I tarau
GÜLJAZİRA İeLI
LINDA FLORIDA! Tañğajaiyp, güljazira ieli! Öz kemesiniñ üstinen
alğaş körgen kezde, şytyrman oqiğa izdeuge şyqqan ier jürek
ispandyq1 senimen osylai sälemdesken.
Gül bazaryn jainatqan merekelik jeksenbi iedi. Osy bir
üilesimdiliktiñ özin taqua kastildik jaqsylyqtyñ nyşany dep
tüsindi. Ol seni "Florida" dep atady jäne sen, şynynda da, osy bir
asqaq atqa laiyqtysyñ.
Sodan beri üş jüz jyl ötti. Ūzaq üş ğasyr ötipti, biraq öziñdi alğaş
aşqan kündegidei sen äli de osy bir ädemi atqa laiyqsyñ. Üş ğasyr
būryn jağalauyña Huan de Leon alğaş aiaq basqan kündegidei büginde
gülge malynyp tūrsyñ. İä, dünie alğaş jaratylğan künderdegidei,
sen qazir de ğalamat äsemsiñ!
Ormandaryñ äli de adam aiaq baspağan qalyñ nu, savannalaryñda
jasyl jelek jaiqalyp tūr, toğailaryñnan anistiñ, apelsin
ağaşynyñ, mirt pen magnoliiänyñ hoş iısi añqidy. Jazyqtaryñda
jaltyldağan kögildir iksiiä közdiñ jauyn alady. Altyn tüsti
nimfeiäñnyñ sureti su betine şağylysady. Batpaqty ormandaryñda
orasan ülken kiparister, alyp samyrsyndar, evkalipter men lavr
ağaştary boi talastyrady. Appaq kümistei qūm japqan
qyrattaryñdy qarağailar kömkerip, olardyñ qylqan japyraqtary
palma japyraqtarymen jarysa ösip tūr. Tabiğattyñ tylsym
qūdireti-ai deseişi: osy bir maida qoñyr, mamyrajai ölkede
ösimdiktiñ barlyq türi kezdesedi ─ soltüstik pen oñtüstiktiñ ağaştary
būtaqtaryn aiqastyryp qatar ösedi.
Tañğajaiyp Florida! Sağan qarap tebirenbes adam bar ma?
Şapağatty ölke iekeniñdi kim teriske şyğarmaq? Seniñ qoinauyñnan
būlqyna atqylap jatqan bastaulardyñ adamdy qaita jasartyp,
ömirge mäñgilik när beretinine ärkim-aq öziñmen alğaş jüzdesken
saiahatşylardai, ieşbir kümänsiz senedi ğoi! Osy bir tätti, iesten ketpes
qiiäl talaidyñ jan düniesin baurap alğandyğyna tañdanuğa bolmaidy
— olar būl qiiälğa boi ūrğan. Ataq-dañqyñ käusar sularyñnan meiir
qandyryp, qaita jasaruğa ūmtylğan şytyrman oqiğa izdeuşi
myñdağan adamdardy Meksikanyñ kümisi men Perudiñ altynynan kem
qyzyqtyrğan joq. Jetkizbes qiiälğa iergen talai bozdaqtar osy bir
qaterli jihanger jolda jasyna jetpei qartaiyp, tipti mert bolyp ta
ketti. Biraq osyndai közsiz batyrlyqqa tañdanuğa bola ma?! Tipti
bizdiñ zamanymyzdyñ özinde mūny qiiälğa jatqyzu qiyn, al sonau
arman quğan äserşil zamanda ieligip ketu äldeqaida oñai bolatyn.
Jaña dünieni aşqan iekensiñ, onda ömir sürudiñ jaña täsilin nege
tappasqa? Adamdar japyraqtary mäñgi sybdyr qağatyn, gülderi
ieşqaşan solmaityn, qūstary tynbai sairaityn, ieşqaşan qys
bolmaityn, ieşteñe ölimdi ieske tüsirmeitin ieldi körip iedi. Osyndai
şapağatty jerdiñ hoş iısin jūtqan adamdarğa ieşqaşan öşpeitin
senim nūryn qūiğan siqyrly tylsym osy iemes pe?
Sol bir äsire qiiäl äldeqaşan joğalğan, biraq sol qiiäldy tuğyzğan
sūlulyq saqtalyp keledi. Tañğajaiyp Florida, sen baiağydai
Güljazira ieli bolumen kelesiñ! Toğailaryñ būrynğydai jap-jasyl
aspanyñ būltsyz, sularyñ möldir, sen būrynğyşa qas sūlulyğyñnan
taimapsyñ! Degenmen birdeñe özgergen sekildi. Tabiğat sol qalpynda.
Al adamdar şe?
Öziñ asyrap, öziñ när bergen öñderi mystai qyzğylt adamdar qaida?
Ölkeleriñnen men tek aq öñdiler men zäñgilerdi köremin, qyzyl
öñdiler joq; ieuropalyqtar men afrikalyqtar ğana bar, al ündister
körinbeidi. Osy jerdi mekendegen baiyrğy tūrğyndar şynymen
qūryp ketkeni me?! Ündister qaida? Joq! Olar gül kömkergen
soqpaqtaryñmen iendi qaityp jürmeidi, qaiyqtary tūnyq özenderiñde
iendi qaityp jüzbeidi, janğa jaily jūpar atqan ormandaryñda
dauystary iendi qaityp iestilmeidi, qalyñ nu arasynda sadaqtarynyñ
adyrnasy iendi qaityp zyñyldamaidy. Olar ketip qaldy - alysqa jäne
birjola ketti.
Biraq olar öz ierikterimen ketken joq. Seni öz ierkimen kim qiyp
keter iedi? Joq, tañğajaiyp Florida, qyzyl öñdi tülekteriñ öziñe adal
bola bildi, seni qiyp ketu oñai bolğan joq. Olar özderiniñ jastyq
şaqtaryn ötkizgen süiikti mekenderin köp uaqyt qorğady; ūzaq
jyldar janqiiärlyqpen aiqasyp, mäñgilik dañqqa bölendi. Aiausyz
şaiqastarda tūtas armiiälaryn qūrban ietu arqyly ğana aq öñdiler
olardy tuğan jerlerinen yğystyra aldy. İä, olar öz ierikterimen
ketken joq. Böltirikterdi anasynan tartyp alğandai, olardy senen
zorlap ajyratty, sosyn Batysqa qarai alysqa yğystyryp tastady.
Köñili qaraly, jüregi jaraly jandar batar künniñ soñynan äreñ ilbip
attandy. Ünsiz, janarlaryna jas tūna, jyljyp bara jatty alğa.
Birde-bireui quğynğa öz ierkimen moiynsūnğan iemes.
Olardyñ senen aiyrylğysy kelmegendikterine tañdanarlyq
ieşteñe joq. Qaiğylarynyñ tūñğiyqtai tereñ iekendigin äbden
tüsinemin. Güljazira ielinde men de jan raqatyn tauyp, men de seni
qimai attanğanmyn, Florida. Alyp ormandaryñnyñ köleñkesinde
seruendep, möldir sularyña şomylğanda, qaita jasarğym
kelgendikten iemes, ömir men densaulyqtyñ aiqyn da quanyşty
läzzatyn sezgendikten sairan salğanmyn. Palmalaryñ men
magnoliiälaryñnyñ jalpaq japyraqtarynyñ astynda nemese
savannalaryñnyñ kökpeñbek jazyqtarynda şalqamnan tüsip talai
ret jatqanmyn. Sol kezderde kögildir aspannan köz almai jatyp,
işimnen aqyn sözderin qaitalaitynmyn:
Jerde ūjmaqtyñ bolsa bary aqiqat,
Osyndai-aq bolar, sirä, tabiğat!
II tarau
İNDİGO PLANTATsİİaSY
Äkem indigo plantatsiiäsynyñ qojasy bolatyn. Ata-tegi Rendolf,
meni de özi sekildi Djordj Rendolf dep ataidy. Meniñ boiymda ündis
qany bar. Öitkeni äkem Roanok özeniniñ boiyna qonys tepken
Rendolftar äuletine jatatyn. Arğy tegi hanşa Pokahontastan2
taraityn. Ol öziniñ ündisterden şyqqandyğyn maqtan ietetin — tipti
täkapparsuşy da iedi. Bälkim, ieuropalyqtar būğan tañ qalatyn şyğar,
biraq Amerikada arğy atalary ündisterden taraityn aq näsildiler
özderiniñ şyqqan tekterine qatty maqtanary mälim. Äsirese
jabaiylar ūrpağy biraz bailyqqa ie bolğan jağdaida metis3 bolu
masqaraşylyq dep ieseptelmeidi. Ündisterdiñ darqandyğy men
ūlylyğyn däripteitin tom-tom kitaptar, bizdiñ olardy öz atalarymyz
deuden uialmaityndyğymyz sekildi qarapaiym däleldiñ janynda tük
te iemes. Özderin Virginiiä hanşasynyñ ūrpağymyz dep sanaityn aq
öñdiler otbasy jüzdep sanalady. İeger osynyñ bäri ras bolsa, onda
Pokahontas arudyñ öz küieui üşin bağa jetpes asyl iekendiginde dau
joq.
Äkemniñ sodan tarağany, şynynda da, ras qoi dep oilaimyn. Qalai
bolğanda da ol otar ieldiñ baiyrğy, täkappar otbasyna jatatyn. Jas
kezinde jüzdegen qūldary bolğan, biraq daraqylyqpen şektes
myrzalyq bar bailyğyn tekke şaştyrdy. Ol mūndai qorlyqqa
şydai almai, qalğan düniesin jinap-terip, tūrmysty qaita bastau
nietimen oñtüstikke bet alady.
Äke ömirindegi osy bir özgeriske jetpei düniege kelsem kerek,
sondyqtan meniñ otanym -Virginiiä. Biraq iesimdi iendi bile bastağan
kezde Floridadağy tamaşa özen Suoni jağasynda iedim. Balalyq
şağym sol jerde ötti, albyrt jastyqtyñ alğaşqy quanyşyn da,
alğaşqy mahabbat läzzatyn da sonda tattym. Biz özimizdiñ balalyq
şağymyz ötken jerlerdi ieşqaşan iesten şyğarmaimyz.
Aqqa būiap, terezelerin jasylmen oiulağan, iemennen salğan ädemi üi
äli künge köz aldymda. Oğan ağaş bağanalar tirep tūrğan keñ veranda
jalğasyp jatatyn. Jeñil jaqtaulary bar alasa basqyştar üi men gül
alañyn bölip tūratyn. Üidiñ oñ jağynda apelsin toğaiy, sol
jağynda ülken baq bolatyn. Gül alañynan keiin özenge jetkenşe
ieñiske qarai kösilip jatqan kök şalğyn. Özenniñ osy tūsynda ülken
kölge ūqsağan ireñi bar. Qalyñ toğaily jağalau men kişkentai
araldar beinebir auada qalyqtap tūrğandai äser ietedi. Ainala ūşyp
jürgen, jüzip bara jatqan qūstar. Kölde aqqular şomylady, äri qarai
qalyñ orman, onda da qalyqtağan, şulağan qūstar.
Alañqaida ūştary süiirlene bitken ūzyn japyraqty palmalar
men jalpaq japyraqty, jelpuişke ūqsağan kişkentai palmettolar
ösip tūr. Bir jerde magnoliiälar men jūpar añqyğan anis güldep jatsa,
iekinşi bir tūsta - iukki közdiñ jauyn alady. Osynyñ bäri jergilikti
ösimdikter. Jazyqtyqta osy öñirdiñ tağy da bir tūraqty ösimdigi - janjaqqa tösele ösken būtaqtary, jerdegi şöp üstine aumaqty köleñke
tüsirip tūrğan teridei qalyñ, japyraqty mäñgi jasyl alyp iemen boi
sozady.
Köleñkede jazdyq jeñil köilek kigen süp-süikimdi sūlu qyz otyr.
Aq oramalynyñ astynan altyndai jaltyldağan ūzyn būrymdary
tögilip tūr. Būl meniñ jalğyz qaryndasym Virginiiä. Anama tartqan
altyn şaştaryna qarap, ony ündisterden tarağan dep aitudyñ özi
qiyn Ol öziniñ süiikti bäsireleri - ielik pen onyñ kişkentai teñbil
lağyn iermek ietude. Qyz olarğa qabyğyn arşyğan apelsin beredi,
älgiler ony süisine jeidi. Qasyndağy kişkene şynjyr üstinde tağy
da bir süiiktisi - jyltyr qara tügi bar, qūiryğy būlañdağan tiın otyr.
Onyñ köz ilespes qimylmen sekirgeninen ürikken qūralai qaşqalaqtap
ienesine tyğyla tüsedi. Bolmasa meniñ qaryndasymdy panalaidy.
Ainala qiqulağan qūstar. Uiasyn apelsin ağaştarynyñ arasyna
salğan altyn tüsti torğai tamyljyta şyrqasa, dälizdegi tor işinen
oğan toty qūs ün qatady. Magnoliiä işinde pyr-pyr ūşyp jürgen
alqyzyl şymşyqtar men jorğatorğailardyñ änine de ün qosady.
Özen boiyndağy biık kiparisterdiñ dänin terip jep jürgen jasyl
totylardyñ byldyryqtağandaryn ainytpai qaitalaidy. Oqta-tekte
aspanda biıktei ūşyp jürgen kümis qanatty ispan qyrğauyldarynyñ
nemese alys köldegi araldardan talyp jetken qūtandardyñ
ysqyryğyn da aina-qatesiz salady. Teñdesi joq būl änşi qūs, ittiñ
ürgenin, mysyqtyñ miiäulağanyn, qaşyrdyñ aqyrğanyn, jylqynyñ
kisinegenin, tipti adamnyñ dausyna deiin qolma-qol qaitalaidy.
Üi syrtynda müldem basqaşa körinis közge ūrady ─ kisi
qyzyğarlyqtai bolmağanmen, onda da abyr-sabyr az iemes. Qainağan
jūmys osynda. Şarbaqpen qorşalğan keñ alañ üidiñ irgesine kep
tireledi. Ortasynda jarty akr jerdi alğan ülken lapas. Ony myqty
ağaş bağanalar tirep tūr. Lapas astynda kiparis diñinen oiyp
jasalğan ülken sopaqşa astaular körinedi. Bir-biriniñ üstine qoiğan üş
astaudy tütik jalğastyrady. Astaularda bağaly ösimdik - indigo
jibitiledi, sosyn odan kök tüsti būiau alynady.
Ärirekte bir-birinen aumaityn kişkene üiler tūr. Ol zäñgilerdiñ
laşyğy. Olardyñ ärbiri apelsin ağaştarynyñ arasyna jasyrynyp
tūrğandai körinedi. Pisip tūrğan jemister men jaña ğana aşylğan
appaq jas gülderdiñ hoş iısinen aua jūpar añqidy. Üilerdiñ
şatyrynan asa biıktei ösip, iendi biri iılip tūrğan sändi palmalar
mañaidağy kögalğa jarasa ketkendei.
Şarbaq qorşaudyñ işinde basqa üiler tūr. Olar syptalmağan
böreneler men taqtaidan qalai bolsa solai qiystyryla salğan
qūrylystar. Onda at qora, dän saqtaityn qamba jäne as üi ornalasqan.
Soñğysy aşyq lapastyñ negizgi qūrylysy ─ töbesin taqtaişalarmen
jauyp, tireulerin hoş iısti samyrsyn bağanalardan jasağan üimen
jalğasyp jatyr.
Şarbaqtyñ arğy jağy kökjiekti kömkerip, körsetpei tūrğan
kiparis ağaştaryna deiin sozylğan keñ jazyq. İndigo ösiriletin jer
de sol. Degenmen mūnda jügeri, tätti kartop, küriş, qant qūrağy sekildi
basqa da daqyldar ösiriledi. Biraq olar satylmaidy, özimiz
paidalanamyz.
İndigony jüiek-jüiekpen, siretiñkirep sebedi. Ösimdik bir
mezgilde ösip jetilmeidi: keibireuleri jaña ğana japyraq jaiyp, üş
qūlaqtana bastasa, basqalary tolyq gül jardy, ─ biıktigi ieki fut
derliktei. İndigo qyryqqūlaq tärizdi tez ösedi. Būl qūs qauyrsyndary
sekildi aşyq jasyl gül jaratyn būryş tūqymdas ösimdik. Keide
köbelekke ūqsas gül jaratyn şaqtary da bolady, biraq köbi tolysyp
pispei jatyp qūridy. Olardyñ tağdyry özgeşe: al qyzyl gülderdi
aiausyz qyrqyp ala beredi.
Şarbaq pen indigo jüiekteriniñ arasynda jüzdegen adam
qybyrlap jür. Bir-iekeui bolmasa, bäri de afrikalyqtar, bäri de
qūldar. Bäriniñ öñderi qara bolğanymen, köpşiligi ─ zäñgiler. Mūnda
mulattar4 da, sambolar5 da, kvarterondar6 da bar. Boiynda
afrikalyqtardyñ qany bar adamdardyñ özderi de müldem qara iemes,
küreñ qyzyldau bop keledi. Keibireuleri adam qarağysyzdai - qalyñ
ierin, quşyq mañdai, jalpaq mūryn jäne de symbat deitindei
symbatty da iemes. Keibireuleriniñ dene bitimderi jap-jaqsy, tipti
symbatty-aq. Onda aq tüsti deuge bolarlyq äielder de kezdesedi ─
būlar kvarterondar. Köpşiligi süikimdi, al keibireuleri ─ aituly
sūludyñ özi.
Bäri de jūmys kiımin kigen. İerkekter jağy jeñil kenep şalbar,
būiama jeide, palma japyraqtarynan toqylğan qalpaq kigen.
Talğamğa sai kiındim dei alatyndar az-aq. Belge deiin jalañaştanyp
alğandardyñ qap-qara qaiystai terileri eben ağaştaryndai künge
şağylysady. Äielder jağy alabajaqtau kiıngen ─ jolaq-jolaq sisa
köilek, bastarynda madrastyñ aşyq būiauly tor köz oramaly.
Keibireuleriniñ köilekteri talğammen tigilgen, öte ädemi. Töbelerine
tüie salğan şaştary äielderge ierekşe jarasyp tūr.
İerkekter de, äielder de plantatsiiäda indigo ösiredi. Keibireuleri
ösimdikterdi oryp, baulap beredi, basqalary olardy lapastyñ astyna
tasidy; sol jerde baulardy üstiñgi nauağa tastaidy ─ ony "böktiru
qazany" dep ataidy. Üşinşileri suyn tögedi jäne "syğyp" alady.
Qalğan jūmysşylar tūnbalaryn kürep, aryqqa ağyzyp tūrady. Al
birneşe adam būiaudy keptirip, qalypqa qūiumen ainalysuda.
Ärqaisysy özine tiısti jūmysty köñildi jürip atqaruda. Özara külisip,
täjikelesip, on şyrqasyp, birin-biri sözben ilip-şalyp jatqan
köpşilik, köñildi dauystar qūlağyñnan ketpeidi.
Biraq olardyñ bäri qūldar - äkemniñ qūldary. Äkem olarğa jaqsy
qaraidy, qamşy üiire bermeidi, sondyqtan da bolar jūmyskerlerdiñ
köñilderi köteriñki, jüzderi jarqyn.
Meniñ iesimde, mine, osyndai tamaşa suretter qalypty.
Meniñ balalyq şağym osynda ötti, sanaly ömirim osynda bastaldy.
III tarau
QOS DJEK
Är plantatsiiänyñ öz "perisi" bolady. Keide tipti birneşeui de
kezdesedi. Biraq sonyñ işinde äsirese bireui öte-möte qasköileu bop
şyğady. Bizdegi saitan ─ Sary Djek bolatyn.
Ol asa ūsqynsyz bolmağanmen, tūiyq, qasaryspa minezimen közge
tüsken jas mulat iedi. Kei kezde ol şekten şyqqan aşu-yza men
qataldyqqa boi ūratyn-dy.
Mūndai qatal adamdar zäñgilerge qarağanda mulattarda jiı
kezdesedi. Būl psihologiiälyq ierekşeliktiñ törkini, öñderiniñ
sarylyğyn maqtan tūtatyn mulattardyñ aqyl-oi jağynan da, küşjiger jağynan da, zäñgilerge qarağanda özderin "üstem"
sanaityndyqtarynda, sondyqtan da kemsituşilikke, ädiletsizdik
ataulyğa qatty küizeletindikterinde bolsa kerek.
Al taza qandy zäñgiler topastyq tağylyqqa sirek barady. Adamzat
ömirindegi tragediiälarda olar bäleni bastauşylar iemes, ylği qūrban
boluşylar. Qaida jürmesin ─ öz ielinde me, älde jat jerde me ─
bäribir olar zäbir-japa şegedi, biraq kektenuşilik pen qataldyq
olardyñ qandarynda joq. Bükil älemde Afrika zäñgisiniñ jüreginen
raqymdy jürek tabyla qoimas.
Sary Djek qataldyğymen közge tüsetin. Ol onyñ tua bitken atalarynan tarağan qasieti iedi. Ol äkesi jağynan ─ ispandyq, şeşesi
jağynan ─ zäñgiden tarağan bolatyn. Öz äkesi ony äkeme qūldyqqa
satyp jiberipti!
Şeşesi küñ bolsa, balasy qūl bolady. Äkesi ierikti adam bolğanmen,
onyñ öz ūrpağy üşin ieşqandai mäni joq, Amerikada qyzyl öñdiler
men qaralardyñ balalary şeşeleriniñ körgen künin köredi. Tek qana
aq tüsti äiel ğana aq tüsti balalarğa ana bola alady.
Plantatsiiäda basqa da Djek bar. Alğaşqydan aiyrmaşylyğy ony
jūrt Qara Djek dep ataityn. Jastary men boilarynyñ birdeiligi
bolmasa, iekeuiniñ ieşbir ūqsastyğy joq. Minezderiniñ bir-birine
kereğarlyğy, öñderi men syrt pişinderinen de özgeşeleu bolatyn.
Sary Djek qylañdau, biraq onyñ iesesine Qara Djektiñ jüregi jomart.
Tipti bet qūbylystarynda da jer men köktei aiyrmaşylyq bar:
biriniñ jüzinen rizalyq, jylylyq nūry tögilip tūrsa, iekinşisi
qabağynyñ astymen tüksie qaraityn. Zäñginiñ appaq tisteri külgen
kezde ylği jarqyrap tūratyn, al Sary Djek bir zymiiändyqty
oilastyrğan sätte ğana kületin.
Qara
Djek
Virginiiäda
tuyp-ösken.
Ol
bizdiñ
būrynğy
plantatsiiämyzda da kün keşti. Būl jaqqa da birge kelgen-di. Äkeme öte
jaqyndau jüredi; myrzalar men qūldar arasynda osyndai qarymqatynastar bola beredi. Otbasymyzdyñ bir müşesindei bolyp ketken
jäne bizdiñ äuletimizdi maqtan tūtatyn. "İeski otarda" tuyp-ösken
barlyq zäñgiler sekildi ol da öziniñ tuğan jerine maqtanady.
Zäñgilerdiñ ortasynda "virginiiälyqtar" syi-qūrmetke ie boluşy
iedi.
Qara Djek symbatsyz da iemes, bet älpeti zäñgiden göri mulatqa
köbirek ūqsaidy. Zäñgilerdiñ köbi qalyñ ierindi, jalpaq mūryndy,
taipaq mañdaily bop keledi ğoi. Djekte būl ūsqynsyzdyqtyñ birdebiri joq. Bet bitimi kelisti, taza qandy zäñgilerdi kezdestirgenim bar.
Qara Djek sondailardyñ biri. Dene bitimi jağynan ol efiopiiälyq
Apollonnan aumaidy.
Djektiñ sary äriptesine qarağanda symbattylau iekenin
moiyndaityn menen basqa da birli-jarym adamdar bar. Ol bizdiñ
plantatsiiädağy aituly sūlu kvarteron Viola. İeki Djektiñ Viola üşin
bäsekeleskenine köp bolğan. Qyzdyñ jyly şyrai berui üşin iekeui de
qoldan kelgenşe tyrysyp baqty. Biraq būl oñai şarua iemes iedi. Viola
kesirli, jeñil minezdi qyz. İekeuiniñ de ony qatty qyzğanatyny aitpasa
da tüsinikti. Aqyry qyzdyñ köñili zäñgige aua bastağany aiqyn boldy.
Sol üşin mulat öziniñ baqtalasyn ölerdei jek körip jürdi. İekeui talai
ret küş synasyp ta kördi, biraq är joly zäñgi jeñip şyğa berdi.
Mümkin, Viola oğan syrt pişini üşin iemes, osynysy üşin jyly şyrai
bergen şyğar. Bar älemde, barlyq kezde de sūlulyq ierlik pen küşqairat aldynda bas iiümen keledi.
Sary Djek bizdiñ otynşymyz, al Qara Djek atqosşynyñ mindetin
atqaratyn.
Plantatsiiämyzdağy ieki Djektiñ mahabbat pen baqtalastyğy
qarapaiym ğana qūbylys iedi. Pälendei qyzyqtyratyn da ieşteñesi
joq, ony özimniñ sodan bylaiğy ömirime ülken yqpal ietken birsypyra
oqiğalarğa sebepşi bolğandyqtan ğana ieske alyp otyrmyn.
Solardyñ birinşisi mynau. Bäsekelesiniñ baqytyn köre almağan
Sary Djek aşyqtan-aşyq Violanyñ soñyna tüse bastady. Birde
üiden alys orman işinde kezdeisoq kezdesip qalğan mulat, qyzdan
öziniñ aram piğylyn qanağattandyruyn talap ietuge deiin barady.
Violanyñ jiırkenişpen bergen jauaby ony ölermendik äreketke
baruğa itermelep, tek qaryndasymnyñ oilamağan jerden kezdesip
qaluy ğana mulattyñ mysyn qūrtqan. Ony negizinen qaryndasymnyñ
talap ietui boiynşa jazalauğa tura keldi.
Talai jazalanatyn reti kelse de, būl Sary Djektiñ tūñğyş taiaq
jeui iedi. Oğan degende äkem tym keşirimdi, tipti şekten tys keşirimdi
desip jüretin jūrt. Onyñ ağat basqan kezderin ğana iemes,
qylmystaryn da jiı keşire beretin. Äkem tabiğatynan raqymdy
adam, qamşy silteuge köp bara bermeitin. Biraq būl joly qaryndasym
mulattyñ jazalanuyn üzildi-kesildi talap ietti. Viola onyñ
qyzmetşisi, sondyqtan Sary Djektiñ ospadarlyğyn jazasyz
qaldyruğa bolmaityn.
Osy bir oryndy jazalaudan keiin de ol zymiiändyq piğylynan
arylğan joq.
Keşikpei Sary Djektiñ kekşildigin däleldeitin tağy da bir oqiğa
boldy.
Qaryndasymnyñ jaqsy köretin kişkentai qūralaiy köl jağasynda
ölip jatqan jerinen tabyldy. Onyñ özdiginen öle qaluy mümkin iemes,
kögalda sekirip jürgenin bir sağat būryn ğana körgenbiz. Qasqyr da,
alligator da jolai qoiğan joq. Ön boiynda tis pen tyrnaqtyñ izi
körinbeidi - tamşy qan joq!
Köp ūzamai onyñ buyndyryp öltirilgeni mälim boldy. Ony
öltirgen mulat ieken, al Qara Djek bärin körip qoiypty. Apelsin
bağynda jūmys istep jürgen ol qylmysqa kuäger boldy. Sary Djektiñ
jonyna iekinşi ret düre soğyldy.
Onyñ ar jağynda zäñgi men mulat arasyndağy janjaldy nağyz
soğysqa ainaldyrğan üşinşi jağdai da bolyp ötti. Tiımdi sätti
paidalanyp qalğysy kelgen Sary Djek äri mahabbat jolyndağy
bäsekelesinen, äri juyrda istegen qylmysynyñ kuägerinen kek alğysy
keldi.
Būl qaqtyğys töbelespen ğana tynğan joq. İspandyq atababalarynan qanyna siñgen, közsiz öşpendilikke tizgin bergen mulat,
öziniñ qarusyz bäsekelesine pyşaq jūmsap, auyr jaraqattady. Būl
joly ony būrynğydan da qatty jazaladyq. Qanym qainap ketti Qara Djek meniñ köleñkedei qalmaityn "küzetşim" äri jaqsy körip
ketken serigim iedi.
Köñildiligi men jaidary mineziniñ arqasynda zäñgi jaisañ
joldastai bop ketken-di. Balalyq şağymda jūp jazbai jüretinbiz ─
özenge de, ormanğa da birge baruşy iedik.
Ädildik jazany talap ietti jäne Sary Djek myqtap tūryp sazaiyn
tartty. Biraq odan ne paida, mulat tüzelmei qoidy. Beinebir jan
düniesin jamandyq qana jailap alğandai.
IV tapay
FLORİDA QŪDYĞY
Apelsin bağynyñ arğy jağynda oipat şūñqyr bar — būl meniñşe,
tek qana Floridağa tän ierekşelik.
Diametri 40 iardqa juyq kökpeñbek tabiği su qoimasynyñ tereñdigi
äldeneşe futqa jetedi. Osy köldiñ tübinde bir-birinen jartasty
bögetter arqyly bölinip jatqan tsilindr syñaily şūñqyrlar nemese
qūdyqtar bar. Mūnyñ özi aranyñ būzylğan uiasyna köbirek ūqsaityn.
Būl qūdyqtardyñ keide qūrğap qalatyn da kezderi bolady, biraq
köbine mūnda su irkilip, al qūdyqtar tolğan kezde su bükil oipatqa
jaiylady.
Mūndai tabiği su qoimalary tegis jerlerde ornalasqanmen olardy
ärqaşanda magnoliiä, qyzğylt lavr, iemen, şilik jäne palmetto
sekildi mäñgi jasyl ösimdikter ösetin jotalar men jartas syryqtary
qorşap jatatyn. Mūndai qūdyqtar balqarağai ösetin ormandarda jiı
kezdesedi, al keide mūhittağy kişkentai araldar sekildi, kökpeñbek
savannalardan da kezdesip qalady.
"Hommoktar" - ündis tarihyndağy ataqty Florida qūdyqtary
osylar.
Sonyñ biri apelsin bağynyñ ar jağynda bolatyn. Mañaiyn mäñgi
jasyl ağaştardyñ japyraqtary jartylai jauyp tūratyn
qyzğyltym jaqpar tastar synyq şeñberdei qorşap jatady. Suy taptaza, möp-möldir. Tūp-tūnyq tereñinde altyn tüstes balyqtar men
qyzyl balyqtar, tabandar men alabūğalar üiir-üiirimen josylyp
jüretin. Su qoimasy bizdi balyqpen qamtamasyz ietedi jäne bärimizdiñ
şomylatyn jerimiz de sol Floridanyñ ystyq auasynda suğa tüsu jan
raqaty ğana iemes, qajettiliktiñ naq özi.
Üiden kölge deiin apelsin bağyn qaq jaryp ötetin qūmdy jol,
onda ieñiske qarai tüsuge yñğaily tas tekpişekter bar. Ärine, sudyñ
raqatyn tek aq näsildiler ğana köretin.
Köldiñ arğy jağy biık kiparis jäne qarağai qorşap jatqan iegistik.
Ainala köptegen milge sozylyp jatqan mi batpaq.
Plantatsiiänyñ bir jağynda qalyñ şöp ösken keñ jazyq. Būl
jylqylar men basqa da mal jaiylatyn tabiği jaiylym, savanna iedi.
Mūnda būğylar men jabaiy kürketauyqtar jiı kezdesedi.
Men bolsam bozbalanyñ añ aulauğa nağyz qūmartatyn şağynda
iedim. Oñtüstik ştattardağy onşa jūmystary joq köptegen jastar
sekildi, meniñ de negizgi iermegim añ aulau bolatyn. Äkem mağan birneşe
jüirik tazy syilağan.
İeñ jaqsy köretin iermegim şūñqyrğa boi tasalap, būğy nemese
kürketauyqtyñ jaqyndağan sätin kütip, sonan soñ kökpeñbek jazyqta
soñyna tüsip ap qualau bolatyn. Talai būğy men kürketauyqty quyp
jürip
ūstağanmyn.
İtter
olardy
qūtqarmaidy.
Jabaiy
kürketauyqtarğa it qosudan oñai ieşteñe joq.
Ädette, üiden ierte, jūrttyñ bäri ūiyqtap jatqan kezde şyğamyn.
Añ aulauğa būl nağyz qolaily mezgil.
Birde şūñqyr mañyndağy jasyrynatyn jerime baryp, jartas
üstine şyğyp aldym. Ol jerde itterge de, özime de oryn jetkilikti
iedi. Osy töbeden jazyq jer alaqanğa salğandai anyq körinetin.
Ondağy qybyrlağannyñ bäri nazardan tys qalmaidy. Al meni ieşkim
baiqai almaidy. Magnoliiänyñ jalpaq japyraqtary şatyr sekildi
bürkep tūrady da, japyraq arasynan bärin qadağalap otyramyn.
Sol küni ädettegi ornyma kün şyqpai bardym. Jylqylar äli at
qorada, mal aqyrdan jem jep tūrğan. Savanna qūlazyp jatyr. Ūşyqiyrsyz keñ jazyqta birde-bir būğy körinbeidi.
Azdap renjip te qaldym. Bügin şeşem qonaq kütpek bop, tüski
tamaqqa añ äkep ber dep ötingen. Ärine, men uäde berdim, iendi, mine,
qūlazyğan savannağa qarap otyryp ümitim üzilgendei.
Şynymdy aitsam, mūndaidy körmegen basym öte tañ qaldym.
Künde tañerteñ keñ jazyqta būğylar jüretin iedi. Mümkin mağan deiin
bireu kep ürkitip jibergen şyğar? Äbden mümkin. Bälkim, ol körşiles
plantatsiiädağy jas jigit Ringgold nemese müldem köz iludi bilmeitin
añşy ündistiñ biri bolar? Äiteuir, osynda mağan deiin bireu kep,
añdardy ürkitip jibergeni anyq.
Savanna ieşkimniñ ieligine de, ieş plantatsiiänyñ menşigine de
jatpaityn: onyñ keñ jazyğynda iemin-ierkin añ aulauğa ärkimniñ de
ierki bar. Būl memleket jeri bolatyn jäne ieşkimge satylmağan-dy.
Sonymen tüski asqa būğy ietin apara almaityn boldym. Ras, äli de
bolsa kürketauyq atyp aluyma bolatyn iedi, olar keiinirek şyğady.
Qūrqyldağan dauystary ağaş bastarynan ap-anyq iestilip tūrğan-dy.
Biraq juyrda ğana olardyñ bir tobyn atyp alğan iem, qoima qūs ietine
siresip tūr. İendi mağan būğy ieti ğana kerek.
Vintovkamdy ala şyqqanmyn, būğy izdep ormanğa barsam da
bolady. Nemese Hikmen qarttyñ laşyğyna barsam, ol mağan
kömekteser iedi. İeger bügin añğa şyqqan bolsa, būğy ieti bar degen söz,
onda azdağan ietti sodan-aq ala salamyn.
Döñgelek kün kökjiekten iendi körindi, altyn säuleleri alystağy
kiparisterdiñ ūşar basyn şalady, al aşyq jasyl japyraqtary
altyndai jalt-jūlt ietedi.
Özim tūrğan töbeden tüspes būryn, men savannany tağy da bir ret
şolyp şyqtym da, bastapqy nietimnen bas tartyp, ornymda qala
beruime mäjbür ietken bir närseni baiqap qaldym.
Öñdelgen jer men savannany bölip jatqan qorşau mañyndağy
kiparis ormanynyñ aşyqtau alañyna bir top būğy örip şyğa keldi.
"İe,─ dep oiladym men, ─ qalyñ jügerini qaq jaryp ötken ieken ğoi".
Būğylar osy tūstan şyqty-au degen jerge köz tiktim. Qorşaudyñ
sol bir būryşynda ädette taqtailarmen jauyp qūiatyn quys bar
iekenin biletinmin. Quysty ap-anyq kördim, biraq taqtailary öz
ornynda. Demek, būğylar ol jaqtan kelmegen boldy. Qorşaudan
qarğyp ötuleri mümkin iemes. Diñgekteri men tireuişteri bar biık
qorşau bolatyn. Quysty jauyp tūrğan taqtailar da qorşaudyñ
özindei biık. Demek, būğylar ormannan şyqqan ğoi?
Basqa da birdeñelerdi közim şaldy. Būğylar jaiylyp kele jatqan
joq, jauynan seziktengendei jelip keledi.
Soñdarynan bireu quyp kele jatqan tärizdi. Ol kim boldy ieken?
Hikmen qart pa, älde Ringgold pe? Men aşyq alañnan köz alğan
joqpyn, biraq ieşkim körinbedi.
Būğylardy ürkitken aiu nemese sileusin boldy ma ieken? Olar alysqa
ūzai qoiğan joq, äli de bolsa it qosyp quyp jetuime bolady. Bälkim...
San tarapqa jügirgen oiymdy būğylardy ürkituşiniñ özi bölip
jiberdi. Ol aiu da, sileusin de iemes, adam bop şyqty.
Ol kiparisterdiñ qoiu köleñkesinen şyğa keldi. Kün säuleleri tek
ağaştardyñ basyna ğana tüsip tūrğan-dy, biraq sonyñ özinde de
adamdy ajyratarlyqtai jaryq bolatyn. Ol Ringgold te, Hikmen de,
ündis te iemes iedi. Üstine kigeni kök kenep şalbar, jolaq jeide,
basynda palmetta japyrağynan toqylğan qalpaq. Kiımine qarap men
özimizdiñ otynşyny birden tanydym. Būl ─ Sary Djek iedi.
V tarau
MULAT JÄNE ONYÑ SERIGI
Būl jañalyq meni tañ qaldyrdy. Tañmen talasa tūrğan mulat
ormanda ne istep jür? Qor jinau, ünemdeu degendi ol bilgen iemes;
kerisinşe, ädette kündizgi jūmysty istetudiñ özi küşke tüsetin. Ol
jaratylysynda añşy bop tumağan jan. Ylği orman kezip jürgenmen,
onyñ būlyñ-būlyñyn, sondai-aq añdardyñ aila qulyğyn jaqsy
bilgenmen, onyñ añ izine tüsip jürgenin ieşqaşan körgen iemespin. Mūny
tañ atpai ormanğa ne aidap keldi ieken?
Jotadan tüspesten onyñ är qadamyn qadağalaumen boldym,
sonymen qatar būğylardan da köz jazğan joqpyn. Mulat olardyñ
soñyna tüsip jürmegeni ūzamai belgili boldy. Ormannan şyqqan
boida-aq tabynnyñ soñyna tüspei, müldem basqa jaqqa, jügeri
plantatsiiäsyna baratyn jolğa qarai būryldy.
Men onyñ ieñkeiiñkirep, jai basyp bara jatqanyn baiqadym. İt pe,
älde basqa birdeñe me, ─ äiteuir, bir haiuan mulattyñ aiağyna oralyp
jürgendei körindi. Ol opossum siiäqty aqşyl biraq alystan onyñ
opossum, älde küşik iekenin ajyrata almadym. Men Sary Djek
ormannan bir añdy ūstap alyp, jippen jetelep kele jatyr ieken dep
oilağanmyn.
Onyñ jüris-tūrysynda tañyrqarlyq ieşteñe baiqalğan joq. Mulat
opossum inin keşe-aq tauyp alyp, tūzaq qūryp ketui mümkin ğoi. Tünde
tūzaqqa tüsken opossumdy ol iendi üiine süirep bara jatyr. Meni
mulattyñ aiaq astynan añşy bop ketkeni ğana tañdandyrğan-dy, biraq
onyñ da jauabyn taptym. Zäñgilerdiñ opossum ietin jaqsy
köretindikteri iesime tüsti, Sary Djektiñ olardan aiyrmaşylyğy joq
iedi. Tyşqandy oñai ūstauğa bolatyndyğyn bilgen soñ, quyrdaq jegisi
kelgen şyğar.
Biraq oljasyn köterip jürmei, jetelep bara jatqany, jetelep te
iemes-au, süiretip bara jatqany qalai? Älgi añdy sipağysy kelgen
adamşa ara-tūra ieñkeiip qūiady. Men qairan qaldym: onda opossum
bolmağany ğoi!
Qorşaudyñ quysyna jetkenşe mulattan köz almadym. Üige aparar
ieñ töte jol jügeri plantatsiiäsy arqyly ötetindikten, qorşaudan
qarğyp ketetin şyğar dep oilağanmyn. Ärine, ol iegistik arqyly
ketedi. Biraq meniñ tañ qalğanym, mulat qorşaudyñ qadalaryn birinen
soñ birin suyryp, sonan soñ olardy aulaqqa laqtyrdy da, quysty bos
qaldyrdy.
Ol tesikten kirip, iegistikten boi tasalap ötti, sonan soñ jügeriniñ
jalpaq japyraqtarynyñ arasynda közden tasa boldy. Birşama
uaqytqa deiin süirelep kele jatqan haiuanymen qosa odan müldem köz
jazyp qaldym. Sosyn savannada jaibaraqat jaiylyp jürgen
būğylarğa nazar audardym.
Biraq mulattyñ tüsiniksiz qylyğy oiymnan şyqpai qoidy.
Tağy da soñynan köz saldym. Ol jügeri arasynan äli de şyğa
qoimağan ieken. Biraq özimdi qatty tañ qaldyrğan bir närseni baiqap
qaldym. Tūp-tura Sary Djek ormannan şyqqan jerde savannany
betke alyp bara jatqan bir maqūlyq körindi. Ol ieki qolymen jer tirep,
aiaqtaryn süirete ieñbektep bara jatqan adamğa ūqsaityn qarauytqan
beine iedi.
Alğaşqyda mağan älgi adam aq näsildi iemes, zäñgi nemese ündis sekildi
körindi. Qarymdylyğyna qarağanda ündiske ūqsaidy, biraq olar bizben
tatu iedi ğoi. Beibit jatqan ündis mulatty añdyp neğylsyn? "Añdyp"
dep otyrğan sebebim, älgi tañğajaiyp maqūlyqtyñ tür-tūrpaty men
qozğalysynan Sary Djektiñ soñynan bara jatqanyn anyq baiqauğa
bolar iedi.
"Mümkin ol Qara Djek şyğar?" degen oi keldi mağan. Men zäñgi men
mulat arasynda saqtalyp kele jatqan vendetti7 jäne Sary Djek
pyşaq jūmsağan töbelesti ieske aldym. Ras, ol jazasyn aldy, biraq
sazaiyn tartqyzğan Qara Djektiñ özi iemes qoi. Özinşe öş alğysy
kelip jürgen joq pa ieken?
Özimdi qairan qaldyrğan myna jağdaidyñ syryn osydan
bolar iedi. Biraq zäñgini soğan barady dep oilau qiyn, ol tym
adam bolatyn. Öziniñ jeksūryn jauyna Qara Djektiñ qany
qainağanmen, tasadan tap beru sekildi jauyzdyq pen
öşpendilikke boi aldyrmasyna senimdi bolatynmyn. Būl
minezine jat iedi. Joq, onyñ büitui mümkin iemes.
izdese
jaqsy
qanşa
pasyq
onyñ
Ol da iemes, basqa da iemes!
Sol sot savanna altyn künniñ nūryna malyndy. Kün säuleleri
ağaştardy ūşar basynan tamyryna deiin arailandyryp, şalğyndy
nūrğa böledi. Qarauytqan dene köleñkeden şyğyp, jügeri iegistigine
qarai jyljydy. Bolat sauytqa ūqsağan qabyrşaqtary künge
şağylysty. İendi onyñ zäñgi de, ündis te iemes, jalpy adamzatqa
ūqsamaityny anyq baiqaldy. Ol alligator bolatyn.
VI tarau
ALLİGATOR
Floridada tuyp-ösken adam üşin alligatordyñ pälendei
ierekşeligi joq jäne qorqynyşty da iemes. Öziniñ siyqsyzdyğyna
qaramai, barlyq maqūlyqtyñ işinde alligatordan jeksūryn ieşteñe
joq iekeni belgili, jaqsy zerttep bilgen adamğa ol pälendei qorqynyş
tudyra qoimaidy. Degenmen, oğan abailap jaqyndamasa bolmaidy.
Alligatordyñ ädetteri men syryn bilmeitin adam körgen jerde
qorqynyştan dirildep-qalşyldap tūra qaşady. Tipti tospalar men
batpaqtarğa jaqyn tūratyn jergilikti tūrğyndar - qyzyl öñdiler, aq
näsildiler bolmasa, qaralardyñ özderi de osynau alyp kesirtkege
saqtyqpen jaqyndaidy.
Keibir kabinetten şyqpaityn naturalist-ğalymdar alligator
adamğa şappaidy degendi aitady. Alaida olar onyñ jylqylar men
müiizdi iri qaralardyñ özin qūrtyp jiberetindigin moiyndaidy. Ondai
ğalymdar iaguar men jarqanattar "vampirler" jöninde de sony
aitady. Osynyñ bärin teriske şyğaratyn myñdağan dälelder tūrğan
kezde älgindei tūjyrymdarğa tañdanbasqa laj joq.
Ras, alligator säti kelgen kezdiñ bärinde adamğa şaba bermeidi.
Ondai ädet arystan men jolbarysta da bar. Biraq jañsaqtyqtan
qūralaqan iemes Biuffonnyñ8 özi de alligatordy momaqan maqūlyq dep
aita qoimas deimin. İeger Kolumb zamanynan beri qarai jalmauyz
alligatorğa jem bolğandardy sanaityn bolsaq, qyruar qūrbandyq
tabylğan bolar iedi. Olardyñ sany sol zamannan beri ündi jolbarysy
men Afrika arystanyna jem bolğandardan kem iemes. Az uaqyt qana
Oñtüstik Amerikada bolyp qaitqan Gumbold9 mūndai oqiğalardyñ
talaiyn iestigen: al mağan keletin bolsaq, men alligatordyñ qūrbany
bolğandardyñ talai oqiğasyn bilemin, sol tajaldan jarymjan bop
qalğan adamdardy da köp kördim. Tropikalyq Amerika sularynda
kaimandardyñ tür-türi, alligatorlar jäne nağyz qoltyrauyndar
köptep kezdesedi. Olardyñ keibireuleri asa qauipti, keibiri onşa
qauipti de iemes, saiahatşylardyñ äñgimeleriniñ qarama-qaişy bop
şyğatyndyğy sondyqtan. Tipti ieki basqa özendi mekendeitin
birtektilerdiñ özi bir-birine köp ūqsai bermeidi. Alligatorlarğa da,
basqa januarlar sekildi, syrtqy sebepter äser ietedi. Klimat, jaqyn
jerdegi adamdar, denesiniñ ülkendigi - osynyñ bäri öz äserin tigizbei
qoimaidy jäne bir ğajap jeri, alligatorlardyñ minez-qūlqy sol
mañdy mekendeitin adamdardyñ näsiline ūqsas keledi.
Oñtüstik Amerika özenderiniñ keibireuleriniñ jağasynda naşar
qarulanğan, beibit ündister tūrady, sondyqtan da būl jerlerdiñ
saimandary tym batyldau keledi, olarğa jaqyndau qaşan da qauipti.
Ünemi bir qolynda balğasy, iekinşi qolynda vintovkasy jüretin
ormannyñ ierjürek tūrğyndary betin qaitarğanğa deiin älgilerdiñ
tūqymdastary - soltüstik kaimandary da sondai batyl bolatyn.
Mūnyñ özi söz bop otyrğan bauyrymen jorğalauşylarda ieptegen
sañylau bar iekendigin däleldese kerek. Adamdardyñ mekeninen aulaq
jerlerde, äsirese köktemgi şağylysu kezinde qauipti keletin iri
alligatorlar Floridanyñ köptegen batpaqtary men qūimalarynda
qazir de kezdesedi. Akula qaptağan teñizge süñgigen adamnyñ aman
qaluy qanşalyqty ümitsiz bolsa, Floridanyñ keibir özenderi men
jaiylmalarynan aman jüzip ötu de sonşalyq neğaibyl dünie...
İeger qauip künde töne berse, nağyz qauiptiñ özine de adamnyñ ieti ölip
ketedi. Kiparis pen aq samyrsyn qaptağan batpaqty jerdiñ
tūrğyndary
ūsqyny
jaman
alligatordy
körgende
onşa
abyrjymaidy. Onyñ paida boluy Florida tūrğyndarynyñ köñilin
audara bermeidi. Tek alligatordyñ qūiryğyn tamaqqa paidalanatyn
zäñgiler men terisin satyp paida tabatyn añşylardy ğana
qyzyqtyrady.
İeger mulattyñ äreketin ieske tüsirgen bögde qimyldary bolmağanda,
savanna şetine alligatordyñ kelui meni seziktendire qoimas iedi.
