğyldanyp ketti, qanşa sabyrly äiel bolğanmen qoştasar
jerde qalai şydasyn.
Men Qasymbekpen adam siiäqty qoştasa da almai qaldym.
Bizdiñ bärimizge bir-aq maşina beripti, äielder topyrlap soğan
zattaryn tiep jatyr, köbisi kuzovqa tielip otyryp alğan, sodyraq kelgen
Sveta iekeumizdiñ tūmsyğymyz batar iemes.
İelizaveta Sergeevnanyñ zattaryn küieuiniñ ordinaretsi tiep jür. Özi
hrustal vazasyn şüberekke orap, keudesine qysyp alğan, qai jerge qūiarğa
bilmei sasyp tūr.
— Mişa, Mişa, myna vazany synbaityn jerge qoişy, — deidi
ordinaretske.
— İelizaveta Sergeevna, būl maşinadan synbaityn jer tabu qiyn ğoi.
Öziñiz kabinağa minip, qolyñyzğa alyp otyryñyz, — deidi ordinarets.
İraida İvanovna balalaryn maşinağa mingize almai älek. Üş bala
jautañdap şeşesine qaraidy. Ülken Vaniasy jörgektegisin kötergen,
Şurik pen Boria şeşesine järdemdesip ūsaq-tüiek tüiinşekterin arqalap
alğan. Dabyrlağan qalyñ äielderden bereke qaşyp bara jatyr iedi, bizge
arnaiy bölingen, men şala tanityn leitenant, äielderdiñ şañqyldağan
şuylyn basyp, aiqailai söilep tärtip berdi.
Ol aldymen maşinadağy äielderdi tüsirip, jūrttyñ jügin tügel tietti
de, sosyn balaly äielderdi ğana mingizdi.
— Qalğandaryñ bes şaqyrym stantsiiäğa jaiau barasyñdar. Tek tezirek
jetiñder. Eşelon kütpeidi, — dep ämir berdi.
Biz zatymyzdy tiep jinalğanşa tañ da äbden ağaryp atyp, şyğystan
qyzyl jalqyn säulesin şaşyp künniñ qūlağy körindi. Biz şūbatylyp
usadbadan şyqqanda jañağy älem sasqan äbiger de tolastap, iendi ientelei
basyp, ünsiz kelemiz. Ormany men kök şalğyndy dalañqaiy aralas alqap
sarğyş möldir säulemen reñi jūmsaryp, äli ūiqysy aşylmağandai
maujyrap tynyş jatyr. Qūs ūiqysynan ūianyp biren-saran sergek
torğailar ğana şyryldaidy. İerteñgi salqyn tūla boiymdy qūrystyryp,
titirkenip kelem. Myna maujyrağan beibit şaqta osy dürligu... mağan bir
türli jat körinedi. Jyly tösekten ürkitip tūrğyzğan jyly uiamdy būzğan
sūmdyqtyñ bar salmağy äzir meniñ miyma jetip bolğan joq. Sol alğaşqy
küni,odan kelesi künderi de men basyma töngen qauip – qaterdi dūrystap
sezgenim joq. Aldymda ne baryn bilsem... biraq adamnyñ aldynda tūrğan
zaualdy bilmeitini de baqyty şyğar.
Töbemizge kelip qalğan jaudyñ samoletin de bilgenim joq. Biz ieki-üş
şaqyrymdai jer jürip, stantsiiäğa jaqyndap qalğanbyz, töbesi şoşaiyp
stantsiiänyñ su tartatyn mūnarasy da köringen. «Qaşan jetemiz» dep,
meniñ ieki közim sol jaqta iedi, kenet qūlağyma alystan talyp şyqqan bir
güril iestildi. Äuelgide ony ielegen de joq iedim, şyqqan sol bulyqqan güril
birte-birte üdei berdi. Osy bir būryn iestilmegen tosyn dauystan köñilim
ielegizip, jan — jağyma qarap iedim, közime ieş närse köringen joq.
Söitkenşe:
— Vozduh! Nemis samoletteri! — degen aşy aiqai qūlaq şekeme
qylqandai qadaldy.
Äielderdiñ köbisi ne qylaryn bilmei añyryp tūrğanda älgi güril tipti
üdep ketti. Jaqyndap qalğan jau samoletiniñ gürili bükil auany
qaltyratyp, adamnyñ buynyn alyp barady. Būğyp baratqan basymdy
zorğa köterip, aspanğa qarap, qaitqan qazdai tizilip kele jatqan qarasūr
samoletterdi kördim; jaña şyqqan künge şağylyp bauyrlary jarq-jūrq
ietedi — almastyñ jüzindei qara jarqyl tura ajaldyñ öz säulesi siiäqty.
Zäre — qūtym ūşyp, Svetanyñ şyntağynan ūstap alyp, joldyñ
şetine qarai jügire berippin. Onyñ da tūla boiy dir-dir ietedi. İekeumiz
iesimizden tanyp, ökpemizdi qolğa alyp zytyp bara jatyr iedik:
— Jat! Jatyñdar!— degen aiqai şyqty.
Sveta iekeumiz qatar qūladyq. İın tiresip bir-birimizge tyğyla tüsemiz.
Äueden tönip kele jatqan ajaldan seskenip, saz topyraqty jasyl jerge
batyp ketkimiz kelip, töbeden tüsetin bombany tosyp bar denemiz bir uys
bolyp jiyrylyp qalğan.
— Ötip ketti.
— İä, ötip ketti.
— Tūryñdar, qatyndar. Stantsiiäğa jeteiik.
Būl sözderdiñ mağynasy bizge dūrystap jetken de joq. «Bizge» deitinim
Sveta iekeumiz jüregimiz dürsildep birge coğyp, janymyz birge yşqynyp,
osy üreili sätte iekeumiz bir denedegi ieki qol siiäqty bolyp kettik. Svetany
bilmeimin, meniñ öz basym däl solai sezindim. İesin ierterek jiğan äielder
ietekterin qağyp, ūzap baratqan samoletterge qarap tūr; olardyñ äli de bir
närseni köruge, söilesuge şamalary kelgeni ğajap.
— Stantsiiäny bombalamaidy. Äri ketti.
— Qaityp oralyp soğyp jürmesin.
— Bizdiñ zenitçikter qaida? İstrebitelder qaida ketti?
Būl sözder meniñ qūlağymdy janap, miyma soqpai ketip jatyr. Işten
titirentken jiırkenişti dirildi basa alatyn iemespin. Aspanda ajal ūşyp
ötti. İendi myna tynyş töñirekti tügel sonyñ salqyny şalyp, ajaldyñ
suyq lebi auağa taralyp, kisiniñ tūla boiyn jailap barady. Svetanyñ
qany qaşyn ketken, öñi şüberektei appaq. Onyñ quarğan öñinde ajaldyñ
salqyny bar. Men sony ap-anyq sezdim. İendi baiqasam anau söilesip
tūrğan, şaşylğan zattaryn jiystyryp jürgen äielder de sondai.
Būlardyñ bärin de ajaldyñ demi şalyp ietti. Bäri de qazir öli dene bolyp
sūlap jatuy mümkin iedi. Osy jürgenderdiñ iendigi ömirleri būrynğydai
baiandy, bekem iemes, neğaibil, ieşkim de iendi öz tirligine sene almaidy.
Anau, bizdiñ zenitçikter men letçikterge keiip tūrğan ūrysqaq Musia da
jañağy samoletter iendi bir ainalyp soqsa jağy qarysyp jer qūşyp
jatuy mümkin.
Osy bir auyr äser janşyp tastady ma, sülesoq qalpymnan ūzaq uaqyt
aryla almai, äiteuir köppen birge jüre berdim...
Biz stantsiiäğa ieki ökpemizdi qolymyzğa alyp asyğyp jetkenimizben,
bizdi jöneltuge asyqqan adam körinbedi. Bizdi alyp kelgen leitenant pen
bir-ieki jauynger öz bölimin quyp jetuge ketip qaldy. Basqa bölimderdegi
komandir äielderi de ağyp-tamyp kelip jatty. Bärimiz jabylyp
stantsiiänyñ bastyğyn izdedik.
O, ğajap, osy alasapyrannyñ arasynda balalar oinap jür. Kädimgi
balalar, ūrysqaq Musianyñ qyzy Liusia Şurikke:
— İendi sen jasyryn. Boria iekeumiz izdeimiz,— deidi.
Boria iekeui közderin basyp teris ainalyp tūrğanda Şurik jügirip
baryp bireudiñ ülken bir buma jüginiñ tasasyna jasyryndy da «izde» dep
dauystady. Liusia men Boria qalyñ jüktiñ arasynan Şurikti izdep taba
almai jür iedi, osy kezde qūddy quyrşaq siiäqty közi döp-döñgelek, beti
tompiğan tört jasar qyz:
— Ol mūnda! Mūnda! Men kördim,— dep aiqai saldy.
Şurik jüktiñ tasasynan oğan jūdyryğyn tüiip iedi, kişkentai qyz
qağu körmegen ierke bolsa kerek, oğan tynğan joq.
— Men kördim. Bäribir aitam, — dep, qolyn şapattap sekiredi kelip.
Kişkentai, tämpiş «tentek» mūryn, jüzi külimdep tūratyn keremet
süikimdi qyz ieken. Ana balalar keiigen saiyn mäz bolady.
Balalardyñ oiyny üdep barady. Bes-alty jastağy syğan tärizdes
būira şaş, badyraq köz qara bala paltosyn sypyryp, bir jeñin qaryna
ilip alyp, özi şamalas sary balany quyp jür; jete berip paltomen ūrmaq
bolady, anau darytpaidy. Älgi «quyrşaq» qyz oğan da mäz.
— Ūr! Ūr!— dep ieki qolyn şapattap aiqai salady.
Keibir äielder balalaryn joğaltyp, aiqailap jügirip jür. Biraq
balalar uaiym-qaiğyny ūmytqan: külip, aiqailap, jūrt sapyrylysqan
perronda asyr salady, buyp — tüiip qoiğan jüktiñ üstine şyğyp, tömen
qarai sekiredi, jūrttyñ osy dürlige köşuiniñ özi olarğa qyzyq duman
siiäqty. Tompañ-tompañ ietip, qyzyqtary basylar iemes.
Qazaq balany «perişte» deidi, balanyñ auzynan jaqsy söz şyqsa, ony
auzyna «qūdai saldy» dep quanady, säbidiñ tilegi qabyl bolatynyna
ieşkim şek keltirmeidi. Meniñ özim orta bilim alsam da qazaqşa
tärbielendim, qūdaiğa senbesem de, qazaqtyñ köp yrymyna senemin,
äsirese bala turaly aitylğandaryna kümänim joq.
7
Biz stantsiiädan attanar kezde yzy — qiqy şu bolğanmen poezd jürisin
tüzep şyğysqa qarai bet alğan soñ jūrt tez tynyştaldy. Vagon işiniñ
älginde ğana alqynğan aptyğy basylyp, jūlynğan tüime, jyrtylğan
öñirge kinäli belgisiz jandarğa arnalğan qarğystar aitylyp, sonymen birge
buynşaq-tüiinşekter de tärtipke keltirilip jatty. Äiel zatynyñ auzy
men qoly qatar qimyldaityn ädeti iemes pe.
Jūrt oryn teuip jaiğasa bastağan soñ äñgimeniñ beti de özgerdi.
— Qap, qaiteiin, keremet äşekeili farfor tabağym bar iedi, qalyp
qoidy, Büginde ondai farfor joq, kädimgi ieski şyny iedi...
— Qaidağy joq farfordy aitasyñ. Meniñ üş jüz ielu somğa alğan
radiopriemnigim qalyp qoidy ğoi. Vania trevogamen ketti. Jalğyz özim
qaisysyna jarmasarymdy bilmei...
— Men sasqalaqtap jürip sandyqtyñ tübinde jatqan işigimdi ūmytyp
ketippin.
Barlyq qauip-qaterden qūtylyp boldyq pa, bilmeimin, jaña ğana jai
qaiğysymen alasūryp poezğa jarmasqan äielderge mal qaiğysy qaityp
oralğan. Jañağy alasapyran äp-sätte ūmyt bolyp, jūrt köñiliniñ tez ğana
baiyz tapqanyna qarağanda, soğysty öz közimmen körgen joqpyn, mümkin
osynyñ bäri bos dürlikken jalğan ürei bolyp jürmesin degen de oi kele
bastady.
Sveta iekeumiz iebin tauyp qyzyl vagonnyñ irge jağyna ötip alğanbyz.
Basynda çemodan üstinde şoqiyp otyryp iedik, poezd şaiqai kele — jer
keñip, tüiinşegimizdi jastanyp, aiaq sozyp qisaiatyn halge jettik.
...Biyl köktemde Qasymbek iekeumiz ielden beri qarai attanarda vagon işi
tyğyz bolyp iedi. Būryn auyldan ūzap şyğyp körmegen men maqrūmğa
ülken stantsiiä basyndağy sapyrylysqan ala-qūla tobyr bir türli qyzyq,
biraq sonşalyqty jat köringen. Osy künge deiin men körmegen kiımder
men keskinder, tanymaityn adamğa badyraiyp qarauğa qanşa uialsam da,
közimdi ieriksiz tarta bergen. Özimniñ üirenşikti ortamnan, ornyqty,
sabyrly tirşiligimnen şyğyp, aumaly-tökpeli, belgisiz beimaza dünieniñ
işine kirip baratqanymdy sezip, boiymdy ürei biledi. İendigi düniede
sasqanda qarmanatyn talym, jalğyz arqa süierim Qasymbek qana iekenin
tūñğyş sonda sezgenmin.
Biraq poezd qozğalğan kezde töñiregimnen bölinip şyğa kelgendei
boldym. Vagon işindegi guildegen dauysty, qūjynağan jūrtty, tipti
qasymda terezeden birge qarap kele tūrğan Qasymbekti de ūmytyp ketippin.
Mümkin balapanda uiasynan suyryp alğanda, boiyn osyndai suyq sezim
bileitin şyğar. Qary ketip bolmağan ierte köktemdegi sūrğylt aspannyñ
astynda körinip jatqan alaşabyr adyrly dalany qimadym ba, älde Qamqa
äjemdi, momyn äkemdi, Dariğa jeñgemdi — bükil ağaiyn – tuğan, auyl —
aimağymdy qimadym ba bilmeimin. Ne de bolsa meniñ osy künge deiingi
bar ömirim artta üzilip qalyp baratqandai...
Köşpeli ieldiñ balasy qystauynyñ ğana mañy iemes, jyl saiyn köşip
qonatyn jeriniñ ärbir jyrasy men qyratyn, tobylğy ösken töbesi men
qarağan ösken oipatyna deiin būljytpai tanidy. Auyl jaña qonysqa
qonyp jatqanda, jügirip byltyrğy jazğy ömirdiñ izin qualap ketesiñ.
Ötken jylğy kimniñ üiiniñ qai jerge tigilgeni, jer oşaqtyñ bitelip qalğan
şūqyry, balalar asyq oinaityn auyl syrtyndağy taqyr, tünde aqsüiek
alyp qaşatyn qyrattyñ bauraiy — bäri sairap tūr. Bäri köziñe ottai
basylady.
Köşi-qon ülkenderge äbiger bolğanmen, balalarğa meiram. Jük
tüsirgeni, üi tikkeni, jer oşaq qazyp qazan astyna ot jaqqany — bäri
qyzyq. Maldy auyl otyrğan qonys tez tozady — bir aidyñ işinde-aq auyl
aumağynyñ jusany men bozy qyrqyp alğandai tūqyldanyp, şañy
būrqyldap şyğa keledi. Qoidyñ qūmalağy men jylqynyñ tezeginiñ aşy
isi, qūjynağan qara şybyn... Joq, jaña qonys balalarğa ğana iemes
ülkenderge de meiram. Jaña qonysqa qonyp jatqanda men özimdi de bir
türli tazaryp şyqqandai sezinetinmin. Mūnda jylqynyñ kisinegeni,
qoidyñ mañyrağany, oşaqtan budaqtağan keşki tütin — bäri jaña, bäri
taza. Men jañaru, tazaru meiramyn sezemin.
Köşi-qonnyñ da nebir qyzyq, külkili oqiğalary bolyp jatady. Sonyñ
biri äli iesimde. Bizdiñ auylda Sälimbek degen kişkentai ğana kisi bar iedi,
jūrt ony syrtynan«qyrtpyş» dep ataityn. Boiynyñ ūzyndyğy on bir-on
ieki jasar balamen deñgeiles, biraq sol türine qaramastan, şyrt ietpe,
ūrynşaq. Äieli Aqkümis boiy küieuinen ieki iese biık te, köldeneñi ieki iese
keñ, iri kisi. Sälimbekti üi — işinde mazasyz, qazan-oşaqqa aralasady
degen ösek bar. Onyñ iesesine Aqkümis jer qozğalsa qozğalmaityn
sabyrly. Bir jyly, Josaly köliniñ tanabyndağy şalğynğa qonyp jatyr
iedik, jağalai tigilip jatqan üilerdi qyzyqtap jürip Sälimbek üiiniñ
qasyna kelip qappyn. Aqkümis jalğyz özi keregelerin qūryp jür. Säkeñ
oğan būrqan – talqan aşuly.
— Köşir dedim ğoi sen qatynğa. Tikpeisiñ üidi būl jerge, — dep
aqyrdy ol äieline.
Aqkümis onyñ sözin ieleñ qylmastan keregeni bir-birine şandi berdi.
— Ai, sen kereñ bop qaldyñ ba? Köşir üidi būl jerden. Körmeisiñ be
myna qiiäqty? Aiaqty pyşaqtai tiledi. Kisini jalañaiaq jürgizbeidi.
Keregeni anau jerge tasy.
Aqkümiste ün joq, öz şaruasymen bola berdi.
Özi şydamsyz Säkeñ äbden yzalandy.
— Qap, sen qatyndy ma...— dep kijinip tūrdy da, kenet asyğys şeşine
bastady.
Men onyñ būl äreketine tüsinbei qairan qaldym. Säkeñ jün şekpenin,
köilegin şeşti, aiağyndağy ietigin asyğys,jūlyp laqtyryp şalbaryn da
şeşip tastady. Suğa tüseiin dep jatyr desem, köl biraz jer, jağasyna
baryp şeşinbei me. Tek dambalşañ ğana qalğan Sälimbek iendi balağyn
türe bastady. Balağyn baltyryna deiin türip alğasyn, jerde jatqan
qamşysyn alyp tūra jügirdi. Dyzyldap jügirip bara jatyp üi tigip
jatqan Aqkümisti qamşymen bir tartyp ötti, Aqkümis oğan myñq ietpei, öz
jūmysyn istei berdi. Säkeñ onyñ būl minezine äbden yza boldy bilem,
biraz balağattap alyp, qaita jügirdi. Tağy da äielin iyğynan tartyp ötti.
Qamşy batyp ketken bolar, Aqkümis iyğyn qiqañ ietkizip qatty
tyjyrynyp qaldy. Üşinşi ret jügirip kele jatqanda, küieuin ūstap
almaq bolyp şap berip iedi, ananyñ jalañaş iyğy jyp ietip qolynan
şyğyp ketti. Säkeñniñ qulyğyn sonda tüsindim: üstinde qolğa iliger
tūldyr qalmağan ieken.
Aqyry amaly bolmağan Aqkümis:
— Jyn soqty ma, seni? Qoisaişy iendi – dep jekirip iedi. Säkeñ odan
beter örşigip ketti.
— Ä – ä, janyña batty ma, bälem. Körseteiin men sağan. Baiyñnyñ
tilin almaityn nemesiñ ğoi, ä?
Alpamsadai äieline äli jetken soñ, köñiline jel kirip masattanyp
ketken Säkeñ osy joly äieline tym jaqyn kelip qaldy ma, bilmeimin,
qaitadan keregesin şandi bergen Aqkümis, iri denesine oğaş oqys
qimylmen jalt būrylyp, şap berip Sälimbektiñ dambalynan ūstai aldy.
Säkeñ baiğūs torğa tüsken şybyndai dyzyldady da qaldy.
— Oibai — ai, oibai — ai, Seiilhan — ai, jetseişi. Jyndy qatyn
öltiredi ğoi, Seiilhan — ai, jetseişi, — dep şyr – şyr ietedi.
Būlarğa körşi — qyryq-ielu qadamdai jerde öz üiin tigip jatqan
Seiilhan ağam da osynyñ bärin körip tūr ieken, mäz bolyp qarqyldap külip
kele jatyr. Aqkümiske qamşy qatty batyp ketti bilem, bet-auzy tütigip
doldanyp küieuin jerge köterip ūrdy.
Aqkümis Säkeñdi ünsiz janyştai bergen kezde, külkisin tyia almağan
küii jügire basyp Seiilhan ağam da jetti.
— Jeñeşetai, bir aşuyñdy mağan ber, — dep, Seiilhan Aqkümisti
syrtynan qapsyra qūşaqtai aldy.
Säkeñ ün-tünsiz, ornynan tūryp, qaita kiıne bastady. Tek ietigin kiıp
jatyp:
— Äteñelettiñ qatyny būryn şalyp jyğatyn iedi, iendi alyp jyğatyn
bolypty ğoi, — dep küñk iete qaldy.
Qazekeñ qarnyn toidyrğysy kelse joqtan syltau tabady, «ierlizaiyptyny tatulastyram» dep Seiilhan ağam üi tigilip bolmai jatyp-aq
Aqkümiske qazan kötertti. İerikken jūrt tütin şyqqan jerge şybyndai
üimeleitin ädeti iemes pe, būl oqiğany közi şalğan biraz körşiler de osy
üige jinaldy. Bäri Seiilhan ağamnyñ auzyna qarap:
— Apyrai, tuğaly birge jasasyp kele jatsaq ta bilmeitinimiz köp ieken
ğoi. Säkeñniñ aşuynyñ osynşama qatty iekenin kim bilgen, — dep ol
äñgimeni kerisinşe aityp otyr. — Aşuy qatty deimin-au, būl kisiniñ qoly
odan da qatty ieken. Jeñgemiz bir ajaldan qaldy, qūdai saqtap. Tipti būl
Säkeñniñ kisige araşa bermeitinin qaitersiñ. Arağa tüsem dep özim de
taiaqqa sileiip şyqtym.
Seiilhan ağam qatty yñqyldap, «auyryp qalğan» jotasyn qinala
sipap qūiady. Keibireuler Sälimbekke sezdirmei ainala berip myrs-myrs
küledi, al, jüzi janbaityn qular da tolyp jatyr; olar syr bildirmei,
Seiilhannyñ äñgimesine «qaltqysyz» senip, qostap bastaryn şaiqap,
tañdailaryn qağady.
— İe, Säkeñniñ minezin bilemiz ğoi. Būl kisi jer qozğalsa qozğalmaidy,
al bir aşulansa ma... Qūdaiym o kezde tek betin aulaq qylsyn.
— Oipyrmai, Säke, bükil auyl bolyp qiylyp otyrmyz ğoi. Bir
aşuyñyzdy bizge berip, jeñgemizge keşirim ietiñiz. Jeñeşemizdiñ asyn
jarqyrap otyryp işeiik.
Manadan beri jūdyryqtai bolyp tüksiıp otyrğan Sälimbek jinalğan
jūrtty aiady ma, aqyry jibidi.
— Ai, qoimadyñdar — au, şyraqtarym — ai. Jaraidy iendi, osy joly
aşuymdy qidym, biraq iendi qaityp jynyma tiiüşi bolmasyn tek.
Säkeñniñ raiynan qaitqanyna jūrt märe-säre bop dauryğa quanysyp
jatyr, äsirese manadan beri külkige bulyğyp öle jazdap otyrğan baiğūstar
işin aqtaryp mäz bolyp qaldy.
Al Aqkümis jeñeşem bolsa – äñgimege ieşbir qatysy joq adam siiäqty.
Jūrttyñ sözine qūlaq ta aspai, astyñ qamynda jür. Qymyz toly kişileu
qara mesin qapsyra köterip, işke kirgizdi de, bylq ietkizip bosağağa süiei
saldy. Mestiñ moinyn keregeniñ közine bailap, pūşpağyn şeşip ketik
tostağandarğa qymyz qūiyp jağalata bastady.
Seiilhan ağamdy jūrt ier minezdi dep maqtaidy. Işimnen sezem, ier
minezine qosa ojarlyğy da barşylyq. Onyñ keudeli, keñ iyqty kelgen som
tūlğasyna da köz toiğandai, bet bitimi de kesek — döñ qabaqty, ülken qyr
mūryndy, bet süiegi keñ bolğanmen öñi ötkir. Seiilhan ağamnyñ öz
mañaiyndağylardan artyqşylyğyn körip iştei maqtanyş ietetinmin.
Onyñ üstine meniñ būl nağaşym qoly aşyq, jomart. Ärine, syğymdan
dünie qūrap, tam-tūmdap mal jinamaityn adamnyñ özge jūrtqa bereri de
köp bolmaidy, biraq äiteuir qolynda bir närsesi bolsa Seiilhan ağam
onysyn jūrttan aiap körgen iemes.
Mal degende būl kiside jalğyz siyr bolsa bolady, bolmasa ieşki sauyn
otyra beredi. Bükil tuiaqtydan ainymaityn bir ğana maly bolatyn, ol —
Şağyr aty... Şağyr tūrqy ūzyn iri jylqy iedi. «Şyğa şabatyn
ūşqyrlyğy joq, al biraq ūzaq şabysqa kelgende nağyz boldyrudy
bilmeitin haiuan, myqtylyqta būğan jylqy balasy jetpeidi», dep
ülkenderdiñ maqtap otyrğanyn talai iestigenmin. Şağyr attyñ özi de nağyz
Seiilhan ağama arnap jaratylğan jylqy siiäqty iedi; ol ana tūlğasymen
basqa atqa minse — iesekke mingendei bolatyn şyğar.
Şağyr atpen Seiilhan ağam qys boiy qasqyr men tülkini qyryp
alatyn. Auyldyñ adamdary añnan qaityp kele jatqanda ylği aldarynan
jügirip şyğatynbyz. Kişileu kezimde at üstinen ieñkeiip, aldyna köterip
alyp däl üidiñ iesiginiñ aldyna äkelip tüsiretin de, qolyma bir tülkiniñ
terisin ūstatyp jiberetin. Jaña soiğan tülkiniñ äli de jyluy ketip
bolmağan, bylqyldaq jūmsaq terisin qūşaqtap, qoinyma quanyşym
syimai tabaldyryqtan sürine — qabyna kiretinmin.
Sonşama tülki, qasqyr soğyn jürgende Seiilhan ağamnyñ işik bylai
tūrsyn, tülki qūlaqşyny da bolmaityn. Soqqan añyn üige äkelip körgen
iemes, özgelerdiñ qanjyğasyna bailap jiberetin.
— Öz ieñbegiñ, öz oljañ iemes pe, töbeñdi jyltyratyp bir tymaq
kimeisiñ de, tym bolmasa,— degenderge:
— Dalanyñ añy tausylar deisiñ be, Şağyr at aman bolsyn, — dep
jauap beretin.
Al, Şağyr atyn ierekşe jaqsy köretin. Şaruağa onşa qyry joq
Seiilhan ağam būl atyn bölekşe baptaityn, uaqytynda suaryp, jem
bermegen kezi, sirä, joq şyğar.
Baiqaimyn, Seiilhan ağam mailyq pen sulyqqa birdei. Qazaqşa añşy,
seriligi, ieşkimdi basynan asyrmaityn ör köñili de bar, al qara jūmysqa
kelgende qaisy bireulerdei kirpiiäzdanyp, şikireiip tūrmaidy, bilegin
sybanyp kirisip ketedi. Tipti kisi jūmysyn isteuge de arlanbaidy jäne
istese japyryp isteidi. Auyldağy köp jūrttyñ üiin qalap, peşin salyp
beretin de sol. Onysyna, ol ärine, ieşqandai aqy — pūl almaidy.
Seiilhannyñ minezin bilgen jūrt aqysyna bir närse ūsynuğa da qorqady.
Nağyz bir tülen türtken bireu bolmasa ieşkim onyñ şamyna timeitin.
Biraq onyñ iesesine ağaiyn da Seiilhannan ieş närsesin aiamaityn. Ol
Qaraqalpaqtan, ne Özbekten tösegin arqalap, äieli men balasyn jetelep
kelgende, aldynan kiretin üi de, sauatyn siyr da tabyla qūiady.
Seiilhan ağam aq jarqyn, äzil-qaljyñğa da bai. Onyñ äsirese köp
oinaityny öziniñ qūrdasy Älmūqan. Älmūqan da Seiilhan siiäqty iri
deneli kisi, biraq bir-birine ūqsamaityn ieki adam bolsa osy iekeuindei — aq
bolar. Seiilhannyñ denesi taramys, iyğy keñ, myqyn jağy qysyñqy
kelse, Älmūqannyñ denesi bolbyr, tolyq, iyğy quşyq ta, qarny men bökse
jağy juan. Seiilhannyñ jüzi qara tory, süiegi keñ bet bederi qoladan
qūiğandai şymyr da, Älmūqan aqsary, ieki beti semiz maldyñ qoñ ietinen
kesip alyp japsyra salğandai bedersiz, salpy ūrt. Seiilhannyñ üni aşyq,
dausy keide şañqyldap şyğady, al Älmūqannyñ üni küñgirt, mai basyp
ketken ūrtynan mes işinde şaiqalğan qoiyrtpaqtai bolpyldap şyqqan
sözine äreñ tüsinesiñ.
Qazaq jigitteriniñ öz qūrdastarymen aiausyz qatty oinaityn ädeti iemes
pe, Seiilhan ağam da Älmūqannyñ öz basyn ğana iemes, iesimin de
qaqpaqyldai qağyp oinatyp bar närsege atau qylyp qoiyp alğan: «Bū da
bir Älmūqan ğoi», «oi, mynau Älmūqannyñ isi ğoi», «mynau nağyz
Älmūqan bop şyqty ğoi» dep ylği söz oraiyna qystyryp otyrady.
Bireu alys qalağa baryp kelse auyl adamdarynyñ topyrlap sol üige
jinalatyn ädeti, bir ret Älmūqan men Seiilhan ağam qaladan kelgen.
Sondağy jūrtty küldirip, Seiilhan ağamnyñ aitqan äñgimesi ainymai
iesimde qalypty.
Oblystyq qaladan bizdiñ auylğa deiin ieki jüz ielu şaqyrym. Jol alys,
adyrly dala, nağyz şilde — tamyzdyñ uaqyty – at – arbamen şyqqan ieki
jolauşy şöldep aryp – aşyp kele jatady. Jolda ierterekte kelgen
poselen ukrain hutorlary bolatyn, ol kezdegi qazaqtar orys pen
ukrainniñ arasyn ajyratarlyqtai tereñdikke bara almaidy, orys dei
salady. Dalanyñ jazda irkilip qalatyn jylğalaryna hutorlyqtar qauynqarbyz iegip, baqşa salatyn. Künge küiip, qañsyp kele jatqan Seiilhan men
Älmūqan osyndai bir baqşanyñ üstinen tüsedi. Mynadai ystyqta teñkiıp
jatqan qarbyzdy körip qalai ğana qaiyrylmai kete alady adam. İekeui
arbadan tüsip bir qarbyzdy jerge atyp jiberip jep alady. Azdap şöli
qanğasyn jürmek bolady, biraq «İerteñgisin oilamağan ierden bez» degen,
alda äli ieki jüz şaqyrym jol bar, talai şöl bar, ierteñgisin oilap būlar
on şaqty qarbyzdy arbağa ytqytyp ta jiberedi.
