XLIV tarau
BÄRI DE TÜSINIKTI BOLDY
Hadj-İevanyñ aitqan köleñkeleri osy ieken ğoi! Būlar meniñ
jüregimde jatqan qara köleñkeler! Mikosoktardyñ iesuas hanşasy,
osynşa qinaityndai men sağan ne jazyp iem? Sen de mağan jau
boldyñ-au! Mūndai azapty ata jauyña da oilap taba almassyñ!
Maiumi öziniñ süigenine ─ azğyryp, adal joldan taidyrğan jigitine,
mäz bolyp, betpe-bet kelip tūrdy. Solar iekendigine kümänim qalğan
joq. Ai säulesi iekeuin de arailandyryp tür, biraq būl kümistei aq
säule iemes, alaulağan, arsyz, al qyzyl säule iedi. Mümkin mağan solai
köringen şyğar? Bälkim, būl meniñ qabynğan miymnan paida bolğan
qūr qiiäl şyğar? Būl aldyn ala kelisilgen kezdesu iekenine közim jetti.
Basqaşa oilauğa da bolmaidy ğoi. Jigit te, qyz da tittei tañdanğan
joq. Olar kelisip alğan adamdardai jäne būryn da jolyğyp jürgen
kisilerşe kezdese ketti.
Bir-birin kütkenderi anyq. Kezdesulerinde ieşbir tosyndyq joq.
Men üşin azapty minuttar ötip jatty. Jūmyr basty pende bükil
ömir boiy körer qaiğy-qasiretin bir sätte tana basynan ötkerer bolsa
─ däl osydan auyr bola qoimas. Qanym qainap, jüregim örtendi.
Janymnyñ qinalğany sonşa, dausym şyğyp keter me ieken dep
qoryqtym. Biraq bar küş-jigerimdi jiyp, bolattai bekinip, būtaqtarğa
jarmasqan qalpy otyrğan jerimde qaldym - aqyryna deiin bärin bilip
alğym keldi.
Dūrys şeşim boldy: ieger men jüikege yryq berip, tek kek aludy
ğana oilasam, onda is men üşin öte qiyndap ketken bolar iedi. Tözim ─
jebeuşime ainaldy jäne mäseleniñ tüiini mülde basqaşa şeşildi.
Dem almastan būtaqqa qatyp qaldym. Ne aitar ieken? Ne ister ieken?
Töbeme semser tönip kele jatqandai sezindim özimdi. Oilap qarasañ,
būl teñeudi dūrys dese de, demese de bolady ─ semser şauyp ta tüsken
sekildi, būdan artyq azap bolğan ba! Janym da, tänim de tastai bop
suyp ketti, iendi ieşqandai jaraqatty ieler halde iemespin.
Sonymen demimdi şyğarmai otyra berdim. Ne aitar ieken? Ne ister
ieken?
Ai säulesi Maiumidiñ on boiyn nūrğa malyp tūr. Qalai boi jetip
ketken! Äbden tolysqan äiel dese bolady. Körki symbatynan kem
iemes. Būrynğydan da sūlu bop ketipti. Qyzğanyş perisi! Mağan
körsetken qiiänatyñ az ba iedi? Tartqan azabym az boldy ma? Mynandai
hor qyzyn közime nege körsettiñ? Büitkenşe nege ol adam körgisiz
albasty bolmady? Sonda men raqatqa batar iem, qyryq jamau bolğan
jüregim tynyş tabar iedi!
Alaida aq didary däl būrynğydai jyly, künädan päk. Mopmomaqan jüzinde kinärattyñ izi de joq, aialy közderinde jamandyqtyñ
ūşqyny baiqalmaidy. Aspan perişteleri ädemi-aq, biraq olar
raqymşyl. Osyndai sūlu perişteniñ işinde jamandyq būğyp jatady
dep kim oilağan? Jalğandyğy jüzinen baiqalar dep oilap iem, biraq
meniñ kütkenimdei bolmai şyqty. Bälkim, ümit säulesiniñ jylt ietkeni
de sondyqtan bolar.
Osy oilardyñ bäri basymda qūiyndai jüitkidi. Köñil jasynnan da
jüirik ieken. Men iekeuiniñ til qatysuyn küttim. Tañ qaldyrğanda,
sonyñ özi birneşe sekundke sozyldy. Skottyñ ornynda özim bolsam,
būlaişa salqyn kezdese almas iedim. Jüregim jetkize almağanda tilim
jetkizer iedi. İendi tüsindim: alğaşqy qūştarlyq basylyp, mahabbat
tasqyny qaitqan, būl kezdesudiñ ol üşin pälendei jañalyğy joq.
Mümkin qyz ony äbden jalyqtyryp bitken şyğar? İekeuiniñ de
ūstamdylyğyn qarañdarşy. Bir-birine degen bir türli salqyndyq
bar... bälkim, ūrsysyp qalğan bolar.
Būl oilar qanşa auyr bolğanmen, ğaşyqtarğa qarap tūryp, iedäuir
seiilip qalğandai boldym. Būlardyñ qarym-qatynastarynda birbirine degen dūşpandyq seziletin siiäqty. Birde-bir söz, birde-bir
qimyl joq, demderin işten alyp tūrğandai. Ne turaly söileser ieken?
İendi qaiter ieken?
Alaida meniñ mazasyzdana kütken tañdanysym osymen aiaqtaldy.
Adiutant söilep ketti:
─ Süiikti, Maiumi, demek, siz uädeñizdi oryndadyñyz ğoi?
─ Al siz söziñizde tūrğan joqsyz. Joq... közderiñiz aityp tūr. Osy
uaqytqa deiin biz üşin äli ieşteñe istegen joqsyz.
─ Maiumi, senesiz be, ieş qolaily sät bolğan joq. Generaldyñ qoly
timei qoidy, ony alañdatuğa batylym barmady. Sol şydañyz. Közin
jetkize alatynyma senimdimin, sizdiñ menşikteriñizdi qaitaramyz.
Anañyzğa aita baryñyz, alañ bolmasyn. Siz üşin, Maiumi, bar küşimdi
aiamaimyn. Senesiz be, men sizderden kem qinalyp jürgenim joq. Biraq
nağaşymnyñ minezi şälkes iekenin bilesiz ğoi. Onyñ üstine
Ringgoldter otbasymen jaqsy aralasady. Bärinen qiyny sol bop
tūr, biraq ony da jeñermin dep senemin.
─ Söziñiz tamaşa, ser, biraq odan tük paida joq. Kömektespek bolyp
bergen uädeñizdi oryndaityn şyğar dep kütkenimizge köp boldy. Biz
tek ädil tergeu jürgiziluin qalaimyz, ony siz op-oñai atqara alasyz.
Biz qazir jer üşin qam jep jürgen joqpyz, öitkeni namysymyzğa odan
da jaman närse tiıp tür. Būl bizge basqa maida-şüide päleniñ bärin
ūmyttyrdy. Ağaiymnyñ basyna tüsken is bolmasa, tün işinde meni osy
jerge ne aidap keldi dep oilaisyz? Otbasymyzğa köñiliñizdiñ tüzu
iekenin aityp sendirmek bolasyz. Ötinişpen kelip tūrmyn, käne, sony
is jüzinde körsetiñizşi. Ağaiymdy bosattyryñyz, sizdiñ jiı aita
beretin tätti sözderiñizge sonda seneiik. Mümkin iemes dep aitpañyz.
Onyñ siz üşin tük qiyndyğy joq ─ aq näsildi kösemderdiñ arasynda
köp-körim bedeliñiz bar. Bälkim, ataiym qatty aitqan şytar, biraq
jazağa tartarlyqtai ieşbir qylmys jasağan joq. Ūly äskeri kösemge
bir söz aitsañyz bolğany. ─ Otseola tūtqynnan bosatylady! Baryñyz,
aityñyz sol sözdi!
─ Aiauly Maiumi! Siz mağan berip tūrğan tapsyrmañyzdyñ
qanşalyqty qiyn iekendigin bilesiz be? Ağañyz ükimet uäkili men bas
qolbasşynyñ
būiryqtary
boiynşa
tūtqyndalğan.
Bizdiñ
jağdaiymyz sizderdegidei iemes. Men tek bağynyşty adammyn, ieger
men generalğa sizdiñ ötinişiñizdi oryndau jöninde keñes bersem, ol
mağan sögis beru bylai tūrsyn, jazalaudan da bas tartpauy mümkin.
─ İe, siz ädildik jolynda sögis alyp qalam ba dep qorqady iekensiz
ğoi! Söite tūra dospyn deisiz! Jaraidy, ser! İendi meniñ sizge aitar
biraq sözim bar: būdan bylai sizge senbeimiz. Bizdiñ jūpyny
laşyğymyzğa iendi qaityp kelmeñiz!
Qyz jek köre mysqyldai külip, teris ainaldy. Osy bir jek köru
meni masattandyryp tastady!
─ Tūra tūryñyzşy, Maiumi! Qymbatty Maiumi! Renji körmeñizşi
mağan! Qolymnan kelgenniñ bärin isteiin, oğan kümändanbañyz.
─ Ötinişimdi oryndañyz: ağaiymdy bosattyryñyz da üiimizge
qaita oraluymyzğa mümkindik beriñiz.
─ İeger aitqanyñyzdy oryndasam...
─ İä, ser...
─ Ötinişiñizdi oryndau jolynda köp närsege täuekel ietuge tura
keletindigin bilip qoiyñyz, Maiumi. Meniñ ofitserlik şenimdi alyp,
qatardağy jauynger ietip jiberuleri, masqaralaulary mümkin... Sizdiñ
ağañyzdy qamaityn abaqtydan da jaman abaqtyğa jabulary mümkin.
Osynyñ bärine täuekel der iedim, ieger...
Qyz tağy da ne aitar ieken degendei, ünsiz kütip tūrdy.
─ Osynyñ bärine tözer iedim, ömirimdi de aiamas iedim... - osy arada
jalynğandai onyñ dausy dirildep ketti, - ieger bir tilegimdi
oryndasañyz...
─ Ne tilek?
─ Aiauly Maiumi, men ony sizge qalai aita alamyn?
Būiymtaiymnyñ ne iekenin aitqyzbai-aq bilmeisiz be? Sizge degen
mahabbatymdy, sūlulyğyñyzğa bas iıp tūrğanymdy şynymen
baiqamağanyñyz ba...
─ Ol ne būiymtai? - dep sūrady qyz aqyryn ğana, keşirimdilik
körsetken adamşa.
─ Janym, Maiumi, tek qana menimen bolşy... Kezdesip tūraiyqşy!
Biraz uaqyt ünsizdik ornady. Täkappar qyz müsindei bop
qozğalmastan tūr. Ol mynadai uiatsyz iemeurindi iestigende selk ietken
de joq. Tas bolyp qatyp qalğan siiäqty.
Onyñ ündemegeni jeñiltek jigittiñ delebesin qozdyra tüsti. Tegi, ol
mūny keliskendiktiñ belgisi dep tüsinse kerek. Jigit qyz janaryn
anyqtap köre almady, ieger közine közi tüskende, sol sätte-aq auzyn
japqan bolar iedi. Qyzdyñ jalt qarağanyn añğarmasa kerek, äitpese
mūndai qatelik jasamağan bolar iedi. Ol sözin jalğastyrdy:
─ Mendik bolyñyzşy, Maiumi. Ağañyzdy bügin-aq bosattyraiyn,
sizdiñ de qolyñyzdy qaqpai...
─ Oñbağan! Oñbağan! Ha-ha-ha!
Ömirimde naq osy külkidei ğajaiypty körgen iemespin. Men üşin
būdan tätti külki boluy mümkin iemes. Neke qiiär qoñyraudyñ,
liutnanyñ, arfa men sybyzğynyñ, kernei men fanfardyñ külli
älemdegi ieñ ädemi dybystary da däl osy külkige jetpeidi.
Ai aspannan aq kümis şaşqandai, jūldyzdar äri irilenip, äri
jarqyrap ketti. Samal jel jūpar şaşqan syndy, sonyñ bäri kökten
tögilip jatqandai. Bükil älem men üşin jūmaqqa ainalyp ketken
tärizdi.
XLV mapay
BIR KÜNDEGI EKI DUEL
İendi tömen tüse bersem de bolatyn iedi, biraq adam aitqysyz bir
raqat sezimge batyp, sileiip biraz otyrdym. Bireu jüregimnen uly
jebeni suyryp alğandai boldy... Tamyr-tamyryma qan jügirip,
jüregim bir qalypty, ierkin soğyp, janymdy şattyq biledi.
Quanğanymnan aiqailap jibere jazdap, özimdi äreñ ūstap, tömenge
tüsetin sätti küttim. Būl kezde tömendegi äñgime äli qyzyp jatqan
Maiumidiñ dausyn iestip qaldym.
─ Kezdesip tūraiyq... solai deñiz! - dep sañq ietti täkappar sūlu. ─
Dostyğyñyzdyñ syry osynda ieken ğoi! Oñbağan! Meni kim dep tūrsyz?
İetegin satatyn äiel dep tūrsyz ba? İamassi taipasynyñ köringenge
berile salatyn salpy ietegi dep qaldyñyz ba? Bilip qoiyñyz, ser,
şyqqan tegim jağynan men sizden kem iemespin. Sizdiñ aq näsildi
dostaryñyz meniñ bar bailyğymdy tartyp alğanmen, düniede ieşkim,
ieşqaşan tartyp ala almaityn närse bar: ol meniñ abyroily atym.
"Kezdesip tūraiyq!" Aqymaq! Men sizge jar boluğa da kelispes iedim.
Sizge satylğanşa, sizdiñ pasyq näpsiqorlyğyñyzğa jem bolğanşa,
jalañaş orman kezip, jañğaq terip ketkenim jaqsy! Qaryndasyn
satyp, bostandyq alğannan göri, meniñ ağaiym ömir boiy būğauda
şirigendi qalağan bolar iedi! O, ieger ol osy arada bolsa ğoi! Mynadai
qorlaudy öz közimen körse ğoi! Sen oñbağandy qamys qūrly körmei,
ieki büktei salar iedi!
Qyzdyñ qadala qarauy, tūrğan tūrysy, seskenbeitin minezi ─
osynyñ bäri mağan tūtqyndalar sättegi Otseolany ieske tüsirdi. İesek
dämeli jigit mynadai ötkir sözderden sasqalaqtai şeginşektep,
birneşe minut til qata almai, sorlap tūryp qaldy. Būdan bir minut
būryn ol sätsizdikke moiynsūnyp, qyzdyñ kete beruine tosqauyl
bolmas ta iedi. Biraq sonşa qolqalağanda, qyzdyñ jiırkengen jauaby
mūnyñ namysyna tiıp, aşuyn qainatty. Ol küş jūmsauğa bekindi.
Kezdesuge şyğar aldynda osynyñ birin de oilamağan bolar.
Adiutant būzylğan adam bolğanmen, mūndai aşynuğa jol bere qoimas
iedi. Mūndai mansapqor, mūzdai kiıngen sylqym, qyz aldynda
jankeştilikke bara qoimaidy. Būl qadamğa ündis qyzynyñ
aiyptaulary itermeledi.
Maiumi jalt būrylyp, jönine kete berdi.
─ Qaida asyğasyñ, qara tory sūlu qyz? ─ dep aiqailady ol, qyzdyñ
qolynan ūstai alyp. ─ Menen büitip oñai qūtyla qūiamyn dep oilama.
Ailar boiy soñyna tüsip kelemin, ant ieteiin, siqyrly külkiñ üşin
aiybyn öteitin uaqytyñ jetti! Qarsylasqanyñnan tük te şyqpaidy.
Būl jerde bizden basqa jan joq. Sondyqtan qoştaspas būryn men
seni...
Odan äri tyñdağanym joq. Kömekke ūmtylyp, ağaştap tez tüse
berdim. Biraq menen būryn basqa bireu jetip ülgerdi.
Janary jaltyldap, iessiz külkisin tyimastan alğa ūmtylğan HadjEva bolatyn Qolynda syldyrmaqty jylan ireñdep barady. Jylan
basyn köterip apty. Äbden aibattanyp, şağuğa daiyndalğany
baiqalady. Ysyldap, syldyrmaqtarynan "skirr-rr" degen dybys
şyğaruda.
İendi bir sekundtan keiin iesuas äiel qyz qūmar sabazdyñ qasyna
jetip te ülgerdi. Ol qorqyp ketip, qyzdy qūia berip, yrşyp tüsken
boiy, ientigin basa almai, aiaq astynan paida bola ketken äielge şoşi
qarap qaldy.
─ Ho! Ho! - dep qūlaqty jara aiqailady iessiz äiel. ─ Sonyñ ūly!
Sonyñ balasy! Sol küni añqau İevanyñ abyroiyn tökken opasyz
äkesinen būl da aumaidy! Däl osy sağatta soryma jetken Aidyñ da
şiregi iedi, osyndai imek äri suyq bolatyn. Jer betinde jasalğan
qylmysqa joğarydan küle qarap iedi. Ho! Ho! Künäğa jol bergen sağat,
iendi kek alu sağaty bolsyn! Äkesiniñ qylmysyn ūly öteuge tiıs. Ūly
Aruaq! Quat bere gör pendeñe! Çitta-miko, kek alaiyq!
Aruaqqa siyna äri qarğys jaudyra, jylan oralğan qolyn alğa
sozğan küii äiel sasyp qalğan ofitserge tap berdi.
Qorğanu kerek degen jalğyz oi bilegen adiutant semserin suyryp
aldy da:
─ Siqyrşy saiqal! İendi bir attasañ, tüirep öltiremin! - dep
aiqailady. ─ Joğal! Şegin, äitpese, ant ieteiin, şanşyp öltiremin!
Onyñ kesip aitqan üninen äzildep tūrmağany baiqaldy. Äitse de
İeva seskenbedi. Özine tönip tūrğan semserdiñ ötkir jüzine qaramastan
alğan betinen qaitpady.
Sol sätte men de jetip ülgerdim. Adiutantqa qarai iessiz jaqyndai
bergen İevany qauip-qaterden aman alyp qalu maqsatymen semserimdi
suyryp aldym. Biraq meniñ toitarys beruime mümkindik bolmady.
İesuas äieldiñ jan şoşyrlyq türinen qoryqty ma, älde jylandy
özine qarai laqtyryp jiberedi dep seskendi me, äiteuir, adiutant
kenet zäre-qūty qaşyp şegine berdi. İeki qadam şegingende köldiñ
jiegine jetip, tasqa sürinip, aiağy taiyp ketti de, suğa ūşyp tüsti.
Köl tereñ bolatyn, birden körinbei batyp ketti. Bälkim, osy suğa
qūlağany onyñ ömirin saqtap qaldy. Kelesi sätte su betine şyğyp,
jağağa jyldam tyrmysyp şyğa bastady. Aşuynda şek joq. Semserin
ala salyp, Hadj-İevağa tap berdi. Aşyna aiqailağan lağynet sözderi,
iesuas äieldi tap osy arada jairata saluğa bekingendigin körsetetin iedi.
Biraq onyñ ötkir semseri äieldiñ näzik tänine qadalyp ülgermedi,
jylandy da turap tüspedi. Bolat semser, tap sondai jarqyldağan
bolatqa baryp soğyldy.
Men adiutant pen äieldiñ arasyna tūra qaldym. Hadj-İevany
kekşil piğylyn jüzege asyrudan äreñ tejedim. Osyğan deiin
adiutant meni körgen joq iedi. Aşudan közine qan qūiylğandai
ieşteñeni körmegen ol, meniñ tūrğanymdy semserler aiqasa ketkende
baryp baiqady.
Säl dağdaryp qaldym. Bärimizde de ün joq.
─ Sizbisiz, Rendolf? - dedi ol tañyrqap.
─ İä, leitenant Skott, būl men, Rendolfpyn. Oqystan kilikkenim
üşin keşirim sūraimyn Biraq süiispenşilikke toly näzik sözderiñiz
kenet ūrysqa ainalyp bara jatqan soñ, ara tüsudi özime paryz
sanadym...
─ Tyñdap tūrğansyz ba? Būl äñgimeniñ sizge qatysy bar ma iedi, ser!
Jansyz bop soñyma tüsuge jäne jeke basymnyñ şaruasyna aralasuğa
qandai haqyñyz bar?
─ Haqym deisiz be? Beikünä, därmensiz qyzdy siz sekildi
jyrtqyştan araşalau ─ kez kelgen adal adamnyñ paryzy iemes pe?
Siz iertegidegi Kök Saqaldan da asqan jauyzsyz!
─ Sazaiyñyzdy tartarsyz äli! - dep kijindi adiutant.
─ Qaşan, qazir me?
─ Qalağan keziñizde!
─ Bärinen qazir qolaily. Bastañyz!
─ Būdan äri sözge kelmesten semserlerimizdi aiqastyryp, sūrapyl
semser oiyny bastalyp ketti.
Aiqas ūzaqqa barmady. Üşinşi rette me ieken, älde törtinşi rette
me, äiteuir, bir ūmtylysta men qarsylasymnyñ iyğyn jaraladym.
Onyñ oñ qoly saldyrap qaldy. Semseri malta tasqa zyñ ietip ūşyp
tüsti.
─ Jaraqattadyñyz meni! - dep aiqai saldy ol. Sosyn ūşyp tüsken
semserin nūsqap: -Qarusyz qaldym! Jaraidy, ser, men qanağattandym...
─ Al men öziñiz dörekilikpen namysyna tigen qyz aldynda tizerlep
otyryp keşirim sūrasañyz ğana qanağattanamyn.
─ İeşqaşan da! - dep jauap berdi ol. ─ İeşqaşan! ─ Öziniñ iılmeitin
ierligin körsetuge tiısti osy sözdi aitqan soñ, ol kenet teris ainaldy
da... tañ qaldyrğanda, qaşa jöneldi.
Soñynan tūra ūmtylğan men ūzatpai quyp jettim. Arqadan
semsermen salyp ötuime bolatyn, biraq moinyma qan jüktegim kelmei,
Gallaher "dümi" dep ataityn jerine jaqsylap tūryp bir teptim. Osy
bir qoştasu räsimine qanağattanğan soñ, men adiutanttyñ masqara bop
qaşa beruine ierik berdim.
XLVI tarau
ÜNSIZ MOİYÑDAU
Balausa mahabbat künderden syr aşyp,
Tūrmyz biz palmalar astynda...
Qūsyña kögerşin tağy bir qaraşy...
Būl öziniñ üirenşikti maqamdarynyñ birine salyp kele jatqan
Hadj-İeva bolatyn. Sodan soñ basqa dauys, özimniñ atymdy atağan,
būrynğydan göri näzikteu dauys iestildi:
─ Djordj Rendolf!
─ Maiumi!
─ Ho, ho! İekeuiniñ de iesine tüsti... Būl bir tamaşa aral, tek sender
üşin jaqsy, Hadj-İeva üşin qarañğy tünek... Oilamai-aq qūiaiyn... joq,
joq!
Balausa mahabbat künderden syr aşyp,
Tūrmyz biz palmalar astynda...
Qūsyña kögerşin tağy bir qaraşy...
Bir kezde būl meniñ aralym iedi, iendi seniki, süikimdi miko jäne seniñ
aralyñ, sūlu siñlim! Qos qarlyğaşym meniñ! Oñaşa raqattanyñdar.
Qartaiğan, iesi auysqan äieldiñ keregi ne senderge? Men keteiin ─ üp
ietken jelden de, sybdyr ietken japyraqtardan da qoryqpañdar. HadjEva tūrğanda ieşkim jaqyndai almaidy. İekeuiñdi çitta-miko küzetedi.
Ho, Çitta-miko!
Balausa mahabbat künderden syr aşyp...
İesuas äiel üirenşikti äuenine basyp, Maiumi iekeumizdi oñaşa
qaldyrdy. İekeumiz biraz qysylyp qaldyq.
Bir-birimizge mahabbat, süiispenşilik turaly būryn-soñdy söz
aityp körgen iemespiz. Maiumidi jas jüregimmen yntyğa süigenmen,
onyñ da özimdi ūnatatyndyğyna iendi közim jetip tūrsa da, būl jöninde
äli til qatysyp körgen joq iedik. Beine bir iekeumizdiñ de tilimiz
bailanyp qalğandai.
Biraq osy sätte ieşqandai sözdiñ de qajeti joq. Boiymyzdan elektr
togy jürip ötip, jüregimiz ben jas janymyz baqytty bir arnağa
qūiylyp jatqanda, bir-birimizdi sözsiz-aq tüsinetin iedik. Maiumidiñ
jüregi men dep soğatyndyğyn būdan artyq ieşqandai sözben aityp
jetkizu mümkin iemes.
Ol da däl osyndai sezimge şomyp tūrğan-dy. İekeumizdi de
tolğandyrğan ortaq oi bolatyn. Öz sezimimdi ağyl-tegil jetkizgenimdi
Hadj-İeva oğan aitqan bolar. Maiumidiñ köñildi de baisaldy
közqarasynan, onyñ özime şübäsiz senetinin baiqadym. Qūşağymdy
jaia berdim. Süiiktim osyny tüsine ketkendei, keudeme kep betin basty.
Bir auyz til qatyspadyq. Tek keudeme basyn qoiyp, ierkelei,
moinyma orala ketkende baryp, bir näzik dybys auzynan şyğyp
ketkendei boldy.
Biz biraz uaqyt ünsiz tūrdyq, tek jüregimiz ğana bir-birimen
sybyrlasyp jatqan sekildi. Sonan soñ qysylu jazdy küngi jeñil
būlttai seiilip, aqyrynda bir-birimizge süietindigimizdi aittyq. Būl
arada süiispenşilik sözderimizdi aityp jatqym kelmeidi. Ol qasietti
sözderdiñ bireuge jetkizgen kezde öñi qaşyp, jaman iestiletini bar,
sondyqtan iegjei-tegjeiin aitpai-aq qūiaiyn.
Osy bir baldan tätti sätte iekeumiz de aityp jetkizgisiz läzzatqa
şomdyq. Birazdan keiin tana iesimiz kirip, qazirgini qūia tūryp, ötkendegi
men bolaşaqty söz iete bastadyq.
Özim joq kezde bolğan oqiğanyñ bärin Maiumi qaz-qalpynda aityp
berdi. Alğaşqy kezdesken sätten bastap meni süietinin, sodan bergi
oqşau ötkizgen ūzaq jyldar boiy ieşkimdi ūnatpağanyn ieşbir
bälsinbesten moiyndady. Mūny baiqamağanyma tañ qalyp, balaşa mäz
boldy. Onyñ ūnatatyny turaly mağan ieşteñe aitpağanyn iesine
saldym. Maiumi ony maqūldady, biraq ieşteñeni jasyrğysy
kelmegenin qosa aitty. Ol menen göri sezimtal bop şyqty ─
süietinimdi baiağydan biledi ieken. Maiumidiñ ierkin, aşyq söileui
küdigimniñ bärin seiiltip jiberdi. Ol menen göri taza bop şyqty:
päktigime kümän keltiru degen oiyna da kelmepti. Tek bir joly ğana,
osy juyrda, ieki ūdai oiğa berilipti. Sebebi de aşyldy: joly bolmağan
jigit men turaly ösek taratyp, qyzdyñ basyn ainaldyrğysy kepti.
Sondyqtan Hadj-İevağa tapsyrma berilgen ieken.
Amal ne! Öz mahabbatymnyñ tarihy onşalyqty kirşiksiz iemes iedi.
Maiumige tek jartylai şyndyqty ğana aittym. Qyzdy renjitpeu
üşin ömirimniñ keibir tūstaryn aşyp sala almai, ündemei qalğan
kezderimde özimnen-özim qatty uialdym.
Alaida ötken künder ötip ketti, iendi ieşteñeni de özgerte almaisyñ.
Onyñ iesesine alda meni jarqyn bolaşaq kütip tūrğandy, sondyqtan öz
aiybymdy juuğa iştei ant berdim. Qūşağymda tūrğan mynadai arudy
iendi qaityp renjitpek iemespin.
Maiumidiñ şyn süietindigin öz auzynan iestigen kezde, keudemdi
maqtanyş sezimi kernedi, biraq onyñ otbasy söz bola qalsa-aq, yzadan
qanym qainap şyğa keledi. Ol mağan sot protsesi jöninde, aq
näsildilerdiñ, äsirese özderiniñ körşileri ─ Ringgoldterdiñ
körsetken ädiletsizdikteri men qorlaulary turaly aityp şyqty.
Özim jaqsy biletin jailardyñ bärin aitty. Biraq tek Maiumi ğana
biletin syrlar da bar ieken. Älgi jeksūryn, ieki-jüzdi Ringgold qyzdy
ainaldyrğysy kelgen körinedi. Tek ağasynan qoryqqandyqtan ğana
tiıspegen ieken.
İekinşi bir ğaşyq jigit, Skott, dostyğyn köldeneñ tarta jürip,
qyzdyñ senimine ne bolğysy kelgen. Pauellderdiñ plantatsiiäsy
jönindegi sot jağdaiyn, basqalar sekildi, ol da bilgen, sosyn yqpaldy
adamdarmen tuystyq jaqyndyğyn paidalanyp, jerlerin qaitaryp
beruge uäde bergen Biraq mūnyñ bäri bastan-aiaq ötirik bolatyn, uädeni
oryndau onyñ oiynda da bolğan joq. Baldai tätti sözderine
Otseolanyñ adamğa sengiş parasatty jüregi aldanyp qalğan. İmansyz
oñbağannyñ Pauellder otbasyna jol tauyp, jaqyn adamdardyñ biri
bolğanynyñ syry osynda. Maiumimen aşyq söilesetin qolaily sätti
kütumen ol birneşe ai qatynasyp, osynşa uaqyt boiy süietindigin
aityp, soñynan qalmasa kerek. Degenmen batyldyqqa bara almağan,
sebebi atasynyñ qaharynan qoryqqan. Sonymen onyñ barlyq
talabynan tük te şyqpady. Ringgold mūny jaqsy biletin, biraq ol
bir ğana maqsatty ─ meni jäbirleudi közdegen. Ol üşin būdan qolaily
sätti izdep tabu qiyn iedi. İendi men üşin basyn aşyp alatyn bir ğana
jağdai qaldy. Ärine, oğan aqyldy äri sezimtal Maiumidiñ kömegi kerek
iedi: öitkeni ol qaryndasymmen dos bolatyn jäne ieki qyz bir-birinen
qūpiiälaryn jasyrmaityn.
Qaryndasym men Maiumidiñ atasynyñ aralary qandai iekenin
bilgim keldi. Biraq köp qyzyqty jağdaiatty aita alatynyn bile tūra,
būl turaly sūrauğa uialdym.
Äitkenmen, iekeui turaly, äsirese Virginiiä jöninde söz bolmai
qalğan joq. Maiumi qaryndasymdy ierekşe iltipatpen ieske alyp,
mağan ol turaly sūraqty jaudyrdy-ai. Virginiiä būrynğydan da
sūlulanyp, köriktiligimen qūrbylarynyñ bärin tañ qaldyrypty dep
iestigen körinedi. Birge seruendegen künder, aralda ötkizgen baqytty
sağattar Virginiiänyñ iesinde me ieken dep sūrady Maiumi.
"İesinde bolğanda qandai!" - dep oiladym iştei, ony iestirtip aitu
bir türli auyr sekildi körindi.
Qiiälymyz bolaşaqqa qarai aua bastady. Ötken künder kök
aspandai aşyq bolğanmen, bolaşaq kökjiegin būlt torlap tūrğan.
Bärinen būryn özimizdi köp tolğandyrğan, ieñ qorqynyşty mäsele ─
Otseolanyñ tūtqyndaluyn söz iettik. Qaşan şyğarar ieken? Onyñ
bosanyp şyğuyn tezdetu üşin ne isteuimiz kerek?
Qolymnan kelgenniñ bärin isteuge uäde berdim jäne ol uädemdi
oryndauğa berik bel bailadym. Auyzben oraq ormai, tūtqyndy
qalaida şyğartuğa şyn bekindim. İeger ädildikke zañdy jolmen qol
jetpeitin bolsa, ailağa köşuge de äzirmin. Ol üşin äskerden şyğaryp
jibersin, tipti masqaralap, atyma küie jatam dese de özderi bilsin Jas
kösemdi bosatyp alu üşin, ömirimdi de aiamauğa äzirmin. Nietimniñ
rastyğyna qūdai atymen ant-su işip jatpai-aq, mağan onsyz da
senetin. Närkes janarynan sansyz alğys jautañdai, al alaulağan
ierinderiniñ ierinime tigeni kez kelgen alğys sözinen tätti iedi.
Qoştasatyn uaqyt jaqyndady. Aiğa qarap şamalauymşa tün
jarymy bolyp qalğan sekildi. Jota üstinde, bozğylt aspan aiasynda,
iesuas sūludyñ qoladan qūiğandai müsini körindi. Bizge taiap keldi.
Maiumidi qūşağyma qysyp, qūmarta süidim, sosyn baryp qoştastyq.
Qyzdyñ jūmbaq, adal qorğauşysy ony belgisiz soqpaqtarmen iertip
ketti. Osynau qasietti jerde basymnan ötkergen oqiğany qaita ieske
alyp, birneşe minut jalğyz tūryp qaldym.
Ai kökjiekke qarai birte-birte ieñkeie berdi. Būl ketetin uaqyt
boldy degen ieskertu iedi. Jotadan tömen tüsip, tezdete fortqa qarai
jürip kettim.
XLVII tarau
TŪTQYN
Uaqyttyñ keştigine qaramai, tūtqynğa jolyğyp şyqqym keldi. Öz
basyma ierkindikten aiyrylu qaupi töngen soñ, asyqpasam bolmaityn
iedi. Bir künde ieki duel, jaraqat alğan ieki jau jäne iekeui de
generaldyñ dostary. Al özimde ondai dos joq: jazadan qūtyluym
iekitalai. Tūtqyndalatyn şyğarmyn... bälkim, tipti äskeri sotqa berer,
odan soñ äskerden quu qaupi tūr.
Qanşa optimist bolğanmen, osynyñ aqyry nemen tynar ieken degen
oiğa şomdym. Äskerden şyğarudan onşa qoryqqan joqpyn ─ ofitser
şenisiz de ömir süre alamyn. Kinäli bolsyn, bolmasyn, öz
joldastarynyñ talqysyna salyp, masqaralap jatsa, kim de bolsyn,
nemqūraidy qarai almaidy. Jankeşti jan bolğanmen, biraq mäsele
tuystaryñ men otbasyña tie bastasa, onymen sanaspai tūra
almaisyñ.
Alaida būl jöninde Gallaher basqa pikirde bolatyn.
─ Maqūl, seni tūtqyndai qoisyn, tipti otstavkağa şyğaryp
jibersin. Bilgenin istesin! Tükirgeniñ bar ma seniñ oğan! İeşqandai män
beruşi bolma. İeger men seniñ ornynda bolyp, anadai keremet
plantatsiiäğa, äri tūtastai bir polk zäñgilerge ielik ietsem bar ğoi,
äskeri qyzmetke bir-aq tükirip, qant pen temekimdi ösirip jata berer
iedim. Äulie Patriktiñ atymen ant ieteiin, däl sony ister iedim!
Äitse de dosymnyñ jūbatu aitqan sözderi onşa tynyştandyra
almady. Köñilsizdeu küide tūtqyndy izdeuge şyqtym.
Jas kösemdi kameradan taptym. Jaña ğana torğa tüsken qyrandai,
qolğa tüsken qabylandai, Otseola qany qainap, abaqty işin iersiliqarsyly kezip jür. Oqtyn-oqtyn ses körsete aiqailap qūiady.
Terezesi joq bölme işi müldem qarañğy. İertip kelgen kapral ne
şyrağdan, ne alau almapty, şam alyp kelmek bolyp meni qarañğyda
jalğyz qaldyryp ketti.
Şamasy mokasin kigen adam boluy kerek ─ jolbarystai jūmsaq
basqan bireudiñ jürisin jäne şyldyr iete qalğan şynjyr dybysyn
qūlağym şaldy. Sonan soñ bireudiñ qatty kürsine demalğany äri aşu
şaqyrğany iestildi. Ala köleñkede ärli-berli adymdap jürgen
tūtqynnyñ sūlbasy közime äpeñ şalyndy. Demek, aiağyna būğau
salmağan boldy.
Tūtqynnyñ jalğyz iekenine közim jetken soñ, jai basyp, kire sala
iesik aldynda tūryp qaldym. Öz oiymen älek bolğan tūtqyn meni
baiqamağan sekildi iedi. Biraq qatelesippin. Otseola kenet tūra qalyp,
tañ qaldyrğanda, atymdy atady. Tärizi, qarañğyda jaqsy körse kerek.
─ Meniñ jaularymnyñ işinde siz de bar iekensiz ğoi, Rendolf! - dedi
ol aiyptai söilep. ─ Bes qaruyñyz beliñizde, äskeri kiım kiınipsiz,
saqadai sai körinesiz. Bizdi öz üiimizden quuğa siz de daiyn tūr iekensiz!
─ Pauell!
─ Pauell iemespin, ser. Meniñ atym Otseola!
─ Siz meniñ bala küngi dosym, ajaldan aman alyp qalğan adam
retinde men üşin ärqaşan Eduard Pauell bop qala beresiz. Siz osy
atpen ğana iesimdesiz...
Az uaqyt ünsizdik ornady. Tärizi, älgi sözderim janyna tigen boluy
kerek. Bälkim, äldeqaşan ötip ketken uaqytty iesine saldy ma ieken?
Otseola bylai dedi:
─ Mūnda nege keldiñiz? Siz mağan dos retinde keldiñiz be, älde
basqalar siiäqty bos äñgimemen janymdy jeu üşin keldiñiz be? Mūnda
mağan köp adamdar ─ abyroisyz iske itermeleitin ieki jüzdi sözuarlar
jiı keledi. Sizdi de sondai tapsyrmamen jiberip otyr ma?
Būl sözderden men äldeqandai tapsyrmamen Skottyñ kelipketkenin añğardym.
─ Joq, öz ierkimmen, dos retinde keldim, - dedim men
─ Sizge senemin, Djordj Rendolf! Jüregiñiz jas keziñizde-aq taza
bolatyn. Tüzu örimtaldan qisyq ağaş sirek ösip şyğady. Jaularyñyz
qanşa jamandağanmen, sizdi özgerip kete qoidy dep oilamaimyn Joq!
Qolyñyzdy äkeliñiz, Rendolf! Kümändanğanym üşin keşirim
sūraimyn!
Qarañğyda tūtqynnyñ qolyn ūstai alğan kezde, ieki qolynyñ da
kisendeuli iekenin tüsindim. Sonda da, şyn jürekten bir-birimizdiñ
qolymyzdy qatty qystyq.
Otseoladan mağan küie jağyp jürgen jaular kim iekenin sūrap
jatpadym. İeñ bastysy, tūtqynnyñ mağan degen seniminde, özin bosatu
jönindegi jospardyñ oidağydai jüzege asuy üşin onyñ mäni zor iedi.
Men oğan köl jağasynda bolğan oqiğanyñ şet-jağasyn aityp berdim.
Qalğan äñgimeni tuğan bauyryma da aitpas iedim.
Qatty yzalanatyn şyğar dep oilağanmyn, biraq özim de senersenbesimdi bilmei qaldym. Tağdyrdyñ kezdeisoq soqqysyna san ret
ūşyrağan jas ündis özin-özi tejeudi üirenip qapty. Meniñ äñgimem oğan
qatty äser ietkenin sezdim. Qarañğyda bet-jüzin köre almadym, biraq ol
tisterin qairap, boiyndağy aşu-yzany basu üşin birdeñe dep kijindi.
─ O, aqymaq basym! - dedi ol aqyrynda. ─ Ne degen körsoqyr iedik!
Osy tili tätti sūmyraidan äu basta-aq sekem alyp iedim.
Raqmet, qadirli Rendolf! Şynaiy dostyğyñyz üşin şeksiz
qaryzdarmyn. İendi Otseoladan qalağanyñyzdy ala beriñiz!
─ Aita körmeñiz, Pauell! Ol jağyna qinalmañyz ─ kerisinşe, sizdiñ
aldyñyzda men qaryzdarmyn, biraq bizge qazir är minut qymbat. Sizge
keñes beruge keldim. Būl sizdi bosattyrudyñ jospary. Biraq
tezdeteiik, äitpese meni körip qalulary mümkin.
─ Josparyñyzdyñ mäni nede?
─ Siz Oklavaha şartyna qol qoiuğa tiıssiz?
XLVIII tarau
ŪRAN TASTAU
Ūsynysyma jauap ─ tañ qalu men jek köru mağynasynda aitylğan
"vuf" degen jalğyz söz boldy. Odan soñ ūzaq ünsizdik ornady.
Öz ūsynysymdy qaitaladym.
─ Siz şartqa qol qoiuğa tiıssiz!
─ İeşqaşan! - dedi ol kesimdi ünmen. ─ İeşqaşan! Odan da osynda
şirip ölgenim jaqsy! Halqyma opasyzdyq jasağanşa, türme
küzetindegilerdiñ naizasyna tüirelip ölgenim täuir! İeşqaşan da qol
qoimaimyn!
─ Sabyr ietiñiz, Pauell, sabyr ietiñiz! Meniñ oiymdy tüsinbei
qaldyñyz. Meniñşe, basqa kösemdermen birge siz de sol şarttyñ şyn
mänine köz jetkizbegen sekildisiz. Şartty oryndau üşin qoiylyp
otyrğan talapty ieske alyñyzşy. İeger halyqtyñ basym köpşiligi
kelisim bergen jağdaida ğana jeriñizdi qaldyryp, Batysqa qonys
audaruğa tiıssiz. Al bügin halyqtyñ köpşiligi kelispeitindigi belgili
boldy. Qalyñ köpşiliktiñ şeşimin sizdiñ kelisimiñiz özgerte almaidy.
─ Ol ras, - dep kelisti oiymdy iendi tüsine bastağan tūtqyn.
─ Olai bolsa, qol qūia beruiñizge bolady. Basty talap oryndalmağan
soñ, sizge qoiylar ieş kinä bolmaidy. Osyndai ailağa nege barmasqa?
Būl äreketiñizdi ieşkim abyroisyzdyq dei almaidy. Qylyğyñyzdy
kez kelgen adam tüsinetin şyğar dep oilaimyn, al öziñiz bostandyq
alasyz.
Bälkim, meniñ tūjyrymdarym adal adamnyñ minez-qūlyqtaryna
säikes kele qoimaityn şyğar, biraq ol şyn tolğanystan tuğan
ūsynys iedi. Al dostyq pen mahabbattyñ janary köp jağdaida
adamgerşilikke qaişy keletin anau-mynau kemşilikterdi baiqai
bermeidi.
Otseola
tüsindim.
ündemedi.
Meniñ
sözderimdi
oilastyryp
otyrğanyn
─ Bylai ğoi, Rendolf, ─ dedi ol birazdan keiin. ─ Siz, sirä,
iuristerdiñ ataqty qalasy Filadelfiiäda tūrğan şyğarsyz? Mūndai
närse ieşqaşan oiyma kelmes iedi. Dūrys aitasyz ─ bül qol qoiystyñ,
ärine, jauapkerşiligi joq. Biraq meniñ qol qoiğanymnan uäkildiñ
közqarasy özgere qoimas. Ol meni jek köredi ─ ony jaqsy bilemin jäne
nege jek köretinin de bilemin. Men de ony köp jağdailarğa
bailanysty jek köremin. Qorlap otyrğany bir būl iemes! Meniñ
qolyma qanağattana qūiar ma ieken?
─ Qanağattanar dep oilaimyn. Qolyñyzdan kelse, bärine köngen
adam bola salyñyz. Qol qoisañyz bolğany, dereu bosatady.
Oğan kümänim joq iedi. Otseola tūtqyndalğannan keiin tarağan
sözderge qarağanda, Tompson öz isine ökinip jür degen oiğa keldim.
Jūrttyñ bäri ony ağattyq istedi, tübi osy ağattyğynyñ zardabyn
tartuy mümkin dep sanağan. Būl sözder uäkildiñ de qūlağyna şalynsa
kerek. Tūtqynğa adiutanttyñ kelip-ketkenin iestigende, oğan uäkil
tapsyrma bergen-au dep şeştim. Uäkildiñ özi de tūtqynnan tezirek
qūtyluğa asyğyp jürgendikten, Otseola üşin tiımdi şartpen bosatuğa
da qarsy bola qoimas iedi.
─ Dosym! Aqylyñyzdy tyñdap, şartqa qol qūiaiyn. Uäkilge
habarlai beruiñizge bolady.
─ Men ony körgen jerde-aq jetkizemin. Al iendi uaqyt biraz boldy,
köriskenşe!
─ Beu, Rendolf! Dosyñmen, aqtardyñ ortasyndağy jar degende
jalğyz dosyñmen qoştasu qandai qiyn! Ötken künderdi iemin-ierkin
otyryp ieske alar ma iedi, şirkin! Biraq būl jerde onyñ jöni kelmes.
Jas kösem sarañ söileudi qoiyp, būrynğydai ieljirei äñgimelesti.
─ İä, aq öñdilerdiñ işindegi özim ardaq tūtatyn jäne syilaityn
jalğyz dosym sizsiz, ─ dep qaitalady ol oilanyp otyryp. ─ Sizden
basqa tek...
Aşuğa bolmaityn qūpiiä syryn aityp qūia jazdağan adamdai, sözin
tyia qoidy. Alañdap, moiyndauyn iestirmin dep ümittenip iedim, biraq
aitylmady.
─ Aq öñdilerdiñ bizge körsetpegeni joq! - dedi ol yzağa bulyğyp.
─ Istegen qiiänattaryn sanap tauysa almaisyñ... Biraq Ūly Aruaq
atymen ant ieteiin, kek almai qoimaimyn! Būğan deiin mūndai ant
berip körgen joq iedim, biraq soñğy künderdiñ oqiğasy qanymdy
qainatyp jiberdi. Siz kelmei tūrğanda-aq özimniñ bitispes ieki
dūşpanymdy öltiruge ant bergenmin. Siz meni alğan betten qaitarğan
joqsyz ─ kerisinşe, senimimdi nyğaittyñyz jäne qasköilerimniñ
qataryna üşinşi jaudy qostyñyz. İendi Ūly Aruaq atymen tağy da ant
ietemin, orman japyraqtary aq näsildi üş sūmyrai men qyzyl öndi
satqynnyñ qanyna būialmaiynşa tynym körmeimin! Masairauyñ
ūzaqqa barmas, Omatla! Keşikpei sazaiyñdy tartasyñ, Otseolanyñ
semseri tübiñe jeter!
Aşuy basylğanşa ündemedim. Birneşe sekundtan soñ jas kösem
tynyştalyp, qaitadan dostyq köñilmen söilep ketti:
─ Qoştaspai tūrğanda aitar tağy da bir sözim bar. İendi qaşan
kezdeserimizdi kim bilipti? Är türli jağdailar kedergi boluy mümkin
ğoi. Kezdese qalğan künde, şaiqas alañynda, jau retinde kezdesermiz.
Aq öñdilermen bitimge kelu oiymda da joq iekenin jasyrmaimyn
sizden. Joq, ieşqaşan könbeimin! Sizge bir tilegim bar, Rendolf!
Sebebin sūramastan oryndaimyn dep söziñizdi beriñizşi? Mynany
syiğa alyñyz, ieger dostyğymdy bağalasañyz, ieşkimnen jasyrmai,
keudeñizge tağyp jüriñiz. Tilegim osy!
Ol sony aitty da, şyğyp kele jatqan künniñ sureti salynğan,
būrynyraqta söz bolğan, alqany moinynan alyp, mağan kigizdi.
Syrly alqa meniñ keudemde jarqyrady. Syilyğyn bas tartpastan
qabyldap, ötinişin oryndauğa uäde berdim. Al oğan sağatymdy
syiladym. Sonan soñ şyn jürekten bir-birimizdiñ qolymyzdy qysyp,
qoştastyq.
***
Özim oilağandai, seminoldar kösemin bosattyru onşa köp küşke
tüsken joq. Mağan belgisiz sebeptermen, uäkil jas kösemdi jek köre
tūra, jeke qatynasyn resmi iske audaruğa batyly barmady. Onsyz da
jağdaiy oñyp tūrğan joq iedi. Men tūtqynnyñ şeşimin habarlağan
kezde, Tompson odan oñai qūtylğanyna quandy. Uaqytty almastan,
tūtqynmen kezdesuge jöneldi.
Otseola özin öte ädepti ūstady. İeger keşe aşu-yzağa ierik bergen
bolsa, bügin ūstamdy da salmaqty. Türmede ötkizgen tün jigerin qūm
qylğan sekildi. Aştan-aş, kisendeuli tūtqyn, bostandyq jolynda
qandai kelisimge bolsa da baruğa daiyn bolatyn. Uäkil jağdaidy
osylai tüsindi.
Şartty alyp keldi. Otseola oğan söz aitpastan qol qoidy. Kisender
alynyp, türmeniñ iesigi aşyldy. Onyñ ieş kedergisiz kete beruine
mümkindik berildi, Tompsonnyñ quanyşynda şek joq, biraq būl özinözi aldau ğana bolatyn. İeger ol, men sekildi, Otseolanyñ jüzindegi
kekesin külkini baiqağan bolsa, jeñdim dep osynşa masairamağan
bolar iedi. Biraq Tompson qateliginiñ raqatyn ūzaq köre almady.
Jas kösem tamam jūrttyñ közinşe alşañ basyp, tura ormanğa qarai
tartty. Alaida şoq ağaşqa jete bere fortqa būrylyp, jaltyldağan
qanjaryn belbeuinen suyryp, basynan asyra kötergen boida: "İo-hoehn!" dep aiqai saldy. Osy bir äskeri ūran qūlağymyzğa üş ret iestildi.
Sonan soñ Otseola kilt būrylyp, bir-aq sekirip ormanğa kirip ketti.
Mūnyñ neni bildiretini ap-aiqyn iedi. Tipti mäz bop tūrğan uäkildiñ
özi de mūnyñ ölispei berispeitin soğysqa şaqyrğan ūran iekenin
tüsindi. Quğynğa dereu qaruly soldattar jiberildi. Quğynnan nätije
şyqpai, bir sağattai tekke salpaqtap, äbden şarşağan soldattar
fortqa qaityp keldi.
***
Gallaher iekeumiz tūtqyndau turaly būiryqty kütip, tañerteñgi
uaqytty üide ötkizdik. Bizdiñ tañdanysymyzğa orai būlai bolmai
şyqty.
Keiinirek anyqtalğandai, Ringgold fortqa qaita oralmapty.
Jaraqattanğan soñ ony forttan birneşe mil jerdegi tanysynyñ
üiine jöneltse kerek. Būl jağdai dauly mäseleniñ biraz tigisin
jatqyzdy. İekinşi bäsekelesim, adiutant Skott, qolyn tañdyryp
alyp, fortqa kelgen boida attan qūlap, qolymdy ağaşqa soğyp aldym
dei salğan körinedi. Sänqoi jigit jaraqatynyñ şyn sebebin aita
almağany tüsinikti de. Onyñ dabyra qylmağanyn teris körmedim. Öz
tarapymnan men de dosymnan özge ieşkimge tis jarğanym joq. Būl
äñgimeniñ bäri keiinirek mälim boldy. Odan keiin de adiutant
Skottpen qyzmet babynda kezdesip tūruyma tura keldi. Biraq
kezdesulerimizdiñ tek resmi türde ötkendigi özinen-özi tüsinikti ğoi.
Ondaida iekeumiz de asqan ūstamdylyq körsetetin iedik.
Alaida keşikpei kütpegen jağdai iekeumizdi ajyratyp jiberdi.
Ölerdei jek köretin adamymmen iendi kezdespeitin bolğanyma men de
quandym.
XLIX tapay
SOĞYS
Fort Kingte ötken keñesten keiin birneşe apta boiy ielde
tynyştyq ornady. Kelissöz aiaqtalğan, iendi äskeri qimyldardyñ
bastalatyn uaqyty da alys iemes. Aq näsildiler negizinen, ündisterdiñ
ne isteitindikterin özara äñgime ietude. Aiqasqa şyğa ma, älde aitqanğa
köne me? Jūrttyñ köbi olardy bağynatyn şyğar dep oilady.
Qonys audaruğa daiyndalu üşin seminoldarğa birşama uaqyt
berilgen iedi. Ündisterdiñ barlyq siyr men jylqyny fortqa qai küni
aidap äkeluge tiıs iekendikterin habarlau üşin taipalarğa jauşylar
jiberildi. Uäkildiñ baqylauymen auktsion ötkizilmek boldy. Tüsken
aqşany mal ielerine Batystağy jaña jerlerge köşip barğan soñ
taratyp beru josparlandy. Plantatsiiälar men qora-jailar jöninde
de osyny isteu belgilendi.
Auktsion ötkiziletin kün de keldi. Biraq ükimet uäkiliniñ ökinişine
orai, ieş jerden mal kelmedi. Auktsiondy keiinge qaldyruğa tura
keldi.
Ündister maldaryn äkelmedi ─ demek, olardan odan da jaman
närseni kütuge bolady. Keşikpei olardyñ piğyldary aiqyndala
bastady.
Soñğy aptalarda ornai qalğan tynyştyq, dauyl aldyndağy
tylsym sät qana ieken. Kün kürkiregen kezdegi alystap bara jatqan
saryn sekildi, aldağy qaruly qaqtyğystyñ habarşysyndai, är
jerden ūsaq janjaldar şyğa bastady.
Ädettegidei, bäleniñ bärin aq öñdiler bastady. Añ aulaudyñ
qyzyğyna tüsip, öz jerlerinen ūzap ketken üş ündisti bir top aq
näsildi ūstap alady. Olardy arqanmen şandyp, aq näsildi bireudiñ
qorasyna qamap qūiady. Taipanyñ mūny iestigen basqa jauyngerleri
kelip, bosatyp alğanşa, tūtqyndardy sonda üş kün, üş tün ūstaidy.
Aiqas bastalyp, birneşe ündis jaralanğanmen, aq öñdiler qaşyp
ketkendikten tūtqyndar bosatyldy. Älgilerdi alyp şyqqan dostary
nağyz qanypezerliktiñ kuäsi boldy. Qatty bailağan arqan aiaqqoldaryn qiyp, qozğaluğa mümkindik bermegen. Qan köp ketip, osy
uaqyt işinde olar när syzbasa kerek. Mūnyñ adamdarğa qalai äser
ietkenin özderiñiz-aq tüsine berersizder! Meniñ tek bolğan jaidy aityp
otyrğanymdy ieskeriñizder.
Tağy da bir oqiğa. Kanafa-Pond mañyndağy öz qostarynda jürgen
alty ündiske bir top aq öñdi bas salyp, myltyqtaryn tartyp alady.
Qapşyqtaryn aqtaryp, özderin qamşymen dürelei bastaidy. Osy
kezde tağy da ieki ündis jetip ülgerip, mūny körisimen olar aq öñdilerge
oq jaudyrady. Analar da atysa bastap, bir ündisti öltirip, iekinşisin
auyr jaralap ketedi.
Ärine, osydan keiin ündister arasynda iereuil būrq ietip, olar aq
öñdilerden kek ala bastady. Gazetterdegi habarlar:
"II avgust, Dalton. Fort Kingten fort Brukqa bara jatqan hat
tasuşy bir top ündiske tap bolady. Olar attyñ tizgininen ūstai alyp,
älgini ierden jūlyp alyp, öltirip tastaidy. Hat tasuşynyñ
keskilengen denesi birneşe künnen keiin ormannan tabyldy".
"14 salt atty kapitan Gabriel Pristiñ plantatsiiäsyna baru üşin,
Vakahontty betke alyp, barlauğa şyğady. Olar mejeli jerge bir
mildei qalğanda kişkentai kölge tireledi. Keibireuler būl sudan at
jaldan ötuden jüreksinedi. Alaida törteui täuekel ietip, jüzip ötpek
bolady. Sol sätte kenet tasadan şyğa kelgen ündister oq jaudyra
bastaidy. Özgelerden ozyñqyrap ketken ieki salt atty
jaraqattanady. Bireuiniñ mister Folktiñ, moinyna oq tiıpti. Ony
atqa teñdep, üiine jöneltken. İekinşisiniñ, kapitan Pristiñ balasynyñ
qoly synyp, aty oqqa ūşqan. Ol qaşa jönelip, batpaqqa qoiyp ketedi,
söitip ündisterdiñ quğynynan qūtylady".
"Şamamen däl säl kezde ündisterdiñ jasağy Djordj kölindegi
iemendi aralda ağaş kesip jatqan birneşe adamğa şabuyl jasağan. Aq
öñdiler qaiyqpen qaşyp qūtylady, biraq ieki adam jaraqat alğan".
"Floridanyñ oñtüstik-şyğys böligindegi Niu Riverde ündister
mister Kulidiñ üiine basyp kirgen. Äielin, balalaryn jäne üide sabaq
beretin mūğalimin öltirip ketken. Otyz şoşqasyn, üş jylqysyn
aidap äketipti. Oğan qosa on ieki jäşik azyq-tülik, bir kespek oq-däri, ieki
jüz funttan astam qorğasyn, kümistei jeti jüz dollar jäne ieki
zäñgisin oljalağan. Mister Kulidiñ özi üide bolmapty. Qaityp
oralğanda, iemşektegi balasy men ölip jatqan äielin köredi ─ qaq
jürekten atqan ieken; ieresekteu ieki balasyn da öltirip ketken. Qyzy
kitap ūstap otyrğan qalpynda ölip ketipti, ūly onyñ qasynda jatyr
ieken. Bükil üi otqa oranğan".
"Sent-Djone mañyndağy Spring-Gordende polkovnik Ristiñ
aumaqty plantatsiiäsyn qiratyp, üiin tük qaldyrmai örtep jiberipti.
Toqsan kespekti toltyruğa jetetin qant qūrağyn typ-tipyl qūrtyp
jibergen. Jüz alpys ieki zäñgisin, barlyq qaşyry men jylqylaryn
aidap äketken".
"Sol ündister zäñgilermen auyz jalasa otyryp mister
Depeisterdiñ plantatsiiäsyn oirandap ketken. Qaiyq tauyp alyp,
özennen ötken soñ, kapitan Demmettiñ üi-jaiyn örtep jibergen.
Maior Heriottyñ plantatsiiäsy oirandalyp, seksen zäñgisi
ündistermen birge ketken Sosyn ündister San-Avgustinoğa qarai ilgeri
jylji otyryp, general Ernandestiñ ūşy-qiyrsyz plantatsiiälaryn
oirandap ketken. Biulov, Buen-Retirodağy Diuponnyñ, Denhem, TomokKriktegi Mak-Reidiñ üi-jai, qora-qopsylary, Beies, general Herring,
Bartalone Solano jäne tağy basqalardyñ ─ qysqasy SanAvgustinanyñ oñtüstigindegi plantatsiiälar tügeldei derlik osyndai
pälege ūşyrağan". Qarapaiym tarihi derekter osyndai. Men mūny
seminoldarmen soğystyñ bastaluyna sebep bolğan oqiğalar retinde
keltirip otyrmyn.
Ündisterdiñ būl äreketteri tağylyq bolğanmen, olardyñ mūnysy
tek qana zaual, köpten kütken kek alu, köp jyldar boiy tözimdilikpen
şydap kelgen ädiletsizdik pen qysymğa qarsy jauap bolyp
tabylatyn iedi...
Äzirge nağyz äskeri qaqtyğystar bastala qoiğan joq, biraq aq
öñdiler ielikterin typ-tipyl ietip jürgen ündis toptary är
jerlerden bir mezgilde boi körsetti. Ündisterge zorlyq-zombylyq
jasağandardyñ köpşiligine zaual töndi; keibireuleri äreñ syğylyp
şyğyp, şybyn jandaryn saqtap qaldy. Bükil ieldi ört şarpyğanşa,
dümpuden keiin dümpu jalğasa berdi.
İeldiñ iş jağynda nemese ündistermen şekaralas tūratyndardyñ
bäri jerlerin, dünie-mülik, şaruaşylyq qūral-jabdyqtaryn,
jihazdaryn, qymbat zattaryn tastap, qauipsizdik üşin bekiniske
beiimdep arnaiy nyğaitylğan sol töñirektegi mekender men
forttarğa kep bas sauğalady.
Omatla jäne basqa kösemder tört jüzdei satqyndarmen qosa
mekenjailaryn tastap, pana sūrap fort Brukqa qaşty.
İendigi jerde soğys bolady, bolmaidy dep säuegeilik jasaudyñ
qajeti joq iedi. Soğys bastaldy jäne "İo-ho-ehi!" degen ūran
töñirektegi ormandardy kündiz de, tünde de jañğyrtyp jatty.
L tarau
JŪMBAQ CALT ATTYNY SOÑYNAN QUU
Äzirge Floridağa kelgen amerikan äskerleri tym az. Biraq ädette
Qūrama Ştattardyñ äskerleri ornalasatyn Jaña Orlean, fort
Moultri, Savanna, Mobail jäne basqa da äskeri lagerlerden
otriadtar kele jatty. Djordjiiä jäne Karolina ştattarynyñ iri
qalalarynda, sondai-aq Floridanyñ özinde ieriktiler otriadtary
qūryluda. Äskerge tartu üşin ärbir ieldi mekenge belgili mölşerde
adam beru mindetteldi. Tuğan qystağym Suonide de otriad qūrylatyn
bop şeşildi. Osy maqsatpen dosym Gallaherdi sonda jiberdi. Men
leitenant bolğandyqtan, oğan kömekşi ietip tağaiyndady.
Būl būiryqty alğanda qatty quandym. Fort garnizonyndağy bir
saryndy ömir mezi qylyp bitip iedi. Onyñ üstine birneşe kün üiimde
bolatynyma mäzbin.
Gallaher menen kem quanğan joq. Ol añqūmar iedi. Dosym köbinese
qalada nemese Atlant jağalauyndağy forttarda tūryp kelgendikten,
tülki men būğy aulaudyñ añşylyq ğanibetine sirek keneletin. Suoni
ormandarynda añ men qūs jyrtylyp aiyrylady. Sondyqtan añ aulap,
qūs atamyz dep dosyma uäde berdim.
Sonymen ieriktilerdi jaldauğa rūqsat alğan iekeumiz, forttağy
joldastarmen qoştasyp, seiildep qaitarymyzğa sengen köñilmen,
quana-quana jolğa şyqtyq. Plantatsiiäğa qaita oralağanyna şyn
quanğan Qara Djek bizge iere jürdi.