Alligator men mulattyñ arasynda bir belgisiz bailanys bar-au degen
oidan şyğa almadym. Qalai bolğanda da jiırkenişti maqūlyqtyñ
adamğa ierip bara jatqanynda kümän joq.
Ol mulatty körip bara ma, älde bir tüisikpen ierip bara ma ─ ol
jağyn aita almaimyn. Tärizi soñğy topşylau dūrystau bolar, öitkeni
alligator ormannan köp keiin şyqty äri jügeri iegistigindegi adamdy
köre qoiuy iekitalai.
Kögaldy kesip ötken alligator Djek taqtailaryn alyp tastağan
qorşauğa qarai tura tartty. Anda-sanda aialdap, bauyryn jerge tösep,
tynyğyp alğysy kelgendei, sol qalpynda birneşe sekund jatady.
Sosyn denesin jerden bir iardtai köteredi de, özin alğa jetelep bara
jatqan belgisiz küştiñ yrqyna könip ilgeri jyljidy. Alligator
qūrğaq jermen öte şaban jyljidy — üirek pen qazdan tez jüre
almaidy. Onyñ nağyz mekeni -su, mūnda ol balyqşa syrğidy.
Aqyry, ol qorşauğa taiap bardy, az ğana aialdap, sonan soñ ūzyn qara
denesin süirete tesikke iendi. Jügeri iegistigine ol tap mulat tūrğan
jerden şyqqanyn bajailadym.
Ajdahanyñ adam soñynan ierip bara jatqandyğynda, al adamnyñ
ony bilip bara jatqandyğynda iendi ieş kümänim qalğan joq. İekeui de
anyq iedi. Alğaşqysyn özim kördim, al iekinşisine meniñ būltartpas
dälelim bar. Mulattyñ tañ qalarlyqtai tüsiniksiz qylyqtary,
qadalardy suyryp alyp, quysty bos qaldyruy, artyna jaltaqtap
qarai berui ─ soñynan sūryqsyz sūmyraidyñ ierip kele jatqanyn
biletindiginiñ däleli. Ol söz joq, bilip bara jatty!
Biraq meniñ sonşama senimdiligim myna qūpiiäny aşuğa kelgende
därmensiz bop şyqty. Mulat bauyrymen jorğalauşyny bir närsemen
qatty qyzyqtyryp, jipsiz jetelep bara jatqany anyq iedi. Ol ne
boldy ieken? Siqyrlap alğan joq pa?
Osy sūraq oiyma oralğan sätte yrymşyl oi denemdi qaltyratyp
jiberdi. Men zäñgiler arasynda tärbielenip, zäñgi äieliniñ sütin iemip
ösken adammyn ─ äli tolysa qoimağan aqyl-oiyma neşe türli soqyr
senimniñ kire beretindigine tañdanuğa da bolmaidy. Kiparis qorşai
ösken batpaqtardyñ alys tükpirinde alligatorlar mekendeitini,
keide alyptary da kezdesip qalatyndyğyn biletinmin. Biraq Sary
Djek solardyñ bireuin batpaqtan aldap şyğaryp alyp, qūrğaq jermen
ierip jüruge qalaişa mäjbür ietti -osynyñ syryna tüsine almai qairan
qaldym. Būğan däleldi sebep bolarlyqtai ieşteñe taba almağandyqtan
oiym san saqqa jügirip, tañğajaiyp äri jūmbaq jailarğa ūryna
berdim.
Osylai qairan qalğan küii biraz tūrdym. Būğylar iesimnen müldem
şyğyp ketti. Olar şalğynda jaibaraqat jaiylyp jür. Men mulat
pen onyñ qos mekendi seriginiñ qūpiiä syryna yntyğyp qarap
qalyppyn.
VII tarau
TASBAQA KÖLI
Mulat pen alligator jügeri iegistiginen şyqqanşa iekeuinen de köz
jazyp qaldym. Boi salyp ösken jügeriniñ biık sabaqtary men
naizadai süiir japyraqtarynan atty adam da körinbeitindei iedi.
Tipti it tūmsyğy ötpeitin mäñgi jasyl ormandardyñ özi mūndai qalyñ
iemes şyğar. Säl oñğa taman jyljyğan bolsam, köbirek jerdi
şolatyndaimyn, biraq onda tasadan şyğa kelgen mulat özimdi baiqap
qūiady. Keibir sebeptermen men ony istegim kelmedi. Öz ornymda qala
berdim.
Mulattyñ jügeri iegistigin qaq jaryp kele jatqandyğyna senimdi
iedim. Aşyq jerge şyğysymen ony qaita köretin bolamyn.
Jügeri iegistigi men bassein aralyğynda indigo iegilgen alañ bar.
Üige jaqyndau üşin biıktigi ieki futtai keletin indigo iegisin jaryp
ötu kerek. Mulattan köz jazğym kelmegen men onyñ qaita şyğuyn
tağatsyzdana küttim. Oiym äli şym-şytyryq qūpiiä jūmbaqtyñ
soñynda jür iedi.
Ol baiau, öte baiau jürip keledi, biraq alğa jyljyp bara jatqanyn
bildim. Onyñ jürip kele jatqan jügeri japyraqtary men
sabaqtarynyñ şaiqalğanynan biluge bolatyn. Tañerteñgi mezgil typtynyş, üp ietken jel joq. Mulattyñ soñyndağy japyraqtardyñ
qozğaluy alligatordyñ da qalai bara jatqandyğyn bildiredi.
Jügeri sabaqtarynan köz almai qarap otyrmyn, mulattyñ jüiek
boiymen iemes, qiğaştai tartyp kele jatqany belgili boldy. Ne
maqsatpen? Tipti tüsiniksiz. Kez kelgen jüiekti boilap jüre berse ğoi,
ol üiden bir-aq şyqqan bolar iedi. Borazdalardy köldeneñdei ötip,
qiyn jolğa tüskeni qalai? Biraq būl irektei jürudiñ maqsatyn köp
ūzamai paiymdadym.
Ol iegistiñ däl şetine taiap qaldy. İndigo telimi onşa ülken iemes
bolatyn, sondyqtan mulattyñ mağan jaqyndap kelgeni sonşa, ol
ysyrğan sabaqtardyñ sybdyry iestilip tūr.
Äitse de meniñ qūlağyma ittiñ ūlyğany sekildi basqa dybys
şalynğan iedi. Qūlağymdy tosyp tyñdai qaldym ─ būl ülken ittiñ
ūlyğany iemes, küşiktiñ qyñsylağanyna köbirek keledi.
Alğaşqyda būl dybystyñ iesi alligator sekildi körindi. Biraq
bauyrymen jorğalauşylar kişkene kezinde ğana küşikşe
qyñsylaidy, al mulattyñ soñynan ierip kele jatqan alligator üpülken bolatyn. Onyñ qyñsylauy mümkin iemes. Oğan qosa köp ūzamai
qyñsylağan dybystyñ adam jaqtan iestiletindigin anyq baiqadym.
Meniñ oiyma Djek süirep kele jatqan maqūlyq tüse ketti. Demek, ol
opossum iemes, it bolğany ğoi.
Älgi dybysty qūlağym tağy da şalyp qaldy - söz joq, küşiktiñ
qyñsylauy. Qūlağyma senbesem de, közime senemin, aldanbappyn. Men
mulattyñ jügeri arasynan şyqqanyn kördim. Ol jipke bailap alğan
kişkentai aq küşikti süiretip keledi. Būl jalşymyz Sary Djek
iekendiginde iendi ieşqandai kümän qalğan joq.
Jügerilikten şyğar kezde ainalany bir şolyp şyqqysy
kelgendei, kişkene kidirdi. Boiyn jazyp, tip-tik tūrdy. Jügeriniñ
işine jasyrynu qiyn iemes, biraq indigonyñ arasynda boi tasalau
mümkin bolmağandyqtan, mulat äri qarai közge tüspesten qalai jüruge
bolaryn oilanyp tūrğandy. Közge tüsip qalğysy kelmeitin sekildi.
Nelikten? Onysyn tüsine almadym.
İndigonyñ būl sorty "jalğan Gvatemala" dep atalatyn.
Plantatsiiäda onyñ birneşe türi ösiriletin, sonyñ işindegi ieñ biıgi osy.
Güldep tūrğan keibir ösimdikterdiñ biıktigi üş futtai bop qalady.
Kele jatqan adamdy jasyra almağanmen, biraq ieñkeiseñ, közge tüspei
ötuge bolady. Osy oi mulattyñ da basyna kele qalğan siiäqty. Ol biraz
tolğanyp tūrdy da, ieki qolymen jer tirep, indigo iegisinen ieñbektep
öte bastady. Öñdegen jerdiñ bäri ortaq şarbaqpen qorşalğandyqtan,
oğan äldeqandai bir kedergiden ötip jatudyñ qajeti bolğan joq. İeki
qatar indigo arasynda şamaly ğana aşyq jer bar bolatūğyn. İeger
men iegis deñgeiinde tūrğan bolsam, ieñbektep bara jatqan mulat
körinbes te iedi, biraq tūğyrda tūrğandyqtan onyñ ärbir qozğalysynan
köz jazbadym. Ol oqta-tekte kidiriñkirep, qatty auyrsynğannan
jantalasyp qyñsylai bastağan küşikti özine tartyñqyrap alyp
otyrdy. Mulat jaqyndap kelgende, men onyñ küşiktiñ qūlağynan
tartyp kele jatqanyn kördim.
Mulattan ielu qadam jerdegi jügeri arasynan alyp kesirtke körindi
de, indigo plantatsiiäsymen jorğalai jöneldi. Osy kezde bir oi sap
iete qalğandai boldy, men bärin tüsindim. İendigi jerde qasköi jynperilerdi oilaudy qoidym. Qūpiiä aşyldy: mulat alligatordy
küşikpen qyzyqtyryp jipsiz jetelep keledi ieken!
Osy oi būryn qalai kelmegenine tañdandym. Bül täsil jaily
sözderinde pätua bar adamdardan - alligator aulauşylardyñ
özderinen iestigen iedim ğoi. Osyndai jemtikpen talaiyn ūstağan
körinedi. Aitularyna qarağanda, bauyrymen jorğalauşylar, äsirese
qart atalyqtary qyñsylağan ittiñ soñynan ormanda birneşe mil
jerge deiin ierip jüre beredi ieken.
Hikmenniñ boljamynşa, olar ittiñ qyñsylyp öz balalarynyñ
şyñğyruyna joruy mümkin. Biraq aiauşylyqty bilmeitin
sūmyrailar öz balalaryn da raqattana jep qūiady ieken.
Alligatorlardyñ osyndai jiırkenişti ädetterin aitpağannyñ
özinde, olardyñ süiikti asy ittiñ ieti iekenin jaqsy bilemiz. Añ quyp, ieti
qyzyp alğan beişara tazylardyñ ağyn sular men jaiylymdardy
jüzip ötpek bop özenge qoiyp ketken kezderinde, osy bir jiırkenişti
sūmyraidyñ auzyna iligu mümkindigi öte mol.
Qūpiiä aşyldy - mulattyñ soñynan iere beruge alligatordy qalai
mäjbür ietkeni belgili boldy. Bir närse ğana beimälim-di. Mulat osy bir
tañğalarlyq äreketti ne maqsatpen jasady ieken?
Onyñ ieñbektei jönelgenin körgende üige baiqausyzda barğysy
kelgen ieken dep oilağanmyn. Odan keiin basyma basqa bir oi sap iete
tüsti. Alligatordan körinbei ketkisi kelgendei artyna qaita-qaita
jaltaqtai bergenin baiqadym.
Sondai-aq men mulattyñ alligatormen ieki arada ösimdikter
kedergisin köbeite tüskisi kelgendei, öziniñ bağytyn jiı özgertip
otyratyndyğyn sezip qaldym.
Meili, oiyna qaidağy bir adam nanğysyz qiiäldar uialağan şyğar.
Alligatorlardy aldap soğudyñ qitūrqy joldaryn bilip aldy ma,
bälkim, Hikmen qart oğan būny qalai isteu kerek iekendigin körsetip
bergen bolar. Älde batpaqqa jaqyn jerlerde ağaş şauyp jürgende
alligatorlardy baqylai jürip özi bilip qaldy ma? Ol alligatordy
üige qarai, äiteuir, bir jūmbaq maqsatpen alyp kele jatty. Mümkin
joldastaryna körsetkisi kelgen şyğar, älde mazaq ietkisi keldi me, joq,
alligator men ittiñ tartysyn qyzyqtamaq boldy ma, bolmasa sol
sekildi basqa birdeñe oilady ma?
Onyñ piğylyn tüsine almadym, tañğalarlyq ieki-üş jait
bolmağanda ol jağyn oilap ta jatpaityn iedim. Meni mulattyñ
közdegen maqsatyna jetu jolyndağy ierekşe tabandylyğy qairan
qaldyrdy. Ol küşin de, uaqytyn da aiağan joq. Ras, jūmys küni iemes,
mereke küni bolatyn, sondyqtan Sary Djektiñ ierki özindetūğyn. Biraq
mulattyñ mūnşa ierte türu ädetinde joq, oğan qosa osynşa küş-jiger
jūmsauy onyñ ädettegi ierinşektigine kereğar-aq. Būl äreketke ony asa
mañyzdy mäsele itermeledi. Biraq ne mäsele? Şeşuin taba almai dal
boldym.
Ony baqylai otyryp, öz-özime kele almai tūrğanymdy sezdim.
Mūndai sezimdi aityp jetkizu qiyn, ony tek mulattyñ kesapat, jaman
adam iekendigimen ğana tüsindire alamyn. Onyñ kez kelgen
oñbağandyqqa bara beretindigin bilemin. Biraq alligator arqyly
qandai soiqan jasamaq? Qūrğaqta alligatordan ieşkimniñ
qoryqpaityny belgili ğoi, mūnda ol ieşkimge qauip töndire almaidy.
İeger osy bir sezim bolmasa, men baqylaudy qoiyp, osynşa uaqyt
işinde özim otyrğan jerge deiin jaiylyp kep qalğan būğylarğa
qaitadan nazar audarğan bolar iem. Biraq oğan qyzyqpai, tağy da
mulatty baqylai bastadym.
Keşikpei meniñ küdigim şeşildi. Sary Djek tospağa jaqyndap
keldi, biraq suğa tüsken joq. Qalyñ qūraqty orap ötip, apelsin bağyna
qarai bettedi. Osy arada iesik bar, mulat soğan kirdi, biraq iesikti aşyq
qaldyrdy. Oqtyn-oqtyn küşikti qyñsylatyp qūiady. Mūnyñ qajeti de
joq iedi, öitkeni alligator iendigi jerde tym jaqyndap qalğan.
Qorqynyşy qūbyjyqty jaqsylap körip aluyma mümkindik bar.
Ol iri alligatorlardyñ qataryna jata qoimağanymen, tūmsyğynan
bastap qūiryğynyñ ūşyna deiin on ieki futtai bolady. Alligator
jyljyğan kezde jalpaq jarğaq tabandarynyñ tyrnaqtarymen jer
tirei tyrmysady ieken. Kökşil qoñyr terisin künge şağylysqan
jylbysqy jauyp, romb tärizdi qabyrşaqtarynyñ ara-arasyna qorys
batpaqtyñ ülken kesekteri jabysyp qalypty. Tärizi, alligator äbden
qozyp alsa kerek, ittiñ ärbir qimylyna aiqyn aşu belgisin bildirip
qalady. Ol öziniñ quatty aiaqtarymen jer tirei, jemtigin körip alğysy
kelgendei basyn silke köterip, qūiryğymen auany tilgileidi de,
keudesi ieki iesedei isinip şyğa keledi. Sonymen qatar alystap bara
jatqan künniñ kürkireuine ūqsaityn dybys şyğarady, al odan tarap
jatqan muskus iısi auany qapyryqtandyryp jiberdi. Myna
maqūlyqtan jiırkenişti ieşteñe joq şyğar! Äigili aidahardyñ özi
būdan qorqynyşty iemes.
Alligator toqtamastan öziniñ ūp-ūzyn denesin iesikten süiretip ötti,
biraq odan äri bauyrymen jorğalauşy nälet jasyl japyraqtardan
körinbei qaldy.
Mulattan köz almastan, üi jaqqa būryldym. Būl jerden men
kölşikti tügel derlik köretin iedim. Apelsin bağy men ülken bassein
aralyğynda ūzyndyğy birneşe iard qana bolatyn qoldan jasalğan
tospa bar. Onyñ tübindegi su negizgi basseinnen nasospen aidalğan.
Būl, bylaişa aitqanda, mäzir üşin tasbaqa bordaqylaityn "tasbaqa
tospasy" bolatyn. Äkem virginiiälyq qonaqjailylyğyn saqtağan, al
Floridada mūndai tañsyq tağamdy tabu qiyn iemes-ti.
Tasbaqa tospasy basseinmen jalğasyp jatatyn Sary Djektiñ
tospağa jaqyndağanyn körip tūrmyn. Ol qolyndağy küşigin
damylsyz qyñsylatumen boldy.
Basseinge aparatyn tepkişekterge jetkende säl aialdap artyna
būrylyp qarap aldy. Aldymen üi jaqqa, sonan soñ raqattanğan
türmen özi kelgen jaqqa köz jügirtkenin baiqap qaldym. Mulat küşikti
köp oilanbastan suğa laqtyryp qalğany dausyz iedi. Sonan soñ ol
tasbaqa tospasyn jağalai otyryp, apelsin toğaiyna kirdi de, közden
ğaiyp boldy.
Suyq suğa tap bolğan küşik tynymsyz qyñsylap, aiaqtarymen sudy
şolpyldatyp, jan därmen ūmtyluda. Biraq ömir üşin küres ūzaqqa
sozylğan joq. Sudyñ şolpyly men ittiñ qyñsylyna ielikken
alligator tospağa tez jaqyndap, bir sätte kidirmesten suğa qoiyp
ketti. Köz ilespes jyldamdyqpen ortasyna qarai tūra ūmtyldy da,
arandai tisterimen jemtigin şap berip ūstap, közdi aşyp-jūmğanşa
suğa süñgip joq boldy.
Möldir sudyñ işindegi ajdahanyñ qimylyn birneşe minut baqylap
tūrdym. Köp ūzamai qanğa siñdi ädeti boiynşa alligator tereñ
şūñqyrlardyñ birine süñgip ğaiyp boldy.
VIII tarau
KEZQŪİRYQTAR
"Oilağanyñ osy ma iedi, sary dostym! Kek alu degen osy bolğany da.
Būl üşin sen äli-aq sazaiyñdy tartasyñ, jiırkenişti malğūn!
Syrtyñnan baqylap tūrğanymdy bilmeisiñ ğoi! Aram piğylyñ üşin
äli-aq ökinersiñ!"
Mulattyñ nietin bile qoidym dep oilağan men osyndai tüiin
tüidim. Tospada köp ädemi balyqtar - altyn, kümis jäne qyzyl
balyqtar jüzip jüretin. Olardy meniñ qaryndasym jaqsy köredi. Ol
mūnda kün saiyn kelip, jem tastap, balyqtardyñ şorşyp oinağanyn
qyzyqtaidy. Su işinde sekirip, sylañ qaqqandary äsem-aq.
Qaryndasyma üirenip alğan balyqtar onyñ soñynan basseindi ainala
üiirimen şūbap, tipti qolynan jem jeitin iedi. Balyqtarğa öz qolymen
jem berudi qaryndasym janyndai jaqsy köretin. Mulattyñ kek
almağy da sondyqtan! Alligatordyñ balyqpen qorektenetinin ol öte
jaqsy biletin - būl onyñ adal asy iedi. Tospadağy tirşilik bitkenniñ
bäri köp ūzamai alligatordyñ qūlqynyna ketetinin de bildi ol.
Mūndai qorqynyşty tajal qoryqqa ainalğan tospadağy jändikterdi
qylğytyp salady, beişara jaratylystardy joq ietedi. Būl
balyqtardyñ iesine auyr qasiret bolğanmen, Sary Djek üşin quanyş!
Mulat qaryndasymdy jek köretinin bilemin. Äsirese Viola oqiğasyna
aralasyp, būğan düre saldyrğaly beri qaryndasyma degen öşpendiligi
örşi tüsken. Bögde sebepteri de bar bolatyn. Kvarteronğa öz köñilin
bildirip jürgen mūnyñ baqtalasyna Virginiiä yqylaspen qaraityn,
al Sary Djektiñ Violağa jaqyndauyna tyiym salyp qoidy.
Mulat sezimin syrttai baiqatpağanmen - oğan batyly bara
qoimaidy, qaryndasymdy jek köretindigin sonda da sezetin iedim.
Qūralai ölimi sony bildirse kerek, al bügingi oqiğa mulattyñ
qaiyrylmas aşuğa bet alğandyğyn tağy bir ret däleldep berdi.
Ol alligator tospany typ-tipyl ietedi dep ieseptedi. Ärine, ierte
me, keş pe, qorqynyşty haiuandy bireuler baiqap qalyp, öltiretinin
paiymdady, biraq oğan deiin sansyz ädemi balyqtar da qyrğynğa
ūşyraidy.
Mūnda alligatordy ädeii iertip äkeludi bireu oilap tabuy mümkinau degen pikir ieşkimniñ miyna kelmes te iedi. Özen men jalğas
jaiylmalar arqyly tospağa alligatorlardyñ kelui būryn da
baiqalğan, ol suly jerge däl bastar äldebir jūmbaq tüisiktiñ äserinen
boluy äbden mümkin.
Meniñ topşylauymşa, Sary Djektiñ iesebi men tüigeni osy bolmaq
kerek. Keiinirek anyqtalğandai, onyñ oiyn tek jartylai ğana
şeşken iekenmin. Özimniñ tym jas äri täjiribesizdigimnen, adamdy
qylmysqa
itermeleude
tüsinbeimin.
aşu-kektiñ
şegi
bolmaityndyğyn
Birden oiyma kelgeni mulattyñ soñynan iere üige baryp, bolğan
jaidy baiandau, äri jazalau, sonan soñ jūrtpen birge tospağa kelip,
balyqtardy tügel jūtyp qoimai tūrğanda alligatordy qūrtu iedi.
Dei tūrğanmen, sol kezde nazarym būğylarğa auyp ketti. Tarmaq
müiizdi būğy men birneşe qūnajynnan qūralğan üiir basseinge jaqyn
jerde jaiylyp jürgen. Būğylar ieki jüz iard jerde bolatyn. Közim
qyzyğyp-aq barady. Onyñ üstine tüski quyrdaqqa iet äkelmek bop
şeşeme bergen uädem iesime tüse ketti. Uädeni oryndau kerek. Būğy ietin
aparuğa tiıspin!
İendi täuekel ietuge bolady. Alligator orazasyn küşikpen aşty.
Tospadağy oinaq sap jürgen balyqtarğa ol birneşe sağatqa deiin tiıse
qoimasa kerek. Al Djektiñ üige barğanyn közim kördi. Demek, ony kez
kelgen şaqta tauyp aluğa bolady jäne ol jazadan qaşyp qūtylmaq
iemes.
Osyndai oilar meni äuelgi josparymnan bas tartuğa mäjbür ietip,
barlyq nazarym būğylarğa audy. Osy uaqyt işinde olar tağy da biraz
alystañqyrap ketip, iendi atudyñ jöni kelmeitin boldy. Sondyqtan
būğylardyñ qaita jaqyndauyn tözimdilikpen küttim.
Biraq beker kütippin. Būğylar tospa sudan seskenedi. Olar mäñgi
kögildir araldy qauipti jer dep bilip, köbine odan qaşyqtau jürudi
täuir köredi. Būnyñ syry tüsinikti, öitkeni ündisterdiñ zyñyldai
ūşqan jebeleri men qamşydai şart ietetin añşy myltyğynyñ oğy
olardy naq sol tūsta qarsy alady. Ajaldaryna jeter jebe men is naq
sol jaqtan keledi. Būğylar jaqyndamaq tügili birte-birte qaşyqtap
bara jatqanyna közim jetken soñ, olarğa jüirik tazylardy qospaq
bolyp, jaqpar tastan tüsip, toğai arqyly tegiske öttim.
Aşyq jerge şyğysymen men itterdiñ qarğy baularyn ağytyp,
aitaqtai alğa ūmtyldym.
Bül bir keremet añşylyq boldy! Müiizdi käri būğy bastağan
tabyndai tez jügirgen būğylardy ieşqaşan körgen iemespin İtter
jetip-aq qaldy. Köldeneñi milge juyq savannany olar birneşe
sekundta kesip ötti dese de bolady. Bärin ap-anyq körip tūrdym,
öitkeni preriiänyñ osy bir tūsyn mal otap, taqyrlap ketken de, bükil
jazyqta köz toqtatar būta joq bolatyn. Būl itter men būğylardyñ
arasyndağy alapat jarys boldy. Būğylardyñ şapşañ qaşqandyğy
sonşa, men tipti ietten ümitimdi üze bastağanmyn. Degenmen, ol küdigim
tez seiildi. Savannanyñ şetine jete bere is tyndy. İtterdiñ biri
ysyrylyp baryp qūnajynnyñ tamağynan ala tüsti, basqa tazylar da
jetip ülgerip, būğyny qorşap aldy. Men de ūmtyldym, on minuttan
soñ būğynyñ şaruasy tynyp, būtarlap tastalyndy. İtterge de,
añşylyqqa da, özimniñ ierligime de riza bolğan men ölgen būğyny
arqama salyp alyp, uädemdi oryndağanyma quana-quana, üige qarai
asyqtym.
Kenet kün nūryna malynyp tūrğan savannadan qūs qanatynan
tüsken köleñkeni közim şalyp qaldy. Basymdy köterdim. Töbemde ieki
ülken qūs ūşyp jür ieken. Onşa joğary da iemes, tipti joğarylai
tüsuge tyryspaityn da siiäqty. Kerisinşe, keñ şeñber jasap,
ainalğan saiyn tömendep keledi. Alğaşynda qanattary suyldap
töbemde ūşyp jürgen qandai qūs iekenin şañqiğan künniñ jaryğynan
aiyra almadym. Künge qarsy būrylyp tūra qalyp iedim, qūstardyñ
jaltyrağan aq sary qauyrsyndaryn anyq baiqadym. Soğan qarap men
būlardyñ laşyn tūqymdas qūstardyñ ieñ ädemisi — kezqūiryq iekenin
añğardym. Men tipti, būlar älemdegi ieñ ädemi qūstar degen oidan da
aulaq iemespin. Qalai bolğanda da, kezqūiryqtar ornitologiiä
düniesinde ieñ qūrmetti oryndardyñ birin alady.
Güljazira ielin tūraqty meken ietken būl qūstar, Soltüstik jaqqa
ūzap ūşa bermeidi. Olar "Evergleidz" dep atalatyn, qalyñ şöp basqan
batpaqty jasyl oipattarda, Floridanyñ tabiği savannalarynda,
Orinoko özeniniñ lianostary men Apura jazyqtarynda önip-ösedi.
Floridanyñ keibir mekenderinde būl qūstar öte sirek kezdesedi.
Olardyñ plantatsiiäğa jaqyn jerde paida boluy, qyrannyñ kelui
syndy qyzyğuşylyq tudyrsa, kezqūiryqtyñ basqa bir tūqymdastary
qarğadai qaptap jüretin katarttarğa ieşkim nazar audarmaidy.
Kezqūiryqtardyñ sirek iekendigine dälel retinde men, özi
Floridada tuyp, qazir on iekige kelip otyrğan qaryndasymnyñ osy
uaqytqa deiin jaqyn jerden älgilerdiñ birde-birin körmegendigin
aitsam da bolady. Ras, ol äli üiden jyraqtap körgen iemes, tipti
plantatsiiä töñireginen de sirek ūzap şyğady. Qaryndasymnyñ osynau
tamaşa qūsty jaqynnan körgisi kep jürgendigin talai ret aitqany
iesime tüsken men ony bir quantqym keldi.
Qūstardyñ äbden tömendep kelgeni sonşa, tipti olardyñ saryala
moiyndary, bastaryndağy qyzyl qoşqyl aidarlary jäne tūmsyq
astyndağy qyzğylt sary qatparlaryna deiin ap-anyq körinip tūr iedi.
Vintovkanyñ oğy jeterliktei jerge jaqyndap qalğan. Biraq, mūndai
tez ūşatyn qūstardy jalğyz oqpen atyp alu üşin menen göri täuirleu
mergen kerek iedi. Sondyqtan tigize almaspyn dep atpadym. Osy arada
bir oi sap iete qaldy da, ony dereu jüzege asyruğa kiristim.
Kezqūiryqtardyñ arqamdağy būğy ietine qūlqyndary qūryp bara
jatqanyn baiqadym. Töbemde ainalşyqtap şyğa almai jürgenderi
sondyqtan ieken. Men qarapaiym ğana aila qoldandym. İetti jerge
qoiyp, özim ielu iardtai jerdegi şoñ ağaştyñ tasasyna tyğyldym.
Olar köp küttirgen joq. İeşteñeden seziktenbegen kezqūiryqtar
tömendei berdi. Bireui jerge qona bergen kezde közdep atyp qaldym.
Qūs şöp üstine mūrttai ūşty. Myltyq dausynan şoşyğan iekinşi qūs
kiparisterdiñ ūşar basyna şeiin şanşyla köterilip, közden ğaiyp
boldy.
Būğy ietin iyğyma qaita saldym da, qūsty bir qolyma alyp, üige
qarai aiañdadym. Quanyşym qoinyma syiar iemes. İeki birdei
jürekjardy quanyştan qos qabat läzzatqa batyp kelemin. Düniedegi
ieñ qymbat ieki adamdy: aiauly anam men süikimdi qaryndasymdy
quantpaqpyn.
Ūzamai savannadan ötip, apelsin toğaiyna kirdim. Qaqpa arqyly
jürmei, şarbaqtan attap öttim. Quanğanym sonşa iyğymdağy jükti
qauyrsyndai körmedim. Jemisterdiñ salmağynan jerge iılip ketken
būtaqtardy ysyryp, altyndai sary şarlardy taptap, tötelei
tartyp kelemin,
Floridada tögilip qalğan birneşe apelsin söz bolyp pa!
Üi mañyndağy jüiekterge jaqyndağan kezimde, şeşem säkide tūr
ieken, quana dauystap qarsy aldy. Oljamdy aiağynyñ astyna tastai
berdim.
─ Mynau qandai qūs? ─ dep sūrady ol
─ Būl kezqūiryqty Virginiiäğa syilaimyn. Özi qaida?.. Äli
tūrmağan ba? Äi, kişkentai ierinşegim-ai! Özim baryp ūiataiyn.
Mynadai tamaşa tañda ūiyqtai beru degen uiat qoi!
─ Joq, Djordj, ol tūrğaly bir sağattan asty. Baqta biraz oinady
da, ketip qaldy.
─ Qaida jür özi? Qonaq qabyldaityn bölmede me?
─ Joq, şomyluğa ketti.
─ Şomyluğa?
─ İä, Viola iekeui. Ne boldy?
─ O, mama, mama!..
─ Ne boldy deimin, Djordj?
─ Qūdaiym-ai! Alligator!!!
IX tarau
ŞOMYLU
"Sary Djek! Alligator!"
Auzymnan şyqqan söz osy-aq boldy. Şeşem: "Ne bop qaldy,
tüsindirseñşi", - dep bezekteidi, biraq auzymnan söz şyğatyn iemes.
Özim qalai sassam, şeşemdi de solai sastyrğan küii, qorqynyştan
iesim şyğyp jügire jöneldim. Basseinge qarai ireleñdegen sürleumen
iemes, jolda kezdesken kedergilerden qarğyp ötip, ieñ töte jolmen
tarttym. Qorşaudan qarğyp tüsken küii apelsin toğaiynyñ işimen
qūiyndai zuladym. Synğan būtaqtar men jerge qūlap tüsip jatqan
apelsinderdiñ dybysy ğana qūlağyma şalyndy. Qūlağym qandai
dybys bolsa da qapysyz qağyp aluda.
Soñymnan şyqqan u-şu küşeie tüsti. Şeşemniñ jan därmen dausy
iestiledi. Aiğai-şudan bükil üi dürligip, malailar men jalşy äielder
jinalysyp qaldy. Aiaq astynan şyqqan alasapyrannan sekem alğan
itter de şäuildeude. Üi qūstary men toty qūstar qiquğa basty.
U-şudyñ bäri plantatsiiä jaqtan şyğady. Biraq meni mazalağan ol
iemes, bar nazarym bassein jaqtan şyğatyn dybysqa auğan. Mine, men
sudy şolpyldatyp jürgen qaryndasymnyñ kümis dausyn iestidim. "Haha-halap" bar dausymen syñğyrlai küledi. Qūdaiğa şükir, qaryndasym
äzirge aman ieken!
Men toqtai qalyp, qatty aiqai saldym:
─ Virginiiä! Virginiiä!
Tağatsyzdana jauap kütemin. Biraq jauap bolmady: mümkin sudyñ
şolpyly dauysymdy iestirtpegen bolar?
Men tağy da, būl joly qattyraq aiqailadym:
─ Virginiiä! Qaryndasym! Virginiiä!
Būl joly iesitti bilem:
─ Meni şaqyrğan kim? Djordj, senbisiñ?
─ İä, menmin, Virginiiä.
─ Nege şaqyrdyñ?
─ Qaryndasym, sudan tezirek şyq!
─ Nege? Qonaqtar keldi me? Tym ierte ğoi?
─ Qoişy, küte tūrar, Djordj. Öziñ baryp birdeñemen aldandyra
tūr. Men biraz şomylyp alaiyn — tañerteñgi aua tamaşa ieken. Su
degen raqat!.. Ras qoi, Viola? Käne, tospany ainala tağy da bir jüzip
şyğaiyq!
Şalpyldağan sumen birge qyzmetşi qyz ben qaryndasymnyñ
qosyla şyqqan külkileri tağy da iestildi.
Men dausymnyñ barynşa aiqai saldym:
─ Virginiiä, ainalaiyn! Qūdai üşin, tez şyq sudan!
Kenet köñildi dauystar tyna qalyp, üzik-üzik qysqa sözder iestildi
de, izinşe jandärmen şyñğyrğan aşy ün keldi qūlaqqa. Mūnyñ meniñ
ötinişime jauap iemes iekenin tüsindim.
Qaryndasym meniñ ötinişimnen sekem alsa alar, biraq büitip
şoşymas iedi:
Virginiiänyñ:
─ Viola! Anany qaraşy! Qandai qūbyjyq iedi! Qūdaiym-ai, beri
qarai jüzip keledi! Qūtqaryñdar! Ūmtyl Djordj! Qūtqar, qūtqara gör
meni! ─ degen sözderin qūlağym şaldy. Men osynau bailanyssyz
sözder men şyñğyrğan ünniñ mänin şyn ūğynyp, aiqai saldym.
─ Qazir, qaryndasym, qazir! Basseinmen ieki aradağy būtalardyñ
arasymen oqtai zulap kelemin. Biraq keş iemes pe? Bälkim, bül
jantäsilim aiqaiy şyğar, qaryndasym alligatordyñ auzyna iligip
qalmasa neğylsyn?
Zymyrağan boiy toğaidan şyğa keldim. Tasbaqa tospasynyñ
jağalauynan syrğyp, bassein şetine bir-aq tüstim. Köz aldymda
qorqynyşty suret tūra qaldy. Qaryndasym jağağa qarai jüzip
keledi.
Jağağa jaqyn jerde tizeden su keşip, sasqanynan şyñğyra
aiqailap kvarteron qyz tūr. Qaryndasymnyñ soñynda alyp kesirtke
keledi. Denesi, aldyñğy aiaqtary, tyrnaqtary sudyñ möldir
tolqyndarynan ap-anyq körinude. Sudan qabyrşaqty jon arqasy men
jotasy, odan da joğaryraq tūmsyğy men qūiryğy şyğyñqyrap tūr.
Qūiryğymen sudyñ betin sabalap, aq köbik ietip barady. Közdegen
jemine jetu üşin oğan on futtan artyq qalğan joq iedi. Añqita aşqan
arandai auzy qaryndasymnyñ soñynda süiretile qalqyp kele jatqan
iubkasynyñ ietegine tie jazdaidy. Kez kelgen sekundta alligator
biraq ūmtylyp, ony azuyna iliktireri anyq.
Qaryndasym barynşa şapşañ jüzip keledi. Ol jaqsy jüzetin,
biraq sonyñ kömegi tie qūiar ma ieken. Şomylğanda kietin kiımi kedergi
jasap keledi. Alligator qaryndasymdy kez kelgen sätte şap berip
ūstauy mümkin sol ūmtylsa bolğany. Biraq äzirge tigen joq.
Soğan äli künge deiin tañ qalamyn. Alligatordyñ ol qylyğy
jūmbaq qalpynda qalğandy. Bälkim, ol jemtiginiñ ieşqaida qūtylyp
kete almaitynyn bilgendikten, tyşqanmen oinağan mysyqşa, öz
küşine senu seziminen läzzat alğan bolar.
Osynyñ bärin qas qağym sätte myltyğymdy oqtağanşa baiqap
qaldym.
Közdep tūryp atyp saldym. Alligatordyñ ön boiynda oq ala
alatyn ieki-aq jandy jeri bar — közi men aldyñğy aiağynan tömenirek
jürektiñ tūsy. Men közin nysanağa alyp iedim, biraq oq iyğyna tidi.
Qabyrşaq terige tigen oq granit jartasqa tigendei taiyp ketti.
Romb tärizdi qabyrşaq sauytqa ol tek aqtañdaq daq saldy ─ bar
bolğany sol-aq!
Myna oiyn sūmyraidy zeriktirip jiberdi me, älde oq janyna batty
ma, qalai bolğanda da, äiteuir, äldene ony batyl äreketke itermelep,
soñğy ūmtylysqa mäjbür ietti.
Jalpaq qūiryğymen sudy bir salyp, alligator alğa ūmtyldy.
Apandai auyz aşylğan kezde üp-ülken qyzyl jūtqynşağy körinip,
kelesi sätte qaryndasymnyñ iubkasy qorqynyşty aranğa ilikti.
Vintovkamdy qysa suğa qoiyp ketip, jüze jöneldim, biraq myltyq
kedergi bola berdi. Şydamai laqtyryp tastadym. Ol su tübine şym
batyp ketti.
Virginiiäny der kezinde alligator ony su tübine alyp ketuge
daiyn tūrğan mezette ūstap ülgerdim.
Bar qairatymdy jūmsap, qaryndasymmen birge su tübine batpauğa
tyrystym. Qolymda qaruym joq. Bolğan künde de men ony jūmsai
almağan bolar iedim: ieki qolym da bos iemes.
Alligator qorqyp ketip, qaryndasymdy jibere salar ma ieken degen
ümitpen bar dausymmen aiqai saldym. Biraq odan paida bolğan joq: ol
qūrbandyğynan aiyrylmady.
O, qūdai! Alligator iekeumizdi de su tübine tartyp äketip, daldalymyzdy şyğarady!
Kenet su şalp ietti. Bireu tym biıkten tospağa seskenbesten qarğyp
tüsti ─ qara tory, ūzyn qara şaşty, keudesinde jarqyrağan alqa,
kiımine monşaq tizgen. İerkek pe? Bala ma?
Kömekke ūmtylğan beitanys jas kim? Ol iendi bizben jäne
qorqynyşty jauymyzben qatarlasyp jüzip keledi. Jasöspirimniñ
közinen qaitpas qairat pen batyldyq oty mazdaidy. Läm-mim degen
joq. Bir qolyn alyp kesirtkeniñ moinyna tiredi de, oilamağan jerden
jonyna qarğyp mindi. Mūnysy atqa qarğyp mingen şabandozdyñ
qimylynan da äbjil körindi.
Onyñ qolynda pyşaq jarq ietip, alligatordyñ közine kirş ietip
qadaldy.
Janğa batqan aurudan qūbyjyq ökirip jiberdi. Qūiryğymen
sabalağanda su aq köbik bop, myñdağan tamşylar üstimizge atköpir bop
atyldy. Alligator jemtiginen aiyrylyp, qaryndasym iekeumiz jağağa
qarai jüze jöneldik.
Artyma būrylyp qarağan kezde, aitsa nanğysyz sūmdyqty kördim:
üstindegi ierjürek jasty ala-mala alligator sudyñ tübine süñgidi. İesil
ier mert boldy-au! Qūrydy!
Işimdi örtegen ökinişpen jüze berdim. Jağağa şyğysymen,
talyqsyp jetken qaryndasymdy jerge jatqyzdym. Sonan soñ tağy da
būrylyp qaradym.
Alaqai! Beitanys bozbala sudan süñgip şyğyp, jağağa qarai bağyt
aldy. Tospanyñ qarama-qarsy jağynda qūbyjyqtyñ jiırkenişti
denesi körindi. Alligator ölim aldyndağy arpalys pen jantalas
üstinde iedi.
Qūdai jarylqağanda, qaryndasym aman ieken. Suda köpsip ketken
iubkasy aman alyp qaldy ony. Virginiiänyñ näzik denesinde
bolymsyz ğana tyrnalğan jerler baiqalady. İendi ol qamqor
kisilerdiñ qolynda, jūrt oğan süisine qaraidy, ierkeletken sözder de
aitylyp jatyr; köpşilik ony mert bola jazdağan jerden jailap
qana köterip alyp ketti.
X tarau
METİS
Alligatordy öltirgen soñ, plantatsiiädağy barşa zäñgilerdiñ
quanyşyna orai, jağağa alyp şyqtyq.
Men ieşkimge syr aşpağandyqtan, jūrt onyñ būl tospağa qaidan tap
bolğanyn tüsine almai dal boldy. Köpşilik ony özennen nemese
jaiylmalardan auyp keldige sanady. Būrynda ondai-ondai bolyp
tūratyn. Qorqynyşty haiuandy öltiruge belsene qatysqan Sary
Djek te osy dolbardy äldeneşe ret qaitalady. Zymiiändyğynyñ
syry aşylyp qalğandyğyn äli bilmeitin iedi sūmyrai! Ony biletin
jalğyz özim ğana dep oilağanmyn Biraq men qatelesippin
Jeñimpaz ünmen dalany jañğyrta dauryqqan jalşylar jipke
bailağan alligatordyñ alyp denesin süiregen küii üilerine qaitty.
Alğys aitpaq bop, bizdi ölimnen qūtqaryp qalğan ierjürek adammen
oñaşa qaldym.
Şeşem de, äkem de ─ bäri de onyñ ierligine razy bolyp, alğystaryn
jaudyryp jatty. Tipti ieptep iesin jiiä bastağan qaryndasym da razy
peiil bildirip, birtalai jyly sözder aitty.
Ol ündemedi. Alğys pen qūttyqtaularğa sol jymiyp, bas iiümen
ğana jauap berude. Jasyna qarasañ äli bala, biraq özin nağyz ierkekşe
salmaqty ūstauda.
Jasy da, boiy da men qatarly, bitimi kelisken, öte symbatty. Ündis
kiımin kiıp jürgenmen, öñine qarap ony taza qandy ündiske jatqyzu
qiyndau iedi. Tüsi qyzylküreñnen göri qaratoryğa köbirek keledi,
metis iekeni körinip tūr.
Qūs mūrny ony qyranğa ūqsatyp tūr ─ teriskei amerikalyq keibir
taipalarğa osyndai ierekşelik ton. Änşeiinde jyly ūşyrap
tūratyn momaqan közderi lezde jainap sala beredi. Bir baiqağanym,
aşulanğan kezde ot şaşyp şyğa keledi ieken
Aq näsildiler qanynyñ aralasuy, ör keude täkapparlyq belgisin
saqtap qalğan ündisterge tartyp, kesekteu bolsa da, dūrys jaralğan
onyñ keskin keipin säl jūmsartyp tūr. Jyltyr qara şaşy
ündistikinen göri ädemi, äri qalyñyraq. Qysqasyn aitqanda, beimälim
jannyñ bükil bitimi, ieki jyldan keiin osy bir raqymdy, aiauly
bozbalanyñ ierekşe symbatty ierkekke ainalğaly tūrğandyğyna
dälel bolğandai ieken. Qazirdiñ özinde-aq ol özine tän qaitalanbas
daralyğymen bir körgen jannyñ köñiline uialap qalady.
Ol nağyz ündisşe kiıngen dedim ğoi. Biraq onyñ kiımi añ terisinen
tigilmegen-di. Floridada būğy terisinen tigilgen şalbarlardyñ
joğalğanyna köp bolğan. Üstinde ─ qyzyl mauytydan tigilgen
şalbar, maqta-matadan şūbar jeide. Tek aiağyndağy mokasini ğana
būğy terisinen tigilgen. Osylardyñ bäri kestelermen aişyqtalyp,
monşaqtarmen bezendirilgen. Belindegi monşaq tizgen belbeui ─
vampum men basyndağy üş tal laşyn qauyrsynyn qadağan bailamasy
ierekşe köz tartady. Ündister būl qūsty bürkitten kem körmeidi.
Metistiñ moinynda türli-tüsti monşaqtardan alqasy bar, al
kökireginde birine-biri jalğasqan üş jarty ai jarqyraidy.
Bozbalanyñ sän-saltanaty osyndai iedi. Bastan-aiaq su bolğanyna
qaramastan, ündistiñ jüzi jaidary, qūlpyryp tūr.
─ Jaraqattanbağanyñyzğa senimdisiz be? - dep sūradym tağy da.
─ Älbette, senimdimin. Bir jerime de syzat tüsken joq.
─ Biraq suğa äbden malşynypsyz. Kiım auystyryp kiseñiz qaitedi?
Şamalauymşa, meniñ jeidem sizge däl kelse kerek.
─ Raqmet. Ondai kiımge üirengen joq iedim. Kün küidirip tūr, qaziraq keuip ketedi.
─ Üige kirip äl jiyñyz.
─ Älginde ğana tamaqtanyp alğanmyn.
─ Mümkin, şarap işersiz?
─ Joq, raqmet. Men tek su işemin.
Men jaña tanysyma ne aitarymdy bilmedim. Ol qonaq kädeden bas
tartty, biraq äli de qasymda tūr. Üiime barğysy kelmegenmen, menen
tez qūtylğysy kelgen syñai da tanyta qoiğan joq.
Onda ne kütip tūr? Qyzmetine aqy dämetip tūr ma! Alğys,
sypaiylyqtan göri naqtyraq birdeñe tilei me?
Ol da äbden mümkin-au dep oiladym. Qandai abzal adam bolğanmen,
tegi ündis. Qūr maqtauğa da äbden toiğan bolar. Ündister qyzyl sözdi
köp jaratpaidy. Bälkim, birdeñe dämetip tūrğan bolar ─ ol da ğajap
iemes. Sondai oiğa keluim tabiği närse ğoi.
Qaltamdağy ämiiänymdy suyryp alyp, qolyna ūstattym. Qasqağymğa jetpei-aq ämiiän su tübine ketti.
─ Men sizden aqşa sūrağan joqpyn! ─ dedi ol narazy qalypta
dollarlardy suğa laqtyryp jiberip.
Äri nalyp, äri uialyp qaldym ─ ölimnen uiat küşti. Suğa qoiyp ketip,
süñgi jöneldim. Biraq ämiiän üşin iemes, tasy körinip jatqan
qairandağy vintovkamdy alyp beru üşin süñgidim. Tauyp aldym da,
jağağa şyğyp, metiske ūsyndym. Jadyrap sala bergeninen, öz qatemdi
tüzegenimdi jäne onyñ täkappar, ierkin köñilin jibitkenimdi tüsindim.
─ İendigi kezek meniki, ─ dedi ol. - Ämiiänyñyzdy alyp berip,
dörekiligim üşin keşirim sūrauğa rūqsat ietiñiz.
Bögegenimşe bolmady, suğa qoiyp ketti de, süñgi jöneldi. Keşikpei
ämiiändy alyp şyğyp, özime berdi.
─ Mūnyñyz tamaşa tartu, ─ dedi ol myltyqty ainaldyra qarap. ─
Syiyñyzğa syimen jauap beru üşin, men üige baruym kerek. Bizderde,
ündisterde, tuğan jerimizden basqa, aq adamdar bağalai qūiarlyq
ieşteñe qalğan joq būl künde! (Būl sözderge ol ierekşe iekpin bere
aitty).
─ Bizdiñ būiymdarymyz, ─ dep sözin jalğastyrdy ol, ─
sizderdikimen salystyrğanda tükke tūrmaidy. Sizder üşin ol,
myqtağanda, iermek ieterlik birdeñe. Degenmen, tūra tūryñyz, siz
añşysyz ğoi? Bälkim, mokasin men oqşantai laiyq bolar? Maiumi ol
jağyn qatyryp jiberedi.
─ Maiumi? Ol kim?
─ Meniñ qaryndasym. Körersiz äli, öziñiz kiıp jürgen auyr ietikten
göri, añğa mokasinmen şyqqan äldeqaida yñğailyraq. Mokasinmen
dybyssyz jyljuğa bolady.