Osy kezde saidan ieñgezerdei bir orys şyğa kelip, būlarğa tūra
ūmtylady. Nağyz bir öz küşine sengen ūrdajyq, ojar neme ieken,
balağattap, kele Seiilhandy qūlaq şekeden qoiyp jiberedi. Ondaiğa
tözetin Seiilhan ba, şart ta şūrt töbeles bastalyp ketedi. Anau da bir
küşti närse ieken, iekeui ūzaq töbelesedi — mūryn da qanaidy, jağa da
jyrtylady.
Aqyry jeñise almai, iekeui şarşap ajyrasady .
Seiilhan arbasyn aidap kete bergende, Älmūqan arbanyñ astynan
şyğyp, «au boldyñdar ma?» dep, arbağa minip jatyr deidi.
Būlardy şolan jaqtağy balşyğy tüsip, azyñqyrap ketken bölmege
jaiğastyrady. Qaraiyp jarylyp ketken taqtaidan jasağan säkige jyrtyq
kiız tösegen, kenep dastarhanynyñ üstine qatyp qalğan nan synyqtaryn
tastaidy, şeker degen atymen joq. Tilenşiniñ süigen asyn kim bersin,
aqqūmandağy bögip qalğan ieski şamba aq sudyñ tüsin küreñituge de
jaramaidy. Söitin būlar köñilsiz küñgirt üide tatyp ketken şaidy
aqyryn soraptan otyrady. Mūndaida äñgime de jaraspaidy.
— İi, Yrğyz jaqtan kelgen iekensizder ğoi. Ol bik jyraq bid, jyraq,
— dep qūiady Haibri qystyñ közi qyrauda myna qazaqtardy ne tülen
türtip jürgenine tüsine almai.
— Yrğyz jaqtan keldim deisizder me,— dep şai qūiyp otyrğan
Haibridiñ äieli ieleñ iete qalady.
— İä.
— So jaqqa bizdiñ bir qyzymyz ketip iedi. Habarymyz da joq. Bik matur
qyz iedi. Qazaqqa tiıp ketti. İi, paqyr bala, qarap boldy indi.
— Qyzyñyzdyñ iesimi kim iedi? Kimniñ qyzy iedi?— dep osy kezde
Seiilhan ağam ieleñ iete qalady.
— İısimi Minnikamal, Sūnğat abyiymnyñ qyzy iedi. Äke-şeşesi
üldilär. Faqyr jitim qyz. Qazaqqa tidilär şul, — dep Haibridiñ äieli
qasiretin bildirip qūiady.— Habarlasa da almadyq. Nendi haldä. Küieuim
kim-dür anyñ...
Osy kezde şyntaqtap jatqan Seiilhan ağam basyn köterip alady.
- Minnikamal?.. Sūñğattyñ qyzy dediñiz be? Sūñğat sizdiñ kimiñiz
boluşy iedi?
— Sūñğat minim abyiym. Äniım blän bir tuğan.
— Mässağan... Qazaq sūrasa kele qaryn böle şyğary degen osy ieken —
au... Meniñ ieñ jaqyn qaiyn bikem boldyñyz ğoi.
— Nişik disiz?
— İeger aityp otyrğanyñyz Sūñğattyñ qyzy Minnikamal bolsa ol
meniñ äielim. Al iendi qalai qaşyp qūtylasyz?
Haibri äielimen iekeui Seiilhan ağama qarap auzyn aşyp, iesinen tanyp
qalady. Näukeñ de añ — tañ, Seiilhannyñ Balsūludan basqa äieli joğyn
biledi, aitaiyn dese Seiilhandy masqara qylady jäne onymen birge özi de
masqara bolady, aitpaiyn dese Seiilhan ağam tipti tereñge ketip barady.
«Äi, qatty qinaldym — au», — deitin Näukeñ.
Aldymen Haibridiñ äieli iesin jiiädy.
— İi, min neğyp otyram iş, — dedi ieki qolymen ieki jağyn sart
ietkizip ornynan ūşyp tūrady...— Hazir, hazir, — dep törgi bölmege qarai
jügiredi. O jaqtan qaita oralyp küieuine keiidi. İi, ätisi, utyrasyñ şul.
Qonaqlardy üige şaqyrmisyñ da... Sin dükängä bar äli tizirek. Küiau
atyna jem salarğa ūmytma.
Osy jağdaidan bastap qonaqtardyñ hal-jağdaiy müldem özgeredi.
Köñirsigen isi aş adamnyñ qolqasyn atyp şyjyldap päramaş pisiriledi,
bülkildep qazan qainaidy. O kezde qazaqtardyñ da auyzdana bastağan kezi,
dükennen bir-ieki jarty da kelip qalady.
Kişkene simirip alğasyn Seiilhan älgi biz körmegen Minnikamaldy
qūddy öziniñ Balsūluyndai qylyp sylqityp surettep bermesi bar iemes pe.
Anau iekeui tek «pi, alla» dep auzyn aşyp,tamsanady da otyrady.
Osydan keiin Seiilhan ağam qalağa barsa sol Haibridiñ üiine tüsetin
bolady. «Myna, noğai siiäqty küieu syilağyş halyqty körsemşi» dep
ylği riza bolyp keletin.
Biraq jaqsy närse ieşqaşan ūzaqqa sozylmaityn ädeti ğoi, Seiilhan
ağam qalağa barğan saiyn Haibridiñ üi – işi «qyzymyzdy nege äkelmediñ?
Keler joly qaldyrma» dep mazasyn ala beredi. Qazaqtyñ syltauy
tausylğan ba, Seiilhan ağam är türli syltau aityp jüre beredi. Aqyry
qazaq küieuden küder üzgen bolu kerek, bir ret barğanynda «aqyry sen
qyzymyzdy äkelip körsetpeitin boldyñ, özimiz baramyz» dep Haibri men
äieli jolğa qamdanady.
Seiilhan ağam bū joly qatty sasady. Qysylğanynan dükenge baryp bir
jarty araq alyp, qaityp kelip Haibridiñ äieline tamaq salğyzady. Sodan
as üstinde Haibrige qaiğyly habardy iestirtedi.
— Kelgeli aita almai qinalyp jür iedim. Minnikamal qyzdaryñyz
osydan jeti-segiz ai būryn dünie salğan. Artynda jalğyz ūly qaldy.
Būl habarğa ağyl-tegil ieñirep jylamasa da, äielimen Haibri äjeptäuir
qaiğyrady.
— Ni, faqyr,— deidi Haibri.
— Minnikamal... Minnikamal bağrym... Kure dä almai qaldym şul
sini, — dep äieli mūrnyn tartyp közine jas alady.
— İer adamğa bala bağu qiyn ieken. Balağa köz bolsyn dep, qazaqtyñ
zañymen jesir otyrğan bir jeñgemdi ala saldym. Keñ balaq qazaqylau
adam, biraq äiteuir balağa peiili tüzu, — deidi Seiilhan ağam.
Sonda jylap otyrğan Haibridiñ äieli:
— Ni, harap bulğan ikänsiz, Seiilhan. Özibizdiñ tatarda bigiräk äibat
hatynlar bar iş,— dep şap iete qalady.
Auylda osy äñgimelerdi aityp jūrt külip jüretin. Biraq Seiilhan
ağamnyñ Haibrimen tuystyğy osymen tynğan joq. Ol bir jyl baryp
qalany qystap, osy Haibridiñ üiinde tūrğan. Balsūlu jeñeşem jer
qozğalsa qozğalmaityn salmaqty da, syrt adamğa tūiyq, ol syr
bildirmeidi. «Balaly üide ūrlyq jatpas» degen, Seiilhan ağamnyñ barğan
kezde qoryqqany balasy Şäkmaral ieken, biz ony «Şäkim» deimiz, al, bir
ğajaby ol kezde on-on birler şamasyndağy Şäkim qys boiy tipti şi
şyğarmapty.
Şäkim Seiilhan ağama tartqan, biraq Balsūludan da qūr alaqan
qalmağan. Boiy ağamnan tömen bolatyn türi bar. Balsūlu anamnyñ äkesi
Jünis tärizdi qūnjyqtau, minezi de tūiyqtau. Seiilhan ağam siiäqty
aqtaryla qoimaidy, köbin işine saqtaidy, kişkene bolsa da isikteu
qabağynyñ ar jağynan quaqy külkiniñ ūşqyny tepsinip tūrady: «işimde
bir päle bar, biraq aitpaimyn» dep tūrğandai.
Şäkim söitip «işinde jatqan pälesin» Haibridiñ üiine de aşpağan.
Öitkeni Haibrige jien bolğany Şäkimge qyp-qyzyl paida bolypty.
Balasyz Haibri, äielimen iekeui «jetim» jienin qatty müsirkep jyly —
jūmsağyn auzyna tosady. Keide Balsūlu aşulanyp balasyn sabap alsa —
analar Şäkimdi öz bölmelerine kirgizip alyp, «ögei ana ögeiligin istemei
qūia ma?» dep, tätti tamağyn auzyna tosyp bäiek bolady ieken.
Men ūzatylyp, ūzaq saparğa attanarda osy qaladan poezğa mindik.
Seiilhan ağam Şäkimdi qasyna alyp, bizdi şyğaryp saluğa iere keldi. Alys
audannan bizdi aiamai solqyldatyp, it silikpemizdi şyğaryp jetkizgen jük
maşinasy şögiñkirep ketken qoñyr — qyzyl qaqpaly kişileu üidiñ
aldyna kelip toqtady. Biz maşinadan japyrlap tüsip jatqanda üiden
şüñkigen tatar şaly şyqty.
— Aşağyz, qyzym, aşağyz. Siz tipten de aşamadyğyz, — dep, sodan
keiin menimen birge qaiğyryp qoidy, — Hatyn — qyzğa bigräk ta jyraq
şul Belorussiiä digen. Anda, mūsylmanlar da ioqtyr.
Oilap-oilap, tüsine almai dal bolam: Seiilhan ağamnyñ sonşama
aldağanyna būlar renjimedi me ieken, älde renjise de... Tuystyq qana iemes,
adamdardy jaqyndastyratyn basqa da närse bar şyğar. Solai aralary
jaqyndasyp ketkesin Seiilhan ağamnyñ saiqymazaq quaqylyqtan
bastalyp ūlğaiyp ketken qiiänatyn keşe saldy ma ieken, äiteuir jalğasyp
ketken osy jandardyñ arasy üzilmepti. Üzilmepti deimin-au, tipti
suymağan da siiäqty.
Haibri äielimen iekeui bizdi poezğa mingizip saldy. «İendi üidi kördiñ,
tanisyñ, qaitqanda bizdiñ üige tüs» dep äieli mağan qaita-qaita
tapsyrady.
İendi minekei, qaityp kelem. Osydan ielge aman-iesen jetsem. Alğaş
aşatyn tanys iesigim sol Haibri abzidyñ iesigi bolmaq. Ar jağy iel-jūrt,
keñ dünie.
8
Miner aldynda bizdi köp azapqa salyp, biraq mingizip alğasyn japjaqsy zyrğyp ketken poezd bir-ieki stantsiiädan ötpei jatyp-aq jürisinen
jañyldy. Äueli bir polustanokte ieki sağattan astam kidirdik. Mūndaidağy
bir jaman närse poezdiñ qanşa tūratynyn bilmeisiñ de, vagonnan attap
şyğa almaisyñ. Älsin-älsin iesikten syğalap «qaşan jüredi ieken?» dep
körşi vagondağylardan sūraisyñ, olar senen sūraidy. Osyndaida onymūny tūspal, joramal aituşylar da köbeiedi.
— Qarsy kele jatqan äskeri eşelondy kütip tūrmyz. Maidanğa küş
kerek. Aldyñğy kezek maidanğa baratqandardiki ğoi.
— Aldymyzdağy stantsiiäny bombalap ketipti. Joldy tüzei almai
jatqan körinedi.
— Jaudy toitarypty deidi ğoi. Sosyn nesine asyqsyn.
İelden şyqqanyma tört aidan asty. Sodan beri üiirinen adasyp qalğan
qūlyndai jalqymyn. Ras, qasymda Qasymbek boldy, süienişim, qarmağan
jalğyz talym sol, biraq ol jan – jağymdy tügeldei qorşai almady.
Jolyñ bolğyrlar «ait, ait» dep qinamaidy. Şyn qinasa, menen de
aitatyn bir närseler tabylar iedi, biraq oğan tilim jetpeidi. Qysylyp, az
söilegenimnen bolar, meniñ orysşam sol mekteptegiden onşa artylyp
kete qoiğan joq. İerkin söileu bylai tūrsyn, äli tilimdi syndyra almai
kelem — orystyñ sözin är ärpin battityp, sirestirip aitam.
Biz toqtağaly ieki sağattan asyp ketti. Basynda äielder «äne jüredi,
mine jüredi» dep, ieleñdep, iesikten moiyndaryn sozsa da jerge tüsuge
imendi. Poezd oida joqta jürip ketse qarğyp minuiñ oñai iemes, iesiginde
basqyş satysy da joq, tek aspaly üzeñgisi ğana bar qyzyl vagon. Biraq
uaqyt ūzağan saiyn moiyn sozuşylar köbeidi de, aqyry aldyñğy
tūrğandary qarğyp jerge tüse bastady. Birte-birte vagon bosap qaldy.
Qūdai oñdağanda tūrğan jerimiz jalğyz üili polustanok ieken, bizdiñ
ornymyzdy basyp alatyn bögde adamdar közge tüspedi.
Qalyñ orman arasyndağy dalañqaiğa ornalasqan tört — bes üili
polustanok typ-tynyş, özge dünieden, bastalğan soğystan aulaq, oñaşa.
Mūndai jerde soğystyñ bastalğanyn ūmytyp ta ketesiñ. Adam balasy
qyzyq qoi, äuelgi sätterde ūzap şyğyp tüzge otyruğa qorqyp, jaqyn
aradan būta izdegen jūrt birte-birte sostavtan alystai berdi de, äri —
beriden soñ tipti ierkin qydyratyndy şyğardy. Söitip bizdiñ äielder
ūzañqyrap ketken kezde parovoz oqys gudok berdi. Bärimiz japa-tarmağai
vagonğa qarai jügirdik. Qūdai oñdap men alystap kete qoimağanmyn,
aldymen kelip mindim. Qalğandary minip bolar — bolmastan doñğalaqtyñ
tormozdary pyşyldap, sostav ornynan qozğala berdi. Mūndaida äielder
qandai berekesiz: şyñğyryp, baqyryp azan-qazan bop jatyr.
Tañsäride soğys bastalğan suyq habardy iestip, sodan säske tüske deiin
qasqyr tigen qoidai dürlikken qatyn — qalaş poezdiñ jürisi tüzele kele
sabalaryna tüseiin degen. Ürei men äbiger de birden pyşaq keskendei
tyiylmai, tolqyğan sudai aqyryndap baryp basyldy. Äielderdiñ ies
jiğannan keiingi birinşi ieske alğany — qarbalasta ūmyt qalğan, ilip alyp
ketuge kelmegen dünie-mülikteri boldy. İekinşi auyzğa alğandary
küieuleri. Ärine, ol, dünie — mülikti küieulerinen artyq
körgendikterinen iemes, äieldikterinen – ūrğaşy tuğannyñ o bastan
jaratylysy solai. Meniñ basynda ädemi bolyskei samaurynym
Bar iedi, qara şäinektiñ şäiin meiirim qanyp işe almağan soñ,
Qasymbek satyp äpergen.
Alas — qapas jantalasta onymen isim de bolmapty, iendi qazir
kädimgidei işim udai aşyp keledi. Jūrt siiäqty tüiinşegimdi arqama tañyp
alğanda – ony da bir qolymmen ile ketedi iekem. İelge jetkende Qamqa äjem
rahattanyp bir şaiğa qanar iedi.
Komandirler semiasy ülken bir auyl bop tūrğanda — belgili bir
qalybymyz, ärqaisymyzdyñ özimizge laiyq, özimiz deimin — au,
küieulerimizdiñ qyzmet satysyna laiyq oryn därejemiz bar — tyn. Mūny
äsker tilinde, «subordinatsiiä» deidi, subordinatsiiämyz manağy jan
ūşyrğan sasqalañ kezde tas — talqan bop būzylyp iedi, iendi tynyştalğan
soñ özinen — özi qalybyna kele jatyr.
Balalar da iermek tapqan. Örmelep, buğan — tüigen jüktiñ üstine
şyğyp, iedende bos oryn bolmağandyqtan şeşeleriniñ üstine qarğidy.
Baiağydai özinen ülken-kişi balalarğa birdei bas bolyp jürgen «Vovka
komandir» — ştab bastyğynyñ balasy.
— İa komandil, ia komandil, sluşai,— dep aiqai salady ol.
Onyñ jiñişke säbi dausy vagon dürsilinen äzer iestiledi, biraq sonda da
balalardyñ da, analardyñ da qūlağyna tegis jetken siiäqty. Är jerden bir
bala jük arasynan qybyrlap, domalap qūlap tūryp jatyr. Olardyñ
şeşeleri de balalarymen birge oiynğa ielikkendei.
— Saşa, komandiriñ şaqyrady.
— Andriuşa, komandiriñniñ būiryğyn orynda,— dep bäiek bolady.
Al, balalary joq keibir kelinşekter:
— Özi tegin iemes, tübi general bolady.
— İe, maior Maslovtyñ özi ğoi.
— Vovka komandir, qattyraq komanda ber,— dep qolpaştap jatyr.
Alevtina Pavlovna balasyna «qoi, Vova» dep ūrysqan bolady, biraq
ūrysy zärsiz, tek änşeiin köz qylu. Äitpese, balasynyñ özge balalardan
synyq süiem bolsa da artyqşylyğyna, basqa kelinşekterdiñ qoşametine
degen iştei maqtanyşyn jüzi aityp tūr.
Qoşemet degen qūrğyr, qarşadai bala tūrsyn ülkenniñ özin iesirtip
jibermei me, Vova da jūrt qolpaştağan saiyn, ädetinşe ielire tüsedi.
— Stloisia! Şagom alş! Smilno! Şagom alş!— den aiqailaidy.
İeki tüiinşektiñ arasynan qozğalarğa jer tappai tūrğan ieki-üş jasar
bir balany jūdyryğymen tüiip qaldy.
— Nege tūrsyñ? Şagom alş!
Ana bala közi jypylyqtap ieki jağyna kezek qarady da, jylap qūia
berdi.
— Qoi, Vova,— dep Alevtina Pavlovna balasyna keiigen bolady.
— Komandir öz jauyngerin ūrmaidy. Sen komandirsiñ ğoi, Vova.
— Qyzyläskerdi ūruğa bolmaidy, Vovoçka, — dep özge äielder de aqyl
aityp jatyr.
Olardyñ jalynyşty şyqqan dauystaryna qarağanda Vova iemes,
özderi bir närseni büldirip alğan tärizdi.
Tünde bir razezde tañ atqanşa tūrdyq; odan säske tüske deiin jäne
qozğalmadyq. Art jaqtağy maidannan, aldyñğy jaqtağy ielden ieş
habarymyz joq, qobaljumen boldyq. Bar iestigenimiz tüs mezgilinde
Molotov söz söilepti, Germaniiämen soğys şyndap bastalsa kerek.
Biz dürligip köterilgeli täulikten asyp ketti. Jūrttyñ alyp şyqqan
azyq-tüligi şamaly ieken, barlyğyn keşe tüste — aq tauysyp alğan.
Ülkender tözedi ğoi, aldymen balalar jağy qinai bastady. Biz toqtağan
polustanokte düken, bufet degen joq ieken. Jarty şaqyrymdai jerde
şağyn selo tūr, qatyndar sol seloğa jautañdap qarai-qarai közderi taldy.
Baraiyn dese poezdan qalyp qūiam dep qorqady, al poezd bolsa jürmei
tūryp aldy, tañ atqaly on baryp keluge bolatyn iedi. Aqyry şydai almai
üş äiel «täuekel» dep seloğa ketti, sonyñ biri İraida İvanovna. Kenjesin
köterip, ülken ūlyn iertti de, ortanşy balasyn «qozğalmañdar» dep vagon
işine otyrğyzyp ketti.
Qyrsyqqa bastağanda solai bolady ğoi, tün ortasynan siyr säskege
deiin qozğalmai tūrğan poezd, qatyndar seloğa kirip ketisimen — aq gudok
berip, tormozdary pyşyldap qozğala berdi. Bärimiz japa-tarmağai
ūmtylyp vagonğa minip aldyq. İeñ soñğy äieldi qolynan tartyp mingizip,
jaiğasa bastağan kezimizde baryp, seloğa ketken äielder iesimizge tüsti.
— Qatyndar — au, seloğa ketken üşeui qalyp qoidy ğoi, — dep
dauystady bir kelinşek.
— Mama! Mamam qalyp qoidy!— dep İraida İvanovnanyñ bes jasar
balasy Boria aiqailap jylap jiberdi.
— Qatyndar — au, iendi qaittik?
— Stop-krandy jūlyñdar, tormoz beriñder,
— Stop-kran qaida?
— Qyzyl vagonda stop-kran boluşy ma iedi?
— Būl neğylğan oñbağandyq. Tym bolmasa jarty sağat būryn
ieskertpei me?
— Stantsiiä bastyğyn jauapqa tartqyzu kerek.
Äielder azan-qazan, poezdiñ dürsilin basyp, vagon işin basyna
köteredi, osy dañğazağa bebeu qağyp şyryldap jylağan ieki balanyñ dausy
ūlasty.
— Mamam qalyp qoidy! Mamam!
— Mama! Mamoçka!
Boriağa qosylyp Şurik te aiqailap jylai bastady. Sveta baryp ieki
balany jūbatyp jatyr.
— Jylama, balaqaiym, jylama. Mamañ kelesi poezben quyp jetedi,—
dep aldarqatady säbilerdi.
Keşeden beri qañtarylyn tūrğan poezd bauyryn jazyp, jürisin tüzep
aldy, biraq ielge qarai asyğyp kele jatqan äielderdiñ işinde oğan
quanğany bolmady. Vagon işindegi dañğaza oqys tyiylyp, jūrt iendi ünsiz
qaldy. Äldenege aiypty bop qalğan adamdai biraz uaqyt bir-biriniñ betine
tikelep qaramady. Bir ğajaby İraida İvanovnanyñ ieki balasy da, köppen
birge tynyştalyp, ünsiz otyr. Bastaryna tüsken tötenşe qasiretti sezdi
me, älde şyñğyryp jylai-jylai şarşady ma, bilmeimin, iekeuiniñ
kişkentai denesi şögip, sülesoq bop tomsyraiyp qalğan, tek oqta-tekte
közderi jautañdap biriniñ betine biri qaraidy da, uiadağy balapandai birbirine tyğyla tüsedi.
Osy bir töten oqiğa şyrqyn būzyp ketken İelizaveta Sergeevna biraz
dağdarystan keiin bizdiñ tizginimizdi qaitadan qolyna aldy. Ol iendi
apasynan adasyp qalğan ieki balanyñ tağdyryn tarazyğa tarta bastady.
Biraq aldymen «tärtip būzudyñ zardabynyñ osyndai pälege äkep
soğatyny» jaily bizderge biraz aqyl aityp aldy.
— İraida İvanovnanyñ quyp jetuine meniñ ülken kümänim bar, — dedi
İelizaveta Sergeevna. — Özderiñe mälim qazir jağdai qiyndap tūr. İelimiz
soğys jağdaiyna köşti.— İelizaveta Sergeevna tağy da ädetinşe küieuine
ieliktep äskeri tilmen söilep tūr. — Sondyqtan da biz myna ieki balanyñ
tağdyry jöninde dūrys şeşim qabyldauymyz kerek. Kimniñ qandai
ūsynysy bar?
Öz tağdyrlaryn şeşudi İelizaveta Sergeevnanyñ qolyna berip qoiyp,
Şurik pen Boria sol tomsyraiğan küii ünsiz otyr. Äielder de mynadai
qiyn jağdaida ne aitaryn bilmei dağdarğan türleri bar. Biraq zaty äiel
iemes pe, köp ünsizdikke şydamady, bireui bastap iedi, bäri birdei jamyrap
qūia berdi.
— Kelesi stantsiiädan qaldyryp keteiik, anasyn tosyp alsyn.
— Deniñ sau ma? Tittei bala ne biledi? Adasyp ölmei me?
— Dalağa tasta deppin be? Stantsiiänyñ bastyğyna tapsyryp ketemiz
de.
Mynau alas — qapasta stantsiiänyñ bastyğy bala bağa ma? Aitady ieken
— au...
Jä qoiyñdar, — dep, jamyrap baratqan qatyndardy Alevtina
Pavlovna toqtatty. Moskvağa deiin özimizben birge aparamyz. Ar jağyn
sosyn körermiz.
Äielder osy sözge toqyrap su sepkendei basyldy da İelizaveta
Sergeevna basşylyqty qaita qolyna aldy.
— Alevtina Pavlovnanyñ aitqany dūrys, äiel joldastar. Bärimiz
osyğan qosylamyz ğoi?—Bir ğajaby iernin şymşyp söileitin İelizaveta
Sergeevnanyñ älsizdeu aşy dausy vagon dürsiliniñ arasynan jūrtqa tegis
iestilip tūr.
— Qosylamyz.
— Basqa ne aitatyny bar.
— Qarşadai säbilerdi dalağa tastaimyz ba?—dep qostap jatyr
äielder.
— İendeşe biz bū balalarğa qamqorşy tağaiyndauymyz kerek,— dedi
İelizaveta Sergeevna.
— Qamqorşysy nesi tağy. Bärimiz ortamyzğa alyp barmaimyz ba?
— İä ortamyzda bolsyn.
— Joq, äiel joldastar, olai bolmaidy. U semi nianek dite bez glazu.
Personalno jauap beretin adam kerek,— dedi İelizaveta Sergeevna.—
Kütpegen jağdailar bolyp qaluy mümkin. Bizde basy bos äielder az iemes.
Sveta, Şurikti sen qolyña alasyñ. Lida, Boriany sen bağasyñ.
Äielder basşysynyñ būl tärtibine ünsiz kelisim bergendei.
— Boria, balaqai, Lida apaiyña bara ğoi. Sen iendi Lida apaiyñmen
birge bolasyñ. Onyñ aitqanyn tyñda, — dep İelizaveta Sergeevna Boriany
iyğynan sipap tūrğyzbaq boldy.
— Barmaimyn. Barmaimyn. Şurikten ketpeimin,— dep Boria ieñirep
jylap qūia berdi.
Äielderdiñ aldap-sulap jūbatqanyna
qoltyğynan tastai qylyn jarmasyp alğan.
da
bolmaidy,
ağasynyñ
— Barmaimyn, Şuriktiñ qasynda bolam,— dep şyr — şyr ietedi.
Sveta şydai almady bilem:
— Säbige timeñderşi iendi. Ağasymen birge bolsyn. Näzira iekeumiz
birigip bağarmyz,— dedi.
Boria birazdan keiin baryp öksigin basty da, kişkentai ağasynyñ
büiirine basyn qoiyp ūiyqtap qaldy.
Bireudiñ qaiğysy janyña batqanmen, öz qaiğyñdai ūzaqqa barmaidy.
Anasynan adasyp qalğan ieki säbidiñ qasiretine «ahylap, ohylağan»
äielder köp ūzamai-aq öz tirşilikterine kiristi. Tirşilik degende siresken
tar vagonnyñ işinde ne tirşilik bolsyn, tüiinşekterin şeşip qaitadan
buyp tüiedi, biraq o da ūzaqqa barmaidy, sodan keiin auyzdary jalpyldap
äñgime soğady, mūnysy iendi tausylmaidy.
Şurik pen Boria däl meniñ aldymda. Alty jasar Şurik inisin ūiatyp
alam ba dep qorqyp, qybyr ietpeidi. Auzynan su ağyp, pysyldap ūiyqtap
jatqan Boriağa auyq — auyq köziniñ qiyğymen qarap qūiady. Bir
döñbekşigende inisiniñ basyndağy pilotkasy jerge tüsip ketip iedi,
böksesin qozğamai jaiymen ğana qolyn sozyp aldy da, basyna qaita
kigizuge ūiatyp alam dep qorqyp, tizesiniñ üstine qoidy. Alty jasar
balanyñ äp-sätte qamqorşy bop ieseiip şyğa kelgenine qairan boldym.
Osy ieki bala iendi qaityp anasyna qosyla ma, joq pa? Bala qasireti tez
ūmyt bolady deidi. Änekei, Boria ūiyqtap ketti. Balanyñ aty bala ğoi,
qaiğyny tez ūmytatyny da ras. Biraq säbi jürekke tüsken qasiret.
...Jeti jasar kezimde bes jasar inim Jūmaşpen däl osylai birbirimizge tyğylyp otyryp ūiyqtap qalğanbyz. İerteñgisin aldymen men
ūiandym. Kiız üidiñ irge jağynda, tekemettiñ üstinde jatyr iekenbiz, bir
qamqor qol basymyzğa jastyq salyp, üstimizge körpe jauypty. Men
Jūmaşty keregege qysyp tastappyn. Men ūianğan kezde oiymda ieş närse
joq basym qaqyrap bos tūr. Közimdi aşyp üidiñ uyğyna, odan şañyraqqa
qaraimyn. Aşuly tündikten kökpeñbek möldir aspandy körip, keudeme
belgisiz bir quanyş lyqsyğandai boldy. Kiız üide ūiyqtağanda
tañerteñgilik şañyraqtan saf taza kök aspandy körip quanyp ūianatyn
ädetim iedi, bügin de sol quanyş lyqsyp kele jatty da kenet...
Kenet äldeneniñ oisyrap qalğanyn sezdim. Kündegi ädetimşe köñilime
lyp ietken quanyştyñ arty qūlazyğan dalada jalğyz qalğandai üreige
ainaldy. Boiymdy mūzdatyp, adam şoşyğandai jaman bir närse kele
jatty. «Apa... Apam joq,.. Apataiym...» Osy sezim jüregimdi tilip ötti de,
ieñkildep jylap qūia berdim. Bilmeimin, aşy dausym şyqty ma, älde
solqyldap ünsiz jyladym ba, äiteuir bir kezde Qamqa äjemniñ qūşağynda
otyr iekem.