Suoni aimağyna ündister äzir şabuyl jasai qoiğan joq. Ol bizge
öte-möte öşikken taipalardan aulaqtau jerde bolatyn. Qauipsizdikti
sezgen tūrğyndar jyly oryndarynan qozğalar iemes. Alaida ieriktiler
jasaqtary qūrylyp, ainalany salt atty saqşylar küzetip jüretin
bolğan.
Şeşem men Virginiiädan hat jiı keletin. Onda qauip-qater jöninde
pälendei ieşteñe aitylğan iemes. Mäselen, qaryndasym ündister bizge
müldem tiıspeidi dep sanaityn. Soğan qaramastan janym jai taba
qoiğan joq, sondyqtan tuğan jerge attanu turaly būiryqty saqadai
sai qarsy aldym.
Orman işindegi jolmen jele şauyp otyrdyq. Keşikpei özimniñ
balalyq şağymdy ötkizgen jerlerge jaqyndap ta qaldyq. Būl joly
tasadan jasalatyn şabuyldardan qoryqqan joqpyz. Öitkeni
qauipsizdik joldaryn mümkin bolğanşa qarastyrğanbyz. Bizge bir
sağattyñ işinde jolğa daiyndalu jöninde būiryq berilgen-di.
Sondyqtan birden jolğa şyqtyq, meniñ qas jaularym jolğa
şyğatyndyğymdy bilmei de qaldy. Aitpaqşy, qasymda ier jürek
Gallaher, al soñymyzdan adal dosym Qara Djek kele jatqanda aq
öñdiler tarapynan jasalar aşyq şabuyldan qorqa almaimyn.
Men tek jolai ündisterge ─ qazirgi jaularymyzğa tap bop qalamyz
ba dep seskendim! Odan qauiptenbeske bolmaityn iedi, sondyqtan
barynşa saq jüruge tyrystyq.
Bizge birneşe jerde mokasin men at tuiağynyñ jaña ğana tüsken
izderi kezdesti. Al bir joly äli söne qoimağan alaudyñ ornyna da
kezdestik. Ainala ündisterdiñ izderi josylyp jatyr. Osy arada
qostary bolsa kerek. Özen jağasyndağy iesiz qalğan plantatsiiäğa
jetkenşe birde-bir aq näsildi nemese qyzyl öñdi adamdy
kezdestirmedik. Osy arada ğana birinşi ret beisauat adamğa tap
boldyq.
Salt atty ─ ündis bolsa kerek. Ol bizden tym alysta iedi, sondyqtan
öñ-tüsin ajyrata almadyq. Kiımine, atqa otyruyna, qyzyl belbeui men
şalbaryna, äsirese basyna qadağan tüie qūstyñ qauyrsyndaryna
qarap seminol bolarsyñ dep şamaladyq. Astynda qara aty bar, biz
bettep bara jatqan orman arasyndağy aşyq alañqaiğa şyğa keldi.
Bizdi de baiqap qalsa kerek, kezdesuden taisaqtai berdi. Köz toqtata
qarap alğan soñ, atynyñ basyn būryp, ormanğa siñip ketti.
Qyzba qandy Gallaher atyn tebinip qalyp, qua jöneldi. Ony
tejegim kelip iedi, biraq älgi salt atty mağan Otseola sekildi bop
körindi. Onda qauiptenetin ieşteñe joq. Jas kösemmen jolyğyp,
dostarşa syr şertissem dep Gallaherdiñ soñynan şaba jöneldim. Al
bizdiñ soñymyzdan Qara Djek te qalatyn iemes.
Jūmbaq salt attynyñ Otseola iekenine men senimdimin. Basyndağy
tüieqūs qauyrsyndaryn tanyp qalğandai boldym, al Djek mağan jas
kösemniñ kelisti qara atqa minip jüretindigin aitqan. Bar belgilerine
qarağanda sol boluy kerek. Men dauystap, ony toqtatu üşin atymdy
tebinip, Gallaherden ozyp kettim.
Keşikpei salt atty siñip ketken ormanğa da jettik. Biraq jaña
tüsken izderden basqa ieşteñe köre almadyq. Otseolany dauystap
şaqyrdym, oz atymdy da aittym, biraq jañğyryqtan basqa ieşteñe
iestilmedi. Biraz uaqyt izinen qalmai, dauystap şaqyrumen bolsam da,
jauap berilmedi. Salt atty ne jauap bergisi kelmedi, ne dauys
iestilmeitindei jerge ūzap ketken boluy kerek. Ärine, atynyñ basyn
özi tejemegen soñ, ony qua berudiñ mäni joq iedi. Onyñ soñynan aptalap
qusaq ta, bäribir jete almas iedik. Būdan ieşteñe şyqpaitynyn bilgen
soñ, Gallaher iekeumiz quğyndy qoiyp, tezirek üige jetu üşin sürleu
jolğa qaita tüstik.
Üige jeter qosalqy sürleudi jaqsy biletindikten, attyñ basyn
solai qarai būrdym. Osylaişa ūzaq jürdik. Özimiz bettegen özenniñ
jağalauynda jylqynyñ jaña tüsken izi tağy da kezdesti. Izdi mūqiiät
qarağanda, äli dymqyl iekenin baiqadyq. Janyndağy qu japyraqtarda
su tamşylary möltildeidi. Demek, salt atty özendi jaldap ötken!
Būl jañalyq köp mäsele jaiynda oilanuğa mäjbür ietti. Ündis arğy
betke nemenege ötken? İeger Otseola bolsa, onda ne izdep bardy? İeldegi
jağdai şielenisip tūrğan kezde, aq näsildilerdiñ mekenine aiaq basqan
ündis ömirin qaterge tigedi. İeger ony baiqap qalyp, tūtqynğa alğan
bolsa, tiri qūtyla almaidy. Mūndai közsizdikke baru üşin kürdeli
sebep boluy kerek. İeger Otseola bolsa, ol jaqtan ne izdeidi? Otseola
barlauğa şyqqan boluy kerek degen boljam ğana ieptep aqylğa syiady.
Mūnda tañ qalarlyq tük te joq.
Osy bir dolbarda şyndyqqa janaspaityn ieşteñe bolmağanmen,
nege iekeni belgisiz, sene almadym. Kenetten janymdy äldeqandai būlt
torlap, belgisiz sezim toryqtyryp jiberdi. Älde - bir peri qūlağyma:
"Olai iemes!" dep sybyrlap tūrğandai. Salt atty, söz joq, özennen
ötken. Käne, teksereiik!
Özenge kelip, joramalymyzdyñ dūrys iekendigine közimizdi
jetkizdik: iz sudan bastalypty. Demek, kim de bolsa, özennen at jaldap
ötken. Arğy jağany tekserip iedik, onda da qara tūlpardyñ izi sairap
jatyr ieken
Toqtamastan izdi qualai jürip kettim. Gallaher men Djek te qalar
iemes. İrland tabandylyğyma qatty tañ qalyp keledi. Biraq onyñ
sūraqtaryna jauap beruge mūrşam joq. Sekemşil köñil minut saiyn
janymdy jabyqtyryp, jüregim atşa tulauda.
Iz bizdi magnoliiä toğaiynyñ arasyndağy şağyndau aşyq alañğa
alyp şyqty. Äri qarai jürudiñ qajeti joq bolatyn: közdegen jerge
jetippiz. Jalma-jan jerge üñilgenim sol-aq, at üstinde sileiip otyryp
qaldym. Jabyrqau sezim seiildi, biraq onyñ iesesine odan da jaman
jabyrqatqan oilar paida boldy. Osy arada beket bolğandai, at
tuiaqtarynan qalğan iz alañda sairap jatyr. Qara tūlpardyñ basqan
jerleri op bolyp qalypty. Biraq qatarynda odan göri kişirek izder de
baiqalady. Bül kişkene ponidyñ tağaly izderi bolatyn.
─ Astapyralla! Djordj myrza! - dep küñkildedi Djek, Gallaherden
būryn jerge üñilgen boida. ─ Qarañyzşy, mynau bizdiñ Aq Tülkiniñ izi
ğoi. Miss Virginiiä osynda bolğan ieken! Oğan ieşqandai kümän joq!
LI tapay
SALT ATTY KIM?
Basym ainalyp, attan auyp tüse jazdadym. Biraq ieşkimge sezdirmeu
üşin, amal joq, özimdi qolğa aluğa tura keldi. Kei kezde ieñ jaqyn
dosyña da aitqyñ kelmeitin küdikter paida bolady adamda. İeger
mūny "küdik" deuge bolatyn bolsa, sol jağdai tura meniñ basyma tüsip
iedi. Sorym qainağanda, iendi sol küdik senimge ainaldy.
Gallaherdiñ jerdegi izderden göri, meniñ minez-qūlqyma köbirek tañ
qalyp tūrğanyn baiqadym. Izge abyrji qarağanymdy körip tūr.
Qobaljyp tūrğanymdy baiqamauy mümkin iemes. İendi, mine, alañğa
şyqqan ol, äldeneden qatty üreilenip, öñim qūp-qu bop, iernim iernime
timei qaltyrağanymdy anyq kördi.
─ Sağan ne boldy, Djordj? Ündistiñ oiynda bir zymiiändyq bar dep
oilaisyñ ba? Plantatsiiämdy toryp jür dep qorqasyñ ğoi?
Būl sūraq şyndyqtan alystau jauap aituyma sebep boldy.
─ Öte mümkin, ─ dedim, qysylğanymdy sezdirmeuge tyrysyp. ─
Toruylşy-ündis zäñgilerdiñ bireuimen söz bailasyp jür me dep
qorqamyn.
Mynau bizdiñ ponidiñ izi... Zäñgiler osynda kep, ündispen söilesken
siiäqty. Biraq qandai maqsatpen jürgenderi beimağlūm...
─ Joq, Djordj myrza, ─ dep kilige ketti qaru ūstauşym, ─ bizde Aq
Tülkige ieşkim minbeidi, oğan tek...
─ Djek, - dep şūğyl bölip jiberdim men onyñ sözin, ─ auylğa şap,
kele jatyr dep habarla. Bar, jarqynym!
Būiryqtyñ qatañ berilgeni sonşa, Djektiñ tyñdamasqa amaly
qalmady. Ol sözin bitirmesten, atyn tebinip qap, şaba jöneldi. Būl
amaldy men saqtyq üşin jasadym. Osydan bir minut būryn kele
jatqanymyzdy habarlau üşin şabarman jūmsau oiymda da joq,
bolatyn. Añqau zäñginiñ: "Bizde Aq Tülkige miss Virginiiädan basqa
ieşkim minbeidi" degeli tūrğanyn sezip qaldym. Sondyqtan sözin
aiaqtatpau üşin osy qulyqty ädeii oilap tauyp iedim. Zäñgi ketken soñ
dosymnyñ betine qaradym. Gallaher jarqyn jandy, ne bolsa da
ieşteñeni jasyrmai, tura aitatyn adam. Jairañdap tūrğan jyp-jyly
jüzinen bir närsege tüsine almai tūrğanyn anyq kördim de, jerge
kirerdei uialdym. Alaida iekeumiz de ündemesten attyñ basyn Qara
Djek ketken soqpaqqa qarai būrdyq.
Būl maldyñ şūbyryndy sürleui ieken, qatar jüruge tarlau
bolğandyqtan, alda ─ men, artta ─ Gallaher, ünsiz ilgerilei berdik.
Atymdy qaqpailaudyñ qajeti joq, qaida kele jatqanyn özi de
jaqsy biledi ─ baiağy ieski jol Jerdegi izderge üñilgendi qoidym. Bireki ret ponidyñ kişkentai izderi közime şalyndy, biraq oğan män
bermedim: qaidan şyğyp, qaida barğany beseneden belgili.
Oiğa şomyp ketkenim sonşa, ainaladağyny baiqar iemespin.
Ponimen Virginiiädan basqa isim kelui mümkin? Qara Djektiñ kimdi
aitqaly tūrğanyn bile qoidym: Aq Tülkige tek qaryndasym ğana
minetin, onyñ süiikti kişkentai atyna plantatsiiäda basqa ieşkimniñ
minuine tyiym salynğan. Degenmen bül talaptyñ oryndalmas tūsy
bar. Bir joly Violanyñ minip jürgenin körgenim bar. İeger söiletip
qūia bersem, Djek qaryndasymnyñ atyn atar ma iedi? Mümkin, ol Viola
şyğar?
Biraq kvarteron Otseolamen nemenege kezdesedi? İeşbir jöni joq.
Üide bolmağanyma köp uaqyt ötken, odan beri talai özgeris bop
jatyr. Kim biledi... Mümkin Viola qara jigitten jerip, jas kösemge
yqylasy aua bastağan şyğar. Tärizi, ony osy mañnan jiı körip tūrğan
bolar. Men soltüstikke attanyp ketkennen soñ, Pauellderdiñ
plantatsiiälaryn tartyp alğanğa deiin birşama uaqyt ötti ğoi. Osy
arada Pauellmen alğaş tanysyp jürgen kezderdegi bir jağdai oiğa
oraldy ─ ärine, onşa män bererlik oqiğa iemes iedi. Viola symbatty
jigitke tañdai qağa bastap, oğan Qara Djek qatty aşulandy. Özin
ūnatyp jürgen adamyn şyrğalañğa salğany üşin, qaryndasym
Violağa ūrsyp alğan Viola sūlu bolatyn jäne sūlu qyzdarğa tän
minezben būl da bälsinudi jaqsy köretin. Boljamymnyñ dūrys bop
şyğuy da ğajap iemes... Osy oi meni biraz tynşytqandai boldy, biraq
Djek baiğūsqa obal-au!..
Būl boljamymdy tağy da bir bolymsyz jağdai nyğaita tüskendei.
Soñğy kezderde kömekşimniñ qatty özgergenin baiqadym: būrynğydai
köñildi iemes, oişyl, baisaldy jäne jañğalaq bop barady.
Keşikpei tağy da bir boljam jylt ietkendei boldy. Aq Tülkige
minuge tyiym salynğanmen, ony jaiylyp jürgen jerinen
äldebireuler ūstap alyp, ündispen kezdesuge minip baruy da mümkin
ğoi. Äbden mümkin. Basqa plantatsiiälardağy sekildi, bizdiñ
plantatsiiäda da jauyğyp jürgen ündistermen bailanys jasaityn
renişti qūldar boluy ğajap iemes. Kezdesetin oryndary şamamen
üiden bir mildei ğana jerde. Jaiau barğanşa jaiylymda jürgen
ponidy ūstap alyp, minip barğan äldeqaida jaqsy, ony kim baiqap
jatyr. Solai bolsa ieken de...
Iştei qūdaiğa siynyp bolğanymşa, barlyq boljamymdy joq
ietken bir zatqa keziktim. Jüregim qaita syzdap sala berdi.
Jol boiynda bir şoq aq qarağan ösip tūrğan, sonyñ bir būtağynda
lentanyñ üzigi jelbireidi. Bül äielderdiñ köilegine jelbirşek ietip
japsyratyn torqa jibek bolatyn. Tiken ilip, üzilip qalsa kerek.
Qiiäldağan ümitimniñ küli kökke ūşty. Bir de bir zäñgi, tipti Violanyñ
özi de mūndai iz qaldyra almasa kerek. Men selk iete qalyp, janap öte
berdim.
Serigim mūny baiqamas dep oilap iem, onym beker ieken. Lenta tym
közge ūryp tūrğandy. Artyma būrylyp iedim, onyñ lentany ilip alyp,
anyqtap qarai bastağanyn baiqadym.
Quyp jetip, sūraqtyñ astyna alar-au dep qoryqqandyqtan, atymdy
tebinip qap şaba jöneldim. Gallaherge soñymnan qalma dep
dauystadym.
On minuttan soñ üige aparatyn saia jolğa tüstik. Bizdi qarsy aluğa
dälizge şyqqan şeşem men qaryndasym kelgenimizge qatty quandy.
Biraq sözderin tyñdamadym desem de bolady. Virginiiänyñ kiımine
qarap qadalyp qalyppyn Üstinde amazonka, qauyrsyn qadağan
qalpağyn şeşip te ülgermepti.
Qaryndasym däl osy sättegidei sūlu körinbegen bolar. Altyn
şaştary jel qatyp alaulağan jüzine jarasa tögilip tūr. Biraq onyñ
sūlulyğy meni quantqan joq. Virginiiä mağan qanaty küigen perişte
sekildi körindi...
Attan tüsip, Gallaherge qarap, onyñ bärin tüsingenin ūqtym.
Tüsingende qandai! Jüzinen däl meniñ küizelgenimdei, jan küizelisi
körinip tūr. Synnan ötken, adal dosym basymdağy qaiğyny
būrynyraq baiqapty. Sebebin iendi tüsindi, közqarasynan qosyla
mūñaiyp tūrğanyn sezdim.
LII tarau
SALQYN SYPAİYLYQ
Şeşemdi qūşaqtap, betinen süidim. Al qaryndasymnyñ sälemin
ünsiz, salqyndau qabyldadym. Mūny baiqağan şeşem tañyrqap qaldy.
Virginiiämen Gallaher de ūstamdy ğana amandasty. Şeşem ony da
baiqap qaldy. Biraq qaryndasym qysylğandyqtyñ ieşbir belgisin
körsetken joq. Ol qos janary jalt-jūlt ietip, bizdiñ kelisimizge
şynymen quanğandai iemin-ierkin söilesumen boldy.
─ Atqa minip, seruendep jürgen joqsyñ ba, qaryndasym, - dep
sūradym baiqamağansyp.
─ Atqa deidi? Joq, poniğa minip jürmin Meniñ kişkentai Aq Tülkim
at degen ataqqa jete qoimas. İä, taza aua jūtyp, biraz seruendep
kelgenim ras.
─ Jalğyz ba?
─ Qara basym ğana! Jalğyzdan-jalğyz!
─ Onyñ aqylğa syia qūiar ma ieken, qaryndasym?
─ Nege syimasyn? Men ylği jalğyz jüremin Neden qorqaiyn?
Qasqyr men qabylandy qyryp bittiñder, al aiu men alligatorğa Aq
Tülkiniñ özi-aq jetkizbeidi.
─ Ormanda adamğa jabaiy añdardan da qauipti jyrtqyş kezdesui
mümkin
Osyny aita tūryp jüzine qarap iedim, ieşqandai tolqu belgisin köre
almadym.
─ Ol qandai jyrtqyş, Djordj? ─ Özimdi kelemejdep, salmaqtap
tūryp aitty.
─ Ündister, qyzyl öñdiler! - dep kelte qaiyrdym.
─ Bos söz, bauyrym. Būl töñirekte ündister joq, äiteuir, özimiz
qauiptenerliktei ündisterdiñ joq iekeni anyq... (Soñğy sözderdi
batylsyz aitty.) Ol jöninde öziñe jazbap pa iedim? Sen bolsañ är
būtanyñ tübinde ündis jüretin jerden kelip otyrsyñ. Biraq iesinde
bolsyn, Djordj, ündisti sonşa jerden öziñmen ala kelmeseñ, būl
jaqtan taba almaisyñ. Sondyqtan, djentlmender, bül jerde
iekeuleriñiz de "io-ho-ehi" degen ūrandy iestimiz dep qoryqpastan,
alañsyz ūiyqtai alasyzdar.
─ Oğan köziñiz jete me, miss Rendolf? - dep sūrady Gallaher, būl
joly irlandardyñ aktsentin aralastyrmai. ─ Bauyryñyz iekeumizdiñ
şamalauymyzşa ─ onyñ sebebi de bar, -ūran şaqyryp jürgen keibir
ündis Suoniden tym alysta bolmasa kerek.
─ Miss Rendolf deimisiz? - dep külip jiberdi qaryndasym. ─
Osynşa sypaiylyqty qaidan üirengensiz, mister Gallaher? İesimimdi
ūzartyp jiberdiñiz-au ─ alystan äkelgeniñiz birden körinip tūr. Būryn
meni "Virginiiä" nemese jai ğana "Djinn" deuşi iediñiz, "mister"
Gallaher. Oğan aşulanyp qalsam da bolar iedi. İeger solai
atağanyñyzdy qoimağanda aşulanatynym anyq bolatyn İendi ne bop
qaldy? Sizben, "mister" Gallaher, körispegenimizge üş-aq ai bopty, al
Djordjdyñ kelmegenine ieki-aq ai ötti. İendi, mine, iekeuleriñizben de
körisip tūrmyz ─ bireuiñiz är sözdi Solon51 qūsap salmaqtap aitasyz, al
iekinşiñiz Sokratşa52 danyşpansisyz. İendi bir sapardan oralğanda
Djordj da meni "miss Rendolf" dep jürmegei. Bälkim, forttağy
tärtipteriñiz sondai şyğar? A-al, jigitter, -dep sözin jalğastyrdy ol,
dälizdiñ ierneu taqtaiyn qamşymen salyp qalyp. -Şyndaryñdy
aityñdar! Büitip "syzyla" qalularyñnyñ syryn qalai tüsinemiz.
Qaşan anyğyn bilmeiinşe, şyn sözim, iekeuiñizge de när
tatyrmaimyn!
Virginiiä men Gallaherdiñ ara qatynasy jöninde aita ketken jön
bolar. Ol şeşemmen de, qaryndasymmen de köpten tanys.
Gallahermen olar soltüstikke saiahat jasağan kezde tanysqan-dy.
Virginiiä men joldasymnyñ dostasyp ketkenderi sonşalyq, birbiriniñ attaryn ataityn bolğan. Qaryndasymnyñ "miss Rendolf"
dep atau tym resmi iemes pe dep sanauy sondyqtan bolatyn. Alaida
Gallaherdiñ nege solai atağanyn men tüsine qoidym.
Bir kezde, alğaş tanysqanda, Gallaher Virginiiäny süiip qalğan
bolar dep oilağanmyn, biraq keiin ol oidan bas tarttym. Olardyñ
minez-qūlyqtarynan bir-birin süietindikteri baiqalmaityn. Qarymqatynastarynyñ dos-jarlyğy sondai, aralarynda mahabbat bar
deuge keliñkiremeitin.
Ädette olar joq närseni söz ietip kületin, qyzğylyqty kitaptar
oqityn, bir-birine külkili at qoiyp, aidar tağatyn, qaidağyjaidağyny oilap tabatyn. Kezdesken jerde sabyr saqtaityn kezderi
sirek. Osynyñ bäri ğaşyqtar jönindegi öz tüsinigime üilespeitin özimdi basqaşa ūstauşy iedim ğoi, ─ sondyqtan alğaşqy küdigimnen
qaityp, būlarğa ğaşyq adamdar retinde iemes, bir-birine dos adamdar
retinde qaraityn boldym.
Senimimdi nyğaita tüsuge tağy da bir jağdai sebep boldy. Gallaher
joq kezde qaryndasym bala küngi jeñil ierkeliginen aiyrylyp şyğa
keledi. Ol kelse boldy, aiaq astynan özgerip, baiağy uaiym-qaiğysyz
saiqymazaqtyğyna qaita basady.
"Mahabbat mūndai bolmasa kerek iedi, - dep oiladym men. ─
Qaryndasym ğaşyq bolğan künniñ özinde de Gallaherge ğaşyq iemes.
Joq, jürek qalauy ol iemes! Al bir-birimen oinai beretinderi ─ jai
ğana dostyq. Bir-birine jaqyndyqtarynda mahabbattyñ ūşqyny da
joq".
Gallaherdiñ köñilinde paida bolğan bolar-bolmas küdik ony iedäuir
jabyrqatqan siiäqty. Biraq ol qyzğanyştan iemes, mağan degen
janaşyrlyqtan qaiğyryp jürgen-di. Qaryndasyma degen qarymqatynasy, ädeptilikti qatañ saqtai bilgenmen, kürt özgerip sala berdi.
Virginiiänyñ ony seze qoiyp, sebebin tüsindirudi talap ietui de tegin
iemes iedi.
─ Jandaryñnyñ barynda aityñdar! - dedi ol qamşysymen jüzim
japyraqtaryn sabalap. ─ Äzilderiñ be, şyndaryñ ba? Jasyrmai
jaiyp salyñdar bärin, äitpese aitqanym aitqan, iekeuiñ de tüski assyz
qalasyñdar. Ac üige özim baramyn da, bärin toqtattyramyn.
Onyñ myna sözderi men jarasymdy qylyğyna qarap Gallaher
ieriksiz külip jiberdi. Äitpese köñil-küii onşa iemes iedi. Biraq būl joly
būrynğydai şyn köñilmen mäz-meiram bop külgen joq. Renişti
bildiretin jer būl iemes iekenin sezgen soñ, men de külgen bolyp aqtalu
ornyna birdeñe dep miñgirledim ─ tap qazir aşyq söilesuge
bolmaityn iedi.
─ Şyny kerek, qaryndasym, - dedim men, - äbden şarşap keldik,
qaryn aş bolğan soñ, külki bizdiñ ne teñimiz. Mynadai aptapta qanşa
jol jürgenimizdi oilap qaraşy! Forttan şyqqaly beri auzymyzğa bir
tamşy su tigen joq. Al orazamyzdyñ özin şala-pūla aştyq ─ bar
bolğany jügeriniñ nany, bir japyraq şoşqa ieti jäne suyq kofe ğana.
Virginiiä, aspaz apai. Şebanyñ pisirgen balapandary men tätti
külşelerin qalai añsağanymdy aitsañşy! Ötinemin, aldymen tamaq
berşi, sosyn köresiñ qalai özgerer iekenbiz. Qūiannyñ köjegindei
qūtyryp şyğa kelemiz.
Osy sözderimizge şyn qanağattanğan nemese qanağattanğan adamnyñ
türimen Virginiiä, dastarqan jaiğyzuğa uäde berip, kiım özgerteiin
dep, köñildene külip, üige kirip ketti. Gallaher iekeumiz de öz
bölmemizge bettedik.
Tüski astyñ üstinde jäne odan keiin de men köñildi otyruğa
tyrystym. Gallaherdiñ de köñildenuge tyrysyp otyrğanyn kördim.
Bälkim, şeşemdi aldau qolymyzdan kelgen şyğar, biraq Virginiiä
onymyzğa sene qoiğan joq. Onyñ menen de, Gallaherden de
küdiktenetinin baiqadym. Ol biz birdeñeni jasyryp otyr degen oiğa
kelip, özimizdi kinälau üşin, ökpeli ünmen söilese bastady.
LIII tarau
QARYNDASYMNYÑ KÖÑIL-KÜİI
Osyndai qarym-qatynas sol küni de, kelesi küni de jalğasty. ─
Gallaher, qaryndasym jäne men ─ üşeumiz de bir-birimizben ūstamdy
söilesip, ädepten ozbadyq. Gallaherge özi tüsine jatar dep ieşteñe
aitpadym. Ol nağyz djentlmen iedi, meniñ küdigime qosylatyndyğyn
sezdirgen joq. Oğan syrymdy jaiyp salyp, dostyq aqyl sūrağan
bolar iedim, biraq ol üşin Virginiiä bärin özi moiyndauy kerek.
Qaryndasymnan şyndyqty talap ietetin qolaily sätti kütudemin.
Birneşe ret oñaşa qalğan kezimiz boldy, biraq ony aşyq äñgimege
tartuğa batylym barmady. Alaida osy üidegi jalğyz ierkek jäne
ağasy retinde men otbasy namysy üşin jauap beretindigimdi jaqsy
biletinmin.
Şyn mäninde, osynau äke paryzyn atqarudy sozbaqtai beruimniñ
bir sebebi ─ ädep saqtağandyq bolsa, iekinşi sebebi ─ şyndyqty
biluden qoryqqandyq iedi. Qaryndasym jäne jas kösemniñ arasynda
ierekşe qatynas qalyptasqandyğyn jäne onyñ äli de jalğasyp kele
jatqandyğyn, olardyñ bir būl iemes, būrynnan qūpiiä kezdesip
jürgendikterin men jaqsy tüsindim. Biraq mūnyñ aqyry nege soqtyrar
ieken? Baiğūs qaryndasym qanşalyqty äşkere boldy ieken? Mine, men
osy bir qarğys atqyr sūraqtardyñ jauabynan qoryqtym.
İeger ötinip sūrasam qaryndasym mağan bar şyndyqty aityp
beretin şyğar dep oilağanmyn. Onyñ täkappar minezi küştegenge
yryq bermeidi. Qysym jasai bastasañ bolğany, qyrsyğyp, ieşteñege
könbei qūiady. Jalpy Virginiiä äkeme tartpağan, minez-qūlqy
anamnan aumaidy. İekeuiniñ syrttai da, iştei de ūqsastyqtary bar.
Virginiiä ieşkim betinen qaqpağan, jaryq düniede özimnen asqan jan
joq dep dandaisumen ösken qyzdardyñ qataryna jatady. Sondyqtan
köptegen amerikan äielderi sekildi ol da özin ieşkimge täueldi
sanamaidy. Basqa ielderde täuelsizdik tek üstem tapqa jaqyn
äielderge ğana beriledi. Ata-anam, ökil äkeler, tälimgerler de
qaryndasyma yqpal iete almaityn, öitkeni soñğylarğa qandai
jağdaida da qatañ jaza qoldanuğa tyiym salynğan, sondyqtan ol
kişkentaiynan özin taqta otyrğan hanşadai sezinetin.
Virginiiänyñ täuelsiz bolatyn basqa da sebebi bar. Onyñ äkemnen
miras bop qalğan öz mükämmaly bar bolatyn Būl jağdai minezindegi
birbetkeilikti būrynğydan beter ūşyndyryp jiberdi.
Äkem bir kezde öz yqtiiär-yqylasymen bar düniesin balalaryna
teñ bölip beripti. Sondyqtan özim siiäqty qaryndasym da bai bolatyn.
Ärine, äkem men şeşemniñ jaiyn da oilastyrsa kerek, biraq äkelik
mūranyñ negizgi böligi ─ plantatsiiä ─ qaryndasym iekeumizge
qaraityn. Qaryndasym bai mūrager bolğandyqtan, anam men mağan
tek tuysqandyq tūrğysynan ğana bağynatyn.
Mūnyñ bärin, qaryndasymnan istegen isteri turaly iesep beruin
talap ietu qanşalyqty kürdeli äri qiyn iekendigin iegjei-tegjeili
tüsindirip beru üşin tana aityp otyrmyn. Bir tañ qalğanym, öz
jağdaiymnyñ da qalyptan tys iekeni oiyma kelmepti. Mağan
Otseolanyñ qaryndasyn atastyryp, ony jar ietuge yntyğyp
jürgenmin. Bizdiñ nekemizge qoğamnyñ qarsy bolmaitynyn bilgenmen,
ündis qyzymen qosylğanymdy özime ar sanamas iedim. Mūndai
jağdailar būryn da bolğan. Mäselen, Rolf Maiumiden göri qaralau
äri köriksizdeu, onyñ üstine mädenieti de tömen qyzğa üilengen.
Keiinirek jüzdegen ierkek sonyñ istegenin istedi, biraq qoğamdağy
oryndarynan da, būrynğy syi-qūrmetterinen de aiyrylğan joq.
Mağan nege solai istemeske? Şynymdy aitsam, būl mäsele äu basta
oiyma da kelmepti. Ündis qyzyna degen nietim ädeptilikpen barynşa
ündesude ğana dep ūğyppyn.
İeger meniñ süigen qyzymnyñ qanynda bir tamşy afrikalyq qospa
bolsa bir säri. Onda, şyndyğynda, qoğamnyñ talqysynan qorquyma
bolar iedi. Amerikada adamdy tüsine qarap iemes, näsiline qarap
qorlaidy. Aq jigit ündis qyzyna üilengen jağdaida, ol äiel pälendei
qarsylyq körmesten qoğamnan oryn alady; al ieger älgi äiel onyñ
üstine sūlu bop şyqsa, nūr üstine nūr.
Osynyñ bärin bile tūra, keremet sūmdyq jäne tağylyq ädetğūryptyñ qūly bop jüre berippin. İeger ieki näsildiñ adamy basqaşa
jolmen qosylsa, iağni aq näsildi äiel ündiske tūrmysqa şyqsa, ondai
neke teñsiz äri masqara neke bolyp sanalady. Älgi äieldiñ dostary
ony basqa tüsken baqytsyzdyq, ardan ada bolu dep tüsinetin. Al ieger
hanym märtebeli toptyñ ökili bop şyqsa ─ onda öz obaly özine!
Näsil men tür-tüske bolu jönindegi üstem tap közqarasyna qarsy
bola tūra, ondai ädet-ğūryptyñ yqpalynan özim de şyğa almai jür
iekenmin.
İeger qaryndasym ündisti süiedi ieken, onda qūryğany, ardan ada
bolğany! Ündis oz halqynyñ ortasynda qandai orynğa ie bolsyn,
qandai batyr bolsyn, barlyq qasietterine qaramastan aq äieldiñ teñi
iemes. Mağan dese ol Otseolanyñ özi-aq bolsyn!
LIV tarau
AŞYQ ÄÑGIME
Belgisizdik janymdy jei bergen soñ, qaryndasymmen oñaşada,
aşyq söileskim keldi.
Köp ūzamai onyñ säti tüsti. Köl mañyndağy kögalda jürgenin körip,
qasyna keldim. Öziniñ ierekşe köñildi iekenin baiqadym.
"Ökinişti-aq! - deimin iştei. ─ Sen külip jürsiñ! Sälden soñ külkiñ
köz jasyna ainalady".
─ Qaryndasym!
Ol öziniñ jaqsy köretin altyn balyqtaryna birdeñe dep söilep jür
ieken ─ iestimedi me, joq älde ädeii iestimegen boldy ma, ündemedi.
─ Qaryndasym! - dedim qattyraq.
─ Ne bop qaldy? - dei saldy Virginiiä ienjar ğana, mağan köz
qiyğyn salmastan.
─ Tyñdaşy, Virginiiä, oiynşyqtaryñdy qūia tūr! Men senimen
söilesuim kerek.
─ Solai de! Demek, yrqyma köndirem de! Soñğy kezde men bar jerde
auzyñdy sirek aşatyn bop ieñ, myna jaqsylyğyña myñ da bir raqmet
aituğa tiıspin. Al älgi dosyñ nege joq? Ol da osyndai bağytta söilesip
körmei me menimen! İekeuiñniñ iegiz mylqaudai bop jürgenderiñ
özderiñdi de äbden mezi qylğan şyğar dep oilaimyn. İeger öziñe ūnasa,
oiynyñdy jalğastyra beruiñe bolady. Şyn sözim, men oğan qyñq
demeimin! ─ Söitti de, ändete bastady:
Kördi talai teñizdiñ suy bizdi,
Tolqyn atyp boida küş tasqyndady!
Kördi jaular jūldyzdy tauymyzdy,
Jelbiregen kök aspan astyndağy...
Sonan soñ öziniñ jaqsy köretin kişkentai ieligimen äure bop, söilep
ketti.
─ Kel, kele ğoi mağan, kişkentaiym! Baiqa, jağağa jaqyndai berme,
äitpese suğa kümp berip tüsip ketersiñ. İestidiñ be?
─ Virginiiä, ötinem senen, äziliñdi qūia tūrşy! Senimen bir ülken
mäsele jöninde söileseiin dep iedim.
─ Ülken mäsele jöninde? Üileneiin dep jürgennen saumysyñ? Joq,
oğan ūqsamaisyñ. Türiñ tym sūsty, qabağyñ salyñqy ieken... bireu
ölimge aidap bara jatqandai... Ha-ha-ha!
─ Tyñdaşy, qaryndasym, men senimen şyn söilesip tūrmyn
─ O, ärine, şyn söilesesiñ! Oğan senemin, bauyrym.
─ Tyñdaşy, Virginiiä, būl ülken mäsele, öte ülken mäsele. Senimen
kelgeli beri söilessem dep jür iedim.
─ Onda nege bögeldiñ? Talai sätti kezderiñ bolğan. Älde men senen
jasyrynyp jürdim be?
─ Joq... biraq... mäsele bylai ğoi...
─ Al aita ber, bauyrym, būdan qolaily sätti taba almaisyñ. Türiñe
qarağanda mağan aitar bir ötinişiñ bar sekildi. İeger osynym ras bolsa,
sairai beruiñe rūqsat ietemin.
─ Joq, Virginiiä, olai iemes! Meniñ söileseiin dep tūrğan mäselem...
─ İä, qandai mäsele, aita ber!
Jasqanşaqtai beruden jalyğyp, özime-özim renjuli de iedim,
sondyqtan sipaqtamai turasyna köşip, qaryndasymnyñ aptyğyn
basqym, jön sözge köşirgim keldi.
─ Otseola!
Öñi özgerip sala beretin şyğar, du ietip qyzaryp nemese quaryp
ketetin şyğar dep oilağanmyn Tañ qaldyrğanda, ol tük te özgergen
joq: közqarasynan da, minezinen de abyrjudyñ ieşqandai belgisi
baiqalmady. Ol oilanbastan, birden jauap berdi:
─ Kim? Seminoldardyñ jas kösemi me? Bala küngi dosymyz Pauell
me? Sol turaly aitqaly tūrmysyñ? Nesi bar, men üşin ieñ qyzyqty
taqyryp. Ol ierjürek adam turaly men küni boiy söileuden
jalyqpaimyn.
Qairan qalğanym sonşa, odan äri ne aitarymdy bilmedim.
─ İä, ol turaly mağan ne aitpaq iediñ, bauyrym Djordj? ─ dep,
közime baisaldy qarağan küii qaryndasym sözin jalğastyrdy. ─
İeşqandai pälege ūşyramağan bolar dep senemin?
─ Ol aman. Biraq mağan odan da jaqyn, odan da qymbat jan
birdeñege ūrynğaly jür.
─ Būl jūmbağyña tüsinbedim, bauyrym.
─ Qazir tüsinesiñ. Sağan bir sūraq bereiin, soğan tek tura jauap
beretin bol. Sonda meniñ dostyğym men jaqsy köretindigimdi
bağalağandyğyñ dep bilemin
─ Öitip qitūrqylandyrmai-aq sūrağyñyzdy qūia beriñiz, ser.
Qorqytyp, ürkitpeseñiz de şynymdy aita alatyn şyğarmyn dep
oilaimyn.
─ Onda mağan şynyñdy aitşy, Virginiiä. Jas Pauelldi ─
Otseolany süietiniñ ras pa?
Virginiiä jauap ornyna syqylyqtap tūryp küldi.
─ Oğan kületin ieşteñe joq, Virginiiä.
─ Būl jai qaljyñ... Änşeiin äzil ğana. Ha-ha-ha!
─ Äzildep tūrğan joqpyn, Virginiiä. Jauap ber.
─ Mūndai orynsyz sūraqqa ieşqandai da jauap bolmaidy.
─ Ol orynsyz sūraq iemes, Virginiiä! Meniñ oğan dälelim bar...
─ Ol qaidan şyqqan dälel?
─ Aralaryñda birdeñe bar iekenin ötirik dei almaisyñ ğoi? Ormanda
kezdesip jürgenderiñdi teriske şyğara almaisyñ ğoi? Tek jauap
bermes būryn aldymen oilanyp al, öitkeni meniñ dälelderim bar. Biz
ony qaityp bara jatqanda kördik. Ol, ärine, bizge körinbei ketuge
tyrysqanmen, izin baiqap qaldyq. Onyñ atynyñ izimen qatar ponidyñ
izi sairap jatyr. Kezdeskenderiñ anyq!
─ Ha-ha-ha! Oi, iz keserlerim-ai ─ sen de, dosyñ da, jaraisyñdar.
Şeber iekensiñder! Äsker üşin soğys kezinde taptyrmaityn-aq
jigitsiñder. Äueli keşikpei özderiñdi bas barlauşy ietip tağaiyndap
jürmesin! Ha-ha-ha! Qūpiiälaryñnyñ syry osynda ieken ğoi!
Közderiñniñ nege bozaratyny jäne köne mänerleriñniñ sebebin iendi
tüsindim. Būlarğa ne bolğan deimin! Demek, meniñ ar-namysym üşin
qauiptene qalğansyñdar, ä? Qamqorlyqtaryña raqmet! Osyndai
raqymy küşti ieki serige duşar ietken tağdyrğa qalai alğys aitsam
ieken!
Küzetedi Britannyñ sändi bağyn,
Qaiyrymdy aidahar, äri qatal!
Jiı körem küzetşi qalğyğanyn,
Älgi baqqa tönedi qauip-qater!
Sonymen tynyştyğymdy küzetetin aidaharym bolmağandyqtan,
seni men dosyñ sekildi ieki aidaharğa ğana süienuime tura keledi. Ha-haha!
─ Virginiiä, sen meniñ jynymdy keltirme! Mūnyñ jauap iemes.
Otseolamen kezdestiñ be?
─ Jaraidy, mūndai şeber jansyzdyñ aldynda qasarysa bergenim
bolmas. İä, men onymen kezdestim.
─ Nege? Ğaşyqtardyñ kezdesui me?
─ Ne degen ospadar sūraq! Men būğan jauap bermeimin.
─ Virginiiä, ötinemin senen!
─ Nelikten ieki adamnyñ ormanda oñaşa kezdesuin mahabbatqa
jorymauğa, jala jappauğa bolmaidy ieken. Älde kezdeisoq kezdesuimiz
mümkin iemes pe? Bolmasa seminoldar kösemimen jolyğatyn şaruam
joq pa? Sen meniñ qūpiiä syrymdy bilmeisiñ jäne bile de almaisyñ...
─ Ol kezdeisoq kezdesu iemes, ğaşyqtardyñ jolyğysuy. Onda basqa
ieş şaruañ joq.
─ "Sezikti sekirer" degen osy. Bildirtpei mahabbat jyryn şyrqap
jürgen myna öziñsiñ. Al iendi öziñ jauap berşi: öziñniñ süigen qyzyñ
Maiumimen kezdespegeniñe köp boldy ma? Käne, moiyndai ğoi,
ağataiym!
Birdeñe şağyp alğandai selk iete tüstim. Bizdiñ kezdeskenimizdi
qaryndasym qaidan biledi? Älde änşeiin, jobalap soğa salyp,
nysanağa däl tigizdi me ieken? Bir sät sasyp qalğanym sonşa, jauap
taba almai qaldym. Sonan soñ qaryndasymdy būrynğydan beter
tergeuge ala bastadym:
─ Men jauap aluğa tiıspin! Aitqanym aitqan! Talap ietemin!
─ Talap ietem de! Ä, menimen solai söileseiin dediñ be? Onda men
sağan ieşteñe de aitpaimyn! Bir minut būryn, ötine bastağan kezde,
seni aiap ketkendikten, bärin aityp beruge oqtalyp iedim. Biraq sen
talap ietedi iekensiñ! Talap ietken adamğa men jauap bermeimin, ony
qazir-aq däleldeimin. Bölmeme baryp, iesikti işten jauyp alamyn.
Sonymen, qymbatty ağataiym, sen meni bügin de, ierteñ de, qaşan
tolğanyp bolğanyñşa, köre almaisyñ. Qoş bol, Djordj! İeger öziñdi
djentlmenşe ūstai bilseñ ─ köriskenşe deuime de bolady.Ol
qaitadan ändete jöneldi:
Kördi talai teñizdiñ suy bizdi,
Tolqyn atyp boida küş tasqyndady.
Kördi jaular jūldyzdy tuymyzdy,
Jelbiregen kök aspan astyndağy...
Virginiiä gül jüiekti kesip ötken soñ; dälizge köterilip, közden
ğaiyp boldy.
Ökingen, qorlanğan, qamyqqan küide tūryp qaldym. Ne bolğanyn
tüsinbei, būdan äri ne isterimdi bilmei, ornymda sileiip tūrmyn.
LV tarau
İeRIKTILER
Qaryndasym sözinde tūrdy. Küni boiy jäne kelesi künniñ tüsine
deiin ony körgen joqpyn Sonan soñ öz bölmesinen amazonka kiıp
şyqty da, Aq Tülkini ierttetip, jalğyz ketip qaldy.
Birbetkei qyzğa ieşqandai yqpal jasai almaitynymdy jäne
küştei bergennen tük şyqpaitynyn sezdim. Ol ağasynyñ bedelimen
sanaspaidy, özine-özi qoja jäne qaşan da öz degenimen ğana jüredi.
Keşegi äñgimeden keiin Virginiiänyñ isine aralasuğa zauqym soqpai
qaldy. Ol qūpiiämdy biledi, sondyqtan meniñ qandai aqylym
bolmasyn -qabyldamai tastaidy. Şeşuşi sät tuğanşa, aulaqtau jüre
tūruğa bekindim.
Birneşe künge deiin toñ-torys jürdik. Oğan şeşem tañ qalğanmen,
ieşteñe sūramady. Mağan anam būrynğydai iet jüregi ieljirep
tūrmaityn siiäqty körindi. Ringgoldpen duelge şyqqanyma qatty
aşulandy. İestisimen qatty qaiğyrsa kerek. Üige kelgenimde, bärine
kinäli bir men dep, özimdi jazğyrumen boldy. Arens Ringgoldke nege
dörekilik körsettim? Tükke tūrmaityn söz üşin! Ündis qyzyna bola!
Ol qyz jöninde aitylğan sözderdi nesine köñilime ala qaldym?
Ringgoldtiñ ol qyz turaly aitqandary şyndyq boluy da mümkin.
Özimdi aqyldyraq ūstauym kerek ieken.
Tegi, oqiğanyñ şet-jağasyn şeşemniñ qūlağy şalsa kerek, biraq
sūlu qyzdyñ kim iekenin bilmeidi ieken. Ol būryn Maiumidiñ atyn
iestimegen-di. Sondyqtan onyñ zärli ieskertpelerin sabyrmen tyñdap
şyqtym. Şeşemniñ ūrsa bergenine yzalanyp, men dueldiñ sebebin
tüsindiruge birneşe ret oqtalğanmen, äzirge tartynşaqtai berdim. Ol
mağan bäribir senbeitin iedi.
Keiingi kezde Ringgoldtiñ ömirinde ülken özgeris bolğanyn iestidim.
Äkesi qanyna qaraiyp, qūldarynyñ bireuin jazalau üstinde dünie
salypty. Miyna qan qūiylyp, qūdaidyñ qaharyna ūşyrağandai,
tūrğan jerinde til tartpai ketken. İendigi jerde, iesepsiz jinalğan
bailyqtyñ jalğyz mūrageri Arens qana:ol jüz qūly bar ülken
plantatsiiänyñ iesi. Onyñ üstine būrynğydan da sarañ bop ketipti
degen söz tarağan. Äkesi sekildi ol da töñiregindegilerdiñ bärine bilik
jürgizudi, iri magnat boludy aldyna maqsat ietip qoisa kerek.
Biraz uaqytqa deiin duelge şyqqanyn maqtan tūtyp, jaraly
qolyn tandyryp, auyrdym dep jüredi. Äiteuir, jūrttyñ aitysy
solai. Alaida istiñ nemen tynğanyn biletinder, onyñ dueldi özine
maqtanyş sanauyna pälendei negizi joq desetin.
Onymen şekisip qalğanym, tärizdi, bizdiñ otbasymyzğa degen qarym-
qatynasyn özgerte qoimapty. Onyñ bizdiñ üide jiı bolatynyn, tipti
bizge küieu bala sanalatynyn iestigenmin Bailyğy men yqpaly arta
tüsken kezden bastap, dünieqor şeşem oğan būrynğydan da jyly
qarai bastağan. Osynyñ bärine ülken ökinişpen zer salyp jürdim.
Jalpy bizdiñ otbasymyzda bir özgeris baiqalady. Bir-birimizge
degen bir kezdegi bükpesizdik pen jylylyq birtindep suyp bara jatty.
Kisiligi mol raqymşyl äkemniñ orny üñireiip tūr. Şeşem meni til
almaityn, ädepsiz ūldai körip, köñili tolmai äri salqyn qaraityn
boldy. Nağaşym şeşemniñ sözinen şyqpaidy, keide tipti süiikti
qaryndasym da mağan jat bop ketken sekildi körinedi.
Üige syimai, mümkindiginşe üide bolmauğa tyrysyp jürdim.
Uaqyttyñ köbin Suonige kelgeli meniñ qonağym bop jatqan
Gallahermen birge ötkizemin. Saparmen kelgen şaruamyz bastan asady,
al qol bos kezde būğy men tülki aulauğa şyğamyz. Ras, añ aulauğa
būrynğydai raqattana qoimaityn iedim, Gallaherdiñ de onşa añsary
aua bermeitin sekildi.
Ädette bizdiñ qyzmetke bailanysty jūmystarymyz säske tüske
taman aiaqtalady. Bizge ieriktilerdi jinaudan göri, tizimge
kirgendermen jattyğu jürgizip, olardy "äskeri tärtipke üiretu"
köbirek tapsyrylğan. İeriktiler jasağy qūrylyp ta bolğan. Özderine
ofitser ietip būryn äskerde qyzmet atqarğandardy sailady. Bizdiñ
mindetimizge olardy üiretu men otriadta tärtip saqtau mäselesi
jatatyn.
Qystaqtyñ ortasyndağy şağyndau şirkeu ştabqa ainaldyrdy.
Jattyğu sonda ötkiziletin.
İeriktilerdiñ köpşiligi ─ balta men vintovkanyñ arqasynda
tapqandarymen tana kün köruşi, batpaq jiekterinde tūratyn birdibirge jetkize almai jürgen kedeilerden şyqqan ūsaq plantatorlar
men skvatterler bolatyn. Olardyñ işinde Hikmen qart ta bar. Spens
pen Uiliams sekildi "ziiäly azamattardyñ" otriadqa jazylğanyn
iestigende qatty tañ qaldym. Soñğy iekeuin ierekşe baqylauğa aluğa,
biraq olardan aulaqtau jüruge bekindim.
Qatardağy jauyngerlerdiñ köpşiligi aqsüiekter ortasynan
şyqqandar. Soğys qaupi tönip, bäriniñ basyn qosty. Ofitserler ädette
auqatty äri yqpaldy jer ielerinen şyğatyn. Äitse de sonşalyqty
demokratiiälyq sailaudyñ nätijesinde, ofitserler qūramyna şen
tatarlyqtai därejede üiretilmegen adamdar da ienip ketip jürdi.
Ondai azamattardyñ keibireuleriniñ şeni Gallaher iekeumizdikinen
joğarylau bop şyqty. Polkovnikter men maiorlardyñ sany jai
soldattarmen tepe-teñ dese de bolady. Biraq bäri bizge bağynuğa
mindetti. Soğys kezinde tūraqty äsker leitenanty nemese kişi
ofitseri halyq jasaqtarynyñ polkovnikterine bastyq bolatyn
jağdai jiı kezdese beredi. Olardyñ işinde būryn Uest-Pointta
“lağynet
qamytyn
süiregen”
nemese
"Hikori
qarttyñ"
basşylyğymen birneşe ai äskeri qyzmette bolğan öte qyzyqty
adamdar da bar. Olar özderin äskeri istiñ şeberimiz dep sanaidy. Jäne
de älgilermen istes bolu oñai iemes. Keide Gallaher Suonide būiryq
beruge tek öziniñ ğana haqysy bar iekendigin däleldeu üşin, barlyq
jigerin jūmsauğa mäjbür bolatyn. Dosymnyñ bedelin duelşi
retindegi atys pen şabysqa daiyn tūratyndyğy da bas ştabtyñ
tapsyrmasynan kem kötergen joq.
Basqa jağynan alğanda biz ieriktilermen tatu tūratynbyz. Olardyñ
köpşiligi äsker tärtibin üirenuge tyrysyp, bizdiñ nūsqaularymyzdy
būljytpai oryndaityn. Şampan, viski jäne sigardan tarşylyq
körgen joqpyz. Töñirektegi jer ieleri meimandos adamdar bop şyqty.
İeger Gallaher iekeumiz işimdikke üiirsekteu bolğanda, būdan artyq
jağdaidy izdep tabu qiyn iedi. Biraq biz oğan köp berile qoimadyq jäne
sonyñ arqasynda bedelimiz de jaman bolğan joq. Mindetimizdi atqaru
da jeñildeu tidi. Jalpy alğanda bizdiñ būl ömirimizdi jaman deuge
bolmas, tek üidegi keleñsiz jailar bolmasa... Meniñ üiim ─ päleniñ bäri
osynda! ─ men üşin iendi öz üiim boludan qalğan-dy.
LVI tarau
QŪPİİa ÖZGERISTER
Birneşe kün ötti. Gallaherdiñ minezi özgere bastağanyn baiqadym:
ol mağan iaki şeşeme qatysty iemes, Virginiiäğa qatysty özgeris iedi.
Būğan alğaş ret qaryndasymmen söileskennen keiingi küni nazar
audardym; Virginiiänyñ dosyma degen közqarasy da özgergendei.
İekeuiniñ arasyndağy salqyn sypaiylyq joğalyp, būrynğydai
qaitadan birge oinap, än salyp, külip, kitap oqyp, kör-jerdi
äñgimelesetin bop aldy.
"Oğan bärin ūmyta salu oñai ğoi, ─ dep oiladym men, ─ ol tek qana
dos. Meniñ tartqan azabymdy tüsine almaidy. Qaryndasymnyñ kimmen
jasyryn kezdesip jürgenin qaitsin ol? Virginiiä ─ jūrttyñ
qalyptasqan pikirine qaişy kelip jürgeninde onyñ ne şaruasy bar?
Qyzben birge jüru janyna jağady, qaryndasymnyñ süikimdi qylyğy
küdigin müldem seiiltken bolar. Sondyqtan bärin de ūmytty, keşirgen
bolar nemese onyñ minez-qūlqyn aqtarlyqtai basqa bir sebep tapty".
Dosym mağan salqyn tartyp ketken siiäqty, al qaryndasyma küdiksiz
senip, bauyr basyp barady.
Alğaşqyda otbasymyzdağy osy bir jaña bet-būrysqa tañ qalyp,
sonan soñ müldem tūiyqqa tireldim.
Gallaherden
mūnyñ
mänin
sūrauğa
örkökirektigim
men
namysqoilyğym jibermedi. Özi bilip ol da ieşteñe aitpaidy,
sondyqtan tüsine almağan küiimde jüre beruge mäjbür boldym. Būl
özgeriske şeşemniñ de tañ qalatynyn, küdikpen qaraitynyn
añğardym. Onysyn tüsinetin iedim. Ol ofitser jalaqysynan basqa
bailyğy joq, sänqoi äskeri jigit Virginiiänyñ basyn ainaldyryp
jüre me dep qorqady. Bir küni küieuim osy dep şyğa kelse qaitpek?
Ärine, anamnyñ qalağan küieu balasy basqa. Qyzynyñ tağdyryna
nemqūraidy qarai almaidy, sondyqtan jas jigitterdiñ Virginiiäğa
jaqyndai beruin jaqtyrmai, ala közben atyp qalatyn.
Şeşemniñ küdigi şyn bop şyğyp, qaryndasymnyñ qalağan adamy
dosym bolsa, men tek quanar iedim. İeger dosym meni bauyr tūtsa,
Gallaherdiñ kedei iekendigine qaramai, iekeuiniñ nekelesuine qarsy
bolmas iedim.
Biraq iekeuiniñ arasynda baiağy dostyqtan basqa tereñ sezim boluy
mümkin-au degen oi kelgen iemes. Mahabbat basqaşa belgi berui kerek.
İeger äñgime kapitan Gallaher turaly bolsa, şeşeme qam jemei-aq
qoiuyñyzğa bolady degendi aitar iedim.
Alaida syrt köz olardy bir-birine ğaşyq pa dep qalulary da
mümkin Gallaher qaryndasymnan ajyramaidy: jarty kündi birge
ötkizgenderimen qoimai, tün jarymyna deiin otyrady, ormanğa birge
ketip, köpke deiin üige oralmaidy. Joldasymnyñ menen
qaşqaqtaitynyn baiqai bastadym. Bir tañ qalatynym, būrynğydai
añ aulauğa da qyzyqpaidy. Qyzmetine de salaq qarai bastady, ieger
"leitenant" qatal bolmağanda, otriadymyzdyñ birdeñe üirene qoiuy
iekitalai iedi.
Uaqyt öte berdi. Gallaherdiñ tūnjyrap jürgenin baiqadym.
Qaryndasym joq kezde, ol saryuaiymğa tüsetin boldy. İendi bäri de
özgergen sekildi. Ol, şynynda da, ğaşyq bop qalğan adamğa ūqsaidy.
Qaryndasymnyñ dausyn iestise, selk iete qalady. Är sözin qalt
jibermei tyñdap, üige kirip kelgende közderi jaltyldap, quana
qaraidy. Bir-ieki ret qaryndasyma qadala qarağanda, janarynan
dostyqtan özge bir jylylyqty sezgendei boldym. Baiağy küdigim
qaita orala bastady. Ärine, Virginiiä jauyngerdiñ almastai berik
jüregin ieritip jibererliktei körikti-aq iedi. Biraq, jalpy alğanda,
Gallaher äiel jandy jigit sanatyna jatpaidy. Onyñ äiel jüregin
jaulap alğany jöninde äñgime iestilgen iemes; kerisinşe, äielder
arasynda özin iebedeisiz sezinetin. Tek qaryndasymmen ğana aşyq,
ierkin söilesedi. Biraq, saiyp kelgende, Virginiiäğa ğaşyq bop qaluy
ğajap iemes qoi!
Būğan köñilim toldy, biraq Virginiiänyñ köñili toldy dep aita
alamyn ba? Joq, ol meniñ qolymnan kelmeidi.
Qaryndasymnyñ ony süietin, süimeitinin bilgim kep zaryqtym.
Jo-joq, ol mümkin iemes, ieger onyñ armandağany...
Sonda da keide qaryndasymnyñ syryn bilmeitin syrt adam onyñ
tym şoljañdyğyna qarap, Gallaherdi ūnatady ieken dep qaluy mümkin.
Onyñ qylyğyna qarai otyryp, keide özim de tūiyqqa tirelgendei
bolamyn Şynynda da, jaqsy köre me, joq, älde solai bop köringisi
kele me. İeger jigittiñ süietinin biletin bolsa, mūnysy baryp tūrğan
qatygezdik.
Osyndai oilarğa jiı şomatyn boldym jäne odan qūtyla almai-aq
qoidym. Janğa batatyn auyr oilar iedi.
Ainalamdağy qalyñ oqiğalardan şyğar jol tappai, dal bolyp, köp
küdikten äbden şatasyp bittim. Biraq däl osy kezde otbasymyzdyñ
ömirinde öziniñ qūpiiälyğy jağynan būrynğylardyñ bärinen de asyp
tüsetin bir oqiğa tap boldy. Şyndyğyna kelsek, oqiğa deuge
bolmaidy, otbasymyzdyñ tarihyndağy jaña tarau degen dūrystau
sekildi. Mağan bir tosyn sybys jetti. İeger ol şyn bola qalsa, onda
özge dolbardyñ bärin jiyp qoiu kerek.
Qaryndasymnyñ Arens Ringgoldke ğaşyq iekendigin, däl solai
bola qoimağan künniñ özinde, ket äri iemes iekendigin iestidim.
LVII tarau
MAĞAN QŪPİİaNY AŞQAN KIM?
Osynyñ bärin özime şeksiz berilgen Qara Djekten iestidim. Basqa
bireu aitsa senbes iedim, biraq onyñ sözderinde jalğandyq bolğan iemes.
Qara Djek öte añğarympaz iedi äri naqty dälelderge ğana süienip
aitatyn.
Oilanarlyqtai tūjyrymdary bar ieken, bärin de aityp berdi.
Mäsele bylai boldy. Bir joly köl jağasynda, kitap oqyp
otyrğanmyn. Kenet Djektiñ dausy iestildi:
─ Djordj myrza!
─ Ne bop qaldy? - dep sūradym men, kitaptan köz almastan.
─ Djordj myrza, tañ atqaly sizben oñaşa kezdese almai jürmin.
Öziñizge aitar sözim bar, Djordj myrza!
Djektiñ mūny tebirenispen aitqany köñilimdi audardy. Jalmajan
kitabymdy jauyp, Djekke qaradym, öñi de dausyndai özgerip ketken
ieken.
─ Sözim bar deimisiñ, Djek?
─ İä, Djordj myrza, ieger bos bolsañyz...
─ Bospyn, Djek. Aita ber, tyñdaiyn. "Baiğūs, - dep oiladym, mūnyñ da öz qaiğysy öz basyna jetip jatyr. Tärizi, Viola jöninde
şağynaiyn dep kelgen ğoi. Basyn älekke salyp boldy-au qatygez qyz.
Biraq menen qandai kömek bola qoisyn? Zorlyqpen süidire almaimyn
ğoi ol qyzdy. Joq! Jylqyny suatqa bir adam jetelep kelgenmen,
qyryq adam zorlasa da oğan su işkize almaidy! Tälpiş bop ösken qyz
oiyna kelgenin isteidi. Oğan ieşkimniñ de uağyzy jürmeidi..."
─ Sonymen ne aitpaqsyñ, Djek?
─ Otbasy mäselesine aralasqym kelmeitinin öziñiz de bilesiz ğoi,
Djordj myrza. Biraq mynau qiyn is bop tūr...
─ Qai jağynan?
─ Älgi bizdiñ boijetken.. jas ledi... "Djektiñ Violany "bizdiñ
boijetken!" deui qandai ädeptilik" dep oiladym men.
─ Nemene, ol seni aldap jür dep oilaisyñ ba?
─ Jalğyz meni ğana iemes, Djordj myrza.
─ Qarai gör myna jaman qyzdy! Qoi, Djek, bälkim, sağan solai
köringen şyğar? Onyñ opasyzdyğyna däleliñ bar ma? Söz salyp
jürgen bireuler bar ma iedi?
─ İä, söz saluşylar qazir būrynğydan da köp.
─ Aq näsildi jigit pe?
─ Tüu, qūdaiym-ai! - dedi Djek. ─ Siz de qyzyq iekensiz! Ärine, aq
näsildi jigit! Jas ledige söz aituğa aq näsildiden basqa kimniñ batyly
baruşy iedi!
"Şamasy Djek sūluğa öz taipasynyñ jigitteri söz sala almaidy dep
oilaidy-au" degen oi kelip, külip jibere jazdadym. Violoğa söz sala
alatyn birden-bir zäñgi özi ğana iekenin aityp, birde maqtanğany da bar.
"İä, - dep oiladym men, ─ demek, mūny sorlatqaly jürgen aq näsildi
jigit boldy-au!"