─ Mokasindi sizden alsam, men üşin bärinen qymbaty sol!
─ Köñiliñiz tolğanyna köpten-köp quanyştymyn. Maiumi bizge
mokasin de, oqşantai da tigip beredi.
"Maiumi! - dep qaitaladym iştei. - Netken ädemi, beitanys iesim.
Apyrai, sol qyz iemes pe ieken?"
Birde ormandağy sürleude kezdesip qalğan äsem qyz iesime tüsti.
Aspandağy ielestei, armandai qyz ─ jer betindegi pendeler üşin tym
sūlu iedi.
Jūpar iıs añqyğan ormandar men toğailardy aralap jürgen
kezimde, ol ieles mağan ündis qyzy beinesinde köringen bolatyn. Men
ony şeşek atyp tūrğan kögalda kördim. Būl oñtüstik ormanynyñ
tabiğaty şekten tys jomarttyqpen jarata salğan jerleriniñ biri iedi.
Älgi qyz keremet körinistiñ bölinbes bir bölegi sekildi köringen.
Köz toqtatyp ülgergenimşe ol ğaiyp boldy. Soñynan tūra
ūmtylğanmen taba almai, tekke äure boldym. Zyp bergen qyz
toğaidağy şym-şytyryq sürleulermen oinaqtai jügirip, qaityp
körinbedi. Közge aiqyn körine qoimağanmen qyz beinesi köñilimde
qalyp qoidy. Sodan beri tañğajaiyp ielesti armandaumen kelemin.
Maiumi sol iemes pe ieken?
─ İesimiñiz kim? - dep sūradym men, ketuge yñğailanyp tūrğan
jasöspirimnen.
─ Aq adamdar meni marqūm äkemniñ atymen Pauell dep ataidy. Ol aq
öñdi bolatyn. Şeşem tiri. Ündis qyzy iekenin aityp jatudyñ qajeti
bolmas... Men jüreiin, ─ dedi ol tağy da säl ünsizdikten keiin. ─ Biraq
öziñizge bir sūraq beruge rūqsat ietiñiz. Ol sizge ospadarlau körinui
mümkin, degenmen, keibir sebepter bar. Qūldaryñyzdyñ işinde öte
aşynğan jäne sizderdiñ otbasylaryñyzğa dūşpandyqpen qaraityn
ieşkim joq pa?
─ Bar dese de bolady. Qalaida küdik tuğyzyp jürgen bir adamym
bar.
─ Siz onyñ izin ajyrata alasyz ba?
─ Ajyrata alamyn ğoi dep oilaimyn
─ Onda menimen birge jüriñiz!
─ Qajeti joq. Qaida aparğaly tūrğanyñyzdy jobalap tūrmyn Men
bärin bilem: qaryndasymdy mert ietu üşin alligatordy osynda iertip
kelgen sol sūmyrai.
─ Uf! - dep kijindi jas ündis sol tañyrqap. ─ Ony qaidan bildiñiz?
─ Anau jartastyñ üstinen bärin körip otyrdym. Al siz qalai
kördiñiz?
─ Izben jürip otyrdym ─ adamnyñ, ittiñ jäne alligatordyñ izimen
Batpaqta añ aulap jür iedik, izge tap boldym. Bir sūmdyqty işim sezip,
iegistikti kesip öttim. Qalyñ qopağa jetkende aiqai-şudy iestidim. Der
kezinde jetken iekenmin. Uf!
─ İä, soñğy sätte ülgerdiñiz, äitpese, sūmyraidyñ zalym oiy
jüzege asatyn da iedi. Biraq qam jemeñiz, dostym, ol sazaiyn tartady!
─ Jaqsy. Ol sazaiyn tartuğa tiıs! Äli kezdesermiz dep senemin! Biz
tağy biraz söileskennen keiin bir-birimizdiñ qolymyzdy qysyp
qoştastyq.
XI tarau
AÑĞA ŞYQQANDA
Mulattyñ qylmysker iekendiginde iendi meniñ kümänim qalğan joq.
Onyñ közdegen maqsaty tek qana balyqty qyru bolmasa kerek. Ondai
jeñil-jelpi şarua üşin ol osynşa küş salmas ta iedi. Joq, ol būdan
göri auyrlau bir sūmdyqty oilady, būl kek aludyñ äbden
oilastyrylğan jospary syndy: ol meniñ qaryndasymdy, ne Violany,
mümkin, tipti iekeuin birdei qūrtyp jiberuge tyrysty!
Osylai boluy mümkin-au dep oilaudyñ özi sūmdyq köringenmen,
kümän joq, dälel köp bolatyn Mulattyñ piğylyn jas ündis te birden
bile qoiğan. Jyldyñ osy uaqytynda qaryndasym suğa kün saiyn
tüsetin jäne ony plantatsiiädağylardyñ bäri biletin. Būğy quu
qyzyğyna tüsip jürgende men ony jadymnan şyğaryppyn, äitpese,
ärine, basqaşa äreket ietken bolar iedim. Biraq, mūndai sūmdyq
qasköilikke barady dep kim oilağan? Mulattyñ zūlymdyğy öziniñ
aram nietine sai keletin-di. İeger kezdeisoq kuälar bolmağanda, aram
oiy iske asyp, qaryndasym qūrban bolar iedi. Qylmystyñ aiypkerin
kim tauyp bere alar iedi sonda? Qaryndasymnyñ mert bolu sebebin
jūrttyñ bäri alligatordan köretini dausyz. Mulattan bolğan bäle
degen oi ieşkimniñ basyna da kelmeidi. Sary sūmyrai tūzaqty
saitandai ieppen qūra bildi ğoi.
Men aşudan jaryla jazdadym. Künädan päk kişkentai aiauly
qaryndasym! Öz ömirine qater töndirgen zūlymdyq jaily ol ieşteñe
bilgen iemes. Virginiiä mulattyñ özin jaqtyrmai jüretinin biletin,
biraq ol tap sonşama qany qaraiğanşa jek köredi dep oilamağan-dy.
Sezimimdi būdan äri tejeuge tözimim jetpedi. Qylmyskerdi dereu
jazalau kerek! Aldağy uaqytta qaita qater tuğyzuyna mümkindik
bermeu qajet. Qalai jazalasa bolady ─ ol jağyn tap qazir oilağan
joqpyn. Ol mäseleni ülkender şeşsin. Düreden kömek bolmady,
bälkim kisen jönge salar. Qaitkende de, plantatsiiädan alastatyluğa
tiıs. Ol sūmyrai ölim jazasyna kesiluge laiyq bolsa da, ondai pikir
oiyma kelgen joq. Qanşalyqty yzaly bolsam da, keñpeiil äke
tärbiesinde ösken men ondai şekten şyqqan qataldyqqa bara
almadym. Qylmyskerdi dürelep, qol-aiağyn kisendep, sonan soñ äulie
Mark nemese äulie Avgustin fortyndağy türmege otyrğyzsa da jeter
dep oilağanmyn.
Būl mäseleni tek qana meniñ äkem şeşpeitinin, oğan mañaidağy
barlyq plantatorlar da qatysaryn, sondyqtan olardy tezirek
keñeske şaqyru kerektigin men bildim. Būl qylmysty tergeu
jūmysymen mulattyñ keşirimşil qojasy iemes, odan göri qataldau sot
ainalysatyny sözsiz. Būdan äri köp oilanyp jatpadym, sot dereu
ötkizilu kerek degen toqtamğa keldim. Sondyqtan men osynyñ bärin
äkeme baiandau üşin jynysty qaq jara, üige tura tarttym.
Üige bettegenim sol iedi, jaqyn jerden äldeneniñ sybdyry iestildi.
Mañaida jan joq, biraq ağaş arasynda bireudiñ jürgeni anyq. Bälkim,
abyr-sabyrdy paidalanyp, apelsinge toiyp alğaly jürgen
qūldardyñ biri şyğar.
Keudeme syimai bara jatqan uaiymmen salystyrğanda mūnyñ bäri
bolmaşy närse bop körindi, sondyqtan aialdaudy qajet dep tappadym.
Dauystap iedim, jauap bolmağan soñ, ilgeri qarai jürip kettim.
Üige jaqyndai bere ülken şatyr astynda otyrğan äkem men
qūldar küzetşisin kördim. Alligator aulauşy Hikmen qart pen
birneşe körşi de osynda ieken, äkeme ärkim öz şarualarymen kelse
kerek. Men tañerteñgi oqiğany bastan-aiaq aityp berdim. Jai
tüskendei bäri sileidi de qaldy. Sözimniñ şyndyğyna kümän keltirgen
ieşkim bolmasa da, osynyñ bäri qapysyz boluy kerek degen oidy
birinşi bop Hikmen aitty. Kümän tek mulattyñ piğyly jöninde
boluy mümkin. Şynymen-aq adam ömirin qiyp jibergisi kelgeni me?
Qūlaq iestimegen mūndai qataldyqqa senu qiyn-aq. Biraq däl sol sätte
küdiktiñ bäri seiilip sala berdi. Meniñ aitqandarymdy däleldep,
tolyqtyryp bergen kuä tabyldy. Ol kuä Qara Djek bolatyn.
Tañerteñ ─ osydan jarty sağat būryn ─ ol Sary Djektiñ tospa su
jaqsy körinetin biık iemenderdiñ birine örmelep şyğyp bara
jatqanyn baiqap qalady. Būl miss Virginiiä men Violanyñ şomyluğa
ketip bara jatqan kezi iedi. Mulattyñ mūndai körgensizdigine yza
bolğan zäñgi oğan ağaştan tüs, äitpese üstiñnen şağym aitam dep
qorqytady. Biraq mulat plantatsiiädağylardyñ süiikti asy ─ iemen
jañğaqtaryn terip jürmin degendi aitady. Zäñgi qojaiynğa aitpaq
bop qaita qorqytqanda ğana baryp Sary Djek ağaş basynan tüsken,
biraq qolynda birde-bir jañğaq joq iedi.
─ Ol ağaş basyna jañğaq teru üşin şyqqan joq, mese Rendolf,
jalqau sary päleket bir jaman oi oilady, - dep aiaqtady sözin qara
Djek.
Mulattyñ qylmysty nieti jöninde iendi küdik qalğan joq. Ol ağaş
basyna özi oilap tapqan zūlymdyqtyñ jüzege asqandyğyna köz
jetkizu üşin şyqqan; ol qyzdardyñ basseinge tüskenin kördi; su
işinen tönip kele jatqan qaterdi sezdi, biraq olarğa kömektesu nemese
dabyl köteru oiynda da bolğan joq. Mūny köptegen kuälar däleldep
berdi. Tağylğan aiyptyñ bäri anyqtaldy.
Qara Djektiñ äñgimesi jūrttyñ bärin dürliktirdi. Aqtar men
qaralar, qojalar men qūldar ─ barlyğy da sūmdyq qylmysqa qatty
renjidi. Jan-jaqtan: "Sary Djek qaida?" degen aiqai şyğa bastady.
Zäñgiler de, aqtar da, mulattar da ─ izdeuge kiristi, bäri de Sary
Djekti ūstap alyp, sūmyraidyñ sazaiyn tarttyruğa qūlşynuda.
Biraq ol qaida tyğylyp qaldy ieken? Ony dauystap ta şaqyrdy,
būiyryp ta, qorqytyp ta kördi. Biraq ne paida, jauap joq. Qaida ieken!
Izdemegen jer qalğan joq: at qorany da, kiletti de, as üidi de,
zäñgilerdiñ laşyğyn da, tipti astyq quiatyn qambağa deiin qarap
şyqty, mulat ieş jerde joq. Qaida bas sauğalady ieken? Älginde ğana,
alligatordy süirep jürgen kezde bar bolatyn. Jūrt öli haiuandy
qorağa deiin süirep äkeldi de, şoşqalar jesin dep tastai salğan. Sary
Djek sol arada şyr ainalyp, jūmysqa jan sala kömektesip jürgen,
iendi qaida ketkenin ieşkim bile almady.
Osy sätte apelsin toğaiynyñ işinde bireudiñ būtaqtardy
sybdyrlatyp jürgeni iesime tüsti. Sary Djek sonda jasyrynyp
jürgen joq pa! Ondai jağdaida ol meniñ jas ündispen äñgimemdi
tügeldei, tipti bolmağanda soñğy jağyn tyñdap aldy jäne iendigi
alysqa ūzap ta ketken şyğar.
Ony apelsin toğaiy men bassein mañyndağy qalyñ qopadan da
izdestirdi, biraq nätije joq: mulat jer jūtyp qoiğandai zym-ziiä.
Jartas üstinen baqylasam qaitedi degen oi keldi: indigo
plantatsiiäsynan jügeri iegistigine qarai ieñbektep zytyp bara jatqan
qaşqyndy birden kördim. Odan äri baqylaudy qoiyp, jartastan
sekirip tüstim de, soñynan qua jöneldim. Äkem, Hikmen, tağy basqalar
soñymnan ierdi. Quğyn dabyrasyz ötken joq, dausymyzdy iestigen Sary
Djek köp ūzamai soñynan quyp kele jatqanymyzdy bilip qoidy. Odan
äri jasyrynuğa mümkindik bolmağan soñ, ol ūşyp tūryp, barynşa
qaşa jöneldi. Keşikpei jügeri iegistigine jetti: quğynşylardyñ
aiqailary tu syrtynan iestiledi.
Bala bolsam da bärinen jyldam jügirdim. Közden ğaiyp bop ketpese
qalaida quyp jetetinimdi bilemin Ol batpaqqa jetken soñ, qalyñ
palmetto işine kirip, ieşkim taba almastai bop jasyrynyp qalamyn
dep ümittengen tärizdi.
Ony boldyrmau üşin men jan ūşyra jügirip, orman şetine jete
bergen kezde qaşqynnyñ aldynan qiğaştai şyqtym. Keudeşesiniñ
ieteginen qarmaudyñ säti tüsti.
Mūnym ärine aqymaqtyq iedi. Meni tek bir-aq oi biledi: qalaida
ūstau kerek! Ol qarsylasady degen oi qaperime de kirmepti. Basqa
amaly qūryğan adamnyñ neden bolsa da taiynbaityny belgili. Özime
bağynatyndyğyna üirenip qalğan basym, ūstai alsam boldy, tūra
qalatyndai körinippin ğoi. Biraq qatelesippin. Jügire-jügire ökpem
öşip, äbden älsiregenim sonşa, tipti mysyqpen alysarlyqtai şamam
joq iedi. Sary Djek qolymnan op-oñai sytylyp ketti. Osylai zyta
beretin şyğar dep oilağanmyn, biraq ol öitpedi, jalt būryla berip,
pyşağyn suyryp aldy da, bilegime salyp kep jiberdi. Jüregimdi
közdegen iedi, biraq sol sät qolymdy baiqamai köterip qalyp, ajaldan
aman qaldym.
Mulat pyşağyn qaita köterip, iekinşi ret siltei bergen sätte,
aiqasqa üşinşi bireu aralasa ketti. Pyşaqtyñ jüzi mağan jetpes
būryn Qara Djektiñ temirdei qoldary ony qapsyra ūstai aldy.
Aramza qūtylyp ketuge barynşa jantalasty, biraq iejelgi
bäsekelesiniñ qūryştai qūşağy Hikmen men basqalar jetip
ülgergenşe aşylğan joq. Köp ūzamai mulat üzilmeitin beldiktermen
myqtap bailanyp, iendi bir sätte aldymyzda -därmensiz äri ziiänsyz
küide jatty.
XII tarau
QATAÑ ÜKIM
Osy oqiğalardyñ bäri bizdiñ şañyraqtan basqa jerlerdi de
dürliktirgeni özinen-özi tüsinikti. Özendi jağalai tūtas bir poselke
qūratyn birneşe plantatsiiä jalğasyp jatyr. Bizdegi bolğan oqiğa
turaly habar öte tez tarap, şamamen bir sağattan keiin-aq aq näsildi
körşiler
jinala
bastady.
Olardyñ
keibireuleri:
ülken
plantatsiiälardyñ şetinde tūratyn kedei añşylar ─ jaiau, al
basqalary ─ plantatsiiä qojalary men olardyñ baqylauşylary
kölikpen jetti. Bäri de vintovka, tapanşalarmen qarulanğan. Syrttai
qarağan adam olardy jinalysqa kelgen militsiiä otriady ma dep qaluy
mümkin Al tüsteriniñ suyqtyqtaryna qarap būlardy ündisterdiñ
şekaradağy şabuylyn toitaruğa kelgender ieken dep qalasyñ.
Bir sağattyñ işinde ieluge jaqyn adam ─ poselke tūrğyndary
tügeldei jinaldy deuge bolady. Sary Djektiñ isin qarauğa sot
tağaiyndaldy. Sot protsesi zañnyñ qatañ ierejeleri boiynşa
jürgizilgen joq, degenmen keibir zañ süreleri, dörekileu türde bolsa
da saqtaldy. Būlar osynda tolyq biligi jüretin adamdar, bäri de jer
ieleri, sondyqtan mynadai jağdaida özderinşe iemin-ierkin tötenşe
sot qūra beretin-di. Olar öz ortalarynan sot alqasyn jäne sudia
tağaiyndady, ol - bizdiñ ieñ jaqyn körşimiz Ringgold bolatyn. Äkem
sotqa qatysudan bas tartty.
Aldyn ala tergeuge köp uaqyt ketken joq ─ onsyz da bäri tüsinikti
bolatyn. Men jaraqattanğan qolymdy tañyp alğan küii sudialardyñ
aldynda tūrmyn. Bäri de anyq ─ tağylğan aiyp däleldendi. Mulat aq
adamdardyñ ömirine qater töndirgen. Demek, ol ölim jazasyna kesiluge
laiyq.
Biraq qandai ölimmen öltiru kerek? Bireuler asyp öltireiik desti;
basqalar mūny tym jeñil ükim dep tapty. Köpşiligi qylmyskerdi
tiridei otqa jağu kerek degen ūsynysty qoldady. Osy bir aiuandyq
ükimge sudia da qosyldy.
Äkem ükimdi jūmsartudy, tym bolmağanda qylmyskerdi azapqa
salmaudy sūrady. Biraq qatygez sudialar ony tyñdamady.
Ündisterdiñ jaqyndyğyna bailanysty plantatsiiä ieleriniñ
barlyğynda da qūldardyñ qaşyp ketken jağdailary bolğan Mine,
sondyqtan qūl ielenuşiler äkemdi tym jūmsaqtyğy üşin aiyptai
otyryp, qaşatyn qūldarğa qatañ sabaq bolsyn dep şeşti. Alğaşqy
qūrbandyq tiridei örteletin Sary Djek bolady.
Olar osylai dep tüsindirdi, olardyñ oqyğan ükimderi osy boldy!
Ädette, soltüstik amerikalyq ündister öz tūtqyndaryn qatty
azaptaidy degen ūğym bar. Būl baryp tūrğan bilmestik! Kuälandyru
negizinde köz jetken köp jağdailarğa qarağanda, ündisterdiñ
qataldyğy özderine būryn jasalğan soraqy ädiletsizdikke qaitarğan
jauap qana. Al tūtqyndardy qinauy tek zaual bolyp tabylady. Qai
däuirde bolmasyn adam tabiğaty kek aluğa jaqyndau tūrğan Osynyñ
negizinde, qataldyq üşin, qyzyl öñdiler sekildi aq tüstilerdi
aiyptauğa bolady. İeger şekaralyq soğystar men jerlerine basyp
kiru tarihyn ündister özderi jazğan bolsa, onda törtkül dünie
olardyñ "qatygezdikteri" jönindegi öz pikirlerin özgertken bolar iedi.
Aq öñdiler men ündister arasyndağy bükil soğystardyñ tarihynda,
aq näsildilerdiñ zäñgilerge körsetken qataldyğyna teñ keletin
qatygezdikti taba qoiu qiyn bolar. Qūl-zäñgilerdiñ köpşiligi jai ğana
söz qaitarğany üşin, keide, ärine, şapalaqpen tartyp qalu, ūryp
jiberu sekildi namysqa tietin äreketteri üşin mügedek ietildi, azapqa
tüsti, ölim jazasyna kesildi. Aq adamdardyñ qolymen jazylğan zañ
sondai bolatyn
Ündisterdiñ qataldyğy köp jağdaida tek zaual bolyp tabylady.
Biraq közi aşyq tirandar adamdardy azapqa salğanda, qandy kek
olardyñ osynau sūmdyqtaryna jeleu bola almaidy. Tipti, kek
bolğannyñ özinde de, ol adam jüregine qan bolyp qatqan kekşildik
iemes, köp jağdaida zūlym, qorqaq pendeniñ öz biligindegi qorğansyz
beişaralarğa körseter pasyqtyğy, jäbiri bolyp qana şyğady.
Sary Djek auyr qylmys jasady jäne ölim jazasyna kesiluge äbden
laiyq. Biraq sudialar oğan qosa azaptau kerek dep şeşti. Äkem men
birneşe adam qarsy bolyp körip iedi, biraq köpşilik dauys jeñdi de,
sūmdyq qatañ ükim bekitildi. Ükimdi şyğarğandar ony dereu oryndauğa
daiyndaldy.
Djetlmenniñ mekeni ─ kisi öltiretin jer iemes. Sondyqtan üiden
aulaqtau, kölge jaqyn barmaq bolyp şeşti. Jağadan ieki jüz iard
jerden osy yñğaily bolar degen ağaş tabylyp, bükil tobyr
sottalğan adamnyñ soñynan solai qarai oiysty. Sary Djekti ağaşqa
bailap, ot jağa bastady.
Äkem jazalauğa qatysudan bas tartty. Bizdiñ otbasymyzdan topqa
iergen men ğana boldym. Mulat meni körip qaldy da, jaraqattanğanyna
jany raqattanyp, boqtyqty boratty. Tärizi, meni ieñ qas jauy
sanaityn sekildi. Sary Djek qylmysyna ieriksiz kuä bolğanym da, ony
meniñ jetkizuim boiynşa sottağany da ras. Biraq men kekşil iemespin,
sondyqtan da ony basyna töngen qaterden, tym bolmağanda
azaptaudan qūtqaruğa daiyn iedim.
Biz ükim oryndalatyn jerge keldik. Jūrt abyr-sabyr: bireuler
otyn jinap, ağaş tübine tastap jatyr, iendi bireuler ot tūtatyp äure.
Är jerden äzil-külki iestilude, biraq barlyq tüsti näsilge degen
jekköruşilikke toly ūrandaular da qatty şyğuda. Būl jağynan
äsirese, öz otbasynyñ ieñ jaman qasietteri süiegine siñgen, jügensiz
ösken, qatygez jas jigit Ringgold ierekşe közge tüsude.
Oğan meniñ qaryndasym ūnaitynyn bilemin. Airyqşa köñil bölip,
qaryndasymdy basqa jan dostarynan qyzğanyşyn jasyrmaitynyn
jiı baiqaitynmyn. Äkesi aimaqtağy ieñ bai jer ielenuşi
bolğandyqtan da, dandaisyğan ūly özin qai jerde de qadirli qonaqpyn
dep iesepteitin. Ol Virginiiäğa ūnai qūiady dep oilağan iemespin. Äitse
de, pälen dei qoiu ─ özi boijetkenge balaityny bolmasa, äli
jasöspirim qyz balağa mūndai sūraq berudiñ jöni joq iedi.
Ringgold symbatymen de, parasatymen de közge tüse qoimaityn.
Ärine, ol aqymaq iemes, biraq özinen tömen adamdarğa tym mazasyz
bolatyn ─ būl kädimgi bai ata-analardyñ ūldaryna tän minez. Jūrt
ony kekşil desedi. Oğan qosa, aqşany tögip-şaşyp, ieñ naşar
qabaqtarğa tañdamai kire beretin, äteş töbelestiretin.
Ony ūnatpaimyn äri ieşqaşanda da onyñ ortasyna qosyluğa
tyrysqan iemespin Ol menen ieresek iedi, biraq mäsele onda da iemes ─
mağan onyñ minezi men kei närsege üiirsektigi ūnamaidy. Ata-anam
oğan müldem basqaşa qaraidy. Tärizi, bolaşaq küieu bala dep
sanağandyqtan bolar, olar Ringgoldti jyly qarsy alatyn. Olar
onyñ kemşiligin baiqamaidy ─ altynnyñ jarqyly köbine közimizdi
tūmandatady ğoi.
Mulatty öltirudi talap ietip qoimağandardyñ biri, mine, osy jigit.
Ükimdi oryndauğa daiyndyq kezinde de jan sala kiristi. Būl bir
jağynan adamgerşilikten jūrdai bolyp jaralğandyqtan da bolatyn
─ jas Ringgold pen onyñ äkesin jūrt ieñ qatal jer ieleri dep
iesepteitin jäne otardağy barlyq qūldar üşin Ringgold äuletine
satylasyñ degennen artyq qorqynyşty ieşteñe joq.
Alaida jas Ringgoldtiñ minez-qūlqyna yqpal ietken basqa da
sebepter bar: ol bizdiñ otbasymyzğa ─ negizinen Virginiiäğa dostyq
köñil bildiruin özinşe ierlik sanap jürdi. Biraq ol qatelesetin: mūndai
qatygezdik bizdiñ tarapymyzdan qoldau tappaq iemes. Mūnysy üşin
meniñ aiauly qaryndasym oğan jyly qabaq tanyta qoiuy iekitalai.
Jas metis Pauell de osynda. Quğynşylardyñ dabyryn iestip,
qaityp kelgen. İendi köpşilikpen birge tūr, biraq ieş närsege aralasqan
joq.
Ündisti baiqap qalğan kezde Ringgoldtiñ közderi qūbylyp ketti.
Qaratory jigittiñ Virginiiäny qūtqarğanyn ol iestigen, biraq alğys
aita qoiu qaperine de kirgen iemes.
Kerisinşe, keudesinde basqa bir sezim qainap şyğa keldi: mūnysy
ierinderine üiirile qalğan kekesin külkiden-aq sezilip tūr.
Pauellge döreki dauystağan sätte mūnysy būrynğydan da anyğyraq
baiqaldy.
─ İei! Qyzyl öñdi! - dep aiqailady ol. ─ Myna şaruağa seniñ
aralasyñ joq pa? Qyzyl öñdi sağan aitam!
─ Men be qyzyl öñdi? ─ tañ qala sañq ietti metis, namysyna tigen
adamğa täkapparlana qarap. ─ Meniñ türimniñ tüsi sizdikinen ädemi
şyğar, qorqaq neme!
Ringgoldtiñ öñi sarğyştau iedi. Soqqy däl tidi. Būl qorlau
Ringgoldtiñ sanasyn jai otyndai jarq ietkizdi, biraq ol ündistiñ
bylai söileuine tañ qalğany sonşa, aşu qysqandyqtan biraz uaqytqa
deiin tili bailanyp qaldy. Ol birdeñe dep ülgergenşe basqa da qatqyl
dauystar iestildi.
─ Saitan alğyr! Ana ündis ne ottap tūr?
─ Qaitalaşy, käne, ne dediñ? - dep aiqailady iesi iendi kirgen
Ringgold.
─ Qajet bolsa aitaiyn, qorqaq neme! - dep aiqailady metis, soñğy
sözderge salmaq sala.
Ol osyny aityp auzyn jiğanşa, Ringgold atyp qaldy, biraq oq
metisti janai ötti. Kelesi minutta qarsylastar tap berisip, birin-biri
keñirdekten ala tüsti.
İekeui de jerge qūlady, biraq basymdylyq metis jağynda bolatyn
Ol qarsylasyn aunatyp tastady. Qolyndağy pyşaq jarq ietti, ieger
top işindegi äldekim metistiñ qolyndağy pyşaqty qağyp
jibermegende, Ringgoldtiñ şybyn jany şyrqap kete bergen bolar
iedi. Birneşe adam jabylyp ketip, qarsylastardy ajyratyp jiberdi.
Keibireuler ündistiñ ospadarlyğyna qandary qainap, ony ölim
jazasyna būiyrudy talap ietti. Degenmen ädildikti dūrys tüsinetin
adamdar da bar ieken, olar Ringgoldtiñ jügensizdigine kuä bolyp,
Ringgoldter otbasynyñ küşi men yqpalyna qaramastan, būl ölimge
qarsy tūrdy. Al özim bolsam, metisti soñğy mümkindigim qalğanşa
qorğap qaluğa tastai bekingenmin.
Mūnyñ bäri nemen aiaqtalatynyn aita qoiu qiyn iedi... Kenet bireu
aiqai saldy:
─ Sary Djek qaşyp barady!
XIII tarau
QUĞYN
Jalt qaradym. Şynynda da mulat qaşyp barady.
Ringgoldtiñ ündispen aiqasyna auyp ketken jūrt mulatty
iesterinen şyğaryp alypty. Pauelldiñ qolynan äldekim qağyp
jibergen pyşaq Sary Djektiñ aiağynyñ astyna baryp tüsken. Abyrsabyrdy paidalanğan ol pyşaqty alyp, ağaşqa tañyp qoiğan
jipterdi kesip jiberip qaşa jöneldi.
Keibireuler mulatty ūstap aluğa tyrysyp iedi, biraq ol qoldan
şyğyp kete berdi. Jūrttyñ bärin basyp ozyp, örge qarai qūiyndai
ūşty. Būl mänsiz jandalbasa iedi. Ol oqqa ūşady nemese qolğa tüsedi.
Biraq tönip tūrğan ölimnen qūtyluğa tyrysu (ölim bolğanda da qandai
ölim!) iessizdik bolar ma! Qaşqynnyñ soñynan gürsildep atys
bastaldy: aldymen tapanşalardan, sonan soñ myltyqtardan
atqylady. Vintovkalar şetkeri jatqan. Birsypyrasy ağaştar men
qorşaularğa süieuli tūr. Jūrttyñ bäri solai qarai lap qoidy.
Mergender birinen soñ biri nysanağa alyp ─ jaiau äsker otriadynyñ
jattyğu kezindegi atystary sekildi bytyr-bytyr dybys şyğuda. Aq
öñdiler arasynda talai mergender bar bolatyn, biraq qu janyn
şüberekke tüiip, tübirler men būtalardyñ arasymen olai bir, bylai
bir auytqi zymyrap bara jatqan adamğa däl tigizu qiyn-aq. Birde-bir
oq nysanağa darymağan sekildi. Äiteuir, tütin seiilgen şaqta
mulattyñ kölge qoiyp ketip, jüze jönelgenin közimizben kördik.
Keibireuler vintovkalaryn qaita oqtai bastady, iendi bireuler
uaqytty tekke ötkizuge bolmaitynyn tüsingen soñ, qarularyn tastai
sap, qalpaq, keudeşe, ietikterin şeşip, qaşqynnyñ soñynan suğa
qoiyp-qoiyp ketip jatyr.
Üş minuttan keiin jağdai müldem özgerip sala berdi. Ükim
oryndalatyn jerde adam qalğan joq. Bireuler bosqa aiqailap,
qoldaryn sermep jağada jür, al basqalary ─ jiyrma şaqty adam ─
kölde jüzip barady. Sudan tek bastary ğana qyltyldap körinedi.
Aldağy jaqta, keiingilerden ielu futtai jerde, quğynşylardan
qūtyluğa tyrysyp, janyn sap jüzgen jalğyz adamnyñ būira qara
şaşy, iyqtary men moiny körinedi.
Būl tañ qalarlyq körinis iedi! Būğy aulağandai ─ qorşauda qalğan
sorly suğa qoiyp ketedi, al tynymsyz ürip şulağan itter
seskenbesten soñynan salady. Bir ğana aiyrmasy, mūnda u-şu
basymdau, kisiler de, itter de, añ iemes, adamnyñ soñynan tüsip jür.
Tazylar da, izşil itter de öz ielerimen birge quğynğa şyndap
kirisken. Şynynda da, būl tañ qalarlyq körinis!
Jağa jaqtan äli de myltyq gürsildep jatty: qūrğaqta qalğandar
myltyqtaryn qaita oqtağan bolatyn. Oqtar qaşqanğa jaqyn tūstan
suğa şolp-şolp tüskenmen, biraq birde-bireui nysanağa darymady. Ol
iendi oq jetetin jerden ūzap ketken iedi.
Osynyñ bäri mağan tüs sekildi körindi. Oqiğanyñ tez özgerip
jatqany sonşalyq, men öz közime sener-senbesimdi bilmei, osynyñ
bäri ras pa, joq pa degen oiğa qaldym. Osydan säl ğana būryn
qylmysker ot tūtatudy ğana kütip tūrğan bir qūşaq otynnyñ
janynda därmensiz bailauly jatyr iedi. İendi ol ierkindikke şyğyp ap,
jüzip barady, al onyñ jendetteri odan ümit üzgendei qalyp ketken.
Oqiğanyñ tez özgergeni sonşa, būğan senudiñ özi qiyn. Al olai deiin
deseñ, osynyñ bäri köz aldymda ötti.
Biraz uaqyt ötti. Su betindegi quğyn qara jerdegiden basqaşa. Ölim,
ne ömir mäselesi qanşa qyl üstinde tūrğanmen qaşqyn da, quğynşylar
da alğa öte baiau jyljyp barady. Jağada qalğan bizder, şamasy,
jarty sağatqa juyq osy bir alaböten jarystyñ kuäsi boldyq.
Alğaşqy minuttardağy aşu-yza basyldy, degenmen, körermenderdiñ
yqylastary tömendegen joq: iendigi jerde myltyq atu da, aiqai-ūiqai
da dittegen nätijege jetkizbeitini belgili bolsa da jūrt äli atqylap,
äli u-şu bop jatty. Quğynşylardyñ soñynan aitylyp jatqan maqtau
sözder de ieş kömegin tigize almady. Qaşqynnyñ tezirek jüzui üşin
ieşqandai qoqan-loqqynyñ da qajeti joq iedi...
Jağada tūrğan bizdiñ oi qorytuğa uaqytymyz jetkilikti bolatyn.
Mulattyñ nege suğa qoiyp ketkeni tüsinikti. Dalamen qaşqan bolsa, ne
itterge talanyp, ne basqa bir jelaiaqtar quyp jeter iedi. Suda onymen
bäsekelese alatyn adamdar köp iemes. Sondyqtan ol kölden jüzip ötip,
ormanğa jetuge tyrysty.
Alaida müldem tyğylyp qala almaityn-dy. Ol betke alyp bara
jatqan aral jağadan jarty mil jerde, biraq odan äride köldeneñi bir
milden astam aşyq su bar. Mulat quğynşylardan tek aralda
jasyrynyp qaluy mümkin. Al sodan soñ? Qalyñğa tyğylğanmen jany
qala qūiar ma ieken! Ondağy qalyñ ösken biık ağaştardyñ aumağy
birneşe akrdan aspaidy. Keibiri jağağa jaqyn ösken. Būtaqtaryn
kümistei tillandsiiä kömkerip, su betine tönip tūr. Biraq odan ne
paida? Mūnda tek aiu nemese qaljyrağan qasqyr ğana pana tabuy
mümkin, al quğynğa tüsken adam, öz qojasyna pyşaq jūmsağan qūl
qūtyla almaidy. Jo-joq! Araldağy är būtany tintip şyqsa da, mūnda
jasyrynğan adamdy bäribir tabady.
Bälkim, mulat aralda öz-özine kelip, demalğan soñ, qarsy jağalauğa
jetkenşe tağy da jüze bergisi kelgen şyğar? Jüzgiş adam oğan da bel
bailaidy, biraq mulattyñ joly kesuli. Özende qaiyqtar men
pirogtar köp bolatyn, jūrt solai qarai bettedi. Sondyqtan mulat
jağadan ūzamai jatyp-aq olardyñ birneşeui ony qua jönelui mümkin.
Joq, joq, qūtyluy mümkin iemes! Qalai qarai qaşsa da - suda ma,
qūrğaqta ma - ol bäribir ūstalady! Jağada quğyndy qyzyqtap tūrğan
körermender osylai desti.
Qaşqyn aralğa jaqyndağan saiyn, dabyra-şu küşeie tüsti. Ūzamai
istiñ tynatyny belgili bolğanmen, biraq biz oilağannan göri müldem
basqaşa aiaqtaldy. Qaşqyn aralğa jetip, jağağa şyğyp, sonan soñ
ağaştardyñ arasyna tyğylady, al ökşelei quğan adamdar ony
ormanğa jetkizbei-aq ūstap aluy mümkin dep jobalağan-dy jūrt. Tap
osylai bolatyndyğyna köpşilik senimdi ─ mulat aralğa taiap ta
qalğan: iendi birneşe ret qūlaştap jiberse, jağağa şyğady. Ol iendi
būtaqtary suğa salbyrai bitken ağaştardyñ qarauytqan köleñkesiniñ
astynda jüzip keledi, qol ūsynsa boldy, ūstai alatyndai.
Jüzgişterdiñ köpşiligi būdan äli ielu iardtai keiinde, biraq özgelerdi
basyp ozğan keibiri jiyrma bes iardtai jaqyndap ta qaldy. Jağadan
qarağanda olar qaşqynmen qatarlasa jüzip bara jatqan sekildi jäne
kez kelgen uaqytta bas salatyn siiäqty körinedi.
Mäsele tynuğa jaqyn, biraq ol bizdiñ kütkenimizden basqaşa boldy.
Körermender de, quğynşylar da quğynnyñ nemen tynaryn bilgen
joq. Özine tağy da qandai sūmdyq qauip tönip kele jatqanyn mulattyñ
özi de sezbedi. Aral jağasyndağy ağaştardyñ köleñkesi jüzgiştiñ
üstine tüse bastağandyqtan, soğan siñip joq bolatyn şyğar dep sät
saiyn kütip tūrğanbyz. Biraq ol kenet kilt būrylyp, jağany qualai
jüzdi.
Būl būlğalañnyñ nege äkep soqtyratynyn ūqpağan biz tañ qalyp
tūrmyz. Öitkeni qaşqyndy tötelei quyp bara jatqandar oğan änemine degenşe jetip qaluy mümkin. Oilağan maqsaty ne boldy ieken?
Mümkin, jağağa şyğatyndai yñğaily jer tabylmağan bolar. Solai
bolğan künniñ özinde ol būtaqtardan ūstai ap, jağağa şyğar iedi ğoi.
Biraq tüsinbeuimiz köpke sozylğan joq: suda qalqyp jürgen qarauytqan
zat ağaştyñ qurağan diñi iemes, jandy zat bop şyğyp, qozğala bastady.
Sonan soñ alyp kesirtkege, jiırkenişti alligatorğa ainaldy.
Auzy arandai aşylyp, qabyrşaqty qūiryğy köterile tüsken, tek
keudesi ğana sudan körinbeidi. Birese olai, birese būlai auytqi jüzip,
anda-sanda qūiryğymen su sabalap, aq köbikti aspanğa atady.
Gürildegen dausy qarsy jağalaudy jañğyryqtyrdy, qyryldai
şyqqan üninen: bükil qol titirkengendei. Ormandağy qūstar qiqulai
ūşyp, aq tyrna şoşyna tyraulap, aspanğa şanşyla köterile
jöneldi.
Körermender üreiden siltidei tyndy, jüzgişter jüzuin toqtatty.
Tek mulat qana qu janyn aman saqtau üşin bar küşin saluda.
Alligator ony közimen jep keledi. Nege ol basqalarğa iemes, oğan
qadaldy? Jüzgişterdiñ bäri de jaqyn bolatyn Mümkin, zaualyn tartu
üşin qūdaidyñ qaharyna ūşyrağan şyğar? Tağy bir qimyldasa,
äleuetti qūiryqpen tağy būlğap qalsa bolğany, alyp alligator
jemtikke jetip te ülgeredi...
Men mulattyñ qylmysyn ūmytyp ta ülgerdim ─ janym aşyp ketti:
şynymen-aq qūtyluğa ümittiñ üzilgeni me? Äne ol qaterli qauipten
qūtylyp, sudan şyğu üşin ağaştyñ būtağynan şap berdi.
Qūdai-ai, qos qolyna quat bere gör! Tym keş! Alligator auzyn aşa
berdi... Kenet şart ietip, būtaq synyp ketti! Mulat qūlap tüsti de, su
tübine süñgip körinbei ketti. Al onyñ soñynan añqiğan auzyn
jappastan alyp kesirtke de süñgidi. İekeui de körinbei ketti. Tolqyn
köbiktenip, synğan būtaqtyñ japyraqtaryn terbep jatty.
Osynau köriniske demimizdi şyğarmastan qarap tūrdyq. Dir ietken
maida tolqyn da janarymyzdan qağys qalğan joq. Biraq su betinde
ieşqandai qimyl baiqalmaidy. Su işinen ne adamnyñ, ne qūbyjyqtyñ
nobaiy körinbei, ūzamai köl beti qaita tynyştalyp, tep-tegis bola
qaldy.
Alligator, söz joq, öz isin tämamdady. "Qūdai qarğağandyqtan
bolmady ma ieken?" mañymdağy adamdar solai desip jatty.
Jüzgişter keri qarai būryldy. Aral jağasyna, ağaştardyñ qoiu
köleñkesine jaqyndap baruğa ieşkim täuekel iete almady. Su işinde köp
uaqyt bolğandyqtan, bäri de qaljyrap qaldy. Keibireuleri bergi
jağağa jete almas ta iedi, biraq kömekke qaiyqtar men pirogtar
ūmtylysty. Qaiyqtardy körgender baiau jüze bastady, basqalary
toqtap, qaiyqtyñ keluin kütti. Birinen soñ birin tezdetip qaiyqqa
mingizip aldy. Adamdar da, itter de aman-iesen jağağa jetkizildi.
Qaşqynnyñ tağdyry äli de belgisiz bolğandyqtan, iendi ony itpen
izdemek bop şeşim qabyldasty. Quğynşylar qaiyqtan tüsisimen
itter būta-būtanyñ arasyn timiskilei bastady, al adamdar köldi
jağalai jürdi.
Alaida aralda mulattyñ izi baiqalmaidy. Onyñ iesesine su betindegi
keibir belgiler közge şalyndy, jūrt qyzyl köbikti körip, mulattyñ
qany bolar dep topşylady.
─ Şarua tyndy, jigitter! - degen bireudiñ döreki dausy iestildi. ─
Mynanyñ mulattyñ qany iekendigine bäs tigemin. Su tübine ketken ieken,
onda kümän joq. Saitan alğyr, päleket! Bar iermegimizdi būzyp
ketkenin qaraşy.
Būl äzilge bäri qarqyldai, jyrtyla küldi. Osylai äñgimelerin
jalğastyrğan küii, adam aulağan añşylar birtindep üilerine tarasty.
XIV tarau
RİNGGOLDTIÑ KEGI
Būl oqiğany aq näsildiler işinde tek qanypezer adamdar ğana jeñiljelpi äñgimege ainaldyryp jürdi, basqalar, näzik jandy, raqymşyl
adamdar oğan äjepteuir män bere qarap, al keibireulerde tipti
qorqynyş paida boldy. Qūdaidyñ özi ara tüskendei, bireuge qūrğan
qaqpanğa qylmyskerdiñ özi baryp arandady.
Qorqynyşty ölim, biraq adamdardyñ qolynan odan da qorlyq
ölimnen öletin iedi. Täñiri jerdegi sudialarğa qarağanda keñpeiil bop,
qylmyskerdiñ jazasyn jeñildetti.
...Jan-jağyma būrylyp, ündisti izdestirdim de, toptyñ işinde
körinbegenine quandym. Ringgoldpen aradağy janjal tez basyldy,
biraq men ony aiaqsyz qala qoimas dep qoryqtym. Metistiñ aitqan
sözderi plantatorlardyñ yzasyn tudyryp, olar Djekti iesten
şyğaryp aldy, sonyñ arqasynda qylmysker qaşty. İeger mulat,
şyndyğynda, qūtylyp ketken bolsa, mūnyñ arty tağy da bir
pälelerge soğatyn iedi. Biraq osynyñ özinde de men ündiske qauip
tönbeidi degen senimde iemes iedim. Ol öz jerinde jürse bir säri ündisterdiñ ieligi özenniñ arğy jağynda, sondyqtan jergilikti
tūrğyndar onyñ būl jaqqa keluin basyp kiru retinde qarauy mümkin.
Ras, biz ündistermen beibit jağdaidamyz, biraq soğan qaramastan ieki
jaq bir-birine iştei qatty jauyğyp jüretin. 1818 jylğy10 soğys
salğan ieski jaranyñ orny äli jazylğan joq iedi.
Ringgoldtiñ kekşil iekenin bilemin. Dostarynyñ közinşe onyñ
abyroiy tögildi - qysqa şaiqasta metis jeñip ketti. Ringgold ony
keşirmeidi, ärine, kek alatyn kezeñdi kütedi.
Metistiñ ketip qalğanyna sondyqtan quandym. Bälkim, qauipti özi
sezip, özenniñ arğy jağyna ötip ketken bolar, ol jaqta oğan ieş qauip
joq. Onyñ soñynan Ringgoldtiñ özi de batyp bara almas iedi, öitkeni
kelisimdi betaldy būzuğa bolmaityn. İeñ jürek jūtqan
skvatterlerdiñ11 özi mūny jaqsy biledi. Soğys örti qaita tūtanuy
mümkin. Al däl qazirgi kezde, onsyz da şekten tys köñilşektikke bara
bermeitin ükimettiñ közdegen basqa josparlary bar bolatyn.
Üige qaitqaly tūryp, kenet Ringgoldke baryp, onyñ qylyğyn
qostamaityndyğymdy aita keteiin degen oi keldi. Renjigenim sonşa,
ol turaly öz pikirimdi jasyrmai aityp salğym keldi. Ringgold
menen ieresekteu äri sūñğaqtau bolsa da, men odan qoryqpaimyn.
Kerisinşe, özimnen seskenetinin sezetinmin. Osydan bir sağat būryn biz
üşin mert bola jazdağan adamğa Ringgold til tigizdi, sol üşin
renişimdi bildirgim keldi. Ony top işinen izdestirip iedim, ieş jerde
körinbedi.
─ Arens Ringgoldti körmediñiz be? - dep sūradym Hikmennen.
─ Jaña ğana attanyp ketti, - dep jauap berdi şal
─ Qai bağytqa?
─ Özendi boilap joğary ketti. Bill Uiliams jäne Ned Spenspen
birge. Türlerine qarağanda, ol jaqta bir kezek küttirmeitin şarualary
bar sekildi.
Oiyma bir sūmdyq küdik kele qaldy.
─ Hikmen, - dedim men añşyğa, - bir sağatqa atyñyzdy bere tūrasyz
ba?
─ Käri mästekti me? Ala ğoi! Kerek deseñ keşke deiin min. Biraq
jaraly qolyñyzben qalai minesiz?
─ Tük ietpeidi! İerge otyrğyzyp jiberseñiz boldy.
Añşy qart ötinişimdi oryndağan soñ, birer sözden keiin men özendi
örlep jürip kettim. Sol joğaryraqta özennen ötkizetin parom bar, jas
ündis te qaiyğyn sol mañda qaldyrğan boluy kerek. Demek, üiine
qaitu üşin ol solai qarai jüruge tiısti, al Ringgold üşin būlai
qarai jürudiñ ieş qajeti joq ─ onyñ plantatsiiäsy qarama-qarsy
jaqta. Sondyqtan Ringgoldtiñ özendi örlep ketui, oğan qosa älgindei
dostarymen qosyla qaluy mağan küdikti körindi. Hikmen aitqan būl
sotanaqtardai adam bükil mañaidağy plantatsiiälardan tabylmas.
Mağan olardyñ öz kösemderiniñ yqpalynda jürgenderi de belgili
bolatyn.
Osylar ündistiñ izimen ketken bolar degen küdik keldi, ärine, jaqsy
nietpen qumaityny belgili. Özenge taiap kelgende joramalymnyñ
tügeldei dūrys iekendigine közim jetti. Dymqyl qūm üstinde at
tuiaqtarynyñ tañbasy men ötkelge qarai bettegen ündistiñ aiağyndağy
mokasin izi sairap jatyr. Metistiñ kiımi kebe qoimağandyqtan, aiaq
kiımi äli su iekeni iesime tüsti. Atymdy tebinip qaldym.
Alaida su men ieki arany ağaştar tasalap tūrğandyqtan, ötkelge
kelgenşe ieşteñe baiqamadym. Biraq aşuly dauystardy iestidim. Būl
meniñ boljamymnyñ dūrystyğyn däleldedi.
Tyñ tyñdap uaqyt almastan, dauys şyqqan jaqqa tura tarttym.
Jol būrylysynda ağaşqa bailanğan üş at tūr. Janai şauyp öte
şyqqanymda, aitqandai-aq su mañynda metisti ortalaryna alyp
tūrğan üş aq näsildini kördim. Qoldaryna tüsip qapty! Älgiler
attaryn talğa bailap, būqpantailap kelip, ündis qaiyğyna mine
bergen kezde şap berip ūstapty.