— Ainalaiyn, mauqyñdy bas. Qaiteiin dep iediñ... Anañ ğoi. Qanşa,
«äjemniñ balasymyn» deseñ de, şyqqan jeri qūrğyr qiyn ğoi, — dep
Qamqa äjem şaşymnan, jotamnan sipaidy.
Qamqa äjemniñ qoly da, sözi de jūmsaq — janyma jağyp barady, tağy
da uialmai, qysylmai jylağym keldi. Biraz jylap alğasyn bir türli
tazaryp şyqqandai boiym jeñildedi. Jūmaş äli ūiyqtap jatyr, ieş
närseni sezer iemes.
— Jūmaşjan äli kişkentai ğoi. İeş närseni tüsinbeidi. Öse kele biledi
ğoi bärin,— dedi Qamqa äjem. — Analaryñdy joqtatpaimyn degenmen...
bir büiiriñde jatady ğoi qūrğyr. Qanşa ielpektegenmen tuğan şeşedei
qaidan bolsyn.
Qamda äjemniñ osy sözderi qūlağymda qaldy, biraq men ol kezde būl
sözderdiñ män — mağynasyn ūqqan joq iedim, onyñ tüsinigi ieseie kele,
keiinirek baryp jetti mağan.
9
Basynda sostavymyz şağyndau iedi, jüre kele ūzaryp barady. Şamasy
kelgen stantsiiä osy poezdiñ qūiryğyna bir närsesin ilip jiberedi. Alğaş
attanğanda vagonymyz soñyna taman iedi, iendi ūzyn poezdiñ orta tūsyna
kelip qalyppyz. Art jaqta da ala-qūla, aşyq — jabyq vagondar, ieki-üş
jerde qaraiyp tsisternalar da körinedi. Vagon işi de tarylyp barady.
Qatyndar qanşa bajyldağanmen üstimizge biraz adam mindi. «Köñil
syisa...» degendei äiteuir syiyp jatyrmyz.
Bizdi qinağany vagonnyñ tarlyğy men poezdiñ syrtqy jürisi: jäne bir
qiyny bizdi ülken stantsiiäğa kidirtpeidi, qaidağy bir jalğyz üili razezge
äkelip qañtaryp tastaidy. Keiinirek bildik, ülken stantsiiälarda poezd köp
üiirilip qalsa jau samoletteri bombalap ketui kädik ieken. Ärine bäri bizdiñ
qamymyz ğoi, biraq bas aman bolğanmen hälimiz onşa iemes, azyq jağy
qinap keledi. Al onyñ kesirinen ieki-üş äielimiz qalyp ta qoidy. Özimiz
şydarmyz — au, Sveta iekeumizge salmağyn artqan İraida İvanovnanyñ ieki
balasy qiyn bop keledi. Bir jaqsy jeri baiğūstar mazasyz iemes, montiyp
otyrady da qūiady. Äitse de jautañdağan közderinen tanimyn —
qaryndary aşyp-aq keledi. Bir polustanokte Sveta jūrttan būryn qarğyp
tüsip, ainaldyrğan ieki-üş üige jügirip baryp ieki tilim nan alyp keldi.
Analar da bermeiin demeidi — au, biraq poezd ülken, Svetamen jarysa
jiyrma şaqty äiel jügirdi, olardyñ qaisysyna jetkizsin; qolda bar iekiüş taba nanyn jūqalap pyşaq üstinen ülestirip bergen.
Sveta bir tilim nandy ieki balağa bölip berdi de, bir tilimin qiqymyn
tüsirmei alaqanyna salyp ūstağan küii mağan qarady. Qara nannyñ
qyşqyltym isi tanauymdy jybyrlatyp jüregim sazyp qūia berdi, tipti
solqyldatyp qolqam suyryp barady. Osy kezde «Vovka komandirge»
ieriksiz közim tüsip ketip iedi, şoljyñ ierke bala, bir türli juasyp bizge
telmire qarap tūr ieken, Svetağa közimmen sony nūsqadym. Sveta jūqa öñi
qyzaryp, yñğaisyzdanyp iezu tartty da nanyn Vovkağa ūsyndy. Vovka
nandy qarbytyp bir asap alğannan keiin baryp, auzy balpyldap:
— Spasibo, tetia Sveta,— dedi.
Äuelgi kezderi poezdiñ jürisine, dūrysyraq aitqanda tūrysyna,
äielder qatty yzalandy. Temir jol bitkenniñ ülkendi-kişili barşa
bastyqtaryn tügel saralap, bäriniñ sazaiyn sözben berip şyqty.
«Osyndai qym-quyt kezde, soğys jağdaiynda osynşa salaqtyq jasağan...
Būl jai tärtipsizdik iemes tura ziiänkestik... qylmys... İendigi Moskvağa ieki
baratyn uaqyt boldy... biz äli ieki jüz kilometr ūzap şyğa almadyq...
Tärtip... tärtip joq». Osy siiäqty mirdiñ oğyndai däl tietin däleldi sözder
aiamai-aq aityldy. Būğan qosa Qasymbekke ierip osy jaqqa kelgeli meniñ
qūlağyma şalynğan: «Rashliabannost», «razgildiaistvo», «razmaznia»
degen siiäqty komandirlerdiñ özderinen tömenderge keiigende aitatyn
ädemi
sözderi
de
ketip
jatyr.
(Basynda
«rashliabannost»,
«razgildiaistvo» degen sözder mağan sondai ädemi körinuşi iedi, keiin
mağynasyn sūrastyryp bilsem onşa jaqsy söz bolmai şyqty).
Biraq aşu — yza da saiabyrsyp baryp basyldy. Äielder iendi «basqa
tüsse baspaqşy» dep būl jağdaiğa da moiyn sūnğan türleri bar.
Moiynsūnbağanda qaitedi, bizdiñ közimizge körinip, qolymyzğa tüspeitin
temir jol bastyqtaryna qaşanğy şabalañdai beredi.
Biz iekinşi täulikke qarağanda ne bary tört-bes ülken stantsiiädan, iekiüş kişigirim qaladan öttik. Meniñ bir baiqağanym ülken stantsiiälarda
abyr-sabyr, alasapyran: artynyp — tartynyp, çemodan, tüiinşegin
arqalanyp jürgen halyq. Arly-berli jügirgen temir jol qyzmetkerleri,
köbiniñ dausy qarlyğyp bitken. Soñynan jügirip, jan alqymğa alğan
jūrtqa jauap beruge de mūrşalary joq, qoldaryn bir-aq silteidi. Aşyq
platformalarğa, qyzyl vagondarğa jük äkep tiep jatqan jük maşinalary
güjildeidi. Keide äskeri eşelondar da kezdesip qalady. Mynau
alasapyranda loblyğan köñildi ornyqtyratyn solardyñ sabyrly keskini.
Al, kişkentai razezder men polustanokterge toqtağanda tüsinde azanqazan, alasūrğan tobyrdyñ işinde jan ūşyryp kele jatqanda ūianyp
ketkendei — köñiliñ ornyğyp, janyñ jai tauyp qalady. Qyrattyñ
bauraiynda şyqqan kök şalğynda qannen-qapersiz jaiylyp jürgen siyr
men ieşkilerdi körip, auzyn ağaşpen örgen qūdyqtan aspaly qauğamen su
tartyp jatqan äielderdi körip — keşegi beibit ömirine qaityp oralğandai
bolasyñ. Osy dürligistiñ bäri tüsiñde körgen oqiğağa ūqsap ketedi.
Balalardyñ būryn men añğarmağan minezderi köp — au deimin, kişkene
nan jep, susyn işip alğan soñ Şurik inisi Boria būrynğysynan özgereiin
dedi. Öñderine nūr jügirip, közderi jyltyrap bir-birine külimsirei
qaraidy.
— Şurik, Şurik, iekeumiz jasyrynbaq oinaiyq, — dep jalyndy
Boria.
Şurik te jasyrynbaq oinağysy kelip ornynan tūryp, közi
jypylyqtap jan-jağyna qarap iedi aiaq attar jer joq.
— Jasyrynbaq oinaityn jer joq qoi, — dedi Şurik kürsinip.
— Meniñ jasyrynbaq oinağym keledi, — dep qyñqyldady Boria.
— Körmeisiñ be, ainalatyn jer joq, — dep keiidi Şurik ülkensip.
Sodan keiin inisiniñ jypylyqtağan közin körip aiap ketti me, ne
qylaryn bilmei, kişkentai qabağyn şytyp oilanyp tūrdy da:
— Boria, Boria, taptym. «Süzegen ieşkini» oinaiyq. Käne, sen basta, —
dedi.
— Oi, jaqsy boldy, jaqsy boldy, — dep Boria quanyp qolyn
şapattady. Sodan soñ ieki sausağyn şoşaityp, müiizşe kezep:
— İdet koza rogataia... — dep bastap ala jöneldi.
İekeui mäz bolyp, şyqylyqtap külip, bir-birin kezek qytyqtap, äriberiden soñ alysa bastady.
Osy kezde art jaqtan jetken bir poezd janap öte berdi. Äueli men de
ony ielemep iedim:
— Oi babonki, myna poezd arttan quyp jetti ğoi, mūnda İraida
İvanovna boluy mümkin ğoi, — dep iesik aldynda tūrğan bir äiel dauystap
jiberdi.
Şeşesiniñ atyn iestip ieki bala «mama, mama» dep aiqailap iesikke qarai
ūmtyldy. Sveta iekeumiz do iesiktiñ jaqtauyna jarmastyq. Qyzyl vagon
tirkegen ūzyn sostav ötip barady. Jük tiegen poezd bolğanymen aşyq
platformağa, qyzyl vagondarğa syğylysyp mingen adam da az iemes. İeki
ülken vagonğa siyr tiegen, oğan jalğas üş-tört jolauşy vagony ketip
barady. Vagon işindegilerdiñ keibireuleri terezeden qarap tūr. Birte-birte
poezdiñ jürisi üdei berdi. Bir terezeniñ ar jağynan bala kötergen äieldiñ
bet — jüzi körinip qaldy, İraida İvanovnağa ūqsai ma...
— Anau İraida İvanovna iemes pe? — dep dauystap qaldy bir äiel.
Tanydy ma, älde äieldiñ sözine ielikti me, ieki bala:
— Mama, mama...— dep şyryldady.
Biraq ol vagon jalt ietip öte şyqty da sälden keiin sostavtyñ qūiryğy
da būlañ ietip aldymyz aşylyp qaldy. Aldamşy ümit jer soqtyryp
ketkendei, jaña ğana topyrlap aiqai salğan äielder, su sepkendei
basylyp sūlyq tūr. Osy töbege ūrğandai tynyştyqta tek Borianyñ ğana
«mama... mamam qaida?» dep jylamsyrai qyñqyldağan dausy iestiledi.
— Qyñqyldama! Tynyş otyr,—dep Şurik ağalyq istep, inisine
kädimgidei jekirip tastady.
Boria ağasyna jautañdap qarady da, qūia qoidy.
Osy ieki säbi analarynan ajyrasqaly täulikke juyqtady. Analaryna
qaityp qosyla ma, joq pa, ol arasy mağan neğaibyl. Sağat saiyn jağdai
qiyndap bara jatqan siiäqty, jol boiğy dürligis te küşeiip barady.
Nemister bizdiñ maidandy jaryp ötipti degen qaueset rasqa ainalğan türi
bar. Ülkender sezgen qauipti balalar seze qoimaidy ğoi, köñilderi
kelgende özge dünieni ūmytyp, mäz-mäiram bolyp oinap ta ketedi, äitse de
köptiñ tūnjyrañqy köñil küii būlarğa da şalyğyn tigizetin siiäqty. İeki
bala da auyq-auyq şeşeleri iesine tüsip, äsirese iestiiäry Şurik ündemei,
telmirip otyryp qalady.
— Şurik, neğyp otyrsyñ? Beri kel, iertek aitaiyn men senderge, —
dep Sveta şaqyrğan kezde, bir sät ieş närse tüsinbegendei bajyraia
qaraidy da, sodan selt ietip:
— İertek pe? Qandai iertek aitasyñ, Sveta apai? — den, basyndağy
oiyn silkip tastap, tez seiiledi.
Al, Borianyñ bir jas kişiligi tipti aiqyn körinip tūr — onyñ işke
bügetin ieş närsesi joq. Şeşesi iesine tüskende «mama... mamam qaidan
keledi?.. Mamama barğym keledi...» dep qyñqyldai bastaidy, biraq bir
närsege alañ qylyp, aldarqatyp jiberseñ uaiymyn tez ūmytady.
Biz qanşa qamqorsynğanmen būl balalar Sveta iekeumizge bauyr basyp
kete qoiğan joq, aitqanyñdy istep, tiliñdi almai artyqqa jaqyndamaidy.
Ūiyqtar aldynda aiap ketip Boriany bauyryma basyp jatyp iedim,
pysyldap jylap jatty da, ağasynyñ büiirine baryp tyğyldy.
Bip üidegi balalar tai-qūlyndai tebisip, asyr salyp oinap jürgen
quanyşty şağynda bir-biriniñ qadirin bilmeidi, töbelesip te, tatulasyp ta
jatady. Qadirin bilmeidi iemes — au, änşeiin alañsyz köñil ieş närseni
oilatpaidy. Qaiğy ülkenderden göri, säbi balalardy qattyraq
tabystyryp jiberetinin men öz basymnan keştim.
Anam qaitys bolğannan keiin bizdiñ üidiñ işi üñireiip qalğandai
boldy. Üidiñ işi deimin-au, bükil auyl qūlazyp tūrdy. Üige kirem, syrtqa
şyğam, özimdi qūiarğa jer tappaimyn, auyl syrtyna da şyğyp ketem.
Äiteuir qaida barsam da bir närse jetpeidi. Ne jetpeitinin de bilmeimin.
Keiin ieseiiñkirei kele küşiginen airylğan itti körgenim bar. (Auylda it
köbeiip ketken soñ, auyl adamdary jaña tuğan küşikterin qapqa salyp,
auzyn bailap suğa tastağan). Sol it özin qūiarğa jer tappady. Küşikteriniñ
jatqan ornyn iıskeleidi, bir auyq özen jaqqa barady, bir auyq qyrğa
şyğyp işegin būraltyp ūlidy kep, sosyn qaityp kelip ieski jūrtyn
timiskilep qyñsylaidy. Meniñ sol kezdegi hälim däl osyğan ainymai
ūqsaityn. Meniñ de işimde it ūlyp jatty.
Qamqa äjem şaqyryp alyp betimnen süiedi, bauryna basyp,
mañdaiymnan sipap biraz otyrady. Meniñ hälimdi biraz tüsingeni ğoi,
äitpese ol kisi balany köp ierkeletpeitin.
Az uaqyt aldarqatqanmen Qamqa äjemniñ yqylasy da köñilimdegi
oisyrap tūrğan quysty toltyra almaidy. Ärine, kişkene bala öne boiy
qaiğyra bermeidi, mäz bolyp oinap ta ketesiñ. Alğaşqy kezde bala
qasiretiniñ maqtanatyny da bolady ieken. Auyl adamdarynyñ, äsirese
äielderdiñ sağan degen yqylas — peiili özgerip ketedi. Änşeiinde seni
balasynyp közge ilmeitin äielder, iendi sen kele jatqanda sypsyñdap
soğyp otyrğan ne bir qyzyq äñgimesinen pyşaq keskendei tyiylyp, jaña
ğana jyltyrap tūrğan jüzderin qasiret reñi şalyp: «ie, Näzira ainalaiyn,
kele ğoi, kel»,— dep ierekşe ielpildep, būryn sen baiqamağan jaqyn
peiilin tanytyp,— kebeje tübine tyğyp jürgen tättisi men dämdisin
auzyña tosady.
Qaiğyly bala qatarynan bölinip, būryn köptiñ biri bolsa, iendi köptiñ
köz tikken, qabağyn baqqan qarasyna ainalady ieken. Onyñ qasiretiniñ lebi
töñiregin şarpyp jüredi — ol kele jatqanda balalardyñ aiqai-şuy,
külkisi tyiyla qalady. Osylai aşynyñ arasynda auzyda bir tiıp qalğan
tättidei säbidiñ qaiğyly köñiline maqtanyş ienedi.
Biraq küni boiy öziñdi qaiğyñmen birge qampityp jürgen būl
maqtanyş baiandy iemes, keşke qarai, jatar orynğa kelgende, tağy da
qūlazyp qalasyñ. Qamqa äjemniñ qūşağy da üñireiip tūrğan siiäqty,
azynağan boiyñdy jylytpaidy. Sol kezdegi meniñ işim jylyp, ieñ jaqyn
tartqan adamym — inim Jūmaş. O da, osy Boria siiäqty, bes jasta bolatyn,
ieş närseniñ baiybyna bara almaidy, biraq säbi jüregi basyna tüsken
baqytsyzdyqty sezedi. Ağasyn joqtaidy. Sonda özge adamnan göri mağan
kelip tyğyla beretin.
Bir üide teteles ösken bala — jiı — jiı töbelesip te qalasyñ. Ol
meniñ yzama tietin, oiynşyğymdy büldiretin, şüberek qiyndysynan
bezendirip kiındirip qoiğan quyrşağymdy būzyp tastaityn, tiıp ketseñ
baqyryp, apama baryp aryz aitatyn, men de iesemdi jibermei oñaşa jerde
jaqsylap şymşyp, keide sabap alatynmyn, apam qaitys bolğan künnen
bastap iekeumiz töbelespeitin boldyq. Tatulyqty kimniñ bastağanyn
bilmeimin, äiteuir Jūmaş būrynğydai meniñ yzama timeitin boldy. İendi
oğan oiynşyqty özim bergim kelip tūrady. Qolyma ilikken asyq, topaidy,
ädemi taiaq, şybyqty Jūmaşqa äkelip bergendi jaqsy körem. Jūmaş ta
meniñ quyrşaqtarymdy tarpa bas salyp alyp qaşatyn minezinen
tyiylyp, alğysy kelse jautañdap betime qarap özimnen sūraityn boldy.
Jūmaş özi qatarly ier balalarmen oinauyn siretip, mağan üiirsektep,
asyq atudyñ ornyna quyrşaq oinaityndy şyğardy. Men de Jūmaştyñ
qasymda bolğanyn jaqsy körem. İer bala men qyz balanyñ oiyny jarasyp
birge oinauy qiyn ğoi, är bala öziniñ tabiğatyna tartady. Al, biz
ağaiyndy iekeumiz tipten jūp jazbaityn bolyp aldyq — birimiz joq
bolsaq birimiz ielegizip izdeumen bolamyz. Ärine, birge tuğannyñ aty birge
tuğan ğoi, biraq qarşadai ieki balany osynşa jaqyndastyryp ketken, säbi
basyna ierte tüsken qasiret bolar, sirä.
10
Aqyry biz de ülken stantsiiäğa kelip toqtadyq. Aumağyna qarağanda qala
boluy da mümkin, aty-jönin bile almadym. Keiinirek tirkelgen bizdiñ vagon
mañdaiynda aty jazuly vokzalğa iedäuir — aq jetpei toqtady. Äielder
iesikten moiyndaryn sozyp:
— Būl qai stantsiiä?
— Būl qandai qala?
— Qai jerge keldik ieken?— dep bir-birinen sūraidy.
Meniñ biluge qūştarlyğym da şamaly, atyn aitqanğa būl jaqtyñ qai
qalasyn bilip jatyrmyn, äiteuir ielge jaqyndai bersek boldy — dağy.
Stantsiiä şynynda da ülken ieken, taram-taram temir joldyñ sany jeti —
segizge barady — au deimin. Birneşe sostavtar tūr, köbi qyzyl vagondar,
aralarynda kileñ kök vagon tirkegen bir jolauşy poezy közime ottai
basyldy. İeki-üş vagondy tūmsyğymen iterip manevr jasaityn parovoz
ketip barady. Tütini budaqtap pys-pys ietip bizdiñ janymyzdan öte berip,
qūlaq — şekemizdi jaryp aiqailap kep jiberdi.
Osyndaida bärimizdiñ vagonnyñ iesigine topyrlaityn jaman ädetimiz
bar, jūrtpen birge men de ūmtylam. Qapelimde, öz jağdaiymdy ūmytyp
ketip, opyq jeitin ädetim, qazir de qatyndar jan-jağymnan syğymdap,
büiirimdi qysyp barady. Terşigen jūmsaq ystyq denelerdiñ arasynan
ūmtylyp şyqqym kelip keiin şegine berdim. Bireuiniñ qoltyğynyñ
qolañsasy qolqamdy atyp barady, jüregim ainyp basym ainalyp ketti.
Düniede osy iısşildigim — aq jaman.
Syğylysqan äielderdiñ ortasynan sytylyp şyğyp «uh» dep qara
küñgirt vagonnyñ būryşyna otyra kettim.
— Bosqa topyrlamai jerge tüsseñderşi, tüge. Jaryq dünieni köreiik,
— dedi bir äiel.
— Bäse, neğyp tūrmyz qatyndar — au, tüsseñderşi, — dep qostady
bireui.
Äielder japyrlap jerge tüse bastady. Qarğyp balalar da tüse
bastady. Vagonnyñ bosağasynda İelizaveta Sergeevna şyryldaidy:
— Tärtip saqtañdar, äiel joldastar, tärtip saqtañdar.
— Qaidağy tärtip?
— Tärtip dep qapyryq vagonnyñ işinde tūnşyğyp ölemiz be?
— Bizdiñ poezdiñ qanşa tūratynyn bilmeimiz,— dedi İelizaveta
Sergeevna būryn men iestimegen bir jalynyşty ünmen.— İraida
İvanovna siiäqty qalyp qoiyp jürseñizder kim jauap beredi?
— İendeşe baryp bilu kerek.
— İä, dūrys aitylğan söz. Jüriñder baryp bileiik.
Birneşe äiel İelizaveta Sergeevnanyñ jarlyğyn kütpesten vokzalğa
qarai aiañdady, özgeleri de alaqtap, ketkisi kelip kete almai tūr.
— Joldastar — au, sender auyldyñ qatyny iemes, komandir
äielderisiñder ğoi. Nege betaldy ketesiñder. Būlai ietuge bola ma?— dep
şyryldaidy İelizaveta Sergeevna.
Būl joly onyñ dauysynda baiağy ämirli ierkelik joq, därmensizdik qana
bar. Sodan bolar, anau äielder ketip qaldy, qalğandary da onşa qūlaq
asyp tūrğan siiäqty iemes.
İendi men de jerge tüstim. Sveta iekeumiz joğalyp ketpesin dep ieki
balany qolynan ūstap tūrmyz. Tört jasar «Vovka komandirin» köterip,
jūrttyñ soñyn ala Alevtina Pavlovna da syrtqa şyqty. Bes-alty äiel
vokzalğa qarai ketip qaldy. Qalğanymyz ne qylarğa bilmei irkilip tūrmyz,
tegi biz de ydyrap ketetin siiäqtymyz.
— Soğystan būryn aştan öletin boldyq qoi,— dedi Alevtina
Pavlovna küiinişti dauyspen.— Balasy joq äielder baryp dükennen
tamaqtan ötetin bir närse alyp kelsin. Käne kim barady?
Äielder Alevtina Pavlovnany qostap «men baram», «men baram» dep
şuyldasyp jatyr.
— İendeşe qazir senderge aqşa jinap beremiz, — dedi Alevtina
Pavlovna sumkasyn aqtaryp jatyp.
İelizaveta Sergeevna baiğūs jūrt jappai qolpaştap jürgende ğana
äruaqty ieken, qazir ieşkim ielemegen soñ, şüñkiıp bir şette qaldy.
Alevtina Pavlovna bes-alty äieldi saqadai sailap bölip alyp jūmsap
jiberdi.
— Osydan qūr qol kelip közge körinuşi bolmañdar,— dep ämir ietti.
Alevtina Pavlovnanyñ tyrsiyp şertip tūratyn şymyr denesi
bosañqyrap qalğandai körindi mağan. Ädemi jüziniñ nūry qaşyp, köz
ainalasyna köleñke tüsipti. Vovka — komandir şeşesiniñ ietegine
tyğylyp ünsiz tūr, baiağy iesirgen ierkeligi bir jaqta qalğan. Keşeden beri
osy bala asyr salyp ierkeleu tūrsyn, oiynnan da qaldy — tipti nazary
tömen.
Stantsiiä basynyñ abyr-sabyry bizdi tañdandyrğan joq. Jol boiy
mūndai alasapyran, alas — qapasqa közimiz üirenetindei boldy. Qara mai
basqan şpaldar men relsterge sürinip, vagondardyñ buferlerinen qarğyp,
bosyp jürgen neşe türli halyq. Qyzmet atqaryp, tärtip berip, ic
tyndyryp jürgenderinen bas sauğalap, qaitse de ketu üşin jan ūşyryp
jürgenderi anağūrlym köp. Osyny körip, jamanat habar rasqa şyqty-au»
dep tūla boiyñ mūzdap qūia beredi. Mūnda top — top bolyp ūiymdasyp
kelgenderden göri ne de bolsa öz talaiynan körmek bop japa — tarmağai
jürgen «jekeler» köp tärizdi. Sol «jekelerdiñ» birazy bizdiñ vagonğa kelip
iedi, bajyldap kirgizbedik. Olar saiaq jürgen jalğyz-jarym bolğandyqtan
küşke sala almady, al jalynyp-jalpaiğanğa biz jibimeitin bolyp
alğanbyz.
On bes qaraly adam üiirin būzbai bizdiñ sostavty jağalap keledi. Är
vagonnyñ aldynda bir toqtap — aşyq bolsa, işine moiyndaryn sūğyp
körip, keide vagon iesiginiñ aldynda kejildesip tūryp alady. Sol top iendi
bizge jaqyndady. Bastap kele jatqan bir-ieki adam kiım kiısi men kelbetine
qarağanda äjeptäuir bastyq bolar, sol iekeudiñ janynda ne äskerdiki, ne
militsiiänyki iekenin ajyratu qiyn qoqyraiğan qyzyl furajka kigen bireu
kele jatyr. Būtynda galife şalbar, biraq aiağynda ietik iemes botinka,
üstinde jeñi qysqa, iyğy tyrtiğan tar beşpent. Jai adamğa da, äsker men
militsiiäğa da ūqsamaidy, kim iekenin qūdai bilsin. Bäriniñ qoldarynda
çemodan, buma — buma zattar, arqalaryna da tüiinşekterin artyp alğan.
Būl toptyñ jartysynan köbi äiel ieken. Keibireuleri, şamasy, buyp —
tüigen zattarynyñ işine syiğyza almağan bolu kerek, qys paltolaryn
üstine kiıp alyp, ağyl-tegil terlep keledi.
Men osylardyñ tür-tüsin qyzyqtap qalyppyn da ieş
oilamappyn, qauipti aldymen sezgen İelizaveta Sergeevna boldy.
närse
— Qyzdar — au, — dep baj iete qaldy ol. Sasqanynan «joldas
komandir äielderi» deudi de ūmytyp ketti.
— Qyzdar — au, tez oryndaryña saq bolyñdar, kelip qaldy, — dedi
İelizaveta Sergeevna sasyp.
Äielder topyrlap vagonğa minip bolmai jatyp älgi top bizdiñ
qasymyzğa keldi. Qyzyl furajka kigeni äkki neme ieken, minip jatqan
äieldermen aralasa vagonğa bas sūğyp kördi de:
— O, mūnda oryn jetedi ieken,— dedi.
— Onda sizdermen körşi bolsaq qaitedi?— dedi işterinde jas
ortasynan asqan inabatty kisi sypaiy ğana.
Bizdiñ äielder baj — baj iete qaldy.
— Özimiz syimai kele jatyrmyz.
— İne şanşarğa jer joq.
— Degenmen, joldastar, oilanaiyq. Jağdai qiyn ğoi. Qysylypqymtyrylyp.
Bizdiñ äielder būrynğydan beter şyryldap ala jöneldi.
— Stanislav İanoviç, būlai şarua bitpeidi. Aitqan sözge tüsine me
būlar. Käne basyp kiremiz,— dep qyzyl furajka vagonnyñ iesigine qarai
ūmtyldy.
Jañağy şulağan şulağan ba, bizdiñ äielder iendi bükil stantsiiäny
basyna kötere şaryldap, azan-qazan boldy. Vagon işindegiler qyzyl
furajkany jiyrma şaqty jūdyryqpen tüigiştep, jerdegiler ieteginen
tartyp, aqyry aidap şyqty, qyzyl furajka domalap jerge tüsti. Jeñis
bizdiki boldy.
— Būl ierekşe vagon.
— Adamdarymyzdyñ jartysynan köbi vokzalda jür. Qazir keledi.
— Būl komandirler semiasyna berilgen arnauly vagon,— dep äielder
tūs-tūstan jamyrai söilep jatyr.
Būl sözder bir jağynan iet qyzuymen aitylyp jatsa, iekinşi jağynan
myna kelgenderdiñ betin qaitaryp, jañağy jeñisti şegelei tüsudiñ qamy
iedi.
Biraq bizdiñ mūnymyz alğaşqy jeñis qana bop şyqty, tipti jeñis iekeni
de neğaibyl. Analardyñ işinde taudai bir iri äiel teñkiıp birden közge
tüsken — şaşyn kelte qyryqqan, jalañ bas, jelkesine taraq tüiregen,
ietşeñ iri jüzdi, mai mūryndau kelgen qaiqy tūmsyq, ülken ieginiñ oñ
jağynda bir buda qyl ösken barmaqtai qara süieli bar. Şilde mezgili bolsa
da qalyñ palto kigen,— arqasyna tağyn alğan ülken bir buma tüiinşegi
bar, qolynda taqtaidan şegelegen ülken çemodan,— ağyl-tegil terlep
ünsiz tūr iedi,— qyzyl furajka domalap ketken soñ, iendi sol qozğaldy.
— Arnauly vagon... ierekşe vagon... kördiñder me? Sondai-aq sender
kimniñ şikiresi iediñder,— dep güj iete qaldy taudai äiel. Öziniñ denesine
sai dausy da joiqyn ieken.
— Biz, komandirlerdiñ äielderimiz...— dedi bizdiñ işimizden bireu. Kim
iekenin baiqai almadym, äiteuir kim de bolsa dausy myqty şyqpady.
— Hi, komandir äielderi...— dep keketti taudai äiel.— Komandir
äieli... Sözderin qaraşy tüge... Sonda biz nemene, kim köringenniñ astynda
aunap jatqan bireumiz be? Qaraşy — ai, būlardy. Käne, qatyndar,
miniñder vagonğa. Köreiin äuselesin.
Taudai äiel sañqyldağan zor dausymen özgelerine ämir ietti de tura
vagonğa qarai ūmtyldy. Bizdiñ äielder tipti sasqanynan ündei almai
qaldy. İesiktiñ aldynda tūrğan İelizaveta Sergeevna şyryldap bir närse
aitqysy kelip iedi, alqynyp dausy şyqpai auzyn aşa beredi. Sasqalaqtap
jan-jağyna qarady, közi bir şettegi, manadan qūdai sabyr berip ündemei
tūrğan ūrysqaq Musiağa tüsti.