─ Ol qai jigit, Djek? - dep sūradym.
─ Äi, myrzam-ai, älgi köksoqqan, Arens Ringgoldti aitamyn!
─ Nemene? Arens Ringgold Violağa söz salyp jür me?
─ Qaidağy Viola? Qūdaiym-au, Djordj myrza! - dep, zäñgi közi
şarasynan şyğa tañ qaldy. ─ Viola turaly söz qozğau oiymda da
bolğan joq!
─ Onda kimdi aityp tūrsyñ?
─ Oibai-au, iestigen joqsyz ba, "bizdiñ boijetken" dedim ğoi? Bizdiñ
boijetkendi, jas ledidi, miss Virginiiäny aityp tūrmyn.
─ Qaryndasym turaly ma? Qoi, Djek, ol jönsiz äñgime. Arens
Ringgoldtiñ qaryndasyma söz salğanyna neşe jyl boldy. Biraq ol
ony süimeidi. Ol jöninde qam jemeuiñe bolady, dostym. Virginiiä
oğan şyqpaidy. Jūrttyñ bäri jek körgendei, ol da Ringgoldti
ūnatpaidy, Djek, tipti ol qaryndasyma ūnai qalğan künniñ özinde,
ondai nekege jol bermeimin. Būğan kämil senuiñe bolady.
Meniñ sözderim, tärizi, zäñgini qanağattandyrmağan boluy kerek. Ol
birdeñe aitqysy kelgendei, jelkesin qasyğan küii tūra berdi. Men de
onyñ sözin küttim.
─ Djordj myrza, qatty aitsam keşiriñiz, biraq siz qatelesesiz. Ras,
sūr jylanğa miss Virginiiänyñ qaramai ketken kezi bolğan. Biraq
qazirgi jağdai basqaşa: bau kespe, suyq qol käri äkesi ölgen soñ, jas
jigit äbden baiyp aldy. Ol iendi ülken jer iesi, qaraqşylardyñ
işindegi ieñ däulettisi. Sondyqtan qart ledi onyñ Virginiiäğa söz
saluyna qarsy iemes jäne jiı qonaqqa şaqyryp otyrady.
─ Ony bilemin, Djek. Şeşem ärdaiym olardyñ nekelesuin tileumen
keledi, biraq odan tük te şyqpaidy: qaryndasym ─ birbetkei ösken
qyz, mindetti türde öz degenin isteidi. Arens Ringgoldke tūrmysqa
şyğuğa ieşqaşan kelise qoimas.
─ Keşiriñiz, biraq siz qatelesesiz. Kelisim jasalğan.
─ Süiikti dosym, mūny seniñ miyña kim siñirip qoidy ieken?
─ Kvarteron qyz - Viola. Ol mağan bärin de aityp berdi.
─ Demek, Violamen qaitadan dostasyp jürsiñ ğoi?
─ İä, Djordj myrza, qazir dostasyp jürmiz. Aiyp menen bolatyn.
İendigäri ony qyzğanbaimyn. Ol jaqsy qyz, oğan senuge bolady. İendigi
jerde oğan ieş küdiksiz senemin
─ Quanyşty habar ieken. Al iendi söile, Arens Ringgold pen
qaryndasym turaly ol ne aitty?
─ Viola mağan miss Virginiiä onymen künde kezdesedi dedi.
─ Künde! Arens Ringgoldtiñ bizdikine kelmegenine köp boldy ğoi.
─ Mine, tağy da qatelesesiz, Djordj myrza. Arens myrza kün saiyn
kelip tūrady dese de bolady. Biraq siz Gallaher myrzamen birge añğa
ketkende nemese ieriktilerdi üiretip jürgen kezde keledi...
─ Mynauyñ qyzyq ieken, Djek!
─ Ol ─ ol ma, myrza? Viola aitady, miss Virginiiä müldem özgerip
ketti deidi. Qaryndasyñyz iendi oğan aşulanbai, qaita anau söilegen
kezde zeiin qoiyp tyñdaityn körinedi. Violanyñ oiynşa Virginiiä
oğan tūrmysqa şyğuğa kelisetin sekildi. Būl sūmdyq! Ğalamat sūmdyq!
─ Bylai bolsyn, Djek, - dedim, ─ men ketken kezde üide qalyp,
kelgen-ketkenniñ bärin baqylap otyr. Ringgold kelgen boida tura
mağan qarai şap.
─ Maqūl, Djordj myrza. Qam jemeñiz, oqtai ūşyp jetemin!
Naizağaidai atylarmyn!
Osyndai uäde berip, zäñgi jönine ketti.
***
Kisige senbeitinime qaramastan, zäñginiñ habaryn ieleusiz qaldyra
almadym. Onda, söz joq, şyndyq däni bar. Zäñgi senimdi qyzmetşi,
aldai qoiuy mümkin iemes. Öte sūñğyla, sondyqtan özi de aldana
qoimaidy.
Otbasymyzdağy bolyp jatqan jağdaidyñ bärin baqylap otyruğa
Violanyñ mümkindigi bar iedi. Mūndai äñgimeni oidan şyğaratyndai
janyna ne zor kelipti? Ringgoldti bizdiñ üiden Djektiñ özi de köripti,
al būl turaly mağan ieşkim ieşteñe aitqan joq. Ne isteu kerek? İendi
Virginiiänyñ jigiti birden üşeu bop şyğa keldi: ündister kösemi,
Gallaher jäne Arens Ringgold! Sonda talğamai bärine de qylymsi
bergeni me? Şynymen Ringgoldti ūnatqany ma? Joq, ol mümkin iemes!
Jauyngerdi süise bir jön, arman quyp, ier jürek, symbatty kösemge
qyzyqsa, ol da jön, biraq bailyğynan basqa qasieti joq, şiñkildek,
dürdigen snob53 Arens Ringgoldke köñil audarady degenge kim senedi
─ mümkin be özi? Ärine, anamnyñ yqpaly bolğany anyq. Biraq
Virginiiä köne qūiady degen oi basyma kirip-şyqqan iemes. Al ieger
Violanyñ aitqany ras bolsa, onda Virginiiänyñ köngeni nemese
köngeli jür! "Äi, şeşem-ai, şeşem-ai! Kimdi üiiñe kirgizip, kimdi tuğan
ūlyñmen birdei körgeli jürgeniñdi bilseñ iedi-au!"
LVIII tarau
HİKMEN QART
Kelesi küni tañerteñ men ädettegidei ieriktiler qosyna attandym.
Būl joly Gallaher birge jürdi. Öitkeni jasaqtan ant alu54 kerek
bolğandyqtan, biz mindetti türde qatysuğa tiıs iedik.
Syrtqy beinelerinen göri qaramy jağynan aibarly köringen
jasaqqa köp-körim jūrt jinalğan ieken. Būl atty äsker bolatyn. Biraq
ärkim öz betinde jaraqtanğandyqtan, qarulary men mingen attary är
türli. Bärinde derlik vintovka bar, biraq keibireulerinde amerikan
revoliutsiiäsy kezindegi soğysta atadan qalğan ieskertkiş retinde ieski
muşketter saqtalypty. Keibireuler qos ūñğyly jai ğana añşy
myltyğymen qarulanğan. Bytyramen oqtalatyn ol myltyqtar,
ärine, aiqasta qaharly qaru bola almaidy. Tapanşanyñ da barlyq
türleri ─ mys qaptağan auyr tapanşalardan bastap, qaltağa syiyp
ketetin jalğyz jäne qos oqpandy kişkenelerine deiin bar bolatyn.
Revolver ieşkimde joq ieken. Ataqty kolttar55 şekaradağy
audandarğa äli jete qoimağan-dy.
İeriktilerdiñ bärinde qasapşylardyñ pyşağyndai, jalpaq jüzdi,
ülken pyşaq bar.
Keibireuler köne örnekter salynğan qanjarlar tağyp alğan.
Köpşiliginde ündisterdiñ tomatavkilerine ūqsas, belbeuge qystyryp
alğan kişileu aibaltalary bar. Būl aibaltalar iesine ieki jağdaida:
ormanda ağaş kesip, jol salğan kezde jäne jaudyñ basyn qaq
aiyratyn kezde qajet bolady.
Qaru-jaraqqa qosa oq-däri salğan dorbalary, oqşantailary
bolatyn. Qysqasy, būl şekarağa jaqyn tūratyn adamdardyñ nemese
būğy aulaityn äuesqoi añşynyñ bärinde kezdesetin kör jerler iedi.
Qaru-jaraqtary men kör-jerleri siiäqty attary da aluan türli
bolatyn-dy.
Mūnda süiegi şodyraiğan qyrşañqy jabylar da, alys jolğa
tözimdi jatağan minis atty, biık äri tözimdi keletin andaluz tūqymdas56
jabaiy jylqy, üsti-basy jūlym-jūlym äldeqandai skvatter minip
alğan yñyrşağy ainalğan köterem bie, saiypqyran jastar,
plantator ūldary minip alyp, maqtanyşpen ses körsetip jüretin,
araptyñ jauğa şabatyn jüirikteri de bar iedi. Qaşyr mingender de
köp. İerge üirengen amerikan jäne ispan qaşyrlary şabuyl kezinde
atpen teñ tüse almağanmen, joryqqa jarap jatyr.
Sor batpaqta nemese qūlağan ağaştar men dauyldan synğan
būtaqtar jäne bir-birimen jarysa, matasa ösken şyrmauyq basqan
jynys ormandarda, at jüre almai, sürinşektep, batpaqqa bata beretin
jerlerde qaşyrlar, qaşan da jol tabady. Täjiribeli añşylardyñ
köbi añnyñ soñynan tüsken kezderde arab jylqysynan göri qaşyr
mingendi täuir köredi.
Jasaqşylardyñ kigen kiımderi de ala-qūla. Ofitserler tolyq
nemese jartylai äskeri forma, al soldattar jağy ondai iemes:
jünnen toqylğan, qyzyl, kök, jasyl tüsti keudeşeler, qylşyq jündi
sūrğylt, qoñyr toqymalar; qyzyl mata jeideler; qoñyr, aq, sary
kenep beşpet kigen.
Aspan tüstes kögildir beşpet kigender de bar! Būğy terisinen
tigilgen añşy keudeşeleri, däl sondai mokasinder men şūlyqtar,
jylqy nemese alligator terisinen tigilgen qonyştary ūzyndyqysqaly ietikter ─ qysqasy Qūrama Ştattardağy kiımderdiñ barlyq
türin kezdestiruge bolatyn iedi. Bas kiımderi de är aluan, şymşytyryq. Biık dulyğalar men kepiler kezdese qoimaidy. Onyñ
iesesine jün men kiızden jasalğan furajkalar men qalpaqtardy,
sondai-aq, saban men palma japyraqtarynan toqylğan, äbden
jūmarlanğan, ietegine iel qonğandai qalpaqtardy közderine tüsire kiıp
alypty. Keibireuleriniñ basynda kök mauytydan tigilgen, formağa
sai furajkalar jür. Älgilerdi äskeri adamğa tek furajka ğana ūqsas
ietetin sekildi.
Biraq būl jasaqtyñ ieriktilerine ortaq bir närse bar ─ ol
dūşpanmen tezirek şaiqasuğa degen tejeu bermes qūştarlyq, bükil
ielge osynşa oiran salğan jeksūryn jabaiylarmen küş synasqanşa
asyğu. "Biz qaşan şaiqasamyz?" ─ mine, ieriktilerdiñ auzynan şyğatyn
jalğyz ğana sūraq osy.
Hikmen qart isker adam bop şyqty. Sailau kezinde jasy men mol
täjiribesin ieskere otyryp, bir auyzdan serjant atağyn bergen.
Birneşe ret onymen söilesudiñ de reti keldi. Alligator aulauşy
mağan baiağydai senimdi dos bop qala berdi jäne bizdiñ otbasymyzğa
şeksiz berilgen adam iedi. Sol küni öziniñ adaldyğyn tağy da däleldedi.
Kütpegen jerden oida joq sözdi bastady:
─ Ündister meniñ bas terimdi sypyrsa da turasyn aitaiyn,
leitenant, - dedi ol, ─ älgi iesek sizdiñ qaryndasyñyzğa üilenedi
degenge ölip ketsem senbeimin.
─ Kim üilenedi? - dep sūradym men tañ qalyp, Gallaherdi aityp
otyr ma degen oimen.
─ Älgi sizderdikine barğyştai beretin sūmyraidy aitamyn. Arens
Ringgold - qarğys atqan adam, nağyz malğūn!
─ Ä, kimdi aityp tūr desem! Ol jöninde söz tarap jür me?
─ Bükil aimaqtyñ auzyndağy söz tek sol turaly. İeger mūndai iske
jol bergen bolsam, meni saitan alsyn, Djordj Rendolf!
Qaryndasyñyz ─ ädemi qyz, osy ölkedegi aituly sūludyñ naq özi. Ony
anadai oñbağan jeksūrynğa beru degen!.. Būl äñgimeni iestigim de
kelmeidi, dollarymen qosa qūrysyn! Osy sözimdi ūmytpañyz, Djordj:
beişara qyzdy ömir boiy baqytsyz ietedi. Oğan ieş kümän joq, ol
nağyz qūdai atqannyñ özi!
─ Aqyl qosqanyñyzğa köpten-köp raqmet aitamyn, Hikmen! Biraq,
meniñ oiymşa, qauiptenetin ieşteñe joq. Onysynan ieşteñe şyqpaidy.
─ Onda myna jūrttyñ sandalyp jürgeni ne söz? İeger äkeñizdiñ köz
körgeni bolmasam, būlaişa ierkin söilemes iedim. Biraq men onyñ dosy
bolatynmyn, iendi sizdiñ dosyñyzbyn, sizben söileskim kelgeni
sondyqtan. Biz mūnda "ündister ūry" dep ūran sala aiqailaimyz. Al,
şyn mäninde, bükil Floridadağy ündisterdiñ işinen däl
Ringgoldterdei alaiaq, qaraqşylardy izdep taba almaisyñ! Äkesi
sondai iedi, ūly da oñbady! Bükil zäuzatymen qarğys atqan adamdar.
Şal bir ketuin ketken, biraq qaida ketkeni belgisiz.
Bälkim, albastynyñ qolyna tüsken şyğar, jer betinde jasağan
barlyq qiiänattary üşin äli ūzaq uaqyt tozaqtan şyğa almas. Özenniñ
arğy betindegi metisterge jasağan zorlyq-zombylyğy üşin-aq jüz iese
jazasyn tartady.
─ Pauellder otbasyn aitasyz ba?
─ İä, ol älemdegi ieñ şekten şyqqan ädiletsizdik boldy. Öz ömirimde
ondai sūmdyqty iestigen iemespin. Saitan atymen ant bereiin.
─ Demek, bolğan jaidy biledi iekensiz ğoi?
─ Ärine, men olardyñ qandai oñbağandyq jasağandaryn tügel
bilemin. Būl ─ adamnyñ, onyñ üstine, özin djentlmen sanaityn, aq
näsildi adam istegen zūlymdyqtyñ işindegi būryn-soñdy bolmağan
pasyqtyq. Şaitan atymen ant bereiin, tap sonyñ özi!
Meniñ ötinişim boiynşa Hikmen baqytsyz otbasynyñ qalai
tonalğanyn bastan-aiaq aityp berdi. Pauellderdiñ öz plantatsiiälaryn
tipti de öz ierikterimen tastamağandaryn bildim. Kerisinşe, beişara
jesirge basqa jerge qonys audaru ömirindegi ieñ auyr soqqy bop tise
kerek. Äñgime būl üi-jaidyñ bükil aimaqtağy ieñ jaqsy meken retinde
joğary bağalanğandyğynda ğana iemes, aiauly azamat ─ küieuimen birge
ötkizgen baqytty künder jönindegi qimas iestelikter de osy jerge
bailanysty iedi... Tek soiyl ūstağan şerif keipindegi raqymsyz zañ
ğana jesirdi tuğan jerinen ketuge mäjbür ietti.
Tuğan jerden aiyrylu kezindegi qasiretti köriniske Hikmen kuä
bopty. Ol ony qarapaiym äri sūñğyla sözdermen surettep berdi. Bükil
otbasynyñ öz üiimen qinalyp, qimai qoştasqandaryn aitty.
Ūlynyñ zorlyqqa şydai almai aitqan sözderin iestip, şeşesi men
qyzynyñ köz jastary köl bolyp, jalynyp-jalbarynğandaryn öz
közimen köripti. Baqytsyz jesirdiñ qolynda qalğan bar mülkin ─
marqūm küieui syilağan qymbat zattaryn ūsynğanyn, tek älgi
oñbağandardan, osynşa baqytty jyldaryn ötkizgen qasietti qara
şañyraqtarynda qaldyryp, raqym ietulerin ötingenin iestipti. Biraq
ananyñ köz jasyna qarağan ieşkim bolmady. Aiausyz quğynşylar
qasiretti tüsinbedi, jesirdi öz üiinen quyp şyqty.
Käri añşy osynyñ bärin qamyta otyryp baiandady. Ol syrt pişini
kelisimsiz, sözderi qarabaiyr bolğanmen, ädiletsizdikke tözbeitin,
jarqyn jandy, aqjürek kisi, sodan da qylmysty iske qatysqandardyñ
bärinen jiırkenip, al Ringgoldterdi bar jüregimen jek körip ketti.
Otseolanyñ otbasy ūşyrağan apat turaly añşynyñ äñgimesin
iestigende, osynşama aiuandyq pen qataldyqqa janym qatty küizeldi.
Küdik jeñip, kömeski tarta bastağan Otseolağa degen köñilim
būrynğydai jylyp sala berdi.
LIX tarau
ASYQQAN JAUŞY
Hikmen iekeumiz iemin-ierkin söilesu üşin aulağyraq şyqtyq.
Qyzynyp alğan qart añşy aşyğynan söilei bastady. Ol mağan qyzyq
habar aitar dep küttim. Bizdiñ otbasymyzğa berilgendigine, öz basymdy
qatty syilaityndyğyna sengendikten, men de birjola ağymnan
jarylyp, öz sätsizdikterimdi aituğa bekingenmin. Hikmen qarapaiym
adam, biraq ömirden tüigeni köp, sondyqtan odan artyq mağan kim aqyl
bere alady?
Ömirin tek alligatorlardyñ arasynda ötkizip jürgen joq qoi.
Kerisinşe, ğūmyrynda körmegen qiynşylyğy joq. Onyñ dostyğyna
alañsyz süienuime bolatyn jäne täjiribesi men danalyğyna kämil
senetinmin.
Kei närseni biledi-au degen küdik bolmağanda, jüregimde zilzala bop
jatqan qūpiiäny şet jağalap aşar da iedim. Sary Djektiñ tirilip
kelgenin Hikmenniñ biletindigine senimim zor. Mulattyñ ölimine
senbeitinin būryn da iemeurinmen sezdirgen. Biraq meni mulat iemes,
Arens Ringgoldtiñ äzirlep jürgen zymiiändyğy oilandyrady.
Bälkim, Hikmen ol turaly birdeñe biletin şyğar? Spens jäne
Uiliamstiñ attarymen qosa mulattyñ da iesimi atalğan kezde, qart
añşynyñ älgi jeksūryndar jaily birdeñe aitqysy kelgendei, köp
syrly köz tastağanyn baiqağan bolatynmyn.
Hikmenge öz qūpiiämdy aşuğa iendi oqtala bergenimde, at dübiri
iestildi.
Özen boilap, beinebir bäigege şapqandai, qūstai ūşyp kele jatqan
salt attyny körip qaldym. Aty qylañ tüsti, özi qara kisi: Djek iekenin
birden ūqtym.
Aulaqtağy şirkeuge qarai şaba jönelmesin degen oimen ağaştar
tasasynan aşyq jerge şyğyp, Djek jaqyndai bergende, ony
dauystap şaqyrdym. Ol dausymdy iestip, atynyñ basyn kilt būryp,
bizge qarai bettedi. Tärizi, Djek tapsyrmamen kelgen boluy kerek,
biraq Hikmenniñ közinşe aituğa imenip, qūlağyma sybyrlady. Meniñ
kütkenim: "Arens Ringgold keldi!" degen söz iedi.
Ol mağan: "Djordj myrza, älgi qara saitan sap ietip kele qaldy", dedi. Qūlağyma sözbe-söz aitqany osy.
Būl habardy iestigen soñ, barynşa sabyrly boluğa tyrystym.
Hikmen bizdiñ üide oğaş birdeñe bolyp qalğan ieken dep seziktenip
jürmesin degenmin. Zäñgini üige qaiyryp, añşymen birge ieriktilerge
qaita oraldym. Sonan soñ baiqatpai Hikmennen qalyp ketip, qalyñ
topqa siñisip ketuge tyrystym.
Köp ūzamai atymdy şeşip alğan boiy, ieşkimge, tipti Gallaherge de
til qatpastan ierge qarğyp minip, asyğys tartyp otyrdym. Bizdiñ
plantatsiiäğa aparatyn töte jolmen jürmei, şirkeuge tiıp tūrğan
orman arqyly şamaly būrylys jasauğa bekindim. Mūny Hikmen
qartty jäne jauşynyñ kelgenin közderi şalyp qalğan basqa da
kisiler bolsa şatastyru üşin ädeii istedim. İeger Djekpen birge ketken
bolsam, üide birdeñe bop qalğanyn sezip qūiar iedi. Sezikti kisiler meni
üige qarai iemes, müldem basqa bağytqa ketti degen oida qalsyn dep,
jasaqqa da köz qylu üşin ğana barğanmyn. Būtalardyñ arasynan ötken
soñ, özendi jağalap jüretin basty jolğa şyqtym. Sonan keiin, ömir
men ölim mäselesi synğa tüskendei, atymdy tebinip, qūiğyta jöneldim.
Sonşa qatty şapqan sebebim, qūpiiä qonaq ─ şeşem men
qaryndasymnyñ sağyna kütken meimany ─ qoştasyp ketip qalmai
tūrğanda jetip ülgeruim kerek.
Ringgoldti jek köruge jetkilikti sebepterim bar bolğanmen, biraq
ieşqandai qara niet oiym joq. Sūmyraidan qūtyludyñ ieñ ädil jäne
dūrys joly ony tek öltiru iekenin bile tūra, ondai piğyl tüigen
iemespin. Ringgoldtiñ qataldyğy turaly Hikmen qarttan iestigen
äñgimeden qanym qainap tūrğan osy minutta ieş jasqanbastan, arojdanyma daq tüsedi-au dep oilanbastan-aq öltire salğan bolar iem.
Alaida aşudan qanşa qanym qainağanmen, äzirge jyndana, aqyldan
adasa
qoiğanym
joq.
Saqtana
biludiñ
qarapaiym
tüisigi─sanalylyqtan alystai qonğan iemes. Sondyqtan Samsonnyñ57
ömiri turaly tragediiänyñ soñğy aktisin oinauğa tipti de asyqqan
joqpyn. Oiğa alğan äreketterim äldeqaida qolaily körindi.
Mümkindiginşe üige sezdirmei jetip, qonaq otyrğan bölmege
kütpegen jerden kirip baryp, meimandy da, üidegilerdi de qapelimde
qolğa tüsirsem, sosyn üşeuinen de tüsinikteme talap ietip, sonymen
otbasy jağdaiyndağy qūpiiälardy birjolata şeşpekpin. Şeşem,
qaryndasym jäne olardyñ qonağymen de közbe-köz söilesip, üşeuine
de şyndyqty moiyndatuym kerek.
"Solai!" deimin özimnen-özim, atymdy aiamai tebine tüsip. İä, olar
bärin de moiyndauğa tiıs! Ärqaisysy özinşe me, älde bäri birge me,
bolmasa..."
Şeşem men qaryndasyma ne şara qoldanarymdy bilmedim. Äitse
de analyq jäne bauyrlyq mahabbattyñ sönuge ainalğan külinen
tūtana bastağan byqsyq oilar jüregime qonaqtap ta qalğan iedi.
İeger Ringgold şyndyqty aitudan bas tartatyn bolsa, onda
qamşynyñ astyna alyp, üiden quyp şyğamyn da, būdan bylai bizdiñ
üige qaityp kelmeitin ietemin. Ädep saqtauğa keletin bolsaq, ol
jöninde söz boluy mümkin iemes. Qazir ony oilauğa mūrşam joq. Öziñdi
öltirgisi kelgen adamğa ne isteseñ de daua.
LX tarau
MAHABBAT SYİY
Üige sezdirmei kirgim kelgenin aittym bilem. Sondyqtan saqtyq
jasap, plantatsiiäğa jete bergende joldan būrylyp, köl men apelsin
toğaiyn jağalai jüretin soqpaqqa tüstim. Üige artqy jağynan
kelsem, ieşkim baiqamas dep oiladym. İegispen kele jatqanymdy
qorşaudyñ işinde jūmys istep jatqan qūldardyñ körip qaluy mümkin,
biraq olar dala jūmyskerleri bolatyn.
Bärinen būryn üi qyzmetşileriniñ biri körip qalmasa ieken dep
qauiptendim.
Qara Djek üige barğan joq: uädeli jerde küt dep būiyrğanmyn, sol
jerden taptym da. Soñymnan ier dep būiyryp, äri qarai şaba
jöneldim. İegistikten ötken soñ ormanğa jetip, attan tüstik. Odan äri
qarai jalğyz kettim.
Añ aulağan añşy nemese ūiqydağy jauyna būqpantailap bas salar
jabaiy adam qalai boi tasalasa, men de üige, öz üiime, äkemniñ, şeşem
men qaryndasymnyñ şañyrağyna solai jasyrynyp bardym.
Aiağym dirildep, tizem bügile berdi. Qobalju men aşu-yzadan keudem
köriktei köteriledi. Az ğana sätke kidirdim. Özim qatysqaly tūrğan
jağymsyz, laiyqsyz körinis ap-anyq köz aldyma keldi. Bir minuttai
dağdaryp qaldym. Öz nietimdi osynşa ospadarlyqpen jüzege asyrmau
üşin, bälkim, qaityp ketip, basqa bir qolaily sätti kütuim de mümkin
bolatyn. Biraq däl sol sätte qūlağyma jetken dauystar batyldana
tüsuime sebep boldy. Qaryndasymnyñ syñğyrlağan aşyq külkisi men..
äldekimniñ dausyn iestidim. Üzdigip jürgen sūmyraidyñ şiqyldaq
jiñişke ünin birden tani kettim. Būl dauystar meni şatyp alğandai,
qanymdy
qainatty.
Olar
meni
kelemej
ietetin
sekildi.
Qaryndasymnyñ būl qai qylyğy? Tūñğiyq küdikten iet jüregim iezilip
tūrğanda külgeni nesi?
Basqaşa, kisilikke laiyq jolmen äreket ietu jaiyndağy oilarym
osy arada zym-ziiä boldy. Öz josparymdy oryndauğa bekindim. Biraq
aldymen ne aitatyndaryn bilip alu kerek.
Jaqyndap kelip, qūlağymdy tostym. Olar üide iemes, apelsin
toğaiyndağy alañqaida seruendep jür ieken. Mysyqşa basyp,
būtalardy jailap qana ysyra, birde ieñkeiip, birde boi jazyp olardan
alty-aq qadam jerden şyqtym. Japyraqtardyñ arasynan
qaryndasymnyñ köilegi anyq körinedi jäne sözderi jaqsy iestilude.
Äñgimeleriniñ ieñ şeşimdi tūsy iekendigine ūzamai-aq közim jetti.
Ringgold qaryndasyma tūñğyş ret resmi türde ūsynys jasasa
kerek, älgi külki sodan tuğan sekildi.
─ İä, demek, meni şynymen jar ietkiñiz keledi ğoi? Osyny şyn
aityp tūrsyz ba?
─ İä, miss Rendolf. Külmeñiz mağan! Qanşa jyldan beri küiipjanyp jürgenimdi bilesiz ğoi.
─ Joq, bilmeimin Ony qaidan bilmekpin?
─ Özim aityp iedim ğoi. Jüz ret qaitalağan joq pa iedim?
─ Bos söz! Mūndai mäselede sözge onşa köp män bere bermeimin. Būl
sözdi men ondağan ierkektiñ auzynan iestigenmin, biraq solardyñ bäri
birdei mağan qyzyğa qoimağan bolar dep oilaimyn. Tilde süiek joq,
Arens myrza!
─ Biraq sizge degen sezimimniñ şynaiy iekendigi qarymqatynasymnan körinip jür ğoi. Men sizge qolymmen qosa bükil
bailyğymdy ūsynyp otyrmyn. Şyn berilgendigime osynyñ özi-aq
dälel bolmai ma?
─ Ärine, bolmaidy. Aqymaq iekensiz ğoi! İeger men sizge tūrmysqa
şyğa qalsam, bar bailyğyñyz bäribir öziñizde qalady. Oğan qosa,
özimniñ de azdağan bailyğym bar, ol da sizdiñ qarauyñyzğa köşken
bolar iedi. Mine, kördiñiz be, söz joq, bäri sizdiñ paidañyzğa şeşilgeli
tür.
Qaryndasym tağy da syqylyqtap küldi.
─ Joq, miss Rendolf, ol ne degeniñiz! Sizdiñ bailyğyñyzğa qol
tigizu degen oiyma da kelmeidi. İeger meniñ qolymdy alsañyz...
─ Qolymdy deisiz be, ser! Äieldiñ kelisimin aluğa ūmtylğan adam
qol iemes, jüregin ūsynar bolar! İä, jüregin ūsynady!
─ Nesi bar, jüregimniñ de sizdiki iekenin äldeqaşannan bilesiz. Ony
ziiäly qauymnyñ bäri biledi.
─ Ä, demek, siz ony jūrttyñ bärine jariiä ietken iekensiz ğoi? Mine,
mūnyñyz mağan tipti ūnamaidy!
─ Siz mağan tym qatalsyz! Meniñ köpten berile süietindigime köziñiz
jetetin uaqyt boldy. Sizge degen köñilimdi baiağyda-aq bildirip, mağan
äiel boluğa ūsynys jasağan bolar iedim, ieger... ─ Ol osy arada kümiljip
qaldy.
─ İeger ne bolmağanda?
─ Şynymdy aitsam, äkem tiri tūrğanda, özime-özim qoja bola alğan
joqpyn.
─ Ä, solai deñiz?
─ İendi özime-özim bimin jäne ieger, qymbatty miss Rendolf,
qolymdy qaqpaityn bolsañyz...
─ Tağy da qol! Aitpaqşy, älgi ūsyna beretin qolyñyz onşa jomart
iemes desedi. Ūsynysyñyzdy qabyl alğan künniñ özinde de, men şaş
qystyrğyş, tüireuiş degendei, -anau-mynauğa jūmsaityn tiynteben de ala almaidy iekem, ha-ha-ha!
─ Ol ösekşi dūşpandardyñ sözi ğoi, miss Rendolf. Biraq ant
ieteiin, būl jağynan men sizge ieşqaşan tarşylyq jasamaimyn.
─ Ant işkeniñizge qaramastan, būğan men onşa senimdi iemespin.
Toiğa deiin berilgen uäde, köp jağdaida ūmytylyp ketedi. Sizge sene
almaimyn, qadirmendi dos, joq, joq!
─ Ant işeiin, senuiñizge bolady!
─ Qarğanbañyz! Jomarttyğyñyzğa senetindei meniñ ieşqandai
dälelim joq. Beri qarañyzşy, mister Ringgold, siz mağan ömiriñizde
äli bir ret syi jasağan joqsyz.
Osy arada ol tağy da saqyldap küldi.
─ O, ieger qabyldaitynyñyzdy bilsem ğoi! Sizden barymdy aiamas
iedim!
─ Al jaqsy. Synap körelik. Siz mağan syi tartyñyz.
─ Qalauyñyzdy aitsañyz boldy, tilegiñiz tabanda oryndalady!
─ Sizden at, küşik, nemese jyltyrauyq äşekei sekildi anaumynaudy sūraidy dep tūrsyz ba? Şyn sözim, onyñ biri de iemes.
─ Mağan bäribir ─ onsyz da bar bailyğymdy ūsynyp otyrmyn ğoi.
Al bir böligin söz ietuge de tūrmaidy. Siz tek tilegiñizdi aitsañyz
boldy, sözsiz oryndalady.
─ Äi, saqylyq-ai! Al jaraidy. Sizde meni öte, öte qyzyqtyryp
jürgen bir dünie bar! Qalai desem ieken, tipti siz sony mağan satsañyz
degendi aitqaly jürgenmin.
─ Ol qandai dünie, miss Rendolf?
─ Plantatsiiä.
─ Plantatsiiä?..
─ Dūp-dūrys aitasyz. Biraq sizdiki iemes, öziñiz ielenip otyrğan
plantatsiiälardyñ biri. Ony bir kezde Tupelo-Krikte tūratyn
metister otbasy ielengen iedi. Ūmytpasam, sizdiñ äkeñiz satyp aldy-au
deimin.
Virginiiänyñ "satyp aldy" degen sözderdi basa aitqanyna nazarym
audy. Qaryndasyma jauap bergen kezde Arenstiñ qysylyp tūrğanyn
da baiqadym.
─ İä, iä... Ol ras. Biraq tañdanyp tūrmyn, miss Rendolf. Ol
plantatsiiä sizge qazir nege kerek bola qaldy? Meniñ bükil bailyğyma
onsyz da qoja bolmaisyz ba?
─ Ol öz şaruam. Solai istegim keledi. Oğan ierekşe sebepterim bar.
Sol jerdi ūnatamyn... Öte körikti jer, sonda baryp, jiı seruendep
qaitamyn. Bizdiñ ieski üidiñ ağataiyma qalatynyn ūmytpañyz. Ömir
boiy sūrboidaq bop ötpes! Al mamam tek öz üiinde tūrğysy keledi...
Biraq sizge bärin aityp jatpaimyn. Syi jasaisyz ba, jasamaisyz ba ─
öziñiz biliñiz.
─ Jaraidy. İeger sol plantatsiiäny sizge syilasam, siz mağan...
─ Öitip şart qoimañyz, bildiñiz be? Äitpese, tizerlep tūryp
ötinseñiz de, ieşqandai syilyğyñyzdy almai qūiamyn.
Sony aityp tağy da külip aldy.
─ Olai bolsa, men sizge ieşqandai şart qoimaimyn. Plantatsiiäny
aluğa kelisseñiz bolğany. Ol sizdiki!
─ Äñgime mūnymen bitken joq, mister Arens. Siz ony mağan qalai
oñai bere salsañyz, solai op-oñai qaitaryp alasyz ğoi. Ony
istemeitindigiñizge qalai senimdi bola alamyn? Mağan resmi qūjattar
kerek.
─ Ony da alasyz.
─ Qaşan?
─ Qalağan uaqytyñyzda. Kerek bolsa, bir sağattan keiin.
─ İä, iä, tezdetiñiz. Baryñyz da, alyp kele qoiyñyz. Biraq iesiñizde
bolsyn, men ieşqandai şartty moiyndamaimyn.. Mūny ūmytpañyz!
─ O, şart qoiğaly tūrğanym joq! - dep quanyp ketti Ringgold. ─
Qorqatyn ne bar? Tek öziñizge senemin. Bir sağattan keiin qūjattar
qolyñyzda bolady. Cay bolyñyz!
Sony aityp, ol ūzai berdi.
Myna äñgimeniñ, äsirese, onyñ soñğy jağynyñ iesten tandyrğany
sonşa, tastai qatyp qalyppyn. Ringgold ūzap ketkennen keiin ğana
ies jidym. İendi ne isterimdi bilmei, būrynğydan da dal boldym:
Rnnggoldti quyp jetkenim jön be, älde jazasyz qūia bergenim jön be?
Söitkenşe Virginiiä jaiymen üige qarai aiañdady. Oğan
Ringgoldke aşulanğannan da jaman renjidim. Sondyqtan onyñ kete
beruine böget bolmai, dereu qaryndasymmen söileskim keldi.
Aitystyñ kökesi iendi bastaldy. Qaryndasym men şeşem qonaq
bölmede otyr ieken, turasynan, bet-jüzderine qaramai, ieşbir
sözderine qūlaq salmai, jaña ğana bizdiñ üiden şyqqan, meni öltirgeli
jürgen adamnyñ bar syqpyt-piğylyn surettep berdim.
─ Virginiiä qaryndasym, osydan keiin de sen soğan tūrmysqa
şyğuğa kelisim beresiñ be?
─ İeşqaşan, Djordj! Oğan şyğu oiymda da bolğan joq. İeşqaşan! dedi ol alqynğan küii, sosyn divanğa sylq ietip otyra ketip, ieki
alaqanymen betin basty.
Alaida şeşem mağan sene qoiğan joq. Özimniñ aqtyğymdy
däleldeitin basqa da jailardy aituğa oqtala bergenimde syrttan
bireu qatty dauystap şaqyrdy. Dälizge jügirip şyqtym. Kök
mundirli, sary qaiyrma jağaly salt atty kelip tūr ieken. Forttan
kelgen jauşy bop şyqty. Üsti-basy şañ, aty aq köbik bolğan. Ūzaq
uaqyt suyt jürgeni körinip tūr. Soldat bir paraq qağazdy ūsyna berdi.
Gallaher iekeumizdiñ atymyzğa asyğys süikei salğan būiryq ieken.
Qağazdyñ bükteuin jazyp, oqyp şyqtym.
"Adamdaryñyzdy dereu fort Kingke qarai alyp jüriñizder.
Attardy aiamai barynşa jedel jetiñizder. Qaptağan jau qorşap
keledi. Biz üşin är vintovka qymbat. Bir minut kidiruşi bolmañyzdar!
Klinç"
LXI tarau
JORYQ
Būiryqty dereu oryndauğa tiıs iedik. Sätin salğanda, atym iertteuli
tūrğan, bes minut ötpei ieriktiler qosyna qarai şaba jöneldim. İerlik
körsetuge qūlşynyp jürgen jauyngerler joryq turaly habarğa
jamyrai quanyp, "uralap" qarsy aldy. Tärtiptiñ kem-ketigin
yntalylyq toltyryp, bas-aiağy jarty sağatqa jeter-jetpes uaqyt
işinde jasaq äskeri sap tüzep, joryqqa äzir boldy. Jolymyzdan
bögeitindei ieşteñe bolğan joq. "Qozğal" degen būiryq berilip,
kerneiler sarnap, säl retsizdeu bolsa da, ieki-iekiden sap tüzegen
ieriktiler fort Kingke qarai şūbyryp şyqty.
Şeşem jäne qaryndasymmen qoştasyp şyğu üşin keri qarai şaba
jöneldim. Qoştasuğa uaqyt tyğyz boldy, biraq üiden köñilim biraz
ornyğyp şyqtym. Qaryndasym bärin biledi, iendi Ringgoldke köne
qūiar dep qoryqpauğa da bolady.
Būiryq äkelgen dragun bizben birge jürdi. Jolai forttağy
jañalyqty tügel iestidik. Köp oqiğalar bolypty. Ündister bala-şağa,
mal-mülikterin alyp, öz tūraqtarynan ketip qalğan körinedi. Birneşe
qonystaryn özderi örtep jiberse kerek. Sondyqtan ol jerlerde aq
jüzdiler örteitin de ieşteñe qalmağan. Būl olardyñ soğysqa myqtap
bel bailağandaryn körsetetin. Qaida ketkenderin bizdiñ jansyzdar da
anyqtai almapty. Keibireuler jarty araldyñ tükpirine, oñtüstikke
qarai auğan bolar desti. Basqalary, Amazura özenin örlei köptegen
milge sozylyp jatqan "Uitlakutçi batpağy" dep atalatyn mi
batpaqqa qarai oiysty degen dolbar aitty.
Soñğy dolbar şyndyqqa juyq sekildi. Biraq qonys audarğanda
ündisterdiñ iz jasyra biletindikteri sonşa, tipti qylaudai belgi
qaldyrmaidy. Bizge jaqtas ündisterdiñ jansyzdary ─ solardyñ
işindegi ieñ sūñğylalary da ─ olardyñ şegingen joldaryn tap basyp
aita almady. Jūrttyñ köpşiligi ündister qorğanyspen ğana
şekteledi, Amerika äskerleri joq ieldi mekenderge ğana şabuyl jasap,
sonan soñ oljalaryn alyp, qalyñ batpaqqa siñip ketedi degen boljam
aitady. Negizi bar äñgime boluy mümkin. Olai bolsa, soğys oñai bite
qoimas. Basqaşa aitqanda, "Naqty soğys" iemes, tek qana nätijesiz
joryqtar men ökşelei quu ğana bolady. İeger ündister bizben aşyq
soğysudan bas tartatyn bolsa, onda şegingen jaudy quyp jetuimiz
iekitalai.
Soldattar jau qalyñ ormanğa siñip ketse, izdep tabu qiyn, tipti
mümkin iemes dep qorqatyn. Alaida mūndai jağdai ūzaqqa sozylmas.
Ündister mäñgi-baqi tek qana tonaumen kün köre almaidy. Olardyñ
oljalary kün saiyn azaia bermek.
Onyñ üstine jalpy sandary qaraqşylar tobyry üşin tym köp.
Aitpaqşy, olardyñ däl sany jöninde aqtardyñ biletinderi de
şamaly. Bireuler, qaşqyn zäñgilerdi qosa ieseptegende, jalpy sany
bir myñnan bes myñğa deiin ğana jetedi desedi. Biraq şekaralyq
audandarda tūratyn känigi tūrğyndardyñ özi de şamamen ğana aita
alady. Meniñ iesebim boiynşa, bölinip ketken satqyndardy alyp
tastağannyñ özinde, ündisterde myñnan astam jauynger boluğa tiıs.
Ündisterdi jaqsy biletin Hikmen qart ta sondai oida bolatyn.
Osynşa adam mi batpaqtyñ ortasynan künköriske jetetin azyqty
qaidan tapsyn? Qanşa köregen bolsa da, mol azyq-tülik jinap ala
qoiulary mümkin iemes şyğar? Joq, būl sūraqqa batyl türde tek teris
jauap beruge bolady.
Biylğy jyly seminoldardyñ jyldağydai önim ala almai
qalğanyn jūrttyñ bäri biledi. Qonys audaru mäselesi köktemde-aq söz
bolğan, sondyqtan bolaşaqtary būldyr köringendikten, köp
otbasylar iegindi az septi, al keibireuler müldem sepken joq. Sol
sebepti önim jyldağydan az bolyp, fort Kingtegi keñestiñ aldynda-aq
keibireuler tamaqty satyp aluğa nemese şekaralyq tūrğyndardan
qaiyr-sadaqa sūrauğa mäjbür bolğan. Ūzaqqa sozylar būl nauqan
aiaqtalğanğa deiin olardyñ kün köre alulary mümkin be? Aştyq
olardy öz bekinisterin tastap şyğuğa mäjbür ietedi. Ündister ne
ūrysqa kirisedi, ne bitimge kelisedi. Bäriniñ oilağandary osy bolatyn.
Joryq kezinde de osy mäsele qyzu talqyğa tüsti. Ol äsirese dañq
quyp jürgen jastar üşin ierekşe qyzyqty körindi. İeger dūşpan soğys
qimyldarynyñ abyroisyz täsiline köşse, jeñiske kim jeter ieken?
Joryqqa qatysuşylar batpaqtyñ kisini öltirer iıs-qoñysyn kötere
almai, süiekteri sonda şaşylyp qalmasa deñiz. Biraq jūrttyñ
köpşiligi ündister köp ūzamai aştyqqa ūrynyp, aşyq şaiqasqa
şyğuğa mäjbür bolady dep ümittendi. Al ündister aştyqqa ūzaq uaqyt
şydai ala ma, joq pa degen sūraqqa tirelgende, jūrttyñ pikiri iekige
bölindi. Jergilikti jağdaidy jaqsy biletinder şydai alady desti.
Alligator aulauşy qart ta osy pikirde iedi.
─ Olarda, - dedi ol, ─ "Konti" dep atalatyn juan tamyrly būtalar
bar. Ol batpaqty jerdiñ bärinde ösedi. Kei jerlerde onyñ juandyğy
qant qūrağynan kem tüspeidi. Özi jeuge jaramdy, sonymen birge
ündister odan "konti" dep atalatyn susyn daiyndaidy. İemen
jañğaqtary da jaman tamaq iemes, äsirese qozğa pisirip jeseñ, qandai
dämdi. Ony qanşa jinaimyn deseñ de jetip jatyr ─ qalasañ jüzdegen
buşel58 jina. Sonan soñ, kökönis ornyna jüretin palma kapustasy
bar ğoi. Al ietke kelsek ─ būğy, grizli aiulary degenderiñ qaşan da
qol astynda... Al batpaqtarda tasbaqa, kürketauyq, tiın, jylan, taraq
qūiryqtardy aitpağanda, alligator jäne sol sekildi basqa da
qūdaidyñ kärine ūşyrağan haiuanattar tolyp jatyr! Bül qyzyl
öñdiler nağyz antūrğandar! Olardyñ jemeitin bälesi joq ─ qūstardan
bastap tyşqandarğa deiin jei beredi. Nemene, senbeisiñder me,
jigitter? Ündister sender oilağandai op-oñai öle salmaidy. Olar osy
qarğys atqyr batpaqta tiske basar birdeñe qalğanğa deiin tistesip
bağady. Olar sony isteidi!
Osy bir kemeñgerlik söz tyñdauşylaryna qatty äser ietti.
Şyntuaitqa kelgende, jeksūryn jau būlar oilağandai osal bolmai
şyqty.
İeriktiler qatañ äskeri tärtippen jüruge könbedi. Ofitserler
alğaşqyda biraz talap ietip körgenmen, tük şyqpaitynyn bilgen soñ,
odan bas tartty. Jasaqşylar, äsirese, jastar jağy, qatardan minut
saiyn bölinip, būtalardyñ arasynan qylt ietip körinip qalğan būğy, ne
kürketauyqty atyp alu üşin qalyñ ormanğa kirip ketedi, äitpese
oñaşa äri typ-tynyş jerde jantorsyqtağy şaraptan sylqiiä jūtyp
alady. Olarğa ūrsamyn dep uaqytty tekke öltiresiñ, al qattyraq
aitsañ, köbine betiñnen ala tüsedi.
Serjant Hikmen ieriktilerdiñ qylyqtaryna qatty renjidi.
─ Boqmūryndar! - dep kijindi. ─ Saryauyzdar, sazailaryñdy
tartarsyñdar äli! Sodan keiin jym bolmasañdar, tap alligatordyñ
auzynda keteiin! Rotadağy kez kelgen aiğyrğa biemdi bäske tiguge
barmyn, kün batqanşa osy jügermekterdiñ bireuiniñ skalpi
sypyrylady! Ar-ojdanymmen ant ietemin!
Onymen bästesuge ieşkimniñ batyly barmady, degenmen aitqany
aumai keldi: nağyz köregendik bop şyqty.
İelirip alğan bir jas plantator, öziniñ qant plantatsiiäsynda
jürgendei, qauip-qaterdi ūmytyp, būğy quamyn dep jürip jasaqtap
bölinip qaldy. Ol közden ğaiyp bolğannan soñ bes minut ötpei-aq
ormanda ieki dürkin myltyq gürs iete qaldy. Kelesi sätte astyndağy
aty būtanyñ işinen oinaqtap şyğa keldi.
Jasaq toqtady.
Bir top ieriktiler myltyq atylğan jaqqa qarai şaba jönelgenmen,
ieşqandai jau izin taba almai, tek jas plantatordyñ ieki jerden oq
tesip ötken denesin ğana keziktirdi. Būl jas jigittiñ ölimi joldastary
üşin auyr bolğanmen, jaqsy sabaq boldy. İendigi jerde ieşkim būğy
aulauğa qyzyqqan joq.
Ölgen jigitti özin tauyp alğan jerge jerledik. Sonan soñ,
ofitserlerdiñ quanyşyna orai jasaq qatañ tärtippen qaitadan jolğa
şyğyp, kün batar aldynda aman-iesen fort Kingke jetti.
LXII tarau
BASTAN TİGEN SOQQY
Bilinbei öte şyqqan bir sağat uaqyt bolmasa, fort Kingte ieste
qalarlyqtai jaqsylyq körgen iemespin. Men joq kezde mūnda birneşe
jaña ofitser kelgen ieken, biraq olardyñ ortasynan tanysuğa
tūrarlyq ieşkimdi baiqamadym. Fort būrynğydan da taryla tüsken.
Oryn alu oñai bolğan joq, markitant pen saudagerler ğana tez baiyp
ülgeripti. Olar kvartirmeister, komissar59 jäne mal satuşy
saudagerlermen birge paidağa şaş ietekten batsa kerek.
Qaşanğysyndai mūzdai kiınip alğan "sylqym" Skott äli de
adiutant ieken. Biraq ol turaly oilamadym deuge bolady. Mūnda
kelisimen onşa jaily iemes öz mindetime birden kirisip kettim. Ūzaq
joldan şarşap kelgende demaluğa, üstimniñ şañyn qağyp-silkuge de
mūrşa bermei, generalğa şaqyrtty. Osynşa şūğyl nege qajet bola
qaldym ieken? Bälkim, duelge bailanysty jailar belgili bop qaldy
ma? Älde ieski künälarymnyñ birin iesime salu üşin şaqyrdy ma?
Generalğa bara jatqanda jüregim alai-dülei bolatyn. Söitsem,
ötken uaqyt üşin qam jeitindei ieşteñe joq körinedi. General meni ne
jūmyspen şaqyrğanyn aitqan kezde, būdan da sögis alğanym jaqsy iedi
ğoi dep oiladym.
General uäkilmen söilesip otyr ieken. Baqsam, Omatla jäne Qara
Topyraqpen tağy da bir kezdesu oilastyrylyp, men tilmaş retinde
qajet bolyppyn. Bäri de közimşe aitylyp jatty. Keñeste ükimet
äskerleri men niettes ündisterdiñ birlese qimyldau äreketi
talqylandy. Soñğylar odaqtas retinde, Amazura özeniniñ mi
batpaqtaryna tyğylyp qalğan öz taipalastaryna qarsy qimyldauğa
tiıs iedi. Olardyñ naqty tūraqtary belgisiz bolatyn, biraq ony satqyn
kösemder men olardyñ barlauşylary arqyly anyqtamaq. Barlau
bastalyp ta ketipti.
Kezdesu aldyn ala kelisilgen körinedi. Öz taipalarymen birge fort
Brukty panalağan kösemder, köl mañyndağy būrynnan belgili jerge
jasyryn kelip, uäkil men generaldy kütip aluğa tiıs. Jospar ieleri
men opasyzdar köldeneñ közden tasa bolulary üşin, kezdesu
qarañğyda, osy keşke belgilenipti.
Kün batysymen-aq ainala ala köleñkelene bastady. Qiiäqtanyp
qalğan ai äli kömeski. Kün uiasyna qonysymen ol dağy aspanda
körinbei ketti.
Ymyrt jabylysymen general, uäkil jäne tilmaş ötkendegidei
forttan şyqty. Kezdesetin jerde kösemder bolmai, oğan biraz qairan
qaldyq. Ündisterdiñ ädette ūqypty iekendigin biletinbiz.
─ Olardy ne bögeui mümkin? - dep sūrady general men uäkil birbirinen.
Jauap köp küttirmedi. Alystan atys dausy ─ vintovka men
tapanşanyñ aşy üni tüngi jelmen talyp jetti. "İo-ho-ehi" dep
ormandy jaryp şyqqan äskeri ūrandy iestidik. Orman tükpirinde
qyrğyn şaiqas jürip jatqany belgili boldy. Būl qarsylastardyñ
nazaryn audaru üşin jasalğan aila-täsil nemese soldattardy
forttan aldap şyğaru, äitpese saqşyny qorqytu üşin kötergen
dabyl iemes iedi. Aşy, jabaiy dauystarğa qarağanda, ormanda adam
qany tögilip jatyr.
Seriktesterim būny nege jorityndaryn bile almai abdyrady.
İekeuiniñ de asa batyr iemes iekendigin sezip tūrmyn. Şyny kerek,
general bolu üşin batyrlyqtyñ qajeti de şamaly. Äskeri qimyldar
kezinde amerika ofitserleri men generaldarynyñ ağaş tasasyna
nemese qūlağan üilerge tyğylyp, bas sauğalağandaryn talai ret
körgenmin. Keiinirek jiyrma million halyqtyñ kösemi bolğan
solardyñ bireui, kişigirim şaiqastardyñ birinde qañğyğan oq tiıp
ketpesin dep, jol boiyndağy aryqqa tyğylğan. Al onyñ iesiz qalğan
brigadasy sol kezde kişi leitenanttyñ basşylyğymen jarty mil
jerde ierlikpen şaiqasyp jatty.
Biraq būl jerde ony nesine aityp tūrmyn. Ömirde ondai
"batyrlar" az deimisiñ?
─ Saitan alğyr, mynau solar! - dedi uäkil. ─ Jol tosyp tūryp, tap
bergen ğoi. Sirä, Pauell sūmyraidyñ isi!
─ Soğan ūqsaidy, - dep jauap berdi general. Tärizi, jüikesi berikteu
bolsa kerek, salmaqty söiledi. ─ İä, būl solar boluğa tiıs. Ol bağytta
bizdiñ äsker ─ birde-bir soldat joq. Özdi-özi qyrqysyp jatqan
ündister. Bizge niettes kösemderge şabuyl jasalğan. Dūrys aitasyz,
Tompson, būl anyq.
─ Olai bolsa, general, bül jerde tūra berudiñ qajeti joq. İeger
Omatlany qapyda qaldyrğan bolsa, onda, ärine, san jağynan köp
bolğany ğoi. Olar jeñuge tiıs. Biz ony iendi küte almaimyz.
─ İä, Omatla da, Lusta-Hadjo da kele almaityn şyğar. Meniñ
oiymşa fortqa qaitqanymyz jön bolar.
Olar ieki oily adamşa qipaqtai berdi. İeki generaldyñ da bastağan
isti tastap qaşudan qysylyp, oişa salmaqtap tūrğanyn baiqadym.
─ Al ieger olar kele qalsa... - dedi "jaujürek" general.
Osy arada men de qarap tūra almadym.
─ General - dedim men, ─ ieger rūqsat ietseñiz men qala tūraiyn. Olar
kelse, dereu fortqa baryp, habar beremin.
İeki general üşin būdan jaqsy ūsynysty oilap tabu qiyn iedi.
Ūsynysym tabanda qabyldanyp, ieki sabaz ketip qaldy. Men jalğyz
qaldym.
Biraq ūzamai aq jürektigime ökinuge tura keldi. Generaldar, sirä
fortqa jetip ülgermei-aq şaiqas tyna qalyp, "Kaha-kuine!" degen
aiqai iestildi. Būl seminoldardyñ jeñis ūrany bolatyn. Osy aiqaiğa
qūlağymdy tosyp tūrğanda, kenet birneşe ündis būta arasynan şyğa
kelip, meni qorşap aldy.
Jūldyzdardyñ kömeski säulesimen-aq jarqyldağan qanjar jüzin,
vintovka, tapanşa jäne tomagavkilerdi aiyruğa bolatyn. Köz
aldymda jarqyldağan qaru-jaraqtardy ainala ūşyp jürgen,
jarqyrauyq qoñyzdarmen şatystyruymnyñ ieşbir jöni joq iedi.
Oğan qosa bolat semserlerdiñ syñğyrlağanyn da qūlağym şaldy.
Jaqyn jerdegi forttan seskengen bolulary kerek, ündister ündemei
kelip, mağan ūmtyldy. Aiqai salğan sätimde basymnan bir ūrdy. Sodan
keiin iesimnen tanyp, jerge qūlap tüsippin.
LXIII tarau
ÜNDIS KEGI
Birsypyra uaqyttan keiin közimdi aşyp, ündisterdiñ qorşauynda
jatqanymdy kördim. Biraq olar būrynğydai ses körsetpei, kerisinşe,
şamalarynşa kömektesip äure. Basym bireuiniñ tizesinde, iekinşisi
samaiymnan sorğalai aqqan qandy toqtatuğa äreket jasauda. Ainala
qorşap tūrğan jauyngerler mağan müsirkei qaraidy. Bäri de tezirek
ies jiiüymdy tileitindei. Olar jaña ğana özimdi öltiruge äzir iedi ğoi
dep iştei tañ qaldym. Tomagavkimen salyp qalğanda, ölimşi bop
jaralandym-au dep oilap iedim. Mūndai sezim kenetten soqqy tigen
adamda jiı bolady.
Äli tiri iekeniñdi, tek jeñil jaraqattanğanyñdy jäne qorşap tūrğan
jūrttyñ sağan degen jaman piğyly joq iekendigin sezu raqat körinedi.
Ündister özara aqyryn ğana söilesip, jaraqatymnyñ qauipti
iemestigin talqylap, tiri qalğanyma quanysyp tūr.
─ Biz qan şaştyq, biraq jaraqatyñ auyr iemes, - dedi mağan qarap,
ortalaryndağy biri ana tilinde. ─ Ūrğan men iedim. Qarañğy boldy.
Araily Künniñ dosy, biz seni tanymai qaldyq! Seni iatikaklukko60
şyğar dep oilap iedik. Biz ony osy arada qolğa tüsirip, janyn
jahannamğa attandyrmaq iedik. Ol osynda bolatyn. Qaida ketti? Men
fort jaqty nūsqadym.
─ Halvuk! ─ dep birneşe ündis şu iete qaldy. Ökinip qalğandary
körinip tūr. Az uaqyt olar özara dabyrlasyp, keñesip aldy. Sodan soñ,
özimmen alğaş söilesken ündis mağan qarap tağy da til qatty:
─ Araily Künniñ dosy, ieşteñeden qoryqpa. Biz sağan timeimiz,
biraq bizben birge kösemderge baruyñ kerek. Būl jerden alys iemes.
Kettik!
Ornymnan atyp tūrdym. İeger jan sala qimyldasam qoldarynan
sytylyp şyğuyma bolatyn sekildi. Alaida ol mağan tym qymbatqa
tüsui mümkin ─ basymnan iekinşi ret salyp ötip, tipti öltirip
tastaulary kädik. Oğan qosa dūşpandarymnyñ sypaiylyğy köñilimdi
sabasyna tüsirdi. Olardan seskenbeuge bolatynyn tüsinip,
oilanbastan soñdarynan iere berdim.
Ündister biriniñ soñynan biri tizilip, meni ortalaryna alğan soñ,
birden ormanğa tartty. Şamalauymşa, şaiqas bolğan jerge bettep
bara jatqan sekildimiz. İendi bäri jym-jyrt, jauyngerlerdiñ ūran
salğandary iestilmeidi. Ai jaryğymen bir kezde keñeste körgen
ündisterdiñ jüzderin ajyrata bastadym. Būlar Otseolanyñ
jaqtastary, mikosoktar taipasynyñ jauyngerleri iedi. Soğan qarap,
meni apara jatqan kösemderiniñ biri Otseola iekenin ūqtym. Jobalauym
dūrys bop şyqty. Keşikpei ündis jauyngerleri ornalasqan alañğa
şyqtyq; olardyñ sany şamamen jüz şaqty ieken. Birneşe kösemge
közim tüsti, aralarynda Otseola da bar.
Ainala qyp-qyzyl qan ─ jan türşigerlik körinis. Qalai bolsa
solai jatqan ölikter, üsti-bastary jaraqattan körinbeidi; jas qan
jaña ğana ūiyp, aita qarap aşyq qalğan közderinde jan şoşyrlyq
ürei bar. Adamdar jan keşer sätte qalai qūlasa, solai jatyr. Skalp
sypyrar pyşaqtar qandy jūmysyn bitiripti: samaiğa deiin şaş
terisi sypyrylğan bastarda qan qyzyl jaranyñ orny üñireiedi.
Qoldarynda jaña sypyryp alğan skalpteri bar jauyngerler,
ölikterdi aralap jür. Keibireuler jalbyrağan skalpterdi
vintovkanyñ oqpanyna ilip alypty.
Būğan tañyrqaityn tük joq. Bäri de tüsinikti bolatyn. Opat bolğan
jauyngerler opasyz taipalarğa ─ Lusta-Hadjo men Omatlanyñ
jaqtastaryna jatatyn. Uäkilmen kelisim boiynşa opasyz kösemder
özderiniñ tañdap alğan nökerlerin iertip, fort Bruktan şyqqan.
Olardyñ josparlary otanşyldarğa mälim bolyp qalady.
Satqyndardy añdyp, orta jolda olarğa tarpa bas salyp, qysqa ūrysta
jeñip şyğady. Köpşiligi şaiqasta qaza tauyp, tek Lusta-Hadjo
bastağan azğana adam qūtylyp ketken. Keibiri Omatlanyñ özimen qosa
qolğa tüsedi. Olar äli tiri bolatyn. Olardy äuelde saltanatty türde
öltiru üşin ğana aman alyp qalğan.
Ağaştarğa qatty tañyp tastağan tūtqyndardy kördim.
Ortalarynda uäkil Tompsonnyñ raqymymen seminoldardyñ koroli
bop sailanğan adam da bar. Alaida biligindegi halqy kösemge ieşqandai
iltipat körseter iemes. Öz patşalaryn öltiruge qūlşynğan
jauyngerler ainalada qaptap tūr. Biraq halyqtyñ qalyptasqan ädetğūrpy men zañy boiynşa Omatlany sotqa tartu üşin kösemder
olardy ozbyrlyqpen tejeude. Biz kelgen kezde sot aiaqtalyp,
kösemder özara aqyldasyp jatty. Meni tūtqyndağan jauyngerlerdiñ
biri kelgenimizdi baiandady. Kösemderdiñ dağdaryp qalğanyn
baiqadym. Tärizi, olarğa kerek tūtqyn men bolmai şyqqan sekildimin.
Sondyqtan mağan nazar audarğan joq. Öz-özime kelip, olardyñ ädil
sottaryn baqylai bastadym.
Sudialar öz mindetterine kiristi. Köp daulasyp uaqyt ozdyrğan joq.
Omatlanyñ opasyz iekenin bäri biletin. Ärine, ony aiypty dep tapty.
Öz qylmysy üşin ol ömirmen qoştasuğa tiıs bolatyn. Ükim
dauystap aityldy: opasyzğa ─ ölim! İendigi mäsele: ükimdi kim
oryndaidy? Tilek bildirgender köp, öitkeni ündisterdiñ tūrpy
boiynşa opasyzdy jazalau abyroily is bop sanalady. Sonymen,
jendet tabu qiyn şarua iemes ieken. Köp adamdar qūlşynyp şyqty,
biraq kösemder keñesi ol ūsynystardy qabyldamady. Mūndai isti
dauys beru arqyly şeşu kerek iedi. Otseolanyñ bergen antyn jūrttyñ
bäri biletin. Bergen antty iske asyruyn qalağan seriktesteri ony bir
auyzdan sailady. Otseola mūny osylai boluğa tiıs şeşim retinde
qabyldady.