Metis qarusyz ieken. Men syiğa tartqan myltyq äli su bolatyn, al
pyşağy mulatta ketken. Metistiñ qarsylyq körsete almağan sebebi
sol, sondyqtan qol-aiağyn bir demde-aq şandyp bailap tastapty.
Uaqytty tekke jibermei, ündistiñ añğa şyqqanda kietin jeidesin
sypyryp alyp, özin ağaşqa tañyp qoiypty. Qordalanyp qalğan aşuyzalaryn iemin-ierkin bir aqtarar sätti paidalanğan olar, jonynan
taspa tilmek körinedi. İeger däl uaqytynda jetpegenimde, hali müşkil
bolğandai.
─ Arens Ringgold, uialsañyz ietti! - dep dauystadym men qastaryna
taqai bere. -Uialsañyzşy! Mynauyñyz oñbağan qorqaqtyñ isi ğoi, men
mūny poselkeniñ bärine jaiamyn.
Kütpegen jerden şyqqanym sonşa, Ringgold qatty sasyp qaldy.
Keşirim sūrağandai birdeñe dep miñgirledi.
─ Qarğys atqan ündiske osy kerek! - dep küñk ietti Uiliams.
─ Ne üşin, Uiliams myrza? - dep sūradym.
─ Aq näsildi adamdarğa auzyn alty qarys aşqany üşin!
─ Mūnda isteitin däneñesi joq! - dep kilikti Spens. - Ne istep qañğyp
jür özenniñ bergi jağynda?
─ Özenniñ arğy jağynda da, bergi jağynda da mağan tiiüge
qūqyqtaryñ qandai joq bolsa, ony azaptauğa qūqyqtaryñ sondai joq.
─ Ho-ho-ho! Sizge de şamamyz keledi, - dep kekete küldi Spens.
Qanym qainap ketti.
─ Ei, ol bola qūiar ma ieken?! ─ Men aiğai sap attan qarğyp tüsken
boiy qastaryna jetip bardym.
Oñ qolym sau iedi. Kütpegen päleniñ bolatynyn sezip, Hikmenniñ
tapanşasyn sūrap alğanmyn, sony ala salyp közdedim.
─ Al, djentlmender, - dedim men, tūtqynnyñ qataryna baryp. ─
İendi dürelep köriñder! Tek ieskertip qūiaiyn, būğan kim birinşi qol
köterse, sony mañdaidan basyp salamyn
Üşeui de äli balañ bolğanmen, sol kezdegi dästür boiynşa, qarujaraq tağynyp jüretin -pyşaq, tapanşa degendei. Bärinen būryn öz
aitqanyn oryndauğa Spens beiimdeu iedi. Biraq kösemderi Ringgold
şegingen soñ, Uiliams iekeui de amalsyz şegindi. Bizdiñ otbasymyzben
arazdasa qalsa Ringgoldtiñ jany qinalar iedi. Sonymen birge ol öz
basyn da oilady, basqa josparlary bolatyn. Aqyry "ieşqandai
qatysy joq janjalğa aralasqany nesi" dep oilağan üşeui narazy
keiipte taiyp tūruğa mäjbür boldy. Qandaryna qaraiyp, masqara
küide, amalsyz ketip bara jatty.
Men ündisti tabanda bosattym. Ol bar bolğany birneşe söz aitty.
Biraq qolymdy qysyp, qoştasar kezdegi közqarasynan özime degen
rizaşylyqty anyq baiqadym.
─ Qalağan uağyñyzda özenniñ arğy jağyna keliñiz. Sizge birde-bir
ündis timeitin bolady.Bizdiñ jaqta siz ärqaşan qūrmetti qonaq
bolasyz!
XV tarau
MAİuMİ
Mūndai tanystyqtyñ jaidan-jai üzilui mümkin iemes. Dostyqpen
aiaqtalmağanda nemen tynbaq būl tanystyq! Metis djentlmen
qasietteri boiyna siñgen, parasatty jigit. Men onyñ tilegin qabyldap,
ormandağy üiine qonaqqa baruğa bekindim. Öziniñ aituyna qarağanda,
şeşesiniñ laşyğy osy aradan alys iemes, köldiñ arğy betinde, ülken
Suoni özenine quiatyn kişkene jylğanyñ jağasynda bolsa kerek.
Būny men iştei quana tūryp tyñdadym. Ol aityp tūrğan özendi men
jaqsy biletinmin. Juyrda ğana sol özendi boilai qaiyqpen jürgenmin
jäne naq sol özenniñ jağasynda ğajaiyp näzik jandy - körkine köz
toimaityn ormannyñ hor qyzyn alğaş körip iem.
Biraq Maiumi naq sol ma? Tezirek köz jetkizgim keldi. İeger qolym
jazylyp, ieskek iese alatyndai halge jetsem ğoi! Osynau kidiris meni
äbden azapqa saldy. Biraq uaqyt öte berdi, aqyry, jazylyp şyqtym.
İtterimdi ierte, myltyğymdy alyp, tamyljyğan aşyq tañda jolğa
jinaldym. Qaiyqqa otyryp, iendi qozğala bergen şağymda bireu
dauystap şaqyrdy. Būrylyp qarasam, qaryndasym ieken.
Kişkentai, süikimdi Virginiiä! Soñğy kezde qatty özgerip, būrynğy
köñildiliginen aiyrylyp, oişyl bop aldy. Alligatormen kezdesken
oqiğadan keiin şoşynudan äli tolyq aiyğa almai jür.
─ Qaida bara jatyrsyñ, Djordj? - dep sūrady, jaqyndai bere.
─ Bärin bilgiñ keledi ä, Virginiiä?
─ İä, qaida baratynyñdy ait, äitpese meni ala ket!
─ Qaida? Ormanğa ma?
─ Nesi bar ieken? Ormanğa barmağanyma köp boldy. Qandai jaman
ağasyñ, ieşqaşan iertip jürmeisiñ!
─ Qaryndasym-au, būryn mūndai tilek bildirmeuşi iediñ ğoi.
─ Onda ne tūr, mağan öte ūnaitynyn öziñ-aq biluge tiıstisiñ ğoi. Al
men ormanda seruendegim keledi! Qūs bop, köbelektei, bolmasa, äiteuir,
bir qanatty jändiktei ierkin samğap ūşar ma iedim! Sonda men myna
tamaşa ormandardy özim-aq ierkin aralar iedim. Özimşil ağaiyma ala
ket dep jalynbas iedim.
─ Tağy birde, Virginiiä, tek bügin iemes!
─ Nege bügin iemes? Qaraşy, kün qandai tamaşa!
─ Şynymdy aitsam, bügin men ormanğa bet alyp bara jatqan
joqpyn.
─ Onda qaida bet alyp barasyñ, Djordj?
─ Jas Pauellge bara jatyrmyn.
─ Solai de! - dep dauystap jiberdi qaryndasym. Kenet öñi özgerip
mūñaiyp qaldy.
Pauelldiñ iesimi qaryndasyma jağymsyz äser qaldyrdy bilem, beker
aitqan iekenmin dep ökindim.
─ Ağataiym, tyñdaşy! - dep bastady ol, ünsizdikten keiin. ─
Dünieniñ bärinen būryn ündisterdiñ laşyğyn körgim keledi. Aiauly
Djordj, meni birge ala ket!
Qiylyp tūryp ötingeni sonşa, qanşa jalğyz barğym kelse de, sözin
jerge tastai almadym. Süiikti qaryndasyma da aita almaityn qūpiiäm
bar iedi işte. Oğan qosa, qaryndasymdy üiden sonşa alysqa, äli özim de
jaqsy bile bermeitin jerge alyp baruym dūrys iemes-au degen kömeski
sezim kökeiimnen şyqpady.
Ol tağy da jalyna bastady.
─ Jaraidy, ieger mamañ rūqsat ietse...
─ İeşteñe ietpes, Djordj, mamam aşulanbaidy. Üige būrylyp
qaitemiz? Daiyn tūrğanymdy kördiñ ğoi, qalpağymdy da kiıp aldym.
Bizdi izdep ülgergenşe qaityp kelemiz. Tym alys iemes şyğar...
─ Al jaraidy, qaryndasym, artqa, rulge jaqyn otyr. Heiho! Biz
kettik!
Ağys qatty iemes ieken, jarty sağattan soñ kişirek özenniñ sağasyna
jettik te, iendigi jerde ony örlei jüzdik. İensizdeu bolğanymen, qaiyq
atauly qaiyrlai qoimaityndai tereñ körinedi. Kün tas töbede tūrsa
da, säulesi bizdi küidire qoiğan joq - su üstinde būtaqtary aiqasa ösip,
jasyl şatyrdai kömkerip tūrğan qalyñ ağaştar kün közin tüsirer
iemes. Özen qūimasynan jarty mildei ūzağan kezde ağaştar sirei
bastady. Jağadan jügeri, batat - tätti kartop, qyzyl būryş, qauyn
jäne asqabaq iegilgen jerler körindi. Jaqyn jerde ainalasy
şarbaqpen jäne jypyrlağan kişkentai laşyqtarmen qorşalğan
ülken üi tūr. Aldyndağy bastyrma tireulerine qarapaiym oiular
salynğan ağaş üi iedi būl. Egis alañynda qūldar - zäñgiler men ündister
jūmys istep jür.
Būl aq näsildiniñ plantatsiiäsy bolmauğa tiıs ─ özenniñ būl
jağalauynda aq näsildiler tūrmaidy. Biz ony bir bai ündistiñ, jer iesi
men qūldar qojasynyñ üii bolar dep şeştik.
Al dosymyzdyñ laşyğy qaida? "Özenniñ qūimasynan jarty mil
jerde, özen jağasynda", - dep iedi ğoi. Biz laşyqty baiqamai ötip
kettik pe, älde ilgerirekten izdeimiz be?
─ Virginiiä, jağağa taiap baryp, bireuden sūraiyq.
─ Anau iesiktiñ aldynda tūrğan kim boldy ieken?
─ Päli, seniñ köziñ menikinen ötkir ieken! Mynau sonyñ naq özi - jas
ündis qoi! Biraq onyñ mūnda tūruy mümkin iemes... Laşyq osyndai bola
ma? Bilesiñ be? Tärizi, ol mūnda qonaqqa kelgen bolar. Äne, qara, bizge
qarai kele jatyr!
Sony aityp ülgergenimşe, ündis üiinen şyğyp, asyğa adymdap
bizge qarai jürdi. Sälden soñ jağağa taiap kelip, toqtaityn jerdi
körsetti. Alğaş tanysqan kündegidei kestelengen aşyq tüsti jeide
kigen, basyna qauyrsyn qadağan äşekei tartqan. Kelisti symbaty
aspan aiasynda oqşaulana aiqyn közge tüsedi: jauyngerdiñ kişkene
beinesine ūqsaidy. Metis äli balañ jäne öte körikti körindi. Men onyñ
tabiği tür-tūlğasyna qyzyğyp kettim.
Janarynan äldeqandai qorqynyş izi sezilgenimen, qaryndasym,
baiqauymşa, oğan maqtanyşpen qaraityn sekildi. Ol birese bozaryp,
birese qyzara berdi. Ündistiñ beinesi basseindegi qorqynyşty
körinisti iesine tüsirip tūr-au dep oiladym. İertip şyqqanyma tağy da
ökindim.
Bizdiñ keluimizden jas ündis müldem qysylmağan tärizdi. Ol bizdi
kütip jürgen adamdai özin sabyrly, salmaqty ūstady. Biraq ol, ärine,
iekeu bop keletinimizdi bilmegen bolar. Onyñ qimylynan salqyndyq
baiqalmady. Jaqyndai bergenimizde, qaiyqtyñ tūmsyğynan ūstady
da, jağağa taqap, djentlmen sypaiylyğymen qaiyqtan tüsuimizge
kömektesti.
─ Hoş keldiñizder! - dedi ol, sonan soñ Virginiiäğa köz tastap. ─
Senorita sauyğyp ketken bolar?.. Al siz turaly, senor, aitpasa da
bolady, ağysqa qarsy ieskek iesudiñ özi-aq saulyqtyñ belgisi!
Senor jäne senorita degen sözder seminoldar men ispandar
arasyndağy atam zamannan saqtalyp kele jatqan qarym-qatynastyñ
yqpalyn bildiretin iedi. Bizdiñ jaña tanysymyzdyñ üstinde de
Andaluziiäda paidalanylatyn būiymdar - moinyna asqan kümis krest,
aşyq qyzyl jibek belbeu jäne beline ilgen üş qyrly ūzyn semseri
bar. Tipti ösimdikterdiñ özi İspaniiäny ieske tüsiredi: mūnda
ekzotikalyq ösimdik - qytai apelsini, asqabaq, qyzyl būryş jäne
tomattar jaiqalyp tūr. Osynyñ bäri ispan kolonisiniñ mekenjaiyna
tän närseler. Üidiñ arhitekturasynan kastildikterdiñ yqpaly
baiqalady. Örnekteri de ündisterdikinen basqa.
─ Myna üi sizdiki me? - dep sūradym kümiljiñkirep. Bizdi üi iesinşe
qarsy aldy, biraq ieşqandai laşyqty köre almadym, mäsele sonda iedi.
Bergen jauaby meni sabama tüsirgendei boldy. Bül öz üii, dälirek
aitqanda, şeşesiniñ üii iekenin aitty. Äkesiniñ ölgenine köp bolypty,
özi, şeşesi jäne qaryndasy üşeui tūratyn körinedi.
─ Al mynalar kimder? - dep sūradym jūmysşylardy megzep.
─ Bizdiñ qūldarymyz, - dep küle jauap berdi ol - Bizder, ündisterdiñ
birte-birte tsivilizatsiiäğa üirenip kele jatqanymyzdy öziñiz körip
tūrsyz.
─ Biraq būlardyñ bäri zäñgi iemes qoi! Men ündisterdi de körip
kelemin. Şynymen olar da qūl ma?
─ İä, basqalar sekildi olar da qūl. Tañdanyp qaldyñyz-au deimin?
Būl ündister bizdiñ taipadan iemes. Bizdiñ iel bir kezde iamassi taipasyn
bağyndyrğan, tūtqyndardyñ köpşiligi qūl bop qalyp qoidy.
Üige jaqyndadyq. Jigittiñ şeşesi, taza qandy ündis äieli, iesik
aldynda qarsy aldy. Üstine ündisterdiñ ūlttyq kiımin kiıpti.
Şamasy, jasynda aituly sūlu bolsa kerek, tamaşa äser qaldyrdy.
Äsirese sergek aqyldylyğy men analyq näzik qamqorlyğynyñ üilesim
tabuy tänti ietti.
Biz üige kirdik. Üi-işinen añşylyq jihazdar men ier-äbzelderden ─
bärinen de ispandardyñ yqpaly sezilip tūr. Tipti gitara men
kitaptarğa deiin bar ieken Ündistiñ üiindegi osy bir tsivilizatsiiä
belgileri qaryndasym iekeumizdi tañ qaldyrdy.
─ Kelgenderiñizge öte quanyştymyn! - dedi jigit, äldeneni ieske
alğandai. - Sizge arnalğan mokasinder daiyn tūr... Ol qaida, mama?..
Maiumi qaida?
Ol meniñ oilap otyrğan oiymdy jañğyryqtai qaitalady.
─ Maiumi degeni kim? - dep sybyrlap sūrady menen Virginiiä.
─ Ündis qyzy. Qaryndasy boluy kerek. Mine, özi de keldi!
Kip-kişkentai aiaqtaryna mokasin kigen, denesi tal şybyqtai
būralyp, qyzylküreñ öñi möp-möldir taza, ieki beti almadai qyp-qyzyl
ierinderi ülbirep, qap-qara közderine qaiqaia bitken ūzyn kirpikterinen
köleñke tüsip tūr. Qastary qalyñ, şaştary jibektei, qap-qara...
Ündisterdiñ öneri jetkenşe äsem tigilgen kiımderdi talğap kigen
qyzdy köz aldyñyzğa ielestetseñiz, onyñ arab jylqysynyñ äsem
basqan jürisimen ğana teñ keletin ädemi aiaq alysyn köz aldyñyzğa
ielestetseñiz ─ Maiumidi tek alystan körgendei ğana äser aluyñyz
mümkin. Qairan jüregim! Bül sol qyz - ormannyñ armandai hor qyzy.
***
Osy bir qonaqjai üiden ketkim kelmep iedi, biraq qaryndasym
qinalyp otyrğandai körindi. Qūryp ketkir sol oqiğa iesinen
şyqpaityn sekildi.
Biz qonaqta bir sağattai boldyq. Osy qysqa uaqyt işinde men ier
jigitke ainaldym. Qaitar jolda ieskekti qolğa alyp, iese jönelgenimde,
jüregimdi keiinde, artta qaldyryp bara jatqanymdy sezdim...
XVI tarau
ARAL
Ündisterge tağy da bir ret barğym keldi. Keşikpei oiymdy jüzege
asyrdym. Jalpy iemin-ierkin, qalauym boiynşa ömir süretinmin. Äkem
de, şeşem de meniñ isime aralaspaityn jäne köp uaqyt körinbei
ketuimdi ieşkim teksermeitin. Bäri de meni añğa ketip bara jatyr dep
oilady. Oğan vintovka da, soñymnan qalmai ierip jüretin itter de,
üige ala keletin olja da dälel bolatyn.
Meniñ añşylyq joryqtarym tek qana bir bağytta jürgiziletin
boldy ─ qai bağytta iekenin tüsinip otyrğan şyğarsyzdar! Ülken
özendi kesip ötip, qaiyğymnyñ tūmsyğy kişkene jylğanyñ tūnyğyn
sağağa deiin qaita-qaita tilgileumen boldy. Keşikpei men jağadağy
ärbir ağaşqa deiin bilip aldym.
Jas Pauellmen aradağy tanystyğym birtindep tyğyz dostyqqa
ainaldy. Biz kölde nemese ormanda kün saiyn derlik kezdesetin
boldyq. Añğa birge attanyp, būğylar men jabaiy kürketauyqtardy da
köptep atyp alyp jürdik... Dosym täjiribeli añşy iedi, men odan
ormannyñ talai qūpiiälaryn üirendim.
Äitse de, iendigi jerde añ aulau meni onşa qyzyqtyrmaidy. Men
onyñ aiaqtalğan sätin täuirleu köretinmin. Qaitar jolda ündisterge
soğyp, oiğan asqabaqtan birneşe jūtym bal qosqan "konte" işemin.
Susyn ūsynar boijetken Maiumidiñ jūmsaq külkisinen būl susyn
būrynğydan da şärbät bop körinedi!
Birneşe apta ─ qalai tez öte şyqty ─ beinebir körgen tüstei.
Bolaşaq ömirimdegi baqytty osy kezdiñ läzzatymen ieşqandai
salystyra almas iedim. Ataq pen bilik pendeni tek mas ietedi, al alğaş
şeşek atqan ieñ möldir, bal mahabbat ─ adamğa läzzat syilaidy.
Nu jynystarğa Virginiiä menimen birge jiı sapar şegetin.
Ormanmen ietene bop ketken ol qalyñ ağaştyñ işinde seruendep
jürudi janym jaqsy köredi deitin. Keide jalğyz ketkim kelse de,
onyñ meselin qaitaruğa batylym barmaidy.
Ol Maiumige bauyr basyp aldy, biraq oğan tañ qaluğa da bolmaityn
iedi.
İeki qyz bir-birine ne minez-qūlyq jağynan, ne syrt pişini jağynan
müldem ūqsamağanmen, Maiumi de qaryndasymdy jaqsy körip ketti.
Virginiiä altyn şaşty aqqūba qyz, Maiumi qara būrymdy qara
torynyñ naq özi. Qaryndasym kögerşindei momaqan bolsa, ündis qyzy
sūñqardai batyl. Bälkim, olardyñ dostyğyn osyndai qaramaqaişylyq nyğaita tüsken bolar. Mūndai jait ömirde jiı-jiı
kezdesedi.
İeki qyzğa degen közqarasymda logikalyq ieş jüie joq;
qaryndasymdy jūmsaq minezi men näziktigi üşin jaqsy körsem, Maiumi
mağan kerisinşe, qaimyqpas öjettigimen ūnaidy. Ärine, ieki qyz
qandai ūqsamasa, būl ieki sezim de bir-birine qatysy joq, bölek bolatyn.
Pauell iekeumiz añ aulap ketken kezde, qaryndastarymyz üide
qalatyn, äitpese alañda, toğai, ne baqta seruendeitin. Birge oinap,
birge on sap, birge oqidy. Maiumide, üstindegi kiımderine qaramastan,
tağylyqtyñ nyşany da joq. İspandardan qalğan gitarasy (dälirek
aitsaq, mandolin deuge bolady) men kitaptary bolatyn. Maiumi oqi
biledi jäne gitara tartady. Oi-örisiniñ jetilgendigi jağynan ol
täkappar Rendolftyñ qyzynan kem tüspeitin. Jas Pauell de men
alğan bilimnen artyq bolmasa, kem bilim almağan ieken. Äkeleri atalyq
paryzyn aiaqqa baspasa kerek.
Teñsizdik jöninde ne meniñ, ne Virginiiänyñ basyna ieşteñe kiripşyqqan iemes. Biz jas ündistermen dostasa tüsuge qūştarmyz. İekeumiz
de näsildik yrym-syrymdy ielei qūiatyndai jasta iemespiz, sondyqtan
äli būzylmağan tabiği tüisigimiz boiynşa äreket iettik. Ğūrypqa jat
närse istep jürmiz-au degen oidan aulaqpyz.
Qyzdar bizben birge ormanğa jiı baratyn. Bizder, añşylar,
olaryna qarsy bolmaitynbyz. Jüirik būğylardyñ soñyna tüse
bermeimiz, köbinese tiın nemese basqa bir ūsaq añdar aulaimyz.
Ondaida qaryndastarymyzdyñ, ärine, iere jüruine bolatyn. Maiumige
kelsek, ol tua bitti añşy äri şabandoz iedi. Ol atqa minip, qūiğyta
şabudy ūnatady. İesesine meniñ qaryndasym atqa minudi iendi ğana
üirenip jür.
Tiın atudyñ qyzyğyna tüsip alğan men, soñyma it iertpeudi
jiıletip, üige oljany sirek äkeletin boldym. Añşylyq
joryqtarymyz tek ormanmen şektelmeitin, keide köldegi su
qūstary: degelek qūtan jäne aq tyrnalar da qanjyğamyzğa iligip
jürdi.
Kölde bir tamaşa aral bar ─ būl juyrdağy sūmdyqtyñ kuäsi bolğan
aral iemes, ärirekte özen sağasyna taiau mañda iedi. Orta tūsynda
jotalanyp jatqan qyrlar, mäñgi jasyl ağaştar ─ iemen, magnoliiälar,
jūldyzşa anister jäne jabaiy apelsinder qalyñ ösken, äjepteuir
ülken aral. Osynyñ bäri Florida ösimdikteri. Mūnda aşyq sary güldi
sary ağaş būtalaryn da, alqyzyl jūpar iısti derendi de jäne basqa da
qūlpyryp tūrğan ösimdikterdi kezdestiruge bolatyn.
Palmalar barlyq ağaştardan göri biıkke boi sozyp, qolşatyr
tärizdi ūşar basy qalyñ jelektiñ iekinşi qabatyn qūrağan syndy.
Äitse de, ağaştar qanşa jiı öskenmen, mūnda aiaq basa almas jynys
joq. Ras, kei jerlerde örmelegen şyrmauyqtar, aram şöpter ─
epifitter nemese parazitter jol bögeidi, al olardyñ arasynda
jabaiy jüzimderdiñ qurağan zor sabaqtary aiqasyp, bir-birimen ūiysa
ösken hinin, sarsaparill būtalary, şeşek atqan begoniiälar,
bromeliiä jäne jūpar iısti orhideiälar ösken. Biraq ieñ ülken ağaştar
daralanyp ösedi de, olardyñ aralary qalyñ şöp pen gül basqan kögal.
Ğajaiyp aral bizdiñ üilerimizdiñ naq ortasynda bolğandyqtan,
Pauell iekeumiz osy arada jiı kezdesip, osynda añ aulaimyz.
Būtaqtarda tiınder sekirip, jabaiy kürketauyqtar pyr-pyr ūşyp,
keide aşyq alañqailardan būğylar jügirip ötip jatatyn. Al köl
jağasynda alañsyz asyr salğan su qūstaryn aulaitynbyz. Osy
beitarap aralda biz birneşe ret kezdestik, bärinde de
qaryndastarymyz qasymyzda ierip jürdi. Osy bir ğajaiyp müiisti
olar janyndai jaqsy körip ketti. Köbine olar töbeşikterdiñ birine
şyğyp, biık palmalardyñ köleñkesinde demalatyn Ol kezde bizder,
añşylar, añy köp tömengi jaqty sağalap, myltyqty gürs-gürs atyp,
ormandy dür silkindiremiz. Añ aulaudan jalyqqan kezde, qyzdarğa
oljamyzdy körsetip, maqtanyp qalu üşin biz de töbege şyğatynbyz.
Äsirese olardy tañ-tamaşa qaldyratyn sirek kezdesetin qūstardy
atyp äkelsek, tipten jaqsy.
Sätti bolsyn, sätsiz bolsyn ─ osy añşylyq degennen dosymnan
būryn men jerip bitemin. Mağan jūmsaq şöp üstinde, qyzdardyñ
qasynda demalğan köbirek ūnaidy. Maiumidiñ dausy myltyq
gürsilinen äldeqaida süikimdi bolatyn, al onyñ közderine qarap otyru
syğalap añ izdeuden göri äldeqaida äserli iedi.
Qasynda otyryp, sözin tyñdau, köz almai qarai beru ─ mahabbat
degende bar bitiretinim sol-aq. Maiumi iekeumiz bir-birimizge jyly söz
aityp körgen iemespiz, tipti özimdi ūnatatyn-ūnatpaitynyn da
bilmeimin. Läzzatqa bölegen sätter ünemi bola bermeitin, mahabbat
kögi ylği külimdei bermeitin mağan Maiumi süie me degen küdik
kögimdi būlttai torlap, jiı qinaityn.
Keşikpei tağy da bir jait köñilimdi qaldyrdy. Virginiiänyñ köñili
Maiumidiñ ağasyna qūlap bara jatqandai, ol da ket äri iemes sekildi.
Men būğan äri tañ qaldym, äm qamyqtym. Mūnyñ bäri meni nelikten tañ
qaluğa äri renjuge mäjbür ietkenin özim de tüsine almadym.
Qaryndasym iekeumiz näsilder men kastalar arasyndağy alalyq
dästürdi tüsinetindei jasta iemes iekenimizdi aittym bilem. Biraq ol
aitqanym ağattau ieken. Jas ündistermen dostasudyñ būrys iekenin sol
kezdiñ özinde būldyrlau bolsa da, paiymdağan tärizdimin. Bolmasa
köñil-küiimdi būzğan ne närse? Mağan Virginiiä da osyndai sezimde
siiäqty körindi. Bir-birimizge ieşteñe aitpasaq ta, iekeumiz de öz-
özimizden qysylyp jürdik. Men öz oiymdy tipti qaryndasym bilip
qala ma dep qauiptendim, ol da mağan iştegi qūpiiäsyn aqtaryp saluğa
onşa qūştar iemes iedi.
İeger öz betimen örşip kete bergende balğyn mahabbat nege
soqtyrar iedi? Özinen-özi sönip qala ma, älde qūmardan şyğyp,
opasyzdyqqa opyndyra ma, joq bolmasa, ğūmyrlyq süiispenşilikke
ainalar ma iedi? İeger ieşteñe böget bolmağanda būl sezimniñ qalai
şeşek ataryn kim bilipti? Biraq onyñ iemin-ierkin güldenuine tağdyr
jazbap iedi.
Dostyğymyz müldem kütpegen jerde üzildi.
Qūpiiämyzdy jasyru üşin ieşqandai aila-şarğyğa baryp körmesek
te, ne qaryndasym, ne men jaña tanystyğymyz turaly äkemizge de,
şeşemizge de bir söz aitqan iemespiz. Ädette olarmen ünemi keñesip
otyratynbyz. Olar bizden jiı-jiı qaida baryp jürgenimizdi sūrağan
bolsa, biz şyndyqty aitqan bolar iedik. Bizdiñ ketip qala beruimiz
ieşkimdi tañdandyrğan iemes, oğan özimiz de män bergen joq iedik. Meniñ
añğa şyğuym ─ äbden üirenşikti is. Ata-anamdy Virginiiänyñ mağan
jiı ilesip, ormanda seruendeudi ūnatyp alğandyğy ğana tañdandyrğandy. Biraq köp ūzamai olar būğan üirenip ketti de, biz üiden qalağan
kezde şyğyp, ūzaq seruendep oralatynbyz. İeşkim bizden män-jai
sūrağan iemes. Orman aralağanda jolserikterimiz kim bolaryn jasyru
oiymyzda bolğan iemes degendi aittym ğoi, biraq onym ağattyq iedi.
Syr şaşpauymyzdyñ özi qulyq bolatyn. Dūrys istep jürmegenimizdi,
mūnymyzdy ata-analarymyz maqūldai qoimaitynyn biz iştei
sezetinbiz. Äitpese ony qūpiiä saqtauğa tyrysar ma iedik?
Sonymen, bizdiñ alañsyz sätterimizdi şeksiz jalğasa beruge
jazbağan ieken, kütpegen jerden üzildi.
Birde törteuimiz de aralda jürgenbiz. Añşylyqtan soñ Pauell
iekeumiz qaryndastarymyzdyñ qastaryna kep, äñgime soqtyq. Közben de
söilesip, tilsiz ūğysyp otyrğanbyz. Maiumidiñ janarynan özge
töñirekte ne bop jatqanyn men sezgen joqpyn. Qaryndasym men jas
ündis te men sekildi közben ğana tildesip otyrğanyn baiqamadym. Sol
sätte men üşin Maiumidiñ külkisinen özge dünie bos iedi...
Biraq bizdi syrttai baqylap, qas qaqpai qadağalap jürgen közder
bar bop şyqty. İtter aiaq astynan tūra-tūra kelip, yryldap, qalyñğa
qoiyp ketti. Būtaqtardyñ sybdyrynan jaqyn jerde adamdar jürgeni
baiqaldy. İtter de yryldağandaryn doğaryp, qūiryqtaryn
būlğañdata keri qaitty. Demek, olar tanys jandar, dostar bolğany
ğoi... Kim boldy ieken?
Ağaş arasynan äkem men şeşem şyğa keldi. Olardy körgende
Virginiiä iekeumiz qoryqqannan atyp tūrdyq. Bir sūmdyqty işimiz seze
qoidy. Dūrys istemegenimizdi, söz joq, sezip tūrmyz. Äkem de, şeşem
de ─ iekeui de tünerip ketken, aşuly körindi.
Bizge aldymen şeşem jaqyndady, jaqtyrmai, ierinderin jymyryp
alypty. Ol öziniñ şyqqan tegin Rendolftar äuletinen de beter
maqtan tūtatyn.
─ Būl nemene? - dedi jekirip. - Meniñ balalarym ündister
ortasynda!
Pauell ornynan tūrdy, biraq ieşteñe degen joq. Közqarasynan bäri
sezilip tür. Şeşemniñ nege megzep tūrğanyn ol qapysyz ūqty.
Ata-anama täkapparlana qarap, qaryndasyna soñymnan ier degendei
iek qaqty, sonan soñ iekeui de ūzai berdi.
Virginiiä iekeumiz tilden aiyrylğandai, dostarymyzben qoştasuğa
da batylymyz jetpedi. Ata-anamyzdyñ soñynan ierip kelemiz.
Qaiyqta ieskekşi zäñgilerden basqa äkeli-balaly Ringgoldter otyr
ieken.
Virginiiä äke-şeşemmen birge ketti. Men öz qaiyğymmen jalğyz
oraldym. Metistiñ qaiyğy kişkene özenniñ sağasyna jete bergende
būrylyp qarap iedim, ündis te, qaryndasy da mağan qarap bara jatyr
ieken. Olar menen köz alğan joq. İendi ūzaq uaqyt, bälkim... birjola
körispeitinimizdi sezgendei, jüregim syzdap bara jatqanmen, qol
būlğap qoştasuğa batylym barmady.
Ätteñ! Tüisigim aldamağan ieken. Üş künnen keiin alys soltüstikke,
Uest-Pointtegi äskeri uçilişege attandym. Al Virginiiäny
Soltüstik ştattardyñ är qalasynda derlik kezdese beretin äielder
mektepteriniñ birine jiberdi.
Tuyp-ösken tañğajaiyp Gülder ielin qaita körgenşe, köp, köp uaqyt
ötti...
XVII tarau
UEST-POİNT
Uest-Pointtegi äskeri uçilişe ─ Qūrama Ştattardağy tañdauly
oqu oryndarynyñ biri. Memleket basşylary da, şirkeudegi äulie
atalar da oğan bilik iete almaidy. Ol nağyz bilim ordasy, ieger igere
almasañ, quyluyñ oñai. Ony tamamdap şyqqan adam, ölgen köne
tilderde dilmärlyğyn, öleñ türleriniñ bar yrğağy men kölemin
biletin, qiiäli şumaqtardy oisyz totydai qūr qaitalaityn. Oksford
nemese Kembridj tülekterindei iemes, salauatty adam bop şyğady.
İä, Uest-Pointti tamamdağan kisi şet tilderdi şyn mäninde igeredi.
Bilim közderinen susyndai otyryp, ol önerden de maqūrym qalmaidy,
sonymen birge ol ─ botanik, syzuşy, geolog, astronom, injener,
soldat ─ qalasañyz bärin de meñgeredi! Qysqasy, memlekettik joğary
qyzmetke de laiyq, basqaru men ükim jürgizu de qolynan keler,
sondai-aq özi de moiynsūna biletin, tapsyrylğan isti tyñğylyqty
tyndyruğa qabiletti jan.
Ğylymğa beiimdiligim bola qoimağan künniñ özinde, būl uçilişede
men boiküiezdikke salyna almas iedim. Uest-Pointte ülgermeuşiler
men "keşeler" bolmaidy jäne de ziiäly jannyñ nemese baidyñ
balasy dep ieş jeñildik jasalğan iemes. Ülgerimi tömen bolsa,
prezidenttiñ ūly da uçilişeden quylğan bolar iedi. Oqudan şyğyp,
masqara bolamyn ba degen qauip pen qorqynyştan jaqsy oquğa
ūmtylyp, birte-birte üzdik kadetterdiñ qataryna qosyldym.
Kadetter ömiriniñ iegjei-tegjeii onşa qyzyq iemes. Äskeri
boryştyñ kün saiynğy bir saryndy mindetterin atqaru ğana. UestPointtegi tärtip qatal. Käduilgi soldattyñ qūldyq ömirinen mūnyñ
aiyrmaşylyğy az. Äskeri qyzmette älim-ūlyqqa jetpekke ūmtylğan
men joq. Būl bäseke, ülgermeuşilerdiñ qatarynda bolğym kelmeuinen
iedi. Ras, bül tirliktiñ qapas, üide boi üirengen ierkindikten soñ auyr
sekildi körinetin şaqtary da bar. Ormandar men savannalardy odan da
göri keiinde qalğan dostarymdy qatty sağynamyn.
Maiumige degen iñkärlik keudemde äli de tūnyp tūr, aiyrylysu ony
söndire almady. Aiyrylysudan tuğan jan jürektiñ qūlazuyn ieşteñe
toltyra almas dep oilaitynmyn. Jüregimdegi balalyq mahabbatty
ieş qyzyq almastyra almaidy, sanamnan müldem öşirer küş joq. Aru
qyzdyñ ielesi köz aldymda kündiz-tüni tūrady da qūiady: kündiz - arman,
tünde - tüs. Ūzaq uaqyt osylai bop keldi ─ mäñgi solai bolar dep
oilauşy iedim. İendi meni ieşqandai quanyş raqatqa bölei almaidy.
Tipti Leta12 da oğan şipa bolmaq iemes. Täñiriniñ qanatty habarşysy
kep aitsa da men būğan senbeimin, sene almas iedim.
Alaida men adam tabiğatyn bile bermeidi iekenmin. Būl jağynan
alğanda meniñ basqa jūrttan aiyrmaşylyğym joq. Ömiriniñ belgili
bir kezeñinde jūrttyñ köpşiligi-aq osyndai qatelik jiberedi. Aşy da
bolsa şyndyq! Uaqyt pen aiyrylysu köbine mahabbat otyn söndiredi.
Mahabbat bir ğana iestelikpen ūzaq ömir süre almaidy. Pende
tūraqsyzdyğynyñ belgisi ─ qiiäldağy ğajaiyp beineni arman iete
tūryp-aq, köbine qoldağyny qanağat tūtuynda. Düniede sūlu äiel köp
te iemes, biraq solardyñ bärinen de sūlulyğy jağynan asyp tüser äiel
tağy joq. Symbaty jağynan barlyq ierkekten asyp tüsetin ierkek te
joq. Biraq ieki ädemi surettiñ däl sol zamatta qaisysyna qarap tūrsañ,
sonysy äsemdeu körinedi. Ğaşyqtardyñ airylysudan qatty
qorqatyny tegin iemes.
Geometriiälyq syzyqtar, būryştar, bastiondar men ambrazuralar
ğana söz bolatyn oqulyqtardan ba, küni boiy bir tynbaityn äskeri
jattyğudan ba, jambasqa batar temir tösekten be, tüngi azapty
küzetten be - joq älde osylardyñ bärinen be, kim bilsin, Maiumi jaily
oilaryma bögde qiiäldar aralasyp, kele-kele ony sanamnan şettete
berdi. Älde būl Uest-Pointke ara-tūra arnaiy saparmen keletin,
Saratoga men Balstoun bikeşteriniñ süikimdi jüzderi me ieken... älde
ieñ jaqyn qoñsylastarymyz ─ ofitserlerdiñ bizge jiı keletin; ärbir
tyñdauşydan bolaşaq batyrdy, ia general beinesin köretin aq qūba
qyzdary boldy ma ieken. Mümkin Maiumidiñ beinesin meniñ iesimnen
yğystyrğan solardyñ biri şyğar? Gäp kim iekeninde iemes ─ solai bop
şyqqanynda. Süiiktimniñ beinesi köñilimde kömeski tarta berdi. Äbden
būlyñğyr ieleske ainalğanğa deiin, ol kün sanap kömeskilene berdi,
kömeskilene berdi.
Şirkin, Maiumi! Şynymdy aitsam, būlai bolğanğa deiin talai
uaqyt ötti. Ärdaiym külimdep tūratyn köñildi jüziñ köpke deiin köz
aldymnan köleñdep ketpei qoidy. Özimdi azğyruşy küştiñ äuenimen
ūzaq uaqyt arpalystym, biraq men de jūmyr basty pende iekenmin,
tätti läzzat iırimine şym batyp kettim.
Alğaşqy mahabbattyñ oty birjola sönip qaldy demeimin: ol tek
suynyp qaldy, öşken joq. Qol bosağan şaqtağy ziiäly qauymnyñ
dumandaryna qaramastan, ol ara-tūra oiyma oralatyn. Üiimdi, äsirese
Maiumidi men tüngi küzette, mülgigen tynyştyqta otyrğanda jiı
oilaitynmyn. Oğan degen qūştarlyğym mūz bol qatyp qaldy, biraq
qūryğan joq. Maiumi osynda bolğan bolsa iñkär köñildiñ lap ietip qaita
tūtanatynyna senimdimin. Tipti ieger Maiumi meni ūmytyp, jüregin
böten jan jaulap alsa da, balalyq mahabbatymnyñ däl būrynğydai
qaita laulaitynyna senimdimin. Jüregiñdi terbetken bir äuen özge
äuenge auysar, biraq Soltüstiktiñ tamaşa qyzdary Oñtüstik sūluynyñ
qara tory süikimdi beinesin jüregimnen birjola öşire almady.
Al men Maiumidi köru bylai tūrsyn, uçilişede jürgen kezimde ol
turaly birde-bir habar iestigen iemespin.
Qaryndasym iekeumiz üiden jyraq bes jyl jürdik. Auyq-auyq äkeşeşemiz kelip tūrady. Olar jyl saiyn jazda saiajaiğa,
tynyğuşylar köp jinalatyn soltüstik kurorttar ─ Balstoun, Spa,
Saratoga nemese Niu-portqa baryp tūrady. Kanikul kezinde bizdi de
sonda ala ketedi, biraq jazdy üide ötkizeiik dep qanşa ötinsek te, ataanalarymyz iılmedi. Şeşem bolattai, al äkem - qara tas!
Men olardyñ nege qarsy bolatynyn iştei sezemin. Täkappar äkeşeşemiz teñsiz nekeden qorqady: olar, araldağy körinisti ūmytqan
iemes.
Kurortta biz Ringgoldtermen kezdestik. Arens būrynğydai,
Virginiiäny töñirekteidi. Aqşany oñdy-soldy şaşatyn nağyz äuleki
bop aldy. Ol jağynan alğanda bir kezdegi alypsatar äri deldal, qazir
Niu-İork
paidakünemderiniñ
"birinşi
ondyğyna"
kiretin
alpauyttardan qalysa qoimaidy. Būrynğydai, oğan jüregim
jylymai qoidy, biraq şeşemniñ yqylasy onyñ jağynda iedi.
Virginiiänyñ oğan qalai qaraitynyn bilmedim. Qaryndasym ziiäly
qauymnyñ nağyz sūluy, sezimin qūpiiä saqtai biletin, özin qalai
ūstaudy şeber igergen boijetken bop östi. Būl bizdiñ kezimizde jaqsy
mäner belgisi dep iesepteletin iedi. Keide öte köñildenip ketedi, onysy
mağan jasandylau körinetin jäne tez basylyp qalatyn. Kei kezderde
oişyl bop ketedi, tipti kisige salqyn, menmensi qaraidy. Syrttai
sūlu bolğanmen, adam boiyndağy ieñ asyl qasiet - meiirim men izgi
jürektilikten aiyrylyp qalğan joq pa ieken dep qorqatynmyn.
Bälkim, meniki dūrys ta iemes şyğar.
Köp närseni sūrağym keledi, biraq baiağy bala küngi sengiştik joq, al
izettiligim onyñ jüreginiñ şaruasyna döreki türde qol sūğuyma jol
bermedi. Ötken künder turaly, iağni ormanda sairandağan ierkin zaman,
qaiyqpen qydyratynymyz, araldağy palma köleñkesinde ötken
kezdesuler turaly ieşqaşan aitpaitynbyz.
Keide özime-özim sūraq qūiamyn: qaryndasym ötken künderdi ieske
ala ma, men bastan keşken küidi ol da tartyp jür me ieken? Būğan közim
jetpei-aq qoidy. Kisige senimsizdikpen qaraumen qosa, ieptegen
sezimtaldyq tän bolğanmen, añqau küzetşi äri aşyq auyz qamqorşy
bop şyqtym.
Ärine, topşylauym dūrys bop şyqty, äitpese iekeumizdi de
raqatqa bölegen närse turaly nege ündemeidi? Köpteu bolsa da, ataana aldyndağy aiybyn tüsingeni auyz aştyrmai jürgen şyğar. Älde
ziiäly qauymnyñ läzzat qūiynynda basy ainalyp, balalyq şaqtağy
qarapaiym dostaryn jiırkene ieske ala ma ieken?
Jalpy, onyñ jüreginde süiispenşilik boldy ma degen sūraq oiyma
jiı keledi. İeger bolğan bolsa, osy uaqytqa deiin saqtalyp qaldy ma?
Birjolata közim jetpegen jait osy bolatyn. Özara syr şertisetin
uaqyt qaitpasqa ketken iedi.
"Jas ündiske degen näzik sezim, äuelde bolğan künde de, saqtaluy
mümkin iemes, - dep oiladym men. ─ Onyñ bäri kömeski tartty,
jüreginen öşti. Mümkin ūmytyp ta ketken bolar. Jaña dostary sağat
saiyn marapattaityn, kerbezsingen, ätir iısi añqyğan jigitterdiñ
ortasynda jürip ony ūmytpauy mümkin iemes. Ol menen būrynyraq
ūmytqan bolar. Men ūmytqan joqpyn ba?"
Biz törteu iedik, biraq tek öz mahabbatymdy ğana bilumen
şektelippin. Jas ündis qaryndasyma qiyla qarady ma, qaryndasym
oğan däl solai jauap berdi me, ─ men ol jağyn baiqamappyn. Ol tek
meniñ dolbarym, küdigim, seziktenuim ğana.
Al bärinen de tañ qalatynym, meni sarsañğa salğan jürekte qandai
sezim būğyp jatqanyn bilmei-aq kettim.
Ras, qiiälğa qanat bitken şaqta, ūnaimyn-au dep oilaitynmyn.
Sözben bildirgen iemes, jalt ietken ötkinşi bir közqarasy men
qimylyna, bolmaşy qylyqtaryna qarap, jüregimde tätti ümit uia
salğan... Sondai-aq küdik te oiyma jiı ienetin. Saiyp kelgende, Maiumi
meni, bälkim, ieşqaşan süimegen de şyğar!
Osy bir aşy oilar meni az azaptağan joq. Biraq, tañ qalatynym, tap
sol azapty oilar Maiumidi ieske tüsirip, mahabbat oty būrynğydai
laulap sala beretin.
Sezimtal özimşildik! Ol da mahabbattyñ özindei qūdiretti. Mahabbat
azabyndai auyr jara salatyn da naq sol.
Şamdaldağy şyrağdandar säulesi kömeski tarta berdi, şyr
ainalğan bi qūiynynda köz aldymnan ötip jatqan süikimdi jüzder
sūrqai tartty... Meniñ qiiälym tağy da Güljazira ieline, kölge, aralğa,
Maiumige qarai samğady.
***
Bes jyl ötti, Uest-Point uçilişesindegi merzimdi oqu uaqyty bitti.
Soñğy qiyn iemtihandardan sürinbei ötip, joğary bağalarğa jäne
sonymen birge üzdik diplomğa ie boldym. Būl meniñ aldağy äskeri
qyzmette qaru tañdap aluyma mümkindik berdi. Vintovkany artyq
bağalauşy iem, jaiau äsker, artilleriiä, atty äsker jäne injenerlik
äskerlerdiñ qai-qaisysyn da tandap aluğa mümkindigim bola
tūrğanmen, ─ jaiau äskerdi tandap aldym da, atqyştar polkine
qabyldandym. Gazetterde mağan leitenant atağy berilgendigi turaly
habarlama basyldy. Keşikpei tuğandarymdy körip qaitu üşin
demalys aldym.
Qaryndasym da äielder mektebindegi kursty üzdik bitirdi. Üige
birge qaittyq.
Äkemizdiñ däm-tūzy tausylyp, jesir qalğan şeşemiz ğana köz
jasymen qarsy aldy.
XVIII tarau
SEMİNOLDAR
Floridağa qaityp kelgen kezde, otanymda qater būlty qoiulana
bastağan iedi. Alğaşqy äskeri synaq tuğan şañyrağymdy qorğaudan
bastaldy. İeptegen daiyndyğym da bar bolatyn. Äskeri uçilişe
qabyrğasynda soğys ─ ieñ qyzyqty taqyryp, sondyqtan bolaşaq
soğystyñ mümkindikteri men perspektivalaryn iegjei-tegjeili
qarastyryp şyğatynbyz.
Qūrama Ştattar özge ieldermen on jyl boiy tatu tūrdy. "Hikori
qarttyñ"13 temirdei qoldary şekaradağy ündisterdiñ zäre-qūtyn
alumen boldy. Olardyñ kek qaitarudy qoiğanyna on jyldan asqan,
bäri de typ-tynyş, alañsyz iedi. Biraq aqyr aiağynda "status kvo"14 saqtalğan jağdai ūzaqqa barmady.
Ündister öz qūqyqtaryn qorğauğa tağy da köterildi jäne ol
kütpegen tūstan, alystağy Batys şekarada iemes, Güljazira ieliniñ tap
ortasynan bastaldy. İä, Florida būdan bylai jaña äskeri dramanyñ
sahnasyna ainalğan iedi.
Būl povest dälme-däl tarihi faktiler negizinde jazylğandyqtan,
Floridanyñ ötkendegisi turaly birer söz aita ketu kerek.
1821 jyldan bastap ispan jalauy äulie Avgustin jäne äulie Mark
forttarynyñ bastiondarynda jelbiremeitin boldy. İspaniiä osy bir
tamaşa ölkege ─ Amerikadağy ieñ soñğy ielikteriniñ birine köz
alartudan bas tartty. Ras, ispandardyñ Floridada tartysyp bermei
otyrğan ūltaraqtai ğana jeri bar bolatyn. Ündister ispandardy
birtindep ūlanğaiyr ieldiñ jalpaq dalasynan bekinisterge qarai
yğystyryp tastady. İspandardyñ iri mekenjailarynyñ qirağan
oryndary ğana qaldy. Jylqylar men siyrlar tağylanyp, savannada
betimen
jaiylyp
jürdi;
bir
kezdegi
qūlpyryp
tūrğan
plantatsiiälardy aram şöp basty. İspandar jüz jyl boiy ielge
üstemdik jürgizip keldi jäne osy uaqyt işinde talai tamaşa üiler
saldy. Olardyñ ornyn basqan anglosaksondar salğan üilerden
äldeqaida zor qūjyralardyñ qaldyqtary İspaniiänyñ bir kezdegi
dañqy men quatynyñ kuäsindei bop, äli de jatyr.