— Musia, qalqatai, jaryğym, sen... sen bir närse deşi mynağan,— dep
jalyndy.
Vagon iesigine qarai tönip kele jatqan taudai äielge qarsy, aryq
şibiştei qatyp qalğan, bir şökim Musia şabalañdap şyğa keldi.
— Sen, qatyn, kimdi basynasyñ — ai. Taudai bolğan iet pen maiyñnan
qorqady dep pe iediñ, myna jūrt? Äukeñdi sozba, tart äri. Komandir qatyny
dep keketedi ğoi. Körseteiin men sağan keketkendi.— Musia şabalañdap
ketip jatyr, onyñ jiñişke aşy dausy qūlaqqa istiktei qadalady.
Biraq ana däu oğan tynatyn iemes.
— Prys... Myna bir şäukildegi qaidan şyqty. Ket bylai iesikten,
bolmasa laqtyryp jiberem. Bürisip qalğan kök tulaq.
— Käne, laqtyrşy! Köreiin küşiñdi! Borsyp ketken iet pen mai! İeki
köziñdi oiyp alaiyn. Terlep-tepşip, qaraşy özin. Seniñ qolañsañdy
iıskeimiz be?
Biz Sveta iekeumiz vagonğa mine almai qalyp, ieki balany ūstap şetteu
tūrmyz. İesik auzynda ieki äiel şart ta şūrt ūrsysyp jatyr. Düregei töbet
pen qanden ittiñ aiqasqany siiäqty. Bip şökim Musiañ bolatyn iemes, tipti
ana däudiñ beti qaityp barady.
Kisi degen qyzyq qoi, keide qiiämette de qaljyñ aitatyn şyğar, art
jaqtan bireu aiqailaidy.
— Däu apañdy mingiziñder! Osynşa iet pen maidy qalai qiyp tastap
ketesiñder nemisterge!
Biz öz qyzyğymyz özimizge jetip jatqasyn ieş närseni baiqamai
qalyppyz. Aiqai — şu, baqyrğan dauystar jamyrasa qalyñ jūrt ürikken
jylqydai dürligip jür. Poezdağylar vagonğa kiruge iemes, şyğuğa talasyp
jatyr. Şyğyp ülgergenderi tym — tyraqai stantsiiänyñ dalalyq jağyna
qarai qaşyp barady. Parovozdar gudogyn bezildetip, sonyñ arasynda
«Vozduh! Vozduh!» degen aidai iestiledi.
— Jau samoleti! Jau samoleti!— dep aiqailady jügirip baratqan
bireui.
— Qaşyñdar, qatyndar! Jau samoleti kelip qaldy! Bombalaidy!— dep
aiqailady qyzyl furajka.
Ūrysqa qyzyp ketken qatyndar sol kezde baryp äzer tyiyldy.
Aldymen däu äiel toqtady da, jan — ağyna alaqtap zytyp baratqan
jūrttyñ soñynan qorbañ — qorbañ jügire jöneldi. Ūrysqaq Musia,
samoletpen isi joq, ana däudiñ jelkesinen äli de sybap jatyr iedi, vagon
işinen dürlige şyqqan äielder ony iterip tüsirdi.
Qauip-qaterdiñ män-mağynasy meniñ miyma jetti me, bilmeimin, jūrtqa
qarap auzymdy aşyp tūryp qalyppyn. Sveta qolymnan jūlqyp «neğyp
tūrsyñ, jügir tezirek» degende baryp, Boriany qolynan jetelegen küiim
jügire jönelippin.
Jau samoleti stantsiiäny qanşa uaqyt bombalady — on minut pe, bir
sağat pa,— ol arasyn men aita almaimyn. Äueden bir kiızdei tūtasqan
qalyñ al?al töbeme qūlap kele jatqan siiäqty — odan qūtylam, aman qalam
degen oiym bolğan joq. Miym ainalyp, basym zeñgip, köz aldymdy bir
tūman basqandai. Bir ğajaby osy tūman jiı — jiı jyrtylyp ketedi de —
şymyldyq aşylğandai ar jağyndağy dünie ap-aiqyn körinedi. Boria
iekeumiz bir sostavtyñ astynan ieñbektep öttik. Men bir relske sürinip
qūladym, tizem qaqsap barady. Biraq oğan qaramastan, tūra jügirip
zyrqyrap baratqan Boriany quyp jetip qolynan ūstap aldym. Gürildep
kelip qalğan samolettiñ dausy tūla boiymdy qaltyratyp, işi-bauyrymdy
büristirip jiberdi.
— Jat! Jatyñdar!—degen bireudiñ dausy ajaldyñ habaryndai
iestiledi.
Osy dauysqa ieriksiz bağynyp qūlai kettim. Osy kezde aspan da üstime
qūlap kele jatqandai iedi. Tek jerge siñip baratqanymdy bilem. Bir kezde
közimdi aşsam — qasymda Boria jatyr. Beti — auzy las, közi jypylyqtap
mağan qaraidy. Jūrt oryndarynan tūra sala qaita jügirip barady. Men
būl jügiristiñ män-mağynasyn ūqqanym da joq, boiymdy bir ürei keulep,
jūrtpen birge jügire berdim. Äiteuir Boriadan airylmaimyn, biraq ony da
bilip istep kele jatqanym joq.
Bir sät stantsiiä jaqqa közim tüsip ketip iedi — budaq — budaq köterilgen
tütin men şañdy kördim. Bir jerde qara tütin astynan jalaqtağan qyzylküreñ jalyndy közim şaldy. Aspandağy samoletterdi äli körgenim joq.
Joğary qarauğa mūrsatym joq, jäne dätim de şydamai ma, bilmeimin, Bir
kezde Svetany közim şalyp qaldy, o da Şurikti tas qylyp ūstap alypty.
Olardy tars ūmytyp ketippin — au.
Tağy da:
— Jat! Jatyñdar! — degen birneşe üreili dauys jamyrai şyqty.
Tağy da aspan opyrylyp qūlap kele jatty. Közimdi aşqanda bir
baiqağanym bombalar kädimgidei şyñğyrady ieken. Töbe qūiqamyzdy
şymyrlatyp, aspannan şyñğyryp qūlap keledi.
Topyraq isi keledi mūrnyma, oğan iendi tütinniñ otqa qaryğan ystyq
temirdiñ isi aralasty. Közimdi aştym. Jasyl dalanyñ şetin kömkergen
orman tüsti közime, odan äri kökpeñbek tūnyq aspan. Säl keiinirek
baiqadym — «ormannyñ bergi irgesinde şağyndau derevnia bar ieken,
üileriniñ töbelerin, morjalaryn körip jatyrmyn. Jasağan — au, ana bir
morjadan kädimgidei tütin şyğady. Sūiqyltym beibit tütin aspanğa qarai
baiau köterilip barady. Bizdiñ manadan bergi dürlikkenimiz tüs bolğany ma?
İeş närseni jöndep tüsine almai, tüsingim de kelmei az uaqyt jattym.
Sol jaq qoltyğymnyñ astynan bir närse qybyrlaidy, şoşyñqyrap jalt
būrylsam Boria ieken, iekeumizdiñ jerge siñip baratqanymyz, bombanyñ
şyñğyrğanymyz iesime tüsti. Är jerge sūlai — sūlai ketken jūrt
birtindep oryndarynan tūryp jatyr.
— Qaityp ketti. İendi kelmes,— dedi oñ jaqtan bir ierkek dausy.
— Kim biledi, qūrğyrlar tağy da oralyp jürer.
Aldymen Boria türegeldi.
Tūrsañyzşy, apai,— dedi mağan.
Kişkentai botinkasynyñ tūmsyğy müjilip aqjem bop ketipti, aq
jolağy bar sūr şolaq şalbary las, bir-ieki jerinde qara maidyñ teñbili
bar, şamasy, mana poezdiñ astynan ieñbektep ötkende jūqty — au. Özi de
kädimgi qara siraq bop alypty — beti de qara ala satpaq, jyltyrap közi
ğana körinedi, Öñi jüdeñkirep tūr.
— Apai, tūrsañyzşy, — dep ol iekinşi qaiyra aitqanda ornymnan
türegeldim. Belim şoiyrylyp qalypty.
İendi baryp aspanğa qaradym. İesimdi jinap manadan beri zäreqūtymyzdy alyp töbemizden töngen tajaldy körgim kelip iedi, közime ieş
närse ilikpedi. Tüs qaityp qalğan — şökimdei būlt joq, kök aspan sol
tūp-tūnyq qalpy, tük körmegendei möldirep tūr.
Bolğan oqiğany aityp tūrğan jer ğana. Stantsiiä jaq qap-qara tūtasyp
tūrğan qara būira şañ ba, tütin be, ajyratyp bolar iemes. Sol qara
tolqynnyñ astynan är jerden qyzyl qoşqyl jalynnyñ üşkir tili
süireñdeidi. Biz qağa beris qalyppyz, aspannan kelgen bar jalyn sol
mañğa tögilgen siiäqty.
— Şurik... Şurikke barğym keledi. Şurik qaida?— dep Boria
qyñqyldai bastady.
Stantsiiänyñ syrtqy dalalyq betine qarai qaşqan köp adamnyñ birazy
üstin qağyp jaña tūryp jatyr, tipti äli de tūrmai jatqandary bar. Bäri de
örtenip jatqan stantsiiäğa qaraidy, bireuleri solai qarai ketip barady.
Köbisi — aq ne qylaryn bilmei dağdaryp tūr. Men jan-jağyma alaqtap
Svetany izdep iedim, közime tüse qoimady. Arly — berli jügirip izdep te
kördim. Üşti-küili joq. Qaida ketip qalğanyn qūdai bilsin. İendi Boria ğana
iemes, meniñ özim de jetimsirep qalğandai mazam kete bastady.
Jūrt midai aralasyp ketipti, tipti bizdiñ äielderdiñ biri közime
tüsseşi. Boriany jetektep, dedektep jürip ūrysqaq Musiağa ūşyrasa
kettim. Soğan da kädimgidei quanyp qaldym. Biraq ol da Svetany, tipti
bizdiñ äielderden ieşkimdi körmegen bop şyqty.
Alty-jeti jasar bala iertken bir sary şaşty äieldi közim alystap
şaldy; üstindegi kiımi de Svetağa ük,saidy. Ne de bolsa anyqtaiyn dep
Boriany jetelep solai qarai aiañdadym. Osy kezde tağy da:
Vozduh! Vozduh!—degen üreili aiqailar gürildegen samolet dausymen
qatar iestildi.
Samolet dausy şyqqan art jağyma jalt qarasam, sonau alys ormannyñ
üstinen bauyryn az-aq köterip bizge qarai alty-jeti samolet kele jatyr.
Qonğysy kelgendei tura jerge qarai şüiilip keledi. İesim şyğyp, jañağy
Svetağa qarai Boriany jetelei jügirdim. Osy kezde patyrlap oq jaua
bastady. Qaidan, kimniñ atqanyn da baiqai almadym. Qazan qainağandai
topyraq būrq-būrq ietedi.
— Jat! Jatyñdar!— degen aiqai iemis qūlağyma kelip, sol dauysqa
ieriksiz bağynyp qūlai kettim.
Osy kezde «Şura! Şurik!»— dep aiqailap Boria tura jügirdi.
Qolymnan qalai şyğyp ketkenin bilmeimin. Üstiñnen arba aidap ötkendei
satyrlatyp, gürilimen kisini jerge janşyp bir samolet öte şyqty. Onyñ
artynan patyrlatyn oq boratyp tağy bireui tönip keldi. Men iesimdi
jiğanşa Boria on bes — jiyrma qadamdai jügirip baryp, iekpinimen ūşyp
tüsti. Oq tigenin, ne sürinip ketkenin bile almadym. Biraq qūlağyn türip
ūnatpadym da soñynan qua jügirdim.
Köterilip jügire bergende közim tüsip ketti: jaña ğana art jaqtan oq
boratyp jaipap ötken samoletter, iendi qaityp oralyp aldyñğy jaqtan
keledi. Süiir tūmsyqtarynan būrq — būrq tütin şyğady. Tağy da
batyrlatyp oq jaudyryp keledi. İesimnen adastym ba, bilmeimin, men iendi
älgindegidei şoşymai. jügirip kele jatyp samoletterdiñ sūsty jüzine
tike qarap, tūmsyqtarynan būrqyldağan tütinin, bireuiniñ tipti qara
svastikasyn anyq kördim. Ökpemdi qolyma alyp Borianyñ qasyna jetip
qūladym.
Jaqyndai berip-aq balanyñ sūlyq jatysyn ūnatpap iedim, iendi
basymdy köterip betine qarap jüregim zu iete qaldy. Borianyñ auzy qan. Öñi
sūp-sūr. Kirpigi azdan qimyldağandai boldy ma, közinde nūr joq. Balanyñ
basyn kötere berip, keudesiniñ astynda jerde ūiyp qalğan qanyn körip
zärem ūşyp ketti. Şamasy «Sveta! Sveta!» dep şyñğyryp aiqailap
jiberdim — au deimin. Bir kezde «Boria! Boria!» dep aiqailap, jügirip kelip
inisiniñ üstine qūlai bergen Şurikti kördim. Jügirip kelgen küii ientigin
basa almai Sveta da jürelep otyra ketti.
— Boria! Borenka! Vstavai, Borenka!.. İa prişel, vstavai. Borenka!
— dep alty jasar Şurik bäiek bolyp bir auyq inisiniñ qolynan ūstaidy,
bir auyq iyğynan sipalaidy.
Janarynda ürei bar, biraq sonda da ieş närsege sengisi kelmei bezek
qağady.
— Borenka, tebe bolno? Oçen bolno, da? Borenka?..
Säbi jüregi bir jamanatty sezgendei, közi şarasynan şyğyp barady.
Inisiniñ ömiri bizdiñ qolymyzda tūrğandai, Sveta iekeumizge keremet bir
jalynyşpen jautañdap kezek — kezek qaraidy.
— Tetenki, poçemu on molçit? İemu pulia popala, da?— dep üreilene
jypylyqtap bizdiñ betimizge qarady da, şyñğyryp jylap jiberdi,— İego
ubili... Mama! Mama! Borenku ubili!.. Borenka!..
11
Söitip soğystyñ dämin biz de tattyq. Būryn qai jağymyzdan kelip
qalary belgisiz, alystan jasqap, aibarymen qorqytyp kele jatyr iedi, iendi
kelip tas töbemizden tüsti. Alğaşqy äser tipti jaman boldy. Bükil dala
qasaphanadai qan sasyp, dymqyl tartyp busanyp tūrğandai.
Auanyñ özine ajaldyñ salqyny kirgendei şyñyltyrlanyp bara ma,
qalai.
İeñkildep, yşqynyp jylağan dauystar iestiledi. Dalada sūlap jatqan
adamdar köp, bireuler küibeñdep jaralylarğa kömek berip jatyr, stantsiiä
jaqqa qarai ketip baratqandar da bar.
Men ieş närseni tüsinuden qalyp baram. Osy künge deiingi, däl osy
stantsiiäğa kelgenge deiingi ömiriñ üzilip artta qalğan siiäqty. Aldymda ne
bar? Qazir qandai haldemin? Ony dūrystap ajyrata almaimyn. Kömeski
sezetinim — ömir artta qaldy, aldymda ajal bar. Men sol aralyqta
tūrmyn. Svetanyñ betinde de nūr joq, bir türli qan-sölsiz sūrğylt tartyp
ketipti, janarynda da säule öşip, bir salqyn, quqyl jarqyl qalğan. Apanyq körip, denemmen sezgendei boldym — onyñ boiyn da ajaldyñ
salqyny şalğan.
Alyp bara jatqan ürei joq, ön boiyña tarağan bir suyq bar, barşa
dünie būiauy men jyluynan airylyp qūlazyğan köñiliñdi odan beter
jüdete tüsedi. Mynau iiün aiynda maujyrağan jasyl dalağa, alystap
qarauytqan kögildir ormanğa qañtardyñ yzğary tarap barady.
Töñiregime, siqy qaşqan sūrdai düniege qarağym da kelmeidi, ony
közim körgenmen kökiregim ūğyp tūrğan joq. Bäri mänsiz. Mynau kögergen
dala da, anau alys qarauytqan orman da... O, jasağan, manağy mūrjadan
beibit seldir tütin, jyly tütin kök aspanğa baiau köterilip barady. Kädimgi
ot basynyñ, oşaqtyñ tütini.
Osy tütindi körgesin boiyma bir jylu kirgendei boldy: düniede äli de
tirşilik bar ieken ğoi, tütin tütetip otyrğan kädimgidei beibit oşaqtyñ
basy bar ieken ğoi. Az-azdap iesimdi aşyp, zeñgip qalğan basymdy köterdim.
Töñirektegi bolyp jatqan dünieni tüsinetindei halge jettim.
Jau samoleti tağy oralyp soğa ma, ony anyq bilgen adam joq, tipti
ondai qauipti oilap jatqan jan da joq siiäqty. Stantsiiä basynyñ abyrsabyr, alasapyrany qaita bastalğan. Biraq temir jolğa jaqyndağannan —
aq zäreñ ūşady. Būl ara astan-kesten. Manağy siresip tūrğan bes — alty
sostavtyñ byt-şyty şyqqan. Alğaş qarağanyñda belgisiz bir būzady däu
kelip, asyr salyp, bükil poezdardy balanyñ oiynşyğyndai qiratyp,
büldirip şaşyp ketken siiäqty. Keibir sostavtar kädimgidei opyrylyp —
opyrylyp qalğan, qaisybir vagondar qūlap jatyr. Kei jerlerde temir
jol tanabyn otau üidiñ ornyndai oiyp — oiyp, qoparyp ketken de,
relsterdi üzip, sym temirdei būraltyp maiystyryp tastağan.
Stantsiiäğa jaqyndağannan — aq köñirsigen örttiñ isi men şañ – tozañ
keñsirigiñdi aşytyp, köziñdi qaridy. Keibir vagondar lapyldap janyp
jatyr. Ar jaqta da, sklad pa, bilmeimin bir örtengen ülken üidiñ qyzyl —
qoşqyl jalyny jūlqynyp kökke şapşidy. Osy jalyn men tütinniñ
arasynda arly — berli alasūrğan halyq. İerkek, ūrğaşy, bala — şağa
midai aralasyp, ne qylaryn, qaida bararyn özderi de bilmei qasqyr tigen
qoidai dürligip jür. Qaidan tap bolğany belgisiz bir äskerler arğy bette
ört söndirip jatyr. Myna alasapyran mänsiz dürligiste jön — josyğyn
bilip sabyrmen qimyldap jatqan solar ğana. İä, dürkirep jürgen
tobyrdyñ arasynda ört söndirgen adamnyñ özi äldeqaida sabyrly körinedi
ieken.
Sveta iekeumiz ary jügirip, beri jügirip öz vagonymyzdy izdep taba
almadyq. Bir — birine ūqsas vagondar köp, keibiri qirağan, qaisybiri
janyp jatyr. Men sasqanymnan:
— Vokzaldyñ bastyğynan baryp sūraiyq,— deppin.
Sveta ündegen joq, betime bajyraiyp qarady da qoidy.
Jalğyz biz iemes, ökpesin qolyna alyp jügirip, öz vagondaryn izdep
jürgen adamdar kileñ. Bir sätte manağy bizben ūrsysatyn däu äielge közim
tüsti, tiri ieken. Arqasynda tüiinşegi, qolynda taqtai çemodany, birin
joğaltpapty. Myna beitanys qalyñ nöpirdiñ işinen közime jyly ūşyrap
qūia bergeni... Svetany türtip qalyp iedim o da myrs ietti, biraq anau äiel
bizdi tanyğan joq. Ol ūrsysqanda biz qağa beris tūrğanbyz, sol sätte bizdi
baiqaityndai bolğan joq — ty.
— Sveta, Sveta! – degen aiqaiğa jalt qarasaq, İelizaveta Sergeevna
jügirip keledi.
Panasyz, därmensiz adam iesiz qalğan ittei ielegizgiş bolady — ay
deimin, ony körgende, Svetany bilmeimin, özim quanyp qaldym. Biraq
türine qarasam İelizaveta Sergeevnanyñ häli bizden de tömen siiäqty,
būrynğysynan da kişireiip, şüñkiıp ketken, öñi tipti jüdeu, jautañdap bir
türli jalynyşty qaraidy.
— Oi, senderdi ūşyratqanym qandai jaqsy boldy, Bizdiñ äielder
qaida?
— Biz de taba almai jürmiz.
— A?.. Olar qaida ketti ieken? Jüriñder, vagonğa baraiyq. Olar
vagonnyñ qasynda şyğar.
Biz manadan vagondy izdep taba almai jürgenimizdi aittyq, söitsek
İelizaveta Sergeevnanyñ özi de, vagon tūrsyn oñ men solyn ūmytyp
qalypty. Aqyry qañğalaqtap jürip janyp jatqan vagonnyñ qasynda
üiirilip tūrğan özimizdiñ bes-alty äieldiñ üstinen şyqtyq. Işterinde
Alevtina Pavlovna, ūrysqaq Musia bar, kerildesip bir närsege talasyp tūr.
Musianyñ bajyldağan dausy anadaidan iestiledi.
— Beker bolsa osy arada aram qataiyn. Osy tura bizdiñ vagon. Tanyn
tūrmyn, ötirik aitsam közim şyqsyn.
— Sen qaidan bilesiñ? Kileñ qyzyl vagon, bir — birinen aumaidy,—
dep şäk keltirdi Alevtina Pavlovna.
Äielder tūs-tūstan ūrysqaq Musiağa dau aityp jatyr.
— Qoi, bizdiñ vagon iemes būl.
— Bizdiñ sostav basqa jolda bolatyn.
— İä, būl basqa vagon şyğar.
Vagon işinde äielderdiñ qolğa ilikken azğana düniesi men bir kier kiımkeşegi bar, aqyğyna jetpese de «bizdiñ vagon būl bolmağai» dep tileidi,
işimnen men de sony tilep tūrmyn. Biraq şabynyp alğan Musia «közim
şyqsyn, aram qataiyn» dep özeurep boi beretin iemes.
Jamanat degen qūrğyrdyñ ötirik bolyp şyğatyn kezi sirek qoi. Ört
söndirip jürgen äskerler iendi osy tūsqa jetip, ūzyn şlangamen su seuip
söndire bastady. Bireuleri som temirmen vagonnyñ jalyn jalap jūqartqan
qabyrğasyn oiyp tüsirip, bireuleri imek köseu temirmen iştegi janyp
jatqan tüiinşekter men çemodandardy ilip alyp syrtqa laqtyrady.
Äielder lapyldap, byqsyp janyp jatqan zattaryn tanyp baj — baj ietip
tap beredi. Bir leitenant, ört söndirip jürgen soldattardyñ komandiri
bolar, ot pen ieki arağa tüsip äielderdi keiin şegerdi.
— Örtenip ölesiñder me, toqtañdar! — dep aqyrdy.
Sodan keiin örtenip jatqan zattardyñ üstine su bürkitip, şala
byqsytyp söndirip berdi. Zattaryna japa — tarmağai bassalğan äielder
äp — sättiñ işinde üsti-bastary, bet — auzy küldi-küieleş bop şyğa
keldi. Keibireuleri byqsyp janğan dünie — mülikterine qoldaryn
küidirip alyp şar-şar ietip aiqailap ta jiberedi.
Temir jol aralyqtary būrynnan da şañ — tozañyna qara mai tögilip
teñbildenip tūtasyp tūrğan las iedi, iendi örtengen vagondardyñ kül-qoqysy
tüsip, onyñ üstine ört söndirgen su qūiylyp nağyz qap-qara, qara
şylqymai bolğan. Sol şylqymaidyñ üstinde bizdiñ örtengen zattarymyz
jatyr. Ärkim öz düniesin izdep, audaryp-töñkerip äbden bylğap bitken.
Zattarymdy taba almai biraz älek boldym. Bir kezde jūrttyñ aiağynyñ
astynan bir şeti küigen taqtai çemodanymdy tauyp aldym. Paltom men
üi – işiniñ ol – pūlyn salyp alğan tüiinşegim tabylmady, vagonnyñ bir
tükpirinde örtenip ketken bolar. Joğaltqan jalğyz men iemes, ört söndirip
alasūryp jatqan soldattarğa:
— Joldas jauynger, vagonnyñ irge jağyn köseuiñmen tağy bir süzşi.
Meniñ çemodanym joq.
— Ainalyp keteiin, vagondy tağy bir tintkileşi,—dep jalynyp
jatqan äiel dauystaryn iestimin.
Çemodanymnyñ tabylğanyna da şükirlik iettim, işinde köilek —
könşegim, ietigim bar. Sonşa jerden auylğa jalañaş, qaitqanym...
çemodanymnyñ bir būryşy byqsyp janyp jatyr. Ot tigen qalyñ
taqtaidyñ işine öte qoimağan ieken. Auzyn aşaiyn dep iedim, qapelimde
sasqanymnan kiltimdi taba almadym. Auzyna salğan kişkene qūlypty
jūlyp alaiyn desem, Seiilhan ağam qaqqan şege bolsyn ba, älim jetpedi.
Ot tigen taqtaidyñ qyzyl şoğy üdei işine keulep barady. Ne qylarymdy
bilmei, qatty sasyp tūr iedim, art jağymnan bir soldat:
— İa patuşu. Derji, voda, voda naliu, — dedi de, men qairylyp
ülgermei şlangadan sudy ytqytyp jiberedi.
Baiqaimyn, soldattyñ orysşa söilegeni özime tartqan, sodan ba, dausy
qūlağyma bip türli qūlağyma jyly tidi. Alğysymdy aitaiyn dep artyma
būrylyp iedim, soldat ta mağan bajyraia qarady.
— Mä — a. Qazaq iemesiz be, qaryndas?..
— Qazaqpyn. Öziñizde qazaqsyz ba? — deppin sasqanymnan, onyñ
qazaqşa söilep tūrğanyn da ieskermei.
— Ärine, būl jaqta neğyp jürsiz, oibai — au?
— Joldasym komandir iedi. Soğan ierip kelip iem. Mūndai bolatynyn kim
bilgen. İedilbaev Qasymbek degen leitenant. İestigen joqsyz ba?
Soldat «iestimedim» dep tike jauap beruge yñğaisyzdandy bilem.
— İe — ie, apyr — ai, sizderge qiyn boldy — au,— den qipaqtady. Özi
ūzyn boily, syryqtai jigit ieken. Qara sūr jüzdi, at jaqty, ieki tanauy
byttiğan kişkene piste mūryn, şyqşyty şyğyñqy, astyñğy iegi ūzyndau
bolğanğa ma, iegin ilgeri ūmsynyñqyrap jüredi. Alasa mañdaiyna döñes
bitken qabağynyñ astynan ötkir közi jyltyraidy. Özi de ötkir, pysyq
jigit siiäqty. Köpten iel qarasyn sağynyp, jalğyzsyrap, qūsa bolğan, odan
mynadai halge tüsken men beibaq qazaq balasyn körgende quanyp ketip,
auyldyñ töbesin körip qalğandai bolyp iedim, ol quanyşym ūzaqqa
barmady. Aitpai — aq tüsinip tūrmyn, būl soldattan mağan därmen
şamaly. İekeumizdiñ jolymyz ieki basqa.
Būl jigit te ieldi sağynyp jür-au deimin, meniñ töñiregimde
ainalsoqtai beredi.
— Qaryndas desem jeñgei bolyp şyqtyñyz — au. Biraq jas jağynan
qaryndas bolarsyz. İesimiñiz kim?.. İe... meniñ aty — jönim Būqaşev Aban.
Apyr-ai, ötip kete almadyñyzdar — au, a...— dep qinaldy Aban.
— Bizdi iendi qaiter ieken?
— Ol arasyn bile almadym.— Ol su seuip jürgen şlangisin bir
joldasyna ūstata saldy da, meniñ qasyma qaityp oraldy.— Apyr-ai
sizderge qiyn boldy-au. Myna körmeisiz be, jol jabyq. Köpirdi tas —
talqan qyp bombalap ketipti.— Abannyñ mağan jany aşyp qinalyp-aq
tūr, qabağyn şytyp dağdaryp qaldy.— Apyrai sizge ne desem ieken?
Toqtai tūryñyzşy kişkene, men komandirimnen aqyl sūrap keleiin.
Ol sorañdap sostavtyñ soñğy jağyna qarai jügirip barady. Bizdiñ
vagonymyzdyñ örti sönuge taiady. İeki qabyrğasy üñireiip oiylyp şyqqan,
töbesinde de sau jeri şamaly. Soldattar vagonnyñ tükpir-tükpirinde
qalğan tüiinşekter men çemodandardy imek temirlerimen tartyp şyğaryp
iedi — janyp ketken ieken, kül bolyp ügitilip tüsip jatyr. Äielderdiñ
köbisi — aq şūqylap audaryp-töñkerip jürip öz zattaryn tauyp alğan.
Keibireuleri ört şalğan dünielerin qağyp-silkip «ahylap, ohylap» jatyr.
Küiip qalğan asyl būiymdarynyñ küiigi şydatpai aşy dauystary şarşar ietedi, jaña ğana bastaryna töngen tajaldy ūmytyp ketken.
«Bastan qūlaq sadaqa» deidi qazekeñ, men özi qūdaiğa senbesem de, özime
jeterlik yrymşyldyğym bar. Soñynan şyqqan, örtenip ketken
tüiinşektiñ bireui meniki ieken, tanydym, işinde ūzatylarda arnaiy satyp
alğan qimas paltom bolsa da onşa küiinbedim. Bas sadaqasy. İelge amanesen jetsem...
Şala örtengen dünielerin jūrt tanyp alyp tauysuğa ainalğan. Törtbes qañyltyr şäinek, synğan tarelka şaşylyp jatyr. Manadan beri
ärkim bir aunatyp bylşyğan qara küie qylğan bir tüiinşekti tanyp
ūrysqaq Musia aiqai saldy.
— Mynau İraida İvanovnanyñ zaty ğoi. İä, iä... Syrtyndağy myna
körpesiniñ jolağynan tanyp tūrmyn. İeger beker bolsa osy aradan
tapjylmai qatyp qalaiyn...
— Ony qaittik? Özi joq qoi.
— Özi joğy nesi? Balalary bar iemes pe? Şurik, Boria? Qaida?
— Şurik mynda,— dedi Sveta.
— Zatynda iendeşe sender alyñdar,— dedi Musia,— Şeşesi joq bolsa
dünie balasyna tiısti iemes pe? Balalarynyñ keregine jaratasyñdar. Tağy
bir balasy bar iemes pe? Boria qaida?
— Şynynda da Boria qaida osy?
Asyp – sasyp, iesinen tanyp jürgen äielder Borianyñ joq iekenin iendi
ğana añğaryp, Sveta iekeumizge kezek — kezek qarady.
— Boriany öltirip tastady. Oq tidi,— dedi Şurik tomsyraiyp.