Qolyna pyşaq alyp, bailauly tūtqynğa jaqyndady. Tüpke jeter
soqqyny körip qalu üşin jūrt antalap tūr. Äldeqandai bir sezim
jetelegen men de ieriksiz jaqyndadym. Pyşaq opasyzdyñ jüregine
iendi-iendi qadalady-au dep demimizdi işten alyp tūrmyz.
Pyşaqty salyp qalu üşin Otseolanyñ qol kötergenin kördik, biraq
jaraqat ta, aqqan qan da körinbedi. Pyşaqtyñ jüzi tek tūtqyndy
tañyp tastağan qaiysty ğana qiyp ötti. Omatla bailaudan bosady.
Ündister arasynan narazylyq bildirgen dauystar şyğa bastady.
Otseolanyñ mūnysy nesi? Şynymen-aq Omatlanyñ qaşyp ketuine
mümkindik bergeni me?
─ Omatla! ─ dedi Otseola, jauyna qaharlana qarap. ─ Bir kezde seni
ierjürek adam dep sanaityn. Seni bir taipa, bükil seminol halqy
syilaityn. Aq näsildiler seni satyp alyp, öz otanyña, bärimizdiñ
ortaq isimizge opasyzdyq jasauğa mäjbür ietti. Sonda da sen it ölimimen
ölmeisiñ! Men seni öltiremin, biraq qanişer bolğym kelmeidi. Men
därmensiz, qarusyz adamğa qol kötere almaimyn, sondyqtan seni
jekpe-jekke şaqyramyn. Ädilettiñ jeñgenin jūrttyñ bäri körsin...
─ Qolyna qaru beriñder! Qolynan kelse qorğanyp baqsyn.
Kütpegen şeşimdi ūnatpağan jūrt aiqailasyp ketti. Ündister
arasynda Omatlanyñ opasyzdyğyna yzaly, onyñ üstine älginde ğana
ötken şaiqastan şiryğyp şyqqan, satqyndy qol-aiağy bailauly
küiinde-aq şanşyp öltire saluğa daiyn tūrğan adamdar bar iedi. Biraq
Otseolanyñ myzğymas şeşimge bel bailağanyn körgen soñ, ieşkim
qarsy bolğan joq. Jauyngerlerdiñ bireui Omatlağa tomagavki men
pyşaq berdi. Otseolanyñ qolyndağy qarulary da sondai iedi. Sosyn
jūrt ünsiz şeginip, qarsylastar şeñberdiñ ortasynda qaldy.
Aiqas qysqa, äri jan berisken boldy. Otseola ä degende-aq
qarsylasynyñ qolyndağy tomagavkisin ūşyryp tüsirip, sosyn köz
ilespes soqqymen jerge jalp ietkizdi. Jeñimpaz öz jauynyñ üstine
tönip, qolyndağy pyşağy jarq iete qaldy.
Ol boiyn tüzegen kezde, pyşağy ai säulesine şağylyspady: qan
juyp ketken ieken.
Otseola bergen sertin oryndady ─ ol opasyzdyñ jüregin qaq jardy.
Omatlanyñ şaruasy bitti.
***
Keiin aq öñdiler Otseolanyñ būl qylyğyn qanişerlik dep atady.
Burjuaziiänyñ
narazylyğy
men
qalyñ
jūrtşylyqtyñ
qarsylyğyn tuğyzğan reaktsiiälyq feodaldyq-absoliuttik saiasat
jürgizdi. XVII ğasyrdağy ağylşyn burjuaziiälyq revoliutsiiäsy
kezinde taqtan qūlatylyp, 1649 jyldyñ 30 qañtarynda öltirildi.
Kaligula Gai Tsezar, bizdiñ eramyzdyñ 37-41 jyldaryndağy Rim
imperatory. Äperbaqan bileuşi, qatal tiran. Qastandyq jasauşylar
öltirgen. Tarkvinii ─ köne Rimniñ dañqty ieki patşasynyñ aty. Main
Rid, tärizi, Rimniñ soñğy patşasy (bizdiñ eramyzğa deiingi 534-609
jyldar) täkappar Tarkviniidi aityp otyr. Ol da tirandyğy üşin
taqtan quylyp, bilik respublikağa köşken.
Biraq ol dūrys iemes. Öz halqyn aiausyz iezgen nemese öz ielin satqan
Karl I, Kaligula, Tarkvinii61 jäne jüzdegen basqa da tirandar
osyndai ölimmen ölgen.
Osyndai isterdi talqyğa salğan kezde, qoğamdyq pikir köbine ädil
bola bermeidi. Ol tüsin özgertip otyratyn hameleon siiäqty: öz
zamanynyñ iekijüzdilik ruhyna qarai qūbylyp otyrady.
Būl baryp tūrğan jädigöilik, masqara jäne adam uialarlyq
printsipsizdik! Tek qana köre almauşylyq, paida tabu maqsatymen
öltirgenderdi ğana qanişer deuimiz kerek. Al Otseola basqaşa jaralğan
adam iedi.
***
Jūmbaq jağdaiğa duşar boldym. Kösemder nazar audarar iemes,
sonda da, özimdi tūtqynğa alğan ündisterdiñ sypaiylyğyna qaramai,
būdan bylaiğy tağdyrym jöninde qam jemei tūra almadym.
Joğaryda aitylğan oqiğalardan soñ äbden aşynğan, meniñ ielimmen,
şyn mäninde, soğys jağdaiynda tūrğan ündister Omatlanyñ ienşisine
tigen jazany mağan da qoldanbaidy deu qiyn iedi. Sondyqtan mūndai
beimağlūmdyq mağan jaily tie qoiğan joq.
Biraq ūzamai jüregim ornyna tüsti. Opasyz Omatlanyñ şaruasy
bitisimen, Otseola mağan kelip, dostyq qolyn ūsyndy. Qaita
dostasqanymyzğa şyn quandym. Meni jañylys jaraqattap, tūtqynğa
alğandaryna ökinetinin jetkizdi. Sonan soñ jauyngerlerdiñ bireuin
şaqyryp alyp, fortqa şyğaryp saludy būiyrdy.
Tragediiä bolğan jerde qaluğa zauqym joq iedi. Otseolamen qoştasyp,
jol bastauşynyñ soñynan ierdim. Onymen köl mañynda qoştasyp,
odan äri ieşbir oqiğağa ūşyramastan fortqa jettim.
LXIV tarau
SÄTSIZ BANKET
Qyzmet boryşy boiynşa özim ieriksiz kuä bolğan oqiğalar turaly
raport jazyp berdim. Meniñ äñgimem forttağylardyñ zyğyrdanyn
qainatty. Dereu quğyn ūiymdastyru üşin soldattar jasaqtalyp, al
meni jol körsetuşi ietip tağaiyndady.
Būl baryp tūrğan iessizdik iedi. Quğyn, özim kütkendei, nätijesiz bop
şyqty. Biz, ärine, şaiqas ötken jerdi, ölgen adamdardyñ qasqyr tori
bastağan denelerin tauyp aldyq. Biraq birde-bir tiri ündisti köre
almai, tipti jasyrynyp ötken sürleuin de taba almadyq. Jasağymyz
birneşe jüz adamnan tūratyn ─ şyn mäninde, forttağy bükil
garnizon. İeger azdau bolsaq, dūşpannyñ qalai da bir syr berip
qalatyny anyq iedi. Oğan senimim zor.
***
Omatlanyñ ölimi ieleuli oqiğa boldy. Äiteuir, keiingi zardaptary
jağynan alğanda öte mañyzdy jañalyq iedi. Aq öñdiler Omatlany bas
kösem "korol" ietip sailağan. Sondyqtan, ony öltiru arqyly ündister
Omatlağa osy bilikti bergen ükimetke narazylyğyn, būdan bylai işki
isterine aralasqan aq öñdilerge de qarsy şyğatyndyqtaryn bildirdi.
Omatla aq näsildiler qoldağan kösem. Aq näsildiler Omatla ömiriniñ
qauipsizdigine kepildeme bergen, al ondai kepildeme kelisimmen birdei.
Sondyqtan onyñ ölimi qoldauşylary üşin auyr soqqy bop tidi. İendi
ükimet onyñ ölimi üşin kek aluğa tiıs.
Būl oqiğanyñ, äsirese Omatlanyñ qaramağyndağylar üşin ülken
mañyzy boldy. Onyñ öliminen şoşyp, sondai zaual öz bastaryna da
keledi-au dep qoryqqan köpşilik kişi kösem men jauyngerler
opasyzdar qatarynan şyğyp, patriottarğa qosylyp ketti. Osy
uaqytqa deiin belgili bir şeşimge kele almai otyrğan köptegen
taipalar da dūşpanğa qarsy öz halqymen birge küresetindikterin
jariiälap, oilanbastan qoldaryna qaru aldy.
Omatlanyñ ölimi ädildiktiñ qatal jazasy ğana iemes, sonymen qatar
aqtarğa jauyğyp jürgen ündister tarapynan jasalğan saiasi aila iedi.
Osynyñ bäri qulyqty oilap tapqan jäne ony jüzege asyrğan adamnyñ
kemeñgerligin körsetetin.
Otseola kek aluğa sert bergen. Omatla sol serttiñ alğaşqy qūrbany
boldy. İekinşi qūrbandyq ta köp küttirgen joq. Opasyz öliminiñ
tragediiäsyn keşikpei odan da qaiğyly, odan da qorqynyşty, odan da
zor jaña tragediiä basyp ketti. Osy äñgimedegi basty keiipkerlerdiñ
biri sahnadan mäñgige ketti.
Biz fortqa kelisimen, azyq-tülik tez tausyla bastady. Mūndai köp
äskerge jeterliktei azyq-tülik aldyn ala daiyndalmağan bop şyqty.
Al ony juyq arada fort Kingke jetkizu mümkin iemes. Biz äskeri
qimyldar jürgizuge üirenbegen ükimet körsoqyrlyğynyñ qūrbany
boluğa ainaldyq. Paekty barynşa qysqartuğa tura keldi. Bärimizge
aştan ölu qaupi töndi dese de bolady.
Jağdai qiyndap ketti. Osy kezde bizdiñ bas qolbasşymyz nağyz
patriottyqtyñ ülgisin körsetti. Floridada tuyp-ösken general
Klinç, joğary äskeri qyzmet iesi ğana iemes, sonymen birge, fort
Kingke taiau mañdağy tamaşa aumaqty plantatsiiänyñ da qojasy
bolatyn. Däl osy kezde onyñ jüzdegen akr jerdi alyp jatqan
iegistiginde jügeri pisip tūrğan. General sözge kelmesten bar astyğyn
äskerdi jabdyqtauğa berdi. Biraq astyqty äsker tūrğan jerge
jetkizudiñ ornyna olar kerisinşe: tamaqtaryna qajetti astyqty
özderi jinap alsyn dep äskerdi iegistikke jauyp jiberdi. Sonymen
şağyn armiiänyñ besten tört böligi fortty tastap, mūnda älsiz
garnizon ğana qaldy. Al plantatsiiäda fort Drein degen atpen jaña
bekinis paida boldy.
Osynau abyroily iske meiirimdi qart general patriottyq sezimi
tasyp bara jatqandyqtan barmapty dep söz taratuşy ösekşiler de
tabyldy. Satyp ala da, jomarttyqpen tölei de biletin "Sem ağai"62
generaldyñ osy astyğyna täuir qūn töleidi degen äñgime tarady.
Onymen qosa, armiiä plantatsiiäda tūrğan kezde, ündisterdiñ
şabuylynan da qoryqpauğa bolady. Kim bilsin, mümkin osynyñ bäri
lagerdegi sözuarlardyñ şyğaryp jürgen äñgimesi bolar.
Meni plantatsiiäğa tağaiyndağan joq. General süiiktileriniñ işinde
men joqpyn, onyñ üstine ştab ofitseri de iemespin. Uäkilmen birge
fort Kingte qaldym.
Bir-birine ūqsas künder zymyrap ötip jatty. Tūtas aptalar da ötti.
Anda-sanda tek fort Dreinge baryp, seiildep qaitamyz. Jiı şyğa
beruge bolmaidy ─ fortta qalğan äsker az. Ündisterdiñ jaraqaty
iekenin jaqsy biletinbiz. Olardyñ izderin bekinis mañynan jiı körip
jürdik. Añğa şyğu nemese ainaladağy ormandarğa baryp seruen qūru ─
būryn azyq-tülik qoryn tolyqtyra tüsu üşin ūiymdastyryla
beretin üirenşikti joryq bolsa -iendi onyñ bäri qauipti bola bastady.
Uäkildiñ öte saqtanyp jüretinin baiqadym. Ol forttyñ
qorşauynan sirek şyğatyn, al küzet şebinen äri müldem attap
baspaityn. Ormandar men alys savannalarğa köz jibergen kezde,
qauipti küni būryn sezgen adamdai, betinen ylği qamköñildilik
baiqalady. Būl opasyz kösem ölgennen keiin boldy. Otseolanyñ
Omatlany öltiruge sert bergenin uäkil iestigen, bälkim, sol serttiñ
özine de qatysty iekenin tüsingen bolar. Teginde, öz tağdyrynyñ nemen
tynatynyn sezdi bilem.
Rojdestvo keldi. Būl kezde barlyq jerde de ─ Soltüstiktiñ mūz
qūrsağan aisbergterinde, ystyq, tropikalyq jazyqtar, korabl
üstinde, bekiniste, tipti türmede de ─ jūrt merekeni mümkindiginşe
köñildi ötkizuge tyrysady. Barlyq jerlerdegidei, bizdiñ bekiniste de
mereke ötkizilip jatty. Soldattar jattyğu sabağynan bosatylyp,
küzette tek saqşylar ğana qaldy. Būl künderi aspazdar tamaqtyñ
kündelikti mölşerin köbeitip, dastarqandy mümkindiginşe türli
tağamdarğa toltyruğa tyrysatyn. Rojdestvo aptasy, osylaişa,
köñildi ötetin.
Amerika armiiälarynda ädette şytyrman oqiğağa jany qūmar,
ofitserlerge kepilge jäne qaryzğa aqşany aiamai bere alatyn,
jylpos adamdar ─ markitant bolady. Merekeler men toitomalaqtarda ol öziñmen birge işip, joldas bop ketedi. Fort Kingtiñ
markitanty da sondai adam bolatyn.
Osyndai rojdestvo künderiniñ birinde markitant bizdi sylqita bir
syilamaq boldy. Fortta ondai banket jasau ieşkimniñ qolynan
kelmeitin. Qonaqqa ofitserlerdiñ bäri şaqyryldy. Solardyñ işindegi
ieñ qūrmetti meiman ─ uäkil iedi.
Banket markitanttyñ üiinde ötkizildi. Bül üi fort qorşauynyñ
syrtynda, odan jüz iardtai jerde, ormannyñ şetinde ornalasqan.
Tamaq işilip bolğan kezde, qarañğy tüsip ketken. Ofitserlerdiñ
köpşiligi fortqa qaityp, işimdikti sonda baryp jalğastyrudy jön
kördi.
Uäkil jäne ofitserler men jai adamdar bar ─ on şaqty kisi az-kem
kidirip, qonaqjai şañyraqta tağy da bir-ieki şölmekti tausyp ketudi
oilady. Men basqa ofitserlermen birge fortqa oraldym.
Dastarqanğa otyra bergenimiz sol iedi, aiaq astynan u-şu şyğyp,
tanys dybys ─ vintovkanyñ atylğany qūlağymyzğa jetti. Atysqa
ile-şala aiqaiğa basqan jabaiy dauystar da iestildi. Būl ündisterdiñ
jauğa şabardağy ūrany iedi. Būl aiqaidyñ neni bildiretinin birden
tüsinip, jau fortqa şabuyl bastağan şyğar dep qaldyq. Qolymyzğa
tigen qarudy qarmap, kazarmadan atyp-atyp şyqtyq.
Sonda tana jau fortqa iemes, markitanttyñ üiine şabuyldap
jatqanyn ūqtyq. Üidi bet-auyzdaryn älemiştep, şaştaryna qūs
qauyrsyndaryn qadap, äskeri äşekeilerin tağyp alğan ündister
qorşap alğan ieken. Olar qym-quyt jügirisip, qoldaryndağy qarularyn
silkilep, qūlaq jaratyn dauys pen "io-ho-ehi!" dep ūran saluda. Andasanda atylğan myltyq oty bet aldy qaşyp qūtylmaq bolğandardyñ
arasynan öz qūrbanyn tauyp aluda. Forttyñ qaqpasy aiqara aşylyp,
syrtta qydyryp jürgen soldattar qoryqqandarynan jan dauystary
şyğa, bekiniske qarai jügirip keledi. Saqşylar myltyq ata bastap iedi,
markitanttyñ üii tym alys bolğandyqtan, birde-bir oq ündisterge
darymady.
Zeñbirekşiler de atys uialaryna tūra jügiristi. Biraq fort pen
markitant üiiniñ ortasyndağy börenelerden qiyp salğan at qora, jau
üşin tym jaqsy bekinis bop şyqqany iendi baiqaldy.
Aiqai-şu aiaq astynan tyna qalyp, qyzyl öñdi jauyngerler
tobyry birneşe sekundtan keiin qalyñğa kirip ketti. Siqyrlap
tastağandai, lezde köz aldymyzdan ğaiyp boldy.
Forttyñ komendanty basqaruğa oraşolaq ofitser bop şyqty.
Garnizonyn jaña jinap, syrtqa şyğuğa jüregi iendi ğana daualady.
Markitanttyñ üiine taiap kelgende, qorqynyşty köriniske tap
boldyq. Üi iesiniñ özi, ieki jas ofitser, birneşe soldat pen jai
adamdar ölip jatyr ieken. Denelerinde jaraqattan cay jer joq.
Uäkildiñ öligin birden baiqadyq. Ol ietpetinen jatyr ieken. Qanğa
malynğan mundiri dal-dūly şyğyp jyrtylğan, betine de qan ūiyp
qalypty. Denesin on alty jerden oq tesipti. İeñ qauipti jaraqaty
keudeniñ sol jağynda körinedi. Pyşaq qaq jürekten salynğan. Üide
kuä bolar tiri pende tabylmasa da, bül kimniñ jūmysy iekenin qatesiz
aityp berer iedim. Biraq kuä tabyldy ─ aspazşy zäñgi äiel tiri
qalypty: şkaftyñ artyna tyğylğan ieken, iendi ğana panadan şyqty.
Keskileudi bastan-aiaq körip tūrypty. Otseolany tanidy ieken, uäkildiñ
jüregine qalai pyşaq salğanyn da körse kerek. Söitip Otseola būl
sertin de oryndady.
Qysqa keñesten soñ, barynşa saqtana jürip, quğyn jiberuge
kelisildi. Biraq ötken jolğydai, būdan da tük şyqqan joq: biz jaudyñ
izin de taba almai qaldyq.
LXV tarau
DEİDTIÑ TALQANDALUY
Rojdestvo merekesiniñ qaiğymen aiaqtalğanyn ūmyta almai
jürgende, keşikpei fort Kingke odan da qaiğyly habar jetti.
Keiinirek "Deidtiñ talqandaluy" dep atalyp ketken qaiğyly oqiğa
turaly habar iestidik.
Ol habardy bizge niettes ündister taipasy jibergen jauşy
jetkizdi. Töbemizge jai tüskendei bolğany sonşa, alğaşqyda
ieşkimniñ oğan sengisi kelmedi.
Sonan soñ basqa ündister kelip, olar alğaşqy jauşynyñ sözderin
tolyq rastap berdi. Oqiğanyñ asa qaiğyly bolğandyğy sonşa, müldem
senimsizdeu, şyndyqqa janaspaityndai köringen. Öziniñ barşa
romantikalyq būiaularyna qaramastan, būl nağyz şyndyq ─ būrynsoñdy bolmağan qan qūilylyğymen, iegjei-tegjeili barlyq
zardaptarymen qosa naqty bolğan oqiğa iedi. Nağyz soğys iendi
bastaldy.
Onyñ bastaluyna örbui,
qaqtyğystar sebepker boldy.
zardaptary
jağynan
da
airyqşa
Būl şaiqas jönindegi iesep, tegi, onşa qyzyqsyz bolmas.
Osy äñgimemde Amerika Qūrama Ştattary armiiäsynyñ bir ofitseri:
"Seminoldardyñ jerin men qasyma küzet iertpei-aq, jalğyz
serjantpen birge qaq jaryp öte alamyn", - dep maqtanğanyn aitqan
şyğarmyn. Sol ofitser maior Deid bolatyn.
Tağdyrdyñ tälkegimen maior Deidke öziniñ qaharmandyğyn
körsetudiñ reti keldi. Biraq onyñ qol astynda jalğyz serjant iemes,
qalyñ äsker bar iedi. Is jüzinde maqtanşaq maiordyñ degeni bolmai
şyqty.
Būl zūlmat oqiğanyñ män-jaiyn tüsinu üşin azdap sol jerdiñ
kartasymen tanysu kerek.
Florida jarty aralynyñ batys jağalauynda ündister ─ "Tampa",
al ispandar -"Espiritu Santo" dep ataityn şyğanaq bar. Sol
şyğanaqtyñ qosyna ağylşyndar bir kezde Bruk fortyn salğan. Būl
bekinis fort Kingke ūqsas jäne odan oñtüstikke qarai toqsan mil
jerde ornalasqan.
Fort Bruk ündis jerine jaqyn salynğan iekinşi äskeri bekinis; onda
oq-däri qoimalary jäne äskeri küşter şoğyrlanğan. Sonymen qatar,
Meksika būğazynyñ porttarynan kelip tüsetin äskerlerdi taratyp
otyratyn tirek punkti qyzmetin atqarady. Äskeri äreketter bastalar
kezde fort Brukta ieki jüzdei soldat bar iedi. Köbi zeñbirekşiler. Jaiau
äskerler tym az bolatyn.
Ūzamai, fort Kingtegi nätijesiz keñesten keiin, būl äskerler,
dūrysyraq aitsaq, sonyñ bir böligi, general Klinçtiñ būiryğy
boiynşa negizgi korpusqa qosyluğa tiıs iedi.
Būiryqty oryndai otyryp, tiısti ofitserlerimen qosa jüz soldat
fort Kingke qarai qozğalady. Äsker basy maior Deid bolatyn.
1835 jyly rojdestvo merekesi qarsañynda, dūşpanmen şaiqasta
oñai jeñiske jetemiz degen ümitpen, köteriñki köñilmen äsker fort
Bruktan şyğady. Soldattar būl osy soğystağy alğaşqy aşyq şaiqas
bolmaq, sondyqtan jeñis bärimizdi dañqqa böleidi dep ieseptedi. Jeñilis
olardyñ oilaryna da kelgen iemes.
Tular jelbirep, barabandar dabyl qağyp, kerneiler tartylyp,
şabuyldyñ bastalğanyn bildirdi. Zeñbirekterdiñ saliut berui jäne
joldastarynyñ keu-keuimen otriad joryqqa -qaita oralyp kelmeitin
joryqqa attandy.
Osydan tura bir apta ötken soñ, 31 jeltoqsanda, fort Bruktyñ
qaqpasyna bir adam tort tağandap äreñ jetti. Kiımderi jūlym-jūlym,
syğyp alğandai su, üsti-basy batpaq, topyraq pen qan japqan. Mūny
Deid otriadynyñ mundir kigen qatardağy jauyngeri deu qiyndau iedi.
Soldat bes jerinen - oñ jambasynan, basynan, samaiynan, sol
qolynan jäne arqasynan jaralanypty. Öñi qūp-qu, jüdegen, äbden
şarşap-şaldyqqan, aruaqqa ūqsaidy. Ol äbden älsiregen dauyspen:
"İekinşi zeñbirekşiler polkiniñ qatardağy jauyngeri Klarkpyn" degen
kezde ğana ieski joldastary äreñ tanydy. Osydan köp ūzamai osyndai
jylarman küige ūşyrağan tağy da ieki soldat, qatardağy jauynger
Spreg pen Tomas keldi. Olar da Klarktyñ aitqan sözderin aitty.
Deidtiñ otriadyna ündister şabuyl jasap, tas-talqan ietip, tügeldei
derlik qūrtyp jiberipti. Öz küşterine maqtanyp, jeñis pen dañqtan
ümittengen joryqşylardan tek üş-aq adam tiri qaldy. Olardyñ är
sözi şyndyq bolatyn. Bükil otriadtan osy üşeui ğana aman qalğan.
Qalğan jüz alty adam Amazura jağasynda jer qūşty. Olarğa jeñis
alqasy iemes, molanyñ kresi būirypty.
Aman qalğan üşeui tomagavki tiıp ūşyp tüsken kezde, ölgen adam
bolyp jata qalğan. Sonyñ arqasynda ğana şaiqastan soñ ieñbektep
şyğyp, fortqa äreñ jetken Klark sağatyna bir milden jylji
otyryp, alpys milden asa jerdi ieñbektep ötipti.
LXVI tarau
ŞAİQASTAN SOÑ
Ündis soğysynyñ bükil tarihynda Deid otriadynyñ talqandaluyna
teñ keler ieşteñe joq. Soğysqa qatysqan aq öñdiler üşin birde-bir
qaqtyğys däl osyndai apatpen aiaqtalğan iemes. Deidtiñ otriady
tügeldei qyryldy ─ tipti fortqa süiretilip jetken üş soldattyñ da
iekeui keiinirek jaraqattan öldi.
Jäne de ündisterdiñ öz qarsylastarynan onşa köp basymdyğy
bolmağan iedi. Biraq olar soğys taktikasyna jetik äri ailaker bop
şyqty.
Maior Deidtiñ otriady şabuylğa Amazura63 özeninen öter kezde
ūryndy. Ol jiñişke, sirek qarağai ösken aşyq jer bolatyn. İendeşe,
ündisterdiñ şöp nemese boi tasalaityn tabiği jer jağynan
basymdyqtary bolğan iemes. San jağynan da bir aq näsildige ieki
ündisten artyq kelmeitin, al soğysqa qatysuşylar arasynda
ündisterge qarsy mūndai küş "tepe-teñ küş" dep iesepteledi.
Ündisterdiñ şamaly basymdyqtaryna aq öñdiler ädette jürdimbardym qaraityn.
Ündisterdiñ köpşiligi salt atpen şauyp jetken, biraq olar myltyq
oty jeter jerge jolamai, şaiqasqa tek jaiau äsker qatysty. Olardyñ
jeñiske tez jetkeni sonşalyq, tipti salt attylardyñ kömegi qajet te
bolğan joq.
Alğaşqy dürkindete atystyñ özi-aq būlardy baudai tüsirip, Deidtiñ
otriady bei-bereket boldy. Soldattar şegine de almady ─ salt atty
ündister olardy qos qanattan orap, şeginer joldy kesip tastağan iedi.
Deidtiñ özi jäne ofitserlerdiñ köpşiligi alğaşqy atysta-aq oqqa
ūşyp, al tiri qalğandary qaşa jürip atysuğa mäjbür boldy. Olar
qūlağan ağaştardan üş būryşty brustver jasamaq bolyp iedi, biraq
ündisterdiñ aiausyz jaudyrğan oqtary ūzamai jūmysty toqtatyp,
bekinis jartylai bitpei qaldy. Alğaşqy şabuyldan aman qalğandar
osy senimsiz bekiniske kelip panalady. Dūşpannyñ däl közdep atqan
oqtarynan olar da birinen soñ biri qūlai berdi. Keşikpei soñğy soldat
oqqa ūşyp, qyrğyn şaiqas aiaqtaldy.
Keiinirek ūrys bolğan jerge tyñ küşter kelgen kezde, üş būryşty
bekinistiñ mañy tolğan ölik ieken. Soldattar qūlağan qalyptarynda
biriniñ üstinde biri aiqasyp jatyr.
Artynan būl oqiğa köp söz boldy. Ündister adamdyqqa jatpaityn
tağylyq jasap, jaralylardy qinap, ölgenderdi keskilepti degen
laqap tarady. Būl ötirik. Jaralylar qalmasa, kimdi qinamaq? Qaşyp
ketken üşeuden basqa ieşkim tiri qalğan joq. Al birneşe ölikti qorlap
jürgen kekteri bar qaşqyn zäñgiler.
Ras, birneşe öliktiñ skalpin sypyryp ketken, biraq ol ündisterdiñ
soğystağy ädet-ğūrpy. Ol ädetti keiin aq öñdiler de üirenip, olar da,
äsirese, qandary qatty qainağan kezde sony isteitin boldy.
Generaldyñ būiryğy boiynşa birneşe ofitsermen birge şaiqas
bolğan jerge baryp qaittym. Jeñimpazdardyñ is-qylyqtary osy
sapar jönindegi resmi iesepten jaqsy baiqalsa kerek:
"Maior Deidtiñ otriady 28 jeltoqsanda, özderi tünep şyqqan
qostan tort mil jerde talqandalğan. Qisapsyz jau aiaq astynan tap
bergen kezde otriad jolda şeru tartyp kele jatqan. Ündister
palmetto men qalyñ şalğynnyñ arasynan tūra kelip, qas-qağymda
jaqyn tūstan paida boldy. Muşket, pyşaq jäne myltyq naizalary
iske qosylyp, jan aiamas ūrys bastaldy. İekinşi ret lap bergende
ündister bizdiñ ölgen, ne jaralanğan soldattardyñ muşketterin
paidalansa kerek.
İeki qaptaldan borağan oqqa tötep bere almai, zeñbirekşiler tügel
qyrylyp, zeñbirekter jau qolyna tüsti. Zeñbirek tūğyrlaryn
qiratyp, örtep, ūñğylaryn tospağa laqtyrdy. Şaiqasqa köptegen
zäñgi qatysqan. Ündister birde-bir skalp sypyrğan joq. Zäñgiler
bolsa, kerisinşe, keudesinen äli jany şyğa qoimağan, yñyrsyp nemese
aiqailap jatqan jaralylardy qatygezdikpen bauyzdap ketken".
Basqa bir resmi baiandamada bylai delingen:
"Biz ūrys bolğan jerge tyl jaqtan keldik.
Mañdaialdy küşterimiz öte bergen kezde, kenet komandir men ştab
ofitserleri būryn-soñdy köz körmegen sūmdyq köriniske tap boldy. Ä
degende är jerde şaşylyp, qirap jatqan birneşe ağaş jäşik
közimizge tüse ketti, sonan soñ, arba jäne moiyntūryğyn almastan
ūiyqtap ketkendei ieki ögizdiñ öligin kördik. Oñ jaqta, aulaqtau jerde
ieki-üş jylqy ölip jatyr. Birneşe qadamnan soñ, üş būryşty dual
sekildi bekiniske keziktik. Bekinistiñ işinde ─ soltüstik jäne batys
jaqtarynda otyzğa juyq adamnyñ süiegi jatyr. Äli de mundirlerine
ilinip tūrğany bolmasa, qañqa bop keuip ketken. Şaiqas kezinde qūlağan
qalyptarynda
qalğan.
Keibireuleri
ölip
bara
jatqanda
joldastarynyñ üstine qūlapty, biraq köpşiligi özderi atys uiasyna
ainaldyrğan börenelerge qarai bastaryn bere jyğylğan. Olardyñ
sūlap jatqan deneleri bir syzyqtyñ boiyna ädeii tigilgendei äser
qaldyrady. Ündister ölikterge timegen, tek birneşe adamnyñ ğana
skalpin sypyryp ketipti. Būryn aitylğandai, būl ündisterdiñ
odaqtasy ─ zäñgilerdiñ isi. Ofitserlerdi oñai tanydyq: galstukqa
tağylğan qymbat tüireuişter, altyn jüzikteri men qaltalaryndağy
aqşalaryna ieşkim timepti. Biz sol jerge segiz ofitser, toqsan segiz
soldat jerledik.
Şabuyl jartastardyñ tasasynan jasalmağan, qaita sirek ağaş
ösken jerdiñ palmettosy men biık şöpterine ündister sätti
jasyryna bilgen".
Būl baiandamadan ündisterdiñ Deid otriadyna tonau maqsatymen
nemese qandy kek alu üşin şabuyl jasamağandaryn köremiz. Joq,
olardy būğan dünieqoñyzdyq iemes, öz jerlerin, otany men oşaqtaryn
qorğap qaluğa degen biık maqsattar jeteledi.
Deid otriadymen salystyrğanda būlardyñ basymdyqtary tek jer
jağdaiyn dūrys paidalanyp, kütpegen jerden tasadan şyğa
kelgendikterinde ğana boldy. Maior, söz joq, ier jürek ofitser
bolğanmen, biraq oğan jaqsy komandirge qajetti qasietter, äsirese
osyndai äkki jauğa qarsy qūiar aila-täsil jetispedi. Köptegen amerika
ofitserleri sekildi, ol da soğysty tek teoriiä jağynan, oqulyq betinde
ğana biletin. Ūrys barysyna qarai tez beiimdeu siiäqty ūly
qolbasşylarğa tän qasietter maiorda joq iedi. Ol otriadyn paradqa
bastap bara jatqandai müldem qapersiz kele jatqan. Sonyñ
saldarynan adamdaryn sūmdyq qaterge soqtyryp, aqyry qyryp
tyndy.
Al ieger, aq näsildilerdiñ komandirine qolbasşyğa laiyq qasietter
jetispegen bolsa, ündis köseminde ol jağy jetip artylatyn iedi.
Tosqauyl qoiu, şabuyl josparyn qūru jäne ony jüzege asyru ─
osynyñ bärin Qyzyl Taiaqtar taipasynyñ jas kösemi Otseola
ūiymdastyrğany köp ūzamai mälim boldy.
Ol öziniñ jeñisine mastanyp, şaiqas bolğan jerde köp kidire
almady. Sol küni keşte, Deid otriady talqandalğan jerden qyryq
mil qaşyqtağy King fortynda, Otseolanyñ qolynan ükimet uäkili
Tompson jer qūşty.
LXVII tarau
UİTLAKUTÇİ MAÑYNDAĞY ŞAİQAS
Ükimet uäkiliniñ ölimi dereu iese qaitarudy talap ietetin iedi. Birdenaq fort Dreinge birneşe jauşy attandyryldy. Olardyñ
birsypyrasy jau qolyna tüskenmen, biraq qalğandary aman-iesen
mejeli jerge jetti. Kelesi küni tañ ata, jalpy sany myñnan asatyn
qalyñ äsker Amazura özenin betke alyp joryqqa attandy. Äke, şeşe,
äiel, qaryndas, bala-şağalaryna qaramastan ündis otbasylaryn
şabuyldauğa şeşim qabyldandy. Olar Floridanyñ ūşy-qiyrsyz
keñ jazyqtary men mi batpaqtaryn panalap kün keşude iedi.
Ornalasqan jerleri generalğa mälim bolğandyqtan, general olardy
tūtqynğa alyp, ündister qaşan bağynğanğa deiin kepilge ūstap
otyrmaq.
Fort qorğanysyna qajetsiz degen äskeri küşterdiñ bäri joryqqa
attandyrylyp, mağan da jazalau ekspeditsiiäsyna qosylu
būiyryldy. Soldattardyñ sözderine qarap, keşikpei olardyñ köñilküilerin añğardym. Fort Kingtegi oqiğa äbden jandaryna batyp, al
Deid otriadynyñ talqandaluy odan beter aşyndyrğan körinedi.
Olardyñ tūtqyn alu oilarynda joq iekenin tüsindim: käri, jas, äiel,
bala bärin de qyryp salmaqşy. Birde-bir ündiske aiauşylyq
bolmaidy!
Jazyqsyz jandardyñ jappai qyrğynğa ūşyraityny janyma
batyp keledi. Baqytsyz otbasylardyñ qaida jasyrynyp jatqandary
äbden anyqtalğan, jol bastauşylar ony jaqsy biledi; qūtylar jol
qalmağan sekildi. Alaida biz oilağandai bolmady. Barlauşylar ündis
jauyngerleriniñ alysqa, belgisiz jaqqa, äiteuir, bizben kezdespeitin
jerge attanyp ketkendigin anyqtady. Biz qyrandar joqta uiasyna tap
beruge tiıs boldyq. Sondyqtan äsker qūpiiä soqpaqtarymen
dabyrlaspai jüruge būiryq aldy.
Köp adamdarğa bizdiñ ekspeditsiiä osydan bir kün būryn ieşbir qauipqatersiz, seiil qūrğan top sekildi köriner iedi. Biraq Deid otriadynyñ
talqandaluy soldattarğa töbeden ūrğandai äser ietti. Bir jağynan
qatty aşyndyrsa, iekinşi jağynan saqtanyp jüruge mäjbür ietti. Olar
ömirinde tūñğyş ret ündisterge qūrmetpen, tipti qorqynyşpen qarai
bastady. Demek, ündister de soğysa biletin, jaularyn talqandai
biletin bolğany ğoi. Būl sezim Deidtiñ opat bolğan jerine baryp
kelgen adamdar qandy oqiğa turaly tyñ derekter aitqan kezde
būrynğydan da nyğaia tüsti. Sondyqtan soldattar jau qolynda jatqan
ölkeniñ tap ortasyna qauipsiz aiaq basa alğan joq. Tipti seskenudi
bilmeitin ieriktilerdiñ özi de sapty būzbai, soldattar alğa ün-tünsiz
jyljydy.
Biz säske tüste Amazura jağasyna jettik. Jyra, batpaqtarğa toly
audanğa jetu üşin, aldymen özennen ötip alu kerek iedi. Jol
bastauşylar ötkel izdestirip iedi, biraq taba almai-aq qoidy.
Aldymyzğa jalpaq, qarauytqan tereñ özen ağyp jatty. Odan jüzip
ötu, tipti at jaldan ötudiñ özi mümkin iemes.
Jol körsetuşiler adastyryp äkelgen joq pa? Joq, ol mümkin iemes!
Jol körsetuşi ündister bizge berilgendikterin däleldegen. Oğan qosa,
olar öz taipalastarynyñ qarğysyna ūşyrap, ölim jazasyna kesilip
qoiğan adamdar. Bizdiñ jeñilis tabuymyz olar üşin ölimmen teñ.
Keiin anyqtalğanyndai, küdigimiz beker bop şyqty: būl arada
opasyzdyq joq ieken. Jolbasşylarymyzdyñ özderi joldan adasyp
ketipti. Baqytymyzğa qarai adasqandary jaqsy bopty. Osy adasu
bolmağanda general Klinçtiñ äskeri de maior Deidtiñ otriady
ūşyrağan tragediiäğa tap bolyp, odan da ülken qyrğynğa ūşyraityn
iedi.
İeger biz ağysty boilai jürip, ieki mil jerdegi ötkeldi tauyp
alğanda, jas kösemniñ şeberlikpen qūra bilgen tosqauylyna tap
bolğandai iekenbiz. Ol orman işindegi ūrys taktikasyn tamaşa
meñgergen. Ündister alys joryqqa attanyp ketipti degen laqap ─
äskeri aila ğana bolatyn. Ol Otseola oilap tapqan strategiiälyq
manevrdiñ bastamasy ieken.
Jol körsetuşiler adaspağanda ündister bizdi ötkel mañynan kütip
alar iedi. Olar ötkeldiñ ieki jağyna da jasyrynypty. Şöpke jylanşa
jasyrynyp qalğan jauyngerler, biz ötkelge jaqyndai bergen kezde
bas saluğa daiyn jatqan körinedi. General Klinç äskeriniñ bağyna
qarai, mynadai jol körsetuşilerdi qūdai bere salar ma!
General būl jağdaidy bilmeitin İeger ol jaudyñ jaqyn jerde
jatqandyğy jönindegi habar iestise, onda, bälkim, basqaşa äreket ietken
bolar iedi. İendi toqtauğa būiryq berildi. Özennen osy jerden ötuge
şeşim qabyldandy.
Qamys işinen birneşe ieski qaiyqtar men ündis çelnoktary
tabyldy. Onymen jaiau äsker op-oñai öte alady, al atty äsker
özennen at jaldap ötuge tiıs boldy.
Börenelerden sal jasalyp, özennen ötu bastaldy. Būny tez jüzege
asyrğanymyz sonşa, bir sağatqa jeter-jetpes uaqyt işinde
soldattardyñ teñ jarymy arğy betke ötip boldy. Olardyñ işinde
özim de bar iedim, biraq jolymyz bolğanğa quana qoiğan joqpyn.
Panasyz äielder men balalardy qyruğa qatysu men üşin tym auyr
iedi. Sondyqtan, orman işinen "io-ho-ehi!" degen seminoldardyñ
äskeri ūranyn iestigende, jeñildep qaldym, tipti quanyp kettim desem
de bolady,
Ile-şala myltyqtar dürkindete atylyp, zulai ūşqan oqtar jaqyn
tūrğan ağaştardyñ būtaqtaryn oryp, ündisterdiñ qalyñ qoly bizdi
tyqsyra bastady.
Özennen ötip ülgergen otriadtardyñ bir böligi jağadağy ülken
ağaştardyñ tasasyna jasyrynyp ülgergen, sondyqtan ündisterdiñ
alğaşqy atysy bizge pälendei ziiän keltire qoiğan joq. Degenmen oqqa
ūşqan soldattar boldy, qalğandaryna da qaterli qauip töne bastady.
Jauap retinde bizdiñ äsker de dürkindete atty. Ündister de atysty
qaitalap, soldattar da qarap qalmady, birde üzdiksiz, birde üzdiksozdyq, birde jeke-jeke oq atylumen boldy. Keide atysty müldem
doğaramyz.
Biraz uaqytqa deiin ieki jaq ta ieleuli şyğynğa ūşyrağan joq,
alaida orman şetin tasalanğan ündisterdiñ şepteri tiımdi iekendigi
jäne bizdi qorşai bastağandary tüsinikti boldy. Soldattardyñ
köpşiligi bergi jağağa ötip bolğanşa, biz bas kötere almadyq. Sodan
keiin ğana naizalasuğa bet qoiyp, jaudy aşyq şaiqasqa şyğuğa
mäjbür ietpek boldyq.
Sonymen özennen ötu bizdiñ tynymsyz oq jaudyruymyzdyñ
arqasynda jürip jatty. Biraq keşikpei jağdai qiyndai bastady. Tūptura bizdiñ şepke qarsy bette, özenge kiriñkirep baryp, jarty aralğa
ainalğan qūm qairañ bar iedi. Ol şağyn aralğa ainalğan bir jaq şeti
bolmasa, jağalaudan tömen bolatyn. Būl şağyn araldy mäñgi jasyl
japyraqty ağaştar ─ palmalar, iemender jäne magnoliiälar jauyp
ketken.
Bizdiñ tarapymyzdan, özennen öter kezde-aq sol araldy ielenu jön
bolar iedi, biraq general ol mümkindikti uaqytynda paidalanğan joq.
Ündister mūny ūğyna qoiyp, biz oilanyp bolğanşa, moinaqtan jügirip
ötip, aralğa ne boldy. Şeberlikpen jüzege asyrylğan osy ailanyñ
qyrsyğy köp ūzamai-aq bilindi. Ündister özennen ötip kele jatqan
qaiyqtardy atqylai bastady. Ağyn aidağan qaiyqtar tūp-tura sol
qalyñ ağaşty aralğa qarai jyljityn iedi. Qalyñ japyraq arasynan
kökşil tütin qaita-qaita būrq ietip, zulağan oqtar öz şaruasyn
tyndyra berdi. Jaralanğan, ölgen adamdar saldan nemese qaiyq
ierneuinen suğa qūlap tüsip jatty. Al bizdiñ muşketterden jiı
jaudyrğan oğymyz qalyñ japyraqqa jasyrynğan ier jürekterdi
araldan ketire almai-aq qoidy.
Ondağy ündister asa köp te iemes. Moinaq arqyly ötken kezde sanap
şyğatyndai mümkindigimiz bolğan. Biraq olar ieñ tañdauly
jauyngerler men mergender bolsa kerek: közdegenderin mült jiberer
iemes. Būl ūrystyñ nağyz qyzğan kezi iedi. Özge tūstağy şaiqastar
şamamen bir deñgeide ötip jatty. İeki jaq ta ağaştardy
tasalanğandyqtan, köp şyğynğa ūşyrağan joq. Biraq aralğa bekinip
alğan birneşe ündis bizdi qalğan jaudyñ bärinen de jaman oisyratty.
Olardy araldan quyp şyğudyñ jalğyz ğana amaly qolma-qol
aiqasqa şyğu iedi.
Generaldyñ oiy osy iedi. Būl ümitsiz äreket bolatyn. Jasyrynyp
jatqan jaudyñ däl közdep atqan oğyna qarsy şabuylğa şyğu, öz
basyndy ölimge tikkenmen birdei.
Bir ğajaby, būl mindetti atqaru mağan tapsyrylmasy bar ma.
Şynymdy aitsam, şaiqas kezinde qyzbalyq körsetip, ierlik jasağan
jerim joq iedi. Biraq generaldyñ özi būiryq berip tūrğan soñ, birden
iske kirisu kerek boldy. Pälendei qūlşynyp tūrmağanmen, būiryqty
oryndauğa daiyndaldym.
Janymda vintovkamen qarulanğan birneşe adam bar bolatyn.
Olardyñ sany ündisterden köp iemes. Solarmen birge jarty aralğa
bettedim. Aralğa bara jatqanymdy bildim. Ony özimmen birge kele
jatqan soldattar da ūqqan boluy kerek. Biraq sony bile tūra şegine
almadyq. Jūrttyñ bäri bizge qarap tūr: biz alğa ūmtylyp, ne jeñiske
jetuimiz, ne öluimiz kerek!
Birneşe sekundtan keiin biz moinaqqa jetip, aralğa qarai lap
qoidyq.
Ündister bizdi baiqamas, söitip olardyñ tu syrtyn orap ketermiz
dep ümittenip iedik.
Bos ümit! Jaular bizdiñ äreketterimizdi äu basta-aq baiqap,
vintovkalaryn qaita oqtap, kütip aluğa daiar otyrypty.
Öz jağdaiymyzdyñ qiyn iekenin tüsingen biz alğa ūmtyla tüsip,
toğaiğa jiyrma iardtai jaqyndap ta qalğanbyz.
Kenet qalyñ ağaş arasynan kögildir tütin būrq ietip köterilip,
jalyn tili jylt ietkendei boldy. Töbemnen birneşe oq ysqyryp ötti.
Art jağymnan aiqailağan jäne qinala yñyrsyğan dauystar iestildi.
Jalt būrylyp qarasam, joldastarymnyñ bäri baudai tüsipti
keibireui öli, keibireui jaraly.
Osy kezde orman işinen:
─ Qaityñyz, Rendolf! Qaityñyz! Sizdi moinyñyzğa tağyp jürgen
simvol saqtap qaldy. Biraq meniñ jauyngerlerim öte yzaly, qandary
qatty qainap tūr. Qapy qalyp jürmeñiz! Qaityñyz! Keiin! Keiin
qarai!
LXVIII tarau
ŞEGINUMEN AİaQTALĞAN JEÑIS
Dauystağan adamdy köre alğan joqpyn: qalyñ japyraq ieşteñeni
körsetpedi. Biraq dauysty birden tanydym: ol Otseola bolatyn.
Däl sol minutta qandai sezimde bolğanymdy aita almaimyn jäne
ne istep, ne qoiğanymdy da bilmeimin. Oiym - oiran, sanam - dal,
tandanu men ürei toğysyp ketken şaq iedi. Tek artyma tağy bir jalt
būrylyp, joldastarymnyñ bäri birdei ölmegenin baiqap qalğanymdy
ğana bilemin. Keibireuler tyrp ietpesten jatyr, al iendi bireuleri
qozğalyp, yñyrsidy. Demek, äli de tiri bolğany ğoi!
Keibireuleriniñ
oryndarynan
tūryp,
qaşyp
tyğyluğa
tyrysqandaryn, al qalğandarynyñ tört tağandap, tyrbanyp bara
jatqandaryn körgende qatty quandym.
Toğai jaqtan äli de atyp jatty. Ne isterimdi bilmei bir orynda
sileiip qalğan men ieki-üş adamnyñ oqqa ūşyp, şöpke qūlağanyn
kördim. Aiaq astynda jaralanyp jatqandardyñ işinde özim jaqsy
tanityn bir jas jigit boldy. Oq ieki aiağyn oryp ketipti. Öz betinşe
qozğala alar iemes. Ol mağan kömektese kör dep jalynuda, iesimdi
jiiüyma sol sebep boldy. Bir kezde būl jigittiñ özime köp kömek
jasağany iesime tüsti. Jalma-jan ieñkeiip, ūstai alyp, süirete
jöneldim. Moinaqtan tezirek ketu üşin bar küşimdi salyp, älgi jigitti
süiregen qalpy janūşyra ieñbektep kelemin. Ündisterdiñ oty
darymaityndai jerge jetkende baryp, tynystap alu üşin bir-aq
toqtadym.
Bizdiñ şeginuimizdi qamtamasyz ietuge jiberilgen bir vzvod soldat
ünsiz qarsy aldy. Jaraly joldasymdy soldattardyñ qolyna
tapsyryp, özim ökinişti jaidy baiandau üşin generalğa tarttym.
Baiandaudyñ keregi bolğan joq. Bizdiñ alğa jyljuymyzdy bäri de
baqylap tūrypty. Sätsizdikke ūşyrağanymyzdy bükil otriad biledi
ieken. General til qatpastan jäne ieşqandai baiandausyz-aq meni basqa
qanatqa jiberdi.
Jūrttyñ bäri generaldy osynşa bolmaşy küşpen araldy basyp
aluğa oilanbai bergen būiryğy üşin kinälaumen boldy. Al mağan ier
jürek ofitser atağy tañyldy.
Atys tağy bir sağatqa sozyldy. Būl batpaqtar men ağaştar
arasynda ötken jeke qaqtyğystar iedi. Būl qaqtyğysta biz de, ündister
de ieleuli basymdyqqa ie bola almadyq. İeki jaq ta äuelde ie bolğan
şepterin ūstap qaldy. Alaida aldağy ormannyñ bäri ündisterdiñ
qolynda iedi. Şeginu ─ bükil otriadty qyru degen söz, al şeginudiñ bir
ğana joly özennen keri ötu. Biraq biz jau oğynyñ astynda qalar iedik.
Öz şebimizde osy qalpymyzben qala beruimiz de qauipti. Özenge
tyqsyrylğandyqtan, ieşqandai äreket jasai almaimyz. Tek araldağy
ündisterdi ieş nätijesiz quyp şyğuğa tyrysumen boldyq. Bir ret
sätsizdikke ūşyrağan soñ, iekinşi ret tağy da täuekelge baruğa
jüreksindik. Ol közsizdik bolar iedi, biraq būrynğy orynda jata beru
de qauipsiz iemes. Äskerdiñ azyq-tüligi az bolatyn, tausylyp barady.
Bir jağynan aştyq ta qysyp kele jatyr. Jağdaiymyz sağat saiyn
naşarlai berdi.
Jaudyñ bizdi qorşap alğanyna közimiz jetti. Jartylai şeñber
jasai qorşalağan ündister or ağaştyñ tübin panalap, mañaiymyzdy
toruyldap jür. Or qazyp, quatty qorğanysqa köşkendei, biz de
özimizşe qorğanys jasadyq. Būl şepti köp şyğynğa ūşyramai basyp
alu mümkin iemes iedi.
İendi jaularymyzdyñ qatary iedäuir köbeie tüskendigi baiqaldy.
Baiyrğy soldattarğa būrynnan tanys ierekşe ūrandar, jaña
jasaqtardyñ üsti-üstine qosylyp jatqandyğyn körsetetin iedi. Biz küş
jağynan basymdyqtan airylyp bara jatqandyğymyzdy, olardyñ
bel alyp ketui mümkin iekendigin sezip, qauiptene bastadyq. Jūrttyñ
zyğyrdany qainap, qapalanuda.
Atys kezinde biz köptegen ündistiñ vintovkamen jäne
muşkettermen qarulanğandyğyn kördik. Keibireuiniñ üstinde äskeri
mundir bar. Äsirese bas kösemderdiñ biri ierekşe közge tüsedi.
Konkistadorlar zamanyndağy ispandar kigen jamylğy sekildi jibek
jalau iyğynan tögilip tūr. Jalau būryşyndağy kögildir jūldyzdar
men qyzyl jäne aq jolaqtar anyq körinedi. Barlyq soldattardyñ közi
jalauğa qadaldy. Osynau aqylğa syimas, qasaqana jamylğan kiımnen,
süiikti Otanymyzdyñ tuyn tanydyq.
Būl ses körsetu bolatyn. Biraq oğan biz qysyla qoiğan joqpyz.
Ündisterdiñ vintovkalardy, muşketterdi jäne tudy qaidan
alğandaryn tüsinu qiyn iemes iedi ─ Deid otriadymen şaiqas kezinde
qolğa tüsken olja. Ol zattardyñ bärine amalsyz, qynjyla qaradyq.
Alaida joldastarymyzdyñ aiausyz tağdyry üşin öş alatyn sağat äli
soqqan joq bolatyn.
Osy jerde bögele bersek, ondai apatqa biz de ūşyrauymyz mümkin
iedi. Biraq, kenetten baiyrğy ofitserlerdiñ biri, Hikoridiñ
basşylyğymen ötkizilgen soğystyñ ardageri tamaşa oi aitty. Ol
şeginu josparyn ūsynyp, general ony birden qabyldady.
Ofitserdiñ aqyly boiynşa, arğy jağadağy özennen äli ötpegen
ieriktiler örlep baryp, özennen ötuge kirise bastağan yñğai
tanytulary kerek. Būl tamaşa strategiiälyq aila iedi. İeger būl
jospar oryndalsa, jau ieki ottyñ ortasynda qalyp, biz olardyñ şebin
būzyp ötip, qorşaudy aiaqtar iedik.
Būl oiymyzdyñ säti tüsti. Aldanyp qalğan ündister, ieriktilerdiñ
özennen ötuine jol bermeu üşin ağysqa qarsy jügirdi. Mūny
paidalanğan qorşaudağy äskerler, tez arada qauipsiz jağağa ötip aldy.
Äkki jau öte saq bolatyn.
Soñymyzdan quğan joq. Uitlakutçi jağasyndağy ūrys osymen
aiaqtaldy.
Dereu keñes şaqyrylyp, bärimiz ortaq şeşimge keldik: uaqytty
tekke jibermei fort Kingke oraluymyz qajet. Sonymen jolğa
şyğyp, köp keşikpei, basqa ieşbir oqiğağa ūrynbastan fortqa jettik.
LXIX tarau
BATPAQTAĞY TAĞY BIR ŞAİQAS
Osy şaiqastan keiin otriadtyñ köñil-küii özgerdi. Qisynsyz
maqtanu tyiyldy. Ölermendikpen aiqasqa ūmtylğandardy tejeu
qiyn bolmai qaldy. Uitlakutçidiñ arğy betine ötuge iendi ieşkim onşa
qūlşyna qoiğan joq. Sonymen, tyñ kömek kelgenşe, ündisterdiñ
"uiasyna" timei qūia tūruğa şeşim qabyldandy. Lager ömirinen mezi
bolğan ieriktilerdiñ mysy qūrydy. Al ündisterdiñ kütpegen jerden
qarsylyq körsetuleri aptyqtaryn su sepkendei basty. Ol qarsylyq
osynşa şeksiz batyl äri qantögispen ötedi dep ieşkim oilağan joq iedi.
Osy kezge deiin mensinbei kelgen jaudyñ aila-täsilderi aşu-yza
tudyryp, kek aluğa şaqyrğanmen de ─ iendi dūşpandy amalsyz
moiyndap, tipti olardan seskenetin de boldy.
Uitlakutçi jağasyndağy ūrysta Qūrama Ştattar armiiäsy jüzge
taiau adamynan aiyryldy. Seminoldar äldeqaida köp şyğynğa
ūşyrapty degen qaueset bar. Biraq ol tek boljam ğana. İeşkim,
ieşqaşan seminoldardyñ mäiitin körgen iemes. Äitse de şaiqas kezinde
ündister ölgen adamdary men jaralylaryn alyp ketken dep
sendiruşiler boldy.
Uitlakutçi mañyndağy şaiqas kezinde birsypyra jaularymyzdyñ
jer jastanğandary dausyz. Biraq, qalai bolğanda da, olardyñ
şyğyny bizben salystyrğanda äldeqaida az iedi. Soğan qaramastan
tarihşylar būl şaiqasty ūly "jeñis" dep jariiälady. Bas
qolbasşynyñ baiandamasy äli künge deiin mūrağatta saqtauly jatyr.
Soğys ädebietiniñ öte qyzyqty ülgisi bolyp tabylar būl qūjatta
barlyq ofitserlerdiñ attary atalyp jäne ärqaisysy qas batyr
retinde surettelgen. Özimşildik pen maqtanşaqtyqtyñ sirek
kezdesetin ieskertkişi!
İeger şynyna kelsek, qyzyl öñdiler bizdi täuir-aq jūlmalady.
Armiiänyñ ieñsesi tüsip, lajsyz aşuğa bulyqty. Äskeri
jylnamaşylar "soldattardyñ dosy" dep atağan meiirimdi, käri
general Klinç būdan bylai ūly qolbasşy bolyp sanaludan qaldy.
Onyñ dañqy öşe bastady.
İeger Otseolanyñ saqtap jürgen kegi bolsa, sol künnen bastap özin
qanağattandym dep sanap, käri tarlandy jaiyna qaldyruyna da
bolady. Klinç äli tiri iedi, biraq onyñ äskeri dañqy ölgen bolatyn.
***
Jaña bas qolbasşy tağaiyndalğan kezde, jeñiske degen ümit qaita
ūiandy. Ol soğys ardagerleriniñ biri, general Geins iedi. Būl şenge jas
şamasyna qarai ie bolğan. Şyndyğyna kelsek, ükimet ony resmi
türde tağaiyndağan da joq. Biraq Florida öziniñ qaramağyndağy
aimaqtyñ bir pūşpağy bolğandyqtan, ol sondağy äskerlerge
basşylyq ietudi öz mindetine aldy. Öziniñ alğaşqy äriptesi sekildi,
Geine te dañqqa bölenem dep ümittengen iedi. Biraq Klinç sekildi onyñ
da opyq jeuine tura keldi.
Luiziana jäne basqa da ştattardan kelgen äskerlermen
tolyqtyrylğan bizdiñ korpus dereu joryqqa attandyryldy.
Ündister "uiasyna" qaitadan şabuyl ūiymdastyruğa şeşim
qabyldandy.
Biz Amazura özeniniñ jağasyna jettik, biraq qarğys atqan özennen
ötudiñ reti tağy da kelmedi. Ol bizdiñ dañqymyzğa da, ömirimizge de
tönip tūrğan tajal bop şyqty. Būl joly odan ündisterdiñ özderi ötti.
Alğaşqy aiqas ötken jerge taiau mañda, aiyrmaşylyğy ağystyñ
tömengi jağynda, biz qyzyl öñdi jauyngerlerdiñ şabuylyna tap
boldyq. Birneşe sağatqa sozylğan sūrapyl soğystan keiin, özimizdiñ ör
keude batalondarymyzdy arnaiy jasalğan bekiniske alyp ketuge
mäjbür boldyq. Bekinisten basymyzdy köteruden de qorqyp,
qorşauda toğyz kün otyrdyq. Aştyq ta onşa alysta iemes iedi,
alqymnan ala bastağan. İeger soiyp jeitin jylqylarymyz
bolmağanda, "İzard" lagerindegi armiiänyñ teñ jartysy aştan
qyrylatyn iedi.
Äli de brigada komandiri bop tūrğan general Klinç attandyrğan
ülken otriad bolmağanda, şaruamyz biter iedi. King fortynan attanğan
bizdiñ būrynğy generalymyzğa dūşpannyñ tu syrtynan şyğudyñ säti
tüsti. Jauğa kütpegen jerden tiısip, bizdi qauipti jağdaidan aman alyp
qaldy.
Bizdiñ qorşaudan şyqqan künimiz tağy bir oqiğamen ─ bitimge kelu
turaly özimizşe kelissöz bastaumen tūspa-tūs keldi.
İertemen, tañ iendi qylañ berip kele jatqan kezde bizge alystan bireu
dauystady:
─ İei, sender osyndamysyñdar! Hello! Dauys dūşpan qosynan
şyğatyn sekildi.
Biz qorşauda bolğandyqtan basqaşa boluy mümkin iemes.
Dauys qaitalanğan kezde biz de jauap berdik. Bir kezderde, keñeste
tilmaş mindetin atqarğan qara kösem, zäñgi Abramnyñ kürkiregen
dausyn tani kettik.
─ Senderge ne qajet? - dep sūrady komandirimiz.
─ Söileskimiz keledi, - degen jauap iestildi.
─ Ne turaly?
─ Şaiqasty toqtatqymyz keledi.
Būl kütpegen ūsynys bolğanmen, jaily ūsynys iedi. Biraq onyñ
sebebi nede boldy ieken? Şynymen-aq ündister de özimiz sekildi
aştyqqa ūşyrağany ma? Älde atys-şabystan äbden qajydy ma ieken?
Ol da mümkin, äitpese aiaq astynan ūsynys jasaularyna basqa qandai
sebep boluy mümkin? Ündister osy uaqytqa deiin birde-bir ret
jeñiliske ūşyrap körgen joq ─ kerisinşe, ötken ūrystardyñ bärinde
jeñiske jetti. Ras, būğan tağy bir sebep bar.
Biz Klinç brigadasynyñ keluin minut sanap kütip otyrğanbyz.
Klinç jaqyndap qaldy degen sybys bizge jetken. Onyñ kömegimen biz
qorşaudy būzyp ötip qana qoimai, qarsy şabuylğa şyğyp, jeñiske ne
boluymyz da mümkin. Bälkim, olar Klinçtiñ jaqyndap kele jatqanyn
iestip, biz küş biriktirip, özderin aşyq şaiqasta talqandamai tūrğanda,
bitimge kelip alğysy keletin şyğar?