Biraq qaitaryp alğan jerlerinde ündister ūzaq ielik iete almady.
Küşi men jürektiligi jağynan özderimen teñ tüsetin aq adamdardyñ
basqa taipasy soltüstikten tyqsyra bastady. Qyzyl öñdiler ierte me,
keş pe, öz ielikterinen aiyrylatyndaryn bildi.
Qazir prezident tağyna ie bop otyrğan qatal soldattyñ
basşylyğymen alğa ūmtylğan aq basqynşylarmen bir ret betpe-bet
kelgenderi bar. Olar sol joly jeñilis tauyp, oñtüstikke, jarty
araldyñ ortasyna qarai şeginuge mäjbür bolğandy. Degenmen, osy
jerde ündisterdiñ qauipsizdigi kelisim boiynşa qamtamasyz ietildi.
Saltanatty jağdaida qol qoiylyp, ant berisu arqyly bekitilgen
kelisim, olardyñ jerge ielik ietuine kepildik berdi de, seminoldar
mūny qanağat tūtty.
Ätteñ! Myqtylar men älsizder arasyndağy kelisim-şartty närse
jäne ol küştilerdiñ qalauy boiynşa būzyla beredi. Būl joly da
şart arsyzdyqpen būzyldy.
Şytyrman oqiğa izdeuşiler ündis şekarasyna taiau mañğa
qonystanyp aldy. Olar ündis jerin taptap, beker sandalyp jürgen
joq, jaña qonys izdedi jäne jerdiñ qūnarly iekenin, oğan küriş pen
maqta, qant qūrağy men indigo, olivka men apelsin ösiruge
bolatynyn kördi. Qalai da osy jerge ne bolsaq degen qūmarlyqtary
küşeidi. Ol - ol ma: olar osy jerge qoja boluğa berik bel bailady.
Ras, arada kelisim bar. Biraq olar kelisimdi qaitsin! Oñai paida
izdegen "qas batyrlar", Djordjiiä men Karolinanyñ aşköz
plantatorlary, Oñtüstik ştattardyñ tükpir-tükpirinen jinalğan
zäñgi satuşylar ─ olar üşin, äsirese qyzyl öñdilermen jasalğan
kelisim degen nemene? Kelisim būzyluğa tiıs! Odan qūtylu kerek!
Qytymyrlyğy olardan asyp tüsetin "Ūly äkei"15 būl jospardy
bekitti.
"İä, - dedi ol, - būl ğajaiyp jospar! Seminoldardyñ jerin tartyp
alu kerek. Olar basqa qonysqa ketuge tiıs. Biz olarğa Batystan, şeksiz
jazyqtardan jaña meken tauyp beremiz. Olardyñ añ aulauyna ondağan
ūlanğaiyr ölke molynan jetedi. Ol jerlerge mäñgi baqi ne bolyp
qalady".
"Joq, - dep jauap berdi seminoldar, - bizdiñ köşkimiz kelmeidi. Bizge
öz jerimiz ūnaidy, öz otanymyzdy süiemiz jäne odan aiyrylğymyz
kelmeidi. Biz ketpeimiz!"
"Demek, öz ierikteriñmen ketkileriñ kelmeidi ğoi? Solai-aq bolsyn!
Biraq biz myqtymyz, sender älsizsiñder. Biz senderdi küştep
ketiremiz!"
Djeksonnyñ seminoldarğa qaitarğan sözbe-söz jauaby osy bola
qoimağanmen, äñgimeniñ törkini osyndai iedi.
Biraq ömirde qoğamdyq pikir degen bar ğoi, ol qanağattandyruğa
tiıs. Tipti tirandardyñ özderi de kelisimdi aşyqtan aşyq būzudy
ūnatpaidy. Myna jağdaida düniejüzilik qoğamdyq pikirden göri, saiasi
partiiänyñ müddeleri zor rol atqardy. Būl partiiänyñ äreketterin
zañğa säikes ietu kerek iedi.
Ündister qarsylasumen boldy ─ olar tuğan jerin süietin-di. Olar
öz jerlerinen ketuden bas tartty ─ oğan tañ qalatyn ne bar?
Ündisterdi öz ielderinen yğystyryp tastau üşin syltau tabu kerek
boldy.
Ündister jatyp işer jalqau añşylar ğana, olar öz jerlerin öñdei
bilmeidi degen būrynğy syltau iendigi jerde jaramaityn iedi. Jobağa
ienbes nağyz ötiriktiñ özi bolmaq. Seminoldar añşy ğana iemes,
ieginşilikpen de ainalysatyn. Olardyñ jer öñdeu ädisteri qarapaiym,
döreki boluy mümkin, biraq būl olardy quğynğa saluğa jeterlik ilik
bola ala ma?
Bül ilik jaramady, biraq onyñ iesesine basqa sebepter tabyldy.
Ündister arasyna "Ūly Äkei" jibergen ailaly uäkil keşikpei türli
qulyq oilap tapty. Ol "tūnyq sudy lailaudy" äbden meñgergen
ailakerlerdiñ biri iedi jäne onysyn keremet paidalana bildi.
Köp ūzamai ündisterdiñ bas būzarlyğy jöninde qaueset tarap ketti:
iri qara, jylqy ūrlanuda, plantatsiiälardy talqandap, jolauşylardy
tonap, öltirip ketken - osylardyñ bäri "jabaiy seminoldardyñ"
jūmysy-mys.
Jūrttyñ aşu-yzasyn qozdyruğa ärqaşan daiyn tūratyn
şekaralyq satqyn baspasöz mūndai sätti qūr jibermeidi, ösektiñ öñin
ainaldyryp, qūbylta tüsudi özine boryş köredi. Qarsy jaqtan, iağni,
ündister tarapynan jasalyp jatqan arandatu men kekşildik,
ädiletsizdik pen qataldyq turaly gazetterge jazuşylar kim? Osy bir
qara jürek adamdar bir jerlerde körinbei, būğyp jatyr.
Keşikpei bükil ielde seminoldarğa degen dūşpandyq sezim örşidi.
"Tağylardy qūrtu kerek!.. Qudalau kerek!?.. İelden alastau kerek!
Batysqa qarai quyp tastau kerek!" ─ Öşpendilik osyndai sözder
arqyly bilindi, bar jerde osylai dep aiğai salysty.
Qūrama Ştattar azamattarynyñ äldeqandai tilegi, ükimet ūstağan
bağytpen säikes bola qalsa-aq, tez oryndalady. Būl joly da solai
boldy. Būl iske ükimettiñ özi kirisip ketti.
Bärine köpşilik qalauyn ─ ündisterdi jerge ielik ietu qūqynan
aiyryp qudalap, söitip olardy alastap tastaudy jüzege asyru ─
onşa qiyp sekildi körinbegen. Biraq kelisim bar ğoi. Külli älemniñ
nazary Amerikağa audy. Oğan qosa, aqylğa sala biletin azşylyq top ta
bar. Älgindei aiqai-ūiqaiğa qarsy olarmen, qalai sanaspaisyñ. Tapatal tüste, jūrttyñ közi aldynda kelisimdi būzuğa bolmaidy ğoi! Sonda
būl şarttan qalai qūtyluğa bolady?
Bylai isteu kerek! Taipa aqsaqaldaryn jinap alyñyz da, olardy
kelisimdi būzuğa köndiruge tyrysyñyz. Taipa kösemderi de ─ jūmyr
basty pendeler, özderi kedei, keibireuleri işimdikke jaqyndau
tūrady. Būl jerde para beru, al bärinen de "otty su" kömektesedi.
Sonan soñ ieki ūşty mağynadağy jaña kelisim jasañyz, qarañğy
tağylar onyñ baiybyna baryp, män-jaiyn tüsine bermeidi. İendi tek
qoldaryn qoidyryp alu ğana qalady ─ sonymen şarua bitti!
Prezidenttiñ ailaker ökili, zymiiän jospardy jasağan sensiñ, iendeşe,
jüzege asyratyn da öziñsiñ!
Solai bop şyqty da. 1832 jyldyñ 9 mamyrynda Oklavaha özeniniñ
jağasynda seminoldar kösemderi tügel jinalyp, keñes qūrdy da, atababa jerin berip tyndy!
Gazetter külli älemge osylai dep jar saldy. Biraq būl ötirik iedi. Ol
kösemderdiñ tolyq jinalğan keñesi iemes, para alğan satqyndar men ieki
jüzdilerdiñ jiyny, qorqyp qalğan nemese ötirik maqtauğa senip qalğan
älsizderdiñ bas qosuy iedi. Seminoldardyñ jasyryp jasalğan bül
kelisimdi moiyndaudan bas tartulary tegin iemes. Onda qoiylğan
şarttardy moiyndamaularyna da tañdanuğa bolmaidy. Halyq
qalauyn ierkin äli tolyq aiqyndau üşin tağy da bir keñes şaqyru
kerek iedi.
Köp
ūzamai
seminoldardyñ
basym
köpşiligi
kelisimdi
qabyldamağany anyq boldy. Kösemderdiñ köpşiligi oğan qol
qoimağandaryn aitty. Kelisimdi bas kösem Onopa da teriske şyğardy.
Keibir kösemder aktige basqa kösemderdiñ yqpalymen qol
qoiğandaryn moiyndady. Taipalardyñ ieñ qūdiretti basşylary
ağaiyndy Omatla, Qara Topyraq jäne Ülken Jauynger ğana būl
qūjatqa qol qoiğandaryn aşyq aitty.
Senimsizdikpen qarağan barlyq taipalar olardy satqyndar dep
sanady, olary ädil de iedi. Būl kösemderdiñ ömirleri qauip-qaterde
bolatyn: olardyñ istegen isterin tipti qolpaştap jürgen
jandaişaptary da qūptağan joq.
Istiñ mänin tüsinu üşin, seminoldardyñ saiasi qūrylysy turaly
birer söz aita ketken jön. Olarda taza respublikalyq, nağyz
demokratiiälyq basqaru bolatyn.
Bälkim, älemdegi birde-bir memlekette ierkin qoğam qūruğa mūndai
negiz joq bolar. Men būğan: baqytty qoğam qūruğa ─ degendi qosar iedim,
öitkeni baqyt ─ ierkindiktiñ tabiği nätijesi.
Seminoldardyñ saiasi qūrylysyn şotlandyqtardyñ tau
klandarymen ğana salystyruğa bolady. Būl säikestik tek bir mäsele
jağynan dūrys. Gelder - şotlandyqtar siiäqty, seminoldardyñ da
birtūtas memlekettik ūiymdary joq-ty. Olar jeke-jeke taipa bop,
bir-birinen qaşyqta, saiasi jaqtan körşilerinen täuelsiz jağdaida
tūratyn. Taipalar arasy tatu tūrğanymen degenin istete alatyn
ortaq bilik olarda bolğan iemes. Seminoldarda "bas kösem" degen bar,
biraq ony korol deuge bolmaidy. Öitkeni "miko" ─ ündisterdiñ
qoiğan aty ─ "korol" degen ataqqa müldem sai kelmeidi.
Seminoldardyñ täkappar ruhy mūndai kemsituge köne qoimas iedi.
Olar adamnyñ tabiği qūqynan bas tarta qoimağan-dy. Al qūqyq
jönindegi tüsiniktiñ öñin ainaldyryp, adamzat qorlyqqa köngennen
keiin ğana, "monarhiiä" ideiäsy halyqqa üstemdik iete bastady.
Seminoldar basşysy ─ "miko" tek basşy bop qana sanalady. Onyñ
biligi söz jüzinde ğana, ol seminoldar ömirine nemese dünie-mülkine
öktemdik jürgize almaidy. Keide kösem bai adamdardan iemes,
kerisinşe, kedeiler ortasynan şyğatyn. Halyqtyñ talap-tilegine
basqalardan göri sergek qaraityn ol, ielge iemes, jeke öz basyna tiesili
däuletti jomart qolymen bölip berip otyruğa daiyn tūrady.
Sondyqtan onyñ baiyp ketui sirek. Şūbyryp jüretin nökeri de, asyptasyp jatqan sän-saltanaty da joq, şyğystyñ radjalarynyñ nemese
odan da tögip-şaşpa Batystyñ täj kigen bileuşileriniñ saraiyn
töñirektegen mansapqorlar men jağympazdardan da ada. Kerisinşe,
onyñ kiımi jarqyrap közge tüspeitin, köbine özin qorşağan
adamdardyñ kiımderinen naşar bolady. Kösemge qarağanda köptegen
qarapaiym jauyngerler äldeqaida saltanatty kiınedi.
Jeke taipa kösemderiniñ jağdaiy da osyndai iedi. Olar öz
qaramağyndağylardyñ ömiri men mal-mülikke bilik iete almaityn,
jazağa tartuğa da qaqy joq bolatyn. Ondai istermen tek sot
ainalysatyn.
Osynau jandardyñ, qylmyskerge qoldanar jazasy, tsivilizatsiiäly
qoğamdağy joğarğy sot oryndarynyñ şyğaratyn ükimderinen göri
ädil bolatyn dep batyl aita alamyn.
Būl tūp-tura respublikalyq bostandyq sistemasyna para-par,
biraq jalpyğa birdei tendik ideiäsy joq bolatyn Tek siñirgen zor
ieñbek qana qūrmet pen bedelge ie ietedi. Kei jağdaida ieñbek ortaq
bolğanmen, jeke menşik ortaq bop ieseptelmeitin. Biraq ieñbek
ortaqtyğynyñ özi de özara kelisimge bailanysty. Otbasy dänekeri
jer betindeginiñ bärinen qasietti jäne myzğymas berik boluğa tiıs dep
sanalatyn.
Qūqtarynan aiyryp, üilerinen, atamekenderinen quyp şyğuğa,
tamaşa ölkeden ─ tağy, quañ dalağa aidap jiberuge, quğyndap,
jyrtqyş añdarşa qyryp saluğa tyrysqan qyzyl öñdi jabaiylar,
şyn mäninde, osyndai jūrt iedi!
Jyrtqyş añdardai deuimde qate joq ─ öitkeni olardy quğyndap,
izine tüskender top-top añşy itterin iertken bolatyn.
XIX tarau
ÜNDIS BATYRY
Birsypyra jağdailarğa bailanysty Oklavaha özeniniñ jağasynda
jasalğan kelisim seminoldar üşin mindetti bola almady. Birinşiden,
onda kösemderdiñ köbisiniñ qoly qoiylmağan; oğan ülkendi-kişili tek
on alty-aq kösem qol qoiğan. Jalpy taipalarda olardyñ sany bes iese
köp bolatyn.
İekinşiden, şyntuaitqa kelgende, būl kelisim iemes, şartty
kontrakt qana bolatyn. Onyñ şarttylyğy mynada: Batystan
bölingen jerlerge (Uait Riverge) seminoldar arasynan delegatsiiä
attanyp, aralap köredi. Qaityp oralğan soñ halyq aldynda iesep
beredi.
Jaña mekendi qarap şyqqanğa deiin, seminoldardyñ qonys
audaruy jönindegi kelisimniñ öz küşine ienui mümkin iemes iekendigi,
şarttyñ bağdarynan-aq baiqalady.
Sonymen, zertteu bastaldy. Ükimet uäkili bastağan jeti kösem
alystağy Batysqa jaña jerlerdi qarap şyğu üşin attandy.
Uäkildiñ qulyğyn qarañyz. Jeti kösemniñ jeteui de seminoldardyñ
qonys audaruyn qoldağandardyñ qatarynan tañdap alyndy. Olardyñ
işinde ağaiyndy Omatla jäne Qara Topyraq bar iedi. Ras, olardyñ
işinde patriottar arasynan şyqqan Hoitl-metti de (Sekirgiş)
boldy, biraq būl ier jürek jauyngerdiñ moinynda talai ündistiñ
qarğysy bar -ol "otty sudy" täuir köruşi iedi. Onyñ būl osaldyğyn
özderin bastap jürgen uäkil Fegen öte jaqsy biletin.
Būl qulyq tereñ oilastyrylyp, jüzege asyryldy. Sailanyp
kelgenderdi Arkanzas özeniniñ boiyndağy Gibson fortynda
qonaqjailylyqpen qarsy alyp, jaqsylap syilady. Hoitl-metti
köñildi bolatyn. Qonys audaru jönindegi kelisimdi jeti kösemniñ
aldyna jaiyp tastady. Oğan bäri de qol qoidy. Jylpostyq jol
tauyp ketti!
Biraq osynyñ özinde de, Oklavaha jağalauynda jasalğan kelisim
küşine iendi degen ūğym tua qoimaityn. Delegatsiiä qaityp kelgen soñ
iesep berip, halyqtyñ qalauyn biluge tiıs. Halyq öz pikirin aituy üşin
kösemder men jauyngerlerdi tağy da bir ret jinau kerek iedi. Ärine,
būl tek jeñil jūbatu ğana, öitkeni aidauğa jürgiş bül jeteudi halyq
qūptai da, qoldai da qoimaitynyn jūrttyñ bäri jaqsy biletin. Qonys
audaru degen halyqtyñ qaperinde de bolğan joq.
Kün saiyn şarttyñ basqa tarmaqtary da būzylyp jatqan şaqta
būl jait aiqyndala tüsti. Mäselen, Oklavaha kelisimine qol qoiğan
kösemderdiñ, qaşqyn qūldardy qojaiyndaryna qaitaruğa uäde
bergendikteri jönindegi tarmaqty alaiyq. İendi seminoldar olardy aq
adamdarğa qaitarudy doğardy. Kerisinşe, zäñgiler ündister tarapynan
senimdi pana tabatyn bolyp aldy. Uäkil mūnyñ bärin biletin. Tük
şyqpaitynyn bile tūra, ol jaña keñes şaqyrdy. Bälkim, kelisimge qol
qoiu kerektigine ündisterdiñ közin jetkizer, ieger olai bolmağan
jağdaida, olardy aq naizanyñ kömegimen qorqytyp, köndiruge mäjbür
ietpek boldy. Ol tap solai dep mälimdedi. Būl kezde ükimet äskerleri
jan-jaqtan uäkil tūratyn jerge - fort Kingke16 şoğyrlana bastady,
al özge kömekşi küşter Tampa şyğanağyna kün saiyn kelip jatty.
Ükimet şara qoldanyp, qajet bolğan jağdaida küş körsetuge şeşim
qabyldady.
Män-jaidy jaqsy biletinmin. Meniñ joldastarym, äskeri
uçilişedegi kadetter, ündis mäselesin jete biluşi iedi. Būl mäsele
bärimizdiñ, äsirese uçilişe qabyrğasynan tezirek ketkisi kelip
jürgenderdiñ yqylasyn qatty audaratyn. Batysta juyrda ğana
toqtağan "Qara Qyrannyñ soğysy"17, şaiqastarda köp adamdardyñ
közge tüsuine mümkindik berip ülgergendi. Sondyqtan da ierlikti añsağan
jigitterdiñ nazarlary Floridağa auğan bolatyn.
Alaida osyndai soğysta dañqqa ne bolam dep oilau bärimizge derlik
külki sekildi körinetin. "Būl soğysta jeñiske tym oñai jetemiz: onşa
köñil audararlyqtai qarsylastar joq, ─ desti köpşilik. Ürkerdei
ğana jabaiy tobyrdyñ bir rota soldatqa da qarsy tūra qoiuy iekitalai.
Ündister alğaşqy aiqastyñ özinde-aq qyrğynğa ūşyraidy nemese
tūtqynğa tüsedi ─ ūzaq uaqyt qarsylyq körsetuge tittei de
mümkindikteri joq. Sorlaryna qarai, būğan ieş mümkindikteri joq!
Uçilişedegi joldastarymnyñ topşylaulary osyndai bolatyn jäne
sol kezdegi bükil ieldiñ pikiri de osyğan saiatyn Äskerdegiler de osy
közqarasta boldy.
Mäselen, bir ofitser, qasyma jalğyz kapraldy iertip ap, bükil ündis
jerlerin qaq jaryp öte alamyn dep maqtandy. İendi bireu, ükimet öz
iesebimnen soğys jürgizuime rūqsat ietse ieken degen tilek bildirdi. Ol
soğysty on myñ dollarğa jeter-jetpes qana şyğynmen aiaqtamaq
boldy.
Sol kezdegi köñil-küi osyndai iedi. Ündister bizben ūzaq soğysa
qūiady degenge ieşkim senbedi. Jalpy qarsylyq körsetui mümkin-au
deuşilerdiñ özi neken-saiaq. Ündister özderine tiımdi jağdai tuğyzu
üşin ğana saudalasyp otyr, mäsele qaruly qaqtyğysqa jetisimen-aq
olar jol berip şyğa keledi desti.
Özime keletin bolsam, basqa pikirde iedim. Syrttai ton pişuşilerge
qarağanda, men seminoldardy, olardyñ ielin jaqsy biletinmin jäne
küştiñ birdei iemestigine, kürestiñ ümitsizdigine qaramastan, olardyñ
masqara şartqa kelispeitinin sezdim, al küşpen alu onşa oñai iemes
iedi. Degenmen būl öz topşylauym ğana - qatelesuim de ğajap iemes.
Tärizi, joldastarymmen daulasam dep, olardyñ külkisine ūşyrauym
oryndy bolsa kerek.
Mäseleniñ iegjei-tegjeiin biz gazetten bilip otyrdyq. Sondai-aq,
Uest-Pointti tamamdap, qazirgi kezde Floridada qyzmet ietip jürgen
joldastarymyzdan da üzbei hat alyp tūratynbyz. Bizdiñ
nazarymyzdan ieş närse syrt qalğan iemes, köptegen ündis kösemderiniñ
attaryn, taipalardyñ işki saiasattaryn da bilip otyrdyq.
Baiqauymyzşa, olardyñ arasynda alauyzdyq bar. Ağaiyndy
Omatlanyñ biri bastağan partiiä, ükimet talabyna moiynsūnudy
jaqtady. Bül opasyzdar partiiäsy iedi jäne olar azşylyq bolatyn
Patriottar iedäuir köpteu. Olardyñ qatarynda bas "mikonyñ" özi jäne
qūdiretti kösemder ─ Holata, Koa-Hadjo jäne zäñgi Abram bartūğyn.
Patriottardyñ işinde sol kezde aty auyzdan-auyzğa tez tarağan
jäne iesimi baspasöz betteri men dostarymyzdyñ hattarynda kün sanap
jiı atala bastağan bireu bar. Ol soñğy kezde oz taipasyna küşti yqpal
ietip kele jatqan jas jauynger, kişi kösemderdiñ biri bolatyn.
Sondai-aq, ol köp ūzamai öz soñynan qūdiretti, köne köz kösemderdi
ierte jürip, qarsylasu partiiäsynyñ jan jüregine ainaldy.
Bizder, Uest-Pointtiñ kadetteri, osy bir jas jigitke qairan qaldyq.
Batyrğa tän qasiettiñ bärin sonyñ basyna üiip-töktik ─ igi, batyl,
symbatty, aqyldy... Onyñ küş-qairaty men aqyl-parasaty jöninde
de maqtau sözderdiñ köptigi sonşa, sonyñ bäri asyra däripteu sekildi
körinetin. Tūlğa bitimi Apollondai, sūlulyğy Adonistei18 nemese
Endimiondai19 desip jürdi. Ol barlyq jağynan da birinşi; atqanyn
tüsiretin mergen, ieñ täjiribeli jüzgiş, ieñ jaqsy şabandoz jäne aiağy
aiağyna jūqpaityn jelaiaq, ieñ oljaly añşy. Ol beibit kezde de, soğys
uaqytynda da asa körnekti adam - qysqasy, Kirden20 bir kem iemes.
Jäne onyñ dañqyn asyra tüsuge tyrysqan Ksenofonttar21 da az
bolğan joq.
Qūrama Ştattar halqy ündistermen ūzaq uaqyt tatu tūrdy.
Romantikalyq tağylar iel şekarasyndağy alys-alys jaqta jatty.
Poselkelerde ündister sirek kezdesetin jäne olar turaly qyzyqty
äñgimeler de sirep ketkendi. Taipalardan keletin ökilderdiñ
qalalarda körinbei ketkenine köp bolğan. İendi, mine, orman balalary
jūrt nazaryn özderine qaita audardy. Ündisterge tek bir batyr
jetpei jür iedi, mine, iendi jas kösem de paida boldy. Onyñ aty Otseola
bolatyn.
XX tarau
ŞEKARADAĞY SOT
Raqattanyp üide jata beruim köpke barmady. Üige kelgen soñ
birneşe kün ötpei fort Kingke attanu turaly būiryq aldym.
Seminoldar mäselesi jönindegi basqarma men Florida armiiäsynyñ
bas ştaby sonda ornalasqan bolatyn. Onda general Klinç
qolbasşylyq ietetin. Meni sonyñ ştabyna jiberdi.
Qatty renjidim, biraq jolğa jinaluğa tura keldi. Köpten körmegen
jäne özimdi janyndai jaqsy köretin adamdarmen qoştasu oñai
bolmady. Şeşem men qaryndasym da qatty qaiğyrdy. Olar meniñ
otstavkağa şyğyp, birjola üide qaluymdy ötindi.
Aitqandaryn oryndauğa onşa qarsy iemespin, öitkeni paryzym
oryndaudy talap ietken isterdi maqūldamap iem. Biraq mynadai syn
sağatta olardyñ aitqanyn tyñdai almadym: opasyz, qorqaq retinde
jūrt betime küie jaqqan bolar iedim. Otanym qolğa qaru aluymdy
talap ietti. Ädilettik üşin be, älde ädiletsizdik üşin be, öz ierkimmen be,
joq, ieriksiz be, äiteuir, qolğa qaru alyp, şaiqasuğa tiıs iedim. Ony
patriottyq dep ataityn. Üimen qoştasqym kelmeuimniñ basqa da
sebebi boldy. Ony tüsindirip jatudyñ qajeti bolmas. Qaita oralğaly
beri köldiñ qarsy betine jiı-jiı jaltaqtap, ğajaiyp jasyl araldan
köz almaitynmyn. O, men Maiumidi ūmytqan joqpyn!
Qarama-qaişylyqtyñ köptigi sonşa öz sezimimdi anyq ūğyna qoiuym
iekitalai. Balalyq kezdegi mahabbat oty ötkinşi, keiingi äueiilikti
jeñip şyğyp, tağy da lap ietip jandy, osynşa uaqyt byqsyp, kül
astynda kömilip jatqan jerinen qaita tūtandy... Ökiniş te, uiat ta,
küdik te, qyzğanşaqtyq ta, qauip te sapyrylysqan mahabbat iedi būl..
Osynyñ bäri jüregimde qyj-qyj qainap, arpalysyp jatty.
Kelgeli beri men mūndalap şaqyryp tūrğan sol jerlerge baryp
qaituğa ieş batylym barmady. Şeşemniñ özimdi bağyp jürgenin
baiqadym. Tym bolmasa, küdigimdi seiilterlik bir sūraq qūia almadym.
Köñildegi küdik pen auyr oidan aiyğa almadym.
Maiumi tiri me? Meni ūmytpady ma ieken? Özimdi süietin nemese
süimeitinin bile almai jürgende, odan tūraqtylyq talap ietuge qaqym
bar ma iedi deseñizşi!
Alğaşqy sūraqqa jauap aluym mümkin. Biraq onyñ iesimin ieñ jaqyn
adamdaryma da sybyrlap aituğa batylym jetpedi.
Anam jäne qaryndasymmen qoştasyp, jolğa daiyndaldym. Būlar
qamqorşysyz iemes ─ bizdiñ plantatsiiä nağaşymnyñ qorğauynda
bolatyn. Keşikpei üige qaita oralam ğoi degen senim de qaiğymdy
biraz seiiltkendei. Oğan qosa, ieger aldağy soğys sozylyp ketken
künde de, şaiqas ötetin jerler tym alysta iemes. Üige soğyp tūruğa är
kezde mümkindigim bar bolatyn. Basqalar sekildi, nağaşym da qaruly
qaqtyğystar müldem bolmaidy dep iesepteitin "Ündister, - deitin ol, uäkildiñ qoiğan talaptaryna könedi. Olai bolmasa ─ aqymaqtyq
istegen bop şyğady. Onda özderinen körsin".
Fort King bizden alys iemes. Ol ündister aumağynda şekaradan on
tört mil jerde, bizdiñ plantatsiiädan qaşyğyraq ornalasqan. Fortqa
deiin bir-aq kündik jol Köñildi Qara Djek janymda jürgen kezde būl
jol onşa ūzaq bola qoimasa kerek. Biz jürdek degen ieki atty ierttedik
te, bastan-aiaq qarulanyp aldyq.
Özennen ötisimen biz ündisterdiñ rezervatsiiä22 dep atalatyn
ielikterine aiaq bastyq.
Sürleu özen jağalauymen bolmağanymen, Pauelldiñ şeşesiniñ
ieligindegi jerlerge jaqyn tūstan özenge taiau orman işin jağalap
ketetin. Alañqaiğa şyğa bere jol aiyryğyna köz saldym. Köñilim
tolqyp-tasyp sonyñ birimen talai jürgenmin. Äri-säri bop at tizginin
tejedim. Oğaş oilar qaumalap aldy. Şeşimge birese kelemin, birese
ainimyn, at basyn birde jiberemin, birde tartamyn. Birneşe ret
atymdy tebinuge oqtalyp baryp, qaita ainydym.
"Baryp jüzin bir körip qaitsam qaitedi? Näzik mahabbattyñ buyna
tağy da bir ret mas bolaiynşy! Tağy da... mümkin, tym keş şyğar?
Mümkin būrynğydai şyn yqylaspen qarsy ala qoimas? Mümkin meni
salqyn qabaqpen qarsy alar? Ol da mümkin!"
─ Sizge ne boldy, Djordj myrza? Biz basqa jolğa tüsip kettik qoi, dep Djek oiymdy bölip jiberdi.
─ Bilem, Djek. Men tek Pauell hanymğa soğa ketsem dep iedim.
─ Mem Pauelldi aitasyz ba? O, toba! Äli ieşteñe iestigen joq pa
iediñiz, Djordj myrza?
─ Neni? - dep tiksinip qaldym men.
─ Pauellderdiñ bül jerden ketkenderine ieki jyl bop qaldy.
─ Sonda olar qaida?
─ İeşkim bilmeidi. Mümkin basqa ielikke, bolmasa böten bir jaqqa
ketken bolar.
─ Al mūnda qazir kim tūrady?
─ İeşkim tūrmaidy. Üi qañyrap bos tūr.
─ Pauell hanym būl jaqtan nege ketti?
─ Oi, ol ūzaq äñgime... Djordj myrza, siz şynymen ieşteñe
iestimegensiz be?
─ Joq, ieşteñe iestigen iemespin.
─ Onda men sizge aityp bereiin. Al iendi jürelik. Keş bop qaldy,
ormanda tünde jüruge bolmaidy.
Attyñ basyn būryp, ülken jolğa tüsip ap, qatar jürip kettik.
Zäñginiñ äñgimesin jüregim syzdai otyryp tyñdadym.
─ Baiqauymşa, Djordj myrza, osynyñ bärin büldirip jürgen käri
boss Ringgold. Biraq meniñşe kişisi de qarap qalmağan bolu kerek.
Pauell hanymnyñ birneşe qūlyn ūrlap äketipti. Ony istegen aq
adamdar. Mūnyñ kimnen kelgen şarua iekenin bärinen būryn Ringgold
jaqsy biledi desedi. Ned Spens pen Bill Uiliamstyñ qatysy bar
körinedi. Sonan soñ Pauell hanym özenniñ tömen jağynda tūratyn
advokat Grabbqa barğan. Al Grabb myrza Ringgoldpen jürek jardy
dos. Ol iekeui ündis äielin sazğa otyrğyzudyñ joldaryn oilastyrğan.
─ Qalaişa?
─ Ras-ötirigin bilmeimin, Djordj myrza. Men tek zäñgilerden
iestidim. Aq adamdar müldem basqaşa aitady. Al men mūny Ringgold
myrzanyñ ağaş jaruşysy Pomptyñ auzynan iestidim. Biluşi me iediñiz,
Djordj myrza?
Onyñ aituynşa beişara ündis äielin iekeulep aldap tüsirmek
bopty.
─ Qalai aldamaq bolğan, Djek? - dep men sūrağymdy qaitaladym.
─ Ol bylai, Djordj myrza, advokat äieldiñ bir qağazğa qol qoiuyn
sūrağan. "Senim hat" deuşi me iedi, ne deuşi iedi özderi? Pomp mağan,
olardyñ sol qağazğa küştep qol qoidyryp alğanyn aitty. Hat
tanymaityn baiğūs äiel degenderine köngen. Söitse ol "senim hat"
iemes, zañşyldar aitqandai "qolhat" körinedi. Sonymen Pauell hanym
barlyq qūldarymen qosa bükil plantatsiiäsyn Grabb myrzağa satyp
jibergen bop şyğa keldi.
─ Aramza neme!
─ Sonan soñ sotta Grabb myrza bäri üşin qolma-qol dollarmen
tölep şyqtym dep ant-su işti. Al Pauell hanym, kerisinşe, ieşteñe
alğanym joq dep qarğandy, biraq odan ieşteñe şyqpady. Būl iske
Ringgold myrza kuä bolğandyqtan sot mäseleni Grabb myrzanyñ
paidasyna şeşti. Jūrttyñ aituynşa ol qağaz iendi Ringgold
myrzanyñ özinde körinedi. Osy qulyqty oilap tapqan da sol ieken.
─ Oñbağan jeksūryn! Oi, malğūn-ai! Pauell hanymynyñ keleşegi
ne boldy, sony aitşy, Djek?
─ Pauell hanymnyñ özi de, älgi, öziñiz biletin kelisti jas jigit te,
osy töñirekke sūlulyğymen aty şyqqan aru qyz da, ─ iä, Djordj
myrza, bäriniñ de qaida ketkeni belgisiz.
Sol minutta orman arasyndağy aşyq sañylaulardan tanys üi
közime tüse ketti. Ol apelsin jäne zäitün ağaştarynyñ ortasynda,
būrynğydai, ieñseli körinip tūr iedi. Biraq synğan şarbaqtar, irgege
qaulai ösken qalyñ şöp, är jerden qūlap tüsken üidiñ şatyry ─
osynyñ bäri iesiz qūlazu men qirap tozudyñ kuäsindei bolatyn.
Sağynyştan jüregim syzdap, mūñaia teris būryldym.
XXI tarau
ÜNDIS QŪLDAR
Men Qara Djektiñ aitqan sözderine ieşqandai kümän keltirgen
joqpyn. Zäñgilerdiñ aitqandary ylği şyn bop şyğatyn.
Ringgoldter men advokat Grabbtan mūny äbden kütuge bolatyn iedi.
Soñğysy jartylai plantator, kümändileu, jartylai resmi iurist
bolatyn.
Odan äri Djek mağan tergeu kezinde Spens pen Uiliamstiñ bir jaqqa
joq bop ketkenin aitty. Olar sot aiaqtalğan soñ ğana qaityp oralğan,
biraq būlardy jauapqa tarta alatyn adamdar ol kezde ketip qalğan
bolatyn. Qoldy bolğan qūldarğa kelsek, būl jaqtan olardy qaityp
ieşkim körgen iemes. Tärizi olardy Mobail nemese Jaña Orleandağy qūl
bazaryna jöneltip, qyzmet körsetken Grabb, sondai-aq Uiliams jäne
Spenspen iesep aiyrysu üşin iedäuir naryqqa satqan boluy kerek.
Qūldardy satudyñ mäni de osynda iedi. Ringgold ündisterdiñ jerin
basyp alu üşin, olardy Floridadan quyp şyğatyn mezgildi ğana
kütip otyrdy.
İeki aq näsildiniñ arasyndağy mūndai jeñ ūşynan jalğasu ─ pyşaq
iri baukespelik qylmys sanalar iedi. Al myna jağdaida aq adamdar
būğan senbeitin sekildi syñai bildirdi. Qylmystaryn moiyndaryna
qoiyp beretin kuälar tabylğanyna qaramai, būl lañdy "qulyqtaryn
asyryp" ketken mäselege jatqyza saldy.
Djekke senbeuime sebep joq. Şekara jaqta kezdesip qalğan jabaiy
sorlylarğa arandatuşy aqtardyñ körsetetinderi osy bolatyn.
Būl tek arandatuşylardyñ ğana isi iemes. Ükimet agentteri de,
Florida zañ oryndarynyñ ökilderi de, generaldar da, Ringgold
siiäqty bai plantatorlar da ─ bäri de mūndai saudagerlikke kelgende
janyp ketetin.
Olardy attaryn atap beruime de bolady. Men tek şyndyqty
jazdym jäne ony teriske şyğarady dep qoryqpaimyn. Bül
baiandaularymdy naqty faktilermen däleldeu qiyn iemes. Būl oqiğa
özim iestigen osy sekildi jiyrma mäseleniñ biri ğana. Ündis isi jönindegi
uäkil, polkovnik Ged Hemfri, maior Fegen, belgili zäñgi ūrlauşylar
Degster, Flaid, Duglas, Robinson jäne Millbernder jasağan jer
satu jönindegi aktiler ─ tarihi şyndyq jäne sonyñ bäri baqytsyz
seminoldarğa jasalğan zorlyq-zombylyqtyñ kuäsi. Grabb pen
Ringgold sekildi aldap-arbauşylardyñ jymysqy äreketterin tize
bersek, bir kitap bop şyğar iedi. Aqtar men ündister arasyndağy daujanjal kezinde advokatqa jüginudiñ qajeti joq, körgen qorlyğy üşin
qai jaqtyñ kegi qaitpai, iesesi ketetini küni būryn belgili. Tek
ündisterdiñ ğana qūrban bolatyndyğynda ieşqandai kümäniñiz
bolmasyn.
Sondyqtan olardyñ kek aluğa ūmtylatyndyqtaryn
jatudyñ qajeti bar ma? Basqaşa boluy mümkin de iemes!
aityp
Sol kezdegi Florida ömirinen bir ieleuli mysal keltireiin.
Ündisterden ūrlanğan qūldar tittei mümkindik tuysymen-aq būrynğy
qojalaryna qaityp oralatyndary belgili. Osyny boldyrmau üşin
türli deksterler men duglastar ūrlap alğan "tovarlaryn"
Missisipidiñ alys jağalaularyna, Natçezge nemese Jaña Orleanğa
jöneltip otyruğa mäjbür boldy.
Äleumettik qatynastar salasyndağy būl tañ qalarlyq faktini tek
seminol qūldarynyñ, şyn mäninde, nağyz qūl bop körmegendigimen
ğana tüsindiruge bolady. Ündister olarğa aqtardai iemes, jūmsaqtau
qaraityn. Jer öñdeitin qūldar qojalarynyñ işip-jeuine jeterlik
astyq, kökönis jäne jemis äkep berip tūrsa bolğany, soñğylar soğan da
riza bolatyn. Qūldar bölek, qojalarynyñ üilerinen qaşyqtau
tūratyn. Olar künine birneşe sağat qana jūmys isteitin, onyñ özinde
de ieriksiz isteidi dep aita qoiu qiyndau. Artylğan azyq-tüliktiñ bärin
özderi alady. Köp jağdaida olar baiyp ketetin jäne şaruaşylyq
basqaruğa iepsizdeu öz qojalaryna qarağanda, däuletti bolatyn. Jeke
bastarynyñ qūnyn ötep, ierkindik alu qiyn iemes iedi jäne qūldardyñ
köpşiligi, şyn mäninde, ierikti adamdar bolatyn. Qysqasy, mūndai
būğaudan qaşudyñ qajeti joq ta. İeger mūny qūldyq dep sanaityn
bolsaq, onda būl jer betindegi biz biletin qūldyqtardyñ ieñ jeñil türi
bolatyn. Ol Ham ūrpaqtaryna zorlyq-zombylyq körsetken Sim jäne
İafet23 ūldarynyñ qataldyğynan müldem basqa iedi.Seminoldar būl
qara qūldardy qaidan aldy degen sūraq tuady? Mümkin olar
Djordjiiä, Soltüstik jäne Oñtüstik Karolina, Alabama ştattary men
Florida plantatsiiälarynan kelgen qaşqyndar şyğar? Köp
bolmağanmen, söz joq, ondailar da bar iedi. Būl zäñgilerdiñ az ğana
böligi resmi türde "qaşqyn" bolyp sanalatyn. Qaşqyn qūldardyñ
köpşiligi, ündisterge tap bolysymen, bas bostandyğyna ne bolady.
Fort Moultridegi kelisimniñ qatañ şarttary boiynşa, mūndai
"jasyrynyp jürgen" qūldardy öz ielerine qaitaryp berip otyrğan
kezder de bolğan. Biraq, abyroi bolğanda, seminoldar būl masqara
şartty oryndauğa onşa qūlşynğan iemes. Qaşyp kelgen zäñgini
qaitaryp otyruğa mümkindik te bola bermeitin. Ündis aumağynyñ
keibir jerlerinde zäñgiler öz kösemderiniñ basşylyğymen ierikti äri
özderin qorğai alarlyqtai qauqary bar koloniiälar qūrdy. Olar
qaşqyndardy, ädette yqylaspen qabyldap, olarğa pana bolatyn. PizKrik batpağyndağy "Garrn", Mikosokidegi "Abram", "Çarlz" jäne
"mulattar patşasy" koloniiälary osyndai iedi.
Sonymen seminoldardyñ qūldary plantatsiiälardan qaşqan
zäñgiler iemes ieken. Al aq adamdar ony kerisinşe tüsindiruge tyrysty.
Şyn qaşqyn qūldar öte az bolatyn. İeger qūldardy jeke menşikke
jatqyzuğa bolatyn bolsa, seminoldar qūldarynyñ köpşiligi
ündisterdiñ "nağyz jeke menşikteri" iedi. Qalai bolğanda da, olar
ündisterge zañdy türde, alğaşqy qonystanuşylar ─ ispandyqtardan
būlarğa jermen qosa berilgen, tipti bolmağanda, amerikan
plantatorlarynan satyp alynğan adamdar bolatyn. Qalai satyp
alynğan? ─ deisiz ğoi sizder. Jabaiy taipa osynau qūndy tauar üşin
ne ūsyna alady? Jauap tabu op-oñai; jylqy men müiizdi iri qara bere
alady. Seminoldar ülken tabyndarğa ie. İspandar ketken soñ,
savannalarda tağylanyp ketken üiir-üiir jylqylar men andaluz
tūqymdy būqalar qaldy.
Ündister olardy ūstap, qaitadan qolğa üiretti. Sonymen tört
aiaqtyny ieki aiaqtyğa aiyrbastau osylai şyqty1.
Aq adamdardyñ da iri qaralary bar bolğandyqtan ündisterge ieñ
basty qylmys retinde mal ūrlaidy degen aiyp tağyldy.
Özderiniñ işinde jaman adamdar ─ ziiänsyzdandyru oñaiğa
tüspeitin şekten şyqqandar bar iekendigin seminoldar jasyrğan joq.
Biraq aramtamaq masylsyz qoğamdy qaidan tappaqsyzdar?
Bir närse dausyz iedi: ündis kösemine malym ūrlandy dep şağymmen
barsañ, ol joğalğan maldyñ ornyn toltyru üşin mümkin bolğannyñ
bärin isteitin jäne zañ būzuşyny şekaranyñ arğy betindegi
körşileri iestip körmegen qataldyqpen aiausyz jazalaityn-dy.
Alaida aq öñdiler mūnymen tipti de ieseptesken joq. İeger itti asyp
öltiruge bekingen iekensiz, demek, ony qūtyrdy dep sanau kerek.
Şekaradağy kez kelgen ūrlyqty ündisterge jaba salatyn ädet
şyqty. Aq näsildi tonauşylar betterin qyzyl tüske būiap alsa
bolğany, ädil sot ol būiaudyñ ar jağynda kim tūrğanyn ajyrata
almaityn bola qaldy.
XXII tarau
SYBAİLASTAR QULYĞY
Jol üstinde men osyndai oilarğa kettim. Ol oilar zäñginiñ köñilsiz
äñgimelerinen tuğan-dy. Qasaqana, osy tūjyrymdaryma dälel
bolğysy kelgendei, biz mynadai oqiğağa tap boldyq.
İeski jūrttyñ mañynda siyrdyñ izine kezdestik. Tärizi özimiz bara
jatqan jaqqa, iağni ündister rezervatsiiäsyna qarai, jiyrma şaqty iri
qara jürip ötipti. Jaña ğana tüsken iz. Täjiribeli añşy retinde būl
siyrlardy aidap ötkennen beri bir sağattai ğana uaqyt ötken-au dep
şamaladym.
Köp uaqyt boiy äskeri uçilişe qabyrğasynan attap şyğa almasam
da jas Pauell üiretken orman tirşiliginiñ qyry men syryn äli ūmyta
qoiğan joq iedim. İeski bolsyn, jaña bolsyn, üi januarynyñ izi mağan
pälendei äser ietpegen de bolar iedi. Qaidağy bir malşy ündister
tabyndaryn auyldaryna aidap qaitqan şyğar; mokasinderiniñ
balşyqqa tüsken izderine qarap, ündister iekenin özim de körip kelemin.
Ras, şekarağa taiau tūratyn keibir aq näsildiler de mokasin kiedi,
biraq būl olardyñ izi iemes. Bala jastan bergi jattyğuymnyñ
arqasynda jazbai tanityn maimaq taban24 , aiaqtardyñ biık alqymy
jäne basqa da bolar-bolmas belgiler ─ osynyñ bäri ündisterdiñ izderi
iekendigine dälel
Djek te meni qostady. Orman işinde ol da körsoqyr iemes iedi. Janat,
batpaq qūiany, opossum jäne jabaiy kürke tauyq aulap, bükil ömirin
añşylyqpen ötkizip keledi. Onymen birge özim de būğy, kümis
qylşyqty tülki jäne jabaiy tarğyl mysyq aulağanmyn Men joq
kezde onyñ añşylyq täjiribesi būrynğydan da molaia tüsipti. Öziniñ
būrynğy bäsekelesiniñ ornyna otynşy bolyp ornalasqan ol, iendi kün
saiyn ormannan şyqpaityn äri onda mekendeitin añdardyñ qimylqaraketterin qalt jibermei baqylap jüretin; sonyñ arqasynda känigi
añşy bop alğan. Jaqsy añşyğa tän alğyrlyq zäñgilerde bola
bermeidi deuşiler qatty qatelesedi. Men är qily belgilerge qarap
ormanda adasu degendi bilmeitin jäne iz kesu kezindegi oiynyñ
ūşqyrlyğy jöninen kez kelgen ündisten, bolmasa aq näsildiden kem
soqpaityn zäñgilerdi bilemin. Sondai qabilet Qara Djekke de tän iedi.
Ūzamai onyñ būl jağynan alğanda menen äldeqaida zerek iekenin
ūqtym. Onyñ köregendigine sol zamatta-aq tañ qaluyma tura keldi.
Oqys bir jağdai bolmağanda izge nazar audara qoimaityn iedik
degendi aittym ğoi älginde.
Ūzai bergenimiz sol iedi, seriktesim şoşynğandai aiqailap jiberdi tek zäñgilerge tän aiqai: ürikken şoşqanyñ qors ietkenindei "vuf"
degen dybys.
Djekke qaradym da, onyñ bet qūbylysynan bir jañalyqty
baiqağanyn bile qoidym.
─ Ne bop qaldy, Djek?
─ Qūdaiym-ai! Şynymen-aq körmei tūrsyz ba, Djordj myrza?
─ Neni aitasyñ?
─ Jerdegi izdi aitamyn.
─ Siyr jürip ötipti, basqa ieşteñe körip tūrğan joqpyn.
─ Al mynau badyraiğan tuiaq izin şe?
─ İä, ras, myna bir iz basqalaryna qarağanda irileu sekildi.
─ Mässağan! Oibai-au, būl özimizdiñ Boldfeis degen būqamyzdyñ izi
ğoi. Onyñ izin men myñ tuiaqtyñ işinen jazbai tanimyn. Būl ögiz
būrynğy qoja üşin qanşama kiparis börenelerin tasydy deseñizşi!
─ İä, Boldfeis iesime iendi tüsip tūr. Sonda qalai, bül bizdiñ tabyn
dep oilap tūrsyñ ba, Djek?
─ Joq, Djordj myrza. Būl advokat Grabtyñ siyrlary ma dep
oilaimyn. Boldfeisti būrynğy qoja Grabb myrzağa satyp jibergen
bolatyn. Öz maldarymnyñ izin tanimyn ğoi, qūdai-au!