Örtten şyqqan dünie-müliktiñ äbigeri bitken soñ, äielder ne isterin
bilmei dağdaryp tūr. Jol basşymyz İelizaveta Sergeevna iesinen
aiyrylyp qalğan, jön silteudiñ ornyna jautañdap jūrtqa qaraidy.
— Ne isteimiz, a? Ne isteimiz? — deidi därmensiz keskinmen.
Būryn auzyn şymşyp söileitin jūqa şymyr ierni de bosañsyp, dauys
ädettegisindei tyq — tyq ietpei, jūmsaryp bäseñsip ketken.
Men biraz jağdaidy bilip keldim. İendi biraz uaqyt būl jerden poezd
jürmeidi. Qirap qalğan köpirdi oñdau oñai ma, Al, onyñ üstine nemister de
jaqyndap qalsa kerek. Sonymen sizge ne aqyl aitarymdy bilmei
tūrğanym...
Aban jelkesin qasyp kädimgidei qinalyp tūr.
— Qaiteiin, iendi, joldastarymmen birge bolam da.
— Apyrai – ai, ä,— dedi Aban qinala qipaqtap.— Qoldan keler
kömegim bolmai tūr — au sizge. Komandirdiñ aitqan aqyly — bū jerge iendi
aialdamasyn dedi. Myna jağdaida būl jerden sizderge ieşkim kölik tauyp
bere almaidy. Jaiau — jalpylap kete beriñizder. Jolşybai būiyrğanyn
körersizder.
— Jaraidy, rahmet.
Sabaudai jigit qolynan keler qairany bolmağanğa qatty qinalğan türi
bar, alasa mañdaiynyñ astyndağy döñ qabağyn jiyryp alyp, jelkesin
sipalai beredi. Aqyry, qoştasudan basqa amaly qalmady.
— Al, jolyñyz bolsyn, jeñgei. Aldyñyzdan jarylqasyn. Aman-iesen
barsañyz iel — jūrtqa sälem aityñyz.
Aban tez būrylyp, alşañ adymdap kete berdi de, oqys qairylyp.
— Ağaidyñ aty-jöni Qasymbek İedilbaev dediñiz be? I – i — dedi.
12
Töñiregim sūp-sūr. Bir jyltyrağan aşyq säule bolsaişy. Biraq
körinbeitin qarañğy da iemes. Ülken bölmeniñ işi, qabyrğasy, kişileu
terezesi, qarauytqan belgisiz dünie mülikter. Ony ajyratyp jatqanym
joq, ajyratuğa qūlqym da şamaly. Qasymbek stolğa ieñkeiip, bir närse
jazyp otyr. Mağan būrylyp qaramaidy, küñgirt jaryqtan jüzin anyq
köre almaimyn. Osyndai ala keuim şaqta onyñ qağazğa üñilgeni nesi?
Meili jaza bersin. Tek tūla boiym qūrystap, denem toñazyp barady.
Palto jamylu kerek iedi, biraq sony izdeuge zauqym joq. Onyñ üstine
üidiñ işi tipti qarañğylanyp barady. Jañağy otyrğan jerinde Qasymbek
joq. Terezeniñ ornynda bolar-bolmas küñgirt sañylau qalğan.
Şala körgen tüsimnen aiyğyp közimdi aştym. Şynynda da töñiregim
qarañğy, tek aiaq jağymnan azdağan sañylau körinedi. Astymda qarağaidyñ
qylqandy būtaqtary, kädimgidei toñyp qalyppyn. Tūla boiym qaltyrap
barady. Ornymnan tūrmai bürise tüsem, jamylatyn ieş närse joq. Aqyry
basqa amalym qalmağan soñ, tym bolmasa qozğalyp jylynaiyn dep
ieñbektep syrtqa şyqtym.
Bozaryp tañ atyp keledi. Tünde qalyñ tūtasyp, qap – qarañğy bop
köñilime ürei salğan qalyñ orman, iendi arasyna sañylau kirip, seldirep,
aiqyndala tüsipti. Şalaştan boiymdy qaryp, būrynğydan beter
qaltyrap, tisimdi saqyldatyp jiberdi. Küibeñdei jügirip, jer tepkilep
jyn soqqan adamdai özimdi özim sabalaimyn. Azdap boiym jylynaiyn
dedi, biraq tolarsağyma deiin su bolyp iendi aiağym toña bastady.
Oiym on saqqa jügiredi. Ūrlanyp jaman oi da keledi. Älde meni tastap
öz jönin tapty ma ieken?— Meniñ oğan tier paidam şamaly ğoi, tek
äiteuir qara demese... Meni qimastai oğan nem ötip ketipti? Küieulerimiz
birge istedi, Kolia Qasymbektiñ qarauynda boldy. Al odan basqa? Biraz
uaqyt körşi tūryp, orysşa aitqanda podruga bolğanymyz bar. Biraq
terezesi teñ qūrby boluğa onyñ tärbiesi de, bilim-biligi de menikinen
äldeqaida artyq jäne oğan orysşa tilimniñ mükistigin qossa tipti
tömendep qalam. Meni az da bolsa oğan teñestirgen bir jağdai Nikolai
Qasymbektiñ qarauynda qyzmet isteitin, iağni bastyqtyñ äielimin. Mūnda
bir baiqağanym äielder de özderin küieuleriniñ şen — därejesine qarai
ūstaidy ieken. Ärine men Svetanyñ aldyna tüsip körgenim joq, onyñ meni
ielep, yqylas bildirgenine de riza — tynmyn. Qazir iendi, bizdi şendestirip,
teñelmesti teñep tūrğan küieulerimiz joq. Qūdai bilsin...
Ümitime talşyq ietetinim, «jüzi igiden tüñilme» dep atam qazaq
aitpaqşy, Svetanyñ jüzinde imany bar, syryna qanbai jatyp bir
körgennen-aq iş tartyp ketkenim sodan bolar. Qaidan bileiin, äiteuir,
äzirge jūbymyz jazylğan joq iedi: iekşele kelgende sonşama äieldiñ
işinen iekeumiz tize qosyp bir ketkenbiz.
Poezymyz qirap qalğanmen basynda ūitqymyz būzylğan joq — ty.
Bärimiz ūbap — şūbap stantsiiänyñ bastyğyna bardyq. Bastyqqa kirmek
bolyp topyrlağan qyruar jūrttan tipti iesikke mañailai almadyq. Bireudi
bireu tyñdap, bireuge bireu jol berip jatqan joq. Äieldikke basyp
şaryldaiyn deseñ senen basqa da äielder tolyp jatyr. «Biz komandir
äielderimiz, bizdi aldymen jönelt» deitin öktem söziñ ötpei dalada qaldy.
Būl arada ieñ myqtymsynğan äielderdiñ qolynan kelgeni:
— Qatyndar, bir — biriñnen köz jazyp qalmañdar. Birge bolyñdar.
Şaşau şyqpañdar,— degen özara aqyldan aspady.
Şynynda da mynau atköpirdiñ işinde köz jazyp qalsañ — aq iendi
qaityp üiiriñdi taba almaisyñ. Uiasy būzylğan aradai guildegen jūrttyñ
işinen bizdiñ dauysymyz bastyqtardyñ qūlağyna jetetin iemes. Söitip
tūrğanda tüp jağyndağy keñseden bir bastyq şyğyp:
— Joldastar, joldastar, tynyştalyñdar!—dep aiqai saldy.
Yzy — qyzy şu saiabyr tartyp, iesek — däme jūrt auzyna üñilgende
älgi bastyq köpirdiñ bombalanyp qalğanyn, iendi būl stantsiiädan bir sostav
keiin qarai jüre almaitynyn aitty.
Şyğysqa qarai ketip baratqan adam köp: üieme jük tiegen, onyñ üstine
bala-şağa, ierkek — äieli jypyrlap mingen ieki-üş maşina ietti, oqta-tekte
saldyrlağan arbalar kezdesip qalady, al qalğanynyñ bäri jaiau-jalpy.
Tüiinşekterin arqalap, çemodandaryn köterip şūbyryp baratqan jaiau
bosqyn. Būlardyñ ūzaq jolğa, jaiau köşke jattyqpağany badyraiyp
körinip tūr. Arqalaryna artqan jükteri odyraiğan iebedeisiz, köbiniñ
qoldarynda çemodan, şelek, şäinek ūstağandary da bar. Äne bir toptyñ
bergi şetinde bara jatqan äiel arqasyna körpege buğan ülken tüiinşek
artyp alğan, bir qolynda ülken korzinka, bir qolynda kädimgi jarqyrağan
sary jez samauryn. O, düniesi qūrğyr deseişi.
Vokzaldan jamyrai şyqqan köp jūrt top — topqa bölinse de bir-birin
nysanağa alyp, qarailap kele jatyr iedi, iendi ūzağan saiyn bir-birinen
qaralaryn üzip, ärtürli jol taramyna tüsip ydyrai berdi. Belorussiiä
jeriniñ ormany da köp, orman arasynda qūmy da köp ieken, tufliımizge
qūiylyp jürgizbeidi. Onyñ üstine biık taqa tufli jaiau jüriske
jaratylmağan ğoi, äri — beriden soñ äielder tuflilerin şeşip alyp,
jalañ aiaq ketti. Susyldağan qūm jalañ aiaqqa jaisyz iemes — au, biraq
üirenbegen tabanğa batatyn närseler köp, baiqausyzda aiaqtaryna tiken
kirip ketip, äiel baiğūstar baj-baj ietedi, meniñ ielden alyp kelgen ietigim
abyroi boldy.
Biz örtengen stantsiiädan köppen birge lyqsyp şyqtyq ta, sol
iekpinimizben tarta berdik. Jön siltep jol körseter basşymyz da, belgilep
alğan bağyt — bağdarymyz da joq, äiteuir köppen birge mañdaiymyzdy
şyğysqa berip, kileñ äiel ağyp — tamyp, şūbatylyp ketip baramyz. Üş
— tört şaqyrym jürgennen keiin — aq, alğymyzdan būryn, çemodan
köterip, zat ūstağan qarymyz talyp, boldyryp toqtadyq.
Oida joqta mynadai oqiğa oñai bolsyn ba, äşeiindegi sözşeñ
äielderdiñ iekpini su sepkendei basylyp, bäriniñ de qabağy salyñqy ünsiz
otyr. Qazaq «tas töbesinen jai tüskendei» deuşi iedi, al bizdiñ tura tas
töbemizden jai tüsip, osyndai halge duşar ietti. Kün şañqai tüske
köterilip qalğanmen bizdiñ daladağydai ystyq joq. Biz jol jieginde
qaiyñnyñ köleñkesinde otyrmyz. Köbi tömen qarap jer şūqidy, birazy
qisaiyp jatyr.
— Qyzdar — au, osy bizdiñ bastyğymyz qaida?
Bilip jatyrmyn:Maruştyñ dausy, meniki siiäqty onyñ dausy da orys
üninen bölekşe iestiledi.
— Qaidağy bastyq?
— İelizaveta Sergeevna bar iemes pe. Äielder sovetiniñ predsedateli
sol ğoi.
— Ony qaiteiin dep iediñ?
— Qaitkeni nesi? Bastyq bastyqtyğyn istesin bizge. Basqarusyz bola
ma ieken, — būl iendi ūrysqaq Musianyñ dausy. – Jön siltep, tärtip bersin.
Biz üşin jauap bermei me sol?
— İelizaveta Sergeevna,— dedi ūrysqaq Musia.— Balasy joq bedeu
kelinşekter kerdeñdep bos kele jatyr. Ana jas balasy bar äielderge
järdem ietsin. Bala köterissin. Soğan būiryq ietiñiz, İelizaveta Sergeevna.
Bir mezgil bala köterisse qoly synyp qalmas. Sylañdap ierkek qaratatyn
zaman iemes.
— Tauyp aittyñ, bärekelde.
— İä, bir-birimizge qol ūşyn bermesek bola ma?— dep Musianyñ būl
sözin balaly äielder qostap jatyr.
— Mūndaiğa būiryq berudiñ keregi joq. Balamdy köter dep kisini
zorlauğa bolmaidy,— dedi Alevtina Pavlovna.— Özderi bilip istegen
adamdar bolsa, meili.
— Nege būiryq berudiñ keregi joq?— dep şap iete qaldy ūrysqaq Musia.
— Özi bilsin deidi ğoi. Al, özi bilmeitinderdi qaitesiñ? Bir äiel balasyn
kötere almai qan sorpasy şyğyp kele jatsa, bedeu kelinşek qūiryğy
qaiqañdap kerdeñ — kerdeñ basyp jüre bermek pe? Jo-joq tärtip kerek.
Biz özimiz äsker bolmasaq ta äskerdiñ qatynymyz. Bärin de tärtippen
isteuimiz kerek. Solai iemes pe, İelizaveta Sergeevna?
— Meniñ oiymşa Musia... E — e... Mariiä Maksimovnanyñ aitqan
ūsynysy öte dūrys. Äiel joldastar, mynadai jağdai qiyndap tūrğan
kezde şynynda da tärtip kerek,— dedi İelizaveta Sergeevna,— Biz de
äskeri tärtipke könbesek bolmaidy. Balaly äielderge köptep kömekteseiik
degeni de dūrys söz.
İelizaveta Sergeevna kädimgidei tirilip keledi, dausy qataiyp, öziniñ
baiağy üirenşikti äskeri sözderi tiline qaityp oralyp, kädimgidei qūs
türine kelip qalypty. Şarşap kelip, qalai bolsa solai qūlai ketken
äielder ietegin jinap, bastaryn köterip, bastyqtyñ sözine qūlaq asaiyn
dedi.
— Al, äiel joldastar,— dedi İelizaveta Sergeevna, dausy
şymyrlanyp, üni de öktem şyğady.— İendigi jocparymyz ne bolmaq?
Sony aqyldasaiyq.
— Onyñ aqyldasatyn nesi bar. Tezirek ülken bir stantsiiäğa jetip
poezğa minudiñ qamyn qylu kerek,— dedi Alevtina Pavlovna.
— Ol stantsiiäda poezd bolmasa qaitemiz?— dedi külegeş Musia qabağyn
tüiip.
— Kelesi stantsiiäğa baramyz.
— Sonda nemene, solai jaiau jüre beremiz be?
— Jürmegende ne isteisiñ? Nemisti tosyp alaiyn dem pe iediñ?— dep
şap iete tüsti ūrysqaq Musia...
— Qaidağyny aitady ieken — au,— dep külegeş Musia syqylyqtap
küldi.
13
Jürisimiz önbei kele jatsa da, jolğa köndige almai boldyryp qalğan
äielder būdan äri attap basqysy kelmei, keşke taman şağyndau bir
derevniağa toqtadyq. Köbisi şarşağanyn moiyndağylary kelmei,
«aldymyz tün, adasyn ketermiz — di» syltau qyldy. Bärimiz bir jerge
syimaityn bolğan soñ ieki-üş adamnan üidi-üige tarap qonbaq boldyq.
— Äi, qatyndar, sender tal tüske deiin şaljiyp jatyp almañdar,—
dedi ūrysqaq Musia şoğyrlanyp, oşarylyp tūrğan äielderge.— İerteñ
senderdi üi bas saiyn sūrau salyp izdep jüretin jağdaiymyz joq. Solai
iemes pe, İelizaveta Sergeevna?
— Dūrys aitasyz, Mariiä Maksimovna,— dep qostap qoidy İelizaveta
Sergeevna.
— İerteñ qai uaqytta jinalsaq ieken?— dep ūrysqaq Musia İelizaveta
Sergeevnadan sūrady.
— İendi... jalpy ierterek jinalaiyq.
— İendeşe äteş birinşi şaqyrğan kezde däl osy arağa jinalasyñdar.
Būl İelizaveta Sergeevnanyñ būiryğy. Ūqtyñdar ma? Al ūiyqtap
qalğandaryñ bolsa obaldaryñ özderiñe. Izdemeimiz. Solai iemes pe,
İelizaveta Sergeevna?
— Ä-ä... İä, iä. İerte jinalaiyq, joldastar, tek keşigip qalmañdar. E
— e, Mariiä Maksimovna, biz iekeumiz bir üige tünermiz.
İelizaveta Sergeevna bir kezde özi at — tonyn ala qaşatyn ūrysqaq
Musiadan iendi airylğysy kelmeidi; bir närse istegisi, ne aitqysy kelse
alaqtap soğan qaraidy.
Qonatyn üi izdep äielder derevniany jağalap ketti. Biz Sveta iekeumiz,
ortamyzda Şurik bar, töbesin basqalardai şalommen iemes, taqtaimen
japqan, özgelerden ieñsesi biık ülkendeu bir üidiñ aldyna kelip toqtadyq.
Qaqpanyñ aldyna kelip qipaqtap tūrğanymyzdy kördi bilem, auladan orta
jastağy aryqtau kelgen aqsary äiel şyqty. Şarua jailap jürse kerek,
aldyna aljapqyş bailap, kenep köileginiñ jeñin türip alğan, şüñirekteu
bitken ötkir kök közin şüiire qarady. Biz män-jaiymyzdy aityp qonuğa
rūqsat sūrap iedik, äieldiñ äjim şalğan qatqyl jüzi jylymady, biraq
qarsylyq ta bildirmedi.
— Jaraidy, bir tünep şyğyñdar,— dedi salqyn ğana.
Biz aulağa kirip qaida bararymyzdy bilmei irkilip qalyp iedik, altyjeti jasar sary bala bizdi körip, auzyn aşyp añyryp, äueli «türi jat, būl
neğylğan adam» degendei mağan qarap tūrdy da, odan közi Şurikke tüsti.
Tosyn balany qyzyq körip, biraq beitanys balanyñ qasyna keluge bata
almai qipaqtap tūr. Üi iesi äiel rūqsatyn berdi de, iendi bizben isi bolmai
siyryn sauyp jatyr, biz ne qylarğa bilmei az tūrdyq ta, üi irgesindegi
taqtai skameikağa otyra ketip, arqamyzdy jükten bosattyq.
Kün batyp ketken, biraq teriskei jaqtyñ ymyrty tez üiirile
qoimaidy, keugim tartyp ūzaq tūrady. Äiel siyryn sauyp bolmai — aq
üieme arba şöp tiegen osy üidiñ ierkegi keldi; biık qabaq, qyrpusyz mol
mūrty auzyn kömgen qapsağai deneli kisi ieken. On iekiler şamasyndağy
bala at aidap keledi; aty arqasyna ieki adam qatar jatyp ūiyqtağandai iri
de semiz, ondai atty orysşa «bitiug» deidi ieken. üi iesi şeten qaqpany
aşyp, arbasyn aidap qoranyñ tüpki būryşyna öte berdi. Qazir sirä,
bosqyndar tañsyq bolmasa kerek, bizdi köre tūrsa da nazar salyp ielemedi.
Kişkene bala bizdi tastai berip, şöp tüsirip jatqan äkesi men ağasyna
bardy.
Biz möliıp ünsiz otyrmyz. Ölerdei şarşadyq, jata qalğymyz — aq
keledi, biraq kisi üiine qalai qojalyq jasaisyñ. Bügingi bizdiñ bir küngi
bastan keşkenimizdi ömir boiy körmegender tolyp jatyr. Manağy säske
kezindegi stantsiiä basyndağy oiran — botqasy şyqqan dünie, qaza tapqan
halyq. Mynau alty jasar Şurik bala tūñğyş ret ajaldy kördi. Ajal
mūnyñ ieñ jandy jerinen soqty, janyndai jaqsy köretin teteles inisin
alyp ketti. Şurikti Borianyñ qasynan äkete almai älek bolğanbyz. «Boria,
Borenka» dep jylap, odan mamalap şyñğyryp azan — qazan bolğanda...
soğan qalai şydağanymdy özimde bilmeimin. Sveta qairatty ieken, inisine
qarai ūmtylyp, äl bermegen Şurikti qapsyra qūşaqtap, äiteuir sol
aradan alyp şyqty. Yşqyna jylağan bala az ğana jürgesin, pyşaq
keskendei tyiylyp, Svetanyñ qolynan tüsti.
Qazir sol Şurik mülgip ünsiz otyr. Mülgip otyr ma, älde bir närse
oilap otyr ma? Kenet:
— Apatailar, biz Borenkany jerlemedik qoi,—dedi kädimgi ülken
adamdai mūñaiyp.
Siyr möñireidi. Derevnia köşesiniñ şañyn būrq — būrq ietkizip
qaitqan siyrlar ketip barady, mal qaiyrğan äielder men balalardyñ
dausy iestiledi. Bizdiñ hoziaikamyz kürpildetip iekinşi siyryn sauyp jatyr,
küieui qaruly kisi ieken, aiyrymen bir şömele şöpti bir — aq tüirep
laqtyrady, arba ortaiyp qalypty.
Astağypyr – alla — au, baiağy qaimağy būzylmağan auyl tirligi.
Bastalğan soğys ta, bügin stantsiiänyñ oiran — botqasyn şyğarğan jau
samoletteri de, Borianyñ qazasy da, bizdiñ osy dürligisimiz de — myna mañ
basqan, baiypty tirşilikke janaspaityn bölek närse siiäqty. Bir türli
iersi, jat körinse de, osy baiau, beibit tirlik bizdiñ köñilimizge az da bolsa
tynyştyq äkelgendei boldy.
Hoziaika siyryn sauyp bolyp, sarqyp iemsin dep ieki būzauyn ağytyp
jiberdi de sütin ülken gorşokke qūiyp, ony pogrebke tüsirdi. Qazan astyna
ot jaqty. Üige kirip şyğyp, arly-berli ötkende bizge nazar salyp
qaramaidy da. Üi iesi de şöbin tüsirip bolyp, arbasyp doğardy. Ülken
balasy:
— Batia, atty tūsap jiberem be?— dep sūrap iedi.
— Qazir bosqyn köp, bireu qağyp keter. Qorağa bailap, aldyna şöp sal,
— dedi.
İendi üige qarai kele jatyr. Jaqyndai berip bizge bas izegendei sol
işarat jasady. Bizdi jaratpai jür me, älde özderi jaratylysynan peiilge
sarañ jandar ma, ol arasyn aiyra almadyq, biraq qaisysy bolsa da bizge
jaily tiıp otyrğan joq.
Qas qaraiğan kezde baryp bizdi üige şaqyrdy. Ondyq şamnyñ
jaryğymen tamaq iştik. Hoziaika, aldymyzğa bir — bir tilim nan qoidy da,
şögennen mai şyjğyryp qatyq ietken kapusta köje — şi qūidy. Äieli
ottan şyqqan şögendi stoldyñ üstine qoiyp jatqanda baryp, üi iesi bizge
adam siiäqty zer sala qarap alyp:
— İä, qai jaqtan jürsizder?— dep sūrady.
Biz jönimizdi aittyq. Şuriktiñ jağdaiyn iestip, müsirkep mañdaiynan
sipap qoidy.
— İä, iä... Kişkentai balağa obal bolğan ieken. Stantsiiäny
bombalağanyn osy aradan biz de kördik.
— Batia, men de kördim. Samoletti kördim,— dep kişi balasy sözge
aralasty.— Oi, tipti qyzyq boldy. Gürs — gürs iete qalğanda...
Äkesi ūnatpai bir qarap qoiyp iedi, kişkenesi jym boldy.
Üi iesi biık qabaqty, ülken üşkir mūryndy, iri jüzdi kisi. Sualyñqy
jağy men şyqşyty şyğyñqy keñ iegine bir jeti ūstara timegen bolar,
saqaly ösiñkirep ketipti, biraq sary saqaldyñ öskeni badyraiyp biline
qoimaidy ieken. qoly da kürektei, qolyndağy sorpa işip otyrğan qasyğy
şai qasyqtai körindi mağan.
— Kişkentai balağa obal bolğan ieken,— dep basyn şaiqap qoidy üi
iesi. – Äkeñ... äkeñ aiypty ğoi bärine. Üii — işin mūnda äkelip nesi bar
iedi?
— Soğys bolatynyn qaidan bilgen,— dedi Sveta sözge qaimyğa
aralasyp.
— Nege bilmeidi. Ofitser bolğasyn bärin bilu kerek,— dedi üi iesi
mūrtyn sipap.
— Meniñ papam ofitser iemes, komandir, — dedi Şurik ūnatpai. Qyzyl
armiiäda ofitser bolmaidy,— dep tüsindirdi üi iesiniñ betine qarap.
Üi iesiniñ «ofitser» degen sözi bizdiñ de qūlağymyzğa türpidei tigen
iedi.
— A — a, solai ma? Biz ondaiyn äli bile almai jatyrmyz, — dedi üi
iesi iezu tartyp.— Sirä, tübi, bolşevikterdiñ köp närsesin bile almai
qalatyn şyğarmyz. Sizdiñ äskerler qaşyp kele jatqan körinedi ğoi.
Sözinde kekesin bar, bizdi äiel dep basynğany bolar, kekesinin
jasyrmaq tügil, aiyzy qanyp, aşy mysqylmen bizge bir qarap qoidy.
— Jasağan qūdaiğa myñ da bir rahmet,— dedi äieli qolyn bürip
mañdaiyna tigizip şoqynyp jatyp. — Özimizdiñ jiğan – tergenimiz
özimizge būiyratyn boldy ğoi. Älgi bir kolhoz degen pälesine jetkizbei —
aq, jasağan qūdaidyñ rahymy tüsti ğoi. Arğy jaqtan kelgender buynyp —
tüiinip ketip jatqan körinedi.
Sveta iekeumiz bir — birimizge qaradyq... Tūla boiymyz mūzdap qūia
berdi. Kelimsek, kiriptar qonaqtyñ baqqany üi iesiniñ qabağy iemes pe,
jaña üige kirgennen — aq üi iesiniñ ajaryn baqqanmyn. Qanşa tüksiıp,
qabağyn tüigenmen şüñirek köziniñ bir tereñinde şydamsyz jarqyl
bartyn, ne de bolsa bir jaqsylyq habardy asyğa kütken adamnyñ keskini.
Sol kütkeni kim iekenin iendi bildim.
— Arğy betten kelgender kim?— dep sūrady Sveta tüsinbei.
— İe, sovetten kelgender şe. Osynda selsovet dei me,part iaçeika dei
me, äiteuir köbeiip ketip iedi. Kelip alyp jalañ aiaq, jaqybailardy qūtyrta
bastağan,— dedi hoziaika. — Olar da iendi sender siiäqty zytyp barady.
Tentirep jürgen mazasyz qonaqty üi ieleri sūq közimen atsa da, biz
oğan daiyn iedik, biraq däl mynadai üige tüsemiz degen üş ūiyqtasaq
tüsimizge kirgen joq — ty. Sodan ieseñgirep qaldyq pa, Sveta iekeumiz
tilimizdi tistep alğandai ündemedik. Ündegende ne aitamyz, bizdiñ sözimiz
raiynan qaitaratyn jandar iemes būlar, myna sözderi de jai bir aşu
üstinde, nemese kezdeisoq qiiänat körip renişpen aitylyp jatqan närse
iemes, äriden, tübinen şyqqan sözder.
İä, bizdiñ jan saqtauşylarymyz da bügin — ierteñ kelip qalar osy
arağa. Al, qonaqtar, sender ierterek ketiñder. Qolğa tüsip qalarsyñdar.
Onda bizge de söz kelip jüredi. Basyna kün tuğan adamğa qol ūşyn
bermegen de jaman. Biraq...
— İä, ierte jatyñdar da, ierte tūryp ketiñder,— dedi äieli.— Nemister
senderdi onşa jaqsy körmeitin bolar.
Bala oiy söz mağynasyna jete almai, biraq işi bir jamanatty
sezgendei Şurik közi jypylyqtap üi ielerine kezek qarap otyrğan — dy.
— A, olar sizderdi jaqsy köre me?— dep sūrady ol, kenet tañyrqap.
— Olaryñ kim?
— Nemisterdi aitam. Faşisterdi. Sizder solarğa jaqsyzdar ma? Sizder
bizge jaq iemessizder me?— Şurik būrynğydan beter tañyrqap, üi
ielerine, qasyndağy özi şamalas sary balanyñ betine ürpie qarady.
— Biz be? Biz...— dep sary bala ne aitaryn bilmei qipalaqtap, sosyn
äkesiniñ qabağyn körip, qūia qoidy.
— Jä, senderdiñ aqyldaryña syiatyn närse iemes ol,— dep üi iesi ieki
balany toitaryp tastady. Sodan keiin äieline ämir ietti,— Şolanğa
qonaqtarğa tösek sal.
İsi añqyğan jas şöptiñ üstinde jatyrmyz, ortamyzda Şurik pys —
pys ietedi, Sveta da ūiyqtai qoimağan tärizdi, biraq iekeumiz bir — birimizge
til qatpaimyz, işim sezedi, onyñ häli de meniñ hälimdei bolar. Kökirekte
bir zil bar. Sodan soñ... Sodan soñ... jirenu me, jek köru me?.. Äiteuir
tereñnen tuyndap kele jatqan janğa jaisyz bir sezim bar. Bir — birimizge
aita almai... aitqymyz kelmei jatqanymyz da sol bolar.
Arğy betten soğys keledi. Biz siiäqty qatyn — qalaş, bala — şağasyn
ielge qaitaryp, qolyna qaru ūstağan, äsker qataryndağy ier azamat soğysqa
ketti. Jolşybai körgenimiz de sol — soğysqa attanyp bara jatqandar, jau
qolyna tüsip qalmaiyq dep keiin şeginuge qam qylğandar — özgeden
būryn özi minip ketkisi kelip vagonğa talasyp, qanşa kerildesip, qyrqysyp
jatsa da olar bir jaqtyñ adamdary, arğy betten jau kelse iın tiresin birge
qarsy tūratynyna öz basym şäk keltirmeimin. Men üşin, jalğyz men üşin
ğana iemes şyğar, dünie qazir qaq airylyp iekige bölinip, ana jaqtan kele
jatqan qatygez, qanypezer dūşpandar, myna jaqta biz...
Qazir mynau qarañğy şolannyñ işinde qapsağai iri deneli, ülken üşkir
mūryndy, şüñirek köz şarua ielesteidi köz aldyma. Kökten kütkeni jerden
tabylğan quanyşyn jasyra almai, biık qabağynyñ astynan būiauy sūiyq
kökşil közi tabalai, mysqyldai jyltyraidy. «Arğy bet», «bergi bet» dep
jürgenimde, arğy betten kütken jauymnyñ biri osy bolğany ma? «Bergi
bette de» jau bolğany ma? Bala kezimnen añqaulau iedim, biraz närseniñ
baqaişağyn şağyp, baiybyna barmappyn da, biraz närseni añğarmappyn
— au.
Qas pen dosty men tañdap alğanym joq. Meniñ dūşpanym arğy betten
özi keldi, dūrysyraq aitqanda kele jatyr. Meniñ ğana dūşpanym ba?
Bärimizdiñ dūşpanymyz ğoi iendi. Qasymbek solarmen soğysyp jatsa, men
solardan qaşyp baratsam, meniñ de dūşpanym bolmai qaitedi.