İendi şeşuşi soqqy beruge ümittengen qolbasşymyz kelissöz bastau
jönindegi ūsynysty qabyl aldy. Ol tek bir-aq närseden: Klinç
şaiqasatyn jerge kelip jetkenşe dūşpan şeginip ketip jüre me dep
qoryqty. Al kelissöz ündisterdi ūrys alañynda kidire tūruğa mäjbür
ietedi. Sonymen, kelissözdi bastauğa qarsy iemespiz dep Abramğa
oilanbastan jauap berdik. Bitimşiler tañ atysymen kezdesetin boldy.
İeki jaqtan da üş-üşten adam şyğarylmaq.
Bekinis aldynda ormanğa taiau, qalyñ şöp ösken şağyn alañ
bartūğyn. Tañ atysymen sol alañğa ormannan üş adam şyqty. Būl
ūlttyq kiımderin kigen kösemder iedi. Biz Abramdy, Koahadjony jäne
Otseolany tani kettik.
Olar oq jeter jerge deiin kelip, tūp-tura bekiniske qarap, iyq
tirestire tūrdy. Olarğa qarsy üş ofitser jiberildi, iekeui seminol
tilin biletin iedi. Sol bitimşilerdiñ işinde men de barmyn.
İendi bir minuttan soñ biz dūşpan kösemderine betpe-bet qarap
tūrdyq.
LXX tarau
KELISSÖZ
Kelissözdi bastamas būryn biz altaumyz da dos adamdardai qol
alysyp şyqtyq. Otseola qolymdy qatty qysyp, tek özine ğana
jarasatyn ierekşe jylylyqpen jymiyp:
─ Ah, Rendolf. Dostar keide beibit kündegidei soğys kezinde de
kezdesip qalady, - dedi.
Onyñ nege megzep tūrğanyn sezip, tek alğysqa toly közqarasymmen
ğana jauap berdim.
Osy kezde biz bekinis jaqtan qolbasşy jibergen habarşy kele
jatqanyn kördik. Däl sol sätte ormannan ündis jauyngeri şyğyp,
bizge soldatpen bir mezgilde taiap keldi. Ündister alañda
qarsylastarynyñ özderinen köp bolmauyn qadağalap tūr ieken.
Ordinarets generaldyñ būiryğyn
aitysymen, dereu kelissöz bastaldy.
qūlağymyzğa
sybyrlap
Şala-pūla ağylşyn tilinde zäñgi Abram öz joldastarynyñ atynan
söiledi. Al qalğan iekeui, onyñ sözderin qostap tūrdy: maqūldağan kezde
"ho", al qarsy bolğan kezde "kuuri" dep dauystap qūiady.
─ Aq näsildiler bitim jasağysy kele me? - dep üzip-üzip sūrady zäñgi.
─ Qandai şarttarmen? - dep sūrady bizdiñ delegatsiiäny bastap
kelgen ofitser.
─ Qūiatyn şartymyz mynau: qarularyñyzdy tastañyzdar,
sonymen soğysty bitireiik. Soldattaryñyz būl aradan ketip, öz
forttaryna barsyn. Al bizder, ündister, Uitlakutçi özeninen keri
ötemiz. Būdan bylai jäne ärdaiym ülken özen ieki iel arasyna şekara
bolsyn Biz aq näsildi körşilerimizben qaqtyğyspai, tatu-tätti tūruğa
uäde beremiz. Meniñ aitaiyn degenim osy ğana.
─ Bauyrlar, - dedi bizdiñ ofitser ─ būl ūsynystaryñyzdy aq näsildi
general da, Ūly Äkei ─ prezident te qabyldamai ma dep qorqamyn.
Men, ieger özderiñ tolyq bağynyp, qonys audaruğa kelisim bergen
jağdaida ğana, bas qolbasşynyñ sendermen kelissöz jürgizuge äzir
iekendigin aituğa keldim.
─ Kuuri! Kuuri! İeşqaşan, ─ dep Koahadjo men Otseola bir auyzdan
asqaq jauap berdi. Berilu degen oilarynda da joq iekendigi kesip
aitqan qarsylyqtarynan baiqalğan iedi.
─ Nege bağynuğa tiıspiz? - dep tañdana sūrady zäñgi. ─ Biz jeñilgen
joqpyz. Kerisinşe, ärbir ūrys saiyn jeñiske jetudemiz. Biz sizderdiñ
soldattaryñyzdy ─ bir, ieki, üş ret jeñdik. Sizderdi talqandadyq.
Saitan alğyr, senderdi öltiru bizdiñ de qolymyzdan keledi. Nege
bağynuğa tiıspiz?Biz senderdi tyñdauğa kelgen joqpyz, özderiñe şart
qoiuğa kelip tūrmyz.
─ Būğan deiin bolğan jaittar, mäseleni şeşe almaidy, ─ dep jauap
berdi ofitser. ─ Biz, qalai degenmen, senderden küştimiz jäne ierte me,
keş pe, äiteuir jeñip şyğamyz.
Qos kösem tağy da qosarlana dauystady:
─ Kurri! Osy sender, aq öñdiler, biz jöninde qatelesip tūrğan
joqsyñdar ma? Biz sender oilağandai osal iemespiz. Joq, saitan
alğyrlar! Zäñgi joldastaryna sūrauly jüzben qarap iedi, analar
keliskendei bastaryn izedi. Sol kezde iendigi tizgindi öz qolyna alğan
Otseola ormanğa qarai būrylyp, qūlaq jaratyndai ierekşe bir
dauyspen belgi berdi.
Dauys jañğyryğy basylyp ülgermesten, mäñgi jasyl japyraqtar
sybdyrlap qozğala bastady. Ormannan qara tory jauyngerler qaptap
şyğa keldi. Olar ilgerilep kelip, äskeri sap tüzep tūra qaldy,
sondyqtan sanap şyğu qiyn iemes iedi.
─ Bizdiñ jauyngerlerdi sanap köriñder, ─ dedi Otseola saltanatty
ünmen, ─ sonda jaularyñnyñ qanşa iekenin bilesiñder.
Sony aitqanda ierinderine kekesin külki üiirile qaldy. Ol birneşe
sekund bizge qarap, ündemei tūrdy.
─ Al qalai ieken? Myna jas jauyngerler, ─ būl jerde tūrğandary
bir jarym myñ, -şarşap-şaldyğyp, bağynuğa kelip tūr ma? - dep jas
kösem sözin jalğastyrdy. ─ Joq, olar tuğan jerdiñ topyrağyna ieñ
soñğy jauyngerdiñ qany tögilgenşe soğysuğa äzir. İeger tağdyr öluge
jazsa, olar osynda, tuyp-ösken, atalarynyñ ziraty jatqan
Floridada ölgisi keledi. Sender bizdi qorlap, būl aradan quyp şyqpaq
bolğan soñ ğana qolymyzğa qaru alyp otyrmyz. Şettetkenderiñ üşin
öşimizdi aldyq. Biz senderdiñ köp soldattaryñdy öltirdik jäne
özimizdi qanağattandyq dep sanaimyz. İendi qan tökkimiz kelmeidi, biraq
qonys audarğymyz da joq. Biz öz şeşimimizden ieşqaşan qaitpaimyz.
Senderge ädil ūsynys jasap otyrmyz. Qabyldañdar, sonda soğys
tabanda tyiylady. Qabyldamaidy iekensiñder, qan qaita tögiledi.
Ūly Aruaq atymen ant ietemin, qan sudai ağady. Üiimizdiñ mañyndağy
soğystyñ qyzyl diñgekteri aq näsildi jaularymyzdyñ qanyna tağy,
tağy būialady. Beibitşilik, ne soğys ─ qalağandaryñ bolsyn.
Sözin aiaqtağan soñ, Otseola orman mañynda tūrğan qaratory
jauyngerlerine qolymen belgi berdi. Olar ün-tünsiz ğaiyp boldy. Qas
qağymda şyğyp, qas qağymda joq bop ketti.
Biz jas kösemniñ jalyndy sözine qarsy qūiatyn öz dälelderimizdi
aituğa oqtala bergen iedik, kenet alystan myltyq atylyp, aiqai
şyqty. Ol ündister ornalasqan jaqtan iestildi, sonşa alystan talyp
jetkenmen, şabuyldyñ bastalğanyn anyq añğartqandai iedi.
─ Qap! Aldap tüsirdi-au! Opasyzdyq! - dep aiğailady kösemder.
─ Aq näsildiler ötirikşi! Būl satqyndyqtaryñ üşin sazailaryñdy
tartasyñdar äli! ─ Söitip üşeui de bos sözben uaqyt almau üşin,
ormandağy jauyngerlerine qarai tūra-tūra jügiristi.
Biz qaita oraldyq. Atysty ondağylar da iestip, Klinç brigadasy
ündisterdiñ alğy şebine şabuyl bastağanyn bilip otyr ieken.
Soldattar sapqa tūryp, joryqqa şyğuğa äzirlenip te bopty. Birneşe
minuttan soñ belgi berilip, otriad özendi jağalai şabuylğa şyqty.
Soldattar jaumen aiqasqanşa asyqty. Sonşa kün masqaralyqpen
äreketsiz otyrğan, aştyqtan özekteri talyp, abyroisyz jeñilisten
qandary qainağan adamdar, ier namysyn qaitarar qolaily sättiñ
tuğanyn sezip, aşuly jaudyñ sazaiyn beruge jandaryn sala
ūmtyldy. İendi, bizdiñ bir otriadymyz tu syrtynan şyğyp,
(generaldar aldyn ala kelisip qoiypty), iekinşisi mañdai aldynan
şabuyldap kele jatqan kezde, ündister qyrğynnan qalai qūtylmaq?
Olar şaiqasuğa mäjbür bolady jäne aqyry jeñilip tynady.
Jūrttyñ bäri ─ ofitserler de, soldattar da solai oilağan iedi. Bas
qolbasşy bolsa masairap keledi. Onyñ strategiiälyq jospary
tolyğymen aqtaldy: dūşpan qorşauda, olardy qaqpanğa aldap tüsirdi.
General ūly jeñiske jetpek. Ony ataq-dañq kütip tūr.
Alğa jyljyp kelemiz. Oqta-tekte myltyq dausy iestilgenmen,
ündisterdiñ tanys äskeri ūrany iestilmeidi. Biz şabuylğa lap qoiyp,
köl jağalai jatqan jotalarğa basyp kirdik. Biraq köleñkeli qalyñnyñ
işinen de qarsylastarymyzdy kezdestire almadyq. Tärizi, ündister äli
de biz ben kömekke jaña kelgen tyñ küştiñ ieki ortasynda tūrsa kerek.
Qalaişa qūtylyp kete qūiar ieken?
Joq... olar, äne, kögaldyñ iekinşi jağynda boi körsetti... Ormannan
şyğyp, tūp-tura bizge qarai kele jatyr. Ne de bolsa soğysaiyn
degenderi ğoi... Äne...
Alaida anau kök mundirler men aq beldikteri, dulyğalary men
qylyştary qalai? Joq, ündister iemes. Būlar jau iemes, Klinç
brigadasynyñ soldattary bolyp şyqty.
Baqytymyzğa qarai, der kezinde añğaryppyz. Äitpese iet qyzumen
bir-birimizdi qyryp salğandai iekenbiz.
LXXI tarau
ARMİİaNYÑ QŪPİİa ĞAİYP BOLUY
İeki otriad qosylyp, generaldardyñ qysqaşa keñesinen keiin jaudy
izdeuge kiristik. Būdan köp uaqyt ketti, biraq biz birde-bir ündisti taba
almadyq.
Otseola soğys tarihynda qūlaq iestimegen strategiiälyq aila
qoldandy: ol san jağynan teñ tüsetin jäne aldy-artynan birdei oq
jaudyrğan ieki otriadtyñ ortasynan bir jarym myñ jauyngerdi alyp
şyqty, äri birde-bir ölik qaldyrmai ketti. Ol ol ma? Şegingende
ieşqandai iz qaldyrğan joq. Älginde ğana köz aldymyzda äskeri
tärtippen sap tüzep tūrğan ündis äskeri myñ bölikke bölinip, siqyrlap
tastağandai joq bop ketti.
Jaudyñ qaida ketkeni belgisiz. Generaldar tağy da töbege ūrğandai
bop, öz äskerlerin fort Kingke alyp qaituğa mäjbür boldy.
***
Ündis äskeriniñ ğaiyp boluynyñ özi "jeñis" dep jariiälanğany
özinen-özi tüsinikti. Būl jeñis, alaida baiğūs käri Geinstiñ tübine jetti
─ bylaişa aitqanda, äskeri dañqyn öşirdi. Osydan soñ ol bir kezde
özi sūranğan qyzmetten quana-quana bas tartty.
***
İendi bas qolbasşylyqqa üşinşi general tağaiyndaldy.
Ol ofitser ─ familiiäsy Skott bolatyn, aldyñğylarğa qarağanda
jūrtşylyqqa keñinen tanys iedi. Ağylşyndarmen soğys kezinde alğan
sätti jaraqaty, joğary şeni, saiasattan iedäuir habardarlyğy, al ieñ
bastysy, frantsuzdyñ "Taktika jüiesin" tym ierkin audaryp, özin
sonyñ avtorymyn dep körsete bilgeni ─ osynyñ bäri amerika
qoğamdyq pikiriniñ aldynda soñğy jiyrma jyl boiy general Skottyñ
atyn şyğaryp keldi64.
Soğys ailasynyñ mūndai jüiesin oilap tapqan adamnyñ ūly
qolbasşy bolmauy mümkin iemes ─ onyñ otandastarynyñ oilary,
mine, osyndai iedi.
Halyq jaña generaldan keremet jañalyq kütti, ol da jūrtqa
saltanatty türde uäde berdi. Būrynğy äriptesterine qarağanda ol
ündistermen basqaşa soğysady jäne keşikpei jeksūryn soğysty
aiaqtaidy dep sengen iedi äskeri adamdar.
Generaldyñ būl kelisine bäri de quandy jäne alğaşqy ieki
qolbasşynyñ kezindegimen salystyrğanda joryq äldeqaida keñ
kölemde ūiymdastyryldy. Soldattardyñ sany ieki iese, tipti üş iese
köbeitildi, azyq-tüliktiñ orasan zor qory daiyndaldy. Jūrt tek ūly
qolbasşynyñ tizgindi qolğa aluyn ğana kütip otyrdy.
Aqyry, ol da kelip, armiiä joryqqa attandy.
Men būl joryqty iegjei-tegjeili baiandap jatpaimyn. Onyñ onşa
qyzyqtyğy joq. Bükil joryq tek äskeri paradtağydai şikireiip sap
tüzep, şarşap-şaldyğyp, salpaqtap jürumen ğana şekteldi. Armiiä
saltanatty türde: "oñ qanat", "sol qanat" jäne "ortalyq" dep
atalatyn üş otriadqa bölindi. Üş otriadtyñ üşeui de King, Vruk jäne
Sent-Djons forttarynan şyğyp, bir mezgilde Uitlakutçite - baiağy
"apatty uiağa" qarai bet tüzep, batpaqtar men jyralardyñ şetine
iliguge tiıs. Är bölimşe özinşe şağyn zeñbirekten bir dürkin oq atyp,
basqa otriadtarğa belgi beretin bop kelisilgen. Sonan soñ üş bölimniñ
üşeui de, seminoldardyñ ortadağy bekinis şebine qarai radius
boiynşa jylji otyryp, şabuylğa şyğuğa tiıs.
Būl qisynsyz jospar oryndalyp jäne kütkendei-aq tolyq
sätsizdikpen aiaqtaldy. Ündisterdi ieşkim köre de alğan joq.
Qostarynyñ ornyn tana sipap qaldyq. Äkki jauyngerler zeñbirekten
atylğan belgini iestisimen, onyñ mänisine tüsine qoisa kerek. Jaudyñ
ornalasuy jöninde älgindei mälimetti bilgen soñ, oñ jäne sol
qanattardyñ arasynan sytylyp şyğyp, köp qiyndyqsyz şeginip
ketipti.
Skott joryğyndağy ierekşe bir oqiğa, özimniñ ölim auzynan
qalğandyğym boluy kerek. Ony täptiştep aityp jatpai-aq qūiar iedim,
biraq "ūmyt qalğan otriadtyñ" tağdyry qyzyqty mysal retinde ieske
aludy qajet ietedi.
Bizdiñ ūly qolbasşymyz seminoldar "uiasyna" joryqqa attanyp
bara jatyp, Amazura özeniniñ jağasyna "baqylau postyn" qaldyryp
ketudi oilady. Olar Suoni poselkesinen kelgen qyryq ierikti men
birneşe ofitserden tūratyn. Solardyñ işinde özim de barmyn.
Sol jerge bekinip, qaşan kömek kelip, özimizdi almastyrğanşa taban
audarmauğa būiryq aldyq. Almastyratyn adamdardyñ qaşan
keletinin biz tügil, bizdiñ bastyğymyz da anyq bilmeitin. Osy
būiryqty berip, ortalyq otriadty bastap bara jatqan general, bizdi
tağdyrdyñ tälkegine qaldyryp, kete berdi.
Jağdaiymyzdyñ qauiptiligin jaqsy tüsindik. Sondyqtan ieñ
aldymen jaqsylap tūryp ornalasyp aluğa tyrystyq. Ağaş şauyp
bekinis saldyq, qūdyq qazyp jäne sonyñ bärin syrtynan qorşap
tastadyq.
Baqytymyzğa qarai, jau bekinisimizdi baiqap qalğanşa bir apta ötti.
Äitpegende birde-bireuimiz tiri qalmaityn iedik. Ündister, tärizi,
ortalyq otriadtyñ soñynan añdyp otyrğan boluy kerek, köpke deiin
būl mañnan körinbedi. Alaida altynşy küni degende dūşpan qaita
oralyp, bizge beriliñder degen talap qoidy. Biz ol talaptan bas
tarttyq jäne ielu kün boiy dūşpannyñ şabuylyn toitarumen
boldyq. Soldattarymyzdyñ köpşiligi qaza tapty, jaraqat aldy.
Qaharman otriadymyzdyñ ier jürek bastyğy Hollomen de qaza tapty.
Ol qorşaudyñ sañylauynan atylğan oqqa ūşyp öldi.
Bizge ieki aptağa ğana jeterlik azyq-tülik qaldyrylğan bolatyn, al
biz baqandai jeti apta boiy qorğandyq! Otyz kün boiy şiki dänmen,
qara su jäne qorşaudyñ işindegi ağaştardan jinağan iemen
jañğaqtarymen ğana künelttik.
Sonymen, ielu kün boiy tötep berdik, biraq bizdi almastyruğa ieşkim
kelgen joq. Osy bir qorqynyşty qorşauda ötken uaqyt işinde
qanşama sarylyp köz tiksek te bekinis mañynan birde-bir aq näsildini
köre almai, birde-bir ağylşyn sözin iestimedik. Bizdi ūmytqan ieken
degen oiğa keldik. Şyndyğynda da, solai bolyp şyqty. Floridadan
tezirek ketuge asyqqan general Skott "baqylau postyndağylardy"
almastyrudy ūmytyp ketipti. Al basqalary bizdi äldeqaşan qyrylyp
qalğan şyğar, nesine äure bolamyz dep oilasa kerek.
Aştyqtan ölu qaupi töndi. Biraq öldim-taldym degende, ier jürek
qart añşy Hikmen qalyñ qorşaudan sytylyp şyğyp,
"dostarymyzğa" bizdiñ müşkil halimizdi baiandaudyñ säti tüsti. Onyñ
äñgimesi qatty tolqu tuğyzyp, bizdi qūtqaru üşin jiberilgen äskeri
bölim ğana dūşpandy ydyratyp, bizdi qapastan qūtqaryp aldy.
General Skottyñ joryğy jäne sonymen birge Floridadağy äskeri
dañqy osymen tyndy. Onyñ istegen isiniñ bäri jönsiz iedi. Tez qaita
şaqyryp alğandyqtan ğana, Skott ielge külki boludan jäne
masqaraşylyqtan qūtylyp ketti. Ol üşin būl säti tüse ketken
kezdeisoqtyq boldy. Däl osy kezde oñtüstik batysta ündistermen
jaña soğys örti būrq iete qalyp, general sondağy äskerlerge basşylyq
ietuge būiryq aldy. Būl onyñ Floridadan der kezinde taiyp tūruyna
mümkindik berdi. Sätsizdikten ieseñgirep uiatqa ūşyrağan generalğa,
Güljazira ielinen taiyp tūru üşin būl öte tiımdi syltau boldy.
Sonymen, amerika generaldarynda Florida jöninde ieñ jaman
iestelikter ğana qaldy. Ailaly kösemder basqarğan seminoldarmen
soğysta kem degende jeti general kezek-kezek talqandaldy. Biraq, men
olardyñ sätsizdikteri men qatelikteri jöninde aityp jatqym
kelmeidi. General Skott ketken soñ, äskerdiñ bas otriadymen
qoştasyp, sodan bylai qosalqy otriadtardyñ qūramynda kişigirim
şaiqastarğa ğana qatysyp jürdim. Būl äskeri ömirdiñ romantikalyq
sätteri iedi. Ülken tarihi oqiğalar jönindegi jylnamamdy osymen
tämamdaimyn.
LXXII tarau
QARA DJEKTIÑ ÖZGERUI
Qorşaudan qūtylysymen qaiyqqa otyryp, özenniñ sağasyna deiin
jüzgen soñ, odan äri teñiz arqyly äulie Mark fortyna jettik. Osy
aradan ieriktiler üilerine tarady. Olardyñ qyzmet merzimderi
aiaqtalğan bolatyn. Jeke-jeke nemese toptanyp, jaldanğan kezde
qalai jinalsa, solai tarap jatty. Sondai toptardyñ birinde qart
añşy Hikmen men onyñ joldastary, özim jäne meniñ senimdi kömekşim
boldy.
Qara Djek būrynğydai iemes, qatty özgerip ketti: öñi jüdeu tartyp,
ieki jağy sualyp, közderi şüñireiip, şatysqan būira şaşy, dudardudar samaiyna qūlap, ūiysyp qapty. Jyltyrap tūratyn qap-qara
betin äjim torlai bastağan.
Beişara osy uaqyt işinde jarytyp as işken joq. Üş aptağa
sozylğan aştyq syrt pişinin tanymastai ietip özgertip jiberdi.
Alaida aştyq onyñ köñil-küiine äser iete alğan joq dese de bolady.
Ol būrynğysynşa köñildi äri aqjarqyn bolatyn, keide tipti özimdi de
köñildendirip qūiatyn. Jügeri sobyqtaryn kemire otyryp nemese
qūrğaq jügerini qauaqtağy sumen aralastyra soryp otyrğan
kezderinde, ol dämdi tağamdardy jiı ieske alatyn: "Däm būiyryp, üige
aman jetsek, jügeri botqasy men şoşqa ietine bir tūiar iedim", ─ deitin.
Aldağy köretin raqatyn köñilge demeu ietu, onyñ qiyn-qystau
minuttarda şydamdylyq körsetuine sebep bolatyn-dy. Öitkeni
baqytqa qūştarlyqtyñ da öz quanyşy bar. Biz bostandyqqa şyğyp,
auylğa qarai bet tüzegen kezde, Djek quanyşyn tejei almady. Şat
külki jüzinen uia teuip, appaq tisteri jarqyldap, tynymsyz söileumen
boldy. Tipti terisine deiin būrynğydai maily jyltyr küiine qaityp
tüsken sekildi.
Qajytyp jiberetin ūzaq jol boiynda, zäñgi bizdiñ otriadymyzdyñ
quanyşyna ainaldy. Onyñ köñildi äzilderi ieñ ūstamdy degen qart
añşyny da küldirmei qoimady. Ol da anda-sanda qarqyldai külip
alady. Özime keletin bolsam, joldastarym sekildi, men de köñildi bop
körinuge tyrystym. Janym sonşa nege jabyrqaitynyna özim de
tüsinbei kelemin
Bäri de müldem kerisinşe bolsa kerek iedi. Üige qaityp kele
jatqanyma, qimas adamdarymmen keşikpei kezdesetinime quanuğa
tiıspin, biraq bäri basqaşa bop keledi...
Qorşaudan qūtylğan kezde özimdi quanyşty sezingen iedim, biraq ol
tönip kelgen ajaldan qūtylğandağy tabiği äser ieken. Quanyşym su
sepkendei basyldy, iendi, mine, üiime jaqyndağan saiyn janymdy
qara tünek basa tüsken sekildi. Üidegiler aman bolsa igi iedi degen sezim
qinap keledi. Äzirge ieşqandai jaisyz habar almağandyqtan öz
sezimime özim iesep bere almadym. Jalpy, üiden ieşqandai habar
almağanyma ieki ai bolğan. Qorşau kezinde syrtqy ömirden müldem qol
üzip qalğan bolatynbyz. Bizge tek Suoni ieldi mekenindegi oqiğalar
turaly tüsiniksiz sybys qana jetken-di. Biz üiimizde özimiz joqta ne
bolyp, ne qoiğanynan beihabar kele jattyq. Beimağlūmdyqtan
senimsizdik, küdik, tipti qauiptenuşilik tuatyny belgili ğoi. Biraq
tūñğiyq oiğa tüsuime ol ğana sebep bolğan joq. Basqa da sebep
tabyldy. Bälkim, üiden aiaq astynan, otbasy jağdaiyn bir jaqty qyla
almai, äri-säri jağdaida attanğanym iesime tüskendikten bolar,
ūmytpastai bop ieste qalğan qoştasu säti, Ringgold turaly, ol
sūmyraidyñ zūlymdyq piğyldary turaly ieste qalğan jailar ─
osynyñ bäri jinalyp kelgende janymyzdy jegidei jeude.
İeki ai ─ az uaqyt iemes. Tipti jeke otbasynyñ şağyn ortasynda da
būl merzim işinde talai özgerister boluy mümkin. Meniñ ündister
qolynan mert bolğanym jöninde resmi habardyñ tarağanyna köp
bolğan jäne iestuime qarağanda, üidegiler oğan sense kerek. Būl
habardyñ arty oilamağan sūmdyqtarğa soqtyruy mümkin.
Qaryndasym özim attanar kezde saltanatty türde bergen uädesinde
tūra aldy ma? Üige barğanda jaqsy köretin qaryndasym būrynğydai
jairañdap aldymnan şyğar ma ieken? Älde ol şeşemniñ azğyruyna
könip, älgi sūmyraiğa äiel bolğan şyğar? Köñilsizdigime
tañdanatyndai ieşteñe joq.
Jabyrqau küiime nazar audarğan joldastarym, dörekileu
bolğanmen, özderinşe äzildegen bolyp, köñilimdi köteruge tyrysyp
keledi. Biraq ol nietterinen ieşteñe şyqpady. Jüregimde zil batpan
qorğasyn jatqandai. Nelikten iekenin bilmeimin, äiteuir, mağan
üidegiler bir pälege ūşyrağan sekildi bop körindi de tūrdy.
Amal qanşa, sezigim tura bop şyqty. Özim qauiptengen jailardan da
jaman oqiğa bolğan ieken. İestigen jañalyğym, qaryndasymnyñ
tūrmysqa şyğatyndyğy jönindegi habardan tosyndau iedi. Şeşemniñ
qaza tapqanyn iestigen men ieñ qiyny, qaryndasymnyñ odan ärgi
tağdyry jöninde ieşqandai derek bile almadym.
Būl sūmdyq habardy mağan üige bara jatqanymda qarsy jolyqqan
habarşy jetkizdi.
Ündister poselkege, dälirek aitqanda, meniñ plantatsiiäma ğana
şabuyl jasap, bir ğajaby, basqalarğa timegen. Şeşem men
nağaşymdy pyşaqtap öltiripti. Al qaryndasym, qaryndasym şe?
Ony ūrlap alyp qaşypty.
Odan ärtisin tyñdap jatpai, äbden boldyrğan atymdy aiausyz
tebinip qalyp, aiaq astynan jyn ūrğan adamdai, alğa qarai şaba
jöneldim.
LXXIII tarau
QORQYNYŞTY KÖRINIS
Qūtyryna şapqan atpen ağyzyp otyryp, plantatsiiämnyñ şetine
de kep qappyn: kidirmesten ormandağy sürleumen tura üige qarai
saldym. Keide jolai mal qamaityn qaşa kezdesip qalady, biraq
aqyldy januar odan op-oñai qarğyp ötip, jolymyz jalğasa beredi.
Üiinen şyğyp kele jatqan aq näsildi körşimdi kezdestirdim. Ol
birdeñe aitaiyn dep oqtalyp iedi ─ ärine, apat jöninde ğoi, biraq men
kidirmedim. Onsyz da bärin iestip alğanmyn, iendi tek bärin oz közimmen
köru ğana qalyp iedi. Soqpaqtyñ ärbir būrylysy būrynnan tanys
bolatyn, üidiñ de köriner tūsyn biletinmin.
Sol jerge deiin şauyp baryp, üiime köz saldym. Raqymy küşti
qūdaiym-ai! Üiim ornynda joq! Sasqanymnan attyñ basyn kilt
tartyp, aldymdağy jazyqqa qaita köz saldym. Yp-ras ─ üi joq!
Şynymen joldan adasqanym ba? Jo-joq. Sürleudiñ tireler jerindegi
alyp gül ağaşy myna tūr. Arğy jağy savanna, jügeri jäne indigo
plantatsiiälary, odan äride ─ bassein jağasyndağy ormandy töbeler,
al odan äri... odan äri baiağydan tanys körinisterdiñ özin ajyrata
almadym.
Tabiğat tügeldei özgerip ketken sekildi. Alystan men mūndalap
tūrar jasyl terezeli, şañqan aq üi joq. Däliz, qosalqy qora-jai,
zäñgiler laşyğy, tipti üidiñ qorşauyna deiin ─ bäri typ-tipyl.
Olardyñ bir kezdegi oryndarynan iendi budaqtağan tütin köterilip,
künniñ betin kölegeilep, ony mystai qyzartyp tūr. Meniñ kelgenime
aspan da qamyqqandai.
Älginde iestigen sözderden soñ, mūnyñ ne iekenine tüsinu qiyn iemes
iedi. Janyma batqan qasiret pen qinalystan jüregim qysylyp ketti.
Būdan äri qaiğyruğa da şamam joq.
Atymdy tebinip, iegistikti basa-köktei, oiran bolğan jerge qarai
şaba jöneldim.
Tütin arasynda sendelip jürgen jüzge juyq adamdy kördim.
Jüristerinen qabyrğalary qaiysa qoiğandyq baiqalmaidy.
Jaibaraqat aralap, keibireuleri nemqūraidylyqpen qisaiypqisaiyp qarap otyr. Örtti söndiruge talap qylyp jürgen bir jan joq.
Jaqyndap kelgende, sumañdağan qyzyl jalyn men qap-qara tütindi
ğana kördim. Ainalada otqa oranğan qorşaudan sytylyp şyğuğa
tyrysqan jylqylar men siyrlardy qaiyrmalağan salt attylar
sylañ qağady. Alğaşqyda būl salt attylardyñ kimder iekendigin
ajyrata almadym.
Üidiñ älginde ğana ─ tañğa juyq oirandalğanyn habarşy aitqan
bolatyn. Alğa şaba jönelgen sätte sony ğana iestip qalyp iedim.
Äli ierte bolatyn. Künniñ şyqqanyna bir sağattan aspağan. Kündizgi
aptaptan qaşyp biz tünde jürip kelgenbiz. Jauyzdar äli osynda
bolğany ğoi? Analar şynymen-aq ündister me? Sumañdağan ot pen
budaq-budaq tütinniñ işinde olar jylqylar meñ siyrlardy quyp jür.
Özderimen birge aidap ketkisi keletin tärizdi.
Biraq bizge olar ketip qaldy dep iedi ğoi. Sūmdyq oqiğanyñ iegjeitegjeiin ─ şeşemdi öltirip, sorly qaryndasymdy alyp ketkenin
ieger, ündister äli osynda bolsa, qalai habarlar iedi.
Mümkin uaqytşa ğana ketip, sonan soñ, oljalaryn alyp, üidi örtep
jiberu üşin qana oralğan şyğar? Bir sät basyma osyndai oi kele
qaldy.
Biraq būdan attyñ şabysy bäseñdemedi, tizgin tartu meniñ oiymda
da bolğan joq. Oñ qolym da bos iemes ─ oqtauly myltyqty qos qoldap
qysa ūstap alğanmyn.
Bar oiym ─ kek alu. Osy bette jabaiylardyñ tobyna qaq jara
kirip, şaiqasyp öluge äzirmin. Men jalğyz iemespin: soñymnan qara
tüsti kömekşim şauyp kele jatyr. Art jağymnan at tuiağynyñ
tasyrlağany iestiledi.
Tütindep jatqan üi ornyna şauyp keldik. Qateleskenimdi sol arada
baiqadym. Meni qorşap tūrğandar ündis, jaular iemes, dostar ieken.
Olar bizdi yzaly, qaiğymyzğa ortaq ünsizdikpen qarsy aldy.
Attan tüstim. Bäri qasyma jinalyp mağan jautañdai qaraidy.
İeşkim bir auyz söz aitqan joq. Sözdiñ artyq iekendigin bäri de bilip tūr.
Aldymen özim til qattym. Äreñ iestiletin, qyryldağan dauyspen:
"Qaida?" dep sūradym.
Sūrağymdy birden ūğyna qoidy. ─ Bäri kütip tūr ieken.
Körşilerimniñ biri qolymnan jetektep, sönuge ainalğan örttiñ
janynan abailap iertip keledi. Onymen qatarlasyp kelemin. Ol üntünsiz tospa jaqty nūsqady. Onda jinalğan jūrt älgiden de köp ieken.
Tu syrttaryn mağan bere, jartylai şeñber jasap tūrğan kisiler, bir
nüktege qadalyp qalypty. Şeşemniñ sonda jatqanyn tüsindim.
Biz jaqyndağanda, bäri şeginisip jol berdi. Körşim meni qalyñ
toptyñ ortasynan alyp ötti. Anamnyñ denesin kördim. Şeşemmen
qatar nağaşymnyñ jäne öz qojalaryn qorğamaq bolyp jandaryn
pida ietken birneşe adal qyzmetşilerdiñ deneleri jatyr.
Baqytsyz anamdy atyp ketipti... Pyşaqpen keskilegen... Betin
tilgilep tastapty...
İeñ qorqynyşty närsege daiyndalyp kelgenmen, mynadai sūmdyq
köriniske tap bolam dep oilamağan iedim, süiegim ügilip ketkendei
boldy.
Baiğūs anam! Mynau jansyz qatyp qalğan qos janaryñ iendi mağan
qarap ieşqaşan külimsiremeidi... Qany qaşqan ierinderiñnen iendi men
ieşqaşan ierkeletken nemese ūrysqan sözderiñdi iesti almaimyn..
Odan äri köz jasyma ie bola almadym. İeñirep jylai berdim.
Anamdy qūşaqtai jyğylyp, özimdi ömirge keltirgen adamnyñ sūp-suyq
ierinderinen süie berdim...
LXXIV tarau
IZGE TÜSIP QUU
Qaiğymnyñ şegi joq iedi. Şeşemniñ mağan salqyndyğy, äsirese
qalai qoştasqanymyzdy iesime alğanda, qaiğym būrynğydan da zilbatpan bola tüsti. İeger biz ötken jyldardağydai jyly qoştasqan
bolsaq, qaiğy jügi iedäuir jeñilder me iedi dep oilaimyn. Biraq onyñ
mağan aitqan soñğy sözderi jazğyruğa, tipti aşu-yzağa toly dese de
bolatyn iedi. Sol iesime tüsip ketse, jüregime qasiret uy tarağandai
bolady. Özi turaly mende tek qana şuaqty, quanyşty jäne öte jaqsy
pikirler qalatynyn anam biler bolsa, düniede ieşteñeni aiamas iedim.
Qanşalyqty quanyşpen keşerimdi, osy bir auyz ğana sözimdi anama
iestirte alar bolsam, sol üşin düniedeginiñ bärin qiiär iedim...
Baqytsyz anaşym! İeş jamandyğyñdy körmep iedim. Kemşiligiñ de
bilinbeuşi iedi. Jalğyz ğana kemşini ─ baqqūmarlyq iedi, biraq ol da öz
töñiregiñdegilerdiñ bärine ortaq kemşilik bolatyn. Biraq ony
ūmytqanmyn. İesimde tek tolyp jatqan jaqsy qasietteri, ieñ aldymen
anam iekendigi ğana qalypty. Men ony qalai jaqsy köretinimdi iendi
ğana tüsindim.
Biraq küizele beruge uaqyt joq. Qaryndasymdy qaidan izdeimin?
Ornymnan atyp tūryp, asyğa-aptyğa jağalai tūrğan jūrttan
sūrastyra bastadym. Olar orman jaqty nūsqady. Tüsine kettim:
ündister alyp ketken ieken.
Osy uaqytqa deiin qyzyl öñdilerge jauyğyp körgen joq iedim.
Kerisinşe, men solardyñ sözin söilep, tipti dos retinde ieptep işim
būryp tūratyn. Aq näsildilerdiñ olarğa talai tizesi batyp, ündis
beişaralardyñ köp zäbir-japa şekkenin biletinmin. Ündisterdiñ ierte
me, keş pe bir jeñiletinin jäne bağynuğa mäjbür bolatynyn da
biletinmin, sony oilap, olarğa janym aşityn.
Ol aiauşylyq qazir müldem basqa sezimderge jol berdi. Anamnyñ
qor bolğan aiauly jüzin körgende janjüregim astan-kesteñ boldy.
Ündisterge degen riiäsyz köñildiñ ornyn keremettei jek köruşilik
basty. Anamnyñ qany kek aluğa şaqyrdy jäne kek alamyn dep ant
iettim de.
Men jalğyz iemespin. Hikmen qart, onyñ joldasy ─ añşy Uezerford
jäne ieluge tarta körşilerim kömek körsetip, süieu boluğa daiyn
iekendikterin bildirdi.
Zaual turaly oi äsirese Qara Djekti de qinauda. Onyñ da öz
qaiğysy bar: Violany izdep, ieş jerden taba almady ─ basqa
qyzmetşilermen qosa ony da alyp ketken bolulary kerek. Olardyñ
köpşiligi, bälkim, öz ierikterimen ketken şyğar. Äiteuir, qalai
bolğanmen, birde-bir qyzmetşi qalmapty. Plantatsiiä da, ondağy
adamdar da opat bolyp, men üisiz-küisiz jetimge ainaldym. Anam da,
baspanam da joq iedi.
Biraq mūñ şağyp, iştei iegile beruge uaqyt joq, dereu iske kirisu
kerek. Qarulanyp alğan körşiler jinalyp, birneşe minuttan keiin
quğyn ūiymdastyryldy.
Özime jäne jolserikterime tyñ attar tidi. Apyl-ğūpyl tamaqtanğan
bolyp, iz kesuge attandyq. Jabaiylar salt atqa mingendikten, iz kesu
onşa qiyn bolğan joq. Olar ağysqa qarsy biraz örlep baryp, arğy
betke ─ ündis jağalauyna ötipti. Oilanbastan biz de izderine tüstik.
Būl jer iesimde jaqsy saqtalğan. Osydan ieki ai būryn, Otseolanyñ
izine tüsken kezde, özenniñ däl osy tūsynan ötken bolatynmyn. Būl
jol Otseolanyñ jürip ötken sürleui tūğyn... Mūñaia oilanyp qaldym.
Izdi ajyratu barğan saiyn qiyndap, jürisimiz de birte-birte baiaulai
tüsti. Jabaiylardy körgen adamdar bar ma ieken degen tabiği sūraq
tudy. Özderi qai taipadan boldy ieken? Kösemderi kim ieken?
Bizdiñ jasağymyzdağy ieki ierikti jol boiyndağy ağaş tasasyna
tyğylyp tūryp, şauyp ötken ündisterdi körip qalypty. Olar
tūtqynğa alğan qyzdardy ─ qaryndasymdy, Violany jäne
plantatsiiädağy basqa da qyzdardy özderimen birge ala ketipti. Salt
atty ündister qyzdardy aldaryna öñgerip alğan körinedi. Zäñgiler
jaiau şūbyrypty. Olardy bir-birine qosaqtap bailamağan, soğan
qarağanda, öz ierikterimen bara jatqan siiäqty. Ündister Qyzyl
Taiaqtar taipasyna jatady ieken, kösemderi Otseola bolsa kerek.
Būl sözderdiñ mağan qalai äser ietkenin surettep şyğudyñ özi qiyn.
Janym qatty jaraqattandy. Būl däleldiñ dūrystyğyna ünemi
kümändanumen boldym. Özim būltartpas dälel tapqanşa ol sözderge
senbeuge tyrystym. Otseola! Joq, onyñ mūndai sūmyrailyqqa bara
qoiuy mümkin iemes! Bara almaidy! Bälkim, kuälar qatelesken şyğar.
Olar ündisterdi tañ atpai tūrğanda körgen, qarañğyda aiyra almauy
mümkin. Soñğy kezde ündisterdiñ istegen barlyq soiqandaryn ─ ärbir
şabuyl tonaudy ─ Otseolağa jaba salatyn ädet şyqqan, Otseolanyñ
jürmeitin jeri joq. Joq, onyñ mūnda boluy mümkin iemes!
Biraq älgi ieki kuä kimder? Olardyñ attaryn iestigende tañ qaldym.
Spens pen Uiliams. Özimmen birge ündisterdi quuğa şyqqan topqa
olardyñ da qosylyp ketkenin bilgende, būrynğydan beter tañ
qaldym. Biraq bärinen de Arens Ringgoldtiñ bolmai şyqqandyğy
qairan qaldyrdy. Ol ört söndiruge qatysqan jäne jūrttyñ aituynşa,
kek alamyn dep bärinen qatty aiqailap, dauryqqan körinedi. Al qazir
körinbei ketti. Qalai bolğanmen, ündisterdi ökşelep quuğa şyqqan
jasaqqa qosylğan joq.
Uiliams pen Spensti şaqyryp, olardan körgen-bilgenderin tügel
aityp beruin sūradym. Olar būrynğy sözderin qaitalap şyqty. Tün
işinde, qandy qyrğynnan keiin qaityp bara jatqan ündisterdi
körgenderin moiyndady. Olardyñ Qyzyl Taiaqtar, älde ūzyn Batpaq
taipasynan iekenderin anyq aita almady. Al kösemine keletin bolsa,
ieşqandai kümän joq: Otseolanyñ özi bastap kelipti. Būlar ony özge
kösemderden oqşau körsetetin bas kiımindegi tüieqūstyñ üş
qauyrsynynan tanyğan.
Kuälar sendirip aitty. Meni aldaudyñ olarğa ne qajeti bar.
Baskeserlerdiñ kösemi meili kim bolsyn ─ Otseola ma, Koahadjo ma,
joq, tipti Onopa ma ─ olarğa bäribir iemes pe? Olardyñ sözderine basqa
jağdailar dälel bola tüskendei, sondyqtan moiyndau qanşa qiyn,
qanşa auyr bolğanmen, şeşemdi öltirip, üiimdi örtegen jäne
qaryndasymdy küştep alyp ketken ─ Otseoladan basqa ieşkim de iemes
degen tūjyrymğa keldim.
Būrynğy dostyq sezim su sepkendei basyldy. Osydan bylai, bir
kezde özim jaqsy körgen, maqtanyş tūtatyn adamdy qatty jek körip,
jüregimde dūşpandyq oty mazdady...
LXXV tarau
DABYL
Alaida osy bir qandy oqiğağa oi jügirte otyryp, özime jūmbaq bop
köringen keibir jağdaiğa nazar audardym. Alğaşqy sätte qatty
küizelgenim sonşa, būl jailar oiyma kelmepti. Qandy şabuyl
kezinde
şeşemdi
öltirip,
qaryndasymdy
tūtqynğa
alyp
ketkendikterine tañ qalatyn ieşteñe joq sekildi körinip iedi. Ündister
qan tögiske qanağattanbai, bükil plantatsiiäny örtep ketken. Tartqan
azaptary men körip kelgen ädiletsizdikteri üşin "aq näsildilerden" kek
alğan türleri ğoi. Mūndai jağdailar barlyq jerde kün saiyn bolyp
jatyr. Floridanyñ basqa tükpirindegi sekildi, Suoni jağalauynda
nege bolmasqa ondai oqiğa? Qaita, bizdiñ üiimizge osynşa uaqyt boiy
ieşkimniñ timegenine tañmyn. Seminoldardyñ bekinis şepterinen
äldeqaida alys jatqan plantatsiiälar, mūndai sūmdyq şabuylğa
köpten beri ūşyrauda. Jūrttyñ basyna tüsken zobalañnan bizdiñ
plantatsiiämyz nege şet qaluğa tiıs? Bizge ieşkim "tiıspeitindigin"
plantatsiiä tūrğyndary da baiqap qalyp, arqany keñge salyp, alañsyz
jüre bergen.
Olar mūny bylai tüsingen: ündisterdiñ basty küşteri basqa
audandarğa, üş topqa bölingen general Skottyñ armiiäsyn
toruyldauğa auyp ketti. Al bizdiñ plantatsiiämyz küşeitilgen şepte
bolğandyqtan ündisterdiñ kişigirim otriadtary oğan şabuyldauğa
jüreksinedi dep oilağan.
Biraq Skott ketti, onyñ äskerleri jazda damyldaityn forttaryna
qaita şegindi. Ädette Florida da äskeri qimyldar qysta jürgiziledi.
Al jyldyñ tört mezgilin aiyrmaityn ündisterdiñ qoldary bosağan
soñ, şekaradağy plantatsiiälarğa qaitadan şabuyl jasap, basyp kire
bastağan Ündisterdiñ Suonige köpten beri şabuyl jasamağandyqtary,
bälkim, sondyqtan bolar.
Alğaşqy küiiniş sätterinde solai boluy äbden yqtimal dep
oilağanmyn. Meniñ tuğan-tuystarym köpke ortaq zaualdyñ qūrbany
bolyp ketti.
Biraq özime-özim kelgen soñ, nazarym basqa jailarğa aua bastady.
Bärinen būryn, osy audan boiynşa nege tek bizdiñ plantatsiiä ğana
şabuylğa tap boldy? Nege tek bizdiñ üi örtendi? Nege tek qana bizdiñ
otbasyn qyrady? Osyndai sūraqtardyñ qairan qaldyrğany tabiği
närse iedi. Özen boiynda bizdiki sekildi naşar bekingen basqa da
plantatsiiälar, seminoldarğa öşige qaraityn basqa da otbasylar bar
bolatyn Biraq bärinen jūmbaq köringeni mynau: Ringgoldter
plantatsiiäsy tūp-tura ündisterdiñ jolynda jatqan. Iz kesip
körgenimizde, ündister bizdiñ üige jetu üşin ony ainalyp ötkeni
belgili boldy. Ringgoldterdiñ iekeui de ─ Arens te, äkesi de ─
ündisterdiñ qas jaulary, olardyñ qūqyqtaryn
būzuşylar retinde töñirekke tügel mälim bolatyn.
döreki
türde
Olardyñ plantatsiiälary nege aman qalyp, bizdiñ plantatsiiä nege
talqandalğan?
Bizdiñ
otbasymyzdyñ
bölekşe,
aldyn
ala
oilastyrylğan qastandyqtyñ qūrbany bolğany anyq. Tap solai
bolğandyğynda ieşbir kümän joq. Būl qūpiiäny tek qana kek alu dep
tüsinuge bolatyn iedi.
Al Pauell şe? Şynymen sol bolğany ma? Öz dosym osyndai
aiausyz tapşylyqqa barğany ma? Mümkin be būl? Joq! Mümkin iemes! İeki
oñbağannyñ kuä boluyna, olardyñ ony öz közderimen körgendikterine
qaramastan, jüregim būğan senbei qoidy.
Mūndai qatygezdikke, beikünä jandardy qyruğa qandai sebepter
boluy mümkin? Ras, şeşemniñ oğan qabağy qatu bolatyn, oğan qosa ─
jaqsylyqty qadirlei bilmedi. Ol jait äli künge iesimde. Otseola da
ūmytpağan boluy kerek. Biraq onyñ adamgerşilikke toly minezi, öz
qiiälymdağy tamaşa ierlik beinesi, osynşa zūlymdyqqa deiin
tömendemese kerek iedi. Joq, joq jäne de joq!
İekinşi jağynan, Pauell Ringgoldterdiñ üi-jaiyn, öziniñ qas jauy,
öltiruge sert bergen tört dūşpanynyñ biri ─ Arens.
Ringgoldtiñ tūrağyn nege oirandamai aman qaldyrady? Būl
baryp tūrğan adam sengisiz jağdai bolatyn.
Ringgoldti üiinde ūiyqtap jatqan jerinde qolğa tüsiruge
bolatyn. Onyñ qara jürek sybailastarynyñ qarsylasa qoiuy
iekitalai. Qarsylasqan künde de, olardy qiratyp salu qiyn iemes.
Ony nege aman qaldyrğan? Nege üiin örtep jibermegen?
Jolai iestigen tyñ derekter jaña boljamdardy tuğyzdy. "Kütpegen
jerden ieriktiler şolğyny şyğa kelgendikten, ündister asyğys keiin
qarai şeginip ketipti" degendi aitty bireuler mağan. Olar örtenip
jatqan plantatsiiäny körip qalypty. Basqa plantatsiiälardyñ, onyñ
işinde Ringgold plantatsiiäsynyñ da aman qaluyna sol sebep
bolypty desti jūrt.
Būl äñgimeniñ törkininde bir şyndyq bar sekildi iedi. Izge qarağanda,
baskeserler toby onşa köp iemes, ielu adamnan aspaidy ieken. Şegingen
sebepteri de sondyqtan bolsa kerek.
Onda istiñ jai-japsary tügeldei qaita özgeredi. Aiypty adam
retinde köz aldyma qaitadan Otseola ielestedi.
Bälkim, onyñ jabaiy janyna tereñdei almağan şyğarmyn. Bälkim,
rasynda özime osynşa sūmdyq soqqy jasağan nağyz jankeştiniñ özi
sol şyğar.
Özime-özim qaita-qaita sūraq qūia beremin: mūndai qylmysqa adamdy
ne itermeleui mümkin?
Ä, mynau ieken ğoi! Qaryndasym! Virginiiä! Bälkim, mahabbat...
Qūştarlyq bolar...
─ Ündister kep qaldy! Ündister!..
LXXVI tarau
JALĞAN DABYL
Qorqynyşty mänge toly osy aiqai birden oiymdy bölip jiberdi.
Ündister kelip qalğan ieken dep alğa qarai şaba jöneldim. Biraq salt
attylar kenet tizginderin tejep, tūra-tūra qalysty. Şetkerek şyğyp
ketkender jasaqqa qaita kelip qosyldy. Al asyğys alğa ūzap
ketkender, keiin qarai jan ūşyra şauyp kele jatyr. Dabyl kötergen
de naq solardyñ özi. Keibireuleri aiqaiğa äli basuda: "Ündister!
Ündister kep qaldy!"
─ Ündister deidi? - dep sūrady Hikmen sene qoimağan türmen. ─
Qaidan kördiñder olardy?
─ Anda, ─ dep jauap berdi qaita şauyp kelgen salt attylardyñ
biri. ─ Anau ağaştardyñ işinde. Ormannyñ işinde qūjynap jür.
─ Tap osyğan sensem, saitannyñ talapaiynda keteiin! - dep könbedi
qart añşy, jaratpağan pişinmen basyn şaiqap. ─ Ündister, äsirese
myna sender sekildi sary auyz balapandardan ieşqaşan
jasyrynbaidy. Olardy körgennen būryn qūlaqpen iestir iediñ.
─ Bir-birimen söilesken dauystaryn da iestidik.
─ Bäli! ─ dedi añşy. ─ İeger şynymen ündister bolğanda, senderdiñ
iestitinderiñ ol iemes, vintovkadan oq atqandaryn bir-aq iestitin
iediñder.
Saitan
alsyn
senderdiñ
ündisteriñdi.
Janattyñ
şiqyldağanyn nemese toty qūstyñ sandyrağyn iestigen bolarsyñdar.
Aldaryñnan jügirip ötken añdy körisimen-aq zäreleriñ zär tübine
ketkenin men bilemin.. Al iendi osynda tūra tūryñdar, men körip
keleiin.
Sony aityp, Hikmen atynan tüsip, tizginin būtaqqa ile saldy.
─ Jür, Djim Uezerford, - dedi ol, añşy joldastarynyñ birine
būrylyp. ─ Qarap keleiik, myna bozökpeler ne kördi ieken? Ağaştyñ
tübirin ündispen şatastyryp jürgennen sau iemes.
Jas añşy da atynan tüsti. Hikmen iekeui attaryn qauipsiz jerge
bailap, vintovkalaryn alyp, ün-tünsiz qalyñğa kirip ketti. Jasaqtyñ
qalğan müşeleri attarynan tüspesten bir jerge ūilyğysyp kütip tūr.
Tözim tausyla qūiatyndai uaqyt ötken joq. Añşylar közden ğaiyp
bolysymen-aq olardyñ qarqyldağan külkileri iestildi. Biz de
batyldanyp, jaqyndai tüstik. Olar külkige batyp jatqan jerde ieş
qauip-qater bola qoimasa kerek. Keşikpei iekeuin de tauyp aldyq.
Uezerford ieñkeiip äldeneniñ izine üñilude, al Hikmen terbetilgen
būtalardy qolymen nūsqap tūr. Biz sol jaqqa qarap iedik, jaiylyp
jürgen jartylai jabaiy siyrlardy kördik. Bizdi körip ürikken
siyrlar, qalyñnyñ işin qaq jara qaşa jönelisti.
─ Mine, senderdiñ ündisteriñ! - dedi
Jabaiylardy tapqan iekensiñder! Ha-ha-ha!
añşy
masattana:
─
Osy jalğan dabyldy köteruge sebep bolğan aiypkerlerden
basqalardyñ bäri jamyrai külip jatyr.
─ Būl jerde ieşqandai da ündistiñ joq iekenin men bilgemin, ─ dep
sözin jalğady alligator aulauşy. ─ Olar büitip jürmeidi. Olardy
köruden būryn, qūlaqpen iestigen bolar iediñder. Al iendi sary siyrdan
qyzyl öñdi ündisti ajyrata almaityn boqmūryndarğa aitar aqylym
mynau: tairañdap alğa şyğa bermender, alda täjiribeli adamdar
jürsin. Qalğandaryñ şaşyramai, toptasyp birge jüriñder. Äitpese
bügin keibireuler bas terisinen aiyrylyp qalyp jürer.
Hikmenniñ oryndy aitylğan aqylyn bäri de qoldady. Biz qart
añşy men Uezerfordtyñ topty bastap jüruin ötindik. Qalğanymyz
qatarymyzdy jazbai soñdarynan ierdik.
Ündisterdiñ onşa ūzap kete qoimağandary tüsinikti bolatyn. Olar
otqa oranğan üiden ketkeli köp bolğan joq. Plantatsiiäğa özim kelgeli
beri uaqytty tekke ötkizgen joqpyz ─ jolğa jinaluymyzğa on
minuttan artyq uaqyt ketken joq. İendeşe, olardyñ ketken kezinen,
bizdiñ quğynğa şyqqan kezimizge deiin, köp bolsa, bir sağattan äzer
asady. Soñdarynan jaiau ierip bara jatqan zäñgiler bar bolğandyqtan,
olar onşa tez jüre qoimasa kerek-ti. Ol jalpaq izderinen anyq körinip
keledi.
Bizdiñ işimizde ündisterden qorqa qūiar ieşkim joq şyğar. Kek aluğa
degen kijinis barlyq üreidi basyp ketti. Sonymen birge, izderine
qarağanda, ündister onşa köp iemes ─ ieluden aspaidy. Olar, söz joq,
birge-bir kelgende özimizben teñ tüsetin, känigi jauyngerler bolatyn.
Biraq mağan kömektesuge öz ierikterimen şyqqan adamdar da nağyz
şynyqqan ier minezdi, baisaldy jandar. Olar osyndai iske
taptyrmaityn, poselkeniñ betke şyğarlary bolatyn. Qaita qaitu
degen oi ieşkimniñ basyna da kelgen joq: bäri de tek kek aluğa
ūmtyluda. Ündis jeriniñ tap jüreginde, öz "uialarynda" bolsa da,
qanişerlerdi tauyp alyp, sazaiyn tartqyzuğa daiyn tūrğan-dy.
Būl adamdardyñ adamdyğy küşime küş qosqandai boldy. Köñilim
jeñildep, zaual sağaty jaqyndap kele jatqanyn sezgen men alğa ūzai
berdim.
LXXVII tarau
IZ JOĞALDY
Alaida meniñ tilegim juyq arada jüzege asa qoiğan joq. Attardyñ
qansorpasyn şyğaryp şapqylağan boida, iz qualap on mildei jer
jürdik. Alğaşynda osy joldyñ jartysyna jetpei-aq ündisterdi
quyp jetetin şyğarmyz dep oilağanbyz.
Tärizi, soñdarynan quğyn bastalğanyn tüsingen ündister,
qorqynyştan jan ūşyra alğa ūmtylğan bolulary kerek. Älgindei
sūmdyq qylmystan keiin, quğyn şyğatynyn sezgen syndy. Biraq
sonda da onşa ūzai qoimağany anyq. Kün küidirip tūrğanmen,
syndyryp ketken būtaqtarynan aqqan ağaş söli äli keppegen, tuiaq
izderi ieskire qoimapty. Jol bastauşylar bizge osyny aitqan-dy.
Jerge tösele japyrylyp qalğan şöp boiyndağy şyq äli kebe
qoimağan.
─ Osy aradan ötkenderine jarty sağat ta bolmapty. Jarty-aq
sağat, saitan alğyrlar! -dep dauystady Hikmen, izdi jiyrma ret
tekserip şyqqan soñ. ─ Ündisterdiñ osynşa şapşañ jürgenderin
ömirimde körgen iemespin! Būlar ürikken būqalardan da tez jöñkip
barady... Äbden jan terleri şyqqan şyğar sūmyrailardyñ. Al keibir
boz ökpeler, qūdai biledi-au, ierden qūlap qalmai, äiteuir, äreñ şydap
bara jatyr...
Jol bastauşynyñ būl sözine jūrttyñ bäri jamyrai külisip aldy.
─ Asa qatty külmeñder, jigitter, onşa dauryqpañdar! ─ dedi ol,
külkileriñdi tyiyndar degen belgi berip. ─ İerusalimmen ant ieteiin,
iestip qalady! Al ieger iestip qalsa, keibireuleriñ bas terileriñnen kün
batqanşa-aq
aiyrylasyñdar.
Şybyn
jandaryñdy
aman
saqtağylaryñ kelse, jym bolyp jüriñder. Olar bizdiñ qasqyr alatyn
töbetterden de saqqūlaq. Bizden tap bir-aq mil alda ketip bara
jatpasa, meni saitan alsyn! Ol izge tağy bir ret üñilip, sözin
qaitalady:
─ Suyrdai saq bolyñdar, sonda ol oñbağandardy bir sağatqa jetpei
quyp jetetinimizge uäde bereiin.
Biz onyñ būiryğyn ieki ietpei, şu şyğarmauğa tyrysyp kelemiz. At
dübiri iestilmesin dep, joldyñ şöp basqan qaptalymen jürip otyrdyq.
Tek öte qajet bolğanda ğana sybyrlasyp söilesemiz. Aldyñğy jaqqa
qadala qarap, ündisterdiñ qoladai küreñ denelerin körip qalamyz ba
dep sät sanap kelemiz.
Osylaişa jarty mildei jürdik. Jau közge tüse qoimady, tek
izderi ğana sairap jatyr. Ağaş arasynan jarq ietip aşyq aspan
körindi. Būl ormannyñ sirei bastağandyğynyñ belgisi iedi. Köp
adamdar quanyp qaldy. Soñğy sağattarda qarañğy ormandağy aiqyşūiqyş ösken şyrmauyqtar men dauyldan qūlağan ağaştardan
jürisimiz önbei qoiğan Jūrttyñ bäri iendi jolymyz jaqsaryp,
ündisterdi quyp jetemiz dep jobalauda. Biraq baiyrğy añşylarğa,
äsirese jol bastauşylarğa būl özgeris kerisinşe äser ietken siiäqty.
Hikmen öziniñ narazylyğyn birden aityp saldy.
─ Qarğys atqyr qu dala! - dedi ol. ─ Būl savannanyñ ūşy-qiyry
joq. Saitan alğyr, jağdai öte jaman!
─ Nege? - dep sūradym men.
─ Negesi sol! İeger olar savannadan ötip ketse, orman şetine bir
nemese ieki saqşy qaldyrady. İendi biz olarğa baiqatpai jaqyn bara
almaimyz. Tüieli keruendei közge birden tüsemiz. Būdan şyğatyn
qorytyndy qandai? İeger olar bizdi baiqap qalsa, op-oñai qūtylyp
kete alady. Jan-jaqqa tarydai şaşylady, sodan soñ tauyp al, ier
iekeniñdi sonda körelik.
─ Al iendi ne isteimiz?
─ Ülken batpaqqa jaqyn jürgenimiz abzal. Sender osy arada
birneşe minut küte tūryñdar, al biz Djim Uezerford iekeumiz orman
şetine taman baryp, olardyñ savanna arqyly ötken-ötpegenderin
bilip qaitamyz. İeger ötken bolsa, biz de kesip ötemiz, sosyn arty
betten izderin qaita tauyp alamyz. Basqa ister amalymyz joq. İeger
olar bizdiñ savannadan ötip bara jatqanymyzdy körip qalsa, onda
jalt būrylyp tu syrtymyzdy körsetemiz de, yñ-şyñsyz keiin
qaitamyz.
Būğan bärimiz de kelistik jäne alligator aulauşynyñ būiryğyna
söz aitpastan bağyndyq. Onyñ qanşalyqty täjiribeli adam iekenin
bärimiz de jaqsy biletinbiz. Hikmen men Uezerford attarynan tüsip,
orman şetindegi ağaştarğa qarai abailap jaqyndai bastady.
Olar qaita oralğanşa iedäuir uaqyt ötti. Keibireuler şydamsyzdyq
körsete bastady. Kidirumen uaqytty tekke ötkizip, ündisterdiñ
būrynğydan da ūzap ketulerine mümkindik berip alamyz degendi
aityp, reniş bildiruşiler boldy. Keibireuler quğyndy jalğastyra
berudi jäne nede bolsa iz süreñimen ilgeri ūmtyludy ūsyndy.