─ Mister Grabbtyñ maldary būl jaqta qaidan jüredi, onyñ üstine,
äri plantatsiiädan qaşyqta, äri ündister aidap barady. Būl qalai?
─ Soğan men de tüsinbei tūrmyn, Djordj myrza.
Şynynda da, tañ qalarlyq jağdai. Oilanbasa bolmaidy ieken.
Mal osynşalyq alysqa özdiginen kete qoimaidy jäne de ol üşin
özennen ötu kerek qoi. Tärizi, siyrlar basy auğan jaqqa mañyp kete
bermegen sekildi, ony bireulerdiñ belgili bağytqa qarai aidap
otyrğany dausyz iedi. Aidap bara jatqandar - ündister. Mümkin
barymta şyğar? Älde ögizderdi ūrlap alğan ba?
Küdik köbeigenmen, būltartpas dälel joq. Ögizderdi sürleu jolmen
aidağan. Sonda ūrylar - solai bola qalğan künde ─ maldyñ ieleri izge
tüsip quyp jetui mümkin-au dep oilamağany ma? Izderin jasyru üşin
ieşqandai saqtyq jasamağany ma?
Mūny ūrlyqqa jatqyzuğa da, jatqyzbauğa da bolatyn iedi jäne
būnyñ bizdi qyzyqtyrğany sonşa, ne de bolsa bilip tynaiyq degen
oimen izge tüsip jürip kettik.
Şamasy, bir mildei jerge jetkenşe, iz sol bağytpen jürip
otyrdy, sonan soñ solğa qarai kilt būrylyp, qalyñ ormanğa qarai
tartty.
Alğan betten taimauğa bekindik. Mal, şamasy, juyrda ğana jürip
ötken boluy kerek, quyp jetu qiynğa soqpaityn iedi. Keñese kep, jüre
tüsudi jön kördik.
Keşikpei qalyñ ağaşqa kirgen kezde mal aidauşylardyñ
dabyrlağan dauystary men ögizderdiñ möñiregeni qūlağymyzğa anyq
jetti.
Tüse-tüse qap, atymyzdy ağaşqa bailadyq ta, äri qarai jaiau
tarttyq. Adamdar dabyrlap, siyrlar möñirep, azan-qazan bop jatqan
jaqqa qarai ünsiz, boi tasalap jürip kelemiz. Joldağy josylyp
jatqan osy maldardyñ izi iekeninde dau joq iedi. Biraq söilep tūrğandar
maldy aidap keluşiler iemes.
Ündistiñ sözin aq näsildiniñ sözinen op-oñai ajyratuğa bolady.
Dabyrlasyp jatqan bül adamdardyñ aq näsildiler iekendigine kümän
joq. Bylapyt sözderdi aiamai ağylşynşa soğyp jatyr. Seriktesim
būlardyñ kim iekendikterine deiin bilip aldy.
─ Qūdaiym-ai, Djordj myrza, būl älgi ieki jeksūryn ğoi ─ Spens
pen Bil Uiliams!
Djektiñ sözi şyndyq bolatyn. Biz jaqyndai tüstik. Mäñgi jasyl
ağaştar bizdi közden tasalap tūr, al biz bolğan jaidy bastan-aiaq
körudemiz. Şağyndau alanda siyrlar topyrlasyp tūr, qasynda mal
aidauşy ieki ündis pen joğaryda atalğan ieki "ziiäly" jan.
Köz jazbastan tasada qūlağymyzdy türip tūra berdik. Birneşe
minut ötpei-aq Djektiñ ymdap körsetken belgileriniñ arqasynda mänjaiğa äbden tüsindim.
Oqiğa bolğan jerge jetkenimizde, sauda aiaqtalyp, ündister öz
oljalaryn aq adamdardyñ qolyna tabystap jatyr ieken. Al äri qarai
maldy özderi aidauğa tiısti analar, ündisterge (söz joq taipalarynyñ
şetke şyqqan sūmyrailaryna) aqy-pūldaryn berip tūrğany -birneşe
şişa viski men şamaly ol-pūl. Būl - advokat Grabtyñ
jaiylymynan maldy aidap ketken tüngi qyzmetteriniñ narqy
bolatyn.
Öz jūmystaryn tyndyrğan ündister jüre berse de, söitip üilerine
jetken soñ işimdikti sylqitsa da bolar iedi. İendi olardyñ qajeti joq
bolatyn. Al Spens pen Uiliams maldy alysqa ūzatyñqyrap baryp,
qymbatqa satularyna bolady. Nemese siyrlardy Grabbtyñ özine
qaita aidap aparyp, ūry-qary ündisterdiñ tartyp aldyq dep te
bösuleri mümkin. Plantatsiiälardyñ birinde, alaulağan otbasynda
otyryp köiituge qandai jaqsy!
Politsiiä men ükimetke de keregi sol iemes pe. Oi, bül tumysynan
tağy qaraqşy seminoldardy atama - tüpterine jetip Floridadan
quyp şyğatyn uaqyt äldeqaşan boldy!
Siyrlar advokat Garbbtiki bolğandyqtan oqiğağa aralaspadym. Būl
turaly basqa jerde, basqa jağdaida ğana aita alar iem. Sondyqtan
Djek iekeuimiz ieşkimge sezdirmesten at bailağan jerimizge qaita kelip,
oiğa şomğan küii ilgeri jürip kettik. Maskünem ündisterdi Uiliams
pen Spenstiñ jaldap alğandyğyna meniñ ieşbir kümänim qalğan joq. Al
būlar bolsa, osynau bylyqqa Grabbqa qyzmet ietu üşin baryp jür.
Qysqasy, "sauda saqal sipağanşa".
Olarğa, äiteuir, janjal şyğaru, sorly ündisterdi aşyndyra tüsu
kerek bolğan da...
XXIII tarau
JOL ÜSTINDEGI OİLAR
Uçilişede, tipti odan tys jerlerde de meni, ündisterdi
qorğaştaitynym üşin äjua ietetin-di. Aq näsildiler qanymen ieki jüz
jyl boiy aralasqan iejelgi Pokahontastyñ qany tamyryñda
syzdyqtap qana ağuy kerek iedi, kütpegen jerden qainap, būrqyrap
şyğa kelipti degendi basa aitatyn. Ūlttyñ qas jauyna degen kek
kernep, ūran köterilip jatsa da qauymğa qosylmaisyñ, sondyqtan sen
patriot iemessiñ deuşi iedi mağan.
Ūlt ta jūmyr basty pende sekildi ğoi. Bireuge jağu üşin sen de
sondai lañ boluyñ kerek. Ol sezingen närseni sen de sezinuiñ nemese
qostap otyruyñ qajet sekildi. Süiinişi men küiinişine ortaq bol qysqasy, közqaras pen senim ierkindiginen bas tart ta, köpşilikke ilesip
"qyr da joi!" dep aiğai sal.
Qazirgi qoğamda ömir süretin adamnyñ tūrpaty osy, patriotyñyz da
sol! Al öz pikirin şyndyq bastauynan izdeitin jäne adam
körsoqyrlyğynyñ jolyna tosqauyl bolğysy keletinder ğūmyr boiy
tanylmai ötedi. O düniede bolmasa, äiteuir, būl düniede tanylmaidy!
Ondai jan, Perudi jaulap aluşy sonşalyqty qūştar bolğan
"tirşiliktegi dañqqa" ūmtylmauy kerek, bäribir jete almaidy. Dañqqa
bölengisi kelgen nağyz patriot, ataqty öz süiegi külge ainalğan şaqta
ğana keler ūrpaqtan kütuge tiıs.
Qūdai oñdağanda, dañqtyñ basqa da türi bar. Ardyñ tazalyğy - būl
aityla salar bos söz iemes. Ony joğary bağalaityn jäne odan läzzat
alyp, boiyna jaña küş qūiylyp, jan raqatyn tabatyn adamdar da
bar.
Köñilsiz tūjyrymdarğa özim kezdeisoq kuäsi bolğan jaidan keiin
ğana iemes, juyrda iesti-iesti qūlağym tūnğan basqa da oqiğalardan
keiin den qoisam da, tap osy joldy tandap alğanyma ökingen joqpyn.
Sözimmen de, isimmen de, ädiletsizdik tarazysyna qauyrsyndai salmaq
qosqan joqpyn. Özimdi jazğyratyndai sebep joq iedi. Köp ūzamai
soğysta qarsylasym retinde betpe-bet kelgeli tūrğan osynau sorly
halyq aldynda meniñ arym taza bolatyn.
Būl basty mäsele jöninde oilanuğa da mūrşa bolmady - sol sät
dostyq pen mahabbat jaily ieske tüsirgen köñilsiz iestelikter bilep
aldy. İesime tonalğan jesir, onyñ balalary, Maiumi tüsti. Şynymdy
aitsam, otbasy müşeleriniñ bärine de bauyr basyp qalsam da, sol
qyzdy köbirek oilaimyn. Mağan onyñ tuğandarynyñ bäri qymbat,
sonda da bärinen Maiumi qymbattyraq. Bärin de aiap kettim, bärin de
oilap mūñaidym, biraq ieñ şūğylaly ümitten aiyrylğan ökinişim
özegimdi örtegendei boldy.
Olar qazir qaida boldy ieken? Qaida ketti ieken? Joramal, qauiptenu,
qorqynyş sanamdy san qiiälğa jeteleidi. Köz aldyma neşe türli
sūmdyq suretter ielesteidi. Būl qylmysqa barğan adamdar kez kelgen
basqa qylmystarğa da ─ būryn-soñdy qūlaq iestip, köz körmegen
zorlyqtarğa da bara beretini belgili. Balalyq şaqtağy dostarymnyñ
basyna qandai tağdyr tap keldi ieken?
Tağdyrdyñ osy soqqysynan soñ, olardyñ ne küige ūşyrağanynan
seriktesim beihabar. Körşilerdiñ ieşqaisysy olar turaly ieşteñe
iestimegendikten, ündisterdiñ jaña bir mekenine qonys audarğan şyğar
dep oilağan da qoiğan. Biraq ol tek joramal ğana bolatyn.
Tez auysyp otyrğan tabiğat suretteri auyr oidan seiiltip, iedäuir
jeñildenip qalğandai boldym. Jol alğaşqyda samyrsyn toğaiyn
aralai jürdi. Säske tüs şamasynda biz keñ jazyqqa şyqtyq. Oñ
jağymyzdan da, sol jağymyzdan da hommoktar - florida qūdyqtary
kezdesedi. Jol tura solardyñ ortasymen ötedi ieken. Bükil tabiğat
siqyrlap qoiğandai özgerip sala berdi. Bäri de - jürip kele jatqan jol
da, töbedegi japyraqtar da qūlpyryp ketti. Qarağailar japyraqtary
jap-jalpaq, teridei qalyñ, jyp-jyltyr mäñgi jasyl ağaştarmen
almasyp otyrdy. Mäselen, boi salyp ösken magnoliiälar osyndai iedi.
Ainalamyzda iemender, jibek ağaştary, lavrlar, temir ağaştar iın
tiresedi, al bärinen biıkte, tömende sybdyr qaqqan qarapaiym
dostaryna pañdana sälemdeskendei, asqabaq palmalary terbeledi.
Biraz uaqyt biz ağaştar men olardy şyrmai ösken aramza
ösimdikter arasyndağy qoiu qara köleñkemen jürip otyrdyq;
japyrağyn auyrlağan jüzimniñ zor sabaqtary, şūbatylğan
şyrmauyqtar, kümis tüstes tillandsiiä būtalary - osynyñ bäri
aspandy körsetpei jauyp tastapty. Sürleu orman işinde ireleñdep
keledi. Keide qūlağan ağaştar men jüzimniñ aiqasa ösken sabaqtary
jolymyzdy bögeidi. Olardyñ būtaqtary keme arqandary sekildi bir
ağaştan iekinşi ağaşqa artylyp, joldy jauyp tūr.
Orman işi küñgirtteu ieken, biraq ol keremettei äser qaldyrdy. Ol
meniñ köñil-küiime tañ qalarlyqtai üilese ketti jäne auasy mol,
aşyq qarağai ormanyna qarağanda birşama köñilimdi tynşytqandai
boldy.
Qarañğy ormannan şyğysymen biz joğaryda özim surettep ketken
Florida qūdyğynyñ birine bastaityn jolğa tüstik. Ol - ainalasyn
töbeşikter men kirpiş tüsti jaqpar tastar qorşağan döp-döñgelek
bassein. Tärizi, bir kezderdegi söngen vulkannyñ krateri bolsa kerek.
Anglosakson tūrğyndarynyñ būra söileitin tūrpaiy tilinde ony
"kloak" dep ataidy. Būl müldem üilespeitin at, öitkeni onda su bola
qalsa, onyñ möldirligi men tazalyğyna ieş su teñ kelmeidi. Biz kelgen
bassein de möldir suğa toly ieken. Künniñ nağyz ystyq kezi
bolğandyqtan özimiz de, attar da suğa bas qoidyq. Birtindep alystap
qalğan qara orman iendi bizge būrynğydai qalyñ da, köleñkeli de bop
körinbeitin sekildi. Az-kem äl jinap, tamaqtanyp alu üşin, osy arağa
kidirudi jön kördik.
Tamaqty syqap salğan qorjynnyñ qampaiğan büiiri, qyltiyp
tūrğan ieki-üş şölmek üidegilerdiñ bizge degen meiirban qamqorlyğyn
körsetkendei iedi. At üstindegi suyt jüristen täbetim aşylyp, al
ystyqtan tañdaiym keuip kele jatqan. Qorjyndağy tamaqqa tez-aq
toiyndyq, al sūp-suyq bastaudyñ suy qosylğan bir staqan qyzyl
şarap meiir qandyrdy. Osynau toqşylyqtyñ soñy taza auada sigar
tartumen aiaqtaldy. Temekimdi tartyp, magnoliiä būtaqtaryn
köleñkelep jattym. Jyltyr japyraqtar arasymen kök tütinniñ
joğary köterilgenin, odan şirkeilerdiñ jan-jaqqa bytyrai
qaşqanyn körip jatyrmyn. Köñilim qobaljuyn qoiyp, qalyñ oidan
seiile bastadym. Korall jañğaqtary men magnoliiänyñ ülken aq
gülderinen añqyğan jūpar iısten basym ainalyp, ūiyqtap kettim.
XXIV tarau
TAÑĞAJAİYP ELEC
Tärizi, osyndai del-sal küide birneşe minut jatsam kerek. Kenet
sudyñ şolp ietkeninen ūianyp kettim. Bireu suğa qoiyp ketken sekildi
boldy. Odan onşa qorqa qoimadym, basymdy būryp qarağan da
joqpyn.
"Suğa süñgip ketken Djek şyğar, ─ dep oiladym. ─ Dūrys-aq bolğan!
Sosyn men de şomylyp alarmyn".
Biraq men qatelesippin. Zäñginiñ suğa sekirmek oiy da joq ieken, özi
köz şyrymyn almaq bolğan jerge taiau jağada tūr. Ol da älgi
dybystan ūianyp ketip, atyp tūrsa kerek. Djektiñ dausyn qūlağym
şaldy.
─ Anany qarañyz, Djordj myrza, oipyrmaidyñ däuin-ai! Vuf!
Ornymnan tūryp, bassein jaqqa qaradym. Baiqasam, Djektiñ būl
jerde ieş qatysy joq ieken: sudan däu alligator şyğypty. Ol biz
jatqan jerge taman jüzip keldi de, alyp keudesi men qarymdy
aiaqtaryn alğa sozyp, bizge tañyrqai qarap qaldy. Basyn su betinen
joğary şyğaryp, qūiryğyn qaiqaityp alğan. Alligator äri kisi
külerlik, äri jiırkenişti äser qaldyrdy.
─ Myltyqty berşi, Djek, ─ dedim men sybyrlap. ─ Tek sezdirmei
jür, äitpese ürkitip alarmyz.
Djek myltyqty äkeluge jailap alğa jyljydy. Biraq alligator
bizdiñ piğylymyzdy sezip qalğan bolu kerek. Myltyqqa qol
sozğanymşa bolğan joq, kenet aunap tüsti de, qas qağymda sudyñ
astyna süñgip ketti. Myltyğymdy oñtailağan küii tağy da bir körinip
qalar degen ümitpen biraz kütip iem, beker boldy. Tärizi, būdan būryn da
şabuylğa tap bolsa kerek, bizdiñ qauipti jau iekenimizdi seze qoidy.
Bassein jolğa jaqyn bolğandyqtan, būl joramaldyñ jany bar iedi.
Ärine, ieger bizdiñ plantatsiiäda ötken sūmdyq oqiğa ieske tüspegende,
būl köriniske seriktesim de, men de män bermegen bolar iedik. Barlyq
jağdai: bassein, jaqpar tastar, ainaladağy ağaştar, tipti bauyrymen
jorğalauşy, qorqynyşty sūmyraidyñ ülkendigine deiin ─ bäri de
bizdiñ plantatsiiäda añyzğa ainalğan sol bir alligatordy ieske tüsiredi
ieken. Ūmytylmas sol bir küngi sūmdyq qorqynyşty oqiğalardy apaiqyn ieske tüsirdim, tap bir keşe ğana bolğandai iegjei-tegjeiine
deiin bäri iesimde qalypty: mulattyñ qorqynyşty alligatordy
jemtikpen aldap alyp kelui, basseindegi jan därmen aiqas, quğyn,
mulatty qolğa tüsiru, örtep öltiru jönindegi sot jäne ükim, qaşu,
köldegi ūzaqqa sozylğan quğyn jäne kenetten şyğa kelgen jan
türşigerlik ajal. Alligator su tübine süñgip ketken kezde mağan, tipti
mulattyñ sondağy jan ūşyrğan dausy iestilgendei boldy. Ötkendi
ieske alu iekeumizge de jeñil tie qoiğan joq, sondyqtan būl jönindegi
äñgimeni ūzaqqa sozbadyq. Sol sät bizdiñ oiymyzdy basqa jaqqa
audarğysy kelgendei, jabaiy kürke tauyq qūrqyldai qaldy. Djek qūs
atuğa rūqsat sūrady da, meniñ myltyğymdy alyp, ketip qaldy.
Men qaitadan "gavanamdy" tūtatyp, jūp-jūmsaq şöpke kerilip
jattym da, saqinalanyp köterilgen kögildir tütinnen köz almağan küii
biraz tynystap, aqyry magnoliiänyñ jūpar iısine mas bolğandai tağy
da ūiyqtap kettim. Būl joly tüs kördim. Tüsimde sol bir qaterli
oqiğalar köz aldymnan qaitadan ötip jatty. Biraq būl tüs şyndyqtan
alşaqtau iedi: tüsimde mulat araldyñ jiegine tyrmysyp şyğyp
jatady, söitip aman-sau qaşyp ketedi, sodan kek alu üşin qaita
oralady, iendi men onyñ qolyna tüsip qalamyn da, ol meni öltirgeli
jatady!
Osy bir jan qysylğan sätte tağy da, būl joly sudyñ şolpylynan
iemes, jaqyn jerden atylğan myltyq dümpuinen ūianyp kettim.
"Aha, Djek kürke tauyq atty bilem, ─ dep oiladym men. ─ Qalt
jibere qoimağan şyğar. Fortqa tym bolmasa bir kürke tauyq ala
baruğa tipti de qarsy iemespin. Tamaq jasap jiberuge jarap qalar.
İestuimşe tamaqqa onşa jarytpaityn körinedi ğoi. Djek jaman añşy
iemes, tigizbeui mümkin iemes. Al ieger..."
Meniñ qiiälymdy iekinşi ret gürs ietip atylğan Myltyq dausy būzyp
jiberdi. Sart ietip qysqa şyqqan üninen vintovka iekenin añğaryp
qaldym.
"Būl ne boldy ieken? - dep oiladym mazasyzdanyp. ─ Djektiñ
qolyndağy jalğyz oqpandy, myltyq, iekinşi ret oqtap ülgeretindei
bolğan joq".
Alğaşqy atylğan dybysty tüsimde iestigenim be? Joğa, ap-anyq
öñimde iestidim ğoi. Meni ūiatyp jibergen de sol dybys. İeki dürkin
atylğany dausyz, qatelesuim mümkin iemes.
Tañ qala ornymnan atyp tūrdym. Joldasym birdemege ūşyrady ma
dep qauiptengem. İeki myltyqtyñ atylğanynda kümän joq. İekinşi atqan
kim boldy ieken? Mümkin dūşpan şyğar? Biz qaterli jerde tūrmyz ğoi.
Dauystap Djekti şaqyrdym. Ol äldeqaidan dybys bergende
quanyp qaldym. Biraq sol sätte-aq meni qaitadan ürei biledi, öitkeni
Djektiñ dauysynda bir sūmdyq şoşynu bar iedi.
Tükke tüsinbei äri qatty qobaljyp, tapanşamdy jūlyp aldym da,
qalyñğa qoiyp kettim. Zäñginiñ üni jaqyn jerden ap-aiqyn iestildi,
biraq qalyñ ağaş işinen onyñ küñgirt tūlğasyn köre almadym. Ol äli
aiqailap tūr, sözderin iendi ğana ajyrata bastadym.
─ Saqtai gör, qūdai, - dedi ol qatty şoşynğan ünmen, - Djordj
myrza, jaraqattanğan joqsyz ba?
─ Qai saitan jaraqattamaq meni? Myltyq ieki dürkin atylmasa, būl
beibaq men jaqqa qarai atyp, abaisyzda tigizip aldym ba dep qorqyp
tür ieken dep oilap qaluğa da bolatyn-dy.
─ Tirisiz be? Qūdaiğa şükir, aman iekensiz, Djordj myrza!
─ Ay, būl qai söziñ, Djek?
Sol zamat ol ağaştardyñ arasynan şyğa keldi de, türin anyq
baiqadym. Bir sūmdyqtyñ bolğanyn tüsindim. Djekte öñ men tüs joq.
Közi alaqtap, qaraşyğy köriner iemes. İerinderinde qan-söl qalmağan.
Qara qoñyr jüzi sūrlanyp, tisi-tisine timei saq-saq ietedi.
Qimyldaryna qarağanda ies-tüssiz qorqynyş qūşağynda iekenin
añğarğandaisyñ.
Meni köre sala qarsy jügirip keldi de, soñynan ajal quyp kele
jatqandai, üreilene jaltaq-jaltaq qarap, qolymnan ūstap aldy.
Jalpy alğanda, Djektiñ qorqaq iemes iekenin biletinmin, tipti müldem
kerisinşe! Demek, keremet qaterdiñ töngeni-au... Qandai qater? Qadala
qarap iedim, qarauytqan orman işinen qoñyrqai ağaş dinderinen basqa
ieşteñe körinbedi. Sonan soñ Djekten män─jai sūrai bastadym.
─ Qūdaiym-ai! Sol, däl sonyñ özi! Sol iekeni anyq!
─ Onyñ kim?
─ Ah, Djordj myrza, demek, siz, şynynda da, jaraqattanğan joqsyz
ba? Ol sizdi atty. -Közde... gen... közdegenin öz közimmen kördim. Men de
atyp qalyp iedim, oğym darymai ketti, sosyn... ol qaşyp ketti.
─ Kim atty? Kim qaşyp ketti? Qūdai üşin, tüsindirşi mağan, ol kim?
─ İe... ieles qaşyp ketti!
─ Qaidağy ieles? Saitannyñ özin körgennen saumysyñ?
─ Dūp-dūrys, Djordj myrza, dūp-dūrys! Saitannyñ tap özi. Ol
Sary Djek!
─ Sary Djek deidi?!
XXV tarau
KIM ATTY?
─ Sary Djek deimisiñ?─ dep qaitaladym men, seriktesimniñ sözine
sene almai. ─ Sen Sary Djekti kördim dep tūrmysyñ?
─ İä, Djordj myrza, ─ dedi meniñ atqosşym, qorqynyşy ieptep
seiilgen soñ. -Aspandağy kündei ap-aiqyn kördim, özi nemese sonyñ
ielesi.
─ Sandyraq! İeles degen bolmaidy. Ağaştardyñ köleñkelerin aityp
tūrsyñ da. Köziñe birdeñe ielestegen ğoi.
─ Qūdaiym-au, Djordj myrza! - dep qarsylasty zäñgi senimdi türde.
─ Ant ieteiin, ieles iemes, tap özin kördim... Anyq kördim. Sary Djektiñ
özi, bolmasa onyñ ruhy...
─ Mümkin iemes deimin!
─ Mümkin bolmasa tūqymy qūrysyn, bäribir ras. Injil atymen ant
ieteiin! Sary Djek sizdi anau evkaliptiñ tasasynda tūryp atty.
Artynşa men de basyp qaldym. Myltyqtyñ ieki dürkin atylğanyn
iestigen bolarsyz?
─ İä, ieki dürkin atyldy, biraq mağan solai köringen şyğar.
─ Joq, siz jañylğan joqsyz. Vuf! Qarğys atqyr oñbağan! Atqan
sonyñ özi, ärine!.. Beri qarañyzşy!
Biz basseinge jaqyn kelip, köleñkesinde özim ūiyqtağan
magnoliiänyñ janyna toqtadyq. Djek ieñkeidi de, oq tiıp, qabyğy
sydyrylğan ağaş diñin körsetti. Oq ağaşty tesip ötipti. Qabyqtyñ
jaña sydyrylğany anyq, zaqymdalğan jerinen äli ağaştyñ söli
sorğalap tūr. Meni bireudiñ atqany anyq, tek säl-päl ğana tigize
almapty. Jolqapşyğymdy jastanyp, demalyp jatqanymda oq
basymnyñ üstinen ysqyryp ötkenge ūqsaidy. Qūlağymdy janai ötse
kerek, sebebi myltyq alğaş gürs ietip atylysymen şyjyldap öte
şyqqan dybysty qūlağymnyñ şalğany iesime iendi tüsti.
─ İendi senesiz be mağan, Djordj myrza? - dep sūrady zäñgi, öziniñ
tapqyrlyğyna mäz-meiram bop. - İeles bolmağanyn iendi kördiñiz ğoi?
─ İä, meni bireudiñ atqanyn iendi tüsinip tūrmyn.
─ Sary Djek, Djordj myrza, Sary Djek! Qūdai atymen ant ietemin!
- dep tolqi aitty jolserigim. - Myna ağaşty qalai anyq körip tūrsam,
sary sūmyraidy da sondai ap-anyq kördim.
─ Jä, qyzyl öñdi me, sary öndi, kim atsa ol atsyn, būl aradan tezirek
ketkenimiz jön bolar. Vintovkany berşi. Sen attardy ierttegenşe
baqylai tūraiyn.
Zäñgi attardy ierttep, zattarymyzdy jiystyrğanşa men
myltyğymdy tez oqtap, ağaştyñ qalqasynda osy tūstan atuy mümkinau degen jaqqa barlai qarap tūrdym. Ürei men degbirsizdik bilep
tūrğanyn aityp jatudyñ qajeti bolmas. Ömirime jasalğan qastandyq
kim bolmasyn, äiteuir, mağan qany qas bireudiñ öştesip jürgendigin
körsetetin iedi. Sary Djek atty degen zäñginiñ joramaly qisynğa
keliñkiremedi de, özine biraz külip aldym. Mulattyñ jantürşigerlik
ölimin öz közimmen kördim ğoi. Onyñ qaita paida bolğandyğyna ilanu
üşin Djektiñ joramalynan göri salmaqtyraq, būltartpas dälel kerek
iedi. Kün tüspeitin qara köleñke ormanda zäñgi belgisiz jaudy körgende,
onyñ qiiälyna qanat bitip, myltyq atqan adam Sary Djekke ūqsap
ketse kerek. Biraq atuyn atty ğoi! Jäne sol minutta mulattyñ tüsime
kirui qalai? Nege ondai tüs kiredi? Zäñgi körgen ieles meniñ tüsime iendi
ğoi.
İeki oqiğanyñ säikes kelgendigin oilağanda qanym qaraiyp, boiym
mūzdap sala berdi. Mūnda şyndyq bölşegindei sūmdyq jūmbaq bar iedi,
sol sebepti zäñginiñ ant-su işuinde negiz bar ma degen oiğa kele
bastadym. Būl jöninde neğūrlym köbirek oilağan saiyn, soğūrlym
alğaşqyda müldem mümkin iemes sekildi köringen jaiğa tezirek sengim
kele berdi.
Mäselen, ündis meni ieş sebepsiz nysanağa alyp ne qylsyn? Ras,
ündister men aq adamdar arasyndağy qarym-qatynas naşar bolatyn,
biraq soğys äzirge aşylğan joq qoi. Mäsele oğan äli jetken iemes.
Aqsaqaldar keñesi ötken joq, ol kelesi künge belgilengen-di. Onyñ
şeşimi belgili bolğanşa, ieki jaqtyñ birinen dūşpandyq ärekettiñ
bastala qoiuy iekitalai. Onyñ özi keñestiñ aldağy şeşimderine myqtap
äser ietken bolar iedi. Ündister beibitşilikke öz qarsylastarynan kem
zäru iemestin, tipti olardan da zäruirek bolatyn. Mūndai jönsizdikke
orynsyz äri mezgilsiz bara berudiñ paida keltirmeitindigin olardyñ
bilmeui mümkin iemes. Kerisinşe, qonys audarudy qoldauşylar üşin
bül taptyrmas syltau bolar iedi. Osyndai jağdaida ündistiñ ömirime
qater töndirui mümkin be?
Al ieger ündis bolmasa, onda meni kim jäne nelikten öltirgisi kep
jür? Özime osynşalyq qas jau bolarlyqtai äzirge ieşkimdi
jäbirlegen joq iedim. Kenet siyr aidauşy maskünemder iesime tüse
ketti. Kelisimder men keñes şeşimderinde ne şarualary bar olardyñ?
Olar üşin bütin bir taipanyñ tağdyrynan göri birer at, ier-toqym,
myltyq, kez kelgen kör-jer äldeqaida qymbattyraq. Ūrylar
aqtardyñ işinde ğana iemes, ündisterde de kezdesedi.
Jo-joq, olar iemes. Janai ötip bara jatqan bizdi olar körgen joq,
köre qalğan künde de būl arağa tez jete qoiulary mümkin iemes. Biz
atpen jele-jortyp keldik, olar jaiau bolatyn, iendeşe, kele
qūiatyndai bolğan joq.
Al Djektiñ aituynşa nağyz oñbağan Spens pen Uiliamsqa keletin
bolsaq, olar atpen jürgenmen bizdi körgen joq. Onyñ üstine maldy
tastap kete almaidy.
Aitpaqşy! Aqyry istiñ şeşimin tapqandai boldym. Mağan oq atqan
ömir baqi aqtardan kek aluğa ant ietken jäne közine birinşi tüsken
adamğa bar uytyp töge salar qaşqyn qūl bolmasyn. Bälkim, ol Sary
Djekke ūqsastyğy bar mulat şyğar. (Sary öñdi adamdar zäñgiler
sekildi bir-birinen aumaidy). Meniñ seriktesimdi aljastyrğan da sol
boluy yqtimal. Äzirge osyğan toqtap, köñilim ornyna tüsti.
Söitkenşe, Djek te jolğa daiyndalyp boldy. Bül qūpiiänyñ
şeşimin qūia tūryp, atymyzğa qarğyp mindik te, şaba jöneldik. Birazğa
deiin jan-jağymyzğa alaqtaumen boldyq. Jol sirek ösken orman
arqyly ötedi ieken, aldymyz da, art jağymyz da ap-anyq körinedi,
biraq aldymyzdan da, artymyzdan da ne aq, ne qara, ne qyzyl, ne sary
jau köringen joq. King fortyna jetkenşe birde-bir tiri jandy
kezdestirmedik. Biz fortqa kün kökjiekte qarauytqan qalyñ
ormannyñ tasasyna jasyryna bergen kezde baryp jettik.
XXVI tarau
ŞEKARALYQ FORT
"Fort" degen sözdi iestigen kezde tepkişekteri men ambrazuralary,
bastiondary men tis-tis qabyrğalary, bögetteri, qazymattary men
glasisi25 bar ülken qūrylys ─ bir sözben aitqanda myqty bekinis köz
aldyña keledi. İspandar, şyndyğynda da, Florida men basqa
jerlerde sondai forttar tūrğyzğan. Ol forttardyñ köpşiligi äli de
bar, al qalğandarynyñ qūlağan üiindileri bir kezderde qabyrğa
üstinde qabylan tañbaly tular jelbiregen ūlylyq pen dañqtyñ
kuäsindei bop jatyr. Biraq otarşyl ispandarmen ieuropalyq basqa
halyqtar säuletteriniñ arasynda ülken aiyrma bar.
İspandar Amerikada üstemdikterin mäñgi saqtap qalatyndai,
qyruar ieñbek pen jūmsalğan qarjyğa qaramai, qamaldar salğan.
Floridadağy bilikteri osynşa qysqa bolady-au, ūzamai quyp
şyğady-au degen oi olardyñ qaperinde de bolğan joq.
Tübinde olar osy alyp qamaldardyñ paidasyn kördi. Onsyz qara
tory iamassiler, sosyn jeñimpaz seminoldar ispandardy gül
jainağan jarty araldan äldeqaşan, ündisterdi basqa ieldiñ biligine26
ötkizbes būryn-aq quyp şyqqan bolar iedi.
Florida jerinde Qūrama Ştattardyñ da tastan örilgen qamaldary
bar, biraq tarihta atalatyn şekaralyq soğys "forttary" olarğa
müldem ūqsamaidy. Būl qūrylystar alyp beldeu sekildi Qūrama
Ştattardyñ bükil aumağyn qorşap jatyr. Mūnan biz tis-tis
qabyrğalardy, jartastardan oiyp jasalğan, qymbatqa tüsetin
kazemattardy jäne qajetsiz säulet örnekterin köre almaimyz. Būlar
köbinese ağaştan uaqytşa qalqita salğan arzan qūrylystar. Şekara
beldeui ünemi özgerip otyratyn jedel şeginu kezderinde qinalmai-aq
qaldyryp kete beruge bolady.
Qyrynqabaq ündisterge qarsy senimdi qorğanys jasau üşin bylai
isteu kerek: jüzdegen ağaş tabyñyz, kesip qūlatyñyz da, ūzyndyğy on
segiz fut keletin taqtai tiliñiz, tört būryşty ietip bir-birine jaqyn
ornalastyryñyz, tegis jağy işine qaraityn bolsyn, sosyn bärin
köldeneñ taqtailar qağyp, biriktirip, ūştaryn üşkirlep oq atatyn
sañylaular jasañyz. Sañylaulardan tömenirek jerden segiz fut biık
ietip köpir jasap, syrt jağynan or qazyñyz. Qarama-qarsy
būryştaryna bastion salyñyz da, zeñbirekteriñizdi ornatyñyz, berik
qaqpa tūrğyzyñyz ─ şekaralyq fort bolady da şyğady!
Ol sol jerdiñ jağdaiyna bailanysty üş būryşty da, tört
būryşty da, köp būryşty da boluy yqtimal.
Odan keiin sizge soldattar tūratyn jäne azyq-tülik saqtaityn
baspana kerek. Qorşaudyñ işinen myqty blokgauz salyñyz; kerek
deseñiz, onyñ da būryştaryna oq atatyn sañylaular jasañyz ─
syrtqy qorşaudy şabuylmen alğan jağdaida tirek bolady. Osynyñ
bäri bitken kezde fort saqadai sai dep sanai beriñiz.
Taptyrmaityn qūrylys materialy ─ qarağai... Onyñ būtaqsyz biık
diñin şauyp qūlatyp, ūzyn taqtailar tilu jeñilirek keledi. Biraq
Floridada fort saluğa jaramdy basqa da ağaştyñ türi bar ─ ol
asqabaq palmasy. Bül atqanda qaq aiyryla bermeitin tyğyz ağaş, oq
ötpei, tūryp qala beredi. Fort King sondai ağaştardan salynğan
bolatyn.
Birneşe jüz soldaty bar osyndai bekinisti fortty köz aldyñyzğa
ielestetiñizşi; olardyñ birazy kirlegen aq, qaiyrma jağaly kögildir
mundir (jaiau äsker), iekinşi bireuleri qyzyl yzbaly qara kök mundir
(zeñbirekşiler),
iendi
bireuleri
şymqai
jasyl
mundir
(karabinerler), al keibireuleri sarğyş tüsti äp-ädemi mundir
(dragunder) kigen.
Osy olpy-solpy kiıngen soldattardyñ fortta sandalyp bos
jürgenin, nemese ūsqynsyzdau küide top-top bop tūrğandaryn köresiz;
keibireuleri ğana jinaqy kiıngen; belbeulerin aq balşyqpen tazalap,
myltyqtarynyñ naizasyn bekitip qoiğan - būlar küzette tūrğan
saqşylar. Osylardyñ arasynda ūqypsyz kiıngen äielder de jür soldat äielderi men kir juuşylar, ortalarynda birneşe qara tory
skvo27 kezdesedi, qoldy-aiaqqa tūrmai jylap jatqan balalar da
osynda. Keide qara kök keudeşelerinen birden tanylatyn ofitserler
asyğa basyp ötip bara jatady. Qastarynda qarapaiym kiıngen
djentlmender ─ syrttan kelgender nemese ierikti qyzmetkerler.
Qalğan qarapaiym tobyr ─ markitanttar28 ögiz satuşylar, mal
aidauşylar qasapşylar, jol körsetuşiler, añşylar, oiynşylar
nemese jai jürgen qañğybastar, jūmysy joqtar. Är jerden jalşy ─
zäñgiler men dos köñildi ündister de kezdesip qalady. Aqyrynda siz
ükimettiñ täkappar ökiline de kezdesip qalasyz... İendi osynyñ bäriniñ
üstinde kögildir matada jypyrlağan aq jūldyzdary bar amerikan
tuyn köz aldyñyzğa keltirseñiz - aldyñyzdan men fort Kingtiñ
qaqpasyna kirgendegi körinis şyğady.
***
Keiingi kezderde atqa minbei jaman üirenip qalsam kerek, jol
soğyp tastapty. Tañerteñgi dabyldy iestisem de, öz qyzmetime äli kirise
qoimağandyqtan oğan ieşqandai män bermesten ūiyqtap aldym. İekinşi
ret meni aşyq terezeden iestilgen kerneilerdiñ üni men baraban
dañğyry ūiatty. Saltanatty marş äuenin iestidim de, tösegimnen atyp
tūrdym. Sol sät, kiınuime kömektesu üşin Djek te kelip kirdi.
─ Anany qarañyz, Djordj myrza! - dep dauystady ol, tereze jaqty
nūsqap. ─ Bükil Floridanyñ seminoldary jinalğan-au deimin! Vuf,
qūmyrsqadai qaptauyn!
Men terezeden qaradym. Köz tartarlyq ğalamat körinis ieken.
Qorşaudyñ işindegi soldattar tūs-tūstan jügirip kelip, saltanatty
şeruge daiyndalu üşin rota-rota bop sapqa tūryp jatyr. Bäri de
mūntazdai kiınip alğan, mundirleriniñ tüimeleri saluly, bas
kiımderin şekelete kigen, belbeulerin appaq qardai ietip tazalağan,
myltyq naizalary men tüimeleri künge şağylysady. Osynyñ bäri
äskeri quattyñ körinisindei iedi. Soldattardyñ aldynda oqaly
mundirleri jaltyldap ofitserler jür. Oqşaulau jerde ştab
ofitserleriniñ ortasynda general tūr. Olardy qyzyl jäne aq
qauyrsyndar qadağan qara qalpaqtarynan tanuğa bolady. Bastan-aiaq
saltanatty forma kigen general şenindegi uäkil de osynda iedi.
Osynau şeru ündisterge ses körsetu üşin ötkizilmek. Äskeri
adamdardan basqa mūnda jaqsy kiıngen jai azamattar da bar bolatyn.
Olar töñirektegi plantatorlar; solardyñ işinde äkeli-balaly
Ringgoldterdi körip qaldym. Biraq qorşaudyñ syrtyndağy körinisi
būdan da ğajap iedi.
Fort mañynda birneşe jüz iardqa sozylyp jatqan keñ jazyqta
özderiniñ äskeri kiımderin kigen jauynger ündister şağyn-şağyn top
bop tūr. Bäriniñ de bas kiımderinde qūs qauyrsyndary, denelerinde
äşekei suretteri bar. Olardyñ äskeri kelbetteri birkelki bop
köringenmen, ärqaisysy är türli kiıngen iedi. Bireuleriniñ üstinde ─
añşy jeidesi, şalbar, monşaq, teñge, zermen äşekeilengen būğy
terisinen tigilgen mokasin. Basqalarynyñ üstinde ─ güldi nemese
jolaq sisa jäne balağy tizeden tömenirek tüimelenetin kök, jasyl
nemese qyzyl mauyty şalbar; jiegine monşaq taqqan ūzyn şūlyq.
Baltyr orağyştyñ teñgeleri men üzbeleri salbyrap tūr. Är türli
aşyq tüsti vampumdar29 belderine jarasyp, oğan ūzyn pyşaqtar,
tomagavkiler, al keibireulerinde kümis qaqtağan tapanşalar
qystyrylğan - osynyñ bäri ispandardan mūra bop qalğan zattar.
Keibireuler belbeu ornyna ispandardyñ al qyzyl jibek şarfyn
orap alğan da, onyñ kestelengen ūştary kiımderine ierekşe jarastyq
berip, aldarynda salbyrap tūr. Bas kiımderindegi äşekeiler de az
iemes: bireulerinde türli tüsti qauyrsyn qadağan döñgelek mañdaişa,
basqalarynda ─ qara tiın, sileusin nemese janat terisinen tigilgen
dulyğa ispetti taqiiä. Jäne de sol añnyñ tūmsyğy aqylğa syimas
keiipte ündistiñ mañdaiynan salbyrap tūrady. Köpşiligi bastaryna
kestelegen matadan jalpaq mañdaişa bailağan, oğan qaraqūs qanatyn
nemese ülpildegen tyrna qanatyn qadap alğan. Jauyngerlerdiñ iendi
bireuleri bastaryna Afrikanyñ ieñ iri qūsy ─ tüieqūs qauyrsynyn
tağypty.
Ündisterdiñ bäri de ūzyn añşy myltyqtarymen qarulanğan;
ärqaisynyñ iyqtan asyra salğan beldikterinde däri salğan müiiz ben
oqşantai salbyraidy. Sadaq pen jebe tek ülkenderge iere kelgen jas
öspirimderde ğana.
Ärirekte, toğai şetinde şaşyrata tikken üiler körinedi ─ ündister
özderiniñ qostaryn qūrypty. Qos basynda jelbiregen tular olardyñ
är taipadan iekenin körseter iedi. Ūzyn köilekti äielder qos arasynda
qydyrystap jür, al qyzyl öñdi balalar kök şalğynda asyr salyp
oinaidy.
Ündisterdi fort qorşauynyñ mañyna jinalğan kezde bir-aq kördim.
Bireuleri top-top bolyp äñgimelesip tūr, keibiri bir toptan iekinşi
topqa auysyp, aqyldasyp jürgen sekildi. Osy bir adamdardyñ mañğaz
tūlğalary birden közge tüsedi. Olardyñ ierkin de batyl qimyldaryna
süisine qaraimyn, üiretilgen soldattyñ öreli attai kibirtiktegen
jürisine müldem ūqsamaidy. Salystyra berseñ ündister basym.
Aiaqtarymen aiaqtary, iyqtarymen iyqtary tiresip, sapta qalşiyp
tūrğan soldattarğa, sonan soñ bastaryna qauyrsyn qadağan, tuğan
jerinde alşañ basyp jürgen ündisterge qarağan kezde mağan būlardy
jeñsek tek köptigimizben ğana jeñetin şyğarmyz degen oi keldi.
Osy oiymdy iestirtip aitqan bolsam, meni mazaq ietip küler iedi.
Mūnyñ özi aq tüstilerdiñ şekaradağy ierlikteri jönindegi, negizinen
lepirme qauesetke qūrylğan äñgimelerge qarsy şyqqandyq bolar iedi.
Osy uaqytqa deiin ündister ylği jeñilumen keledi, biraq olar aq
adamdardyñ myqtylyğynan nemese ierjürektiliginen jeñilip
jürmegen bolar? Joq, teñsizdik aq öñdilerdiñ san jağynan, oğan qosa
qaru jağynan basymdyğynda iedi. Bizdiñ jeñisimizdiñ syry da osynda.
Şyndyğynda, vintovka ūñğysynan ūşqan qorğasyn oqtan sadaqpen
qalai qorğanbaqsyñ? Qazir ol teñsizdik joiylğan, iendi ündisterde de
myltyq bar, olar da aq näsildiler sekildi myltyqty jetik igergen.
Ündister fort aldynda jarty şeñber jasai, qaumalap tūr.
Aldyñğy jaqqa kök maisağa kösemder jaiğasypty, olardan keiin kişi
kösemder men aiqastarda ierekşe közge tüsken jauyngerler
ornalasqan, taipalardyñ qalğan müşeleri artqy jaqta qaz-qatar
türegep tür. Tipti äielder men balalarğa deiin jaqyndañqyrap, üntünsiz ūilyğysyp tūr. İerkekterdiñ qimylynan köz almaidy.
Ündister ädettegiden sūsty äri tym-tyrys. Jaişylyqta äzil men
äñgime aitudy jaqsy köretin seminoldarğa būl üilespeitin iedi.
Köñildilik jağynan olarmen qaiğysyz-qamsyz zäñgilerdiñ özi teñ tüse
qoimaityn. Qazir olar özderin basqaşa ūstauda. Kösemder de,
jauyngerler de, äielder de, tipti oiyndaryn tastai berip
añyraiysyp qalğan balalar da bir türli saltanatty keiipte. Onyñ
sebebi tüsinikti de: kündelikti küiki tirlikti talqylaityn jinalys
iemes, özderiniñ tağdyrlaryn şeşetin, düniedegi ieñ qymbat närse ─
tuğan jermen mäñgi qoştasu mäselesin şeşetin keñes bastalğaly tūr.
Bügin olardyñ ädettegidei nege aq jarqyn iemestigin tüsinu oñai.
Degenmen bäri birdei tūnjyrap qaldy deuge bolmaidy. Qonys
audaruğa qarsy bolmağan kösemder de bar iedi. Olar aqtarğa satylyp
būzylğan, öz taipasyna, ūltyna opasyzdyq jasağan kösemder
bolatyn. Ondailar az iemes ieken jäne özderinşe äjepteuir küşke
ainalypty. Yqpaldy kösemderdiñ birsypyrasyn azğyryp, olar öz
halqynyñ müddesin satuğa kelisim beripti. Biraq seminoldar olardyñ
opasyzdyqtaryn sezip qalsa kerek, qarsy partiiänyñ osynşa
alañdauy da sondyqtan iedi. Kösemder arasynda alauyzdyq bolmasa,
otanşyldar partiiäsy op-oñai jeñiske jetip, mäseleni halyq müddesi
tūrğysynan şeşer iedi. İendi olar satqyndardyñ opasyzdyğynan
qauiptenude.
Orkestr marş küiin oinady da, saltanatty sap tüzegen äsker
qaqpadan şyqty. Men jalma-jan mundirimdi kiıp, generaldyñ
ştabyna qosyluğa asyqtym. Birneşe minut ötpei-aq biz ündis
kösemderimen betpe-bet kep tūrdyq. Äsker qatar tüzedi. Aldyñğy
jaqtağy tudyñ janynda general, onyñ qasynda ükimet uäkili tūr.
Odan ärirekte ştab ofitserleri, hatşylar, tilmaştar, sondai-aq,
keibir iri plantatsiiä ieleri yğy-jyğy bop tür. Ringgoldter de
osynda bolatyn. Olardy sypaiylyqtan keñeske şaqyrğan körinedi.
Ofitserler kösemdermen qol alysyp, kelisim trubkasy barlyq
qatardy aralap şyqty, sonan soñ keñes saltanatty türde aşyq dep
jariiälandy.
XXVII tarau
KEÑES
Birinşi bop ükimet uäkili söz aldy. Ol tym ūzaq söiledi, sondyqtan
iegjei-tegjeiin aityp jatpadyq. İeñ aldymen ol ündisterdi Oklavaha
kelisiminiñ şarttaryn moiyndauğa, Floridadağy jerlerin aq
öñdilerge beruge, Batysqa, Arkanzasqa, Uait Riverden ündisterge
bölingen jerge qonys audaruğa, bir sözben aitqanda, ükimettiñ
tapsyruymen özi qoiyp otyrğan barlyq talaptardy oryndauğa
şaqyrdy. Qonys audaru ündisterge tek qana paida keltiredi dep
sendiruge tyrysyp baqty, olar baruğa tiısti jaña jerlerdi nağyz
jūmaq retinde surettep berdi: qoinauy tolğan añ, būlandar, ielikter
men buivoldar jyrtylyp aiyrylady, özenderi balyqtan körinbeidi,
būlaqtary köz jasyndai tap-taza, möp-möldir, aspanyn ieşqaşan būlt
torlamaidy dep bösti-ai kep!