Al, myna üi iesi? İelin şauyp kele jatqan dūşpandy azat ietuşidei
asyğa kütip otyr, onyñ dūşpan körip otyrğany bizdiñ jaqtyñ adamdary.
Demek, dos pen qasty būl özi tañdap alğan. Qora jaily, şaruasy bütin,
Sovet ökimetiniñ qoly batqan adamğa ūqsamaidy. Älde qoldağy malynyñ
baiansyzdyğyn sezip, «ierteñ alady — au» degen küdigi me ieken, mūny arğy
betke bir — aq yrğytqan. Bai — kulaktardy kämpeskelep alastağanda men
tym jastau boldym da, ieş närseniñ baiybyna bara almağanmyn, jäne
bizdiñ auylda ülken bai bolmady da, ondai isti közimmen de körgen joqpyn.
Keiin mektepte tap tartysy jaily sabaq ötkende de, mūğalim tüsindirgen,
kitapta jazylğan qağidany sartyldatyp aityp berip iemtihan
tapsyrğanmen, sonyñ ar jağynda tūrğan däiekti ömir, arpalysyp
tartysqan tiri adamdar köz aldyma ielestei qoimaityn. İä, iä, myna kisini
öziniñ tuğan ielinen bölip tastağan närse... ne de bolsa küigelek yza, azğa
renjigen şyrt ietpe aşudan äride, tipti öziniñ tabiğatynda jatqan astary
qalyñ öşpendilik siiäqty. Ana közqarasy ma?—Ol bitisetin adamnyñ
közqarasy iemes.
Tağy da köz aldyma üi iesi ielestedi. Stol basynda taramys iri denesin
kişireitkisi kelgendei qūnysyp otyr; ieken tağy myltyq atatyn
soldattardyñ däl solai bükjiıñkirep alatynyn körip iedim. Qyrpuy
alynbağan mol mūrty astyñğy iernin kömip, biık qabağynyñ astynda
nysanağa däl qadalğandai mysqyldy suyq jarqyl bar. Nege iekenin
qaidam, tūla boiym mūzdap ketti.
Üi iesiniñ osy bir keskini auyq — auyq köz aldyma kele beredi, közimdi
tars jūmyp alğan saiyn anyq ielesteidi. Arqa jağymdy mūzdatqan bir
jaman sezim tūla boiyma şym — şymdap jaiylyp, demimdi işime tartyp,
törgi bölme jaqtan iestilgen är tysyrğa qūlaq türem. Şolannan syrtqa
şyğatyn iesikte qylañytqan kişkene ğana sañylau bar, al oñ jaqtağy törgi
bölmege aparatyn iesik körinbeidi; o jaq tüpsiz qarañğy. Osy qara tūñğiyq
aramyzdy qaq bölip tūr. Denem titirkenip demimdi işime tartyp tağy da
tyñ tyñdadym. Tysyr ietken dybys joq, tym-tyrys. Sveta da işten tynyp
jatyr — au deimin, pysyldap — ūiyqtağany iestilmeidi, tek Şurik qana
aqyryn pyş — pyş ietedi, biraq ūiyqtağan balanyñ türi iemes. Qybyr
ietpei jatyr iedi, kenet audarylyp tüsti de, aqyryn ğana sybyrlap sūrady:
— Ol bizdiñ jaqtiki iemes pe? On ne za nas?
14
Ot mazdap janyp ketti. Bögde jūrttyñ nazaryn audaratyn byqsyğan
tütin joq. Köñilimdi ornyqtyrğan sol ma, älde maujyrap boiyma tarap
kele jatqan rahat jylu ma, äiteuir qaiğy — qaterdi oilamai balqyp
otyra bergim keldi. Tañnyñ da reñi kirip, qyzyl şyrailanyp, ağaş
aralary seldirep orman işi keñip qalğan. Alañsyz köñilmen myna ierteñgi
saf taza rahatty boiyña siñirip otyra berseñ, şirkin qandai jaqsy, tek
qoltyq astym solqyldap mazamdy alyp barady. Jüregimniñ sazğanyn
sälden keiin baryp tüsindim.
Ornymnan tūryp, aldymen orman işin ainala şolyp şyqtym, äzirge
qybyr ietken qara körinbeidi. Sveta ketken jaqqa ūzağyraq üñilemin, būta
— būtanyñ tübin, ağaş — ağaştyñ arasyn közim talğanşa tintemin. Apyr
— ai, qonyp qalsa da ierterek tūryp kelmei me ieken. Älde sol jaqqa taman
özim baryp qaitsam ba iekem? Bağyty osy myna teriskei jaq bolatyn.
Osydan ieki jüz qadamdai jürseñ ormannyñ şeti körinedi. Odan äregirek
barsañ... Birer şaqyrymdai jerdegi derevniağa saidy qualap tike baruğa da,
nemese orman işimen orağytyp baruğa da bolady. Bū jaqtyñ bir rahaty
äiteuir tasasy köp...
Sol alğaşqy jolda tünep şyqqan künniñ ierteñine keşke qarai ülken
stantsiiäğa jetip jyğylğanbyz. Tipti stantsiiänyñ qarasyn körgende
poezdan qalyp qūiatyndai ökpemizdi qolymyzğa ala ūmtyldyq. Aldymyz
ozyp ketip, artymyz şūbatylyp qalyp qūia beredi. Ūrysqaq Musia
bajyldap aiqailap arttağylardy qualaidy, qalyp qoiğandarğa järdem
ietuge ilgergilerdi bögeidi. Alevtina Pavlovna qan sorpasy şyğyp kele
jatyr ieken, şydai almai mende bir päs Vovka komandirdi arqalastym. Özi
tym sypaiy adam ğoi, beruin berip qalsa da, ile — şala:
— Sizdiñ aiağyñyz auyr ğoi. Sizge auyr köteruge bolmaidy ieken ğoi.
Ğafu ietiñiz. Özim kötereiin,— dep bäiek boldy.
Osylai şarşap — şaldyğyp bir stantsiiäğa jetip iedik... beibit
kezdegidei mūrty şağylmai büp — bütin tūrğan stantsiiäny jäne jolda
tūrğan bir — ieki sostavty körip, iesek – däme köñil tağy da alyp — ūşyp,
aptyğyp jetip iedik... ol köñilimizde su sepkendei basyldy. Aldyñğy jaqta
tağy bir köpirdi būzyp ketipti.
İeñ bir sözuar äielderdiñ de tili bailanyp, salymyz suğa ketip, jarty
sağattai otyrdyq ta, jaiau — jalpylap äri qarai jüre berdik. Alğaşqy da
iet qyzuymen baiqamappyz, kelesi küni ierteñgilik ūianğanda qol — aiağymyz
saldyrap, qozğaltpai qalğan ieken, ornymyzdan äzer köterildik. «jazğan
qūlda şarşau bar ma», arqamyzğa batpandap jük artqandai auyr
denelerimizdi süiretip ilgeri qarai jüre berdik.
Mümkin öziñ, jeke basyñ bolsañ, äi dünie qūryp ketsinşi, dep bir kün
jatyp dem alar ma ieñ, biraq köppen birge bolğan soñ... Köptiñ jeke adamğa
degen bir kiesi bar qaidam, jūrt ketip bara jatqan soñ sen janyñ şyqsa
da qalmauğa tyrysasyñ. Äueli mağan osylardyñ bäriniñ küşi menen artyq,
işterindegi jalğyz osaly men siiäqty körinip, «jūrttyñ şyrqyn
būzbaiyn, jalğyz qalmaiyn» degen bir oi ieriksiz jetelei berip iedi, al
keiinirek baiqasam, būlardyñ köbiniñ — aq häli menen artyq iemes tärizdi.
Işimizdegi soqtauyldai, iri şymyr deneli külegeş Musianyñ özi
qiralañdap aiağyn äzer basady. Alevtina Pavlovnanyñ aitary joq, aqsary
jüzi totyğyp küreñitip, köz töñiregi oiylyp tüskendei şüñireiip, jūmsaq
ūlpa ierni solyp, kezerip ketken, bastyğymyz İelizaveta Sergeevna da
şüñkeiip äreñ keledi, bireuden järdem sūrağandai jalynyşty keskinmen
jan-jağyna qarap qūiady. Bir şarşamasa, şarşamaityn ūrysqaq Musiany
da körip kelem, ai mäz iemes, būrynğy qaiqaiyp tūratyn ūrysqaq ierni
juasyp tisine jabysyp qalypty. İendi baqsam men siiäqty būlardy da
ieriksiz jetelep kele jatqan köpşilik ieken. Sonda, bärimizge birdei ünsiz
ämirin jürgizip kele jatqan köpşilik kim? Baqsam, ol bizdiñ özimiz. Al,
ärqaisymyzdyñ özimizge salsa, däl osylai tityqtap, közimiz qarauytqanşa
jüre almas iedik, tym qūrysa jiırek aialdap, köbirek dem alar iedik. Sonda
bärimizdiñ basymyz qosylğanda üstimizge aruaq köterile me? Osy jäitti äri
— beri oilap, meniñ şarşağan oiym tübine jete almady, tek äiteuir osy
köppen birge bolğym keledi — sonda oiym da ornyqtyraq, köñilim de
toğyraq bolatynyn bilem.
Bizdiñ arba satyp alamyz degen talabymyz op — oñai oryndala
qoimady. Bilmeimin, kileñ äiel bolğanğa ma, şarualar bizben ülken saudağa
barğysy kelmei taiqaqtai beredi; söitsek aqşağa da senimsiz qaraidy
ieken. Sodan qolda bar düniesymağymyzdy jinap körip iedik, ol at arbanyñ
qūnyna mañailamady.
Qinalğanda aqyl tapqan Alevtina Pavlovna boldy. Ol qūlağyndağy
altyn syrğasy men qolyndağy altyn saqinasyn şeşip alyp, sodan keiin
tüiinşegin şeşip kök jibek köilegin şyğardy. Äielder oğan ünsiz qarap
tūr. Alevtina Pavlovna köilegin büktedi de üstine syrğasy men jüzigin
qoidy. Sodan soñ köz ainalasy tereñdep, jağy sualyñqyrağan äsem jüzin
köterip bizge qarady.
— Mende bary osy,— dedi ol aqyryn ğana.— Al, ortamyzda mästek
bolsa bir kölik bolmasa biz ieşqaida jete almaimyz. Özderiñ biliñder, äiel
qarmansa äiteuir bir närse tabady.
Äielder az uaqyt ne isterge bilmei ünsiz qaldy. Ūzatylarda qolyma
Qamqa äjem salğan altyn baldağym bar iedi, ony kişkentai kezimde
apamnyñ qolynan köretinmin, ieki birdei anamnyñ közindei körip jürgen
düniem iedi, qaiteiin, qiiä almai qanşa qinalsam da dätim şydamady,
şeşip alyp Alevtina Pavlovnanyñ saqinasynyñ qasyna qoidym. Ol
janaryn köterip meniñ betime qarady, ündegen joq. Biraq adamnyñ tūla
boiyn jylytyp jiberetin bir közqaras bolady ğoi...
Osydan keiin basqa äielder de saqina, syrğalaryn şyğara bastady.
Būlardyñ qai — qaisy da ülde men büldege oranyp jürgen äielder iemes,
köbisi — aq komandirge tiıp iyğy iendi bütindelgen, ömirinde bir
jyltyrağy, qiiä almai, qinala-qinala şyğarady. Jūrttyñ soñyn ala
külegeş Musia da bütkil polk äielderiniñ köziniñ jauyp alğan altyn
jalatqan kümis bilezigin şeşti. Qoly qaltyrap ortağa qoidy da, teris
ainalyp ketti. Qors — qors ietip mūrnyn tartty da, aqyry şydai almai
jylap jiberdi. Biraq ieş äiel, tipti ūrysqaq Musia da, oğan keiigen de,
külgen de joq.
Kileñ äiel bolsaq ta saudadan onşa ūtylğan joqpyz. Jylqy balasyn
men de azdap tanuşy iedim, ūrysqaq Musia tipti jetik bop şyqty, attyñ
auzyn aşyp tisine deiin qarady. Qamyt, yzbroiyn tügendep, arbanyñ da o
jer bū jerin qarap tekserip, oñ aiağy arbanyñ doñğalaq künşigin
mailaityn maiyna deiin taptyryp aldy.
— Nemene, jaman arbañ men jauyr mästegiñe äkeñniñ qūnyn aldyñ.
Baiğūs qatyndarğa tūla boiyndağy jalğyz jyltyrağyn jūlyp beru oñai
dep pe iediñ. Sasyq qaiysyñ men qara maiyñdy aiaisyñ ba? Äkel!— dep
apşysyn quyrdy.
Arba tauyp alğan soñ adam bolyp qalyp iedik. Arqalağan ol — pūl
zatymyzdy arbağa tiep, bala-şağamyzdy da arbağa mingizip, keide
şarşağan kezde ieki — üşten minip, äielder de aiaq suytyp alatyn bolğan.
Meni aiağy auyr dep arbağa köbirek mingizedi. İendi kädimgidei jüristi de
öndirip, künine jiyrma şaqty şaqyrym joldyñ basyn qaiyryp
tastaityn halge jettik. Tek Belorus ormandarynyñ işinde qūmy tüskir
jiı kezdesip qalady, sol ğana kölikti qinap ketedi, Ondaida arbany özimiz
iteremiz. Äielder de alğaşqydai iemes, jüriske üirenip aldy.
«Sūrai — sūrai Meke barady», orystar «til Kievke aparady» deidi
ieken, biz de sol aldymyzdağy ülken qalalardy bağdarğa alyp sūrau salyp
kelemiz. Biz siiäqty qaşa köşip baratqandar da jiı ūşyrasyp qalady,
ondaida qara bolyp bir jüremiz. Ülken joldar tiyşsyz, jau samoletteri
jiı — jiı şabuyl jasaityn körinedi, keide dūşpannyñ tankileri men
mototsikl mingen äskerleri de ötip ketedi degendi aitady. Biz sol köbine
orman arasymen ötetin jiñişke jolmen kelemiz.
Bärimizdiñ künimiz qarağan jalğyz atymyzdy baladan beter älpeştep
bağamyz. Orystyñ kelinşekteri oğan «Vasia» dep at qoiyp aldy. Toqtağan
jerde sol «Vasianyñ» alqymyna bastaryn süiep, moinynan sipap
ierkeletip tūrğany. Kök şöpti jūlyp äkep:
— Mä, Vasia, je, jei ğoi,— dep auzyna tosady.
— Oi, ty horoşii moi. Kakoi ty krasivyi,— dep atty sipalap, asty-
üstine tüsip jatqan äielderge ūrysqaq Musia keiip tastaidy.
— Haiuannyñ mazasyn almañdar. Sonşama mekirenip nemene.
— Qaidağyny aitady ieken — au. Mekirengeni nesi,— dep külegeş Musia
sylq — sylq küledi.
Şynynda da sylap — sipağannan haiuan toq bolmaidy — atty tünde
kezek-kezek küzetip, arqandap jaiamyz. Joldağy bir kolhozdyñ
basqarmasynan bir qapşyq sūly sūrap alyp iedik, moinyna iletin
dorbamyz bolmağan soñ äielder şöpti qos uystap kösip alyp attyñ auzyna
kezek — kezek tosady.
Biraq äieldiñ uysy ne jarytsyn, külegeş Musia aqyl tauyp basynan
qyzyldy — jasyldy gül örnegi bar bätes oramalyn şeşip alyp sūlyny
soğan salyp attyñ auzyna tosty. «Vasia» ierni jybyrlap sūlyny jegiş —
aq ieken, sūly tausyla bergende oramaldy qosa asap jiberdi. Musia
oramalyn attyñ auzynan äzer suyryp aldy, biraq ne paida, oramaldyñ
ortasy yrym — jyrym. Külegeş Musia baiğūs tağy da solqyldap jylap
otyr.
Bū da bir zaman ieken. Onşa aryp — aşyp jüdemei, köp äiel äzil —
qaljyñy, ieptegen ūrys — qağysy aralas tym jaqsy kele jatyr iedik.
Jaiau jüriske de aiağymyz üirenip jattyğyp qalğanbyz, oiymyz tezirek
baryp, tynyştau bir qaladan poezğa minip ketu. Nemis te qaşanğy şabuyl
jasai berer deisiñ, bizdiñ äsker de ony toqtatyp keiin qarai quatyn kezi
jaqyndap qalğan şyğar, dep oilaimyz. Är närse basynda qiyn ğoi, qazir
iendi kädimgidei köşimiz tüzelip, jol azabyna köndigip alğanbyz. Aman —
iesen ielge jetsek, mūnyñ bäri änşeiin...
İä... O da bir zaman ieken.
Jañylmasam, arba satyp alğannan keiingi üşinşi kün bolar.
Orman işindegi bir kişileu hutorğa tünep ierte attanyp kettik. İerte
jatyp, jaqsy dem alyp, qūr atqa mingendei tynyğyp qalğan iekenbiz. Kün
jaña şyğyp keledi. Bū jaqtyñ şöbi qandai, sarğaiu degendi bilmeidi ğoi,
orman arasyndağy alañdarda kökpeñbek bolyp jaiqalyp tūrğany. Äli
keuip bolmağan tüngi şyq osy kök kilemniñ üstine şaşyp jibergen sansyz
monşaqtai jyltyraidy. Äielder de tyñaiyp sergek ūianğan, köñildi kele
jatyr.
— Osy «Vasiağa» sūly berildi me, bügin?— dep sūraidy Maruş.
Jai sūraq iemes, bir astary bar siiäqty.
— Joq, berilgen joq. Külegeş Musia jem beruşi iedi ğoi,— deidi Valia
deitin kelinşek ilip alyp.
— Joldastar, osy bireuge būralqy at tağudy qoisañdarşy, — deidi
İelizaveta Sergeevna öziniñ ağalyğyn tanytyp. – Jäi Musia deñder.
Bolmasa Mariiä Petrovna deñder.
— Ah, Mariiä Petrovna, —deidi arbanyñ üstinde balasyn iemizip kele
jatqan Nataşa.— Men arbany toqtataiyn, Vasiağa jem berip alasyñ ba,
qaitesiñ?
— Nesimen jem beredi? Oramalyn jegizip qoidy ğoi, — deidi Maruş.
Oramal qaiğysy ūmyt bolsa kerek, külegeş Musia sylq — sylq küledi.
— İetegi bütin iemes pe, iendi ietegimen bersin. Käne toqtataiyn —
bolmaidy Nataşa.
Jūrtpen birge külegeş Musia da syqylyqtap küledi kelip.
— Äi, qatyndar — au, jaiau jürip kele jatyp küle bermeñder, tez
boldyryp qalasyñdar,— deidi Maruş iezu tartyp.
Alğaşqy bir ieki künde biz toq şauyp qyzyl mai qylyp alqyndyryp
alğan at siiäqty şarşap — şaldyğyp, tez boldyryp qalğanda syr
bermegen osy Maruş boldy. Qanşyrdai qatyp alğan bir sylym artyq ieti
joq sūñğaq denesi, qara tory qağilez jüzi sol şiraq, sergek qalpynan
auğan iemes. Biz şarşap — şaldyğyp talyp jetken jerge qūr atqa
mingendei tyñ keledi. Minezi de sol ornyqty qalpynan auğan iemes, äsirese,
bir närse aitar aldynda säl ğana tepsinip, şyğatyn mysqylmen iezu
tartatyn keskini bar — au tittei özgergen joq – baiağy sol «Şyğys
Madonnasy».
— Işimizdegi jalğyz boldyrmaityn sensiñ ğoi, — deidi Alevtina
Pavlovna Maruşqa küle qarap. – Bir sylym artyq maiyñ joq. Biraq oğan
bola kerdeñdei berme, bizde senimen teñelip kelemiz. Artyğymyzdyñ bärin
sylyp berdik.
— İä, maidan arylyp kelemiz.
— İendi küieulerimiz kezdesse ğoi, qu süiegimizdi qūşaqtaidy.
— İerkek degen qu süiekti kemiretin it iemes. İendi bizge qaramas ta.
Äielder osylai qaljyñ aityp qarqyldasyp külip kele jatqanda, betin
arbanyñ artyna berip balasyn ūiyqtatyp otyrğan Nataşa:
Qyzdar — au, ana kele jatqandar kim? Kileñ mototsikl mingen bireuler
ğoi,— dedi.
Bärimiz oşarylyp keiingi jaqqa qaradyq. Sonau üş — tört şaqyrym
jerdegi orman kömkergen qyrattan beri qarai jeti — segiz mototsikl
yzğytyp keledi ieken. Türleri äskeri adamdar siiäqty bolğanmen bizdiñ
közimizge tosyn, jat körinip, bärimizdiñ kökiregimizge ürei jügirdi; öz
közimiz mototsikl mingen qyzyl äskerdi körgen joqpyz — dy.
— Bizdiñ äskerler me ieken?— dedi Valia qobaljyğan senimsiz dauyspen.
— Joq, mynau bizdiñ äsker iemes. Tezirek ormanğa tyğylaiyq. Arbany
aidañdar!— dedi Alevtina Pavlovna.
— Ormanğa tezirek jeteiik!
— Ne de bolsa saqtyq kerek.
Qūdai oñdap jol da ormanğa taqap qalğan ieken, jüz qadamdai — aq jer
qalypty, atty tūs — tūstan sabalap ormanğa qarai jügirdik. İendi sol jüz
qadam jer jetkizseişi, artymyzğa qarai-qarai jügiremiz. Mototsikl degen
jel aiaq qoisyn ba, basqa jolğa būrylmastan, tura jelkemizden töte salyp
jaqyndap keledi. Ölip — talyp orman işine de iliktik. Biraq...
— Joldan būrylyp qaşyñdar! Būta — būtany panalañdar!— den
aiqai salady Alevtina Pavlovna.
— Ay, arbany qaitemiz? Balalardy qaitemiz?— dedi ūrysqaq Musia.
Osy kezde myna dürligisten zäre — qūty qaşqan balalar jylai
bastady.
— Bäribir arba qūtyla almaidy. Balalarğa times. Sender qaşyñdar!
Qaşyñdar!— dep aiqai saldy Alevtina Pavlovna.
Ökpelerin qolyna alyp jügirisip kele jatqan äielder tym — tyraqai
ormannyñ işine qoiyp ketti. İetegim dalaqtap men de jügirip kelem,
jügirmegende qaiteiin.
— Alevtina Pavlovna, saq bol! Balalarğa köz qara bol,— dep
aiqailaidy bireui qalyñ ağaştyñ işine kirip baratyp, kim iekenin aiyra da
almai qaldym.
Qaida, qalai qarai qaşyp baratqanymdy da bile almai tūla boiymdy
jaman bir jymysqy ürei bilep, ies — tüsimdi bilmei yşqyna — yşqyna
jügirem. Ter juyp, udai aşyp baratqan közim de ieş närseni anyqtap
körmeidi, tek äiteuir betimdi bir närse osyp — osyp ketedi, sony ğana
sezem. Bir kezde bireu aiağyma tūzaq salyp, qatty tartyp qalğandai qūlap
baratqanymdy bildim.
Dymqyl jerdiñ jasyl kök şöptiñ isi keledi mūrnyma. Işim auyrady.
Közim aşidy. Jeñimmen közimdi sürtip, bauyrymdy köterip ieñbektep tūra
berip iedim, art jaqtan şañqyldağan dauystar iestildi. İerkek dauysy.
İentikken jüregim lüpildep alqymyma kelip tirelgendei ieñbektep köterile
bergen küii buyn — buynym qaltyrap bir jambasyma qūlai kettim. İendi
şañqyldağan ierkek dausyna şyryldağan äiel dauystary aralasty.
Alevtina Pavlovnanyñ dauysyn tanyp qaldym, onyñ dausynyñ mūndai
aşy iekenin būryn bilmeppin — au. Myna bireu şyryldağan Nataşanyñ
dausy.
Qaltyrağan buynymdy äzer bilep, tizerlep boiymdy köterip, būtanyñ
sañylauynan dauys şyqqan jaqqa köz tastadym. Sonşa ölim — öşkendegi
jügirgenim jetpis – seksen qadamdai — aq jer ieken, bärin anyq körip
tūrmyn, jasyl forma kigen jeti — segiz nemis soldaty arbany qorşap
alypty. Nataşa arbanyñ üstinde, bir soldat oğan jerge tüs dei me, äiteuir
bir närse dep şyntağynan tartady, iendi bireui qolyndağy balasyna
jarmasady. Nataşa balasyn bauyryna tas qylyp qysyp alğan, qūlyndağy
dausy qūraqqa jetip şyr — şyr ietedi, arbağa jabysyp qalğandai tüsetin
türi joq. İendi bir soldat äieldermen isi joq, bir närse izdegendei arbany
aqtaryp jatyr. Alevtina Pavlovna da Vovkasyn köterip, bauyryna qysyp
alğan ieken, oğan da kelip bir soldat jarmasty. Bauyryndağy balasyn
jūlyp almaq bop alysyp jatyr.
— Vovka, janym, qoryqpa! İeşkimge bermeimin,— dep, dausy
tarğyldanyp Alevtina Pavlovna jan ūşyra aiqailaidy.
İeki soldat Valianyñ bir jasar ūlyn şyñğyrtyp qolynan tartyp aldy,
bireui baqyryp jylağan balany köterip, qolymen terbep, «bai, bai» dep
jūbatpaq bolady, iekinşisi qos tağandap jer tirep, yşqyna tartynğan
Valiany äregirek äketkisi kelip yrs — yrs ietedi. Osy azan — qazan
aiqastan oqşauyraq bir soldat auyz garmonyn oinap tamaşalap tūrğan, ol
Valianyñ balasyn jūbata almai älek bolyp tūrğan soldatty körip
mazaqtağany bolar, qarqyldap külip, bir närse dep söiledi. Sodan keiin
Valiany alyp kete almai yrsyldağan soldatqa da bir närse aityp küldi de,
qos tağandap siresip tūrğan Valiany art jağynan teuip jiberdi.
Arbanyñ tasasynan Alevtina Pavlovnanyñ töbesin körip qaldym,
baiğūs şyryldap äli alysyp jür, äzir Vovasy qolynda şyğar deimin.
Nataşany aqyry arbadan süirep tüsirdi.
Osy kezde qyryq — ielu qadamdai jaqynyraq jatqan bir äiel ornynan
tūra arbağa qarai jügirdi, Şabalañdap söilep barady. Ūrysqaq Musia.
— Būl ne masqara! Qaran qalğyr kileñ, adamsyñdar ma, haiuansyñdar
ma? Baladan, jas baladan nege uialmaisyñdar? Öñşeñ uiatsyz!
Körgensizder!
Jañağy Valiany teuip jiberetin nemis qaitadan auyz garmonyn oinai
bastap iedi, ūrysqaq Musiany körip nege mäz bolğanyn qūdai bilsin,
garmonyn auzynan jūlyp alyp, qarqyldap tūryp küldi de, bauyryndağy
avtomatyn syñar qolymen köterip, Musiağa qarai dyr ietkizip bir dürkin
atyp jiberdi. Musia bireu keudesinen qoiyp jibergendei, şalqalaqtap
baryp, kenet alğa ūmtylğandai ilgeri qarai ietpetinen qūlady; bir — ieki
ret döñbekşip, audarylyp tüskendei boldy. Ana soldat qarqyldap küle
tüsti de, kenet qadalyp qalğandai oqys tyiylyp, teris ainalyp ketti.
«Mamalap» jügirip bara jatqan Liusiany körip qaldym.
Meniñ közim qarauytyp ketkendei boldy. Basqa soldattar da qarqyldap
küledi. Bizdiñ äielderdiñ şaryldağan dausyna mototsikldiñ tyryldağan
qatqyl gürili jalğasty. İendi bir baiqap qalğanym art jaqtan tağy bir top
mototsiklşiler ağyzyp kep, oşaryla toqtady. Soñğy top jetkende myna
soldattar aiaq astynan sasqalaqtap, bizdiñ äielderdi qūia berip asyğys
boilaryn tüzei bastady. Soñğy kelgenderdiñ işinen bireui, şamasy
komandir bolar, būrynğylarğa aqyra öktem söilep bir närse aityp jatyr.
Aldyñğylary aiypty keskinmen mototsiklderine yrğyp minip tez jürip
ketti. Ol top ūzai bergende soñğylary da qozğaldy.
Arbanyñ qasyndağy äielder qūtylğanyn ne qūtylmağanyn bilmei,
ärqaisy tūrğan — tūrğan jerlerinde sileiip qimylsyz qalğan. Būta —
būtanyñ tasasynan şyqqan äielder arbağa qarai jügirip barady. Men de
solai qarai baraiyn dep türegelip būtanyñ tasasynan şyğyp iedim, bir —
ieki qadam attağannan keiin buynymnan äl ketip arbanyñ qasyna äreñ
jettim. Jügirip būryn jetken äielder arbada qalğan baiğūstardy
qūşaqtap, manadan beri tas qylyp qysyp tastağan ürei qūrsauy üzilip
ketkendei ieñirep jylap jatyr. İesterinen tandyrğan qorqynyştan, körgen
qorlyq pen azaptan jylaidy. Iri tūlğaly Valianyñ bükil jardai denesi
selkildep, öksigin basa almai keñkildep solq — solq ietedi.
İeki — üş äiel ūrysqaq Musianyñ basyna üimelegen, bireui mamalap
baqyrğan Liusiany äzer ūstap otyr. İendi özge äielder de iesin jiyp osylai
qarai japa — tarmağai jügirip keledi.
Musianyñ denesin tyğyz qorşap aldy da, keiinirek jetken mağan ieş
närse körsetpedi, Tek «mamu ubili, mamu ubili» dep yşqyna jylağan
Liusianyñ dausyn iestimin.
Jylamai tūrğan jalğyz Alevtina Pavlovna ğana, bir türli öñi tütigip,
qarauytyp ketken be qalai, bizdi körmei äldeqaida alysqa qarap, ietegine
jabysqan Vovasynyñ basynan aqyryn ğana sipalai beredi.
Az ğana jylap — syqtap mauqyn basyp alğan soñ äielder qaita
dabyrlasty:
— Qyzdar — au, iendi ne isteimiz?
— Ne istegeni nesi? Jürmeimiz be?
— Biz jaudyñ tylynda qalyp qoiyppyz ğoi.
— Apyr — au, bizdiñ äsker qai jağymyzdan ötip ketken?
— Biz orman sağalap, būğyp kele jatqanda ötip ketken.
— Qoi, bizdiñ äsker keletin şyğar äli.
Men bilsem būl barlauşylar ğana. Alğa jibergen şolğynşy otriady.
— İendi qaittik, qūdai — au?
Äielder birin — biri i tyñdamai, birin — biri bastyrmalatyp jamyrai
söilep ketti. Basalqy aityp, bilik jürgizetin adam joq. İelizaveta
Sergeevna bolsa mäñgirip qalğan, közi jautañdap ärkimniñ auzyna bir
qaraidy. Biraq qanşa şuyldasqanmen işterinen pätualy söz aityp
tiiänaqqa tireitin adam tabylmağan soñ, bastapqy «iendi ne isteimiz» degen
sūraqqa qaita oralyp, toqyrap qaldy.