Öz basym būl pikirmen kelise qoimadym. Jeksūryn jaumen aşyq
aiqasqa şyğuğa qanşa qūlşynğanmen, mynadai jağdaida quğynnan
ieşqandai nätije şyqpaitynyn tüsingen iedim. Jol bastauşylardyñ
sözderi dūrys bolatyn.
Aqyry añşylar da keldi-au. Olar ündisterdiñ, şynyñda da,
savannadan ötkendigin jäne arğy bettegi ormanğa kirgenderin aitty.
Añşylar orman şetine jetkende, olar äli ūzai qoimağan ieken. Hikmen
qalyñ būtağa kirip bara jatqan jylqynyñ qūiryğyn körip qalypty.
Biraq qyrağy izşiler sonymen qatar tağy da bir mañyzdy närseni
tüsindirdi: äri qarai biz qualap jüretindei iz joq körinedi.
Savannağa kirisimen, tärizi, ündister jan-jaqqa bytyrap ketse
kerek. Jylqy tuiaqtarynan şöp üstinde qalğan bytyrañqy izder sony
körsetedi. Añşylardyñ sözimen aitqanda, ündister "torğaidai tozyp"
ketse kerek. Bara-bara iz müldem joğalğan. Añşylar mūny biık şöp
arasyna ieñbektep baryp, at tuiağynan tüsken kömeski izderdi baiqağan
soñ ğana anyqtapty. Tek jūmbaq bir iz būlardyñ nazaryn ierekşe
audarypty. Ol jalañ aiaq adamnyñ izi ieken. Syrttai qarağanda adam
ony jalañ aiaq jalğyz adamnyñ izi ieken dep oilap qaluy mümkin.
Täjiribeli izşiler mūnyñ qulyq iekenin birden ūqqan. Iz jerge tereñ
batqan äri jalpaq: bir adamnyñ izi mūnşa tereñ bolmasa kerek iedi.
Ūzyn ökşe, jalpaq taban, tarbiğan sausaqtar ─ osynyñ bäri añşylar
birden ūğa qoiğan belgiler. Būl zäñginiñ, dūrysyraq aitqanda,
zäñgilerdiñ izi iekenin jäne olardyñ būl ailany özderin bastap bara
jatqan adamnyñ nūsqauymen qoldanğanyn Hikmen birden tüsindi.
Qaşyp bara jatqan jabaiylardyñ myna ailasy bizdi äri renjitti,
äri tañ qaldyrdy. Alğaşqy minutta bizge jabaiylar qulyqtaryn
asyryp ketken sekildi körindi. İendi qaityp olardyñ izin taba
almaspyz, bizge kek aludy jazbağan şyğar dep oilağanbyz.
Keibireuler iendigi jerde quğynnan tük şyqpaitynyn aita
bastady. İendi bireuler keri qaitaiyq degen ūsynys aitty. Kek alu
otyn qaita tūtatu üşin, jabaiylarğa degen jiırkeniş sezimin qaita
ūiatuğa tura keldi.
Osyndai syn sağatta Hikmen qart sözge aralasyp, söne bastağan
ümitimizdi qaita tūtatyp, bärimizdiñ köñilimizdi köterip tastady. Ol
söilei bastağanda-aq quanyp kettim.
─ Jigitter, bügingi keşte biz olardy quyp jete almaimyz. (Ol sözdi
jūrttyñ bärinen soñ alyp iedi). Kün jaryqta mynadai jazyqtan ötuge
bolmaidy. Ol öte ülken Qarğys atqan būl savannadan ötkenşe, men
jiyrma mil jerdi ainalyp ötkendi qalar iedim. Jo, jigitter,
ieñseleriñ tüspesin! Qarañğy tüskenşe osynda küte tūramyz, sonan soñ
savannadan jailap qana būğyp ötuimizge bolady. İeger biz Djim
Uezerford iekeumiz arğy jaqtan olardyñ izderin taba almasaq, onda
men ömirimde ieşqaşan alligatordyñ ietin jemegenim. Qarğys atqyr
ündister sol mañdağy bir ağaştyñ tübinde qostaryn tigip jatatyn
şyğar. Olar bizdi körmegen soñ, balğa tūmsyğyn tyqqan aiudai qannenqapersiz jata beredi. Mine, biz de sol sätte jai otyndai
jarqyldarmyz!
Añşynyñ ūsynysyna bärimiz de qosyldyq. Ol būdan bylaiğy isäreket jospary retinde qabyldandy. Bärimiz attan tüsip, künniñ
batuyn küttik.
LXXVIII tarau
SAVANNA ARQYLY ÖTU
Meniñ qasiretim şyñyna jetti. Quğyn kezindegi qobalju basyma
tüsken baqytsyzdyq jönindegi oilarğa boi aldyruğa mūrşa bergen
joq iedi. Keşikpei kek alamyn degen oi qasiretimdi tūnşyqtyryp,
attyñ şabysy alai-tülei bolğan jan jüregimdi biraz terbetip,
tynşytqandai bolğan. Al iendi, quğyn toqtağan kezde, tañerteñgi
oqiğalardy qaitadan oi tizgininen ötkize bastadym. Auyr qaiğy
qabyrğamdy qaitadan qaiystyra bastady. Kek aluğa şaqyrğandai ieki
qolyn jaiyp jiberip, ölip jatqan anamnyñ denesi köz aldyma qaita
keldi. Közinen jasy parlağan, şaşy ūipa-tūipa, bezek qatyp
şyryldap tūrğan, öñi qūp-qu qaryndasymdy kördim.
Osynşa azapty sätterdi bastan keşire otyryp, künniñ batuyn
qanşalyqty tağatsyzdana kütkenime tañdanuğa bola ma? Ülken otty
şar kökjiekke ieşqaşan da osynşa jai jyljymağan bolar dep
oiladym. Äreketsizdik janymdy jegidei jegende iesim auysyp kete
jazdaidy. Şar tabaqtai kün orman üstin qymtağan qoiu tūmannan qan
qyzyl bop körinedi. Aspan tömendep ketkendei, ürei tuğyza
töbemizden tönip tūr. Ol meniñ oi-sezimime däl üilese qalğandai
körinedi.
Aqyry ymyrt ta jabyldy. Mağan osy keş tausylmastai ūzaq
köringenmen, qarañğylyq oñtüstik iendikterge tän ädetpen tez tüsti.
Odan keiin jer betin tünek qymtady. Biz atqa qarğyp-qarğyp minip,
jürip kettik. Qozğalys qaiğymdy jeñildetkendei boldy.
Ormannan şyqqan soñ, savanna arqyly jürdik. İeki añşy bizdi tūptura bastap keledi. Andyzdap jatqan izder är jaqqa tarap
ketkendikten iz qualaudyñ ieşqandai mäni joq. Hikmen osy izderdiñ
bäri, tübinde, aldyn ala kelisilgen bir jerge baryp toğysady dep
boljam jasağan-dy. Sondyqtan qai izben jürsek te bäribir bolatyn.
Izdiñ ündister qosyla alyp baratyny kümänsiz. Däl osy sätte biz üşin
ieñ mañyzdy närse, savannadan közge tüspei ötu ğana. Tün
qarañğylyqty bizdiñ qolymyz. Biz aşyq jermen alğa qarai ieles qūsap
ün-tünsiz, at dübirin iestirtpeu üşin ilbip qana jüremiz. Boldyrğan
attar tizginge köner iemes. Jer de öte jaily: jūmsaq şöpten attardyñ
jürgeni bilinbeidi. Biz tek, jylqylar ündis attaryn sezip qalyp,
kisinep qūia bermese ieken dep qana qorqyp kelemiz.
Baqytymyzğa qarai, ol küdigimiz beker bop şyqty. Jarty sağattan
soñ biz tügeldei ün-tünsiz arğy bettegi ormannyñ qarañğy qūşağyna
baryp kirdik. Bizdi baiqai qoiulary iekitalai. Ündister tosqauylğa oz
barlauşylaryn qaldyrğan künde de, olar bizdi qarañğyda körgen joq.
Saqşylar özimiz ormanğa kirgen jerde tūrsa ğana baiqap qalulary
mümkin. Biraq ieşqandai ündistiñ izi baiqalmağandyqtan, bizdi añdyğan
ieşkim joq degen şeşimge keldik.
Bir-birimizben sybyrlai söilesip, būdan äri ne isteitinimizdi
talqylauğa kiristik. Äli de jüre tüsu jön. Ündisterdiñ izderin qaita
tabu kerek, biraq tañ atpai iz kesu mümkin iemes. İeger bir jait
bolmağanda, tañ atqanşa osy ornymyzdan qozğalmauymyz da mümkin
iedi. Attar da, adamdar da äbden şöldep keledi. Säskeden beri su körgen
joqpyz, al Florida aptabynda birneşe sağat jol jürudiñ özi-aq
şölden äbden qatalauğa jetip jatyr. Kün salqyn kezderde susyz
birneşe kün jüre beruge bolar iedi.
Attar da, adamdar da qatty şöldedi. Ūiyqtai da, damyldai da
almadyq. Bir jerge tynyğyp alğanşa su tabu kerek boldy. Biz,
sonymen birge, aştyqtan da qinalyp kelemiz. Öitkeni osynşa ūzaq
jolğa jeterlik azyq-tülik alğan joq bolatynbyz. Biraq aştyqty
jeñuge bolatyn, bir tün qūr su işsek te ölmeimiz. Sondyqtan biz alğa
jylji otyryp, qalai bolğanda da su tauyp işuge bel bailadyq.
Osyndai qiyn-qystau jağdaida jol bastauşy täjiribeli ieki añşy
bizge bağa jetpes kömek korsetti. Olar savannada da añ aulağan
adamdar toi. Ündister bizben tatu tūrğan kezderde, aq näsilder
olardyñ jerinde iemin-ierkin jüre alatyn. Osy jaqyn mañda tospa bar
iekenin añşylar ūmytqan joq ieken. Bir kezde özderi sonyñ jağasynda
demalsa kerek. Qarañğylyqqa qaramastan, olar sony tabuğa tyrysty.
Birimizdiñ soñymyzdan birimiz jürip kelemiz. Ärkim öz atyn
jetektep kele jatty. Qarañğyda jol tabudyñ basqa mümkindigi joq
bolatyn. Bizdiñ jasaq ağaş-ağaştyñ arasyndağy irelendegen
soqpaqpen şūbatyla jyljyp bara jatqan alyp jylan sekildi.
LXXIX tarau
ORMAN QARAÑĞYLYĞYNDA
Jol körsetuşiler anda-sanda dūrys kele jatyrmyz ba, joq pa
degendei, kidiriñkirep qalady. Sol kezde bärimiz de toqtap, olardyñ
qaita jyljuyn kütemiz.
Hikmen men Uezerford birneşe ret äri qarai qalai jüretinderin
bilmei, joldan adasty. Olar bağyttan aiyrylyp, ne isteitinderin
bilmei abyrjydy.
Kündiz ağaş qabyğyna qarap bağyty oñai tauyp aluğa bolady. Būl
ädis orman añşylaryna jaqsy tanys. Al qazir tym qarañğy, tiiänaqty
baqylau jürgizu mümkin iemes. Äitse de oñtüstiktiñ qai jaqta,
soltüstiktiñ qai jaqta iekenin Hikmen tün işinde de jazbai taba
alamyn dep iedi-au. Men onyñ ağaş qabyqtaryn sipalap jürgenin
baiqadym. Ol öz boljamyn däleldei tüskisi kelgendei, bir ağaştan
soñ bir ağaşty sipalap köredi. Biraq biraz uaqyttan keiin joldasyna
qarap, aqyryn ğana birdeñelerdi aitty. Dauysynda tañ qalğandyq bar.
─ Būl ne ğajap, Djim? İekeumiz osy arada soñğy ret bolyp
qaitqannan beri ağaştar müldem özgerip ketipti. Qabyqtary joq,
bireuler ädeii sydyryp tastağandai.
─ Mağan da bir türli körindi. Biraq qarañğyda közime solai köringen
şyğar dep iedim.
─ Jo-joq, olai iemes. Būlarğa bir päle bolğan. Būl şyrşalar meniñ
iesimde. Ağaştar tamyzyqtai qurap qapty. Käne, tikenekterin
syndyryp köreiikşi.
Sony aityp, Hikmen salbyrap tūrğan bir būtaqty jūlyp aldy.
─ İe, tüsinikti boldy, - dedi ol tikenekterin syndyryp jatyp. ─
Būlarğa ne bolğanyn iendi tüsindim. Bärine qarğys atqyr qūrttar kinäli
ieken. Ağaştar qurap qalğan. İendi ne isteimiz? İendi meniñ myna sary
auyz balapandardan aiyrmaşylyğym joq, ol tospany taba
almaimyn.
Būl moiyndau bizge onşa jaqsy äser iete qoimady. Şöl barğan
saiyn qinai tüsti. Su taba almaitynymyzğa közimiz jetken soñ,
būrynğydan beter şölirkedik.
─ Toqtañdar! - dedi bir minuttan soñ Hikmen atyn tebinip qalyp.—
Äli de ümit bar. Senderdi tospağa men alyp bara almasam, astymdağy
myna aqyldy januar alyp barady... Al, käne, januar, ─ dedi ol käri
biesine, ─ bizge su tauyp berşi! Tart alğa, salyp baq bar öneriñdi!
Taqymyn qysa tüsken Hikmen "januardyñ" tizginin qūia berdi. Tilsiz
haiuannyñ sezimtaldyğyna ğana ümittenip, tağy da alğa jyljydyq.
Keşikpei bie sudy sezgendei boldy. Hikmen onyñ "sudy sezip" kele
jatqanyn aitty. Būğynyñ soñyna tüsken it izdi qalai adaspai şalsa,
būl da sudy adaspai tauyp kele jatyr iedi. Tūmsyğyn sozyp jiberip,
anda-sanda auany iıskelep qūiady. Onyñ üstine bir bağytty
közdegendei, būrylmastan, tūp-tura jürip barady.
Bärimiz de köterilip qaldyq, biraq kenet Hikmen atynyñ basyn
tartty. Men ne bop qalğanyn biluge qasyna jaqyndadym. Ol tereñ
oiğa tüsip ünsiz tūr.
─ Nege toqtadyñyz? - dep sūradym men.
─ Bärimiz osy jerde küte tūruymyz kerek.
─ Nege? - dep sūrasty, qasymyzğa kelgen basqa ieriktiler de.
─ Būl jolmen alğa jüru qauipti. Bälkim, älgi qasköiler qūdyq
basynda otyrğan şyğar. Būl jerde basqa su joq, al olar şöldemedi
deimisiñ. İeger bizdiñ kelip qalğanymyzdy sezip qalsa, būta-būtanyñ
işine kirip, zym-ziiä joğalady. Sondyqtan sender osynda tūra
tūryñdar, al biz Djim iekeumiz būğyp baryp, ne bop jatqanyn körip
qaitamyz. Tospanyñ qaida iekeni iendi iesime tüsti: osy aradan onşa
alys iemes. İeger ündister bolmasa, qazir-aq qaityp kelemiz, sonan soñ
suğa bas qūia beruleriñe bolady.
Jobağa keler bül keñesti bäri de qostaityndyqtaryn bildirdi. İeki
añşy attarynan tağy da tüsip, abaimen alğa jyljyp ketti.
Hikmen jäne onyñ joldasymen birge barğym kelip tūrğanyn
aittym. Olar qarsy bolğan joq ─ basymdağy baqytsyzdyq joryqtyñ
basynda jüruime mūrsat beretin iedi. Sonymen, atymdy bir joldasyma
qaldyryp, añşylarğa men de qosyldym.
Jer betin qalyñ japqan jūmsaq mükti sybdyrsyz basamyz. Būl
tūsta ağaştar sirekteu ieken, sondyqtan tez-aq jürip kelemiz. On
minuttan soñ öz dostarymyzdan iedäuir alystap kettik. Dūrys
bağyttan adaspauğa tyrysudamyz. Alaida kenetten būrys ketken
sekildendik. Däl sol sätte, qūdai oñdağanda, qalyñ japyraqtardyñ
arasynan alysta jyltyldağan otty körip qaldym. Būl janyp jatqan
alau bolatyn.
Mūnyñ damyldauğa otyrğan ündisterdiñ oty iekenin Hikmen birden
bildi.
Alğaşqyda joldastarymyzğa qaityp baryp, olardy kömekke
şaqyru oiğa keldi. Biraq sol oilanğan soñ, mümkindiginşe jaqynyraq
baryp, mūnyñ jaudyñ qosy iekeni anyq pa, joq pa, soğan köz jetkizip
aluğa bekindik.
İendi biz jürgendi qoiyp, köleñke-köleñkemen ieñbekteuge köştik.
Alañda ot laulap jatyr. Osy arada tospa bar iekeni añşylardyñ
iesinde bolatyn. Şynynda da, solai bolyp şyqty, jarqyrağan su
aidynyna közimiz tüsti.
Biz şama-şarqymyz jetkenşe jaqyndai tüstik. İendi bükil alañ
alaqandağydai anyq körindi. Attaryn ağaştarğa bailap qoiypty.
Alau mañynda sūlap jatqan adamdar körinedi. Olar qozğalar iemes ─
qanişerler qatty ūiyqtap jatyr ieken.
Ottyñ janynda ier üstinde bir adam otyr. Basy tizesine tüsip
ketkenmen ūiau otyrğan sekildi. Qola tüstes jüzi ot jaryğymen
jarqyrap tūr. İeger bettegi älemiş būiaular men jüzin japqan qūs
qauyrsyndary bolmasa, tür-tüsin anyqtap aluğa da bolady. Öñi qoiu
qyzyl, tüieqūstyñ üş qara qauyrsyny basynan samaiyna qarai
salbyrap, ūştary ieki betine tie jazdap tūr. Būl simvolikalyq
qauyrsyndar közime ottai basyldy: Otseolanyñ bas kiımin tanuşy
iedim.
Anyqtap qadala qaradym. Bir top adam keiinirek jaiğasypty. Aşyq
alañ tola sūlap-sūlap jatqan kisiler.
Otyrğan, keibiri jantaiyp jatqan, üş-tört adamğa nazarym audy.
Olarğa qorqynyşpen äri qobalji qaradym. Üsterine ağaş köleñkeleri
tüsip tūrğandyqtan bet-jüzderin ajyrata almağanmen, biraq aq
köilekterine qarap, äielder iekenin tüsindim. İekeui basqalarynan säl
oqşaulau ornalasypty. Biri iekinşisin tizesine basyn süiep otyr.
Olardy körgende tebirenip kettim. Būl iekeudiñ öz qaryndasym men
Viola iekendiginde meniñ ieşqandai kümänim qalğan joq.
LXXX tarau
BELGI BERU
Būl sätte qandai küidi bastan keşkenimdi surettep şyğu mümkin
iemes. Oğan meniñ qalamymnyñ qarymy jetpeidi. Bir sät meniñ ornyma
öziñdi qoiyp, oilanyp kör, oquşym. Artymda ─ qaza tapqan, qorlanğan
anam men nağaşym, külge ainalğan tuğan üiim qaldy. Aldymda aiausyz,
jabaiy qanişerler ana qūşağynan tartyp äketken, bälkim, malğūn
kösemderi aryn tökken qaryndasym otyr! Ötirikşi, ospadar qaraqşy
─ ol da aldymda tūr! Jan tözgisiz tebireniske tüstim.
Kegim ketken adamğa köz almai qarap tūrmyn. Aşu-yza minut saiyn
kökiregimdi kernep bara jatqan sekildi. Būdan äri aşuymdy tejei alar
iemespin.
Qolymnyñ būlşyq ietteri isinip, küre tamyrlarymnan sūiyq ot
saulap ötip jatqandai... Qaida tūrğanymyzdy iesten şyğaryppyn.
Kökeiimnen ketpei tūrğan oi - kek alu! Qas jauym qarsy aldymda
otyr! Kelgenimdi sezgen joq, ūiyqtap otyrğan sekildi. Ol tap qasymda,
oq jeter jerde, qol sozymda otyr.
Myltyğymdy tüieqūstyñ qauyrsyndary salbyrai tögilgen
deñgeige deiin köterip, olardyñ ūştaryn nysanağa aldym. Tap közdiñ
tūsy bolar dep oiladym. Sausağym şürippege baryp qaldy...
İendi bir sätten soñ, bir kezde mağan batyr bop köringen būl Adam
şöptiñ üstinde ölip jatatyn bolady. Biraq joldastarym atqyzbai
qoidy. Hikmen vintovkamnyñ qūlpyn ūstai qalyp, serippeniñ
şappasyn kürektei alaqanymen basa qoidy. Uezerford oqpanyna
jarmasty. Men ata almai qaldym.
Alğaşqy sekundta tas-talqan bop aşulanyp iedim, biraq keiin
olardyki dūrys iekenin ūqtym. Qart añşy qūlağyma ieñkeiip
sybyrlady:
─ Äli ierte, Djordj, ierte! Öz basyñnyñ amandyğy üşin şu şyğara
körme. Ony öltirgennen ne şyğady? Ana malğūndar taiyp tūrady.
Qyzdardy da ala ketedi. Biz olardy toqtata almaimyz, qarap jürip öz
basymyzdan aiyrylyp qalamyz. Odan da sezdirmei ğana oz
joldastarymyzğa qaityp, ündisterdi jan-jaqtan qorşap alaiyq...
Solai iemes pe, Djim?
Artyq şudan qoryqqan Uezerford tek basyn izedi.
─ Kettik! - dedi Hikmen sybyrlap. ─ Bir minutty da tekke jiberuge
bolmaidy. Mümkindiginşe tezirek qaitaiyq. İeñbekte, ieñbekte, ieñkei...
Tynyş! Qūdai üşin, aqyryn!
Qart jerge jata qalyp, alligatorşa ieñbektei jöneldi de,
keşikpei körinbei ketti. Uezerford iekeumiz soñynan ierdik jäne
alaulağan ottan äbden alystap ketken soñ ğana boi jazdyq. Sol arada
kidirip, jan-jağymyzğa qūlaq türdik. Bizdiñ sybdyrymyzdan
qostağylar ūianyp kete me dep qorqyp iedik. Biraq bizge birde-bir dybys
jetken joq. Ūiyqtap jatqan jabaiylardyñ qoryldağany men
attardyñ şöp jegeni tana iestiledi. Keide qūlaqqa jer tarpyğan tuiaq
dybysy keledi.
Közge tüspei ketkenimizge riza bolyp, özimizge tanys älgi jolmen
keri qaittyq. Jügire basyp kelemiz, biraq kenet qalt toqtai qaldyq.
Bir jerden myltyq atyldy.
Jäne de bir tañqalarlyğy, myltyq ündis qosynan iemes, qaramaqarsy jaqtan, özimizdiñ joldastarymyz qalğan jaqtan atyldy. Bizdiñ
şamalauymyzşa ieki ara iedäuir jer sekildi iedi, al myltyq üni jaqyn
jerden şyqty. Mümkin, küte-küte tözimi tausylğan dostarymyz bizge
qarsy jyljyp kele jatqan bolar? Biraq olardyñ birde-bireui myltyq
atuğa tiıs iemes iedi ğoi. Al ieger solar atqan bolsa, onda būl iessizdik,
tipti qater deuge de bolady: ündisterdi aiaqtarynan tik tūrğyzu degen
osy iemes pe? Kimge oq atty ieken? Bälkim, myltyq abaisyzda atylyp
ketken bolar? İä, tap solai boluy ğajap iemes...
Osyndai pikirge kelip bolğanşa (ärqaisymyz özimizşe oilağanbyz),
alğaşqy atylğan tūstan myltyq qaita atyldy. Tärizi, oq är türli
vintovkalardan atylsa kerek, öitkeni ieki atystyñ arasy tym jiı
bolatyn. Mūndai qysqa uaqytta atuğa ieñ şeber degen adamnyñ özi
myltyğyn qaita oqtap ülgermes iedi.
Joldastarym menen kem tañdanbady. Būl ieki dürkin atylğan
myltyq ünin, öz tobynan adasyp qalğan ündisterdiñ tuystaryna
bergen belgisi bolar dep qana tüsinuge bolğandai iedi.
Biraq oilanyp jatuğa uaqyt joq. Bükil qos qimylğa keldi. Dürligu
bastaldy. Adamdardyñ abyr-dabyry, jylqylardyñ kisinegeni jäne
dübiri bir-birimen ūlasyp ketti. Oilanyp tūrmastan, dostarğa qarai
tūra jügirdik.
Kenet, alystan ieki salt attyny kördik. Olar ağaş-ağaştyñ
arasymen jortyp jürgen ieles qūsap, bizden ūzap bara jatty. Myltyq
atqandar solar iekeni anyq. Kim boldy ieken ─ ündister me, aqtar ma?
Jau qolyna tüsip qaludan qauiptensek te, Hikmen qart olardy
dauystap şaqyrdy.
Tūra qalyp qūlaq tostyq. Salt attylar jauap bergen joq. Olar
dostarğa da, jaularğa da jolamai, belgisiz bağytty betke alyp, tez
ūzap bara jatty.
Būl ieki salt attynyñ qylyqtarynda bir qūpiiä syr bar syndy. Olar
nege myltyq atty jäne dürlikken ündis qosynyñ qaida iekenin öte
jaqsy bile tūryp, odan nege qaşady? Būlardyñ äreketteri mağan
tüsiniksiz bop körindi. Hikmen üşin, mümkin, būl is aiqyn şyğar? Biraq
onyñ da äri tañdanyp, äri zyğyrdany qainap tūrğany baiqaldy.
─ Jer jūtqyrlar! İeger solar bolsa, kögermes! Solar iekenine
senimdimin.. Myltyqtaryn bilemin men! Būğan ne aitasyñ, Djim? Sen
olardy tanydyñ ba?
─ Osy myltyqtyñ ünin būryn iestigen siiäqtymyn, biraq qai jerde
iekeni iesimde joq, - dep jauap berdi kişi añşy. ─ Tūra qal, būl Ned
Spens qoi.
─ Däl taptyñ, al iekinşisi ─ Bill Uiliams. Bül saitandar ol
jaqtan ne izdep barady ieken? Özderi jūrtpen birge qalyp iedi ğoi.
Biraq ta myltyq atyp, ormanda şapqylap jürgenderdiñ solar
iekendigine senimim zor. Bizdiñ oilastyrğan barlyq josparymyzdy
joqqa şyğarmaq. Saitan alğyrlar! Jan şoşyrlyq niet ieken...
Qarğys atqyr qaskünemder! Būl üşin jazalaryñdy tartqyzarmyn!
Tezirek, jigitter! Biz barlyq joldastarmen birge sol jerge tez
jetuimiz kerek, äitpese keşigip qalamyz. Biz baryp bas salğanşa,
ündister qaşyp ketetin boldy. Qap, jañağylardy-ai! Barlyq isimizdi
büldirip ketti-au! Tezirek ierinder soñymnan!
Qart añşynyñ nūsqaularyn ieki ietpesten biz soñynan jügire
jöneldik.
LXXXI tarau
QAÑYRAP QALĞAN QOS
Keşikpei dabyrlasqan dauystar men at tuiaqtarynyñ dübiri iestildi.
Joldastarymyzdyñ dauystaryn tanyp, dybys berip şaqyrdyq. Olar
qarsy kele jatyr ieken. Myltyq ünin iestisimen bizdi ündistermen
qaqtyğysyp qaldy ma dep kömekke ūmtylğan betteri körinedi.
─ Äi, jigitter! - dep aiğailady Hikmen, olar jaqyn kelgen kezde. ─
Bill Uiliams pen Ned Spens sendermen birge me?.. Olar qaida?
Būğan aitar jauap tabylmady. Birneşe sekundtai öli tynyştyq
ornady. Tegi, iekeui joq bolsa kerek, äitpese özderi de bir dybys berer
iedi.
─ Olar qaida? Qaida? - dep duyldasty jūrt.
─ Qaida iekeni iendi tüsinikti boldy, - dedi Hikmen. ─ Alligator
atymen ant ieteiin, osylar tağy da bir päleni oilastyryp jür! Al,
jigitter, iendi tek alğa! Ündister tura qarsy aldymyzda. İendi
ilbigennen paida joq. Ündister osy töñirekte, biz olarğa tiın
qūiryğyn üş ret būlğañ ietkizgenşe jetip baruymyz kerek, äitpese
tağy da aiyrylyp qalamyz. Ura! Skalpter sypyru üşin alğa!
Vintovkalaryñdy tekseriñder. Al iendi qapta! Jeksūryndarğa ─ ölim!
Ūran tastap, qart añşy ündis qosyna qarai şaba jöneldi.
Qalğanymyz jūp jazbai, soñynan saldyq. Bizdiñ oilastyrğan
josparymyz joq iedi. Basty ümitimiz uaqyt jağynan ūtu ğana bolatyn.
Ündister körinbei ketkenşe, qosqa jetip ülgeruge tyrystyq. Jaudyñ
qalyñ ortasyna seskenbesten kirip, pyşaqtar men tapanşalardy
oñtaily ūstağan küii vintovkalardan dürkindete atuymyz kerek iedi.
Şamamen qostan üş jüz iardtai ğana jerde bolatynbyz jäne qalai
qarai oiysatynymyzdy bilip kele jattyq. Qostan şyqqan u-şu bizge
bağyt siltep tūrğan-dy. Kenet tym-tyrys bola qalyp: adamdardyñ
dabyry, jylqylardyñ kisineskeni, at tuiağynyñ dübiri de iestilmei
qaldy. Tek ağaştardyñ arasynan syğyraia janğan ot jaryğy ğana
bizge jol siltep tūrğandai.
Mūnyñ özi saqtyqty ieki iese küşeituge mäjbür ietti. Tynyştyq bizge
küdikti körindi, onda bir zymiiändyq bar sekildi. Biz tosqauyldan
qauiptendik, öitkeni Qyzyl Taiaqtardyñ kösemi mūndai aila-täsildi
şeber qoldanğanyn jaqsy biletin iedik.
Alañğa jüz iard qalğanda bizdiñ jasaq toqtai qaldy. Ainalany
tekserip şyğu üşin birneşe adam attan tüsip, ormannyñ däl şetine
deiin jaqyndap bardy. Keşikpei olar alanda jan adam qalmapty
degen habarmen qaita oraldy. Qos ornynda joq iedi. Ündister,
jylqylar, tūtqyndar, oljalar ─ bäri de joq bolypty. Janyp
bitpegen ottyñ orny ğana jatyr. Soğan qarap ündisterdiñ asyğys jäne
tym-tyraqai şegingenderin añğardyq. Qyp-qyzyl şoqtar bükil
alañğa
şaşylğan,
olardan
jalynnyñ
soñğy
ūşqyndary
jyltyldaidy.
Barlauşylar bükil ormannyñ şetin aralap ötkenşe, ağaştar
arasynda birtindep jyljumen boldy. Olar ainala jüz iardtai orman
arasyn mūqiiät zerttep şyqqanmen, biraq jau izin nemese tosqauylyn
keziktire almady. Keşigip qalyppyz - jabaiylar tūtqyndardy ala,
däl iegimizdiñ astynan sytylyp şyğyp, taiyp otyrğan.
Qarañğyda ündisterdi quu mümkin bolmady. Ūnjyrğamyz tüsken
qalpy alañğa şyğyp, qañyrap qalğan qostyñ ornyna jaiğasa
bastadyq. Tünniñ qalğan uaqytyn osynda ötkizip, tañ ata quğynğa
qaita kirisudi jön kördik.
Aldymen şölimizdi qandyryp, attardy suaryp alu kerek. Sonan soñ
otty öşirip, jasaqtyñ teñ jartysyna juyğyn alandy qorşap tūrğan
ağaştar arasyna saqşy ietip belgiledik. Attardy şiderlep, ağaştarğa
bailadyq. Jasaqtyñ qalğan böligi älginde ğana jaularymyz dem alyp
jatqan jerlerge tynyğuğa jaiğasty. Sonymen tañdy atyrdyq.
LXXXII tarau
ÖLI ORMAN
Ūzaq joryqtan şarşağan joldastarym keşikpei ūiyqtap ketti.
Tek saqşylar ğana ūiau, men de tynyştyq taba almai, tünniñ köbin
alañ ortasynda kömeskileu jaltyrap jatqan tospanyñ mañynda
sendelumen ötkizdim. Qozğalyp jürsem, boiym jeñildep qalğandai
bolady. Köñilim tynyş, auyr oilardan sergimin. Qanişerlerdiñ
basşysyn körgen kezde atyp tastamağanyma, otyrğan jerinde
jairata salmağanyma ökindim. Al qazir ol soiqan qolymnan tağy da
qūtylyp ketti. Mümkin, iendi qaityp qaryndasymdy qūtqara da
almaspyn...
Añşylardyñ kedergi jasağandaryna qatty renjidim. İeger odan äri
ne bolatynyn boljai bilse, olar basqaşa ister me iedi deimin Biraq
mūny kim bilgen?
Dabyl kötergen ieki ierikti iendi jasaqqa qaita qosyldy. Olardyñ
jūmbaq qylyqtary adaldyqtaryna şäk keltiruge mäjbür ietti. Bill
men Nedtiñ qaityp keluin ieriktiler yzaly aiqai-şumen, kijine qarsy
aldy. Olardy äuelde-aq atyp tastağylary kelip iedi. Älgiler aqtaluğa
mūrşa beriñder dep jalbarynbağanda, osyny isteitinderi anyq
bolatyn. Olar damyl alğan jerge jetpei-aq jasaqtan adasyp
qalğandyqtaryn aityp aqtaldy. Bizdiñ barlauğa ketkenimizdi,
ündisterdiñ jaqyn jerde jatqanyn da bilmeitin bolyp şyqty:
ormanda adasyp ketkendikten, bizden jauap bola ma dep myltyq
atypty. Olar üş jaiau adamdy körgenderin de moiyndady, biraq
ündister ieken dep, kezdesuden qorqyp, qaşyp ketipti.
Jūrttyñ köpşiligi bül sözderge senip qaldy. Olardyñ oilarynşa:
būl iekeuiniñ ündisterge belgi beruge qandai sebepteri boluy mümkin?
Osyndai satqyndyqqa barady dep kim aita alady? Biraq köptiñ bäri
ondai oida iemes iedi. Hikmen qarttyñ älgi adasyp kelgen ieki silimtikke
köz qiyğyn tastap, joldasyna köp mağynaly ünmen sybyrlağanyn
iestip qaldym:
- Abai bop jür, Djim? Myna sūmyrailardy köziñnen tasa qylma.
Oilağan bir päleleri bar...
İeşqandai naqty dälel bolmağandyqtan älgiler jasaqqa qaita
qosylyp, köppen birge demaluğa jatty.
Sūmyrailar tospanyñ jağasynda jatyr. Ärli-berli sendelip jürip,
men olardyñ qastarynan talai ret öttim. Qarañğyda olardyñ
sozylyp jatqan denelerin ajyratuğa bolatyn iedi. Olarğa bir jūmbaq
sezimmen qaraimyn, öitkeni Hikmen men Uezerfordtyñ sezikterine
özim de qosylatynmyn. Biraq sony qasaqana istedi deuge sene almadym.
İeñ azğyndyq sezimniñ jetegimen, bizdiñ jasaqtyñ jetip qalğanyn
ündisterge bildiru üşin myltyq atyp, belgi berdi deuge senu qiyn iedi.
Tün ortasynda ai tudy. Aspan būltsyz bolatyn Ağaştardyñ
üsterimen qalqyp bara jatqan ai jerge aq säulesin aiamai tögip tūr.
Süttei appaq säuleden jūrt ūianyp ketti. Köpşiligi tañ atyp ketken
ieken dep, oryndarynan ūşyp-ūşyp tūrysty. Tek aspanğa qarağanda
baryp, öz qatelikterin tüsindi.
Dabyrdan basqalary da ūianyp ketti. Birsypyra adamdar dereu ai
jaryğymen quğyndy jalğastyraiyq degen ūsynys aitty. Bül ūsynys
janyma jağatyn. Biraq Hikmen üzildi-kesildi qarsy boldy. Orman işi
aşyq alañdağydai jaryq iemes iekendigin, alau jağuymyzğa
bolatynyn, biraq ol jağdaida jaudyñ tosqauylyna tap
boluymyzdyñ mümkindigin tüsindirdi. Ai jaryğymen jai jolğa
şyğudyñ özi qaterge bas tikkenmen birdei. Jağdai da özgerip ketti:
jabaiylar iendi bizdiñ quyp kele jatqanymyzdy biledi. Tüngi joryqta
qaşqyndar, san jağynan azdau bolğanmen, quğynşylarğa qarağanda
tiımdi jağdaida bolyp şyğady. Qarañğylyq olardyñ bizge
tosqauyldan tap berip, sosyn jylystap ketuine mümkindik beredi.
Jol bastauşylar osyny aitty. Būl tūjyrymğa ieşkim qarsy bolğan
joq. Tañ atqanşa qozğalmau turaly şeşim qabyldandy.
Saqşylardy auystyratyn uaqyt boldy. Tynyğyp alğandar,
küzetşilerdi auystyryp, olar birneşe sağat bolsa da köz şyrymyn
aluğa jatty.
Basqalarmen birge Uiliams pen Spens te kezekşilikke tūruğa tiıs
bolatyn. Olar alañnyñ bir jaq betinde qatar tūrdy. Kezekşilikten
kelgen Hikmen men Uezerford şöp üstine jata ketti. Olardyñ älgi ieki
dostan onşa alys jaiğaspağanyn baiqadym. Olar ai jaryğymen
Spens pen Uiliamsti anyq körip jatqan boluy kerek. Ūiyqtaiyn
degen oilary joq tärizdi. Anda-sanda olarğa qarap qūiamyn. Şöpten
sol köteriñki bastary tüiisip jatyr dese de bolady. Añşylar birbirimen sybyrlasyp jatqan siiäqty.
Men būrynğyşa ainala jürdim de qoidym. Ai jaryğymen tez
jüruge mümkindik aldym, sondyqtan qaiğym biraz jeñildep qaldy.
Tospany qanşa ret ainalyp şyqqanymdy aitu qiyn. Özime-özim iesep
bermesten, ieriksiz jüre berippin. Birsypyra uaqyt ötken soñ jan
qaiğysyn qaljyrau jeñe bastady. Birtindep janym jai tapty.
Qasiret pen kek buğan köñilim az uaqyt sabasyna tüsti. Sebebin de
bilemin: azap-qaiğydan äbden qaljyrağandyqtan jüikem tozyp, sezimtüisiktiñ bäri mūqalyp qalğan iedi.
Būnyñ uaqytşa ğana jeñildik, sūrapyl dauyl aralyğyndağy
aldamşy tynyştyq iekenin bildim. Biraq qam köñil sät ötisimen
syrtqy älem tirşiligine qaitadan berilip şyğa kelemin. Ainaladağy
bolyp jatqan jaidyñ bärine mūqiiät köz sala bastadym. Aldymen
aidyñ jaryq nūryna malynğan būl jerdiñ keibir ierekşelikteri közge
tüsti.
Biz ädette añşylar "gleid" nemese jergilikti halyq öz tilinde
"glid" dep ataityn orman arasyndağy alañğa toqtağan iekenbiz. Būl
ağaştar men būtalardan jūrdai, orman işindegi kişkentai ğana aşyq
alañqai. Onyñ syrt körinisi döp-döñgelek, diametri ielu iardqa juyq.
Alañnyñ ortasyndağy tospa da döp-döñgelek - bükil jarty aralda köp
kezigetin, tamaşa, tabiği su qoimalarynyñ biri. Ädeii qoldan qazğan
sekildi. Onyñ tereñdigi üş futtai, suy tap-taza, sap-salqyn. Ai
säulesine kümistei şağylysady.
Alandy qalyñ şöp basqan jäne hoş iısti gülderge tūnyp tūr. Adam
aiağy men at tuiağyna taptalğan gülder būrynğydan beter jūpar
añqidy.
Būl bir tamaşa gülzar iedi. Basqaşa köñil-küide bolsam, mynadai
suretke köz toiğyza almas iedim.
Biraq qazir suretke iemes, bylaişa aitqanda, onyñ syrtqy
qaptauyna qyzyğyp tūrmyn.
Jarty şeñber jasai alañdy ainala ösken ağaştar ädeii qoldan
otyrğyzylğan sekildi. Onyñ arğy jağynda, köz jetetin jerge deiin,
qarağaily orman sozylyp jatyr. Ağaş diñderiniñ juandyqtary da
birdei ─ keibireuiniñ diametri ieki futqa jetip qalady. Biraq būlar
jalañaş diñder bolatyn ─ būtağy da, japyrağy da joq. Būtalar
bolmağandyqtan, kündiz bül ormannyñ işinen birsypyra alys jerdi
köruge bolady.
Ağaş diñderi tüp-tüzu jäne palma diñindei jūp-jūmyr. İeger ūşar
bastary jelpuiş tärizdes bop tögilip tūrsa, bül ağaştardy palma
ieken dep qaluğa da bolady. Biraq būlar palma iemes, sypyrğyş tärizdi
qarağai ─ Floridada keñ tarağan ağaştardyñ bir türi.
İerekşe jağdai tañ qaldyrmağanda, būğan sonşalyqty nazar
audarmas ta iedim. Ağaştardyñ qylqan japyraqtary aşyq jasyl iemes,
qyzyl-sary tüstes ieken. Äuelde mağan solai ielestep tūrğan bolar
nemese ai jarytynyñ äseri şyğar dep oilağanmyn. Biraq jaqyn kelip
qarağanymda, şynynda da, tikenekteriniñ jasyl iemes, būtağynda
tūryp-aq qurap, keuip qalğanyn kördim. Oğan qosa qarağai diñderiniñ de
keuip, qabyqtarynyñ köterilip ketkenin baiqadym. Osy bir qoñyrküreñ orman köp jerge deiin sozylyp jatyr. Hikmenniñ sözderi iesime
tüsti: būl, şynynda da öli orman ieken. Qalai tauyp aitqan deseñizşi.
Ağaştardy qarağai jibek qūrttary jep qoiğan .
LXXXIII tarau
JAU QORŞAUYNDAĞY ŞAİQAS
Osyndai
auyr
sätte
meniñ
botanikalyq
baqylaumen
şūğyldanğanym iersi körinui mümkin. Biraq tağy da bir jañalyq aşyp,
quanyp qaldym: aidyñ aqsary säulesine toğysqan, tañnyñ kögildir
araiymen qylqan japyraqtardyñ tüsi birtindep özgere bastady.
Ūzamai tañ atady.
Tañ qylañ bergenin baiqağan joryqtastarym, şyq basqan
oryndarynan tez-tez tūryp, attardyñ aiyldaryn tarta bastady.
Bärimiz aşpyz, biraq tañğy astan ümittengen joqpyz. Ol jağyn qūia
tūruğa ūiğardyq.
Tañ älginde ğana atqanmen ainala lezde jap-jaryq bolyp ketti.
Küni būryn ieskerip, soñğy sätke deiin küzetke qoiğan tört adamnan
basqa saqşylardy şaqyryp aldyq. Attardy şeşip, auyzdyğyn
saldyq, tüni boiy ierin alğan joq bolatynbyz, vintovkalardy mūqiiät
tekserip, mailap şyqtyq. Joldastarymnyñ köpşiligi soğysqa
qatysyp, talai aiqasty bastan ötkergen jandar. Aldağy aiqasta
jeñiske jetu üşin qajetti saqtyqtyñ bäri jasaldy. Biz ündisterdi
säskege deiin-aq quyp jetip, apandaryna deiin barmaqpyz. Qan
tögilerin bile tūrğanmen, alğa jyljimyz degen berik şeşimdi
barlyğy tağy da qaitalap aitty.
Joryq sapyna qatar tüzeuge az ğana uaqyt ketti. Neğūrlym
täjiribeli degen iz kesuşilerden birneşe adamdy alty jaqqa
şolğynğa jiberip, jasaq ormanğa sonan soñ ğana iengeni jön dep
ūiğaryldy. Būl bizdi tosqauyldyñ kütpegen tūstan tap beruinen
saqtar iedi. Būl joly da, būrynğydai, baiyrğy añşylar şolğynşy
bolmaq.
Barlyq jiyn aiaqtalyp, qozğala bastağanbyz. Jūrt attaryna minip,
barlauşylar orman şetine qarai bettedi. Kenet, orman jaqtan
myltyq atylyp, saqşylardyñ üreili aiqaiy iestildi. Olar äli de öz
oryndarynda tūrğan jäne törteui bir mezgilde atty.
Myltyq ünine mülgigen orman myñ qaitalap ün qosty. Biraq būl
jañğyryq iemes, vintovkalar men muşketterden borağan oqtyñ naq özi.
Bir mezgilde qyzyl öñdilerdiñ qūlaq jarar äskeri ūrandary da iestildi.
Ündister şabuyl bastady.
Dälirek aitqanda, bizdi qorşap alğan. Saqşylar bir mezgilde
myltyq atty ─ demek, dūşpandy törteui birdei körgen boldy.
Oğan keşikpei közimiz jetti. Jaudyñ qaharly ūrany janjağymyzdan iestilip, ysqyrğan oqtar jaqyn mañğa tüsude. Ündister
alañdy qorşap alğanyna ieş kümän qalğan joq. Dūşpannyñ alğaşqy
atqan oqtary bizdi köp şyğynğa ūşyrata qoimady. Oq ieki-üş adamğa
ğana daryp, birneşe jylqyny jaraqattady. Tärizi, bizdiñ şep äzirge
oq jeter jerden alystau bolsa kerek. Atylğan oqtardyñ köbi tūp-tura
tospağa tüsip jatty. Al ieger ündister jaqynyraq ieñbektep kelip oq
atqanda, jaipap salatyn iedi: aşyq jerde ūiysqan bizdiñ top ─ olar
üşin daiyn nysana.
Baqytymyzğa qarai, bizdiñ qyrağy saqşylarymyz olardyñ
jaqyndap kele jatqanyn baiqap qalyp, der kezinde dabyl köterdi.
Bizdi osy ğana saqtap qaldy.
Biraq mūnyñ bäri oiğa keiin oraldy. Syn sağatta birdeñe oilap
ülgerudiñ özi qiyn. Şabuyldyñ betalysy belgili boldy. Bizdi qorşap
alğan, iendi olarğa tek mūqiiät oilastyrylğan äreket qana ieñ jaqsy
jauap bolmaq.
Kütpegen jerden jasalğan şabuyl alğaşqy sätte bärimizdi
abyrjytyp tastady. Jauyngerlerdiñ aiqaiy aspanğa şapşyğan
attardyñ kisineuimen ūlasyp ketti. Biraq sol kezde, osynau qym-quyt
aiqai-şudyñ arasynan Hikmenniñ kürkiregen dausy iestildi:
─ Attan tüsiñder! Ağaşqa qarai jügiriñder! Tezirek attan tüsiñder!
Ağaşqa qarai jügiriñder, tasağa tyğylyñdar! Äitpese jer
silkinisimen ant ieteiin, köp bozdaqtar bügin skalpterinen
aiyrylady. Ağaşqa qarai! Ağaşqa qarai!
Būl oi basqalarğa da kelgen Sondyqtan qart añşy aityp auyz
jiğanşa, bäri attarynan tüse qalyp, jan-jaqqa bytyrai jügirdi.
Ärqaisysy betterin ormanğa berip, bir-bir ağaştyñ tasasyna
tyğyldy. Sonymen birtūtas qorğanys şeñberi jasaldy. Ärbir adamğa
bir-bir qarağai diñi pana boldy. Biz bir-birimizge arqamyzdy berip,
jaularğa qarai būrylyp tūra-tūra qaldyq.
İesiz qalğan attar alanda şapqylap jür. Salaqtağan tizginder men
üzeñgiler olardy būrynğydan da jeliktire tüsetin sekildi.
Jylqylardyñ köbi bizdiñ janymyzdan şauyp ötip, ormanğa qarai
saldy. Söitip ündisterdiñ qolyna tüsti nemese sytylyp şyğyp,
qalyñğa kirip joq boldy.
Biz olardy ūstauğa ūmtylmadyq. Oq qūlağymyzdyñ tūsynan
zuyldap ötip jatqanda özimizdi qorğap tūrğan ağaştyñ tasasynan
şyğu basymyzdy ölimge tigumen birdei.
Bizdiñ
şeptiñ
artyqşylyğy
bir
qarağanda-aq
baiqaldy.
Saqşylardy ierte şaqyrmağanymyz abiyr bolğan ieken, äitpese
ündister kütpegen jerden bas salatyny sözsiz bolatyn. Olar ūran
salmai, myltyq atpastan ormannyñ däl şetine deiin jetkende, bizdi
op-oñai qolğa tüsirer iedi. Ağaştardyñ tasasyndağy olarğa
oğymyzdyñ darymaityny da anyq. Aşyq jerdegi biz bolsaq, jaudyñ
qardai borağan oğyna tap bolamyz.
İendi bizdiñ aldymyzda olardyñ pälendei artyqşylyqtary joq.
Bizdi de, ündisterdi de ağaş diñderi qalqalap tūr. Bizdiñ baqytymyz,
Hikmenniñ būiryğyn tez oryndağandyğymyzda!
Biz de qarap qalmadyq: birneşe sekundtan keiin bizdiñ
vintovkalarymyz da oq tökti. Myltyqtardyñ gürs-gürs atylğan aşy
üni qūlaqqa keledi. Abaisyzda ağaş tasasynan basyn qylt ietkizgen
äldebir ündis oqqa ūşyp qūlağan kezde, quana aiqailap jiberemiz.
Qart añşynyñ sabyrly, anyq ta zor dausy tağy da iestildi:
─ Jigitter, asyqpai közdep, däl tigiziñder! Oq-därini tekke
şyğyndamañdar... Būl qarğys atqyrlardy jairatyp bolğanymyzşa,
oqtarymyz tausylyp qalady. Qyzyl öñdiniñ jüzin anyq körmeiinşe,
şürippeni baspañdar!
Būl ieskertudiñ tereñ mağynasy bar. Jas jigitterdiñ köpşiligi
damylsyz atyp, tek ataştardy közdeumen bolğan. Hikmenniñ sözderi
qatty äser ietti bilem, iendi olar oq därini bet aldy şyğyndaudy
qoiyp, atys sireiin dedi. Onyñ iesesine jiı iestile bastağan quanyşty
aiqai, ärbir oqtyñ nysanağa döp tiıp jatqanyn sezdiredi.
Atys bastalğan soñ birneşe minuttan keiin-aq aiqas basqa sipat
ala bastady. Ündisterdiñ jan türşigerlik jabaiy ūrandary
tyiyldy. Tek oqta-tekte, däl tigizgen joldasyn kötermelegen
"uralağan" dauystar nemese ūrysqa jauyngerlerin jigerlendirmek
bolğan äldebir ündis köseminiñ "no-ho-ehn" degen ūrany iestilip qalady.
Atys barğan saiyn sirei berdi. Nysanağa däl ilingen kezde ğana
myltyq atylady. Ärkimniñ közdegen öz jauy bar, sondyqtan
nätijesiz atys pen qysyr sözge ieşkimniñ uaqyty joq.
Bälkim, bükil Florida sotynyñ tarihynda mūndai tynyştyqta
ötken şaiqasty ieşkim iestimegen bolar. Kei sot atys arasynda öli
tynyştyq ornap qalady.
Ūrys ataulyda būryn-soñdy mūndai tañ qalarlyqtai bolyp
ornalasqan jaulasuşylar bolmağan şyğar. Biz qos şeñber jasai
ornalasyppyz. Syrtqy şeñber - dūşpandar da, alandy qorşağan işki
şeñberde - biz. Şeñberler aralyğy qyryq qadamnan aspağanmen,
qolma-qol şaiqasqa şyğuğa ieki jaq ta täuekel iete almady. Biz
jaularymyzben aqyryn söilessek te, iesti alatyndai jaqyn jerde
tūrmyz. Tipti qaraşyqtaryn nysanağa aluymyzğa bolady.
Mine, būl sondai şaiqas iedi!
LXXXIV tarau
DJEK MÜLT JIBERMEDI
Atys ieki sağatqa sozyldy, biraq ieki jaqtyñ da jağdaiy pälendei
özgere qoiğan joq. Közdegen jauyn nysanağa däl alatyn oñtaily jer
nemese senimdi tasa izdegen äldekim, anda-sanda, bir ağaştan iekinşi
ağaşqa zeñbirekten atylğan snariadtai zulap ötedi.
Ağaştardyñ diñderi bizge pana bolardai onşa juan iemes.
Keibireuler olardy tasalağanda, mümkindiginşe az oryn aluğa
tyrysady. Ağaş diñine jabysyp tūruğa tura keledi. İendi bireuler
tarbiiä ösken ağaş tamyrlarynyñ arasyna jatyp alyp, sol qalpynda
oq jaudyruda.
Atys kün şyğa bastalğan-dy, al qazir kün iedäuir köterilip qaldy.
Orman işi, ieñ qalyñ jynys arasyna deiin jap-jaryq bolatyn. İeki jaq
ta bir-birin anyq köredi. Ündisterdiñ artyqşylyğy - bizdiñ
tylymyzdyñ aşyqtyğynda... Qurap qalğan orasan köp qylqan
japyraqtar būtaqtardan suyldai tögilip, jerge töselip jatyr. Al
joğaryda qalyp qoiğan ineleri, qūryp qoiğan torğyn perde sekildi,
şaqşiğan kün säulesin sebezgilep jiberedi. Ormanda bizdiñ
mergenderimiz kölemi teñgedei nysanany atyp tüsiremin dese de
jeterlik jaryq bar. Ağaş tasasynan körinip tūrğan qol, aiaq, nyq, tipti
kiımiñniñ ietek-jeñine deiin ─ bäri de tabanda nysanağa ainalyp, ieki
jaqtyñ da közdep atuyna mümkindik beredi. İeger äldekim, tym bolmasa
on sekundtai tasadan basyn şyğara qoiğan bolsa, oq qaq mañdaiğa tidi
dei ber, öitkeni ieki jaqta da ūsynğanyn mült jibermes mergender
jetkilikti.
Osymen ieki sağat ötti. Şyğynymyz da bar, mäsele "şataqsyz"
bolmai qalğan joq, odan soñ öşpendilik örti būrynğydan beter örşi
tüsti. Bizdiñ birneşe adamymyz jaralanğan ieken ─ olardyñ iekeui auyr
jaralanyp, bireui ─ qaza tapty. Ol ─ jasaq tügel jaqsy köretin jas
jigit iedi. Joldastyñ ölimi aşu-yzany qaita qozdyrdy.
Ündisterdiñ şyğyny köbirek sekildi. Biz nysanağa alğan kezde
birinen soñ biri qūlap jatqanyn körgenbiz. Jasağymyzda bükil
Floridağa äigili birneşe mergen bartūğyn. Hikmen "qarauylğa" üş
adamdy aldym degen, al onyñ "qarauylğa" alğan adamdary jer
jastanyp tynatyny belgili.
Uezerford bir ündisti qalpaqtai tüsirdi. Oğan ieşqandai kümän joq:
jabaiynyñ jansyz denesi qūlağan jerde qalğanyn közimizben kördik.
Añşynyñ oğynan seskengen joldastary älginiñ öligin alyp ketuge
batpady.
Biraz uaqyttan soñ ündister jaña täsil qoldanuğa bel bailady.
Olardyñ bizden göri iepti iekendikteri osy arada baiqaldy. Olar är
ağaştyñ tasasyna ieki-iekiden boi tasalap, bireui atqan kezde, iekinşisi
közdep tūrady. Nysanağa ilingen bizdiñ adam, jau myltyğyn qaita
oqtağanşa biraz uaqyt bar toi dep, arqany keñge salyp, aldanyp
qalary belgili. Ol qapersiz tūrğanda iekinşi mergenniñ oğyna ūşady.
Būl aila jemisti bop şyqty. Būl qulyqty tüsinip bolğanşa,
birneşe adamymyz jaralanyp, bir adam oqqa ūşty.
Mynadai zūlymdyq jigitterdiñ qandaryn būrynğydan da qatty
qainatty. Olardyñ būl täsilin özderine qarsy qoldanuğa bolmaityn
iedi. Biz tym az bolatynbyz. İeger är ağaştyñ tasasyna ieki-iekiden
tūratyn bolsaq, tizbegimizdi siretip alar iedik. Sondyqtan būrynğy
şepti būzbai, tek saqtyqty küşeite tüsuge mäjbür boldyq.
Bir ret ündisterdi qapy qaldyrudyñ reti keldi. Ony Qara Djek
iekeumiz jüzege asyrdyq.
İekeumiz ieki ağaştyñ tasasynda qatar tūrğanbyz. Qarsy
aldymyzdağy üş jabaiy tañ atqaly aiausyz atqylap jatqan. Bir oq
meniñ mundirimniñ jeñin tesip ötti, al iekinşisi Djektiñ bir şökim
būira şaşyn qyrqyp tüsti. Äiteuir, sätin salğanda, iekeumiz de aman
qaldyq.
Solardyñ bireuine qyzmetşimniñ öte-möte "qūsy tüsti". Tärizi kösem
boluy kerek, basyna qara qūstyñ qauyrsyndaryn qadap alğan, boişañ
jabaiy iedi. Onyñ ağaş tasasynan oqta-tekte qylt ietip körinip qalğan
jüzinde aşyq qyzyl būiaudyñ taby bar. Ağaş-ağaştyñ arasynda
qyzarğan kündei jaltyraidy.
Ol meniñ qyzmetşimniñ jynyn keltirip boldy. Tärizi, Djektiñ qara
tüsti iekenin baiqap qalğan boluy kerek, ündis ara-tūra qarsylasyn
kelemejdep qūiady. Ündis özderinşe söilegenmen, ol tildi Djek jaqsy
biletin. Djek aşuğa minip, aşyq qyzyl kösemnen qalaida kek aluğa ant
ietti.
Djektiñ oilastyrğan josparyn jüzege asyruğa kömektestim.
Furajkamdy taiaqqa ilip, ağaştyñ tasasynan bolar-bolmas qana
şyğardym. Bül jūrttyñ bäri jaqsy biletin köne täsil bolatyn. Biraq
ündis Djektiñ sözimen aitqanda, "qarmaqqa tüsip qaldy". Aşyq qyzyl
jüzdi kösem palmetto japyraqtarynan köterile bere, tütin būrq ietti,
sol sät oñ qolymdağy furajkany jūlyp tüsti.
Biraq älgimen bir mezgilde iekinşi, odan göri qattyraq atylğan
myltyqtyñ üni iestildi -atqan Djek iedi.
Ağaştan basymdy şyğaryp qarap iedim, būtadan köringen ündistiñ
alqyzyl jüzi būrynğydan beter alaulap ketken ieken. Al qyzyl tüs
qyzyl küreñge auysty. Artynşa būianyp alğan ündis, aldyndağy
būtanyñ üstine kesken terektei gürs ietip qūlady.
San jağynan bizden äldeqaida köp bolğanymen, atys kezinde
ündister bizge jaqyndauğa ūmtylğan joq. Biz izine tüsken topqa, san
jatynan para-par keletin tağy bir top kelip qosyldy. Qarsy
aldymyzda kem degende jüzge tarta ündis şoğyrlanğan-dy ─ olardyñ
qazirgi ūzyn sany ūrys bastalğan kezdegiden kem iemes. Biraq olar bizdi
qorşaumen ğana şekteldi. Alğa lap qoisa, ärine, köptigimen bizdi jeñip
ketetini sözsiz. Biraq bizdiñ tizbekke jetip ülgergenşe, qatarlary
qatty sirep, ieñ üzdik jauyngerlerinen aiyrylyp qalatyndaryn olar
jaqsy biledi. Mūndai jağdailarda ündister öte saq qimyldaidy. İeger
qarsylastary şamaly bekiniske taban tirer bolsa, onda olar öte
sirek şabuyldaidy. İeñ älsiz fort, ieñ senimsiz bekinistiñ özi köp
jağdaida, Batystyñ qyzyl öñdi jauyngerlerine tötep bere alady.
Aila täsilderiniñ alğaşqy şabuylda-aq sätsiz bolğanyn
ūqqanymen, bizdiñ şebimizdiñ de myqtap älsiregenin tüsingen
qarsylastar qorşap alğannan basqa, jaña aila-şarğyğa bara qoiğan
joq. Ūzamai atys birte-birte sirep, aqyrynda müldem tyiyldy. Biraq
biz mūnyñ şeginis iemes iekenin biletinbiz. Kerisinşe, ündister birneşe
jerden ot jağa bastady. Tañerteñgi astyñ qamyna kirisken sekildi.
Aramyzda būğan qyzğana qaramağan pende joq iedi.
LXXXV tarau
TALĞAJAU
Uaqytşa tynys alu bizge jeñildik äpermedi: ağaştardyñ
qalqasynan şyğuğa bata almadyq. Sudan ieki adym jerde tūrğanmen,
qatalap ölip baramyz. Osynau jaltyrap jatqan sudy körgennen
körmegenimiz jaqsy iedi. Ol bizge tek Tantaldyñ65 azabyn tartqyzyp,
közimizge küiik boldy.
Ündisterdiñ
jauyngerlik
oryndarynda
tūryp-aq
tamaqtanğandaryn kördik. Bireuleri as jep jatsa, iekinşileri özderine
kezek kelgenşe oşaqtan tamaq tasumen jür. Äielderdiñ de oq jeter
jerde iersili-qarsyly jürgenderi körinip tūr.
Bärimiz de jüdegen qasqyrdai aş iedik. Auzymyzğa bir tüiir as
salmağanymyzğa, mine, bügin bir täulik, tipti täulikten de asyp barady.
Al jaudyñ öz azyqtaryn sylqita soğyp jatqany täbetimizdi
būrynğydan da qozdyra tüsip, it jynymyzdy keltirdi.
Ündister bizdiñ aştan ölgeli tūrğanymyzdy körip, öşiktire tüsetin
sekildi.
Äsirese Hikmen qatty doldandy. "Aşyqqanym sonşa, ieger qolyma
tüser bolsa, tiri ündisti tūtas jep qūiar iedim" degen sözdi jūrttyñ
bärine iestirte aitty. Añşy, şynynda da, öz uädesin oryndarlyqtai
tym qaharly iedi.
─ Aq näsildi hristiandar müjuge süiek taba almai tūrğanda, myna
qarğys atqyr qyzyl öñdilerdiñ ietti kesek-kesegimen qylğytulary kez
kelgen cay adamnyñ özin jyndandyryp jiberui mümkin, - dep
būrqyldady ol. ─ Aşudan aiağyñ jerge timeidi! Tap solai bolmasa,
alligatordyñ ieñ albastysymen ant ieteiin!