İeger seminoldar onyñ sözine sene qalsa, onda dini ūğym boiynşa,
añ aulaityn jūmaq jerler aspanda iemes, jerde bolğany ğoi.
Sonan soñ ol ündister ūsynystan bas tartqan jağdaida qandai
pälelerge jolyğatyndaryn sanap şyqty: aq öñdiler şekara mañyn
tez jailap alady, oñbağandary ündisterdiñ ieligine basyp kiredi.
Qaqtyğys bastalyp, qan tögiledi. Qyzyl tüstiler aq näsildiler soty
aldynda jauap beredi. Onda zañ boiynşa ündistiñ anty
moiyndalmaidy, sondyqtan olar ädiletsizdiktiñ bärine tözuge mäjbür
bolmaq.
Ükimet uäkili Uaili Tompsonnyñ 1835 jyldyñ aprelinde Knig
fortyndağy keñeste keltirilgen tūjyrymdary osyndai iedi.30 Men
onyñ öz sözderin keltireiin. Odan aq öñdilerdiñ ündisterge qoldanğan
"şynşyl" jäne "tura" saiasatynyñ ülgisi retinde üzindi aluğa bolady.
Ol bylai degen-di:
─ Jaraidy, osynda senderge tağy da birneşe jyl qala tūruğa
rūqsat ietildi delik. Qandai jağdaiğa tap bolatyndaryñdy bilesiñder
me? Keşikpei jer böliske tüsip, satylady da, oğan aq öñdiler
qonystanady. Ol jaqqa qazirdiñ özinde jer ölşeuşiler jiberilip
qoidy. Jaqynda ükimet zañynyñ qūryğyna iligesiñder. Senderdiñ
zañdaryna tyiym salynady, kösemderiñ kösem boludan qalady. Aq
öñdilerdiñ işindegi jaman adamdar senderden aqşalai qūn jäne
zäñgilerdi qaitaryp beruleriñdi talap ietedi, tipti kisi öltirgen dep
kinälaulary da mümkin. Sonymen, aq näsildiler sotyna
tartylasyñdar. Sot protsesi aq öñdilerdiñ zañy boiynşa ötkiziledi.
Senderge qarsy kuä bolatyndar da aqtar. Al ündisterge kuä retinde
söileuge rūqsat berilmeidi. Birneşe jyldan soñ sender azap körip
tyğyryqqa tirelesiñder. Adam aitqysyz qaiyrşylyq halge
jetesiñder. Al aştyq bir japyraq nan sūrauğa mäjbür ietken kezde ─
bälkim, sol küige ūşyratqan adamnyñ özinen sūrarsyñ ─ senderdi
"qañğyğan töbet" dep quyp şyğar, artyñnan bir-aq teber. Ūly
Äkeleriñ (!), senderdi sondai sūmdyq apattan qūtqaru maqsatymen,
Batysqa qonys audarularyñdy qalaidy!..
Mūndai sözder seminoldarğa Floridada qala berudi qamtamasyz
ietken Moultri fortyndağy kelisimnen keiin de köp aitylğan! Būl
kelisimniñ üşinşi tarmağynda: "Qūrama Ştattar Florida ündisterin
öziniñ qaramağyna alady jäne kez kelgen adamnyñ kez kelgen zorlyqzombylyğynan qorğaidy", - dep jazylğan.
Äi zaman-ai, qu ömir-ai! Birese ötingendei mäimöñke, birese
täkapparlyq pen ospadarlyqty bildiretin būl sözder bastan aiaq birbirimen şatasqan qulyq pen jymysqy qoqan-loqqyğa toly iedi.
Uäkil böse berdi. Öziniñ seminoldarğa ieş qastyğy joq. Tek mūnyñ
josparyna qarsy şyqqan kösemderdi ğana jaqtyrmaidy. Olardyñ
bireuin, tipti jek körip ketti. Biraq oğan qanat bitirgen basty maqsat,
ükimet senip tapsyrğan isti mümkindiginşe mültiksiz oryndauğa
tyrysu, söitip, täjiribeli diplomat atağyna jetu ğana bolatyn. Osy
ataq-dañq üşin ol, memleket şeneunikteriniñ köpşiligi sekildi, öziniñ
jeke basynyñ täuelsizdigin, senim ierkindigin jäne aryn qūrban ietuge
de daiar iedi. Äñgime mindetti türde korolge qyzmet ietude bolmasa
kerek. "Korol" degen sözdiñ ornyna "kongress" sözin qūia salsañyz,
bizdiñ uäkildiñ ūrany bolady da şyğady!
Uäkildiñ sözi pälendei tereñ bola qoimağanmen, keibir älsizder men
auytquşylarğa äjepteuir äser ietti. Mūnda qalğanda köretinderi
älgindei bolsa, jaña jerlerdegi tūrmys-jailardy nege baiqamasqa?
Sondyqtan uäkil surettep bergen äñgimeniñ de jany bar sekildi
köringen keibireulerge.
Soğysqa şaqyrğan ūran bastalğan kezde seminoldar iegiske qolaily
sätti ötkizip alyp, astyqty biyl az septi. Demek, önim jaqsy
bolmaidy ─ jügeri de, küriş te, batat ta joq degen söz. Mūndai
jaibaraqattyqtyñ saldary köp ūzamai biline bastady. Seminoldar
iendi qytai itmūrynynyñ tamyrlary31 men iemen jañğaq jinai
bastady. Al qysta ne bolmaq? Köpşiliktiñ alañdauy zañdy iedi, men
olardyñ önderinen ürei köremin. Keñestiñ şeşimi jaily patriotkösemder de qatty alañdauda.
Alaida olar abdyrap, sasqan joq. Qysqa ünsizdikten keiin qonys
audaruğa birjola qarsy adamdardyñ biri Hoitl-metti söz aldy.
Mūndaida ündister jasqa qarap söz söileu degendi bilmeidi. Bylaiğy
jūrttyñ köksegen oiy men sezim-tüisigin bildiretin jäne köpşilik
moiyndaityn är taipanyñ öz şeşeni bar. Bas kösem Onopa da osynda
bolatyn. Ol qaq ortada otyr. Basynda Amerika revoliutsiiäsynyñ32
ieskertkişi ─ britan täji jarqyraidy.
Biraq Onopa qyzyl sözge üiir iemes iedi, sondyqtan sözdi kemeñger
keñesşi äri ier jürek jauynger ğana iemes, sonymen qatar seminoldar
arasynda şeşendigimen de közge tüsken öz küieu balasy Hoitlmettige berdi. Ol Onopanyñ "premer-ministri" iesebinde bolatyn, al
köne däuir tilimen aitsaq öz halqynyñ Odisseii33 iedi. Būl bet älpeti
saiypqyranğa ūqsaityn, tünergen, ūzyn boily aryqşa kelgen, qara
tory kisi bolatyn.
Ol seminoldar taipasynan şyqpağan. Özin Floridany ispandar
üstemdiginiñ bastapqy kezinde mekendegen köne taipalardyñ
äuletinen tarağan ūrpaq dep biletin. İamassi taipasynan tarauy da
mümkin, öñiniñ qara torylğy sol dolbarğa keletin sekildi.
Hoitl-mettidiñ şeşendik talantyn sözinen añğaruğa bolatyn iedi.
Ol bylai dedi:
─ Moulgridegi şart ─ jiyrma jyl būryn menşigimizdegi jerde
beibit ömirdi negizdep bergen bolatyn. Dauly mäseleniñ bäri rettelip,
bizdi aq näsilderdiñ zorlyq-zombylyğynan iemes, tağdyrdyñ jazğan
ajalynan ğana ölesiñder dep sendirgen-di. Daraq jasyn tüsip
qaqyramasyn, käriliktiñ suyğyna şalynyp, tirşilik näri sualğan soñ
baryp qūlaityn bolsyn. Sonda quarğan japyraqtary jan-jaqqa
ūşyp, būtaqtary jartylai şirigen, tirşiliksiz böreneden özi-aq
ajyraidy. Oklavahadağy keñes sailağan adamdarymyzdy qonys
audaruğa ūsynylyp otyrğan jerlerdi aralap körip, nätijesin
halyqqa aityp beru üşin ğana jibergen. Biz kelisimimizdi berip, ol
jerlerdi aralap şyqty. Jūpar iısi añqyğan dämdi jemister ösetin jer
ieken, auasy tap-taza, biraq ainalasynda piğyly jaman, dūşpan
körşileri köp körinedi. Al qyrğiqabaqtyqtyñ nätijesi ─ qyrğyn
soğys qana. Qan ─ qasietti jeriñdi bylğaidy, ört ─ tirşilik būlağyn
sualtady. Pouni taipasynyñ ündisteri birneşe jylqymyzdy ūrlap
äketti, sondyqtan salt attylar atqa artatyn jükti öz iyqtaryna
salyp jürdi. Sender bizdi ieşqaşan tynyştyq bermeitin jaman
ündisterdiñ arasyna qonystandyrğylaryñ keledi.
Ol jerlerdi körip şyqqanymyz bolmasa biz ieşteñe degen joq iedik,
biraq Qūrama Ştattardyñ uäkilderi qağazğa küştep qol qoiğyzdy. İendi
kelip qonys audaruğa öz ierikteriñmen keliskensiñder dep tūrğandaryñ
mynau! Biz tek jerdiñ ūnaityndyğyn mälimdegenbiz, şeşimdi halyq
aitsyn dep iedik. Odan ärige ökilettigimiz jürmeitin.
Söziñiz tamaşa-aq, biraq meniñ halqym qonys audaru mäselesin däl
qazir şeşe almaidy. Bireuler olai, bireuler bylai oilaidy,
qabyrğalarymen keñesu üşin jūrtqa uaqyt beru kerek. Bizdiñ
halqymyz jerinen kete almaidy, ketkisi kelmeidi! "İä" degen sözge
auyzdary barsa da, jürekteri "joq", "ol ötirik" dep soğady. Bizge böten
jerdiñ keregi joq. Ony qaitemiz? Özimizdiñ tuğan jerimizdi süiemiz, bar
baqytymyz osynda! İeger bauyr basqan jerimizden kenet ajyrap
qalar bolsaq, onda jüregimizdiñ perneleri qosa üziledi. Biz qonys
audaruğa kelisim bere almaimyz, ketpeimiz!
Hoitl-mettiden keiin qonys audarudy jaqtap jürgen kösemderdiñ
biri söz aldy. Ol taipadağy ieñ qūdiretti kösemderdiñ biri Omatla
bolatyn. Onyñ uäkilmen qūpiiä odaq qūryp jürgendigi jöninde küdik
bar. Ol bitimge şaqyra söiledi. Qyzyl öñdi bauyrlaryna ieşqandai
kedergi jasamauğa, Oklavaha kelisiminiñ şarttaryn adal oryndauğa
keñes berdi.
Būl kösemniñ basqa bireudiñ yqpalynda iekeni aiqyndaldy. Sonymen
birge, ol aşyqtan-aşyq ükimet jağyna şyğudan da qorqatyn sekildi.
Otanşyldardyñ keginen seskendi. Ornynan tūryp söilei bastağandaaq patriot-jauyngerler oğan jaqtyrmai qarap, al olardyñ kösemderi
─ Arpiuki, Koa-hadjo jäne basqalar ─ sözin jiı-jiı böle berdi. Sol
sarynda, biraq batylyraq söilegen Lusta-hadjo (Qara Topyraq)
boldy. Şekten tys batyl söilegen ol, jaña dälelder keltirgen joq,
biraq opasyzdar jağyn bir köterip tastady. İendi bolmasa
şydamsyzdanyp, qobalji bastağan uäkildiñ de köñili ornyna tüsti.
Odan keiin djentlmenge tän biiäzy minezdi ündis, asa qūrmetti
kösemderdiñ biri Holatomiko tūrdy. Ol syrqat bolatyn, sondyqtan
söilegen sözderi köpşilik kütkendei iemes, bosañdau şyqty – al, qonys
audaruğa üzildi-kesildi qarsy adamnyñ biri osy iedi.
─ Biz mūnda bügin bir-birimizben aqyldasuğa jinalyp otyrmyz, dedi ol. ─ Bärimizdi jaratuşy Ūly Aruaq, bärimiz de sonyñ qūlymyz.
Bärimiz de bir anadan tuyp, bir iemşekti iemip östik. Demek, bärimiz de
bauyrmyz, al bauyrlar bir-birimen jaulasyp, qan tökpes bolar. İeger
öz bauyrynyñ qolynan qan tögiler bolsa, onda Jer-ana küñirenip, kek
aluğa şaqyrady da, bärimiz Ūly Aruaqtyñ qaharyna ūşyraimyz. Men
syrqatpyn. Mağan qarağanda şükirleu bireuiñ oilaryñdy
aitarsyñdar.
Būdan keiin birneşe kösem söiledi. Qonys audarudy jaqtauşylar
Omatla jäne Qara Topyraqtyñ sözderin qaitalady. Olar Ohala
(Ülken Jauynger), ağaiyndy İtolasse, Çarlz Omatla jäne tağy da
birneşe yqpalsyzdau kösemder bolatyn.
Olarğa qarsy söilegen otanşyldar: Akola, İaha-hadjo (Qūtyrğan
Qasqyr), Eha Matta (Su Jylan), Poşalla (İergejeili) jäne zäñgi
Abram. Ol bir kezderde Pensakoladan qaşyp kelgen, iendi mikosoki
taipasymen birge tūratyn zäñgilerdiñ kösemi, Onopa keñesşileriniñ
biri, oğan degen yqpaly da şeksiz. Ağylşynşa ierkin söileitin ol
Oklavaha mäjilisinde ündisterdiñ bas tilmaşy bolğanyndai, bül
keñeste de audarmaşy bop tūrdy. Ol taza qandy zäñgi bolatyn.
Könektei ierinderi, şyğyñqy jaqtary jäne öz näsiline tän basqa da
bitim ierekşelikteri osynyñ kuäsindei iedi. İer jürek, salqyn qandy äri
sūñğyla adam, özine senim artqan halqyna şeksiz berilgen dos bola
bildi.
Kişipeiildikpen
äri
ūstamdy
söilegenmen
uäkildiñ
josparlaryna soqqy beruge bekem bel bailağan ieken.
Bas kösem äli söilegen joq bolatyn, uäkil iendi soğan būryldy.
Ūzyn boily, ietjeñdi Onopada alyp bara jatqan aqyl joq syndy,
biraq sonymen birge öz bağasyn biletin bop körindi. Ağyp tūrğan
şeşen de iemes jäne halyqtyñ bas "mikosy" bolğanmen jauyngerler
arasyndağy yqpaly keibir kişirek kösemderdiñ yqpalynan kemtūğyn.
Sondyqtan onyñ pikiri şeşuşi nemese basqalar üşin mindetti pikir
dep sanalmaityn, biraq "miko-miko" (kösemderdiñ kösemi)
atanğandyqtan jäne şyntuaitqa kelgende, asa iri mikosoki
taipasynyñ basşysy bolğandyqtan, tarazy basyn ia ol jaq, ia bül
jaqqa qarai basyp ketui mümkin. İeger ol qonys audarudy jaqtap
şyqsa, otanşyldar ūtyldy dei beriñiz.
Bäri de siltidei tyna qapty. Aq öñdilerdiñ de, qyzyl öñdilerdiñ de
nazarlary bas kösemde. Onyñ oilau jüiesinen habardar jandar öte az,
sondyqtan qandai pikir aitatynyn jūrttyñ köbi bile almai tūr. Onyñ
sözin qanşalyqty qauiptene kütkenderi tüsinikti.
Biraq däl osy bir syn sätte Onopanyñ artynda tūrğan jauyngerler
qozğalaqtap, tärizi, özderi qatty syilaityn jaña kösemge qaq
jarylyp jol beristi.
Sälden soñ ol alğa şyğa keldi. Būl barynşa äşekeili kiım kigen,
keskin-kelbeti kelisken jas jauynger iedi. Keudesine kösemniñ airyqşa
belgilerin taqqan. Biraq onsyz da, bir qarağanda-aq, onyñ halyqty
bastau üşin tuğan adam iekeni baiqaldy.
Üstinde qymbat kiım, biraq äsireqyzyl, alabajaq iemes. Belin türli
tüsti zer belbeumen qynai buğan jeidesi jarasa tögilip tūr.
Aiaqtaryna qyzyl mauytydan şūlyq kiıpti. Dene bitimi kelisken, bar
tūlğasy qolmen qūiğandai. Basynda tüieqūstyñ üş qauyrsynyn
qadağan türli tüsti mañdaişa. Qauyrsyndardyñ ūşy iyğyna deiin
tögilgen. Moinynda är türli äşekeiler. Solardyñ işinde äsirese
bireui - keudesindegi döñgelek altyn teñgelik ierekşe köz tartady.
Onda bir nükteden tarap jatqan säulelerdiñ sureti oiyp syzylğan.
Būl şyğyp kele jatqan künniñ sureti iedi.
Bet älpeti qyzyl būiaumen būialğan, biraq soğan qaramastan, keskinkelbeti ap-aiqyn bilinip tūr: jarasa bitken auyz ben iek, jūqalau ierin,
qaitpas qaisarlyqty bildiretin keskin, bürkit mūryn, biık keñ mañdai,
şañqiğan künge kirpik qaqpai qarai alatyn qaimyqpas qarşyğa köz.
Osy bir tamaşa adamnyñ alğa şyğa kelui, jūrtqa aspannan jai
tüskendei äser ietti. Mūndai jai teatrda ğana, şyğuyn tağatsyzdana
kütip otyrğan tragediiälyq keiipker jarq ietip köringen kezde ğana
boluşy iedi.
Jas kösem öte kişipeiil körindi. Men nağyz batyrdyñ paida
bolğanyn onyñ jüris-tūrysynan iemes, basqalardyñ qozğalysynan
baiqadym.
Būğan deiin söilegen keiipkerler, tek orta qol akterler bop qana
qaldy. Barlyq seminoldardyñ kütken adamy osy bir jas kösem bop
şyqty!
Ündisterdiñ qatarlary qozğala berdi, sybyrlağan, sodan soñ
guildegen dauystar iestildi, qalyñ tobyr bir adamdai selt ietip, bir
mezgilde keudeni jaryp şyqqandai: "Otseola!" degen iesim jañğyryqty.
XXVIII tarau
ARAİLY KÜN
İä, būl Otseola bolatyn, seminoldar tilinde "Araily Kün" degen
söz. Atağy ielimizdiñ tükpir-tükpirine deiin jetken Otseola osy,
özimizdiñ uçilişede de, qalalar köşelerinde de, aqsüiekter
ortasynda da jūrttyñ yntasyn audaryp, tamsandyra beretin Otseola.
Kösemder ortasyna da ol kenetten kirgen.
Osy bir ierekşe jigit jöninde az-kem äñgime aita ketelik.
Äuelde qarapaiym jauynger, sosyn ─ ieşkimniñ kömeginsiz-aq ─ kişi
kösem, iendi, mine, siqyrlap qoiğandai bütin bir halyqtyñ senimine ie
bop şyğa keldi. Otanşyldar iendigi jerde bar ümitterin osyğan artyp
otyr. Onyñ ierligi barşany qanattandyryp, yqpaly kün saiyn arta
berdi. Aty da naq özine sai bolatyn. İeger azan şaqyryp qoiğan iesimi
Otseola iekenin ieskermesek, ony kezdeisoq iemes, ädeii qoiyp alğan at
dep qaluğa bolady. Osynyñ özinde de bir säuegeilik, beineli ūğym bar,
öitkeni büginde ol seminoldar üşin, şynynda da, "araily kün"
bolatyn.
Otseolanyñ jauyngerlerge zor äser ietkeni sezilip tūrdy. Bälkim,
köpten beri osy jerde jürgen şyğar, biraq osy uaqytqa deiin
kösemderdiñ aldyñğy qataryna şyqqan joq. Jasqanşaqtar men
solqyldaqtar ol kelisimen bir köterilip, ierkin tynystady, al opasyz
kösemder onyñ janarynan jasqanyp bürise tüsti. Ağaiyndy Omatla
men qaharly Lustahadjonyñ özi oğan qauiptene qarap tūrğandaryn
baiqadym.
Otseolanyñ kelisi ündisterdi ğana iemes, basqa da bireulerdi qairan
qaldyrdy. Uäkildiñ jüzine közim tüsti. Ol bop-boz bop, abyrjyp qapty.
Araily Künniñ paida boluy janyna müldem jaqpağany körinip-aq tūr.
Men general Klinçtiñ qasynda tūrğanmyn, sondyqtan generaldyñ
qūlağyna asyğys sybyrlap jatqan sözderin qūlağym şalyp qaldy.
─ Qap ättegen-ai! - dedi ol aşuly ünmen. ─ Mynau bolmağanda biz
söz joq jeñetin iedik! Osy kelgenşe uysyma tüsirip alsam dep tūr iedim.
Qasaqana basqa uaqytqa şaqyryp iedim -bolmai qalğany-ai, ä! Saitan
alğyr-ai! İendi ol istiñ bärin büldiredi... Äne, Onopanyñ qūlağyna
sybyrlap tūr, käri qaqpas bala qūsap qūlağyn tosa qapty... Bäli, iendi ol
säbi sekildi onyñ aitqanynyñ bärin isteidi! Özin de ieresek demeseñ,
baladan aiyrmaşylyğy joq. İendi bäri de bitti dei ber, general!
Soğystan qaşyp qūtyla almaimyz!
Osy sözderdi iestigen soñ, Otseolağa tağy da bir ret anyqtap qaradym.
Ol säl ieñkeiiñkirep, Onopanyñ tu syrtynda tūr iedi, öz tilinde
birdemeni sybyrlap jatqanyn qūlağym şaldy. Onyñ ne aitqanyn
tilmaştar ğana tüsine alatyn, biraq olar qaşyqtau tūrğan, iesti
almady. Otseolanyñ sūsty da tolquly jüzinen, uäkilge yzğar şaşa
qarağanynan kelisu qaperinde de joq iekendigin jäne öz kösemine de sol
aqyldy aityp tūrğanyn tüsinu qiyn iemes iedi.
Birneşe sekundqa tynyştyq ornady. Ony tek bir jaqtan uäkildiñ,
iekinşi jaqtan Otseolanyñ sybyrlağany ğana būzyp tūrdy. Ūzamai
iekeuide ünsiz qaldy. Tağatsyzdana kütken sät. Onopanyñ şeşimi bäri
üşin mañyzdy, beibitşilik pe, älde soğys pa, ömir me, älde ölim be ─
bäri osy şeşimge bailanysty. Tipti sapta tūrğan soldattar da
moiyndaryn sozyp tyñdap qapty. Ündis balalary, säbilerin
kötergen äielderi jauyngerler sapynyñ artynda ūilyğysyp tūr.
Olardyñ da bas köseminiñ şeşimin qatty qauiptene kütkenderi
baiqalady.
Alabūrtyp ketkenine qarağanda, uäkildiñ tözimi tausyla bastady.
Baisaldy körinuge bar küşin salğanymen, qatty tolqyp, aşulanyp
tūr. Ol Otseolany baiqamağan bolady, biraq osy sätte onyñ bar oiy
sonda iekeni kümänsiz iedi. Generalmen äñgimesin jalğastyra tūryp,
köziniñ qiyğymen jas kösemge qarap qūiady.
Būl ünsizdik köpke barmady. Äbden tözimi tausylğan uäkil tilmaşqa
būryldy.
─ Onopağa keñes şeşimiñizdi kütip tür deñizşi.
Tilmäş būiryqty oryndady.
─ Bir ğana aitarym bar, - dedi kösemderdiñ kösemi, ornynan da
tūrmastan. ─ Tūrğan jerime rizamyn jäne tuğan ölkemnen ieşqaida
ketpeimin.
Būl mälimdemege jauap retinde otanşyldar jağynan maqūldağan
dauystar iestildi. Bälkim, Onopanyñ būryn-soñdy söilegen sözderiniñ
işindegi ieñ tamaşasy osy bolar. Sol sätten bastap ol şyn mäninde
korolge ainaldy jäne iendi öz halqyna şeksiz bilik jürgize alady.
Kösemderge köz saldym. Holato-mikonyñ momaqan jüzine külki
üiirilipti, Hoitl-mettidiñ tūnjyr qabağynan şattyq iesedi,
Alligator, Būlt jäne Arpiukidiñ quanyştarynda şek joq, tipti zäñgi
Abramnyñ könektei ierinderi joğary jaiylyp, pil süiegindei appaq,
ieki qatar tisteri jarqyrai qapty. Ağaiyndy Omatla men olardyñ
jaqtastary tündei tünerip ketti. Tūnjyrağan közqarastarynan
keiistikteri bilinedi, qatty qauiptenip qalğandyqtary anyq. Olary
negizsiz de iemes: būğan deiin olardyñ opasyzdyqtary jöninde tek
küdik qana bolsa, bügin oğan jūrttyñ közi jetti. Baqyttaryna qarai,
fort King jaqynda bolyp, osynyñ bäri qaruly soldattardyñ köz
aldarynda ötude. Opasyzdarğa amerikanyñ naizaly myltyqtary
aşynğan halyqtan qorğalap qalu üşin qajet iedi!
Uäkil birjola būlqan-talqan boldy. Ol resmi adamğa tän bar
qasietterdi joğaltyp, dauryğa aiqailap, qorqytuğa, kekesin külkimen
şeneuge köşti. Ol kösemderdiñ attaryn atap, olardy ötirikşi jäne
zūlymsyñdar dep aiyptady. Onopany Oklavaha şartyna qol
qoiğansyñ dep kinälady. Anau ony teriske şyğarğan kezde, uäkil oğan
ötirik aitasyñ dedi. Osynşa ospadar aiyptaularğa ieñ tağy degen
adamnyñ özi de jauap berudi qajet dep tappai, tek ünsiz ğana jek körip
tūrdy. Kösemderdiñ köpşiligine ot-zärin tögip bolğan soñ, uäkil
aldyñğy jaqta tūrğan jauyngerlerdiñ birine qarap, bar dausymen,
doldana aiğai saldy:
─ Osynyñ bärin büldirgen sizsiz, siz bolasyz, Pauell!
Men selk iete qaldym da, būl sözdiñ kimge aitylğanyn, uäkil kimge
qarap söilegenin bilu üşin ainala köz saldym.
Uäkildiñ közqarasy men qimyl-äreketi kömektesti. Qaharlana sozğan
qolymen ol jas kösem Otseolany nūsqady. Mäñgirip qaldym. Ūmytyla
bastağan künder sanama iemis-iemis qaita oraldy. Aşyq-qyzyl
būiaulardyñ ar jağynan būryn körgen adamnyñ tanys beinesi şyğa
kelgendei.
İendi bäri de iesime tüsti. Jaujürek ündis dep tūrğanym bala kezdegi
dosym, qaryndasymdy qūtqaruşy, Maiumidiñ ağasy bop şyqty!
XXIX tarau
ULTİMATUM
İä, Pauell men Otseola ─ bir adam bop şyqty. Bir kezdegi bala küşqairaty tolysqan nağyz ierkekke ainalyp, batyr bop ier jetipti.
Qainağan işki sezim äserinen ─ ötkendegi dostyq pen qazirgi
maqtanyştan ─ ūmtylyp baryp, qūşaqtai aluğa äzir iedim, biraq
dostyq sezimdi aqtaratyn jer būl iemes iekenin tüsindim de, özimdi-özim
tejedim. Etika men azamattyq boryş ony oryndatpady. Būrynğydan
beter maqtanyş tūtqan adamymnan köz ala almasam da, men
salqyndylyq saqtap, öñimdi bermeuge tyrystym.
Oilanuğa uaqyt joq. Uäkildiñ aiğaiynan keiin ornai qalğan
tynyştyq qaita būzyldy jäne ony Otseolanyñ özi būzdy. Jūrttyñ
nazary özine auğanyn körgen jas kösem, ieki adym alğa attady da,
uäkildiñ aldyna kep tūrdy. Synai qarağan köz janarynda salqyndyq
bolmağanmen, qaitpastyq bar iedi.
─ Siz mağan aittyñyz-au deimin? - dep sūrady ol. Dausynda tolqu
da, aşu da joq.
─ İendi kimge dep iediñiz? - dep kesip tastady uäkil. ─ Pauell dep men
sizdiñ atyñyzdy atadym.
─ Biraq meniñ atym Pauell iemes.
─ Qalaişa Pauell iemes?
─ Joq! - dedi ündis, dauys kötere, uäkilge tesile qarap.
─ İeger sizge ūnasa meni Pauell dep atai beruiñizge bolady. Sizge
aitamyn general Uaili Tompson, - dep sözin jalğastyrdy ol, uäkildiñ
äskeri atağyn kekesinmen tolyq tizip şyğyp. ─ Biraq bilip qoiyñyz,
ser, men aq näsildiler qoiğan atymdy jek köremin. Men -öz anamnyñ
ūlymyn34. Meniñ atym Otseola.
Qainap şyğa kelgen aşuğa ie bolu uäkilge oñai soqqan joq. Öziniñ
plebeilik aty-jönin kelemej ietkeni janyna qatty batty. Otseola
ağylşyn tilin jaqsy biletin. "Tompson" degen nyspy aqsüiekterdiñ
iesimi iemes iekenin qalai tüsinbesin. Aşy mysqyl közdegen jerge baryp
tidi.
Uäkildiñ yzalanğany sonşa, ieger ierkinde bolsa, Otseolany tap osy
arada öltiruge būiryq berer iedi. Biraq qolynda ondai bilik joq
bolatyn. Onyñ üstine däl qasynda vintovka ūstağan üş jüz ündis tūr
─ tūtas bir qol. Mūndai orynsyz ūstamsyzdyğy üşin amerikan
ükimetinen maqtau iesti qoimaitynyn uäkil tüsinetin. Tipti
Ringgoldterdiñ özderi de -uäkildiñ jaqyn dostary bola tūra jäne
iştei Araily Kündi qūrtudyñ jolyn oilastyra jürse de ─ mūndai
äreketti qūptai qoimauğa aqyldary jetetindikterin körsetti.
Otseolağa jauap bermesten, Tompson kösemderge qarap söilep ketti.
─ Sözdi doğaryñdar! - dedi ol, qol astyndağylardy yqtyryp
üirengen dauyspen. ─ Bärin de oilastyryp boldyq. Senderdiñ
būlaryñ balanyñ nemese aqymaqtyñ sözi. İendigi sözderiñdi tyñdağym
kelmeidi! İendi Ūly Äkeleriñniñ ne aitqanyn jäne mağan ne
tapsyrğanyn tyñdañdar. Ol aldaryña myna qağazdy jaiyp tastaudy
būiyrğan. - Uäkil şiyrşyqtap orağan pergament suyryp aldy da,
orauyn jazdy. ─ Bül Oklavaha şarty. Köpşilikteriñ qol
qoiğansyñdar. Jaqyn keliñder de, qoiğan qoldaryñdy qaitadan
rastañdar.
─ Men ol şartqa qol qoiğan joqpyn jäne qoimaimyn da, - dep
mälimdedi, artynda tūrğan Otseola baiqatpai aqyryn ğana türtip
qalğan Onopa. ─ Basqalar ne istese de özderi bilsin. Men üi-jaiymdy
tastap kete almaimyn! Floridadan ieşqaida ketpeimin!
─ Men de ketpeimin! - dep kesip aitty Hoitl-metti. ─ İelu kespek oq
därim bar. Sodan atylmağan bir tüiiri qalğanşa, tuğan jerimmen
qoştasa alman!
─ Meniñ de oiym sol! - dedi Holata.
─ Meniñ de! - dep sañq ietti Arpiuki.
─ Meniñ de! - dep qosyla ketisti Poşalla, Koa-hadjo, Būlt jäne zäñgi
Abram.
Tek otanşyldar ğana söilep jatty: opasyzdar bir auyz til qatqan
joq. Şartqa iekinşi ret qol qoiu olar üşin tym auyr syn bolar iedi.
Oklavahada bergen kelisimderin däleldep beruge olardyñ batyldary
jetpedi, seminoldardyñ tört közderi tügel jinalğan jerde şartty
qorğaudan qoryqty. Sondyqtan ünderi şyqpady.
─ Jeter! - dep sañq ietti Otseola. Ol öz pikirin äli aitqan joq, biraq
bäri de qaşan söiler ieken dep kütude iedi. Bäriniñ nazary soğan qarai
audy. ─ Kösemder öz oilaryn aitty: olar şartqa qol qoiğysy
kelmeidi! Olar: ieldiñ qalauyn jetkizdi, halyq ta olardy qoldaidy.
Uäkil bizdi balasyndar, aqymaqsyñdyr dep sökti. Til tigizu onşa qiyn
şarua iemes. Ortalarymyzda balalardyñ da, aqymaqtardyñ da bar
iekenin bilemiz. Bärinen jamany: bizdiñ aramyzda opasyzdar bar! Biraq
ier jürektigi men tūrlaulylyğy jağynan uäkildiñ özinen kem
soqpaityn ierkekter de bar. Ol bizben būdan bylai söileskisi kelmeidi
ieken -solai-aq bolsyn! Bizdiñ de oğan basqa aitarymyz joq,
jauabymyzdy iestidi. İendigi jerde qalam dese de, ketem dese de öz ierki...
Bauyrlar! ─ dep sözin jalğastyrdy Otseola, kösemder men
jauyngerlerge būrylyp, aq näsilderge nazar audarmastan. ─ Sender
dūrys istediñder. Ūltymyzdyñ qalauyn bildirdiñder, halyq ony
qoldaidy. Bizdi otanyn tastap, batysqa ketkileri keledi dep ötirik
aitady! Tap solai deu ─ aldamşylardyñ isi! Olar basqanyñ sözin
söileidi. Bizge arnalğan qasietti jerge bara qoiuğa qūlşynğan iemespiz.
Ol tap bizdiñ jerimizdei qūlpyryp tūrğan joq. Qañyrağan qu dala
ğana. Jazda jylğalarynyñ suy tartylyp, añşylar şölden
qatalaidy. Qysta ağaştarynyñ japyrağy ūşyp, qar jauyp, jer
toñğa ainalady. Suyq süiegiñnen ötip, adamdar dirdek qağyp, qinalyp
öledi. Ol ölkeniñ jeri ─ öli jer. Bauyrlar! Biz ol mūz qūrsağan jerde
tūrğymyz kelmeidi, öz otanymyzdy süiemiz. Basymyzdy kün şalsa,
iemenniñ, biık lavrdyñ nemese saialy palmanyñ köleñkesine
panalaimyz. Osyndai jerdi şynymen-aq qiyp ketpekpiz be? Joq! Biz
palmanyñ köleñkesin saialap östik, ölsek sonyñ köleñkesinde ölemiz!
Otseola közge tüsken sätten bastap, sözderin aiaqtağanğa deiin
tyñdauşylardyñ tolquy arta tüsti. Şyndyğynda da, osy körinistiñ
keremet äser ietkeni sonşa, tipti ony sözben jetkizudiñ özi qiyn. Būl
tek suretşiniñ ğana qolynan keletin şarua.
Şynynda da, jürek tebirenterlik körinis iedi: bir jaqta ─
zyğyrdany qainağan uäkil, iekinşi jaqta ─ baisaldy kösemder tūr.
Sezim qaişylyğynyñ körinisi. Kök maisada şapqylap, gül terip oinap
ketken tyrdai jalañaş balalaryn bir sätke ūmytqan äielder keñesti
ainala qorşağan jauyngerlermen birge topyrlasyp, iştei syr
bermegenmen, qyzyğa qūlaq türude. Olar Otseolanyñ ärbir közqarasyn,
ärbir sözin qalt jibergen joq. İer jürek te symbatty, sūlu jauynger
olarğa baisaldy, sūsty qaraidy. Qatty qymqyryp alğan jūqaltañ
ierinderinen būlğarmas şeşimge bekingendikti baiqaisyñ. Tūlğasynan
özine degen senimdilik pen izgilik baiqalady. Menmendigi joq.
Abyroiyn joğary ūstap, salmaqty tūr. Qysqa, äri ap-anyq ietip söiledi
de, sözin aiaqtağan soñ basyn şalqaia köterip qoldaryn aldyna
aiqastyrğan küii ünsiz, sabyrly küide qaldy. Biraq uäkil jalğan
söilep nemese ädeii būrmalap, bopsalap bara jatsa, jai otyndai jarq
ietip, tūtana ketuge daiyn tūr. Mūndai sätterde ierinderi qisaiyp,
aiağyn doldana tepkilep, qoldaryn sermep, jūdyryğyn tüiedi.
Mūhittyñ dauyl soqqanda köteriletin tolqyndaryndai, auyr
kürsinip, kökiregi qars aiyrylady. Sonan soñ köne müsinşiler jaqsy
köretin, Gretsiiä qūdailary men batyrlarynyñ typ-tynyş, mopmomaqan keipine tüsip, ünsizdikke berile sileiip qalady.
Otseolanyñ sözinen keiin jağdai şielenisip ketti. Uäkildiñ tözimi
tausyldy. Ultimatum qūiatyn uaqyt jetti, oğan prezident ökilettik
bergen. Dauryğa söilegen dausyn tömendetpegen, ol qorqytuğa köşti.
─ Şartqa qol qoiğylaryñ kelmeidi ğoi, ketkileriñ kelmeidi ğoi?
Tamaşa! Ondai jağdaida men senderdiñ ketuge tiıs iekenderiñdi
mälimdeimin! Äitpese senderge qarsy soğys jariiälanady! Jerleriñe
äsker basyp kiredi! Naizanyñ küşimen ketesiñder jerleriñnen!
─ Solai de! - dep sañq ietti Otseola kekesin külkimen. ─ Onda
qalağandaryñ bolsyn! Jariiälai ber soğysyñdy! Biz beibitşilikti
qalaimyz, biraq soğystan da qoryqpaimyz! Senderdiñ küşti
iekenderiñdi, san jağynan milliondap asyp tüsetinderiñdi biz bilemiz!
Biraq bäribir, būdan basym bolsañdar da, bizdi ädiletsizdikti
moiyndauğa mäjbür iete almaisyñdar. Mūndai masqarağa köngenşe,
ölgenimiz jaqsy! Soğystaryñdy jariiälai beriñder! Äskerleriñdi
qaptatyñdar ielimizge, biraq bizdi būl jerden yğystyru özderiñ
oilağandai op-oñai bolady ieken demeñder. Senderde vintovka bolsa,
bizde myltyq, senderdiñ naizalaryña qarsy bizde tomagavki bar,
kirşiksiz aq jağaly soldattaryñ seminol jauyngerlerimen betpe-bet
keletin bolady! Jariiälañdar soğysty! Biz onyñ dauylynan
seskenbeimiz! Būrşaq jausa gül sabağynan üziledi, al myzğymas,
iılmes iemen ūşar basyn aspanğa sozyp, dauylğa qarsy tosady!
Osy bir jalyndy sözder ündisterdiñ kökirekterin jaryp şyqqan,
küreske şaqyrğan aiqaiğa ūlasty. Keñestegiler abdyrap qaldy, apat
bastalar şegine jetkendei. Otseolanyñ ūranynan delebesi qozğan
keibir kösemder oryndarynan atyp tūryp, közderin tömen sala, aşuyzamen qoldaryn ses körsete köterip tūr.
Ofitserler öz oryndaryna baryp, soldattarğa bäseñ ünmen,
daiyndaluğa būiryq berdi. Sol arada, zeñbirekşilerdiñ atuğa
äzirlenip, bekinis uialarynda tūtqan piltelerdiñ kögildir tütini körine
bastady.
Alaida şyn qater töne qoiğan joq. İeki jaq ta qaruly qaqtyğysqa
daiyndala qoimağandy. Ündister keñeske dūşpandyq piğylmen
kelgen joq bolatyn, äitpese äielderi men balalaryn üide qaldyrmas
pa iedi. Otbasylary qastarynda jürgende olar aq öñdilerge qarsy
şabuylğa şyqpaidy, al aq öñdiler sebepsizden-sebepsiz birinşi bop
köterile qoimaidy. Qazirgi bolğan jaidyñ bäri aiaq astynan qainap
şyğa kelgen aşudyñ nätijesi bolatyn, biraq tez basyldy da,
sabasyna qaita tüsti.
Uäkil qolynan kelgenniñ bärin istep baqty. Biraq qorqytu da, aldaparbau da yqpal iete almady. Josparynyñ küirep bara jatqanyna
onyñ közi jetti.
Degenmen äli de bolsa ümiti bar. Bül jaitty tüsine ketken aqyldy
adamdar, sūñğyla, käriqūlaq jauynger Klinç pen zymiiän
Ringgoldter bolatyn. Olar uäkilge taiap kelip, basqaşa amal jasauğa
keñes berdi.
─ Ündisterdiñ oilanuyna uaqyt beriñiz, - dedi olar. ─ İerteñge tağy
da bir keñes belgileñiz. Bügingidei tamam taipanyñ aldynda iemes,
kösemder qūpiiä bas qosyp, bar mäseleni özara keñessin. Jauyngerler
joq jerde olar jasqanbai, basalqaly mäslihattasqan soñ, bälkim,
basqa şeşimge keler. Äsirese tap qazir, özderin qandai qiiänat kütip
tūrğanyn bilgende mūnyñ mäni bölek.
"Al, bälkim, - dep söz qosty, barlyq jaman qasietterine qaramastan,
osyndaida op-oñai tauyp ketetin Arens Ringgold, ─ bizge qarsy
kösemder ierteñgi keñeske qatyspas ta. Sizge bäriniñ qol qoiuy mindetti
de iemes qoi!
"Dūrys, - dedi, mynadai ūsynysqa jabysa ketken uäkil. ─ Dūpdūrys. Tap solai isteuge tura keledi.
Osy bir qysqa şeşimge kelgen soñ ol tağy da kösemder keñesine
qarap söilep ketti.
─ Bauyrlar! - dedi ol, bastapqy mäimöñkeligine basyp. ─ Jaujürek
Holata aitqandai-aq, bärimiz de bauyrlaspyz. Osylai daulasumen, birbirimizge jau bolyp taraimyz ba? Osymen ketisetin bolsaq, Ūly
Äkeleriñ qatty qamyğady. Mūndai mañyzdy mäseleni asyğys
şeşkenderiñdi qalamas iedim. Şatyrlaryña qaityñdar da, özderiñşe
keñes şaqyryñdar, sosyn dostyq jağdaida mäseleni oñaşa
talqylañdar. İerteñ qaita kezdessek qaitedi ─ qai jaqqa bolmasyn bir
künniñ ary-berisi ne? Şeşimderiñdi mağan sonda aitarsyñdar, al
äzirge dos, bauyr bop qala bereiik!
Būl ūsynysqa kösemderdiñ keibireuleri "tabylğan söz" desip,
kelisimderin bildirdi. Sonan soñ bäri de tarai bastady. Alaida oilary
bir jerden şyqpağandaryn baiqap qaldym. Kelisim bergender
negizinen alğanda Omatlany jaqtaityn kösemder bolatyn.
Otanşyldar bolsa osy, ketkennen qaityp kelmeitindikterin jūrtqa
iestirte mälimdedi.
XXX tarau
DASTARQAN BASYÑDAĞY ÄÑGIME
Ofitserler dastarqanynan tüstik işken kezde men köp jañalyq
iestidim. Şarap ağytylğan jerde til de ağytylady, al şampannyñ
qyzuymen ieñ aqyldy adamnyñ özi lepirip ketedi.
Uäkil öz josparlaryn da, prezidenttiñ piğylyn da jasyrğan joq.
Äitse de, jūrttyñ birsypyrasy ony jobalap ta qoiğandy.
Bügingi künniñ sätsizdikterinen onyñ köñili biraz päs bop qaldy.
Bärinen būryn diplomattyq atağyma kir kele me dep qorqady. Isker
dilomat atanu "Qūrama Ştattar ükimeti uäkilderiniñ bar
añsaityndary osy ğana! Oğan qosa uäkil Otseola men basqa da
kösemderdiñ özin mensinbegen qylyqtaryna ökpeli iedi. Salqyn qandy,
ūstamdy ündister aşulanşaq äri oilanbai is qylatyn jandardy
ūnatpaidy. Būl bolsa bügingi keñeste sondai qasietterimen öz bedelin
tüsirip, osy osaldyğy üşin ündisterdiñ jek köruine sebepker boldy.
Özin jeñilgen, masqara bolğan adamdai sezinedi, sodan da kökireginde
barşa qyzyl öñdilerge degen aşu-yza qainaidy. Biraq ol qaharymdy
ierteñ köresiñder degen ümitpen özin-özi jūbatqan bolady. Aşu-yzağa
bulyqqan künniñ özinde de tastai qatty, iemendei berik bola
alatyndyğyn körsetedi äli olarğa. Osynyñ bärin ol şarap boiyna
tarap, köñili köterilgen kezde maqtan ietip aitty.
Ofitserlerge keletin bolsaq, būl istiñ män-jaiyna pälendei
yqylas qoiğan joq jäne mäseleni talqylauğa qatyspady dese de
bolady. Tek qaruly qaqtğys bolyp qaluy mümkin degen dolbarğa ğana
ün qosty. Soğys bola ma, joq pa? Semser ūstauşylardyñ iesil-derti osy
turasynda. Men bolaşaq qarsylastarynyñ ierligi men janqiiärlyğyn
ielemeuge tyrysyp, özderiniñ basymdyqtaryna maqtanğan köptegen
ofitserlerdiñ sözderine kuä boldym. Olarğa ündistermen bolğan soğys
ardagerleri qarsy şyqty, biraq ondailardyñ qatary az iedi.
Qyzdy-qyzdy äñgimeniñ sebepkeri Otseolanyñ özi bolğanyn aityp
jatu qajet te iemes. Jaman men jaqsynyñ arasy qandai alşaq bolsa,
jas kösem turaly pikirler de bir-birine sondai kereğar bolatyn.
Keibireuler ony "jarqyn jabaiy" dep atasa, meni tañ qaldyrğanda
köpşiligi basqa közqarasta iedi. "Işkiş jabaiy", "ūry", "käzzap" degen
sekildi teñeuler iestilip jatty.
Mūndai aiyp tağuğa sene almağan basym, aşulanyp qaldym. Nege
deseñiz, Otseolany aiyptauşylardyñ köpşiligi bül öñirge juyrda
kelgendi. Qaitkende de, sonşama qaralap otyrğan adamdarynyñ
ömirin olar qaidan bile qoisyn.
Ringgoldter, ärine, ğaibat aituşylarğa qosyla ketti. Jas kösemdi
olar jaqsy biletin, biraq ony aitudan nege jasqanatyndaryn tüsine
kettim. Söz bop otyrğan adamğa ara tüserlik birdeñe aituğa tiıs
iekenimdi sezdim. Onyñ ieki sebebi bar bolatyn: birinşiden, ol būl jerde
joq, iekinşiden, meni ölimnen alyp qalğan adam. Dastarqan basynda
märtebeli adamdardyñ otyrğandyğyna qaramastan, ündemei kete
almadym.
─ Myrzalar! ─ dedim, bäri iestisin degen oimen dauysymdy
köteriñkirep.
─
Otseolany
aiyptaularyñyzdyñ
ädildigin
rastaityndai dälelderiñiz bar ma?
Yñğaisyz tynyştyq ornady. Otseolanyñ maskünemdigin, mal
ūrlaityndyğyn nemese aldap-arbaumen ainalysatyndyğyn ieşkim
däleldep bere almady.
─ Solai deñiz! - dep şäñk ietti aqyry Arens Ringgold, şiqyldağan
dauyspen. ─ Demek, siz, leitenant Rendolf, ony jaqtap tūrsyz ğoi?
─ Ol nelikten qorğauğa laiyq iemes, aldymen siz ony däleldep
beriñiz. Onsyz men öz pikirimde qalamyn
─ Ony tabu qiyn iemes! - dep aiqailady ofitserlerdiñ bireui. ─ Mal
ūrlaumen şūğyldanğanyn jūrttyñ bäri biledi.
─ Siz qatelesesiz, - dedim men dandaisyğan şeşenge. ─ Mäselen, men
būl turaly ieşteñe bilmeimin. Al siz şe?
─ Joq-a, şynymdy aitsam, men de onysyn baiqamadym, ─ dep
jauap berdi, meniñ oqys tergeuimnen sasqalaqtap qalğan ofitser.
─ Mal ūrlau turaly söz bop qalğan ieken, myrzalar, onda men
sizderge tap osy äñgimege qatysty bir qyzyq jaidy aityp bereiin.
İeger qalasañyzdar, men daiyn.
─ İe, ärine, aita beriñiz, tyñdaimyz!
Men advokat Grabbtyñ maly qalai ūrlanğanyn qysqaşa baiandap
berdim. Aty-jönderin atağan joqpyn, ärine.