Äielderdiñ dabyrasy basylğan soñ Alevtina Pavlovna:
— Al iendi jürelik, — dedi.
— Jürgende... Mariiä Maksimovnany qaitemiz? Jerlemeimiz be? —
dedi İelizaveta Sergeevna alaqtap.
— Qabirdi qalai qazasyñ. Kürek joq qoi.
— Qalai betin jasyrmai tastap ketemiz?
— Mariiä Maksimovnanyñ denesin arbağa salyñdar.Jolşybai kürek
tabylğan jerde jerlermiz,— dedi Alevtina Pavlovna. Ölikti köteruge
jüreksinip, äielder qipaqtap tūr. Bir – birine:
— Al, al, ūstasañdarşy, deidi de şeginşektei beredi.
Aqyry bolmağan soñ Valia men külegeş Musiany şaqyryp alyp,
Alevtina Pavlovna ölikti arbağa köterisip salyp, yñğailap jatqyzyp,
betin japty da, özi arbağa minip Vovkasyn aldyna alyp atty delbemen
qamşylap jürip ketti. Qalğan äielder de ieñselerin kötere almai, ünsiz
şūbatylyp, arba soñynan ierdi.
— Myna jolmen biz qaida baramyz? Artymyzdan tağy da nemister
kelse qaitemiz?— dedi külegeş Musia.
— İä, basqa bir, oqşau jolğa tüseiik.
Alevtina Pavlovna ündegen joq. Atty anda — sanda şybyqpen bir
ūryp qoiyp, arbany aidap kele jatyr. Tek azdan keiin baryp til qatty.
— Sender öñşeñ äielder topyrlamai, ana ormannyñ işimen jüriñder.
Joldan jüz qadamdai qaşyq ūstasañdar bolady ğoi. Tek arbadan köz
jazyp qalmañdar.
— Ay sonda...
— İeger senderge bir närse bolyp qalsa...
— Arttan tağy da jau äskeri kelip jürse...
— Odan da arbany orman işine būrsaişy.
Zaty äiel bolğan soñ, äiteuir sözge aralaspai qala ma, äitpese şeşip
aityp, jön silteitin bireui joq.
— Orman işinde jolsyzben arba jüre ala ma? Basqa bir joldyñ reti
kelse körermiz. Al, baryñdar iendi topyrlamai,— dedi Alevtina Pavlovna
jeki söilep.
Biz joldan şyğyp ormanğa kirip baratqanda:
— Arbadan köz jazyp qalmañdar. Biraq Musiağa ūqsap kömekke kelem
dep aqymaq bolmañdar,— dep dauystady.
15
Bala kezimnen iestigen «udy u qaitarady» degen sözdiñ mağynasynyñ
köp iekenin mağan soğys üiretti. Osy betimmen aman — iesen ielge jetsem,
būl jağdai jau soldattary men alğaş ret kezdesken, zäremdi zär tübine
jibergen ieñ bir qorqynyşty oqiğa bolyp, mümkin köz aldymnan ketpei
qūiar ma iedi, biraq tağdyrdyñ mağan keleşekte tarttyrğan tauqymetterinen
keiin būl jäit ötkinşi ieles, tipti oiynşyq siiäqty körine bastady;
keiinirek oilap qarasam, bizdi osynşama iesimizden tandyryp, zäre —
qūtymyzdy qaldyrmai qaltyratqan sūmdyq oqiğa — ana nemis soldattary
üşin oida joqta tap bolğan bir iermek bolsa kerek. Mototsiklmen yzğytyp
kele jatqan köñildi soldat tar bir top jas kelinşekterdiñ üstinen şyğa
kelse, mūndai säti kelgen şaruany qapy jiberse soldat bola ma; ierteñ
joldastaryna nesimen maqtanady? Jol — jönekei qolğa tüsken oljany
oñai maldanyp, apyl – ğūpyl mauyqtaryn basyp, boi suytyp bolyp
joldarynan qalmai tezirek jürip ketkileri kelgen şyğar. Biraq osy bir op
— oñai oljanyñ şyrqyn būzğany, qūrğyrlardyñ kişkene balalary bar
ieken, jäne balalaryn bauyryna qysyp alyp aiyrylmaityndaryn
qaitersiñ. Būğan bireuleri aşulanady, äri qyzyq körip küledi.
Tötennen kelgen üreiden, qanşa zäreñdi alğanmen, kisi tez — aq aiyğyp
keter iedi — au, biraq myna oqiğanyñ aiağy tūtasqan qalyñ jamandyqqa,
arylmas qorqynyşqa auysyp mynau äşeiinde aqjarqyn, sözuar
äielderdiñ tilin bailap, ieñsesin basyp kele jatyr. Biz jaudyñ qaq
ortasynda qaldyq... Ol tūrmaq bir ret qolyna da tüsip şyqtyq... İendigi
hälimizdiñ bar sūmdyğy boiymyzğa zil bop tarap, basqan saiyn aiağymyzdy
auyrlatyp, ieñsemizdi tömen tartady... äielder bireu — mireu adasyp
qalmasyn dep jūbymyzdy jazbai, orman işindegi oily — şūñqyrly,
būtaly — tomarly jolsyzben kelemiz. Keide bir jalğyz aiaq soqpaq
kezdesip jürisimiz tüzele bastasa — aq, ol tüskir qiğaş alyp ketedi de;
anda — sanda qylañ ietip körinip kele jatqan arbamyzdan köz jazyp qalmau
üşin, qaitadan töteleimiz. Bir mezgilde ülken joldan būrylyp, qiğaştau
körinse de bir jiñişke jolğa tüsip, sağat jarym jürgennen keiin
ormannyñ şetine taman otyrğan ormanşynyñ ieskirip japyraiyp qalğan
ağaş üiine jettik. Ormanşynyñ özi dükennen kerek — jarağyn aluğa, äri
mynadai neğaibil kezde hal — jağdaidy biluge, osy aradan on şaqty
şaqyrym jerdegi ülken seloğa ketipti. Üiinde ieki kişkene balasy men
äieli qalğan ieken, äieli otyzdyñ şamasyndağy qaratory ajarly kisi,
meniñ bir baiqağanym bū jaqtyñ jergilikti halqynda qara tory adam asa
sirek kezdesedi, baiğūs bizdiñ hal — jaiymyzdy bilgen soñ jany aşyp,
asty — üstimizge tüsti.
Onyñ küieuiniñ qaşan keleri belgisiz bolğan soñ, äielder özimiz kürek
alyp Musiağa qabir qazdyq. Būryn bir kişkentai isti bastar aldynda
«öitsek qaitedi», «joq büitsek qaitedi» dep ärqaisymyz är jaqqa tartyp,
talqyğa salatyn ädetimiz bar iedi, bū joly Alevtina Pavlovnanyñ bir auyz
sözine dausyz jyğylyp, jūmyla kirisin kettik. Ormandy jerdiñ
topyrağynyñ bet jağy dymqyl bolğanmen ar jağy qatqyldau ieken,
keudege deiin qazyp iedik, äielder: «tereñirek bolsyn», «betin jaba
salamyz ba, dūrys bolsyn» dep birin — biri qamşylap, aqyry kisi boiyna
jetkizdik. Jeti jasar Liusia qabir qazğandarmen aralasyp, topyraq
laqtyrğan kürekke jautañ — jautañ qarap, alañ bolyp ana qazasyn
ūmytyp ketken siiäqty iedi, biraq şeşesin qabirge tüsirer kezde «mamalap»
yşqyna jylap şeşesiniñ denesine jarmasty. Yqylyq atyp, qylqynyp
qalğan balany äzer ajyratyp, Musiany qabirge tüsirdik.
Ormanşy jağyna pyşaq janyğandai, ülken qyr mūryndy, sopaq beti
döñes şot mañdaiynan iegine qarai süiirlene tüsken aqsary kisi ieken,
jiren mūrty bar, ol biz tamaq işip bolğan soñ qaityp oraldy. Kileñ
äieldi körip biık qabağynyñ astyna tereñ jasyrynğan şüñirek közi
jypylyqtap tañyrqap qaldy. Astyñğy iernin qymqyryp, auzyn sylp
ietkizip söilegenmen dausy jūmsaq, türi imenşek, sirä, momyndau adam
siiäqty.
Onyñ alyp kelgen habary jaqsylyq iemes: jau äskeriniñ iekpini qatty,
tolqyn — tolqynymen qaptap ötip jatqan körinedi, tipti biraz ilgerilep
ketse de kerek.
Sonymen şyğar tesigimiz bitelip, nemisterdiñ qaq ortasynda, jaudyñ
tylynda qalyp qoiğanymyzğa közimiz äbden jetti. «Bügingi bizge kezdesken
jaudyñ baiqausyzda ötip ketken ūsaq toby şyğar, aldymyzda bizdiñ äsker
tūrğan şyğar» dep köñilge talşyq ietken ümit säulesi öşip, iendigi jağdaiğa
tipti köñilimen de köndige almai, äielder sözden qaldy.
Baiqaimyn, jol — tūspalyn bilmeitin körbala jalğyz men iemes, osy
otyrğan äielderdiñ köbisi üşin — aq bolaşağyn oilaudyñ özi
qorqynyşty siiäqty. Änşeiinde ündemeitin Sveta osy joly özgeden
būryn iesin jiyp, aqylğa keldi. Ol ormanşydan:
— Bizdiñ aldymyz qalai? Ormany köp pe?—dep sūrady.
Ormanşy astyñğy iernin qymqyryp, aldyñğy jaqty şolyp ötkendei
közin şüiirip, kişkene irkilip, oilanyp baryp jauap berdi.
— Aldaryñ biraz jerge deiin jalañaştau bolady. Bir — birimen
jalğaspağan ūsaq şoğyr toğailar bolmasa, tūtas orman köp jerge deiin
kezdese qoimaidy.
— Al iendi, jaudyñ tylynda, qorşauda qalğanymyzğa közimiz jetken
joq pa? İendigi tirligimiz ne bolmaq, qandai qam qylamyz, sony aqyldasyp
aluymyz kerek iemes pe? — dedi Sveta.
Dausy da şiraq, osy toptyñ işindegi ieñ ieti tirisi özi siiäqty, osynşa
uaqyt birge jürgende Svetanyñ mūndai pysyq iekenin bilsemşi. Būryn
bireu söz bastasa är qaisy öz aqylyn ötkizgisi kelip jamyrai jöneletin
äielder, bū joly sözge aralasuğa asyğatyn iemes, «sen ne deisiñ», degendei
qabaqtarymen bir — birine qarap, aqyldy özgeden tosady. Qipaqtağan
köptiñ nazary, aqyry İelizaveta Sergeevnağa qarai auysyp iedi, biraq ol
baiğūs ūrysqaq Musia qaza bolğannan keiin jeli şyqqan doptai solyp
qalypty; bastyq iekenin ūmytyp, köptiñ tasasynda şüñkiıp ünsiz otyr.
Işimizdegi jalğyz ierkek ormanşy, bizge jany aşyp jautañdai qarap,
astyñğy iernin qymqyryp, oqta — tekte auzyn bir sylp ietkizgeni bolmasa,
aqyl qosa almady.
— Sizdiñ oiyñyz qalai, Alevtina Pavlovna? Qaitkende de bir şeşimge
keluimiz kerek qoi,— dedi Sveta, şamasy özge jūrttan jön — josyq
silteitin pätualy söz kütpegen siiäqty.
Alevtina Pavlovna, baiağy būlañdağan sūlu kelinşektiñ pañdyğy men
nazdy ierkeliginiñ izi de qalmağan, kädimgi qarapaiym köp äieldiñ biri
bolyp, Vovkasyn bauyryna qysyp, bir şette otyrğan; ol Svetağa irkilip
baryn jauap berdi.
— Sen dūrys aitasyñ, Sveta,— dedi Alevtina Pavlovna, balasyn
aldynan tüsirip jiberip, özi köteriliñkirep otyrdy.— İä — a, bir şeşimge
kelmei bolmaidy. Jaudyñ qorşauynda qalğanymyzğa iendi közimiz äbden
jetti ğoi, köñil aldarqatatyn ieş närse joq, osy kezge deiingi künimiz bir
bölek iedi, iendigi künimiz bir bölek, qūrbylar. Sony oilañdar. Bügingi
körgenimizdi qūdai iendi qaityp körsetpesin. Äsirese balanyñ... Säbidiñ
közinşe jarmasqany.. Bilmeimin, ieger bir närse bolsa tiri qalar ma iedim?..
Älde... Ölimnen de jaman närse bolady ieken.
— Būl bürtigi ğana, jelegi äli aldynda iemes pe? — dedi Valia.
— İä, o da mümkin,— dedi Alevtina Pavlovna...— Jaman aitpai jaqsy
joq. İendi tek jamandyqty ğana kütuimiz kerek. Basqa ne isteitinimizge
közim jetip otyrğan joq, al, meniñ bir anyq bilgenim,— biz iendi myna tūtas
tobymyzben jüre almaimyz.
— Sonda qalai?.. Sonda...— İelizaveta Sergeevna sözin jūtyp tūtyğyp
Alevtina Pavlovnanyñ betine panasyz keskinmen ürpie qarady.
— Meniñ oiymşa da Alevtina Pavlovnanyñ aityp otyrğany dūrys,—
dedi Maruş öziniñ baiypty qalpyn özgertpei.
— Sonda qalai, tarap ketemiz be?
— Ärqaisymyz bet — betimizge ketemiz be?
— Joq, ol bolmaidy ğoi. Qolğa tüsip qalsaq qaitemiz?
— Basymyzdyñ auğan jağyna kete bersek. Men jol da bilmeimin.
Äielderdiñ şulap basylğanyn sabyrmen tosyp, Maruş sol orys
äielderinen maqamy bölek baisaldy dausymen qaita söiledi.
— İi, ydyrap bölek — bölek ketkenimiz jön. Qolğa tüssek te birtindep
tüsemiz. Nemisterdi birden qaryq qylmaimyz.
Bireuler aşy külkimen myrs — myrs iezu tartty, külegeş Musia
syqylyqtap külip jiberdi. Topyrağyñ torqa bolğyr Mariiä Maksimovna
tiri bolğanda osy arada bir tyiyp tastar iedi, qalğan äielder oğan ieş närse
degen joq.
— Maruştiki zapyrany aralas qaljyñ ğoi. Biraq onyñ da jany bar,—
dedi Alevtina Pavlovna.— Biz myna tobymyzben ieşqaida syimaimyz,
qolğa da tezirek tüsemiz. İeki – üş adamnan bölinuimiz kerek. Sodan ärkim öz
şamasy kelgenşe qam jasaidy. Al, biz siiäqty balasy bar äielder ūzaqqa
bara almaimyz. Orman tasasyndağy hutorlardy sağalap, bizdiñ äsker
qaityp kelgenşe jan bağamyz. Al, bastylaryñ özderiñşe qaraket ietiñder.
Alevtina Pavlovnanyñ būl sözi komandirdiñ şeşimindei bolyp
şyqqanğa ma, älde özge oraiynyñ joqtyğynan ba, äiteuir ieşkim dau aita
almai aqyry osy sözge toqyradyq. İeki — üş adamnan topqa bölingende de
şi şyğararlyqtai ieş närse bolmady, ärkim özderi būrynnan — aq
orailas ieken, sol yñğaimen jūptasa ketti. Meniñ yñğailasym basynan —
aq Sveta ğoi, biraq mynadai jağdaida qalai körer ieken dep betine qarap
iedim, jaiymen iezu tartyp basyn izedi. Tek bastyğymyz İelizaveta
Sergeevna ğana serik tappai jetimsirep ärkimniñ betine qarai berip iedi,
sony sezgen Alevtina Pavlovna:
— İelizaveta Sergeevna ieger balasy bar, qiyn bolady demeseñiz,
iekeumiz birge bolaiyq,— dedi,— Basqa tüskendi birge körermiz.
İelizaveta Sergeevna quanyp ketti.
Öz balasy bolsa amal joq qoi, biraq mynandai jağdaida kim bala
jetelep jüre alady, Liusia men Şurikti äielder ormanşynyñ üiinde
qaldyruğa ūiğaryp iedi, olar onşa yqylasty bola qoimasa da, köndi. Liusia,
jaña ğana jerlengen şeşesiniñ qasiretimen özge sözge alañdar jaiy joq,
al Şurik qalğysy kelmei köbirek qipaqtady. Öz anasy bolmağan soñ
batyp ta aita almai, közi jäuteñdep, az da bolsa üirenip qalğan Sveta
iekeumizge qarai beredi.
– Apatailar, meni ala ketseñderşi.,. Men özim jüre alam ğoi,— dep
jalyndy bir kezde.
Men ne qylarymdy bilmei bosap ketip iedim, Sveta äiteuir söz tauyp,
aldarqatyp jūbatyp jatyr:
– Joq, biz alysqa baramyz. Sen şarşaisyñ. Liusia iekeuiñ osynda
qalğandaryñ jaqsy. Keiin seni ielge poezben aparady. Oğan deiin mamañ da
kelip qalar...
İeki — üş adamnan qos bolyp oñai bölinsek te ajyrasyp ketuimiz onşa
oñai bolğan joq. Sonşa kün jūbymyzdy jazbai birge jürip, üiirsek bop
qalğanbyz ba, däl keter jerge kelgende äiteuir syltau tauyp ainalsoqtai
beremiz; onyñ üstine būryn äjeptäuir qara bolğan soñ köñilge de toqtau
körinetin, iendi ieki — aq adam bolğanğa ielegizimiz be, qalai. Liusia
şeşesiniñ qabiriniñ qasynda qaludy jek körmese de ajyrasar kezde bizdi
qiiä almai jylap qūia berdi. Şeşesiniñ qazasy, üirenip qalğan tanys
adamdardan ajyrap jat jerde qaluy — jeti jasar balağa bir künniñ
işinde osal jük bolsyn ba.
Şydai almai Liusiany bauyryma qysyp, sodan keiin şaşynan,
mañdaiynan sipap oiymdağy bar jaqsy, jūbanyş sözderimdi aityp
jatyrmyn. «Sen mūnda jalğyz qalmaisyñ ğoi, qamqor bolatyn adam bar.
Kişkene şydai tūr, qarağym, bū jerdegiler de jaman kisiler iemes, äli —
aq bauyr basyn öz balasyndai bolyp ketersiñ, aman bolsa, papañ da seni
izdep tauyp almai qoimas. Mamañnyñ artynda qalğan jalğyz şyrağy
sensiñ ğoi, sol şyrağyn söndirme, ainalaiyn, sen aman bol». Men söilei
bastağannan — aq Liusia tez jūbanyp, jylağanyn qūia qoiyp iedi, iendi
baiqasam bir türli közi adyraiyp tük tüsinbegendei mağan tañyrqai qarap
qalypty. Söitsem men qazaqşa söilep tūr iekem ğoi, bala ne aitqanymdy
tüsinbei dağdaryp qalypty. Biraq sözimnen bolmasa da közimnen bir
närseni ūqty — au deimin, qoştasarda meniñ moinymnan qūşaqtai aldy.
16
Köterilip kele jatqan kün säulesi aldymen ağaş bastaryn şalyp,
qaiyñnyñ japyraqtary men qarağaidyñ qylqandy būtaqtaryn altyn
jalatqandai näzik sarğyş nūrğa malyp, busandyryp keledi. Sälden keiin
mol şūğyla orman işine oiyp kirip, ağaş basynan jerge deiin qiiälai
tirep kileñ bir bozañytqan kümis arqaularyn qaptata tartyp tastady.
Töñiregim keñip, ainalam jadyrap aşylyp keledi.
Şirkin bizdiñ dalanyñ tañy da ğajap boluşy iedi — jusan men boz,
köde bir türli sergip, tazaryp ūianatyn, şyğystan künniñ qūlağy
köringende— bükil dalanyñ jalpaq betine säl ğana qan tepsingendei
sūiqyltym qyzğylt nūr şalatyn; qyrattardyñ bauraiynda, sai men
jylğalarda jiegin pyşaqpen kesip alğandai tūp — tūnyq qoiu qara
köleñke jatady. Sonau, köz ūşyndağy kökjiekke deiin jerdiñ beti —
ondağy qaraiğan dünie, qybyrlağan
Mal ap — anyq möldirep tūrady. Azdan keiin o da osyndai rahatqa
balqyp, aqyryn busanyp kele jatady. Ormannyñ tamaşasy kündizgi
ystyqtağy saiasy, keşkiliktiñ rahaty dala ğoi, alysyñ aiqyndalyp,
dünieñ keñip jüre beredi.
Qairan tuğan jer! Seni de köretin kün bolar ma ieken? Aramyz bölinip
qaldy. Ortamyzda ötkel bermes dariiädai jau bar, dariiä deimin — au,
mağan iendi tuyp ösken iel — jūrtym teñizdiñ ar jağyndai ielesteidi.
Kişkentai bolsa da ümit jetelep, äiteuir jaqyndai bereiikşi dep
şyğysqa qarai jetelep kelemiz. Meniñ ümitim de teñizge salğan jel qaiyq
siiäqty, jöndi ieskek, jelkeni joq, qalt — qūlt ietip şeksiz teñizden alyp
şyğa ala ma? Ai, qaidam... Tek ümitsiz saitan demese.
Osyndai jalğyz qaraqan basyñ bolsa da birsäri ğoi. Biraq osy men
şynymen — aq iekeumin be? İekeumin deiin desem... közimmen körip,
qolymmen ūstağan ieş närsem joq, qūrsağymda jatqan dünieni öz tänimnen
bölip alyp, tiri jan beinesinde köz aldyma ielestete almaimyn. Keide jas
näresteni köz aldyma ielestetkim kelse de tür — tüsi, müsini ūstatpaidy,
tüste körgendei būldyrap kete beredi.
Al jalğyzbyn deiin desem... joq, jalğyz iemespin. Ony anyq bilem.
Büiirimdi jylytyp, bir jan iesi jatyr, qybyrlap tirşiliginen habar
berip qūiady. Qazir işim bilinip keledi. Keide meniñ bir özim ağaştyñ aiyr
būtağy siiäqty iekige bölinip kele jatqandai bop ta sezinem. Būryn basymda
bolyp körmegen äri qyzyq, äri jat sezim. Işimde jatqan osy kişkentai
ömir öse kele bölinip şyqqanda tūla boiymdağy biraz närsemdi özimen
birge ala ketetin siiäqty — sonda men de iekige bölinem. Qyzyq — au, köp
bala tapqan analar qaitedi ieken, qaita — qaita boiyndağysyn bölip bere
me ieken?
Analyq sezim degen sözdi köp iestuşi iedim, şynymdy aitsam, sol sezim
qazir mende bar ma, joq pa, ol arasyn anyq bilmeimin. Bar deiin desem
balany qolğa ūstağandai, qūşyrlanyp, iısin sezgendei isinip tūrğan ieş
närsem joq. Biraq sezimnen qūr alaqan da iemespin — büiirimde qybyrlap
qoiyp, ūiyqtap jatqan osy bir jan iesine degen kökiregimde jylu bar.
Mümkin köktem kezinde jemis ağaşy bürtik jarğanda osyndai halde
bolatyn şyğar dep te oilaimyn. So kezde qabyğy jūmsaryp, baiau tynys
alğandai busanyp tūrady ğoi...
Qazaq iekiqabat äieldi «aiağy auyr» dep beker aitpağan ieken, aiağynyñ
auyr, jeñilin äsirese jürgen adam biledi, kün asqan saiyn aiağym şynynda
da auyrlap keledi. Keşegiden bügin köbirek şarşaimyn, ierteñ bügingiden
de köbirek aritynymdy bilip, meselim qūridy. Osyndaida öz denemdi özim
auyrlaimyn. Onyñ üstine iştegi jatqan, bar denemdi auyrlatqan... Aryq
atqa qamşy auyr. İä, oğan keide yza bolam. Sätsiz sağatta paida bolğan
balam iemes, sorym siiäqty, qyrsyqqa bitken balasyñ ğoi, dep qarğap ta
alamyn, biraq ūzamai raiymnan qaitam. Qanşa aryp talsañ da, deneñniñ
qai müşesi artyq, ony qalai kesip tastarsyñ?
Sveta iekeumiz äielderden bölinip ketkeli ieki jūmağa juyq uaqyt ötipti.
Sodan beri bir jerde tūraqtap aialdağan joqpyz, äiteuir şyğysqa qarai
jyljyp kelemiz, künine on — on bes şaqyrym bolsa da ilgerilei beremiz;
joldy da anyq bile bermeimiz. «Sūrai — sūrai Mekege barady», al, alda
— jalda sūraityn adam kezdespei qalğanda myqtap ūstap alğan bir
nysanamyz bar — ol künniñ şyğysy.
Adamdy bir-birine jol tanytady deidi ğoi, sol ras — au deimin, osy
polktyñ äielderin men būryn biraz — aq biletin siiäqty iedim; qanşa
aitqanmen äjeptäuir uaqyt birge tūrdyq qoi. Söitsem olar jaily
bilgenimnen bilmeitinim köp ieken. Körşi tūryp kündegi köretiniñ kitaptyñ
mūqabasy siiäqty, adamnyñ syrty ğana, jaqyn dos, syrlas bolmağan soñ,
işin aqtaryp, tereñdep kire almaisyñ. Ärqaisynyñ üirenşikti tirşilik —
dağdysy, belgili minezi bolatyn, sodan jazbaityn. Mysaly Mariiä
Maksimovna jaily bilgenim — «ūrysqaq Musia» ğana. Osy aidar qylyp
tağyp qoiğan bir sözge bükil Mariiä Maksimovna tügel syiyp ketetin,
basqalardy bilmeimin, äiteuir men üşin solai iedi. Meniñ biletinim qaşan
da bajyldap ūrsysyp jatqan Musia, betine tiri pende kele almaidy, odan
artyqqa ony synap körgen adam joq. İendi baqsam odan da basqa qasietteri
bar ieken Mariiä Maksimovna marqūmnyñ.
Alevtina Pavlovna da būlğaqtağan ierke kelinşek qana iemes pe iedi?
Öziniñ ajarynyñ, küieuiniñ därejesiniñ artyqtyğyn köñilge myqtap
tüiip, jūrttyñ bäriniñ alaqanynda bolğysy kelmeitin be iedi? Tek
küieuiniñ qyzmet därejesi ülken İelizaveta Sergeevnağa ğana kişilik
körsetin. Biraq öz basynyñ odan anağūrlym artyqşylyğyn bilip, izet,
iltipatynyñ ar jağynda astyrtyn aşy mysqyl jatatyn. İendi baiqasam
būl minezi zamanynyñ tüzu kezindegi ierikken kelinşektiñ sändikke kigen
kiımi siiäqty ieken, qiyn — qystau kezeñde işimizdegi ieñ tözimdimiz de, ieñ
aqyl tabar tiiänaqtymyz da sol bolyp şyqty.
İelizaveta Sergeevnany basynan ūnatpap iedim: äkim bolğysy kelip
sonşa tyştañdağan, äieldiñ işinen şyqqan biurokrat, ör kökirek, tyraş
närse bolatyn. Äsirese jūrtty mensinbei tepsinip tūratyny — aq...
Qasyna baruğa qaimyğuşy iem. Mūnyñ da syrtqy jyltyrağyn soğys
sypyryp alğanda ar jağynan qorğansyz, kerek deseñ müsäpir äiel şyğa
keldi. İerkekter osaldyqty jek köredi, biraq äiel halqy olai iemes. Al, men
bolsam İelizaveta Sergeevnanyñ müşkil halin körgende janym aşyp, aiap,
būrynğydai iemes, tipti jaqyn tartyp kettim. Abzaly adam öziniñ alla
tağala jaratqan tabiği keipine tüskende bir — birine jaqynyraq körinedi
— au deimin.
Men özim bala kezimnen kisi jatyrqağyş iedim, Qasymbekke ierip osy
jaqqa kelgende de aidalağa kelgendei bolğanmyn. Biraz uaqyt ieşkimge
jūğysa almai, töñiregimdi tügel derlik jatyrqap jürgen jaiym bar iedi,
iendi sol biteu töñiregim birte — birte aşylyp, biraz qatar — qūrby
äieldermen tanysyp, biraz siñisip ketpesem de kädimgidei üiirge qosylğan
qūnan — taidai üirenise bastap iedim. Keşegi qiyn künderde de... «köppen
körgen ūly toi»... bärimiz birge kele jatqanda köñili qūrğyr da
ornyqtyraq iedi, minekei bytyrap kettik. Özge äielder qaida jür ieken,
baiğūstar qandai halde ieken?
Meniñ iendigi jalğyz süienişim Sveta... Apyr — au, keşikti — au, kün
säskege köterilip barady, aman bolsa igi iedi. Sonşama zaryğyp kütken
Svetamnyñ kelgenin baiqamai qalyppyn, tek qyryq — otyz qadamdai
jaqyndap kelgende ğana közim şaldy. Quanğan da, qoryqqan da birdei ğoi,
selk iete qaldym. İä, özi... ädetinşe aiağyn jūmsaq basyp kele jatyr,
aqsary şaşyn ağaş arasynan kün şalyp qalğanda jarqyrap körinedi.
Men bazardan şeşesi qaitqan baladai ornymnan tūryp qarsy
jügirdim, sol jügirip kelgen iekpinimmen qūşaqtai aldym.
— Apyrai, aman — iesen keldiñ be? Tüu, kisini osynşama qorqyttyñ
ğoi, öziñ bū düniede bar iekensiñ,— dep aimalai berem.
Biraq Sveta ündemeidi, denesi de bir türli bos, meniñ qūşağyma
tirilmei, bylq — sylq ietedi. Sälden keiin meniñ qūşağymnan sytylyp
şyqty da, şalaştyñ qasyna keldi.
Sveta mağan közi kireukelene qaraidy, kişkene qyzyp qalğan siiäqty.
Sypaiy qalpynan aumaityn, uiañ kelinşektiñ mūndai minezin būryn
körgen joq iedim, şynymen — aq qorqaiyn dedim.
— Jylağym kelip otyr,— dedi Sveta mağan közin qadai şüiile qarap.
— Jylağyñ kelse
jauyrynynan sipadym.
mauqyñdy
basyp
jylap
ala
ğoi,—
dep
— Joq jylai almaimyn,— dedi ol. (Körip otyrmyn, myna köz
jylaityn köz iemes).— Al, jylağym keledi, jylağym. Biraq jylai
almaimyn. Aqtarylyp bir jylağan adamda arman bar ma ieken?
— Osy sağan ne bolğan, aitşy,— dedim Svetağa bir jağy keiip, bir
jağy jalynyp.
— Mağan ba? Bolary boldy,— dedi ol iezu tartyp.
Osy bir iezu tartqany — aq jaman — iezuinde külki, közinde yzğar. Jäne
äldenege aşynyp, ieregiskendei kisiniñ közine qadala qaraidy, būryn öitip
bedireiüdi bilmeitin uiañ — aq kelinşek iedi. Myna derevniasy tüskirden ony
basqa bireuge aiyrbastap jibergen siiäqty. Az uaqyt meni jaña körgendei
qarap otyrdy da.