Bizdi Hikmen men Uezerford siiäqty adamdardyñ özi talğajau
ieterlik ieşteñe taba almaityndai närsiz keñistik qorşap tūrğan-dy.
Biraq, qalai bolğanda da olardyñ tūiyqtan jol tappaityn kezderi
bolmaityn. Būl joly da bar täjiribelerin salyp baqty. Aqyry bir
tamaşa oiğa toqtady. Olar jerde atköpir bolyp şaşylyp jatqan
qylqan japyraqtardy asyğys qaza bastady. Ne izdep jür ieken? Qūrtqūmyrsqa ma? Kesirtkeler me? Jo-joq, oğan bara qūiatyndai aş
iemespiz.
Qanşa
aş
özek
bolğandarymen,
bauyrymen
jorğalauşylardy jeuge olar bara qoimas. Bastaryna odan göri
jarqyn oi kele qalğan-dy. Keşikpei quanyşty dauys izdeu
jūmysynyñ nätijeli aiaqtalğanyn bildirdi.
Hikmen ananasqa ūqsas, konus tärizdi qyzylküreñ birdeñeni ūstap
tūr. Baqsaq, būl qarağai jañğağy ieken - ülkendigi men türine qarap op-
oñai ajyratuğa bolady. Hikmen bükil jūrtqa jar saldy:
─ Käne, jigitter, mynandai ağaş jūmyrtqalaryn terip, ügitip
jiberiñder! Işinde däni nemese dänegi bar - jeuge jaramdy. Ärine,
şoşqa ietindei nemese jügeri botqasyndai bola qoimas. Biraq qazir
botqa men torai ieti joq bolğandyqtan jan-jaqtaryñdağy üiindilerdi
qoparyñdar - bir üime jañğaq tabularyñ ğajap iemes.
Ūsynys yqylaspen qabyldanyp, jūrttyñ bäri qūrğaq üiindini
qoparuğa birden kirisip ketti. Būl jan-jağymyzdy qorşağan
qarağailardyñ jañğağy bolatyn. Keibireuleri qol jeter jerde,
üiindilerdiñ üstinde jatyr, basqalaryn sümbi men myltyq
oqpandarynyñ kömegimen jerden qazyp aluğa tura keledi. Qalai
degenmen, osyndai "jūmyrtqalardyñ" birazyn ärkim-aq jinap
ülgerdi. Dänin bärimiz de qūnyğa şainap jatyrmyz. Dämi de bärimizge
ūnady, biraq jañğaq ielu aş qūrsaqty toidyratyndai köp iemes.
Keibireuleri "qūrğaq tamaq as bolmaidy ieken" dep äzildep qūiady.
Aramyzdağy qaljyñqoilar jañğaq üge otyryp, köñildene külisip
aldy. Jalpy alğanda, mäz bolatyndai ieşteñe joq, ─ jağdai tym auyr
bolatyn. Atys bastalmai tūrğanda tönip kele jatqan qauip turaly
keñesip alatyn uaqytymyz bar.
Biz şyndap qyspaqqa ala bastağanyn osy uaqytqa deiin
oilamappyz. Qyzu aiqas ies jiyp, tağdyrymyzdy talqylardai mūrşa
bermegen iedi. Būğan deiin atysty, tübi ieki jaqtyñ biri jeñip tynatyn
şaiqas qana dep ūğyppyz.
İendi jau qyspağy beker iemes iekendigin tüsindik. Bizdi tūs-tūstan
qorşap, onşa senimdi iemes qamalğa quyp tyğypty. Bar bekinisimiz ─
jağalai ösken ağaştar ğana. Bizde jaralylardy jasyra tūratyn, tipti
asyğys salynğan bolsa da baspana joq. Ärqaisysymyz öz ornymyzdan
bir qadam attap şyğa almaityn saqşy siiäqtymyz.
Jağdaiymyz öte qauipti. Qorşaudan sytylyp şyğudyñ ieş
mümkindigi joq. Attarymyzdyñ bäri qaşyp ketti. Tek bir ğana jylqy
tospa mañynda teñkiıp jatyr. Ol da oqqa ūşyp öldi. Biraq ony atqan
jau iemes, Hikmenniñ özi bolatyn. Būl qylyğyna äuelde tañ qalğanmyn.
Biraq añşynyñ öz iesebi bar ieken, ony men keiinirek bildim.
Bes iese basym jauğa, kez kelgen dūşpanğa qarsy tötep berip, öz
şebimizdi qorğap qala alamyz. Biraq nemen qorektenbekpiz?
Şölden qoryqqan joqpyz. Tünde amalyn tauyp, qarañğylyqty
jamylyp, tospağa baryp qaituğa bolady.
Qarağai jañğaqtary bizge uaqytşa ğana talğajau bolğanmen, biraq
iendi jaqyn mañda ol da qalğan joq. Tübinde aştyqqa töze almai,
beriluge mäjbür bolamyz.
Bir-birimizge betpe-bet kep tūrğandai, öz oryndarymyzda tūryp-aq
ierkin söilesemiz, aldağy bolaşağymyzdy oilastyrudamyz. Biraq
bolaşaq degeniñ tünek sekildi.
Osynyñ aqyry nemen bitedi? Mynadai qauipti jağdaidan qalai
qūtylamyz. Bärimizdiñ aqyl-oiymyzdy şyrmağan, auyzdan-auyzğa
köşip jatqan mäsele osy ğana.
Biz üşin qūtyludyñ bir-aq joly bar: tün qarañğylyğyn jamylyp,
jau şebin būzyp ötuge talaptanuymyz kerek.
Täuekel ietu qiyn ─ qalyñ jaudyñ qataryn jaryp ötu oñai iemes.
Birsypyramyz, mümkin tipti köpşiligimiz, mäñgi baqi osynda
qalarmyz, biraq keibireulerdiñ qūtylyp ketuine säti tüser. Būl jerde
qala beru ─ öziñdi qūrbandyqqa şalğanmen birdei. Kömek küter jer
joq. Ondai oryndalmas ümitke ielikken de joqpyz: aştyqtan säl
älsiresek bolğany ─ birimizdi qaldyrmai qyryp salatynyn öte jaqsy
bilemiz.
Mūndai tauqymetke tüskimiz kelmegendikten, küş-quatymyzdyñ
barynda qorşaudy būzyp-şyğuğa bel bailadyq; qarañğylyq bizge
qolaily bolmaq. Sonymen, bärimiz künniñ batuyn asyğa küttik.
LXXXVI tarau
TU SYRTTAN ATYLĞAN OQ
Küni boiy ündister atysty birneşe ret qaita jalğastyryp, bizdiñ
öte saqtanğanymyzğa qaramastan, tağy da bir adamymyzdy öltirip,
birneşe adamdy jeñil jaraqattady.
Būl qaqtyğystarda ündisterdiñ ağaştan-ağaşqa jügirip, bizdiñ
şebimizge jaqyndauğa ūmtylğandary belgili boldy. Olardyñ
josparyn tüsindik: olar bizben qūian-qoltyq kelip aiqasudy maqsat
ietpegen. İeger naq solai ister bolsa, ondai ädis özin tolyq aqtar da iedi,
öitkeni olar san jağynan basym. İendi olardyñ sany būrynğydan da
köbeidi: şaiqas jürip jatqan jerge ündisterdiñ tağy da bir toby kelip
qosyldy. Biz olardyñ bir-birimen quanysyp qauyşqandaryn iestip
tūrdyq. Biraq qanşa basym bolsa da, olar qolma-qol şaiqasqa
şyğudan taisaldy. Olardyñ şabuyldağy maqsattary basqa bolatyn,
biz ony tüsine qoidyq. Ündister jaqynyraq kelse, tek bizdi tana iemes,
qarsy bettegi joldastarymyzdy da nysanağa ala alatyndaryn bilip
qaldy.
İendi biz üşin ieñ bastysy, dūşpannyñ būl nietin jüzege asyrtpau,
sondyqtan saqtyqty būrynğydan ieki iese küşeite tüstik. İendi küzen
aulağan adamnyñ in auzyn añdyğany sekildi, ağaş tasasynda tūrğan
ündisterden köz jazbaityn boldyq. Olardyñ jaqyndai tüsuine
barynşa kedergi jasap baqtyq. Olar alğa jyljuğa qanşa
ūmtylğanmen, ieleuli tabysqa jete almady: qaita birneşe ier jürek
jauyngerlerinen aiyryldy. Qarsylastarymyz bir adym alğa bassa
bolğany, birneşe myltyq qatarynan gürs ietip, är atqan saiyn bir
dūşpannyñ qyrşyny qiylady.
Ūzamai ündister būl qauipti ailadan da mezi bola bastady. Keş
batysymen olar öz nietterinen bas tartyp, qyspaqty jalğastyra
beruge köşken tärizdendi.
Kün batyp, ymyrt tüse biz qatty quandyq. Būl bizdiñ keşikpei-aq
tospağa jetuimizge mümkindik beretin iedi. Jūrttyñ äbden qany keuip,
şölden jyndanyp kete jazdady. Būl hal küni boiğa sozyldy.
Birsypyra adamdar tospağa kündiz-aq baryp qaitpaq bolğan. Biraq
neğūrlym täjiribeli jandar olarğa mūnyñ qauipti iekenin ieskertti.
Özimiz kuä bolğan oqiğa, būl ieskertudiñ dūrystyğyn däleldedi.
Aramyzdan, özgemizge qarağanda qyzba qandy bireu täuekel ietpek
boldy. Ol tospağa aman jetip, şölin basty. Biraq asyğys qaityp kele
jatqan zamatta jabaiylardyñ bireui ony sūlatyp saldy. Bül bizden
şyğyn bolğan adamdardyñ soñğysy iedi. Onyñ öli denesi bärimizdiñ köz
aldymyzda jatty. Şölden qatalap qanşa qinalğanmen, būdan keiin
ieşkim nar täuekelge bara qoiğan joq.
Aqyry jer betin köpten kütken qarañğylyq basty. Qorğasyndai
balqyğan aspanda, batqan künniñ bolymsyz şapağy älsiz şuaq şaşyp
tūr. Ağaş tasasyndağy ieriktiler ieki-iekiden, üş-üşten şyğyp, tospağa
jaqyndai bastady. Olar tünde jürgen ieles sekildi, bügejektep,
şöptiñ üstin sybdyrsyz basady. Jūrttyñ bäri tezirek şölderin
qandyrğysy kelgenmen, bärimiz birdei ornymyzdan kete almadyq.
Qart añşynyñ saqtandyruy ieñ şydamsyz degenderdiñ özin tejep,
olar joldastary öz oryndaryna qaityp kelgenşe, alapat şölge
amalsyz şydap, kezekterin kütti.
Mūnymyz aqyl boldy, öitkeni osylai bolaryn aldyn ala bilgen
ündister alandy būrynğydan beter oqtyñ astyna aldy. Myltyqtar
dürkindete gürsildep, ündister oqty dalağa atuda - qarañğylyq
közdeuge mümkindik bermedi: oqtar jan-jağymyzdan aradai yzyldap,
zulap ötip jatyr.
Kenet bireu ündister kelip qaldy dep, janūşyra aiqai saldy.
Bärimiz de sudy qoiyp, ağaştarğa qarai tūra jügirdik. Köpşiligimiz bir
ūrttam su işe almai-aq kettik.
Men ağaş tasasynan qozğalmai tūrmyn. Qatarymda saqşydai qara
kömekşim de tastüiin qalypta qatyp qalğan. Biz suğa kezektesip
baramyz dep keliskenbiz. Djek aldymen meniñ barğanymdy qalady.
Onyñ aitqanyn oryndauğa iendi oqtala bergende, jau qaitadan oq
boratty. Ündister şabuyldy qaita bastai ma dep qauiptenip, öz
ornymyzda qala beruge mäjbür boldyq.
Myltyğymdy oñtailap, ağaştan "bir közimmen" ğana syğalap
tūrmyn. Qarsylasymnyñ vintovkasynyñ oqpanynan sumañ ietip
şyğar jalyndy kütken iedim. Kenet qolymdy birdeñe qağyp
jibergendei bolyp, myltyğym jerge ūşyp tüsti.
Bäri tüsinikti boldy: qolymdy oq tesip ötken ieken. İyğymdy tym
şyğaryñqyrap tūramyn dep jaralanyp qaldym - bolğan is osy.
İeñ aldymen jaraqatyma qaradym. Janyma batyp qatty
auyrğandyqtan, oq tigen jerimdi däl taptym. Oqtyñ oñ qarymnyñ
joğary tūsyn, iyqtan tömenirek tesip ötip, sosyn, tömen qarai
keudemdi janai ūşyp, mundirimdi jyrtyp ketkenin kördim.
Jaraqattan qan şapşyp aqty. Äli jaryq bolatyn, mūny anyq kördim.
Jaraqatymdy bailamaq bop, mundirimniñ tüimelerin ağyta
bastadym.
Qara Djek te kelip qalğan ieken; jarany tañu üşin öz jeidesin
jyrtty.
Kenet tañdanğannan dausy tym qatty şyqty:
─ Mūnysy qalai, Djordj myrza? Oq tu syrttan atylypty.
─ Tu syrttan? - dep qaita sūradym men, jaraqatyma üñilip.
Özimde de sondai küdik bar: jauyrynymnyñ qatty auyratynyn
iendi sezdim.
Jaraqat pen jyrtylğan kiımdi mūqiiät qarap şyqqan soñ, būl
boljamnyñ dūrystyğyna közimiz jetti. Meniñ de dausym ieriksiz
şyğyp ketti:
─ Dūrys aitasyñ, Djek. Demek, ündister ormannyñ qarsy jaqtağy
şetine de kelip qalğany ğoi. İendi qūrydyq.
İekeumiz de jalt būryldyq.
Däl sol sätte, bizdiñ oiymyzğa dälel bolğysy kelgendei iekinşi oq qarsy jaqtan atylğany dausyz ─ özimiz tasasynda tizerlep otyrğan
ağaştyñ diñine kep, düñk ietip qadaldy. Onyñ qai jaqtan atylğanyna
ieşqandai kümän qalğan joq. Biz sumañ iete qalğan jalyndy öz
közimizben kördik jäne myltyq dausyn anyq iestidik.
Sonda arty bettegi joldastarymyz qaida ketken? Şynymen-aq öz
oryndaryn tastap, ündisterdiñ jaqyndauyna mümkindik berip
qoiğandary ma? Şynymen-aq öz paryzdaryn mansūq ietip, şölderin
qandyru üşin tospa jaqqa ketip qalğany ma? Alğaş kelgen oi osy.
Qarañğyda qarağailardyñ tübine köz jibere tūryp biz, tospa mañynda
ieşkimniñ joq iekendigin baiqadyq. Añ-tañ bop, joldastarymyzğa qatty
dauystadyq. Jauap bolğan joq, dausymyzdy ündisterdiñ jabaiy
aiqailary basyp ketti. Däl sol minutta zäremizdi ūşyrğan bir
sūmdyqtyñ kuäsi boldyq.
Ündister şebine jaqyndau, Djek iekeumiz tūrğan jerdiñ tūp-tura
qarsy aldynan, qyp-qyzyl jalyn būrq iete qalyp, aspanğa şapşydy.
Ol ağaştardyñ ūşar basyna jetkenşe iekpindei janyp köterile
berdi. Bir dorba därige bireu ot tastap jibergendei, aqiqaty da solai
bolyp şyqty. Ündister ormanğa ot qoiğan ieken.
Būl oilary körer közge jüzege asty. Jalynnyñ sumañdağan tili
qurağan qarağaidyñ qylqan japyraqtaryna tiısimen, būtaqtar qudai
lap ietip, köz ilespes jyldamdyqpen jana bastady.
Laulağan jalyn barğan saiyn qanatyn keñ jaiyp, biık ağaştardyñ
basynda oinaq saldy.
Jan-jağymyzğa köz jügirttik - qaida qarasañ da köretiniñ osy
suret. Ündisterdiñ jabaiy qiqulary ot qorşaudyñ bastalğanyn
bildirdi. Jalyn tūs-tūstan qaptap keledi. Otqa oranğan ağaştar
qurağan şöptei laulap, jalynnyñ ūzyn tilderi sumañdap aspanğa
şapşydy. Alañ qyp-qyzyl, asa zor, guildegen ot qabyrğağa orandy...
Ormandy tügel ört şaldy.
Biz qaptağan tütin işinde qaldyq. Ol minut saiyn qoiulana berdi,
qoiulana berdi. Ystyqqa şydai almai, tūnşyğa bastadyq.
Ajalmen betpe-bet kelgendeimiz. Adamdardyñ janūşyrğan
aiqaiyn ottyñ gürildep janğany basyp ketti. Tipti jaqyn tūrğan
joldasyñnyñ da dausyn iestu mümkin iemes. Biraq ärqaisysymyzdyñ ne
oilağanymyz jüzimizden körinip tūrdy. Öitkeni qaptağan tütinge
qaramastan, alañ samaladai jap-jaryq bop bir-birimizdiñ jüzimizdi
ierekşe aiqyn körudemiz. Ört säulesi jarqyratqan jüzderde şoşynu
men jantalas qana bar. Biraq men iendi ieşteñeni sezgen joqpyn. Qatty
qansyrap, äbden älsiregenmen, basqa jūrt sekildi aşyq jerge şyğuğa
ūmtyldym. Biraq ieki adym attadym ba, attamadym ba, aiaqtarym
bügilip, iesim aua, jerge qūlap tüstim.
LXXXVII tarau
ÖRT IŞINDEGI SOT
Qūlap bara jatqanda, qūryğan jerim osy bolar, birneşe minuttan
soñ otqa oranyp, qinalyp ölemin dep oiladym.
Osy oi kökiregimdi jaryp şyqqan älsiz kürsinuge ūlasyp, talyqsyp
kettim. Ölgen adam sekildi ieşteñeni sezgen joqpyn. Däl osy sätte tūla
boiymdy tūtas jalyn şarpyğanmen, ton azabyn sezbesten örtenip,
külge ainalğan bolar iedim.
Ne bolyp, ne qoiğanyn ūqpağan küii ies-tüssiz jata berippin.
Äldeqaşan janym jahannamğa jönep ketken sekildi.
Biraq keudemnen äli jan şyqpağan ieken. Baqytyma qarai, qol sozym
jerden su tabyla ketken.
İesimdi jiğan kezde ieñ aldymen sezgenim, basymdy jağağa süiep,
keñirdekke deiin su işinde jatyr iekenmin. Janymda Qara Djek
tizerlep otyr, ol da jartylai su işinde. Ol tamyrymdy ūstap, betime
qauiptene üñilude.
İeptep iesimdi jiyp, aqyryn közimdi aşqan kezde iesi kete quanyp:
─ Qūdaiym-ai, Djordj myrza, tiri iekensiz ğoi! Jaratqanğa şükir,
tiri iekensiz! Basyñyzdy köteriñiz, myrzam, iesiñizdi jiyñyz... Ol
qolyñyzdan keledi ğoi!
─ Ärine, Djek, - dedim men, iestiler-iestilmes ünmen.
Biraq dausym qanşa älsiz şyqqanmen, senimdi qyzmetşim soğan-aq
mäz-meiram bop, quanyşy qoinyna syimady.
Azdap basymdy köterip, jan-jağyma qarauğa şamam äreñ jetti. Köz
aldyma sūmdyq suret kele qaldy. Ony jailap körip aluğa jaryq ta
jetkilikti ieken.
Ormandy orap alğan jalyn äli de iekpindei gürildep janyp jatyr.
Künniñ kürkiregeni men dauyldyñ azynağany syndy qūlaq jarar güril
iestiledi. Keide sol gürildi ysyldağan nemese muşkettiñ sartyldağany
sekildi aşy dybys jaryp ketedi. Beinebir bir vzvod soldat tynymsyz
myltyq atyp jatqandai. Ündister atysty qaita bastağan ba dep
qalasyñ, biraq onyñ qisyny joq iedi. Jolyndağynyñ bärin jalmap,
qanatyn barğan saiyn keñ jaiyp kele jatqan örtten olar baiağyda-aq
şeginip ketken bolar.
Qazir jalyn men tütin ieptep azaiğan siiäqty. Qurağan japyraqtar
janyp bitken, al jerge qūlağan būtaqtar atköpir bop byqsi janyp
jatyr.
Joğaryda būtaqtardan jūrdai bolyp, otqa oranğan ağaş diñderi
ğana qalğan. Olardyñ qurağan qabyqtary lezde janyp bitip, qoiu
şaiyrlary ğana qyp-qyzyl jalyn bolyp laulaidy. Otqa oranğan
ağaştar äbden qyzarğan, alyp temir bağanalarğa ūqsaidy. Tozaqtyñ
oty da osyndai-aq bolatyn şyğar.
Ystyq jan şydatar iemes. Ysyp ketken aua qabattary diril qağady.
Tipti basymdağy şaşyma deiin küiip qalğan bop şyqty. İetimniñ ot
tigen jerleri küldirep tūr. Özim jūtyp tūrğan aua, suy qainağan
maşinanyñ qaqpağynan atqylağan buğa ūqsaidy.
Joldastarymdy izdep jan-jağyma qaradym. Tospa mañynda on ieki
adam tūr ieken, biraq qalğandary körinbedi. Biz ielu şaqty adam iedik
qoi. Qalğandary qaida? Şynymen örtenip ölgeni me? Olar qaida?
Osy sūraqty jalma-jan Djekke qoidym.
─ Anau jaqta, - dedi su jaqty körsetip. ─ Bäri de aman-sau siiäqty.
Tospa jaqqa köz salyp iedim, otyz şaqty tañğajaiyp şarlardy
kördim. Ol joldastarymnyñ bastary iedi. Olar da özime ūqsap
keñirdekten su işinde jatyr, alapat örtten sonymen aman qalypty.
Biraq qalğandary jağada jür, osy bir tapqyrlyqty olar nege
paidalanbağan? Mynadai adam tözgisiz ystyqta tütinge tūnşyğyp ne
istep jür? Söitkenşe bolmai tütin seiiliñkirep, älgi adamdardyñ
nobaiy anyq körine bastady. Biraq tūmannyñ işinde jürgendei özderi
de, vintovkalary da ierekşe zoraiyp körinedi.
Bir närsege kerildesip jatqan sekildi. Olardyñ işinen men
jasağymyzdyñ beldi müşelerin: Hikmendi, Uezerfordty jäne
basqalaryn kördim. Hikmen men Uezerford -iekeui de bir närsege
qoldaryn sermelep, qyzu daulasyp tūr. Oğan tañdanğan joqpyn: būdan
äri ne isteu kerek iekenin talqylap tūrğandyqtary dausyz. Alğaşqyda
solai oilağanmyn, zeiin sala qarağannan keiin baryp, qateleskenimdi
tüsindim.
Būl aldağy is-äreket josparyn talqylau iemes. Qaq airylğan
qarağai dybystarynyñ ara-arasynda olardyñ dauystaryn qūlağym
şalyp qaldy. Özara birdeñege daulasyp tūrğandaryna közim jetti.
Äldenege qatty renjigen Hikmen men Uezerfordtyñ oqta-tekte
dauystary qatty-qatty iestiledi.
Tütin seiile bergen osy bir sätte tospadan ärirek tūrğan tağy da bir
top adamdy közim şalyp qaldy. Būl topta üş-üşten iekige bölingen
alty adam bar iedi. Ortalaryndağyny ieki jaqtağy adamdar qatty ūstap
alğan. Tärizi, tūtqyndar bolsa kerek.
Ündister me ieken? Qyp-qyzyl ot pen tütin aralas qym-quytta
alañdy qaq jaryp, bet aldy bosyp bara jatqan jerinde qolğa tüsken
ieki dūşpan bolğany ma?
Alğaşqyda mağan osyndai oi keldi. Biraq däl osy sätte ağaştardy
ūşar basyna deiin şarpyğan qyzyl jalyn jan-jaqty samaladai
jaryq qyp jiberdi. Toptağylar kündizgidei ap-anyq körindi. Būl
tūtqyndardyñ kim iekendikterine iendi meniñ kümänim qalğan joq.
Olardyñ qorqynyştan qūp-qu bop özgerip ketken jüzderine közim
tüsti. Qyp-qyzyl jalynnyñ özi de önderine qyzyl şyrai bere
alatyn iemes. İekeuin de birden tani kettim. Būl Spens pen Uiliams
bolatyn.
LXXXVIII tarau
TABAN ASTYNDA JAİRATU
Zäñgiden istiñ män-jaiyn sūradym. Biraq ol jauap berip ülgergenşe,
jağdaidy tüsine qoidym. Qazirgi halimniñ özi-aq būğan jauap bop
tabylatyn sekildi. Özimdi jaralağan, ağaş diñin tesken oqtardyñ tu
syrtymyzdan atylğany iesime tüsti. Būl jabaiylardyñ şaruasy
bolar dep oilap iedim. Jo-joq! Būny istegen qasköi - Spens pen
Uiliams bolyp şyqty.
Sony oilağanda zärem ūşty. Būl ne jūmbaq? Osy arada ötken
tündegi oqiğalar iesime tüsti. Myna iekeuiniñ ormandağy isteri, Hikmen
qart pen onyñ joldasynyñ küdik bildirgen iemeurinderi; ierterekte
ötken basqa da oqiğalar köz aldyma kelip tūra qaldy.
İendi, mine, Arnes Ringgold tağy da aldymnan şyqty! Qūdaiym-au,
oilap qaraşy, ne degen şekten şyqqan pasyqtyq...
─ Olar ieki sūmyraidan jauap alyp jatyr, - dedi Djek. ─ Bar
bolğany sol!
─ Kimnen? - dep sūrağanymdy baiqamai qaldym, äñgimeniñ kim
turaly iekenin bile tūra.
─ Kim iekenderin körmei tūrsyz ba, Djordj myrza? Saitan
alğyrlar! Būlar aq näsildi iemes, şirigen jūmyrtqa. Spens pen Uiliams
qoi. Sizdi atqan, ündister iemes, solar. Men mūny birden sezdim de,
Hikmen myrzağa aittym. Hikmen myrzanyñ özi de köripti. Uezerford
myrza da körgen bop şyqty. Atyp jatqandaryn közderimen köripti.
İendi ölim jazasyna būiyrar aldynda olardan jauap alyp jatyr!
Äldeqandai qyzyğuşylyq boiymdy bilep, älgi topqa tağy da
qaradym.
Ot būrynğydai dürildep janbaidy, ağaş şaiyrlary tügel janyp
bitken, iendigi jerde şoqtardyñ şatyrlağany sirek iestiledi. Alañ
jaqtan şyqqan dauystar qūlağyma tügel jetip jatyr. Aiaq astynan
ūiymdastyrylğan sot protsesine mūqiiät qūlaq türdim. Dau tuğan ieken.
Sudialar bir şeşimge kele almai, bireuleri dereu öltirudi talap ietse,
basqalary aiaq astynan öltire saluğa qarsy boldy. Olar
qylmyskerlerdiñ aiybyn äbden däleldegenşe äzirge öltirmei qūia
tūru kerek degendi aitty.
Keibireuler, tipti mūndai qūlaq iestip körmegen qylmysqa sengileri
kelmedi. Tym soraqy äri şyndyqqa janaspaityn sekildi körindi.
Olardy būğan qandai sebepter itermeleui mümkin? Öz ömirleri qyl
üstinde tūrğanda aiyptylar mūndai qastandyqqa qalai barmaq?
─ Tipti de olai iemes, - dep dauystady.
Hikmen joldastarynyñ sūraqtaryna jauap retinde:
─ Būlar küni boiy bir oq şyğarğan joq! Ündistermen aralarynda
kelisim bar. Būlar -jansyzdar. Keşegi oq atyp, belgi bergen
satqyndyqtary ─ sonyñ aiqyn däleli! Adasyp kettik degenderi
sandyraq, aldarqatu ğana! Adasatyn būlar ma? Olar būl ormandy kez
kelgen añnan artyq biledi. Būl ormanğa jüzdegen ret, tipti odan da köp
kelgenderi anyq. Tfu, lağynet. Būryn-soñdy janattyñ ormanda
adasqanyn iestigenderiñ bar ma?
Bireu būğan qarsy şyqty. Sözderin iesti almadym, biraq añşynyñ
dausy qaitadan sañqyldai şyqty:
─ Sender "sebebin" sūrap sandalyp tūrsyñdar. Şamalauymşa,
būlardy osyndai qanqūily äreketke ne itermelegenin bilgileriñ
keledi. Maqūl, ol jağyn özim de jete bilmeimin, biraq biraz närseden
küdigim bar. Soñğy bes jyl işinde būl sabazdardyñ jymysqy
äreketteri jöninde köp iestip kelemin. Biraq aityp tūrmyn ğoi,
jigitter, soñğy qylyqtary bärinen de asyp tüsti.
─ Myltyq auzynan jarq ietip şyqqan jalynnyñ osylai qarai
bağyttalğanyna senimdisiz be?
Būl sūraqty sūsty äri iman jüzdi, boişañdau kelgen iegde adam
qoidy. Būl özimizdiñ körşilerimizdiñ biri, bai plantator, nağaşymnyñ
tanysy bolatyn. Otbasymyzdyñ dosy retinde bizdiñ joryğymyzğa
qatysudy qajet sanasa kerek.
─ Ärine, - dep jauap berdi Hikmen. ─ Djim iekeumiz osynyñ bärin öz
közimizben kördik iemes pe? Būl sūmyrailardyñ syrtynan küni boiy
baqylap kelgenbiz. Osylardyñ bir päleni oilastyryp jürgenderine
senimdi bolatynbyz. Būlardyñ alañnyñ qarsy betinen myltyq
atqandaryn jäne jas Rendolfti nysanağa alğandaryn anyq kördik.
Ony zäñgi de kördi. Sizge odan artyq qandai dälel kerek?
Sol sätte qūlağymnyñ däl tūsynan Djektiñ dausy iestildi.
─ Hikmen myrza, - dep aiqailady ol, ─ ieger tağy da dälel kerek
bolsa, zäñgi aityp bere alady! Oqtyñ biri Djordj myrzany janap
ötip, özimiz tasasynda tūrğan tūt ağaşqa baryp qadaldy. Ol äli örtene
qoiğan joq. Djentlmender, oqty tauyp aluğa bolatyn şyğar dep
oilaimyn. Qai myltyqqa däl keletinin sonda biluge bolady.
Būl ūsynys tabanda qabyldandy. Birneşe adam qasynda Djek
iekeumiz tūrğan ağaşqa qarai tūra jügiristi. Nelikten iekeni belgisiz,
ağaş jana qoimapty. Ot şalğan qap-qara diñi qalyñ örttiñ ortasynda
äli de qūlamai tūr ieken. Djek jügirip baryp oqtyñ qadalğan jerin
körsetti. Qabyğyn sydyryp, oq tesken jerdi tauyp, qorğasyndy
abailap uiasynan şyğarysty. Oq domalaq qalpynda qalypty, tek
ūñğynyñ ieptegen izderi baiqalady. Būl oq ülken kalibrli myltyqqa
ğana jaramdy. Ondai myltyq Spenste ğana bar iekenin jūrttyñ bäri
biletin. Bükil jasaqtyñ myltyqtaryn jinap alyp, şetinen ölşep
kördi. Oq Spenstiñ myltyğynan basqa ieşqaisysyna syimai qoidy.
Aiyp däleldendi. Ükim birden şyğaryldy: bäri bir auyzdan
qylmyskerler ölimge kesiluge tiıs degen şeşimge keldi.
─ İtke - it ölimi! - dedi Hikmen myltyğyn kezei bere, qaharly
ünmen. ─ Djim Uezerford, mynalardy nysanağa al!.. Al sender,
jigitter, keiin şeginiñder! Qarğys atqan ömirlerin saqtap qalularyna
tağy da bir mümkindik bereiik. İeger qajet dese, anau ağaştarğa qarai
jügirsin. Äitpese būdan da jaman dozaqtyñ otyna attandyramyn...
Qūia beriñderşi özderin, jiberiñder deimin. Äitpese, saitan alğyrlar,
qalyñ toptyñ qaq ortasynda atamyn!
Añşynyñ qaharly türin körgen soñ qylmystylardy ūstap
tūrğandar, şynynda da, şetimizden atudan taiynbas dep qoryqty-au,
olardy tastai sap, sudialarğa qarai jügiristi. Ol malğūndar, tärizi,
birjola ieseñgirep qalsa kerek. Jüzderinen ürei körinedi. Bir auyz
sözge kelmei, bir qadam attap basa da almai, sol jerge qağyp
qoiğandai melşiıp tūr. İeşqaisysy qaşuğa talaptanbady. Tärizi,
ondai talaptyñ mümkin iemestigine özderiniñ de közderi jetip, äbden
jigerleri qūm bolsa kerek. Olar alañnan qaşyp qūtyla almaityn iedi.
Ormanğa qarai qaşsyn degen ūsynys, aşuğa mingen añşynyñ aşy
mysqyly ğana bolatyn. Qaşatyn jer joq: alaulağan örttiñ işinde on
sekundqa jetpei-aq küiip öler iedi.
Bir minut bäri de siltidei tyna qaldy. Tek bir ğana dauys ─
Hikmenniñ dausy iestiledi.
─ Djim, Spensti sağan berdim, al iekinşisi meniki bolsyn.
Būl sözder sybyrlap aityldy dese de bolady. Añşynyñ sol
sözderdi aituy mūñ ieken, ieki myltyq qosarlana gürs iete tüsti. Tütin
tarağan kezde jūrttyñ köz aldynda atylğan adamdar jairap jatty.
Jaza oryndaldy. Lağynet atqan opasyzdar jer betinde ömir süruin
toqtatty.
LXXXIX tarau
KÜTPEGEN JAU
Teatrda jürek tebirenterlik melodramanyñ kei kezde vodevilge
auysatyny sekildi osy bir qaiğyly oqiğanyñ artynan kisi külerlik
qolaisyz jağdaiğa tap boldyq. Ol bärimizdiñ işek-silemizdi qatyrdy.
Būl sau adamdardyñ iemes, jyndanğan adamdardyñ külkisine köbirek
ūqsap ketti. Bolaşağymyzdyñ būldyr da kümändi iekendigine ─ ne
jabaiylardyñ qolynan, ne aştyqtan öletindigimiz anyq iekendigine
qaramastan, biz şynynda, şabyt kelgen iesirikter siiäqty iedik.
Būl sät, bälkim, ündisterden qoryqpağan da bolarmyz. Bizdi
ormannan quyp şyqqan ört, olardy da şeginuge mäjbür ietip, alystap
ketkenderin biletinbiz. Ot şalğan qarağai būtaqtary jerge qūlap,
qylqan japyraqtar müldem janyp bitti. İendi ormannyñ tükpirtükpiri anyq körinedi. Şoqtanyp tūrğan qyp-qyzyl ağaş diñderiniñ
ara-arasynan myñ iard jerge deiingi aralyqqa köz jügirtuge bolady.
Jalynnyñ ysyldap, būtaqtardyñ tynymsyz sytyrlağanyna qarap,
basqa ağaştardyñ ot qūşağyna oranğanyn bilgendeimiz.
Alystap bara jatqan künniñ kürkiri sekildi ağaştardyñ sytyry da
birtindep alystap bara jatty. Alğaşqyda ört öşuge ainalğan ieken
dep oilap iedik. Biraq orman üstindegi qyzyl arai, kerisinşe,
jalynnyñ būrynğydan da qanatyn keñ jaia bastağanyna dälel
Şuyldağan jäne satyrlağan dybystardyñ älsizdeu iestilui örttiñ
alystap bara jatqandyğynan bolatyn. Jaular, tärizi, būrynğydan da
alystap, ört mañynan müldem ūzap ketken boluy kerek. Olar ormanğa
ot qoiysymen-aq taiyp tūrğan-dy. İendi, bälkim, savannada öz isteriniñ
nätijesin kütip jatqan bolar.
Olardyñ ormanğa ne maqsatpen ot qoiğandary biz üşin tüsiniksiz.
Mümkin olar ört ormandy tügel şarpyğan soñ, bizdi tiridei küiedi
nemese tütinge tūnşyğyp öledi dep ümittengen şyğar. Jaqyn mañda
tospa bolmağanda, solai bolatyny da dausyz iedi. Joldastarym mağan
tütinge tūnşyğyp qatty qinalğandaryn aitty. İeger deñgeii jer
betinen birneşe futtai tömen jatqan suğa qoiyp ketip, bastaryn ğana
qyltityp tynys almağanda bäri de tūnşyğyp ölgendei ieken. Mūnyñ
bäri men ies-tüssiz jatqan kezde bolypty. Senimdi serigim meni orman
işinen alyp şyğyp, basqa joldastarymyz jatqan suğa toğytypty. Ol
meni ölip qaldy dep oilasa kerek.
Keiinirek, tütin azdap seiilgen kezde opasyzdarğa sot bastaldy.
Aiausyz ükim oryndalğan soñ, ädil qazylar da jan şydatpas ystyqtan
qūtylu üşin suğa qaita qoiyp ketti.
Tek ieki-aq adam ystyqty sezbegendei jağada qaldy. Ol Hikmen mem
Uezerford bolatyn.
Pyşaqtaryn suyryp, teñkiıp jatqan birdeñege töne tüskenderin
kördim. Ol tañerteñgisin Hikmen atyp öltirgen jylqy iedi. Añşy ony
nege atyp öltirgenin iendi ğana tüsindim. Saqtyqta qorlyq joq
degendei qanyna siñgen aldy-artyn oilai bilu qasieti bolsa kerek.
Añşylar jylqynyñ terisin sypyryp, birneşe kesek iet kesip aldy.
Sonan soñ Uezerford janyp jatqan ağaştarğa baryp, örtengen
birneşe tomardy jinağan soñ, tospanyñ qasyna süirep äkelip ot
jaqty. Hikmen men Uezerford tizerlep otyra qalyp, jas ağaştardyñ
būtağyna tüiregen jylqy ietin otqa qaqtai bastady. Öz
laşyqtaryndağy oşaq basynda otyrğandai, qannen-qapersiz äñgimedüken qūruda.
Joğaryda aitqan kisi külerlik oqiğa osy kezde bolğan iedi. İetke
jabaiylarşa jabylğan adamdardan basqanyñ bäri tospa işindetūğyn.
Döñgelene bitken kölşikti jağalai su işinde qaz-qatar jatqan biz iendi
ieş qater töne qoimas dep oilağanbyz. Ottan qorqudy qoidyq, ündister
bolsa alystap ketti.
Kenet tap qasymyzdan tağy da bir jau şyğa kelsin. Tospanyñ tap
ortasyndağy ieñ tereñ tūstan bir qūbyjyq su betine köterildi. Sol sot
alañğa bir tabyn qodas ögizdi qūia bergendei, ökirgen dauys
qūlağymyzğa jetti. Su qas qağym sätte aq köbik atyp, alai-dülei
şapşyp, basymyzğa su būrqaqşa şaşyrady.
Būl jağdaidyñ aiaq astynan bolğany jäne ğajaiyptai
köringenimen, mūnda ieş qūpiiä joq. Ögizdei ökirgende üni keñirdekqolqasynan şyğatyn būl alyp qūbyjyq ─ bizge baiağydan tanys. Ol
bar bolğany alligator ğana.
İeger denesiniñ orasan ülkendigi bolmasa, bälkim, oğan ierekşe köñil
bölmes te iedik. Ūzyndyğy tospanyñ diametrine jete jazdaidy,
apandai auzynan arandai tisteri körinedi. Qaisysymyzdy bolsa da bir
jūtqannan qaldyrmai qylği saluğa äzir. Ol ökirgende ierjürek
adamdardyñ özi şoşyp keterliktei.
Alğaşynda maqūlyq bärimizdi iesten tandyrdy. Ottan qaşyp kep,
suğa tüsip jatqandardyñ üreili közqarastary, jantalas, asyp-sasu,
sudan şyğa qaşuğa jandärmen ūmtylğan, bastary auğan jaqqa tymtyraqai qaşa jönelgen jağadağy adamdardyñ qam-qaraketi – osynyñ
bäri nağyz kisi külerlik körinis iedi.
Äp-sätte-aq alyp alligator tospanyñ ämirşisi bolyp aldy. Ol
bizdiñ qaşqanymyzğa quana tüskendei, qūiryğymen su sabalap,
kürkirei ökiredi.
Biraq onyñ būl masairauy ūzaqqa sozylğan joq. Añşylar
myltyqtaryna qarai ūmtylyp, on şaqty oq qorqynyşty sūmyraidy
birden sespei qatyrdy. Jağada tūrğan adamdar zäre-qūty qalmai qaşa
jönelgenderge qarap, silesi qata külude. İesterin iendi jiiä bastağan
qaşqyndar da qosyla külip, ormandy bastaryna köterdi. İeger tap
osymyzdy ündister iestigen bolsa, bizdi jyndanyp ketken şyğar dep
oilaityn iedi. Äitpese bizdiñ dausymyzdy ─ Ūly Uikome Ruhynyñ özi
bas bolyp otqa küiip, qyrylyp jatqan adamdardy körgende raqatqa
batqan, qaza tapqan joldastarynyñ aruağy ma dep te oilap qalulary
mümkin iedi.
HS tarau
QARAÑĞYDAĞY QAQTYĞYS
Orman tüni boiy, kelesi küni keşke deiin jäne tağy da bir tün
örtenumen boldy. Köptegen ağaştar üşinşi küni de janyp jatty.
Biraq iendi olar laulap janbaidy - aua raiy typ-tymyq bolğandyqtan
qyzyl jalyn sumañdamai ─ aqyryn byqsi janady. Köptegen ağaştar
özeginen byqsyp, birtindep söne bastağan. Keibir jerlerde ot müldem
sönipti; kömirge ainalğan dinderde ağaş belgisi qalmağan, tūla boiyn
ot şarpyp ötkendikten, qara maiğa malğandai qap-qara bolyp, iegeuli
naizalardai soraiyp-soraiyp tūr. Ormannyñ biraz jeri örtenip
bitkenmen, äzirge odan şyğa qoiu qiyndau iedi. Biz būrynğyşa
qorşauda qala berdik. Alandy ainala qorşağan otty qūrsau san
jağynan özimizden jiyrma iese basym qas dūşpan sekildi tar qyspaqqa
tyqsyrumen boldy. Syrttan keletin kömek jöninde äñgime boluy da
mümkin iemes. Būl qorşaudy tipti jaularymyz da būza almai qoidy.
Qart añşynyñ köregendigi bizge köp kömegin tigizdi. Ölgen jylqy
bolmağanda aştyqtyñ azabyn äbden tartatyn iedik. Tört kün boiy tek
qarağai jañğağymen künelttik. Jylqy ieti taptyrmaityn tağam
boldy. Biraq biz äli de ot qūrsauynan şyğa alar iemespiz. Qūtyludyñ
bir ğana joly bar. Hikmen aitqandai, "orman suyğanşa" jyljymai
otyra beru.
Biz bir kün ötken soñ söngen kül men kömirge ainalğan ağaştardyñ
arasynan qauipsiz öte beretin şyğarmyz dep ümittenip iedik.
Biraq būdan bizdiñ tartqan tauqymetimiz jeñildei qoiğan joq. Ottan
körgen qorlyğymyz jeñildegenmen, raqymsyz jau tarapynan töngen
qater küşeie tüsti.
Ündistermen kezikpei ormannan şyğyp kete qoiuymyz iekitalai.
Olar da, ärine, özimiz siiäqty ormanğa qaita kirer sätti kütip tūrğan
bolar. Qaruly qaqtyğystap qūtylyp ketu mümkin iemes iedi. Jau şebin
būzyp ötuge tiıspiz!
Biraq iendi bärimizdiñ qanymyz qainap, qatulanyp aldyq. İeñ
jasqanşaq degenderdiñ özi ierlik körsetuge äzir iedi, jasyrynyp
qalaiyq nemese şeginip keteiik degen adam bolğan joq. Ne ömir, ne
ölim, äiteuir, bärimiz birge qozğaluğa şeşim qabyldadyq. Jau şebin
būzyp ötip, jeñiske jetemiz, ne ölemiz. İeptegen ğana özgeristeri
bolmasa, äu bastağy josparymyzdyñ özi osy bolatyn.
İendi sony jüzege asyru üşin, künniñ batuyn ğana küttik. Orman
müldem suyi qūiady dep ümittenuge bolmaidy. Biraq aştyq qaita qysa
bastady. Jylqyny jep alğanbyz ─ özi de onşa iri mal iemes ieken. İelu
aş qūrsaqty toiyndyru oñai şarua iemes. Azdan keiin jylqynyñ tek
qañqasy ğana qaldy. Jūrt maily jilikterin de tügeldei şatyp, soryp
tastady. Ol tügil bauyrymen jorğalauşy qūbyjyqtyñ da tek
qañqasy ğana qaldy.
Atylğan ieki opasyzdyñ deneleri qorqynyşty-aq. Olardyñ
ystyqtan işteri keuip, ürgen qaryndai tyrsiyp ketti. İetteri būzyla
bastady. Auany sasyq iıs jailap aldy.
Şaiqasta qaza tapqan joldastarymyzdyñ denelerin qūrmetpen
jerledik.
Jazalanğandardyñ da ölikterin köme salu kerek iedi deuşiler
boldy. Būğan ieşkim qarsy bolmady, biraq kör qazuğa da ieşkim yqylas
bildirmedi. Ädette mūndai jağdaida jūrtty ieñse kötertpeitin
ienjarlyq bilep alady:ieki satqynnyñ denesi negizinen alğanda
osyndai sebeppen jerlenbei qaldy.
Biz kökjiekten köz almastan künniñ batuyn küttik. Kün batqanşa
örttiñ aumağyn tek jobalaumen ğana boldyq. Biraq tünge qarai
ormannyñ qai böligi örtenip jatqanyn jäne özimizdiñ qalai qarai
jyljuymyz kerek iekenin dälirek anyqtap alarmyz degen ümitte iedik:
örtten qūtyluğa alaulağan jalynnyñ özi-aq kömek bolady.
Qas qaraia tözimimiz tausyldy, biraq ümitimiz arta tüsti. Kömirge
ainalğan ağaştardyñ şytyrlap janğany toqtady dese de bolğandai,
tütin ğana syzdyqtap, kökke köterilip jatyr. Ört sönuge jaqyn, iendi
qauipti beldeudi kesip ötuge mümkindik beretin uaqyt ta alys iemes
şyğar dep ümittendik.
Köp ūzamai kütpegen bir jağdaidan būl ümitimiz senimge
ainalğandai boldy. Saryla kütip otyrğan kezde jañbyr tamşylai
bastady. Alğaşqyda iri-iri tamşylar jaua bastady da, birneşe
minuttan soñ aspan tesilip ketkendei, nöser şelektep qūidy. Biz ony
quana qarsy aldyq: nöser biz üşin jaqsylyqtyñ basy iedi. Ormanğa
birden süñgip ketuge oqtalğan tağatsyz jastardy äreñ degende tejep
qaldyq. Sonymen, aryndy aqylğa jeñdirip, közge türtse körgisiz tünde
jol kütumen boldyq.
Jañbyr būrynğysynşa sabalap tūr, aspandy torlağan būlt tün
qarañğylyğyn qoiulata tüskendei. Äbden qarañğylyq basqan kezde
ağaş arasyndağy jyltyldağan ottar da sönip bitti.
─ Qarañğy tüsip boldy ğoi, - desti şydamağan keibireuler.
Aqyry bärimiz de ört jalmağan qarañğy ormanğa qarai jürip berdik.
Myltyqtarymyzdy oñtaily ūstap, ün-tünsiz kelemiz. Bir qolymda
myltyq, iekinşi qolym tañuly.
Kembağal jalğyz men ğana iemes ─ joldastarymnyñ köpşiligi-aq
qoldarynan jaraqattanğan ieken. İeñ myqty degender alğa tüsti.
Jasaqty qos añşy bastap keledi, al jaralylar bolsa, soñynda ilbip
barady.
Jañbyr tyiylmai-aq qoidy, bärimiz malmandai su boldyq.
Jañbyrdan panalaityndai būta japyraqtar da qalmağan iedi. Küiip
ketken qalyñ būtaqtardyñ astynan ötken kezde üstimizge kül
saulaumen boldy, biraq sorğalağan su üsti-basymyzdy sol zamatta-aq
şaiyp ketip otyrdy. Köpşiligimiz jalañ bastanyp alğanbyz. Su
tigizbeu üşin, bas kiımderimizdi şeşip, vintovkalardyñ zatvorlaryn
orap aldyq. Keibireuler oqşantailaryn qoiyndaryna tyğyp alğan.
Osylaişa jarty mildei jol jürdik. Qaida bara jatqanymyzdy
özimiz de bilmeimiz. Mynadai ormanda qandai jolbasşy bolsa da
bağdar taba almas iedi. Biz tek alğa qarai tura tarta beruge jäne
qarsylastarymyzdyñ qaqpanyna tüsip qalmauğa ğana tyrystyq.
Būğan deiin bağymyz janyp kelgen biz, būl joly da jolymyz
bolatyn şyğar dep sengen iedik. Biraq, amal ne, quanyşymyz ūzaqqa
barmady. Biz öz jaularymyz ─ ündisterdiñ küş-quaty men ailaşarğysyn bağalai bilmegen iekenbiz.
Olardyñ bizdi ünemi toruyldaumen bolğany, ärbir qadamymyzdy
añdyp, ieki jağymyzdan qaptaldasa ierip otyrğany keiin belgili boldy.
Biz ündisterden qūtylğan şyğarmyz dep oilağanbyz, al, şyn mäninde,
ortalarynda kele jatyppyz.
Kenet jüzdegen vintovkadan jarq ietken ot qalyñ nöserdi tilip ötti
de, oqtar zuyldai bastady... Bül jaudyñ jaqynda iekenin bildiretin
alğaşqy belgi iedi.
Jasaqtyñ birneşe adamy tabanda jairap qaldy, basqalary atysa
bastady, keibireuler jan saqtau üşin qaşyp qūtyluğa tyrysty.
Ündister ūran sala aiqailai jürip, bizdi tūs-tūstan qorşap aldy.
Qarañğyda olar ormandağy ağaştan da köp sekildi körindi. İendi tek
pisteletterdiñ sirek atylğandary ğana iestilip tūrdy. Qaityp ieşkim
vintovkasyn oqtağan joq. Myltyğymyzdy oqtap bolğanşa dūşpan
bizdi qorşap ta alğan bolatyn. İendi ūrys tağdyryn pyşaq pen
tomagavki şeşuge tiıs iedi.
Būl Qysqa ğana, biraq keskilesken şaiqas boldy. Nebir ierjürek
jigitterimiz osy arada ajal qūşty. Biraq solardyñ ärqaisysy özi mert
bolmas būryn, kem degende bir dūşpanyn, al köpşiligi - ieki nemese üş
jauyn ala jyğyldy.
Ūzamai tas-talqanymyzdy şyğardy. Bes iese basym jaumen
aiqastyñ nätijesi basqaşa boluy da mümkin iemes iedi. Olardyñ bäri de
tyñ äri küşti bolatyn da, al biz ─ aştyqtan äbden älsirep bitkenbiz.
Onyñ üstine köpşiligimiz jaraqat alğan iedik. Basqaşa nätije kütu
mümkin be?
Būl aiqasta öz basym ieşteñe köre almadym. Basqalardyñ da menen
artyq köre qoiulary iekitalai: alys-jūlys tas qarañğyda ötti dese de
bolady.
Tek sol qolymdy ğana jūmsauğa mäjbür bolğan menen ieş qairan
bolğan joq. Jobamen vintovkadan oq atyp, pisteletimdi suyryp
ülgerdim. Biraq sol sät tomagavkiniñ soqqysynan qolymdağy qarudan
aiyrylyp, iesimnen tanyp, qūlap tüstim.
Soqqy tek ieseñgiretip ketse kerek. Öz-özime kelgen kezde, aiqastyñ
aiaqtalğanyna közim jetti. Qarañğylyqqa qaramai, qasymda qaraiğan
birdeñelerdiñ sūlap-sūlap jatqanyn baiqadym - ol ölikterdiñ denesi
iedi.
Dostarym da, jaularym da qatar jatqan-dy. Köpşiligi soñğy jan
täsilimde bir-birin alqymdai baryp qūlapty. Üsterine ieñkeiisken
ündister olardyñ qūşaqtaryn jazyp jür. Aqtarğa kelgende özderiniñ
jiırkenişti ädetterin istep, skalpterin sypyryp alady.
Mağan taiau jerde bir top adam tūrğan. Ortada tūrğan adam, tärizi,
bastauşylary bolar. Qarañğyda men onyñ basynda yrğalyp tūrğan
üş tüieqūs qauyrsynyn baiqadym. Otseola aldymnan şyğa berdi-au!
Özimdi-özim äreñ tejedim, äitpese talabymnan tük şyqpaitynyna
közim jetse de, tūra ūmtylğan bolar iedim. Meni qaşyp ketpesin dep ieki
jabaiy ieki jağymda tizerlegen küii ūstap otyrğan.
Jaqyn mañnan özimniñ senimdi zäñgimdi kördim, äli tiri ieken jäne ol
da ieki ündistiñ qolyna tüsip qapty. Būlar bizdi nege öltirmegen?
Basşylaryn qorşap tūrğan toptan bir adam jyrylyp şyqty da,
mağan keldi. Ol basyna tüieqūs qauyrsyndaryn qadağan kösem iemes,
onyñ jūmsağan adamy bolyp şyqty. Qolynda tapanşasy bar. Soñğy
sağatymnyñ soqqanyn tüsine kettim. Ol ieñkeiiñkirep, tapanşasyn
qūlağyma taiady. Biraq, tañ qaldyrğanda, älgi adam tapanşasyn
aspanğa atty.
Mült ketken bolar, qazir qaita atady dep oiladym men. Qatelesken
iekenmin: oğan jaryq kerek bolğan tärizdi.
Ot jarq iete qalğanda betine qaradym. Ündis ieken. Būryn bir jerde
körgen sekildimin. Tegi, ündis te meni tanysa kerek.
Ol meni tastai berip, tūtqynda jatqan Djekke jaqyndady.
Tapanşasy qos ūñğyly bolsa kerek. Sūlap jatqan zäñginiñ betine üñile
berip, ündistiñ tağy da bir atyp qalğanyn iestidim.
Sodan soñ ündis türegeldi de:
─ Solar ieken! İekeui de tiri! - dep aiqailady.
Būl Qara Qauyrsyndy kösemge berilgen habar bolsa kerek-ti.
Ündistiñ sözin iesti sala kösem de birdeñe dep dauystady, däl ne
aitqanyn tüsine almadym, sonan soñ şetkerek ketti.
Älginiñ dausy meni qairan qaldyrdy, Otseolanyñ dausyna
ūqsamaityn siiäqty. Bizdi köp aialdatqan joq. Attardy jetelep keldi
de, iekeumizdi de köterip mingizip, ierge myqtap tañyp tastady. Sonan soñ
attanuğa belgi berilip, biz orman arqyly jolğa şyqtyq. Qos
qaptalymyzda bizdi küzetken salt attylar kele jatty.
HSI tarau
ÜŞ QARA QAUYRSYN
Biz tünimen jürdik. Örtengen orman alystap keiinde qaldy. İendi
savannany kesip ötip, alyp iemender, palmalar men magnoliiälar
ösken basqa bir ormanğa kirdik. Men ony magnoliiä güliniñ hoş iısinen
bildim. Osy uaqytqa deiin jūtyp kelgen ulanğan auadan soñ, güldiñ
ädemi jūpar iısimen tynystau bir ğanibet ieken.
Tañ ata bir alañğa şyğyp, jaularymyz sol jerde at şaldyrmaq
boldy.
Ol ūzyny men köldeneñi birneşe akrdan aspaityn, jan-jağyn
palmalar, magnoliiä jäne iemender iın tirese qorşağan şağyn ğana
alañ ieken. Olardyñ būtaqtary jerge jetkenşe iılip tūrğan-dy,
sondyqtan alañ it tūmsğy ötpeitin orasan ülken, jasyl dualmen
qorşalyp qoiğandai körindi.
Tañnyñ bozamyq säulesimen ündis qosynyn bajailap qarap aludyñ
säti tüsti. İeki-üş şatyr qatar tigilipti. Laşyq janynda attar
bailauly tūr. Ainala türegep tūrğan, şöp üstinde bir-birine tyğylyp
jatqan adamdar ─ boi jylytudyñ amaly bolsa kerek. Alañnyñ
ortasynda ot laulaidy. Onyñ ainalasynda ierkekter men äielder
toptanyp tūr.
Bizdi qosynnyñ şet jağyna alyp bardy. Kelisimen at üstinen
jūlyp alyp, döreki türde kök maisağa iterip tastağandyqtan, janjağymyzdy odan äri baqylauğa mūrşa bolmady. Sonan soñ qol-aiağy
şandylğan bizderdi keptiru üşin jaiylğan mal terisindei
şalqamyzdan tastap, jerge qağylğan qazyqtarğa myqtap tūryp kerip
qoidy.
Mūndai jağdaida qosty da, ağaştardy da, tipti özimiz jatqan jerdi
de köre almaitynymyz özinen-özi tüsinikti.
Mūndai qinau qandai jağdaida bolmasyn azapty ieter iedi. Jaraly
qolym janyma qatty batty. Töñiregimizge qosynnyñ barlyq
tūrğyndary jinaldy. İerkekter aldymyzdan ierterek şyqqan, iendi
keruli jatqan bizdiñ mañaiymyzğa äielder de toptasa bastady.
Olardyñ işinde ündis äielderi de kezdesip qalady, biraq bir tañ
qalğanym, äielderdiñ köpşiligi Afrikada tuyp-ösken mulat, sambo
jäne zäñgiler iedi.
Olar jan-jağymyzdan qorşap, bizdi kelemej ietip, oilaryna
kelgenin istedi. Keibireuleri tipti azaptai bastady: betimizge tükirdi,
şaşymyzdy jūlyp, ietimizge tiken sūqqylady. Mūny olar özderinşe
masattana, quana şyñğyryp jürip atqardy. İspan tili men iamassi
tiliniñ qoiyrtpağy sekildi köringen belgisiz bir jargonda tynymsyz
ottai beredi. Djekke de oñ közderimen qarağan joq. Öñderiniñ bir
tüstiligi salpy ietekti saitandardyñ aiauşylyğyn tuğyza qoimağan
tärizdi. Qara da, aq ta alapat aşu-kektiñ teñ qūrbany bolady.
Qoiyrtpaq sözderdiñ birsypyrasyn tüsingen sekildimin. İspan tilin
biletindigimniñ arqasynda aqyry, bizge ne istegeli tūrğandaryn
ūqqandai boldym.
Quanatyndai ieşteñe joq: bizdi būl qosqa azaptau üşin äkelipti.
Tärizi,
osy
uaqytqa
deiin
körgen
qorlyğymyz
olardy
qanağattandyrmasa kerek. İendi alda odan da auyr azaptar kütip tūr.
Bizdi mynau aşuly toptyñ aldynda masqaralap öltirmek, al älgi
mystandar biz tartar azaptan läzzat almaqşy. Tabanda öltirip
tastamai, tūtqynğa alğan sebepteri de sol.
Sonda biz kimniñ qandy şeñgeline tüstik ieken? Şynymen ol da
adamzat pendesi me ieken? Şynymen-aq ündis bolğany ma? Būğan deiin
öz tūtqyndaryn qinap körmegen seminoldar ma osy?
Meniñ sūraqtaryma jauap bergileri kelgendei, ainalamyzdağy
jabaiylar şulap qūia berdi. Barlyq dauys bir arnağa toğysyp, bir
sözdi ğana qaitalaidy:
─ Mulatto-miko! Mulatto-miko! Mulatto-miko jasasyn!
At tuiaqtarynyñ dübiri salt atty jasaqtyñ kelgenin äigiledi.
Jaqynda ğana şaiqasqa qatysqan, özimizdi jeñip, tūtqynğa alğandar
osylar. Tüngi joryqta bizben birge küzettiñ birneşe adamdary ğana
boldy da, qosqa bizdi solar alyp kelgen-di. Jaña kelgen adamdar qolğa
tüsken qaru-jaraqtardy jinap, ölgen jaulardy tonap alu üşin ūrys
alañynda keşeuildep qalğan bas otriadtyñ jauyngerleri bolyp
şyqty.
Jap-jaqyn jerde tūrsa da men olardyñ jüzin köre almadym. Älgi
bir köp mağynaly sözdi iestip jata berdim.
─ Mulato-miko! Mulatto-miko jasasyn!
"Mulatto-miko" degen laqap iesim mağan jaqsy tanys bolatyn,
sondyqtan būl aiqaidy titirkenip, jiırkenişpen qabyldadym. İendi
meniñ qaupim şyñyna jetti.Tağdyrdyñ sūmdyğy kütip tūr. İeger qazir
qasyma nağyz janalğyştyñ özi kelip tūrğanmen, däl mūndai şoşi
qoimağan bolar iedim.
Tūtqyn serigim de osydan qauiptenip jatqan-dy. Biz qatar
jatqandyqtan, tildesuge mümkindigimiz boldy. Boljamymyzdy
salystyra kelip, onyñ tolyq säikes keletindigin añğardyq.
Ūzamai būğan ieşqandai küdigimiz qalğan joq. Qūlaq tübinen būiryq
bergen döreki, öktem dauys iestildi. Sol dauystan äielder jan-jaqqa
bytyrai qaşty. Art jaqtan bireudiñ auyr aiaq alysy iestilip, älgi adam
tura aldyma kelip toqtady. Kelesi sätte onyñ köleñkesi betime tüsti.
Qarsy aldymda Sary Djektiñ tap özi tūrğanyn kördim!
Şyn syqpytyn jasyryp tūrğan betiniñ būiauyna, marjan qadağan
jeidesi men belbeuine, oiulağan şalbaryna, basynda yrğalyp tūrğan
üş qara qauyrsynğa qaramastan, mulatty birden tanydym.
HSII tarau
TIRIDEİ KÖMIP, TIRIDEİ ÖRTEU
İekeumiz de onymen kezdesuge äzir bolatynbyz. "Mulatto-miko" dep
jamyrağan aiğailar men özimiz iestigen döreki dauys būl kezdesudiñ
bolatyndyğyn ieskertkendei iedi. Oğan közim tüskende-aq janym
türşigip keter dep oilap iedim, biraq kerisinşe bolyp şyqty. Müldem
seskengen joqpyn, qaita, tūnjyrağan qabağynyñ üstinde yrğatylğan
üş qara qauyrsyndy körgende quanğandai belgisiz bir sezimge
bölendim.
Yzaly külkisin de iestigen joqpyn, aşuly közqarasyn da
baiqamadym. Men tek tüieqūs qauyrsyndarynan köz almadym. Bükil
aqyl-oiymnyñ temirqazyğy solar tana syndy. Qauyrsyndardyñ
korol-mulat basynda yrğaluy köp qūpiiänyñ syryn aşyp berdi.
Kökiregimdegi jalğan küdik lezde taiyp boldy. Özim maqtan tūtatyn
batyr jäne qūtqaruşym satqyn bolmai şyqty. Otseola opasyz iemes!
Sony oilağan kezde, tönip tūrğan qaterdi de ūmytyp kettim desem
bolady. Biraq mulattyñ dausy oiymdy bölip jiberdi.
─ Saitan alğyrlar! - dep aiqailady ol. Üninen yzaly kekesin
bilinedi. ─ Aqyry kek qaitaratyn boldym-au! İekeuiñnen birdei, qara
öñdiden de, aq näsildiden de, qojaiynnan da, qūldan da,
azaptauşymnan da, baqtalasymnan da kek alatyn boldym! Ha-ha-ha!
Būlar meni ağaşqa bailap qorlady ğoi, - dedi ol qyryldai külip, ─
örtep jibermek, tiridei örtemek bolğan! İendi kezek senderge keldi! Būl
mañda ağaş köp. Jo-joq, meniñ josparym basqaşa. İä, saitan alğyr!
Tamaşa jospar. Tūtqyndardyñ keide örter jerden qaşyp ketetini
bolady. Ha-ha-ha! Joq, örtemes būryn aldymen senderge birsypyra
qyzyqty körsetip alamyz. Äi, jigitter! - dep aiğailady ol öz
adamdaryna. ─ Mynalardyñ qoldaryn şeşiñder, iekeuiniñ de bastaryn
köterip, qosqa qaratyp otyrğyzyñdar... Jetedi, jetedi, mine, iendi
dūrys boldy. Al aq it pen qara it, qarañdar! Anau jaqtan ne
kördiñder?
Onyñ būiryğy boiynşa birneşe adam jerge qağylğan qazyqtardy
suyryp alyp, qoldarymyzdy şeşken soñ, basymyzdy köterip, qosqa
qaratyp otyrğyzyp qoidy.
Appaq tañ atyp, kün jarqyrap tūrğan. Biz bükil qos mañyn,
şatyrlardy, attardy jäne türli-tüsti kiım kigen qalyñ jūrtty anyq
kördik.
Biraq bizdiñ nazarymyz ol jaqta iemes iedi. Bar nazarymyz tek ieki
adamğa audy: ol qaryndasym men Viola bolatyn. Olar äneu küni tünde
köringen qalpynda köz aldyma qaita kelip, tūra qaldy. Basyn tömen
salğan Viola, onyñ tizesine basyn süiep Virginiiä otyr.
İekeuiniñ de şaştary qobyrap, sümbil qara şaş altyn tüstes
būrymmen qosylyp ketipti. Ainala küzetşiler tūr. Qyzdar, tärizi,
bizdiñ mūnda iekenimizdi bilmeitin siiäqty.
Keşikpei Sary Djek bizdiñ osynda iekenimizdi tūtqyn qyzdarğa
habarlau üşin qyzmetşileriniñ bireuin jūmsady. Jibergen adam
qastaryna barğanda, qyzdardyñ selk iete qalğanyn közimizben kördik.
Olardyñ janarlary biz jaqqa qadaldy. Şyñğyrğan qatty dauys
iestildi: olar bizdi tanyğan iedi.
İeki qyz qosarlana şyñğyrdy. Qaryndasym atymdy atap
aiqailady. Men de ün qattym. Ol ūşyp tūryp, jandärmen alaqanyn
soğyp, mağan qarai tūra jügirmek boldy. Biraq küzetşiler bas salyp,
ony basqa jaqqa süirep äketti. O, toba, būdan ötken sūmdyq körinis
bolmas! Bälkim, būdan ölip ketkenim jeñildeu bolar!
Odan äri qarauğa mūrşa bermedi. Bizdi qaitadan şalqamyzdan
jatqyzyp, qazyqtarğa tañyp tastady. Mulat üstimizge tönip, nebir
bylapyt sözderdi jaudyrdy-ai. Bärinen jamany, qaryndasym men
Violanyñ aryna tier sözder aituda. Sonyñ bärin iestip jatu ne degen
qorlyq iedi! İeger qūlağymyzğa qorğasyn ieritip qūiğan bolsa, tap
osyndai qinalmağan bolar iedik.
Onyñ üni öşken kezde, iedäuir jeñildep qalğandai boldyq.
Bizdi öltiruge daiyndyq bastaldy. Jatqan jerimizge qoldaryna
kürek, qaila ūstağan birneşe adam keldi. Būlar zäñgiler ─
plantatsiiänyñ baiyrğy baptauşylary bolatyn: kürek ūstaudy
jaqsy biledi. Zäñgiler janymyzğa kelip, or qaza bastady. O toba,
şynymen tiridei kömeiin degenderi me? Basymyzğa ieñ aldymen
osyndai oi keldi. Sūmdyq ölim, biraq qatelesippiz. Sūmyrai bizdi
öltirudiñ odan da qorqynyşty türin oilap tapqan körinedi.
Zäñgiler känigi qabirşidei ün-tünsiz, sūsty qabaqpen öz jūmystaryn
jalğastyruda. Mulat qastarynda nūsqau berip tūr. Ol şeksiz quanyş
qūşağynda, birese bizdiñ namysymyzğa tise, birese jendet mindetinde
qandai tapqyrlyq körsetetindigin aityp maqtanumen boldy. Jağalai
tūrğan äielder men jauyngerler onyñ tauyp aitqan sözderine mäz
bolyp, keide sol söz tapqyrlyqqa özderi de üles qosuğa talpynady.
Sondaida bäri de jyndanğandai jyrtyla küledi. Tozaq qaqpasynda,
ieñkeiip, tūp-tura betimizge qarap jyrtaqtap, azap şeguimizden özderi
ierekşe läzzat alğandai masairağan, bet-auyzdary san qūbylğan jynperilerdiñ ortasynda tūrğanymyzdy op-oñai ielestetkendeimiz.
Olardyñ arasynda seminoldardyñ tym az iekendigin añğardyq.
Mūnda qap-qara derlik ündister bar bolatyn. Olar bir kezde
seminoldar jaulap alğan, keiin solardyñ işine siñip ketken iamassi
taipasynyñ adamdary. Köpşiligi zäñgi, sambo, mulattar ─ ispan
marondarynyñ66 ūrpaqtary, sondai-aq amerika plantatsiiälarynan
qaşyp kelgen qūldar bolatyn. Soñğylar kop bolsa kerek, öitkeni aratūra ağylşyn sözderi iestilip qalady. Osy bir qyryq qūraq tobyrdyñ
arasynda bizdiñ qūldardyñ da bar iekeni sözsiz, biraq olar bizge
jaqyndağan joq. Al men tek betime töngenderdi ğana köre alamyn.
Jarty sağatqa jetpei kör qazuşylar öz jūmystaryn bitirdi.
Jerge ağaş bağanalar qağylyp örteu üşin bizdi sol jerge süirep ala
jöneldi.
Būryluğa mūrşam kelgen kezde, qaryndasym men Violany körgen
jaqqa qaradym. Biraq olar iendi körinbedi. Olardy şatyrdyñ işine
nemese qalyñ būta arasyna alyp ketken sekildi. Qyzdarğa aiauşylyq
jasapty olar myna sūmdyqty körmeitin boldy. Äitse de myna jauyz
qos mūñlyqty būl sūmdyqty körsetpeu üşin ğana äketti dep
joramaldau da qiyn iedi.
Aldymyzda üñireigen ieki şūñqyr daiyn jatyr. Biraq būl qabir
iemestūğyn. Mola bola qalğan künde de, bizdi tik tūrğyzyp jerlemek.
Qabirdiñ ūsqyn-nobaiy qandai jūmbaq bolsa, olardy qazuşylardyñ
közdegen maqsattary da sondai jūmbaq bolatyn. Ūzamai bäri de
tüsinikti boldy.
Bizdi molanyñ şetine alyp kelip, iyğymyzdan qapsyra ūstağan
boiy şūñqyrğa tüsirdi. Şūñqyrdyñ tereñdigi tūp-tura keñirdekten
keledi ieken. Zäñgiler şūñqyrdy topyraqpen qaita jauyp, aiaqtarymen
taptady. İendi jer betinde qyltiyp basymyz ğana qaldy.
Jağdai, şynynda da, kisi külerliktei bolatyn. İeger tiridei körge
tüskenimizdi bilmesek, özimiz de külip jiberer iedik.
Jabaiy tobyr anda-sanda qarqyldai külip, bizdi qyzyqtyrumen
boldy.
Būdan äri ne bolar ieken? Tartqan azabymyz osymen tynar ma?
Osylai birtindep, qinalyp ölu üşin iendi jaiymyzğa qaldyrmaq pa
ieken?
Aştyq pen şöl ūzamai öz şaruasyn bitiruge tiıs. Biraq, qūdaiym-au,
sonda būl jan azaby qanşa sağatqa sozylar ieken? Keudemizde tirliktiñ
soñğy oty söngenşe mynadai sūmdyq azapty äli qanşa kün tartar
iekenbiz? Ürei men jantalas künderi qanşa bolmaq? Jo-joq, jaularğa
būl azap ta az körinse kerek.
Biz kütken ölim olarğa äli tym jeñil bop körinipti. Osy azapty
oilap tapqan zūlymnyñ kegi qaita qoimapty ─ onyñ bizge saqtağan
basqa, būdan da göri soraqy azaby bar ieken.
─ Tamaşa! ─ dep aiqailady mulat, öz tapqyrlyğyna quanyp. ─ Būl
ağaşqa tañyp tastağannan äldeqaida täuir. Tamaşa oi ğoi, o? Būdan
qaşyp qūtyla almaidy, saitan alğyrlar! Otty äkeliñder!
Ot! Demek, iendi bizdi otpen qinamaq! Jürekti mūzdatatyn osyndai
sūmdyq söz iestidik. Tağdyr bizge otqa oranyp öludi jazğan ieken!
İendi bizdiñ qorqynyşymyz şegine jetti. Bau-bau otyn alyp kelip,
jan-jağymyzğa üiip, sonan soñ janyp tūrğan şalany otynğa tigizdi.
Jalyn barğan saiyn alaulai qyza tüsip, tiri pende tözgisiz ystyq
basyñdy şala bastağannan jaman jan türşigerlik qinau bolar ma...
Sälden soñ bas süiegimizge deiin dym qalmai örtenip, myna janyp
bitken būtaq sekildi qara kömirge ainalady.
Joq, būdan äri tözuge därmen joq! İendi tek ölim kerek. Bizdi jan
tözgisiz qinaudan sol ğana qūtqarady. Qostyñ qarama-qarsy jağynan
iestilgen şyñğyrğan dauys būl azapty küşeite tüsti. Osyndai sūmdyq
sättiñ özinde de Virginiiä men Violanyñ dauystaryn tanydyq. Bizdiñ
qalai ölgenimizdi körsetu üşin raqymsyz jeksūryn olardy osynda
aldyrğan ieken. Biz olardy köre almadyq, biraq jalynyşty, aşy
dauystarynan qyzdardyñ bärin körip tūrğandaryn sezdik.
Ot barğan saiyn qyza tüsti. Jalyn jaqyndağan üstine jaqyndap,
iendi bet-auzymyzdy şarpi bastady. Şaşym duyldap üiitiluge
ainaldy.
Köz aldymdağynyñ bäri būldyrap, döñgelep jüre berdi, ağaştar
solqyldap, teñseldi. Bükil jer beti köz ilespes şapşañdyqpen şyr
ainaldy.
Basymnyñ auyrğany sonşa, iendi-iendi jarylyp ketkeli tūr. Miym
keuip qalğan sekildi... İesten tandym...
HSIII tarau
JYN BA, ÄLDE PERIŞTE ME?
Şynymen ölip, iendi o düniedegi tozaqty körip jatyrmyn ba?
Şynymen-aq aiyzdary qanğan jyn-periler miyqtarynan külip, şyr
ainalyp jür me?
Al mynalary qalai? Olar kenet tym-tyraqai qaşty. Biz jaqqa
bireu kelip, bärine būiryq berip tūr. Plutonnyñ67 özi bolğany ma?
Joq, äiel sekildi. Äiel qaidan jür mūnda?! Älde būl Prozerpina68 ma?
İeger būl äiel bolsa, meni aiauğa tiıs.
Qūr ümit ─ tozaqta aiauşylyq degen bolmaidy! O, quat bere gör
sanama! Ne degen sūmdyq!
Myna ieki äieldiñ közqarastary da meiirimdi körinedi. Perişteler
şyğar. Bälkim, meiirbandyq perişteleri bolar? İä, solar ieken. Mine,
bireui otqa jetip kelip, janyp jatqan şalalardy jalma-jan laqtyra
bastady. Būl äiel kim boldy ieken?
İeger tiri bolsam, ony Hadj-İeva dep atar iedim. Biraq men ölip qaldym
ğoi, al mynau sonyñ ruhy bolu kerek.
Qasynda tağy da bir äiel tūr ─ jastau äri sūlu. İeger periştelerdiñ
bar iekeni ras bolsa, mynau aspandağy hor qyzdarynyñ işindegi ieñ
köriktisi bolar. Maiumidiñ ruhy bolmasyn?
Mynadai jyn-saitandardyñ jinalğan jerine qaidan kelip jür?
Būl ol jüretin jer iemes qoi. Tozaqqa aidaityndai ieş qylmys
jasağam joq.
Osy men qaidamyn? Tüsim iemes pe ieken? Älginde ğana ot işinde
siiäqty iedim, iendi tek miym ğana solqyldaidy.
Ön boiyma salqyn lep tarağan sekildi. Qaida jatyrmyn?
Üstime ieñkeiip, janymdy saia taptyrğan qai jansyñ? Aqylynan
adasqan hanym, Hadj-İeva, senbisiñ şynymen?
Samaiymdy sipap ötken myna bir süiriktei jūmsaq sausaqtar
kimdiki boldy ieken? Tier-times sipağany janymdy jai taptyrdyau!.. Jüziñe anyqtap qarap, bar alğysymdy aitaiyn, ieñkeie tüsşi tağy
da... Maiumi! Maiumi!
***
Men ölmeppin. Tiri iekenmin. Aman qalyppyn. Basyma salqyn su
qūiyp tūrğan Hadj-İevanyñ ruhy iemes, naq özi. Jalt-jūlt ietken
süikimdi közderin qadap tūrğan Maiumidiñ özi ieken. Būl äielderdi
perişte me dep qalğanym tegin bolmady.
─ Antūrğandar! ─ Jyn tigendei tarğyl dauys iestildi. ─ Äketiñder
myna äielderdi! Otty qaita jağyñdar!.. Jyndanğan hanym, joğal būl
jerden! Öz taipaña ket. Būlar meniñ tūtqyndarym! Seniñ kösemiñniñ
haqysy joq... Joğal! Meniñ şaruama aralasuşy bolma!.. Jağyñdar
otty!
─ İamassiler! ─ dep dauystady, Hadj-İeva ündisterge qarap. ─
Tyñdamañdar mūny! Äitpese Uikomeniñ qaharyna ūşyraisyñdar!
Onyñ ruhy nazalansa, jazalaryñdy tartqyzady. Jerdiñ jaryğyna
kirseñder de çitta-mikodan qūtyla almaisyñdar! Onyñ qūiryğynyñ
syldyry qūlaqtaryñnan ketpei qūiady! Ormanğa tyğylsañdar
ökşeleriñdi şağady... Jylandardyñ patşasy, osy sözim şyn ba?
Sony aityp, Hadj-İeva syldyrmaqty jylandy jūrttyñ bäri
köretindei ietip joğary köterdi. Jylan ysyldap, qūiryğyn
syldyrlatyp, "skirr" degen dybys şyğardy.
Mūnyñ maqūldağan jauap iekendigine kim kümändanbaq? Basqalar
kümändanğanmen, äiteuir, iamassiler kümändanbaidy. Jylannan
şoşyp, arbauşy äieldiñ qadalğan janarynan qoryqqan olar,
oryndarynda sileiip tūryp qaldy.
─ Al, sender, qūdaidan bezgen äri Uikomeden seskenbeitin qara
qaşqyndar men opasyzdar, osydan tek otty jatyp köriñder! Otqa tek
birtal şybyq tastap köriñder, tūtqyndardyñ ornyna özderiñ
kömilesiñder! Qazir būl jerge senderdiñ sary sūmyrailaryñnan göri
qaharly adam – nağyz kösemderiñ keledi!.. Äne, Araily Kün! Özi kele
jatyr! Jaqyndap qaldy!
Ol sözin aiaqtady. Däl sol sätte orman jaqtan at tuiağynyñ dübiri
iestildi. Jüzdegen dauys ūlasyp:
─ Otseola! Otseola! ─ dep aiqailady.
Būl dauystar meniñ qūlağyma maidai jatyp barady. Aman
qalğanymdy sezgen sätte, iendi būl kidiris, ölim aldyndağy az uaqyt
qana tynys alu bolmasa jarar iedi dep qauiptengenmin. Bizdiñ ölimnen
qūtyluymyz tübegeili şeşilmegen mäsele iedi. Qorğauşylarymyz
älsiz äielder ğana bolatyn. Aiau bilmes seriktesterin iertip alğan mulat
äielderdiñ talabyn tyñdai qūiar ma? Olardyñ qoqan-loqqylary men
ötinişterine qūlaq aspağan da bolar iedi ─ otty qaita jağyp, o düniege
jöneltpei tynbas iedi. İeger Otseola der kezinde jetip ülgermegende
solai bop şyğatyny sözsiz bolatyn.
Onyñ paida boluy jäne tanys dauystyñ iestilui meni birden sergitip
jiberdi. "Otseola tūrğanda iendi bizge ieşqandai
Qūtqaruşymyz keldi-au", - dep quandym iştei.
qauip
joq.
Keşikpei onyñ peiili anyq boldy. Ol tura qarsy aldymyzğa
toqtap, ier-äbzeli äbden bezendirilgen, iesik pen tördei qara atynan
tüsip, qarsy kezdesken jauyngerge tizgindi tastai sap, qasyma keldi.
Dene bitimi qoladan qūiğandai, bezendirilgen kiımderi köz tartady.
Qiiälymdy san-saqqa jügirtip, talai ret aldağan, tap qazir täkappar
basyna qona ketkendei jarasyp tūrğan tüieqūstyñ üş qauyrsynyna
közim tağy da tüsti.
Otseola bizge jaqyndap, betimizge üñile qarady. Bizdiñ mynadai
syqpytymyzdy körgende, külip jibere me dep iedim, biraq jüzinen
jeñiltektiktiñ izi de baiqalmady. Kersinşe, tym qatuly, közinen
özimizben qosa qinalğandyğy sezilip tūr. Mağan, tipti qamyğyp
tūrğandai körindi.
Ol birneşe minut qozğalmastan jäne til qatpastan tūrdy.
İekeumizdiñ tür-tüsimizdi ajyratqysy kelgendei, menen közin ala bere
joldasyma qarady. Bizdi aiyru oñai iemestūğyn, tütin, ter, jäne
külden iekeumiz bir-birimizden aumai qalğanbyz. Bizdi tani qoiu qiyn.
Osy sätte Maiumi Otseolağa aqyryn ğana jaqyndap baryp, qūlağyna
birdeñe dep sybyr iete qaldy. Sonan soñ qaita kelip, tizerlep otyra
qalğan küii näzik sausaqtarymen samaiymnan sipady.
Maiumidiñ sözin jas kösemnen basqa ieşkim iestigen joq. Ol sözder
Otseolata keremettei äser ietti. Tabanda özgerip sala berdi. Aşudan közi
jainap, mūñly janarynda qataldyq paida boldy. Sary kösemge
būrylyp tūryp, bir-aq söz aitty:
─ Saitan!
Sonan soñ köz janarymen örtep, kül qyp jibergisi kelgendei,
mulatqa birneşe sekund tura qadala qarady. Mulat myna tesireigen
janardan közin taidyryp äketuge tyrysyp, japyraqtai qaltyrady,
biraq ündemedi.
─ Sūmyrai, saitan! - dedi Otseola tağy. Dausyn da, tūrysyn da
özgertken joq. ─ Meniñ būiryğymdy osylai oryndağan iekensiñ ğoi?
Men sağan osy kisilerdi tūtqynğa al dep pe iedim? Oñbağan satqyn, qūl!
Otpen qinauğa sağan kim rūqsat ietti? Kim üiretti mūny? Ärine,
seminoldar iemes şyğar. Sen jäne seniñ silimtikteriñ olardyñ atyn
jamylyp äreket iettiñder. Sen seminoldardyñ atyn bylğadyñ!
Uikome aruağy kuä, myna qinağan adamdardyñ ornyna öziñdi qoiyp,
küliñ ğana qalatyndai ietip örtep jiberuim kerek iedi! Biraq men
ieşqaşan jäne ieşkimdi qinamauğa özime ant bergenmin. Közime körinbe,
ket! Äitse de joq, toqta! Mümkin äli kerek bop qalarsyñ...
Kütpegen şeşimmen sözin aiaqtağan jas kösem, tağy da mağan qarai
būryldy.
Mulat tis jarğan joq, biraq közinen kek aluğa degen qūştarlyq
ūşqyny sezilip tūr. Mağan ol yzaly serikterin qarsylyq körsetuge
şaqyrğandai, solarğa qadalatyn sekildendi. Biraq olar Otseolanyñ
jalğyz kelmegenin biletin: orman jaqtan attardyñ dübiri iestildi.
Onda, jaqyn mañda Otseolanyñ jauyngerleri tūrğany anyq. Ol "İo-hoehi!" dep aiqailasa bolğany, dauystan būryn jauyngerlerdiñ özderi
jetip ülgeredi.
Osynyñ bärin iesepke alğan sary kösem ündemei qaldy. Osy sätte
oqys aitylğan bir sözdiñ özi mūnyñ tübine jetui mümkin iedi.
Tūnjyrap, tüksigen küii ünsiz tūr.
─ Bosatyñdar! - dep būiyrdy Otseola būrynğy kör qazuşylarğa. ─
Tek baiqañdar, kürekpen abailap qazyñdar! Säl bolmağanda keşigetin
iekenmin!.. Tym qaşyqta iedim, Rendolf! ─ dedi ol mağan, ─ biraq mänjaidy iesti sala qūstai ūşyp jettim. Jaraqatyñyz auyr ma?
Alğys aityp, jaraqatymnyñ qauipti iemes iekendigin bildirmek
bolyp iedim, biraq älsirep, dausymnyñ bitip qalğany sonşa, iestilerestilmes birdeñe desem kerek. Bireudiñ qamqor qoly susyn ūsyndy.
Işime när barğandai bolyp, ientigimdi basqan soñ, ieptep söileuge
şamam keldi.
Bizdi tez qazyp aldy. Aqyry qaitadan bostandyqqa şytyp, jer
basyp tūrdyq-au!
Alğaşqy qimylym qaryndasyma qarai tūra ūmtylu iedi. Biraq tañ
qaldyrğanda Otseola tejep qaldy.
─ Şydañyz! - dedi ol. ─ Şamaly şydañyz. Sizdiñ qauip-qaterden
aman qalğandyğyñyzdy Maiumi baryp habarlaidy... Äne, özi de iestise
kerek.. Maiumi, miss Rendolfke baryp, atasyna iendi ieşqandai qauip
tönbeitindigin aityp kelşi. Qazir özi de barady. İendi bir minuttai
küte tūrsyn... Bara toi, qaryndasym, jūbatyp kel! ─ Sonan soñ ol
mağan būrylyp, qūlağyma sybyrlady: ─ Qaryndasyñyzdy ol jerge
ädeii otyrğyzyp qoiğan. Jüriñiz, men sizge birdeñe körseteiin: tañtamaşa qalasyz. Bir minutty bosqa jibermeiik! Barlauşylarymnyñ
belgisin iestip tūrmyn. İendi bir sät kidirsek ─ keş bop qalady. Jüriñiz
tez! Jüriñiz!
Qarsy bolmai, ormanğa tez bet alğan kösemniñ soñynan ierdim.
Ol ormanğa kirip, biraq odan äri jürgen joq. Älginde ğana özimiz
tūrğan alañğa betin būryp, qalyñ būtaqtardyñ arasyna jasyryndy.
XCIV tarau
ARENS RİNGGOLDTIÑ ÖLIMI
Kösemniñ ne oilağany bar iekeninen de, özimdi alda qandai qyzyq
kütip tūrğanynan da beihabar iedim.
Şydamym jetpei, män-jaidy özinen sūradym.
─ Süigenine qol jetkizudiñ jaña joly tabylğan körinedi, - dep
jauap berdi ol jymiyp.
─ Sonda süigen jigit kim? Jigit jüregine ot tastağan aru kim?
─ Säl şydañyz, Rendolf, bärin de köresiz. O, būl bir qyzyq körinis,
äbden şatysqan öte qyzyqty, iersi oqiğa?.. İeger qaiğy aralaspasa, būl
nağyz külkili oqiğa bolar iedi. Qazir bärin de köresiz. Mūny men senimdi
dosymnyñ arqasynda ğana bildim, iendi, mine, öz közimmen körgeli
tūrmyn. Osynda tūrğanym, öziñizdi qūtqaryp qalğanym (oğan iendi
kümän joq!), ol ─ ol ma, qaryndasyñyzdyñ ary aiaqqa taptalmağany
üşin de siz Hadj-İevanyñ aldynda qaryzdarsyz!
─ Meiirban jan!
─ Tss! Jaqyndap qaldy. Attardyñ dübiri iestildi. Bireu, iekeu, üşeu...
İä, solar boluğa kerek. Anau jaqqa qarañyzşy!
Nūsqağan jağyna qaradym. Salt atty şağyn top ormannan şyğa
kelip, alañğa qarai qūiğytyp şaba jöneldi. Attaryn tebinip qalyp,
ūran sala aiqailap, olar qostyñ qaq ortasyna qarai lap qoidy. Bet
alğan jerlerine şauyp barysymen, aiqailai jürip, tapanşalaryn
aspanğa atyp-atyp jiberdi de, alañnyñ qarama-qarsy jağyna qarai
qūiğyta jönelisti.
Bir qyzyğy būlar aq näsildiler iedi. Biraq olardy tanityndyğyma
odan beter tañdandym. Äiteuir, jüzderi tanys... Būlar ─ bizdiñ
poselkeniñ şetke şyğarlary iedi. Alaida basşylaryna anyqtap
qarağan kezde, men üşinşi jūmbaqqa tap boldym. Basşylary öte
jaqsy tanityn adamym: Arens Ringgoldtiñ naq özi bolatyn.
Üşinşi kezdeisoqtyqtan iesimdi jiiä almai tūrğanda, törtinşisine
kez boldym. Mynadai tosyn şabuyldan şoşyp ketken zäñgiler men
iamassi ündisteri bytyrai qaşyp, būtalarğa jasyrynyp qaldy.
Şyñğyryp, qaşyp bara jatyp, olar da pistoletterinen aspanğa oq
atumen boldy.
Bir qūpiiädan soñ bir qūpiiä. Būdan ne tüsinuge bolady?
Dosyma qaitadan sūraq qoiuğa yñğailana berip iedim, biraq onyñ
qoly bos iemesin, alañdatpau qajet iekenin baiqadym. Ol myltyğynyñ
qarauylyn teksergen adamşa ainaldyra qarap tūrğan-dy.
Alañğa qaita köz salyp, Ringgoldtiñ qaryndasymnyñ janyna
baryp toqtağanyn kördim. Qyzdyñ atyn atap, jürekke jyly tietin
birneşe söz aitqanyn qūlağym şaldy. Ol attan tüsuge yñğailana
berdi, joldastary bolsa alanda alaqūiyn bop şapqylap, aspanğa oq
atumen jür.
─ Mūnyñ soñğy sağaty soqty, ─ Otseola sony aityp, jolbarysşa
basyp alğa ūmtyldy. ─ Äldeqaşan sazaiyn tartatyn adam iedi, aqyry
öziniñ tübine özi jetip tyndy.
Sony aityp, ol aşyq jerge şyqty.
Myltyğyn kezene bergenin körip tūrmyn. Ūñğysy tūp-tura
Ringgoldke bağyttaldy. İendigi bir qas qağymda myltyq gürs ietti.
Otseola "Ka-ha-kuine" dep aşy dauyspen aiqailap jiberdi.
Ringgoldtiñ astyndağy at jalt berip, ier-tūrmanyn bauyryna ala,
oinaqtap şyğa keldi. Al şöp üstine ūşyp tüsken özi bolsa, aqtyq demi
bitpei, typyrlap jatyr.
Şoşyp qalğan joldastarynyñ arasynda aiqai iestildi. Ne
özderiniñ jaraly basşylaryna, ne ony atqan adamğa läm-mim
demesten, qas pen közdiñ arasynda qalyñ būtağa kirip joq boldy.
─ Mült jiberippin, - dedi Otseola salqyn ğana, - ol äli tiri. Osy
oñbağannyñ kesirinen meniñ körmegenim joq, äli de bolsa keşirer iedim,
biraq öltiruge bergen antym bar. Antymdy oryndauğa tiıspin. Ol
öluge tiıs. ─ Osyny aityp, äli de bolsa ömirden ümit ietkendei,
būtalardyñ arasyna tyğylmaq bolyp, iendi-iendi keudesin kötere
ieñbekteuge talpynğan Ringgoldke qarai tūra ūmtyldy. Qaharly kek
aluşynyñ kelip qalğanyn körgende, älgi sūmyraidyñ qoryqqannan
jan dausy şyqty. Onyñ dausyn soñğy ret iestuim iedi.
Otseola oğan birneşe attağanda-aq jetip bardy. Ūzyn pyşaq äleueti
qolda bir jalt ietip, köz ilespes şapşañdyqpen tömen şanşyldy.
Ringgoldtiñ tilersegi maiysyp, Otseola quyp jetken jerde sylq
ietip qūlap tüsti, öli dene bürisken qalpynda qala berdi.
─ Būl jauymnyñ törtinşisi jäne ieñ soñğysy bolatyn, - dedi kösem,
qasyma qaityp kelgen soñ. - Öltiremin dep ant bergenderimniñ ieñ
soñğysy.
─ Al Skott şe? - dep sūradym.
─ Ol üşinşisi bolatyn, ony da keşe öz qolymmen öltirdim... Osy
uaqytqa deiin, - dep sözin sabaqtai tüsti Otseola bir minut ünsizdikten
keiin, ─ men tek kek alu üşin şaiqasqanmyn jäne oiym oryndaldy.
Kegim qaitty, al iendi... ─ Ol ūzaq kidirip qaldy.
─ Al iendi şe? - dep qaita sūradym.
─ İendi meni qaşan öltirse de bäribir.
Osy sözderdi aityp Otseola alaqanymen betin basa qūlağan ağaş
üstine otyra ketti. Onyñ jüzinen daulasudyñ qajet iemes iekenin
ūqtym.
Otseolanyñ dausynan jüreginiñ tükpirinde beinebir tarqamas tereñ
qaiğy jatqandai toryğuşylyq baiqaldy. Qara sözben jeñildete
almas, zilzala qaiğy bolatyn. Mūny men köpten baiqap jüretinmin.
Mūndai kezde ony tek jeke qaldyrğan jön, sondyqtan men ün-tünsiz
şetkeri kettim.
Birneşe sekund ötpei-aq qaryndasym moinyma orala ketti. Taiau
mañda Qara Djek te Violany keudesine qysyp, jūbatumen boldy.
Onyñ baiyrğy bäsekelesi ieş jerden körinbedi. Älgindegi jalğan
şabuyl kezinde qarauyldağy adamdarmen birte Sary Djek te ormanğa
qaşyp ketken-di, iendi jūrttyñ köpşiligi öz qostaryna qaityp
kelgenmen, sary kösem iz-tüzsiz joğaldy.
Onyñ joğalğany Otseolanyñ küdigin küşeitti. Alymdy küş-quat
boiyna qaita oraldy. Ol jauyngerlerin şaqyryp birneşeuin
mulatty izdeuge attandyrdy. Biraq olar älgini ieş jerden taba almai,
qaityp oraldy. Jauyngerlerdiñ biri istiñ män-jaiyn bylai ūqtyrdy:
Ringgoldtiñ qasynda bes serigi bolğan. Al joldy mūqiiät barlap
qarağan kezde, ündis alty attyñ izin şalğan.
Būl habar, tärizi, Otseolağa onşa jaqsy äser ietpegen boluy kerek. Ol
jauyngerlerin quğynğa qaita jiberip, qalai bolğanda da, mulatty
aldyna ne tiri, ne ölidei jetkizudi būiyrdy.
Būiryqtyñ qatañ berilui, Sary Djektiñ adaldyğyna Otseolanyñ
kümän keltire bastağanyn bildiretin iedi. Kösemniñ küdigine
jauyngerler de qosylatyn sekildi.
Soñğy kezde köp qiynşylyqty bastan keşirgen otanşyldar
partiiäsy iedäuir älsirep qalğan iedi. Soğystan tityqtağan jäne
aştyqtan äbden aşynğan birneşe şağyn taipalar Omatla
taipasynyñ ülgisimen qarsylasudy doğardy. Būğan deiin ündister
şaiqastardyñ bärinde jeñiske jetip kelgen-di. Biraq olar aqtardyñ
küş jağynan basymdyqtary bar iekendigin jäne ierte me, keş pe
şeşuşi jeñis solar jağynda bolatynyn tüsinetin. Ūzaq jyldarğa
sozylğan ädiletsizdik pen iezgiden tuğan kek, aşu-yza alğaşqyda
ündisterdiñ ruhyn kötergenmen, biraq kekteri qaitqan soñ olar sony
qanağat ietti. Otandy süiü, ata-baba topyrağyna degen qūrmet,
patriottyq sezim - osynyñ bärin tarazynyñ bir basyna salğanda,
iekinşi basyna sözsiz jäne tolyq qūryp ketudiñ qaupi tūra qalğan-dy.
Amal ne, iekinşi jağy basym tüsti.
Tejeu bermes aryn birtindep basyla berdi. Bitimge kelu jöninde
kelissöz jürgizile bastady. Ündister qarularyn tastap, basqa jerge
qonys audaruğa kelisim beruge mäjbür boldy. Öz halqyna Otseola da ne
bola almağan bolar iedi: seminoldar bitim şartyn lajsyz
qabyldaidy. Kösemniñ de olardy tejei qoiuy neğaibyl Bolaşaqty
alystan boljağan asqan daryn iesi öz jaularynyñ ierekşelikteri men
küş-quatyn jaqsy biletin. Ol öziniñ taipalastary men otanynyñ
basyna töngen qauip-qaterdi aldyn ala bildi. Şeginerlik jer joq-tyn.
Osynşa qamyğuynyñ basty sebebi de qiyn-qystau zamannyñ tönip
kele jatqandyğyn küni būryn sezgendiginde boluy kerek. Būl onyñ
barlyq is-äreketinen, söilegen sözderinen bilinip tūrdy... Bälkim,
būğan jeke basynyñ qaiğy-qasireti de ─ ieşqaşan özine jar iete
almaityn qyzğa degen azapty äri ümitsiz iñkärligi de qosylğan bolar.
Jas kösem qaryndasyma taiap kelgen kezde qatty abyrjydym. Tipti
qazirdiñ özinde de jüikemdi jegidei jegen küdik şyrmauynan aryla
almai, olardy köz jazbai baqylap tūrmyn.
Biraq küdigim beker bop şyqty. Ne Otseola, ne qaryndasym küdik
tudyrarlyq qalyp sezdirmedi. Jas kösem özin kişipeiil äri ädepti
ūstady. Al qaryndasymnyñ közqarasynan tek şeksiz alğys sezimin
ğana ūqqandai boldym.
─ Miss Rendolf, öziñiz kuä bolğan qolaisyz jağdai üşin sizden
keşirim sūrauğa tiıspin. Biraq ol adamdy aman jiberuge bolmaityn iedi.
Bikeş, būl sizdiñ ğana iemes, bizdiñ de ata jauymyz bolatyn. Sizdi äiel
ietuge köndiremin be degen ümitpen, ol mulattyñ kömegimen ─ älgindei
jalğan şabuyl ūiymdastyrdy. Biraq odan ieşteñe şyqpasa, ol bet
perdesin sypyryp tastap, tūp-tura.. Onda sizge ne isteitinin aityp
jatqym kelmeidi... Der kezinde jetkenim mūndai jaqsy bolar ma!
─ Azamat iekensiz, Otseola! - dedi Virginiiä. ─ Siz bauyrym iekeumizdi
ieki märte ajaldan alyp qaldyñyz. Būl jaqsylyğyñyzdy qalai
qaiyrar iekenbiz? Oğan tipti til de jeter iemes... Sizge degen aq
nietimizdiñ belgisi retinde tek mynany ğana ūsyna alamyn.
Ol osyny aitqan soñ, kösemge jaqyn kelip, omyrauynda tyğuly
jürgen bükteme qağazdy ūsyna berdi.
Otseola būl qūjatty birden tanydy: būl äkeden qalğan jerge
qojalyq ietuge qūqyq beretin şart iedi.
─ Raqmet! - dedi ol mūñaia külip. ─ Būl, şynynda da, riiäsyz
dostyqtyñ kuäsindei ieken. Ätteñ, amal ne? Osy bir qymbat qağazdy
düniedeginiñ bärinen de artyq körgen, öziniñ süiikti mekenine jetuge
sonşalyq yntyq bolğan adam iendi bū düniede joq. Anam qaitys
boldy. Keşe ol mäñgige köz jūmdy...
Būl Maiumi üşin de tosyn habar iedi. Qaiğydan qabyrğasy qaiysyp,
köz jasyn tyia almai, qaryndasymnyñ moinyna asyla ketti. İekeui birbirimen körisip, köz jastary aralasyp ağuda. Ornai qalğan
tynyştyqty tek qyzdardyñ öksigi ğana būzyp tūrdy. Keide basu
aitqan Virginiiänyñ sybyrlağan sözderi iestiledi. Otseolanyñ
tebirengeni sonşa, bir auyz til qata almady.
Biraq birneşe minuttan keiin ol öz-özine kelgendei boldy.
─ Qūlaq salyñyz, Rendolf! - dedi ol. ─ Ötkendi ieske alumen
uaqytty bosqa ötkizbeiik, aldymyz ─ tūñğiyq, ne kütip tūrğanyn
bilmeimiz. Siz keri qaityp, jaña üi tūrğyzyp aludyñ qamyna kirisuge
tiıssiz. Üi-jaiyñyz örtengenmen, al berekeli jeriñiz öz ornynda.
Zäñgileriñizdi qaitaryp beredi ─ ol jatynan qam jemeñiz. İendigi olar
jol üstinde de şyğar. Būl qyz bala kidiretin jer iemes, - ol
Virginiiäny nūsqady, ─ öziñizdiñ de bögelmegeniñiz jön bolar. Attar
daiyn Şekarağa deiin özim şyğaryp salamyn, ar jağynda sizder
qorqatyndai ieşqandai jau joq.
Būl sözderdi aitqan kezde ol köp mağynaly pişinmen alañda jatqan
Ringgoldke qarap qoidy. Men onysyna tüsinsem de, tis jaryp ieşteñe
demedim.
─ Qaryndasyñyz şe? - dedim men Maiumidi körsetip. ─ Mynadai
kezde orman pana bola alar ma ieken? Bizben birge jiberseñiz qaitedi?
Otseola qolymdy qatty qysty. Janarynda jarq ietken alğys
sezimin körgende quanyp kettim.
─ Raqmet! - dedi ol. ─ Dostyq ūsynysyñyzğa köp raqmet! Sizge özim
de ötiniş bildirgeli tūr iedim. Söziñizde qate joq ─ oğan iendi orman pana
bola almaidy. Qaryndasymnyñ ömirin de, aryn da sizge tapsyrdym,
Rendolf! Öziñizben birge ala ketiñiz, sizdiñ bosağañyzdy attasyn!
XCV tarau
AJAL HABARŞYSY
Ündister qosynan şyqqanymyzda kün ieñkeiip qalğan ieken. Öz
basym qalai qarai qozğaluymyz kerek iekendiginen beihabar iedim.
Biraq mynadai jolbasşy tūrğanda adasarmyn dep qorqa qoimaisyñ.
Biz Suoniden tym alystap ketkendikten, oğan deiin keminde bir
kündik jol jüruimiz kerek. Kelesi küni keşke jetermiz dep
şamalağanbyz. İeger aiaq astynan kün būlttana qoimasa, tünde ai
jaryq boluğa tiıs. Tün jarymyna deiin suyt jürip, sosyn tynyqpaq
boldyq. Keler küngi joldy sonda ğana iedäuir qysqartqan bolar iedik.
Jolbasşymyz būl ölkeni jaqsy biletin. Oğan osy töñirektiñ bar
soqpağy tanys.
Jol köp jerge deiin sirek ösken orman arqyly ötip, bizdiñ
qatarlasa jyljuymyzğa mümkindik berdi. Biraq sürleu birtindep
taryla tüsti de, biz iendi ieki-iekiden jūptasyp nemese birimizdiñ
soñymyzdan birimiz şūbyra jüruge mäjbür boldyq. Jas kösem iekeumiz
alda kelemiz, qaryndastarymyz soñymyzdan ierip otyrdy. Olardan
soñ Djek pen Viola ilesti. Şerudiñ soñynda Otseolanyñ
qorğauşylary ─ alty salt atty ündis kele jatty.
Onyñ osynşa az adammen jolğa şyqqandyğyna tañ qalyp,
tañdanysymdy özine de aşyp aittym. Biraq Otseola qauip-qaterge bir
türli nemqūraidylyqpen qaraityn sekildi körindi. Tünde būl
jerlerge bas sūğuğa bolmaitynyn soldattar da öte jaqsy biledi
degendi aitty ol. Al joldyñ ierteñ kündiz jürip ötetin böligine kelsek,
ol jaqqa ieşqandai äsker aiaq basuğa täuekel ietken iemes. Soñğy kezde ol
jerlerde barlau da jürgizilip körgen joq. Biz tek ündisterdi
kezdestiruimiz mümkin. Biraq, ärine, olardan qauiptenetin ieşteñe de
joq. Soğys bastalğaly Otseola būl jolmen talai ret jalğyz jürgen-di.
Ol ieşbir qauiptiñ joqtyğyna senimdi bolatyn.
Özime keler bolsam, onşa senimdi iemespin. Biz kele jatqan joldyñ
King fortyna taiau ötetinin biletinmin. Ringgold baskeserleriniñ
qaşyp ketkeni iesime tüsti. Onyñ dostary sol ketkennen şauyp
otyryp tūp-tura fortqa baryp, plantatordyñ qalai mert bolğanyn,
özderiniñ ündisterge qalai taisalmai tap bergenderin äsirelei aityp
beruleri äbden mümkin. Bileuşiler üşin Ringgold jai adam
iemestūğyn. Qosqa otriad jiberuleri jäne bizdiñ olarmen toqailasyp
qaluymyz kädik.
İesime basqa jağdai da ─ mulattyñ iz-tüzsiz joğalyp ketkeni de tüse
ketti. Teginde, sol adamdarmen birge ketken boluy kerek. Būl mağan
küdikti körindi. Öz oilarymdy kösemge aityp berdim.
─ Qorqatyn ieşteñe joq, - dep jauap berdi ol. ─ Olardyñ soñynda
meniñ izşilerim ketip barady. Kerek aqparlardyñ bärin der kezinde
solar habarlaidy. Äitkenmen, tūra tūryñyz... ─ dedi ol bir sät
tolqyp, oilanyp qalğan adamdai. ─ Izşiler olardy keş tüskenşe
quyp jete almauy mümkin ieken-au, onda... Dūrys aitasyz, Rendolf. Ol
jağyn oilamağan iekenmin. Ol sümelekterge nazar audarğan joq iedim,
biraq mulattyñ jöni bir basqa. Onyñ bilmeitin sürleui joq. İeger
opasyz bop şyqsa, onda... Biraq bir betaluyn bet alyp qaldyq qoi, iendi
jüre bereiik.
Sizdiñ qorqatyn ieşteñeñiz joq, al men bolsam... Otseola ieşqaşan
qauip-qaterden bas tartyp körgen iemes. Qazir de sonyma bağyp
kelemin. Jalpy, senesiz be, Rendolf, qauipten qaşqannan göri,
qaterge bas tikkendi täuir köremin
─ Qater izdep jürsiz be?
─ İä, ölim, ölim izdep jürmin.
─ Aqyryn söileñiz. Analar iestip qalyp jürmesin.
─ İä-iä! - dedi ol özimen-özi söileskendei dausyn bäseñdetip. ─
Biraq şyn sözim, ölim tilep jürmin!
Onyñ būl sözderdi tebirene aitqany sonşalyq, tipti şyndyğyna
kümän keltirudiñ özi mümkin iemes. Ol toryğudan aiyğa qoimasa kerek.
Onyñ sebebi ne ieken?
Būdan äri ünsiz qala almadym. Oğan meni itermelegen - syryn bilip
aluğa qūmarlyq iemes, dostyq paryz iedi. Sondyqtan sūraq beruime tura
keldi.
─ Demek, sezgen iekensiz ğoi? Biraq jolğa şyqpas būryn, öziñizdiñ
dostyq ūsynysyñyzdy iestimes būryn sezbegen bolarsyz... Ah,
Rendolf! Janym iendi jai tapty-au, iendi men baqyttymyn.
Qaryndasymdy oilağanda, ölimniñ jaqyndap qalğanynan qatty
qorquşy iedim.
─ Ölimdi nege aita beresiz?
─ Öitkeni ol meni ainaldyryp jür.
─ Sizdi... ainaldyryp jür me?
─ İä, meni. Ūzaq ömir sürmeitinimdi sezip jürmin.
─ Qaidağyny aitpañyz, Pauell!
─ Dosym, būl şyndyq. Jaqynda öletinimdi sezemin..
─ Otseola, mūndai iemes iediñiz ğoi. Siz ondai yrym-syrymnan
joğary bolsañyz kerek. Sizdi jaman yrymnyñ şyrmauyna tüsedi
degenge ieşqaşan sene almaimyn!
─ Men mūny tabiğattan tys birdeñelerge sengendikten aityp tūr
deisiz be? Qarğanyñ qarqyldağany men japalaqtyñ uildegenin
yrymğa joridy deisiz be? Älde auadan, jerden nemese sudan aian
beruşilerden habar aldy deisiz be meni? Joq, joq, men qūlaqqa qonbas
joramaldarğa senbeimin. Äitse de keşikpei öletinimdi bilemin.
Ölimniñ jaqyndap kele jatqanyn bükil jan tänimmen zaiyr sezemin.
Ol mūnda,būğyp jatyr.
Mūny aitqan kezde ol qolymen kökiregin körsetti. Būl qimyldyñ
qaterli syryn tüsine qoidym.
─ Mağan salsa, - dedi ol kidiriñkirep, - ūrys alañynda ölgendi qalar
iedim. Ärine, ölimniñ jaqsysy joq, sonda da bolsa, jauyñmen alysyp
ölgenge ne jetsin. Ilinip-salynyp jürip müsäpirlikpen ölgennen göri,
aldyñğysyn qalar iedim. İä, jağalasyp ölgendi qalaimyn! Ajalmen
ondağan märte betpe-bet kelip, qūian-qoltyqtasqan sätterim de boldy.
Biraq ol qūddy bir qorqaq adamşa nemese bir uialşaq qalyñdyqşa
kezdesuden jaltaryp ketip jürdi...
Soñğy sözdermen birge iestilgen külki sau adamnyñ külkisine
ūqsamaityn iedi. Jūmbaq teñeu! Jūmbaq adam!
Men onyñ köñilin äreñ sergittim. İä, aitpaqşy, ol būğan zäru de
iemes iedi: mağan ol būrynğydan da baqyttyraq körindi. Öñiñiz jaqsy
degen sandyrağym mūnyñ janynda söz bolmai qalar iedi. Mūnyñ jai
dostyqpen aityla salğan qolpaştau iekenin ol sezer iedi. Oğan özim de
kümändi bolatynmyn. Sūp-sūr öñine, jip-jiñişke bop aryqtağan
sausaqtaryna, nūry qaşa bastağan şüñirek közderine nazar audardym.
Jegi qūrt märtebeli ruhtyñ qabyğyn büldire bastağan ieken. Men onyñ
sebebi basqa ğoi dep oilauşy iedim!
Qaryndasynyñ bolaşaq tağdyry jüregine tastai batyp jüredi
ieken. Jolai mağan sonyñ bärin syr qylyp aityp berdi.
Oğan bergen uädemdi qaitalap jatudyñ qajeti joq. Ol üşin tipti ant
beru de kerek bolmai qaldy. Baqytqa ūmtyluym, bergen sertti būzuğa
jol bermes te iedi.
XCVI tarau
OTsEOLANYÑ TAĞDYRY. QORYTYNDY
Orman arasyndağy alañnyñ şetine tigilgen qos mañynda
otyrğanbyz. Būl bir san türli güldiñ hoş iısi añqyğan ğajaiyp kögal
ieken. Ai töbeden kümis säulesin tögip tūr. Töñirek kündizgidei japjaryq. Biık palmalardyñ japyraqtaryn da, magnoliiänyñ jaña
aşyla bastağan gülderi men sary ağaş gülderin de ─ bär-bärin ai
jaryğymen ap-anyq ajyratuğa bolatyndai iedi.
Biz ─ ağaly-qaryndasty törteumiz būrynğy kezderdegidei ieminerkin söilesip otyrdyq. Ainaladağynyñ bäri däl sol kezdegidei
qūlpyryp tūr.
Biraq tek bolaşaqty söz qylğandyqtan ba, uaiymğa salyna berdik.
Bälkim, biz, törteumiz, būdan bylai ieşqaşan kezdespespiz. Ölimge bet
būrğan dosyma qarai otyryp, jüregimde saqtalyp kelgen ötken
künder quanyşynyñ birtindep sönip bara jatqanyn sezdim.
King fortynyñ mañaiynan aq jüzdilerdi kezdestirmei, aman öttik.
Qyzyq bolğanda, özimmen näsildes adamdardan qorqatyn ädet paida
boldy! İendigi jerde ieşbir tosqauyldy da, aşyq şabuyldy da kütken
joq iedik. Ündis küzetşileri Qara Djekpen birge alañnyñ ortasyna
jaiğasty. Jauyngerler oşaqty ainala otyra qalyp, keşki astyñ
qamyna kirisken-di. Olardyñ kösemderiniñ özine sengendigi sonşa, tipti
soqpaq jolğa saqşy da qoiğyzbady. Tärizi, qauip-qaterge müldem
nemqūraidylyqpen qarasa kerek.
Tünniñ biraz uağy bolyp, jauyngerler tikken şatyrlarymyzğa
tarauğa jinaldyq. Sol sät ormannan äldeqalai şu iestildi. Men ony
şolpyldağan suğa, nöserletken jañbyrğa, sarqyrağan qūlama suğa
ūqsattym.
Otseola basqaşa joramaldapty. Ol qalyñ ağaş arasynan qaptağan
adam nemese mal ötip kele jatqanda bolatyn japyraqtardyñ
tynymsyz sybdyryn iestipti.
Biz lezde ornymyzdan atyp tūryp, sybdyrğa qūlaq türe qaldyq.
Sybdyr jaqyndai berdi. İendi qu būtaqtardyñ bytyrlap synğan
dybysy men qaru-jaraqtardyñ sybdyrlağany anyq iestildi. Şeginuge
uaqyt tar. Sybdyr jan-jaqtyñ bärinen iestilip, qaruly adamdar
alañdy qorşap aldy.
Otseolağa qaradym. Ol janynda jatqan vintovkasyna tura ūmtylar
dep oilap iedim. Tañ qaldyrğanda, ol ornynan qozğalğan joq.
Onyñ saqadai sailanyp ülgergen birneşe serikteri būiryq kütip,
qasyna jetip keldi. Sözderi men qimyldarynan Otseola üşin jan
aiamai aiqasuğa daiyn iekenderi bilindi.
Olardyñ asyğys aitqan sözderine jauap retinde Otseola qolymen
belgi berdi. Būl qylyğyna olar tañ qalğan tärizdi. Vintovkalardyñ
ūñğysy jerge tūqyra qalyp, jauyngerler qaru jūmsaudan bas tartyp,
qaita ainyp qalğandai, nemketti pişinmen sileiip-sileiip tūryp
qaldy.
─ Tym keş, - dedi Otseola jai ğana, ─ tym keş! Biz qorşauda qaldyq.
Naqaq qan tögilip jürer. Al olarğa keregi tek qana meniñ ömirim. Meili,
jaqyndai tüssin! Qarsy aluğa äzirmin! Qoş bol, qaryndasym! Qoş bol,
Rendolf! Qoş bol, Virg...
Maiumi men Virginiiänyñ jäne meniñ qatty şyqqan dauystarymyz,
öksigimiz jan şoşyrlyq qoştasu sözderiniñ aiağyn iestirtpei jiberdi.
Kösemniñ janynda toptasyp jürip, jan-jağymyzda ne bolyp
jatqanyn baiqamappyz. Soldattardyñ qatty aiqailary men būiryq
bergen dauystardan qorşauda iekenimizdi sezgenge deiin, bar
nazarymyz Otseolağa auğan iedi. Kök mundirli adamdardyñ tolyq
qorşap alğanyn iendi kördik. Myltyq naizalary jan-jağymyzdan
samsap, jarq-jūrq ietedi. Biraq qarsylyq körsetilmegendikten, atys ta
bolğan joq. Bolat qaru-jaraqtardyñ şaqūr-şūqyry men dauystar
ğana iestiledi.
Atys keiinirek bastaldy, biraq ol qyryp-joiu iemes iedi. Quanyş
saliuti bolatyn: mynadai aituly jaudy qolğa tüsirgenderin
soldattar toilap jatty.
Ūzamai tūtqynğa alu räsimi aiaqtaldy. Otseolany ieki soldat ūstap
tūr. Ol iendi öziniñ aq näsildi dūşpandarynyñ qaq ortasynda. Otseola
tūtqynğa tüsti!
Onyñ serikteri de ūstaldy, soldattar keiinirek şeginip, tūtqyndar
ğana ortada tūryp qaldy.
Osy sätte sap tüzegen soldattar aldyna belgisiz bireu şyğa keldi.
Ol ofitserge birdeñelerdi aityp jatty. Kiımine qarağanda ündiske
ūqsaidy, biraq tüsiniñ sarylyğy basqağa megzegendei iedi. Basyna
orağan şüberekke qadap alğan üş qauyrsyny tynymsyz yrğalady.
Būl adamnyñ kim iekenine iendi ieşqandai kümän qalmağan-dy!
Būl kimdi de bolsa iesten tandyrar körinis iedi. Ol seminoldar
köseminiñ qaita aşuğa minuine sebep boldy. İeki jağyndağy
saqşylardy oiynşyq soldattardai ieki jaqqa iterip qalyp, sytylyp
şyğyp, sary adamğa tap berdi.
Mulattyñ baqytyna qarai, Otseola qarusyz iedi: pistoleti de,
pyşağy da joq bolatyn. Ol soldat myltyğynyñ naizasyn būrap
şyğaryp alğanşa, satqyn qaşyp qūtylyp ta ketti. Sūmyraidyñ
soldattar tizbeginen sytylyp şyğyp, iendi bolmasa kekti jazadan
qūtylyp ketuge ainalğanyn körgende, Otseolanyñ kökiregi aşudan qaq
aiyryldy.
Biraq opasyz qūtyldym dep beker ümittengen-di. Ajaly özi kütken
jaqtan kelmegenmen, öletini aldyn ala şeşilip qoiğan ieken.
Ol tūtqyndarğa alystan qarap, añyraiyp tūrğan kezde, art
jağynan bireudiñ sūlbasy jailap jaqyndap kele jatty. Ol äiel,
keremet symbatty äiel iedi, onyñ köz tartarlyq sūlulyğy ai
jaryğymen-aq jarqyrap tūrğan-dy. Äieldi ieşkim körgen joq, tek
betterin solai qarap berip tūrğan tūtqyndar ğana onyñ jaqyndap
kele jatqanyn baiqap qaldy.
Odan keiingi oqiğa birneşe sekundtyñ işinde-aq öte şyqty.
Mulattyñ tu syrtynan jasyrynyp kelgen äieldiñ qoly bir sät
älginiñ moinyna tiıp ketti.
Ai jaryğymen bir närse almas qylyştai jarq iete qaldy. Ol tiri
qaru - syldyrmaqty krotalus jylany iedi!
Onyñ teñgeli saqinalarynyñ syldyry anyq iestildi. Ile-şala
şoşyğan adamnyñ jan dausy şyqty. Sūmyrai sūp-suyq jylannyñ
moinyna orala tüskenin sezgen sätte-aq, ötkir tister jelkesine qadala
ketti.
Äiel jylandy mulattyñ moinynan ala bergeni körindi. Ol
jaltyrağan jylandy basynan asyra köterip:
─ Jasyma, Otseola! Seniñ kegiñ qaitty! Kegiñ qaitty! Kegiñdi sen
üşin çitta-miko qaitardy, - dep aiğai saldy.
Äiel sony aityp, şetke qarai syryla berdi, sosyn tañyrqap
qalğan soldattar aldyn bögeimin degenşe, būtalarğa jyp berip,
közden ğaiyp boldy.
Mulat teñselip baryp, jerge sylq iete tüsti. Onyñ qorqynyştan öñi
qūp-qu bop, közderi uiasynan şyğa alaryp ketken. Qasyna adamdar
jinalyp qaldy. Olar auzyna däri qūiyp älektenip jatty. Oq-däri men
temekini de qoldanğandar boldy, biraq iem bolatyn şöpterdi ieşkim
bilmeitin bop şyqty. Jylan qapysyz şaqqan ieken, kelesi küni Sary
Djektiñ şybyn jany şyrqap ketti.
***
Otseolany tūtqynğa alumen soğys tynğan joq. Men de būl soğysqa
qaita qatyspadym. Kösem birneşe aptadan keiin köz jūmdy, biraq
soğys ol ölgen soñ da tynğan joq. Ony äskeri dala sotynyñ ükimi
boiynşa ölim jazasyna kesken joq, öitkeni ol bülikşi iemes iedi,
äskeri tūtqyn retindegi qūqyn talap ietuine bolatyn. Ol özi aitqandai
almai tynbaityn auyr nauqastan qaitys boldy. Bälkim, derttiñ
örşuine tūtqynğa tüsui de sebep bolğan şyğar. Türmede otyrğan ūzaq
uaqyt onyñ täkappar ruhyn jasytpai qoimady. Sonymen asyl
azamatty ajal öz qūşağyna alyp tyndy.
Ömiriniñ soñğy sağatynda, soñğy sözderin arnağan dostary men
qastary qatar tūrdy. Dostary da, qastary da jylauda iedi. Ölim
jürgen jerde közdiñ qūrğaq bolğan kezi bar ma? Barabandardyñ
küñirengen üni ─ Otseoladai abzal jürekti jandy jerleu marşy
iestilgen kezde, köp soldattyñ köz jasy sorğalap tūrdy.
***
Saiyp kelgende, meniñ kinämşil qaryndasymnyñ jüregin bilep
alğan basqa iemes, jaidary äri jarqyn jandy kapitannyñ tap özi bop
şyqty. Olardyñ būl qūpiiälaryn aşqanğa deiin köp uaqyt ötti.
Mūndai jasyryn syrlary üşin olarğa aşulanğanym sonşa, tipti
alğaşqy kezde plantatsiiäğa birlesip ielik ietuden bas tarttym.
Biraq sonan soñ (Virginiiänyñ qorqytuynan keiin) aqyry,
kelisimge keldim. Sonymen, Maiumige üilendim. İeski üidiñ ornyna jaña
üi tūrğyzyp, oğan būrynğyşa ielik ietetin boldym. Bağa jetpes
injuime sai, būl da bir tamaşa qobdişa boldy.
Meniñ Tupelo-Krikte, bir kezde ispandarğa qarağan tağy da bir
plantatsiiäm bar iedi. Soğan bas-köz bolatyn is jürgizuşi, iağni turasyn
aitqanda alañsyz senuge bolatyn, minezderi jaily ierli-zaiyptylar
kerek iedi. Būl orynğa Qara Djek pen Violadan basqa qolaily kim bar?
Biligimde tağy da bir şağyndau jer bartūğyn. Ol batpaqtyñ şet
jağynda. Onda ainalasynda kesilgen ormany bar, düniedegi ieñ şağyn
alañqaiğa ornalasqan laşyq tūr. Biraq ol bos iemes. Jambas aqy üşin
ieşteñe tölemese de, ondağy tūrğyndy ieşqaşan quyp şyğarmas ta
iedim. Ol alligator aulaityn añşy Hikmen qart bolatyn.
Tağy da bir sondai añşy Uezerford jaqyn mañda, körşiles
plantatsiiäda tūratyn. Biraq iekeui ieşqaşan jūptaryn jazbaidy dese
de bolady.
Aiudyñ tyrnaqtarynan, alligatorlardyñ azulary men
qūiryqtarynan, ündisterdiñ tomagavkilerinen kezinde iekeui de
köresini äbden körgen adamdar iedi. İekeuiniñ bastary qosyla qalsa
nemese dostarymen birge bolsa, bastan keşken hikaialaryn
äñgimeleidi. Äsirese özderiniñ tönip kelgen ajaldan äupirimmen äreñ
qūtylyp şyqqandaryn qyzyğa aitatyn "İeñ alapat sūmdyqty qarğys
atqyr qarağai ormanyndağy ört işinde qalyp, jan-jağymyzdan on
myñ qyzyl öñdi qorşap alğan kezde kördik-au!"- degen sözderin jiı
iestitin iedik.
Äitkenmen, biz olardyñ būl qiyndyqtan da aman-iesen qūtylş
şyğyp, tağy da ūzaq jyldar jasağandaryn, özderiniñ joryqtaryn
nebir aqylğa syimas qiiäl-ğajaiyptarmen äsirelei otyryp, raqattana
äñgimelegenderin bilemiz.