— Men sağan aitaiyn. Sen tek... ne oilasañ da işiñde bolsyn. Jarai
ma?
Men ündemedim.
— Jaraidy iendi. Tyñdai ber,— dedi sodan keiin.
Svetanyñ bir pälege ūşyrağanyn bilip otyrmyn. Conysyn mağan
aitpai — aq qoiğanyn tileimin işimnen, biraq nege iekenin bilmeimin,
«qoi» dep jäne aita almadym. «Menen göri oğan qiyn ğoi, iendeşe öziniñ
ierki bilsin» dep oiladym.
— Keşe men nemisterdiñ qolyna tüsip qaldym,— dedi Sveta.
— İä, qalaişa?— dedim şoşyp ketip.
Sveta mağan jauap qaiyrğan joq, qabağyn şytynyp, az uaqyt ünsiz
otyrdy da, mağan iemes, basqa bireuge aityp otyrğandai sözin bastap ketti.
— Keşe derevniağa jaqyndap baryp, boi tasalap baqylap körip iedim.
Közime ieş närse tüse qoiğan joq. Ūzağyraq baqylauğa şydamym
jetpedi, şynymdy aitsam, sol nemister bar bolsa da, körinbese ieken dep
tiledim. Qūr qol qaitqym kelgen joq, tipti nemister bolsa da amaldap
sytylyp şyğyp ketermin dep oiladym.
Äitse de boi tasalap, ieñ şetki üige jetip iesigin qağyp iem ar
jağynan bir nemis soldaty şyta keldi. Sasqanymnan şalqamnan qūlai
jazdadym. Ol da meni körip meni körip tañyrqap qaldy. Közin adyraityp
qarady da, «o — o, zer gut frau» dep dauystap jiberdi. Sodan közinde bir
jymysqy külki oinap, aldy — artyna, jan — jağyna qarap sasyp
qaldy. Söitkenşe men de iesimdi jiiä bastadym. İendi qalai qūtyludyñ
amalyn oilap, dal bop tūrmyn. Al, ol oñaşa oryn izdep älek. Adam,
mūndaida tipti äkki, zerek bop ketedi ieken, onyñ kirpiginiñ qimylyna deiin
qapysyz bağyp, bärin tüsinip tūrmyn. Kenet ol joğy tabylğandai,
äldenege quanyp, rahattana jymiyp qoidy. Baiqap qaldym, közi qoranyñ
tükpirindegi üigen pişenge tüsti. Sodan keiin bilegimnen şap berip ūstai
aldy da, meni solai qarai süirei jöneldi.
Qūtylatyn bolsam, iendigi qūtylatyn jağym tasada iemes, köşede
iekenin sezip men köşege qarai tartynam. Ol orysşa tüsinbese de men
ädeii sampyldap orysşa söilep basyn qatyryp, qolymnan kelgenşe alañ
qylmaqpyn. Bireu — mireu körer, järdem ieter dedim de.
«Men būl derevnianiki iemespin. Bir qūrbyma soğa ketpek iedim. Özim
asyğyspyn. Jolyñ bolsyn, jiberşi», dep ol tük tüsinbese de sözdi töpei
berdim.
Äieldiñ sözi kimniñ bolsa da miyn aşytyp jiberedi ğoi, älgi soldat
meni bosatyp jibermese de, tartynşaqtap, şegingen mağan ilesip köşege
şyğyp ketkenin baiqamai qaldy. Soldatpen alysyp kele jatyp, bir
jeñil maşinanyñ qasyma kelip toqtai qalğanyn da baiqamai qaldym.
Soldat meni qūia berip, boiyn tüzep, tartylyp tūra qalyp:
«Hail Gitler» dep maşinağa sälem berdi.
Maşinanyñ işinde üş — tört äskeri adam otyr. Işterinde sūñğaq
boily, biık qyr mūryndy, bas bitimi sūlu bireu bar ieken, şamasy bastyğy
bolu kerek. Men nemis ofitserleriniñ şenin ajyrata almaimyn ğoi, biraq
bastyq adam körinip tūrady ğoi. Mynau tym täkappar ieken, özgelerinen
şeni ğana iemes, qai jağynan da joğarymyn degendi keskini aityp tūr.
Sol ofitser meni bastan — aiaq bir şolyp ötti, joq, şolyp ötti degen
äşeiin söz, tura közimen meni şeşindirip şyqty, tipti sasqanymnan ieki
qolymmen keudemdi qymtap basa qalyppyn. Biraq közin tez taidyryp
äketti, qasyndağylary tipti baiqamai da qaldy ğoi deimin, qaitadan
öziniñ täkappar keskinin kiıp alyp, qasyndağysyna kerenau ğana bir
närseni küñk ietti. Onysy soldatqa «äieldi alyp jür» dep ämir berdi.
Aşyq qara maşina aqyryndap ilgeri qarai jylji berdi.
Osy kezdegi soldattyñ syqpytyn körseñ. (Sveta aşy bir myrs ietti
de, sözin qaita jalğady). Äueli töbesinen jai tüskendei közi
jypylyqtap, melşiıp tūryp qaldy. Sodan iesi kirip, qabağyn tars tüiip,
mağan aşuly yzamen qarady da, «jür tezirek! Bas aiağyñdy!» dep aqyrdy.
Men qasaqana jai jürdim, qaida asyğam. Soldat avtomatyn kezep
ūstap alğan, qabağy aşylmaidy, bireuge kijinip söilep keledi. Men
bolsam, bir ottan qūtylyp, örtke tap boldym ğoi deimin, aldymda
qandai päle tūrğanyn qūdai bilsin.
Şamasy keñse bolu kerek, soldat meni bir ülken üige aidap äkeldi.
Jañağy qara maşina da sonda toqtağan ieken, jäne bir — ieki mototsikl
bar. Kalitkadan kirgenimizde, üş — tört adamnyñ qorşauynda jañağy
nemistiñ naçalnigi iesiktiñ aldynda tūr ieken. Mağan közi tüsip ketip,
äuelgi sätte bir tanys adamyn körip tildeskisi kelgendei işarat
tanytyp, irkilip qaldy; biraq jüzin būryp äketpei betime jyly
şyraimen tike qarap az tūrdy da, sodan keiin közin tömen qarai
syrğytyp basymnan baqaiyma deiin bir şolyp ötti. Jañağy közqarasy,
tek būl joly tiiänaqtylau, jūmsaqtau qarady. İegimen nūsqap meni
iesikke qarai ötkizip jiberdi, işke kirip baratyp ta sol közqarasty
jauyrynymmen sezdim.
Meni koridorğa kirer auyzdağy kişkentai bölmege kirgizip, iesigin
jauyp qoidy. Bölmeniñ işinde siiä tögilip, syzylyp aiğyzdalyp bitken
bir şağyn stol men syqyrlağan ieki oryndyqtan basqa jihaz joq.
Jalğyz tereze qora jaqqa şyğady ieken, terezeniñ äinegi men jaqtauy
da kir. Būryşqa taman, deni arğy bölmege ketken golland peşiniñ bir
büiiri qaraiady, ot jağyp, kül şyğaratyn auzy osy bölmede. Basyma
töngen qater men jaman oi meñdetip jibermesin dep, bölmeniñ būryş —
būryşyn tintip otyrmyn: ieden juatyn şüberek, şelek, sypyrğyş tūr
bir būryşta şüberek äli keppegen, su, şamasy, üidi osylarğa daiarlap
jaqynda ğana judyryp şyqsa kerek.
Tereze qorağa qaraidy ieken. oñ jaqta köşeden kiretin qaqpa. Qorada
avtomatyn arqalap, saqşy jür, iesebin tauyp qaşyp ketudiñ joly joq
siiäqty. Amalym qūryp syqyrlauyq oryndyqqa otyra kettim de, älgi
kirli stolğa şyntağymdy artyp dem aldym. Kirip — şyğyp jatqan
adamdardyñ aiaq tyrsylyn iestip, alğaşqyda ieleñdeumen bolyp iedim, biraq
meni ūmytyp ketkendei, ieşkim iesigimdi aşpady. Stoldyñ üstindegi
şyntağyma basymdy qoiyp, közimdi jūmyp, tynyğyp otyr iedim, ūiqy
arsyz iemes pe, közim ilinip ketipti.
İesiktiñ syqyrynan şoşyp ūiansam bölmeniñ işi keugim tartyp qalğan
ieken, qapa köleñkede avtomat asynğan bir soldat kirip keledi, jaqyndap
kelgende baiqadym, baiağy sol soldat. «Jür» dep meni alyp şyqty.
Qorağa, odan köşege şyqtyq. Qaida baratqanymyzdy da bilmeimin,
qaqpailap özi äkele jatyr. Auyl adamdary üidi — üiine ierterek
tyğylyp alğan — au deimin, köşede biren — saran soldattar bolmasa,
basqa jan joq. Soldattyñ qabağy äli aşylatyn iemes, tünerip alğan,
meni aidap äkelip bir kişkentai monşağa kirgizip jiberdi de özi auyzda
küzetip qaldy.
Kişkentai monşanyñ işinde kerosin şam janyp tūr, qara köleñke.
Qarsy aldymnan iegde tartqan, alasa boily äiel türegeldi.
— Sen kimsiñ? – dedi ol betime qarap,— oryspysyñ?»
Men ne derimdi bilmedim. Sodan keiin äiel küibeñdep teris ainala
berip:
«Myna monşany sağan jaqtyrğan ieken ğoi»,— dedi. Onyñ dauysynda
kekesin be, jireniş pe, äiteuir ne de bolsa meniñ jüregime inedei
qadalğan bir närse bar. «İtterdiñ körmeisiñ be, aram isiniñ özin qolyn
juyp alyp istegisi keledi. Juyp bermeseñ, orystyñ qatynyn
mensinbeitin bolğan — au, būl haiuandar».
Özim de basyma tüsken qorlyq pen därmensizdikten yzağa bulyğyp
kelip iedim, mynau äieldiñ jiırkenişi şaramnan asyryp jiberdi.
«Qait deisiñ mağan? İerkimmen kelippin be?» dep ieñirep jylap ta
jiberdim. Tipti öksigimdi basa almadym. «Ne deisiñ mağan? Ne istei
alam?»
Äiel de baiğūs köñilşek ieken, mağan qosylyp ağyl — tegil jylady.
İekeumiz ūzaq jyladyq, biraq isteitin şara taba almadyq.
Soldat meni qaitadan aidap äkelip, manağy qamağan bosağadağy
bölmege qairyldyrmai, äridegi bir iesikke kirgizdi. Özi tūñğyş ret qabağy
aşylyp, mağan qarap jymysqy külimsiredi de, iesikti jauyp şyğyp
ketti.
Bölmeniñ işinde jan joq, ieki şyraq qatar janyp tūr. Būryn keñse
bolğan bölmege az da bolsa üidiñ jyluyn bergisi kelgendei, ieski divannyñ
üstine şüberek jauypty. Ortadağy stoldyñ üstinde ne baryn
bilmeimin, şamasy grafin, butylkalar bar — au deimin, onyñ üstin de
qobyraityp aq şüberekpen bürkep tastapty. Men ne qylarymdy bilmei
dağdaryp tūr iedim — tör jaqtağy iesik aşylyp, jeñil halat kigen,
jalañ bas, symbatty bireu şyğa keldi, mūnyñ manağy maşina üstindegi
ofitser iekenin tanydym. Qara qoñyr şaşyn bir jağyna qisaita,
jyltyratyp tarap qoiğan, denesi qağylez, boiy äjeptäuir ūzyn ieken.
Manağy täkappar keskinimen mağan qysqa ğana köz tastap ötti de, tez
ğana öñin jylytyp ala qoidy.
— Qaiyrly keş, freilen,— dep basyp säl iıp iezu tartty.
Küni boiğy qorqynyş pen qorlyqtan tityqtap qalsam kerek, bir
auyz jyly sözge ierip ketip:
— Qaiyrly keş, ofitser myrza,— dep nemisşe jauap qaiyrğanymdy
bilmei de qappyn.
— O, freilen nemisşe biledi ieken ğoi,— dedi ol jüzi jadyrap mağan
qabağyn kötere qarap.
— Joq. Tipti az bilem,— dedim sasyp.
— Qaitemiz iendeşe Sizdiñ bilgen jeriñizge deiin ğana söilesermiz.
Dūşpanyñnyñ ne de bolsa myltyğyn kezep, aşyq kelgeni jaqsy ieken,
manadan beri talai dünieni oilağanmyn, jasyratyny joq, būlardyñ
aman jibermeitinin de bildim. Äiel zalymnyñ sezbeitini bar ma, manağy
maşina üstindegi alğaşqy közqarasynan — aq būl ofitserdiñ piğylyn
tanyp qalğanmyn. Şarasyzdan qandai qorlyqqa da moiynsūnyp, ne de
bolsa jiırkenişpen qarsy aluğa iştei qamdanyp — aq iedim, aldymda
alysar jau iemes, äiel zatyna qyzmet ietip, tal jibektei maiysyp
syzylğan kavaler tūr.
Meni alyp kelip divanğa otyrğyzdy da:
«İeger fleilen rūqsat ietse, keşki astyñ uaqyty boldy, as alsaq
qaitedi»,— dep sypaiy qimylmen stoldağy japqyşty sypyryp aldy.
İeki künnen beri när tatpağan, baiğūs basym, işke kirgennen — aq,
astyñ isi mūrnyma kelip, jüregim sazyp tūr iedi, stoldyñ üstinde siresip
tūrğan tağamdy körgende közim jainap, tamsanyp qoiğanymdy da bilmei
qalyppyn. Ana jyryndy ofitser meniñ hälimdi sezse de, sezbegensip:
«Sizge qandai şarap quiaiyn» dep sūrady da, men ündemei qalğan soñ,
«Sizge frantsuz koniagin quiaiyn. Parijden alyp şyqqanmyn» dedi.
Öziñ bilesiñ ğoi, koniak degendi atyn iestigenim bolmasa, men işip
körmegenmin. Şarap siiäqty qyzyl bolğanğa işip jibersem, birden aş
özegime tüsip ketti ğoi deimin, üidiñ işi döñgelenip, ainalyp jüre berdi.
... Sveta toqtap qaldy. Manadan beri äldenege aşynğandai, bar
äñgimesin tügin qaldyrmai iejiktep aityp keldi de, osy arada irkilip
qaldy. Janaryn tömen salyp, būiyğyp qana ünsiz otyr.
Ar jağynyñ ne bolğanyn işim sezedi. Svetanyñ boiyna ierkekter köz
salsa – aq közderi kilegeilenip şyğa keletin bir päle bar. Onyñ basqa
jūrtqa nazar salyp, siqyrlyq jasağanyn körgen iemespin, biraq
jaratylystan näziktiginen be, älde äiel janynyñ busanyp tūrğan bir lebi
me, äiteuir ierkekti özine ieriksiz tartyp alady. Sonysy sor bolyp ana nemis
te tap bola ketkenin qarasaişy. Özin qinap ar jağyn aitpai – aq qoisa dep
tiledim.
— Ülken pälege ūşyradym ğoi – dedi Sveta basyn kötermesten.
— Nemene, zorlady ma seni? – dep qaldym. Sūramaityn – aq närsem iedi.
Auzymnan şyğyp ketti.
Sveta salbyrap otyrğan basyn kötermesten qiğaş būrylyp mağan
qarady. Közqarasy bir türli: «Al tükir betime» dep tūrğan siiäqty.
— Meniñ özim qanşyq bolyp şyqtym, — dedi aqyryn ğana.
— Ne deisiñ? – dep qaldym tañyrqap. Tağy da ökindim, qinalğan jerin
qazbalai berip nem bar iedi.
Sveta basyn kötermesten qaita söilep ketti. Sirä, işindegisin tügel
aqtaryp, özin — özi şabaqtap almai toqtaityn türi joq.
— Sol ofitseri qūrğyr ierkektik şydamsyzdyq jasap, mağan
qattyraq qol salsa... onda qarsylasar iedim, aiqailap alysar iedim... adam
bir aşynyp, öşigip alsa nege bolsa da tözedi ğoi. Myna qūrğyr tittei de
dörekilik jasamady. Orynsyz jerge qol da jügirtpedi. Meniñ oiymdy
qağazdan oqyp otyrğandai — bir qiiä baspady. Tipti sypaiy. Sypaiy
bolğanda orynsyz iebelektep, ne ybyljyp tūrğan joq, kädimgi tabiği
qalpy. Özi battityp körsetpese de, osy adamnyñ öziñnen öresi köp
joğary iekenin bilip, yğynda ketkeniñdi bilmei qalasyñ. Al, jymiğany
bar — au, senimen äldeqaşan syrlasyp, bärin ūğyp qoiğan adamnyñ iezu
tartysy.
Sen aituşy iediñ ğoi, «qalauyn tapsa qar janady» dep, bū da sol
qalauyn tapty ma, bilmeimin, onşa qystamai — aq biraz işkizip jiberdi.
Şyraqtyñ qara köleñkesi qaltyldağan kömeski säulesi kisige bügingi halin
ūmyttyryp, öñ men tüstiñ arasyndağydai bir küige tüsiredi ieken. Qara
köleñkede qaruly ierkektiñ bilegi moinyma jūmsaq oralyp, aqyryndap
özine tartyp ülken keudesine siñirip bara jatty...
Sveta ieki şekesin qos qoldap qysyp, tömen qarady. Meniñ köz aldyma
ūrysqaq Musiany atyp tastaityn soldat ielestedi: o da osy, Sveta aitqan
ofitser siiäqty, ūzyn boily, symbatty bolatyn, özge soldattar äielderge
äukesin salyp, sasyp — pysyp jatqanda, ol qarqyldap külip alyp, auyz
garmonyn oinap tūra bergen. Svetağa «toqtaşy iendi» degenimşe onyñ özi
de irkilip qaldy. Qos tizesin qapsyra qūşaqtap alyp, iegin tizesine tirep
közi mūnarlanyp būiyğyp otyr. Aitylmağan äñgimesi alqymyna tirelip,
köz aldynan tizilip ötip jatyr. Mūnarlanğan anau kögildir közderi, sönip
qalğan otty, ia qarsy aldyndağy meni körip otyrğan joq, «keşegini» körip
otyr. Bet älpetinen tanyp qaldym, qazir tağy söileidi, mağan aita ma, ia
myna qalyñ ormanğa aita ma, būl iendi aqtarylyp bolmai toqtamaidy.
Biraq aqtarylğanmen aryla ala ma?
— Bilmeimin, sol özi adam ba, älde adam beinesindegi siqyrşy saitan
ba. Būryn ömirimde körmegen bir halge tüstim.
Sveta kenet qabağyn tüiip, säl bögeldi de sodan keiin meniñ betime
qarady. Jañağy: «al, topyraq şaş, tükir betime» degen qarasy.
— Men «dünieniñ bärin ūmytyp kettim» dedim ğoi. Coğan senip
otyrsyñ ba? Joq, adam ieş närseni müldem ūmytyp kete almaidy ieken.
Nikolai da auyq — auyq közime ielestep ketedi, orman işindegi seni de
iesime alyp qūiam, qoiynymda jatqan adamnyñ kim iekenin de bilem. Tätti
tağamğa aşy tamyzğandai, osylardyñ iesime tüskenin ūnatpadym.
Kökiregimde bas kötergen älsiz uiatty boiymdy jailap alğan ystyq
qūmarlyq tūnşyqtyra berdi. «Jaraidy, keiin, ierteñ... bir oraiy
bolar...» qūşyrlanyp jatyp osy sözderdi dauystap ta aittym ğoi
deimin. Osydan keiin meni qanşyq iemessiñ dep aityp körşi.
Mastyğym ierteñgisin tarady... Tūla boiym jeñildep, tazaryp
ūiandym, közimdi aşyp alsam — tañ atqan ieken. Sonda da būiyğyp jata
tūrğym kelip iedi, biraq anau, boiyna darytpai, äskeri adam şiraq qoi,
tez tūryp kiıne bastady. Auyzğy bölmege şyğyp küzetşi soldatty
şaqyryp aldy.
Būiryğyñyzğa äzirmin, polkovnik myrza» dedi soldat.
«Stolğa ieki adamğa şai daiarla».
Şeni polkovnik ieken. Äskeri formasyn kiıp alğan soñ közime
sonşalyqty jat bolyp körindi. Qarsy aldymda soğys bastalğaly
üreiimizdi alğan jasyl mundir otyr. Tünniñ siqyry budai tarap ketti,
aramyzda ieşqandai jaqyndyq bolmağan siiäqty, iendi qaitadan
kökiregime ürei kire bastady. Polkovnik te tük körmegendei, boiyn aulaq
salyp, jai ğana sypaiy otyr, tek sälden keiin meniñ közimdegi üreidi
körip, jyly şyraimen jymiyp, iezu tartty, biraq külkisi pyşaq
keskendei tyiylyp, oiy özge jaqqa būrylyp ketti. Aldyndağy suyp
baratqan kofesin bir – ieki ūrttap qoidy. Tağdyrdyñ kelemejin
qarasaişy, keşegi mağan jarmasatyn soldat, as-su äkelip kütuşi bolyp
jür. İesikten kirip kele jatyp, polkovniktiñ jelkesinen mağan
qylmyñdai qarap, közin qysyp qūiady, onysy «bärin bilemin» degeni.
Rūqsat sūrap jas ofitser kirdi, polkovnikke til qatar aldynda, o da
mağan jalt ietip bir qarap qūiady, közinde bir jymysqy ūşqyn jylt
iete qaldy, — «bū da tünde ne istegeniñdi bilem» dep tūr. Osyndaida öziñe
öziñ nağyz jezökşe bolyp körinedi iekensiñ.
Jas ofitser bögde adam bolğanğa irkilip qalyp iedi, polkovnik:
«Baiandai ber. Tündegi ūrystyñ jaiy nemene?» dedi.
«Partizandardyñ şağyn toby ieken. Jaraly bireuin qolğa tüsirdik»
dedi ofitser.
— «Kim iekenin anyqtadyñdar ma?»
— «Būryn osy derevniada selsovettiñ predsedatel bolğan. Al özi til
qatpaidy».
— «Bip adamnyñ tilin şyğara almağandaryñ... jalqaulyqtaryñ
ūstady — au, ä» dep polkovnik aşy myrs ietti.
— «Qandai tärtip bolady, polkovnik myrza?»
Polkovnik tärtip beruge oqtala berdi de, meniñ ürpigen türime közi
tüsip:
— «E — e... keiin tärtip berermin» dei saldy.
İerteñgi astan keiin menimen jyly qoştasty, tipti kädimgidei
qimastyq bildirdi.
«Mynadai tamaşa keş üşin sizge köp rahmet, freilen. Ätteñ tek
qyzmet baby qinap tūr. Ilgeri jüruimiz kerek. Amal qanşa. Qoş
bolyñyz».
Sodan soldatty şaqyryp alyp, «freilenge, azyq — tülik ber» dep
ämir ietti de, basyn iıp şyğyp ketti.
«Tamaşa keş» üşin qanşa rahmet aitsa da, tündegi meniñ
qoinymdağy adam būl iemes. Būl iemes iekenin tänimmen sezdim. Tündeginiñ
bäri soraqy rahat tüs siiäqty, tañ ata ūianyp kettim.
Biraq köresim äli aldymda ieken. Üiden şyğa bergende qoranyñ işinde
skameikada otyrğan adamğa közim tüsti. Türinen jan şoşyğandai — bir
aiağy ağaştai siresip jer tiregen, balağyn qaq aiyryp, baltyryn
tañğan marlege qyzyl — qoşqyl qoiu qan ūiypty. Bet auzy könektei bop
isip ketken, iezuinde, mūryn astynda da qan ūiyp qatyp qalypty. Jaraly
aiağyna salmaq salmaiyn dep tūtqyn ūzyn skameikanyñ üstinde bir
jambastap qisaiyp otyr. Alğaş qarağanynda sau müşesin, bet bederin
qaldyrmai myljalap tastağan tiri ölik siiäqty iedi, kenet ine şanşyp
alğandai selk iete qaldym: tūtqynnyñ isip ketken qabağynyñ astynan
tittei bop syğyraiyp jalğyz közi mağan qadalyp tūr ieken. Bir sät
ornymnan qozğala almai qaldym. Tündegi myltyq dausyn ūiqyly — ūiau
jatyp men de iestidim. Ne atys iekenin tüsinbei, biraq sekem alyp ūianyp
bara jatyr iedim, polkovnik ūiau ieken, meniñ ielegizgenimdi bilip, «ierikken
soldattardyñ isi ğoi, ieş närse iemes», dep bauyryna qysa tüsken. Atys
ūzap iestilmei ketti. de... meniñ tätti ūiqym onşa būzylğan joq iedi...
Syrtqa şyqsam, qaqpanyñ auzyndağy saqşydan öte almai on bes —
jiyrma adam köşede şoğyrlanyp tūr: köbi qatyn — qalaş, bala —
şağa da bar, şamasy selsovet predsedateliniñ tağdyryn biluge
kelgender bolsa kerek. Bala kötergen bir äiel ieñkildep kelip jylaidy, bes
— alty jasar balasy şeşesiniñ ietegine jarmasqan, közi şarasynan
şyğyp ketipti, baiğūs balada zäre joq.
Sol adamdardyñ aldynan qalai ötkenimdi... Arsyz adam, jerge kirip
ketpeidi ieken. Öttim. Buynym qaltyrasa da öttim äiteuir.
«Uiattan bir närse qalğan ieken. Qyp — qyzyl bolyp ketkenin qaraşy»
— dedi bir äiel.
Onysyna da rahmet, aiağany bolar.
Sveta aşy myrs ietip, iezu tartty, biraq iezuinen külki iemes müsäpirliktiñ
tabyn körem. Ol tağy da ünsiz otyr. Äñgimesin aityp boldy ma, bolsa, būl
aqtarylğany baiğūsqa jeñildik äkelgen joq. Öñinde, öñinde ğana iemes – au,
bükil tereñinde arylmas bir küizelis tepsinedi. Sol küizelistiñ ar jağynan
ne qylaryn bilmei dağdarğan, sasqan adamnyñ därmensiz ajary körinip
keledi. Bir qolyn taianyp, bir qolymen jer şūqyp biraz otyrdy, işin
jegidei jegen mazasyz oiy baryn sezem.
— Men ülken baqytsyzdyqqa ūşyradym. İeki qabat bolyp qaldym, —
dedi Sveta bir türli qarlyqqan dauyspen, basyn kötermesten.
— Qoi, qaidan bilesiñ, beker şyğar,— dedim. Sasqanym ba,
jūbatqanym ba, bilmeimin.
— Äi, beker bolmas. Bilmeimin, biraq solai siiäqty. Äiel iekenimdi,
boiymda qūştarlyq bar iekenin, masqara bolğanda bügin tünde ğana bildim
ğoi. İestuim bar iedi, sirä solai siiäqty. İerekşe bolatyn körinedi ğoi, öziñ
sezgen joq pa iediñ?
Men «ony» keiinirek baryp tüsindim — sodan beri qaitalanyp
körmegen ierekşe läzzat iesimde qalypty. Sirä, Sveta da... sol sätti keşken
ieken ğoi. «İä, solai», dep qoştağanym oğan quanyş bolmas, «joq olai
iemes, beker» dep aldarqatqanymnan da jeñildik şamaly. Al, keiiuge... men
sirä, Svetağa ūrsyp körgenim joq, ūrysa da almaityn şyğarmyn, biraq
tuğan şeşesi bolsa da qazir keiigennen ne paida? Istegen is bolsa, onyñ
jazasy küni būryn artyğymen kesilgen. Jūbanyş aitaiyn deseñ, — söziñ
jalğan bop şyğady, jalğan söz jarasyn odan beter uşyqtyrady. Men
ündegenim joq. Keide ündemegen de jaqsylyq.
Svetanyñ ne oilap otyrğanyn bilmeimin, onyñ häli meni qinap barady.
Läzzaty men qasireti aralasqan osy bip masqara tün uaqyt oza kele ūmyt
bolar iedi, şybyn jany qūrğyr şyqpağan soñ, tän jarasy siiäqty, jan
jarasy da tübi bir jazylady ğoi. Biraq işindegisin qaitedi? Ne de bolsa
qalap tigen jary Nikolaidan sonşa saqtanyp kelgende... Tūla boiy
tūñğyşy mūnyñ qiyn — qystauda äieldik osaldyq jasap alğan ieñ masqara
sağatyn ömir boiy iesine salatyn bolsa?.. Bilmeimin. Ar jağyna meniñ
aqylym jetpedi. Mümkin, ömirdiñ özi bir qisynyn tabatyn şyğar. Adam
balasyn ömir boiy arylmaityn azapqa salu, nağyz ülken qiiänat sol iemes
pe?
— Al, Näzira,— dedi Sveta basyp köterip meniñ betime tike qarap.—
Biraz uaqyt joldas bolyp, bir-birimizge üirenisip qalyp iedik. Söge —
jamandama. İendi iekeumizge ajyrasuğa tura kelip tūr. Qoş bol.
Men sasqanymnan auzymdy aşyp, baqyraiyp Svetanyñ betine qadalyp
qappyn.
— Qoş bolğany qalai? Sonda?.. İekeumiz...
— Men öz jönimdi tabuym kerek. Seniñ de jolyñ bolsyn.
Töbemnen jai tüskendei til qata almai qaldym. Meniñ osy hälimdi
Sveta sezdi ğoi deimin, jüdeu tartqan qatqyl öñi jūmsaryp:
— Sağan jalğyz qiyn bolatynyn bilem, üirenbegen, bilmegen jeriñ
ğoi, būl jaq,— dedi.— Biraq meniñ hälimdi tüsinseñşi sen. Jañağynyñ
bärin aqtarğannan keiin, men senimen birge jüre almaimyn.
— Sony mağan nesin aittyñ, işiñde jata bermei...
Baqytsyzdyq adamdy tez ieseitedi ieken, Sveta mağan kädimgi köpti
körgen kekse adamdai müsirkei qarady: mūñly közi «sen äli biraz närseni
tüsinbeisiñ ğoi» dep tūr.
— Aitpasam odan da jaman bolar iedi. Jä, men sağan basşy bolyp
jarytpaspyn. Mir ne bez dobryh liudei. Bir oraiy bolar sağan da. Sen,
tüsin, Näzira. Men iendi senimen birge jüre almaimyn. Qoş bol.
Sveta tüiinşegin tez buyp aldy da jürip ketti. Soñynan ūzaq qarap
tūrdym. Jañağy kelgendegisindei iemes, jürisi şiraq, ormanğa tereñdep
alystap barady. Ağaş arasynan tüsken kün säulesinen aqsary şaşy jarq
ietin qalady. Artyna qairylyp qarai ma dep ieleñ ietem, biraq artyna
qairylyp qaramady.
Men jalğyz qaldym.