Meniñ äñgimem kütpegen jañalyq bop şyqty. Generalğa äser ietkenin
baiqap qaldym, uäkil de qatty tiksinip qaldy. Būl oqiğany tisimnen
şyğarmağan bolsam, oğan äldeqaida jaily tigendei iekenin sezdim.
Bärinen de būl äñgime äkeli-balaly Ringgoldterge qatty äser ietti.
İekeui de qūp-qu bop bozaryp, seskenip qaldy. Mūny özimnen basqa
ieşkim baiqamady bilem, biraq olardyñ būl jaidy menen artyq
biletini anyq boldy.
Sonan soñ bäriniñ äñgimesi ündister arasynda qaşyp kelgen qanşa
zäñgi bar jäne qaruly qaqtyğys bola qalğan künde älgiler ieleuli
kömek körsete ala ma degen mäselege oiysty. Būl ülken mäsele iedi.
Rezervatsiiäğa qonystanyp qalğan zäñgiler men mulattardyñ köp
iekenin bäri de biletin. Olardyñ birsypyrasy iegin ösirumen,
qalğandary mal bağumen şūğyldanady. İemin-ierkin añ aulaityn
ündisterdiñ ömirine birjola köşip, qoldaryna vintovka ūstap,
savannalar men ormandarda qañğyp jürgenderi qanşama. Är türli
pikirler aitylyp jatty: bireuler olardyñ sany bes jüzdei ğana dese,
iekinşi bireuler myñnan kem iemes desti. Zäñgiler biri qalmai bizge
qarsy şyğady "būğan bir auyzdan kelistik. Būl jöninde basqa pikirdiñ
boluy mümkin iemes!”
Bireuler zäñgiler soğysa bilmeidi dese, iekinşi bireuler ier jürek
desti. Soñğy boljam şyndyqqa äldeqaida jaqyndau iedi. Zäñgiler
qarsylastarymyzğa ülken kömek körsetedi jäne bizge talai älekti
salady degenge bäri de kelisti. Keibireuler, biz qyzyl öñdilerden göri,
qara "qaşqyndardan" köbirek saqtanuymyz kerek dep soqty. Būl da bir
özinşe kalambur iedi.
Aldağy küreste zäñgilerdiñ qoldaryna qaru alyp, bizge qarsy batyl
qimyldaityndyqtarynda dau joq. Olar aq näsildilerdiñ
"dästürlerin" biletindikten de qauipti bola tüsedi. Oğan qosa, zäñgiler
qorqaq iemes, olar batyldyqtaryn talai ret däleldep te bergen.
Zäñgini iet pen süiekten jaralğan, naizaly vintovkamen qarulanğan
ata jauyna qarsy qoişy qorqyp, taisalmaidy. İeger qasköi qūdai Obi
zäuzatynan şyqqan tilsiz dūşpan bolsa äñgime basqa. Afrikanyñ
bilimsiz ūlandaryn joqqa senuşilik qatty jailap alğan. Olar ğūmyr
boiy ieleske, jyn-şaitandarğa senumen keledi jäne osy bir
tabiğattan tys ibilisterden qoryqqanda jerge kirip kete jazdaidy.
Zäñgiler jönindegi osy äñgime üstinde men äriptesterimniñ, äsirese
jai adamdarşa kiıngen jer ieleriniñ yzğarlanyp otyrğandyqtaryn
baiqadym. Keibireuler ieger qolyma tüse qalsa, saia jerden sazaiyn
tartqyzar iedim degen sekildi, aşu-yzalaryn balağat sözdermen
jetkizedi. Qoldaryna qalai tüsirip, qalai kek alatyndaryn köz
aldaryna ielestetip, özderinşe mäz boluda. Älgi baqytsyz baiğūs
qaşqyn qolğa tüse qalsa, azaptaudyñ jan türşigerlik türlerine tap
bolar iedi.
Būl teketires ömirden aulaq tūrğan sizder, Amerikada ietek jaiğan:
aq näsildiler men qaralardyñ arasyndağy qatynastyñ ne iekenin
tüsine almaisyzdar. Jai kezderde olardyñ arasynda bälendei
öşpendilik baiqalmaidy tipti kerisinşe! Soñğylar öz ierkin alğa
tartqanşa ğana, aq näsildi öziniñ tüsti "bauyryna" oñ közben qaraidy.
Säl qarsy kep qalsa bolğany, dūşpandyq sezimder qainap şyğa keledi,
zañ, jol-joba degenniñ bäri adyra qalyp, aq adamnyñ boiyn kek aluğa
qūmarlyq bilep alady.
Būl jalpyğa tän iereje. Qūl ielenuşilerdiñ bäri de söitedi. Keibir
jağdailarda araqatynas odan da şielenisip ketedi. Oñtüstik
ştattarda zäñginiñ ömirin tym arzanğa bazar narqymen ğana
bağalaityn aq näsildiler bar.
Meniñ "qaru ūstauşym" Qara Djek aityp bergen, jas Ringgoldtiñ
ömirindegi bir hikaia būğan naqty dälel bola alady. Būl jigit özi
siiäqty birneşe jügensiz ösken dostarymen birge ormanda añ aulap
jüredi. İtter aidalağa, alysqa ūzap ketken. Ürgenderi iestilmeidi. Qua
bergennen män joq: salt attylar tizginderin tejep, tüse-tüse qalysty
da, attaryn ağaşqa bailady. Tazylardyñ ürgeni köpke deiin iestilmei,
añşylar zerige bastady. Olar uaqytty qalai köñildi ietkizuge
bolatyndyğyn oilastyrdy.
Jaqyn mañda körşi plantatsiiädağy qūldardyñ biri, zäñgi balasy
otyn şauyp jatqan-dy. Ony bäri de jaqsy tanityn.
─ Myna bir qara päleketti iermek ietsek qaitedi? - dedi añşylardyñ
biri.
─ Qalai?
─ Äzil üşin ūstap alaiyq ta, darğa asyp qūialyq!
Bül ūsynysqa, ärine, bäri de külisip aldy.
─ Kületin tügi de joq! - dedi birinşi añşy. ─ Zäñginiñ jany şyqpai
qanşa uaqyt tūra alatyndyğyn köpten beri bilgim kep jür. Ol öte
qyzyq närse.
─ Meniñ de bilgim keledi, - dep qosyla ketti iekinşisi.
─ Men de teris demes iem! - dedi üşinşisi. Ūsynys bärine de ūnady äri
öte qyzyq sekildi körindi.
─ Tek qana aldymen özin sottaiyq! Sodan bastağan jön, - degen
ūsynys aitty bireui.
Sonymen zäñgini sottai bastady. Men bolğan jağdaidy aityp
otyrmyn.
Beişara balany ūstap alady da, moinyna tūzaqty salyp kep
jiberip, bir būtaqqa asa salady. Tap osy sätte bir top tazy alañğa bir
būğyny quyp şyğady. Attaryña tūra-tūra ūmtylğan añşylar
qarbalasta bala asuly tūrğan arqandy qiyp jiberudi ūmytyp ketedi.
Bir-birine senip, qysqasy, balany iesten şyğarady. Saiat aiaqtalyp, keri
qaityp kelse, zäñgi äli asuly tūr ieken ─ ölip qalypty!
Tergeu jürgizilgen boldy, şyndyğynda, tergeudi mazaq ietu dese de
bolady! Sudialar men sot müşeleri qylmyskerlerdiñ tuystary
bolatyn. Sondyqtan ükim: zäñginiñ qūny tölensin degenge tireldi.
Zäñginiñ iesi tölengen qūnğa dän riza, al ädil ükim şyğaruşylar jağy,
bälkim, odan da razy bolğan şyğar. Osy bir bolğan jaidy iestigen
jüzdegen aq näsildi hristiandardyñ mynadai tapqyr äzilge raqattana
külgenin Djek öz qūlağymen iestipti. Ol jöninde Arens Ringgoldtiñ
özi de jiı aitatyn.
Atlant mūhitynyñ ar jağynda tūryp sizder aspanğa alaqan jaia:
"Netken sūmdyq!" dep ah ūrasyñdar. Sizderde qūl joq, mynadai
aiuandyq joq iekendigine şübäsiz senesizder. Qatty qatelesesizder!
Men sizderge qūrban bolğan bir ğana adam turaly aityp berdim.
Jūmysşylar üileri men abaqtylar ieli! Seniñ qūrbandyqtaryñ ─
legnon! Müskin hristian, sen nemeneñe jetisip jymiiäsyñ! Sen de
iştei küizelisiñdi jasyra almaisyñ. Biraq bar ümit-küizelisiñdi
qūdaiğa artyp, joqşylyqty sūrap alyp jürgen öziñsiñ. Sen qaiğyqasiretti tuğyzyp otyrğan qoğamdyq jüieni oilanyp jatpastan
qoldai salasyñ. Qylmys pen joqşylyqty tabiğat zañyna syiğyzyp,
öziñdi-öziñ jūbatuğa tyrysasyñ, biraq tabiğatqa qarsy şyqqan adam
jaza tartady.
Sender jeke bastyñ jauapkerşiliginen qūtylyp ketuge beker
tyrysasyñdar! Sender tögilgen ärbir köz jasy üşin, qūrbandaryñnyñ
denesine salğan ärbir jaraqattaryñ üşin, nağyz ädildik aldynda
jauap beresiñder äli!
***
Qaşqyn qūldar jönindegi äñgime basqa bir jaidy, juyrda öz
basymnan ötken qūpiiä oqiğany iesime saldy. Men ony ieske aluym mūñ
ieken, otyrğandar aityp beriñiz dep ötine qaldy. Men ötinişterin
oryndadym. Ärine, ömirime qastandyq jasauşy Sary Djek degen oi
qaperime de kelgen joq iedi. Tüstikke qatysuşylardyñ köpşiligi
mulattyñ oqiğasyn, onyñ qalai mert bolğanyn biletin-di.
Biraq meniñ bir tañ qalğanym: älginiñ atyn atağanymda jäne Qara
Djektiñ ant-su işkenin aityp bergenimde Arens Ringgoldtiñ öñi qūpqu bop bozaryp ketti, selk iete tüsken ol äkesine qarai ieñkeiiñkirep,
qūlağyna birdeñelerdi sybyrlady.
XXXI tarau
SATQYN KÖSEMDER
Ile-şala ornymnan tūryp, fortty aralap, seruendep qaituğa
şyqtym.
Kün batyp ketken. Forttan şyqpau jöninde būiryq berilgen-di,
biraq ol tek soldattarğa ğana qatysty iedi. Sondyqtan qaqpadan
şyğyp, qydyryp keludi jön kördim.
Jüregimniñ jūmbaq syry alğa qarai jeteleidi. Ündister qosynda
kösemder men jauyngerlerdiñ äielderi, qaryndastary men qyzdary
birge iedi. Basqalar sekildi ol da osynda boluy mümkin ğoi...
Küni boiy izdep taba almağanmen, bir ümit ol qyz osynda degendei
bolady. Keñeske jinalğan äielderdiñ işinde ol joq iedi: birde-bireuin
qalys jibermesten barlyq äielderdiñ, didaryna qarap ötkenmin.
Seminoldar qosyna baruğa bel bailadym. Otseolanyñ şatyryn
tauyp alsam, Maiumidi de kezdestirermin!
Qarsy bop jürgen kösemderdiñ özi äzirge bizben tatu bolğandyqtan,
ündister qosyna baru qazir qauipti iemes, al Pauell bolsa, ärine,
būrynğyşa menimen dos iekeni belgili. Ol qauip-qater men qorlaudyñ
qandaiynan bolsa da qorğap qalady. Jas jauyngerdiñ qolyn qysuğa
qatty qūmartyp kelemin, onymen kezdesu üşin osynyñ özi-aq
jetkilikti sebep bola alady. Men onyñ köñilindegi ötken jyldardan
qalğan dostyq senimdi qaita ūiatudy, janğa jaily künder turaly
äñgime şertudi, balalyq bal däurenniñ baqytty künderin ieske aludy
añsap kelem. Kösemdik pen qolbasşylyqtyñ auyr paryzy onyñ
jūmsaq ta meiirimdi jüregin qataita qoimağan şyğar dep ümittendim.
Aq näsildiler jasağan qiiänattar onyñ yzasyn keltirip, bizge qarsy
qoiğanynda söz joq (onysy öte dūrys!), biraq sonda da, qarymyn
menen qaiyrar dep qoryqqan joqpyn. Qalai bolğanda da, men ony
izdep tauyp, dos qolymdy qaita sozğym keldi.
Jolğa şyqqaly tūrğanymda, kenet şabarman dereu ştabqa kelsin
degen generaldyñ būiryğyn jetkizdi.
Renjigenmen qoldan keler amal joq ─ būiryqqa moiynsūnu kerek!
Ştabta uäkil men joğary şendi ofitserler, sondai-aq,
Ringgoldter men ziiäly kisiler qataryna jatatyn birneşe adam bar
ieken.
Kirgen boida özderiniñ josparlaryn jüzege asyru mäselesin
talqylap otyrğandaryn kördim.
─ Josparda min joq, - dedi general Klinç, özgelerge qarap, ─ biraq
Omatla jäne Qara Topyraqpen qalai kezdesemiz? İeger osynda
şaqyratyn bolsaq, onda küdik tuyp qaluy mümkin: fortqa kirse, közge
tüsedi.
─ General Klinç, - dedi, osynda otyrğandardyñ ieñ zalymy ülken
Ringgold, ─ ieger general Tompson iekeuleriñiz niettes kösemdermen
forttan tysqary jerde kezdesseñizder qaiter iedi?..
─ Öte dūrys aitasyz, - dep kiıp ketti uäkil, ─ men ol jağyn qamdap
ta qoidym. Men qai jerde qūpiiä kezdesuge bolatyndyğyn bilu üşin
Omatlağa kisi jiberdim. Ärine, bärinen de dūrysy beitarap jerde
kezdesu ğoi... Habarşy da kep qaldy bilem, aiaq tyqyry iestiledi.
Sol mezette keñeske qatysqan tilmaştardyñ bireui kelip kirdi. Ol
uäkildiñ qūlağyna birneşe söz sybyrlap, şyğyp ketti.
─ Bäri de retteldi, myrzalar! - dedi uäkil. ─ Omatla men Qara
Topyraq bizdi bir sağattan keiin qarsy alady. Forttyñ soltüstigindegi
Batpaqty jyrada kezdespekşi. İeşkimge sezdirmei jetuimizge bolady.
Qalai, kettik pe, general?
─ Men daiynmyn, - dep jauap berdi Klinç, sulyğyn kiıp jatyp. ─
Biraq tilmaştar jağyn qaitemiz, general Tompson? Mynadai mañyzdy
äskeri qūpiiäny sene qoiuğa bolar ma ieken olarğa?
Uäkil ieki oily tärizdi.
─ Bälkim, onyñ jöni kelmes, - dedi ol, oilanyñqyrap tūryp.
─ İeşteme ietpeidi, - dep Klinç basu aitty. ─ Meniñşe, olarsyz da
birdeñe istermiz... Leitenant Rendolf, - dedi ol mağan, ─ siz
seminoldarşa ierkin söileisiz be?
─ İerkin söileimin demeimin, degenmen tüsinise alamyn.
─ Tilmaş bola alasyz ba?
─ Bola alatyn siiäqtymyn, general
─ Öte jaqsy. Onda bizben birge jüresiz.
Josparymnyñ bäri būzyldy. Alaida renişimdi sezdirmesten,
būiryqqa moiynsūnyp, şenderin körsetpeu üşin üsterine sulyq,
bastaryna jai ofitser furajkasyn kigen uäkil men generaldyñ
soñynan iere berdim.
Qaqpadan şyğysymen fortty janai ötip, soltüstikke qarai
būryldyq. Ündister qosyny oñtüstik-batys jaqta bolatyn. Olar
soltüstikke qarai kösilip jatqan orman şetin jağalai, bytyrai
qonystanğan. Tağy da bir şoğyr ormandy savanna men biık qarağailar
ösken alañ bölip jatyr. Batpaqty jyra osy arada bolatyn. Forttan
jarty mil jer. Qarañğy bolğandyqtan közge tüspei jettik.
Kösemder bizdi kütip tūr ieken. Olar tospa şetindegi ağaştardyñ
köleñkesinde tūrğan-dy.
Kele öz mindetime kirisip kettim. Būl mindet janyma jaily bola
qoimas degen oi qaperime kirmepti.
─ Omatladan taipasynyñ sanyn sūrañyzşy. Qara Topyraq jäne biz
jağyndağy basqa da kösemder taipalarynyñ da sanyn aitsyn.
Būl sūraqty tärjimalap berdim.
─ Taipalardyñ sany bükil seminoldardyñ üşten birindei, - degen
jauap aityldy.
─ Batysqa jetisimen niettes kösemderge on myñ dollar
beriletindigin jetkiziñiz. Aqşany olar öz qalaularynşa bölisip
alularyna bolady. Ol bükil taipağa beriletin kömekten tys tölenedi.
─ Jaqsy, - desti bir auyzdan kösemder, bül ūsynystyñ mänin
tüsindirip bergennen keiin.
─ Omatla men onyñ dostary ne oilaidy ieken: ierteñgi keñeske
kösemder tügel kele me?
─ Joq, tügel iemes.
─ Al kelmeitin kim?
─ Miko-miko kelmeidi.
─ Solai de! Omatla oğan senimdi me?
─ İä, senimdi. Onopa şatyrlaryn jinap, qosynyñ irgesin köterip te
ketti.
─ Qalai ketti?
─ Keiin qarai, öz qonysyna.
─ İel-jūrty şe?
─ Köpşiligi onymen birge attandy.
İeki general birneşe minuttai bir-birimen kübirlesip aldy, biraq
sözderin iesti almadym. Tärizi, mynadai mañyzdy habarğa äbden
qanağattanğan sekildi.
─ İerteñ tağy da qai kösemder kelmeui mümkin?
─ Qyzyl Taiaq taipasynyñ kösemderi.
─ Al Hoitl-metti şe?
─ Joq, ol osynda. Qatysady.
─ İerteñ Otseola bola ma ieken, sony sūrañyzşy.
İeki generaldyñ da jauapty tyqyrşi kütkenderine qarap, bärinen
būryn olardyñ osyny bilgileri keletinin tüsindim.
─ Kim? Otseola ma? ─ Kösemder dabyrlasyp qaldy. ─ Ärine, Araily
Kün mindetti türde keledi. Ol osy äñgimeniñ nemen tynatynyn bilmek.
─ Bärekeldi! - degen söz uäkildiñ auzynan ieriksiz şyğyp ketti. Ol
qasyndağy generalmen tağy da sybyrlasyp ketti.
Būl jolğy sözderin qūlağym şalyp qaldy.
─ Bizge qūdirettiñ özi kömektesip tūr-au deimin. Josparymnyñ
jüzege asaryna senimdimin. Ündis añğaldyqpen bir sözden-aq tūtanyp
şyğa kelui mümkin, tipti odan jamanğa barar... Sonda Otseolany
tūtqyndauğa op-oñai syltau tabar iedim. Onopa öz seriktesterimen ūzap
ketken mūndai jağdaida, biz kezdeisoqtyqtyñ qandaiynan bolsa da
qorqa qoimaimyz. Şamamen kösemderdiñ jartysyna juyğy biz
jağynda, qalğan sümelekterdiñ qarsylyq körsete qoiuy iekitalai.
─ Ol jağynan qoryqpañyz! - dedi general Klinç.
─ Onda bopty! Ol qolymyzğa tüsken soñ-aq, qarsylyqtyñ qaisysyn
bolsyn toitaramyz. Basqalardy qorqytyp, qol qoiğyzbai jürgen sol.
─ Onyñyz ras, - dedi Klinç oilanyñqyrap. ─ Biraq ükimet qalai
qaraidy? Bül qylyğymyzdy qoldai qūiar ma ieken, qalai oilaisyz?
─ Qoldaityn bolar. Qalai da qoldauğa tiıs. Prezidenttiñ keiingi
nūsqaularynda sondai iemeurin baiqalğandai boldy. İeger siz qimylğa
köşuge kelisseñiz, men täuekelge barar iem.
─ Onda qūzyryñyzğa qūldyq, men daiynmyn, - dep jauap berdi,
tärizi, uäkildiñ josparyn maqūldauğa beiim bolğanmen jauapkerşilik
jağyn böliskisi kelmei tūrğan qolbasşy. -Meniñ mindetim ─ ükimet
būiryğyn oryndau! Sizben tize qosa qimyldauğa äzirmin.
─ Demek, bäri de aiqyn. Bizdiñ oilağanymyzdai bolady...
Kösemderden sūrañyzşy, - dedi Tompson mağan qarap. ─ İerteñ şartqa
qol qoiudan qoryqpas pa ieken?
─ Olar qol qoiudan qoryqpaidy, odan keiingi bälesinen qorqady.
─ Odan keiin ne bolady ieken?
─ Qarsy jaqtardyñ şabuylynan qorqady. Öz ömirlerinen
qauiptenedi.
─ Olardy qorğau üşin biz ne isteuimiz kerek?
─ İeger siz olardyñ Tallahassidegi35 dostaryna ketip qaluyna
mümkindik berseñiz, qūtylar iedik degendi aitady Omatla. Qonys
audarğanğa deiin sonda boi tasalamaq. Būlar Tampağa36 nemese
şaqyrğan jeriñizge kidirmei jetuge uäde beredi.
İeki general tağy da sybyrlasa bastady. Mynadai kezdeisoq
ūsynysty oilastyryp alu kerek iedi.
Omatla osy kezde tağy da söiledi:
─ İeger bizdiñ Tallahassige ketuimizge mümkindik bolmasa, onda...
onda biz mūnda, öz taipalarymyzda qala almaimyz. Onda forttan pana
izdeuge mäjbür bolamyz.
─ Tallahassige ketu mäselesin, - dedi uäkil, ─ qarastyryp körelik.
Jauabyn ierteñ beremiz. Al äzirge sizder qauiptener däneñe joq. Myna
kisi aq öñdilerdiñ äskeri bas kösemi, ol senderdi qorğaidy!
─ İä, - dep şirene qaldy Klinç. ─ Meniñ jauyngerlerim köp äri
küşti. Fortta da köp, al jolda kele jatqany qanşama. İeşteñeden
qoryqpañdar.
─ Jaqsy boldy, - dedi kösemder. ─ İeger qysylyp bara jatsaq,
sizderden pana izdeimiz. Sizder uäde berdiñizder būl jaqsy!
─ Kösemderden sūrañyz, - dedi oiyna birdeñe tüsken uäkil mağan
būrylyp, ─ ierteñgi jiynğa Holata-miko kele me ieken, sony bile me?
Äzir ony bilmeimiz. Holata-miko nietin bildirgen joq. Biraq
keşikpei bilemiz. İeger ol qalatyn bolsa, kün şyqqanşa şatyrlaryn
jinamaidy. Ketetin bolsa ─ ai batqanşa qosynyñ irgesi köteriledi.
Kete me, qala ma, ai batqanda bilemiz.
─ Kösemderdiñ şatyrlary fort jaqtan körine me?
─ Joq. Ağaştardyñ tasasynan körinbeidi.
─ Holata-mikonyñ habaryn bere alasyñdar ma?
─ İä, biraq tek osy jerde. Jibergen adamymyz fortta közge tüsip
qalady. Özimiz osy jerge qaityp kelip, bireuleriñizben kezdesetin
bolaiyq.
─ Dūrys, sol jön bolar, - dep jauap berdi, istiñ oñğa basqanyna riza
bolğan uäkil
Birneşe minut ötti. İeki general sybyrlasyp, keñesip jatty.
Kösemder ün-tünsiz, qozğalmastan, tas müsindei qatyp aulağyraqta tūr.
Bir kezde general Klinç mağan qarap:
─ Leitenant! Siz osy arada kösemderdiñ qaita oraluyn kütesiz.
Jauabyn tura özime, ştabqa kep aityñyz.
Olar bas iısip, bir-birimen qoştasty. Amerikan generaldary öz
forttaryna ketti, al kösemder qarama-qarsy jaqqa qarai ğaiyp
boldy.
Men jalğyz qaldym.
XXXII tarau
SU BETINDEGI KÖLEÑKELER
Oñaşa, oi üstinde tūrmyn. Ökinişke toly oilar. Onyñ birneşe
sebebi bar. Oilağan oiymnyñ bäri būzyldy, jüregim dostyqtyñ möldir
de taza quanyşyna qaita oraluğa yntyğyp iedi, biraq küdik seiilmei,
belgisizdik pen bağdarsyzdyq janymdy jedi.
İeñsemniñ tüsuine būdan basqa oilar da äser ietti. Atqaruğa tiısti
bolğan mynadai şarua özime ölerdei jiırkenişti körindi. Zūlymdyq
pen qastyqtyñ qaruyna ainaldym, äskeri qyzmetimdi para men
satqyndyqqa negizdelgen qastandyqqa qatysudan bastauyma tura
keldi. Alaida mūny öz ierkimmen istemesem de, öz mindetimniñ
masqaralyğyn şyn sezip, ony jiırkene oryndadym.
Tüngi tynyştyqtyñ qūşağy köñilimdi jūbata almady. Köñil küiime
alai-tülei soqqan dauyl üilesimdi keletin tärizdi.
Sonda da bolsa būl bir tylsym tün iedi. Tüngi tūnyq auada sybdyr
ietken dybys joq. Keide aspanda şarby būlttar qalqyp ötedi, biraq
onyñ möldirligi sonşa, aidyñ jüzin qaqtağan jūqa kümistei ğana
tūtyp qalqidy. Süttei jaryq ai birde-bir säulesin joğaltpai, orman
üstine aq şūğylasyn tögude. Aidyñ appaq jaryğy jyltyrağan lavr
japyraqtaryna şağylysyp, bükil ormandy qūbyltyp tūr. Beine
milliondağan aina jarqyldaityn sekildi. Būl suretke jarqyrauyq
qoñyzdar da ierekşe öñ bere tüskendei. Olar ağaştardyñ köleñkesinde
būlttai qaptap, qara köleñkelegen ormandy türli tüsti jaryqqa
böleidi ─ alqyzyl kök, altyn tüsti ūşqyndar şaşady.... Äldeqandai
siqyrly bidiñ yrğağyna berilgendei, birde joğary, birde tömen, birde
tura, birde ainala ūşady.
Osy bir keremet körinis ortasynda jan-jağy tik būryşty bop
kelgen, ainadai jarqyrağan köl jatyr.
Käusar aua jūpar añqidy. Tün salqyndau, biraq suyq iemes. Köptegen
gülder qauyzdaryn jappapty ─ olardyñ bäri birdei kündi süimeidi,
keibireuleri jūpar iısin ai jaryğymen şaşady. Ainalanyñ bärinde
sassafars pen lavr güldep tūr. Olardyñ jūpary anis pen apelsin
iısine qosylyp, auany ğajaiyp hoş iıske böleidi.
Töñirek mülgip tūr, biraq bül ünsizdik iemes. Oñtüstik ormandary tün
balasy tilsiz jatpaidy. Ağaş baqalary men şildelikter kün
batysymen-aq ändete bastaidy, al Amerika ormandarynyñ ataqty
änşisi ─ toty qūs ai jaryğymen sairağandy köbirek ūnatady.
Solardyñ biri köl jiegindegi biık ağaşqa şyğyp alyp, ädeii meniñ
mūñdy köñilimdi kötergisi kelgendei, neşe aluan maqamğa basady.
Qūlağyma odan basqa da dybystar şalyndy. Forttağy soldattardyñ
dabyr-dūbyry, ündisterdiñ alystan talyp jetken dauystarymen
aralasyp ketedi. Tylsym tynyştyqty keide äldekimniñ balağat sözi,
jekirgeni nemese külkisi būzyp jiberedi.
Ündisterdiñ oraluyn bir sağat pa, ieki sağat pa, älde odan da köp pe ─
qanşa kütkenimdi bilmeimin. Uaqytty aiğa qarap şamalaimyn. Olar
Holatanyñ qosy ne ai batqanşa irge köteredi nemese qalyp qūiady
degen-di. İeki sağattan soñ bäri de anyqtalady, sonan soñ bospyn. Küni
boiy tize bükpegendikten ölerdei qaljyradym. Köl jağasyndağy
jaqpar tastardyñ ortasynan jaily oryn izdep tauyp, otyra kettim.
Köl betine köz jiberdim. Jartysyna deiin köleñke jauyp tūr,
qalğan jartysy ai säulesimen kümistei jaltyraidy, tipti
jarqyrağany sonşa su tübindegi appaq ūlu qauaşaqtary men malta
tastarğa deiin körinedi. Köleñke men jaryqtyñ toğysar tūsyndağy
beldeudi boilai kerbez palma ağaştarynyñ köleñkeleri közge
ūrady. Olardyñ biık diñderi men qalyñ japyraqtary jerge tereñ
siñip ketip jatqandai, beine bir aiağymnyñ astynda jatqan basqa,
zeñgir, taza aspanğa alaqandaryn jaiğandai. Ai säulesin kölegeilep,
köleñkesi suğa tüsken palmalar köldiñ batys jağalauyn ala kösilip
jatqan jotaly qyratta ösken.
Kök aspanğa ūqsağan osy köriniske qarap biraz otyrdym.
Palmalardyñ jelpuiş sekildi japyraqtaryna ieriksiz közim tüse
berdi. Kenet su betinen äldekimniñ köleñkesin körip, selk iete tüstim.
Bül beine, aqiqaty köleñke, palma ağaştarynyñ arasynda oida joq
jerden paida bola ketti. Tärizi, tym ülken bop körinuine qaramastan,
adam beinesine ūqsaidy, iä, söz joq, būl adam köleñkesi, tek ierkek
iemes.
Kip-kişkene, süp-süikimdi basyna ieşteñe jamylmağan, jarasymdy
jūp-jūmyr nyq, döñgelene bitken myqyn, ietegi jerge tigen ūzyn
köilek ─ osynyñ bäri aldymda tūrğan adamnyñ äiel iekendigine
közimdi jetkizdi. Alğaş közim tüsken kezde palma ağaştarynyñ
arasynda kele jatqandy. Keşikpei kidirip, birneşe minuttai
qozğalmastan tūrdy. Äiel iekenin sol kezde baiqadym. Alğaşqyda
köleñkesi köz tartqan äielge jalt būrylyp, qarağym kelgen. Köldiñ
batys jağalauynda otyrğanmyn: artqy jağymda jotalar sozylyp
jatyr. Sondyqtan palmalardy, olardyñ ūşar bastaryn da köre
almas iedim. Tipti ornymnan tūryp qarağan künniñ özinde ieşteñe köre
almadym. Öitkeni özim tübinde otyrğan alyp iemen: bar körinisti
jauyp tūr. Tez-tez basyp birneşe qadam ūzadym da, jotalar men
palmalardyñ ūşar basyn aiqyn kördim. Biraq äiel körinbei ketti.
Jotalardy közben äbden şolyp şyqtym, biraq ieşkim joq. Jelpuiş
sekildi palma japyraqtary ğana körinedi. Sonan soñ ornyma qaityp
kelip, su betine qaita köz jügirttim. Būrynğyşa palma ağaştarynyñ
köleñkesi şağylysuda, biraq äiel beinesi joq bop ketti.
Būğan tandanatyn ieşteñe joq. Mūnyñ ieles iemes iekenin bildim.
Äiteuir, bireudiñ ─ tegi, äiel bolsa kerek ─ jotağa şyqqany, sosyn
ağaş köleñkelerine siñip, körinbei ketkeni anyq. Osy dälelime özim
den qoidym.
Ärine, tilsiz ieles köñilimdi alañdatpai qalğan joq, sondyqtan qiiäl
quyp otyra bermei ornymnan tūryp, jan-jağyma qarailap, qūlaq
türdim.
Älgi äiel kim boldy ieken? Ärine, ündis äieli. Aq näsildi äiel būl
mezgilde, mynadai jerde jürmeidi. Kiımine qarağanda qyzyl öñdi äiel
iekeninde söz joq. Oñaşa jerde japadan-jalğyz ne istep jür ieken?
Būl sūraqqa jauap beru oñai iemes iedi. Äitse de būğan tañdanuğa
bolmaidy. Orman balalarynyñ uaqyty bizderdegidei iemes, basqaşa
ötedi. Olar tündi de kündizgidei, şaruaşylyqpen äri seruenmen ötkize
beredi. Ündis äieliniñ tüngi serueninde bir syr bolsa kerek. Bälkim,
suğa şomylğysy kelgen bolar... Al, bälkim, oñaşa, orman saiasynda
süigen jigitimen kezdesuge kelisken qyz bolar...
Kenet jüregim uly jebe tesip ietkendei syzdap ketti: "Mümkin ol
Maiumi şyğar?"
Būl oidyñ mağan qalai jaman äser ietkenin aityp jetkizu qiyn. Bir
jas ofitserdiñ abaisyzda aityp qalğan sözderinen keiin, küni boiy
auyr küdikten aryla almai qoiğanmyn. Ol äñgime forttağylarğa
jaqsy tanys ündis sūluyna qatysty bolatyn. Jas jigittiñ sözinen
maqtanşaqtyq pen masattanu baiqalğan Onyñ är sözin zeiin qūia
tyñdadym jäne aituşynyñ bet qūbylysyna ğana iemes,
tyñdauşylardyñ da yñğailaryna qarap otyrdym. Ony ieki toptyñ
qaisysyna ─ maqtanşaqtaryna ma, älde jeñimpazdaryna ma ─
jatqyzarymdy bilmedim. Ofitserdiñ öz sözine qarağanda süiegine daq
tüsken sekildi, al tyñdauşylar bolsa, joq degende solardyñ
köpşiligi, qyzğa qoly jetken ieken dep ieseptedi.
Qyzdyñ aty atalmady. Tūspaldap aitylğan da ieşteñe joq, biraq
"ündis qyzy", "asqan sūlu" degen sözderdiñ özinen-aq jüregim tulap sala
berdi. Ärine, ofitserge qarapaiym bir sūraq berumen köñilimdi
tynşytuyma bolar iedi. Biraq däl soğan batylym jetpedi. Sondyqtan
küni boiy beimälimdik pen küdik janymdy jegidei jedi. Su betindegi
beineni körgen kezde, oiyma sap iete tüsken boljamnyñ men üşin
kütpegen jai bolmauy da sondyqtan.
Biraq būl azap ūzaqqa sozylmady. Qas qağym sätten keiin-aq
jeñildep sala berdim. Köl jağasynda bireudiñ kölbeñdegen köleñkesi
körindi, ai säulesimen arailanğan ol beine menen alty qadamdai
jerden şyğa keldi. İendi anyq kördim. Būl ündis äieli ieken. Biraq
Maiumi iemes iedi!
XXXIII tarau
HADJ-İeVA
Aldymda bir kezde aituly sūlu bolğan, keiin ary tögilip,
baqytsyzdyqqa ūşyrağan, orta jastağy, ūzyn boily äiel tūr. "Syrly
aiaqtyñ syry ketse de, syny ketpeidi" degendei, baiağy sūlulyqtyñ
keibir belgileri saqtalypty. Vandaldar qiratqan Gretsiiä äiel
qūdaiynyñ müsini, jaryqşaq küiinde de öziniñ bağa jetpes qūnyn
joğaltpaidy iemes pe?
Juyrda ğana aiauly aru bolğany baiqalady. Kemeline kelgen
sūlulyqqa tabynatyndar bar, ondai adamdar üşin būl äiel äli de
tartymdy körinui mümkin. Kerbez kerilgen tösi men tolyq, jūp-jūmyr
bilekteriniñ köz tartarlyq symbatyn uaqyt öşire almapty. Men
osyndai qorytyndyğa keldim, öitkeni onyñ belge deiin jalañaş
denesi balğyn jas künindegidei, ai säulesimen şağylysyp köz aldyma
tūra qaldy. İyğyna tögilgen qara şaştary ğana denesin ieptep
jasyryp tūr. Uaqyt oğan da öktemdigin jürgize almasa kerek. Sümbil
qara şaşyn äli qylau şala qoimapty. Öñi de köp tozbağan. Bäri de qazqalpynda -döñgelene bitken iek, ädemi ierin, qūs mūryn, jūqaltañdau
jarasymdy tanau, jazyq keñ mañdai, al közderi qandai... Mūnysy
qalai? Tosyn bir jarqyl bar ma?
Būl ne degen tağy, sanasyz közqaras? Apyrau, myna bir közqaras!.. O,
toba! Aqyly auysqan äiel ieken ğoi!
Amal ne, şyny solai iedi! Aldymda aqyly auysqan äiel tūrğan-dy.
Onyñ közqarasynan kezdeisoq adamnyñ özi-aq aqylynyñ ornynda
iemes iekenin bile qūiary anyq. Biraq men onyñ közine qarağym kelmedi ─
baqytsyzdyqqa qalai ūşyrağandyğyn biletinmin. Mikosoki
taipasynyñ iesi auysqan hanşasy Hadj-İevamen talai ret kezdesken
iedim.
Sūlulyğyna qaramastan adam şoşynğandai: alqa ornyna moinyna
jasyl jylan oratylyp jür, al ai jaryğymen jarqyrap tūrğan
belindegi belbeu sala qūlaş syldyrmaqty jylan bop şyqty.
İä, bauyrymen jorğalauşylardyñ iekeui de tynymsyz
ireleñdeidi: kişirek jylannyñ basy äieldiñ keudesine salbyrap, al
qauiptirek jylan myqynyna oralypty. Syldyrmaqty qūiryğy bir
jağynda salbyrap tūr. İessiz äiel közderi jaqūttai jalt-jūlt ietken
jylannyñ basyn sausaqtarymen qysyp alğan.
Hadj-İeva basyna ieşteñe tartpağan, biraq kün säulesi men nöserden
qoiu qara şaşy qorğaityn iedi. Aiağyndağy mokasin ūzyn "hunnadan"
äreñ körinedi. Oqa tigip, toty qūstyñ jasyl qauyrsyndarymen
äşekeilegen, jyrtqyş añdardyñ terisi jäne jabaiy üirektiñ
qauyrsyndarymen ädiptegen jalğyz lypa osy.
İeger ömirimde birinşi ret körip tūrğan bolsam, şoşyp keter iedim.
Biraq mūnyñ bärin būryn da körgenmin: jasyl tüsti jylan,
syldyrmaqty krotalus jalbyrağan ūzyn şaş, jalt-jūlt ietken iessiz
közqaras. Mūnyñ bäri men üşin qauipsiz, qatersiz iedi.
─ Hadj-İeva! - dep dauystadym jaqyndai bergen kezde.
─ İe-iela37 - dedi ol qairan qalğan ünmen. " Jas Rendolf! Aq
tüstilerdiñ kösemi! Hadj-İeva sorlyny ūmytpağansyñ ba?
─ Joq, İeva, ūmytqan joqpyn. Mūnda kimdi izdep jürsiz?
─ Seni izdep jürmin, jas kösem.
─ Meni me?
─ İä, seni. Izdep taptym da.
─ Meni qaitpeksiz?
─ Ömiriñdi, jap-jas ömiriñdi aman alyp qalğym keldi, kişkentai
kösem! Seniñ tamaşa da qymbat ömiriñ üşin... Ormannyñ ierke qūsy,
sorly beibaq qyz üşin! Bir kezde meniñ de qimas jigitim bolğan, oğan
qai zaman! Ho, ho ho!38
Qara ormandy aq jigitpen kezgenim,
Ho, ho, ho!
Nege ömirden büitkenşe men bezbedim?
Baldai tätti sözge nege ūiydym, ─
Jas jürekke nege u bop qūiyldyñ?
─ Tynyş, çitta-miko,39 ─ dedi ol jylanğa qarap, ändetuin qūia
qoidy. Jylan meni körisimen tilin jalañdatyp, aibat şaqyra
bastağan. " Tynyş, jylandardyñ patşasy! Dūşpandarşa kiıngeni
bolmasa, būl meniñ dosym! Tynyştal, äitpese basyñdy mylja-mylja
ietem!.. İe-iela! - dedi ol tağy da, oiyna birdeñe tüsip ketken adamşa. "
Qaidağyny aityp uaqyt alyp tūrmyn-au! Ol joğaldy, joğaldy, qaita
kelmeidi! Osy men nege keldim, jas kösem! Nege keldim deimin?
Ol bir närseni iesine tüsirgisi kelgendei alaqanymen mandaiyn
sipady.
─ Ä, iesime iendi tüsti! Halvuk40. Tekke uaqyt alyp tūr iekem ğoi! Seni
jazym ietui mümkin, jas kösem, öltirip ketui mümkin, onda beişara qyz...
Jügir, qaş, fortqa jet! Kök mundirli soldattardan aiyrylma, öz
jūrtyñnan pana izde... Keze berme ormandy! Sağan qater tönip tūr.
Salmaqty sözderi meni tañ qaldyrdy. Öz ömirime jasalğan keşegi
qastandyq iesime tüskende boiymdy belgisiz bir ürei bilegendei
boldy. İesi auysqan äielge de keide sana kiretinin, keide tipti, aqyly
qaita ūianyp, sau adamdarşa oi oilap qaraket ietetin kezderi
bolatynyn biletin iedim. Sondai sättiñ biri boluy kerek. Ömirime
qastandyq jasalatynyn bilgen soñ, saqtandyraiyn dep kelgen ğoi.
Biraq meniñ ata jauym kim boldy ieken jäne ony būl äiel qaidan
bilip qaldy?
Osyny anyqtağym keldi de, oğan:
─ Meniñ jaularym joq. Mağan ölim tileitin kim ol? - dedim.
─ Aityp tūrmyn ğoi, kişkene kösem, jaularyñ bar. İe-iela! Sony
şynymen bilmeisiñ be?
─ Ömirimde bir ündiske jamandyq jasap körgen joqpyn!
─ Ündisi nesi? Men ündis dedim be? Joq, süikimdi Rendolf.
Seminoldar ielinde birde-bir qyzyl öñdi seniñ bir tal şaşyña
timeidi. Ondailar tabyla qalğanda da Araily Künniñ ne isteitinin
bilesiñ be? Ol ony orman örtegendei örtep jiberedi. Qyzyl
öñdilerden qoryqpa. Seniñ jaularyñ ─ basqa tüstiñ adamdary.
─ Ä, solai de! Qyzyl öñdiler iemes? Sonda kim?
─ Aq näsildiler jäne sarylar bar.
─ Qaidağyny aitpaşy, İeva! Birde-bir aq näsildige jamandyq
jasağan iemespin!
─ Balamysyñ degen? Sen de bir beiqam jürgen būğynyñ lağysyñ
ğoi. Ormandy kezip jürgen jyrtqyş andar baryn anañ aitpağan iekenau.
─ Öziñe sebepsizden-sebepsiz jau bop ötetin jaman adamdar bolady.
Seni öziñ jamandyq jasamağan adamdar öltirmekşi.
─ Al sonda kim olar? Jäne ne üşin?..
─ Sūrama, balaqai! Qazir oğan uaqyt joq. Bir närse aitaiyn: sen
zäñgiler kök būiau jasaityn ülken jerdiñ iesisiñ. Sūlu, öte sūlu
qaryndasyñ bar. Ai dese auzy, kün dese közi bar qyz iemes pe? Bir kezde
men de sūlu bolğam... jigitim aitatyn. Äi, sūlu bolu öte jaman! Ho, ho
ho!
Qara ormandy aq jigitpen kezgenim,
Ho, ho, ho!
Nege ömirden büitkenşe men..
Halvuk! ─ osy sözden soñ ol ändetuin kilt üzdi. ─ Men jyndymyn,
biraq iesimde... Ket, bar! Ket deimin sağan. Sen būğynyñ lağysyñ,
soñyñda añşylar jür. Fortyña bar, jügir, jügir!
─ Bara almaimyn, İeva. Osy jerde şaruam bar. Bireuler kelgenşe
tūruym kerek.
─ Bireuler kelgenşe deimisiñ? Oibai! Keşikpei mūnda älgiler
keledi!!!
─ Kimder?
─ Jaularyñ, seni öltirgisi kep jürgender. Äi, baiğūs maral öledi-au,
jüregi jylaidy-au. Ol sorly da iesinen adasyp, Hadj-İevanyñ aiağyn
qūşady deseñşi!
─ Kimdi aityp tūrsyñ?
─ Tynyş, tynyş! Keş qaldyq! Älgiler kele jatyr! Älgiler kele
jatyr! Sudağy köleñkelerin körmeimisiñ?
Men İeva nūsqağan jaqqa qaradym. Şynynda da, köl boiynda,
älginde özim İevany körgen jerde äldekimderdiñ köleñkesi körindi. İer
adamdar ieken, özderi törteu. Olar palmalardyñ arasymen jotany
jağalap keledi. Birneşe minuttan soñ köleñkeler körinbei ketti.
Tärizi, olar qūldilai tömen tüsip, ormanğa kirse kerek.
─ Qap, keşigip qaldyq! - dep sybyrlady iesi auysqan äiel, tap osy
sätte aqyly äbden aiyğyp ketken tärizdi iedi. ─ Jazyqqa şyğuyña
bolmaidy. Baiqap qalady... Qalyñğa jasyrynuğa tyrys... Beri jür! dedi ol, qolymnan süirei. Sosyn bar küşimen iemen diñine iterip
qaldy. ─ Qūtylatyn bar ümitiñ osynda. Tez örmele! Jasyrynyp qal!
Men qaityp kelgenşe ün şyğarma! Hinklas?41
Aqylşym osyny aityp, ağaştardyñ köleñkesine qarai jylystap,
qalyñğa siñip körinbei ketti. Men onyñ aituy boiynşa iemenge
örmelep şyğyp, bir ülken būtaqqa jaiğasyp aldym. Qauipsizdik üşin
kümis tüsti tillandsiiänyñ şyrmatylğan japyraqtarynyñ arasyna
jasyrynyp qaldym. Būtaqtardan tömen salbyrağan torğyn
şymyldyq tärizdi japyraqtar meni közge tüsirmedi. Al özim bolsam,
qalyñ japyraq arasynan köldi, ai jaryğy tüsip tūrğan böligin anyq
körip otyrmyn.
Alğaşqyda özimnen-özim qysylyp, bir jaisyzdyqty sezdim.
Ömirime qater töndirgen jaular jaily osy oqiğa şatasqan oidan
tuğan qiiäl boluy mümkin-au. Al köleñkeleri su betine tüsken adamdar
özimniñ kütip tūrğan ündisterim şyğar. Kelisken jerden meni taba
almağan soñ, qaityp ketuleri yqtimal. Onda generalğa ne betimdi
aitam? Osynyñ bäri kisi külerlik, qisynsyz is iedi. Biraq men üşin
aqyry jaman boluy ğajap iemes. Oilana kelip, ağaştan tüsuge, kim de
bolsa älgilerge körinuge yñğailana berip iem, biraq kösemderdiñ iekeu
ğana, al köleñkeniñ törteu iekendigi iesime sap iete tüskeni! Sondyqtan
äzirşe jasyryna tūrudy jön kördim.
Ärine, kezdesudiñ satqyndyq sipatyna qarağanda, olardy küzetip
jüretin jauyngerlerdiñ iere keluleri de mümkin bolatyn jäne ol
artyq ta iemes iedi. Biraq köleñkelerdiñ tez qozğaluyna qaramastan,
älgilerdiñ ündis iemes iekendigin baiqap qaldym. Olardyñ üsterinde
ūzyn kiım, bastarynda qauyrsyndary joq bolatyn. Mağan, tipti
bastaryndağy aq adamdar kietin qalpaq sekildi bop körindi. Soñğy oi
Hadj-İevanyñ būiryğyn oryndauğa mäjbür ietti. Mūndai şeşimge
keluime basqa da jailar türtki boldy: ol ündis äieliniñ tañ qalarlyq
tūjyrymdary, oqiğağa qanyqtyğy, özime äbden tanys adamdar turaly
megzeuleri jäne keşegi oqiğa. Osynyñ bärin oilastyra kelip, baqylau
mūnarasynda, tym bolmasa birneşe minut otyra tūrudy maqūl
kördim.
Meni özim oilağannan göri tezirek tauyp alulary da mümkin:
ornymnan qozğalmastan, demimdi şyğarmastan jan-jağymdy jiti
baqylap, är dybysqa ielegzi qūlaq türudemin.
Tözimim tausylarlyqtai bola qoiğan joq. Közim körip, qūlağym
iesitken äñgimeden janym türşigip, qanym qatyp qalğandai boldy.
Adam jüreginde ömirde ieşqaşan iestip körmegen, kitaptan da oqymağan
zūlymdyq būğyp jatuy mümkin iekendigine bes minut ötpei-aq közim
jetti.
Aldymnan qazdai tizilip tört peri ötti. Būlardyñ peri
iekendikterinde söz joq, öitkeni közqarastary, sözderi, qimyldary ─
közim körip, qūlağym iesitkenniñ bäri osyğan tolyq dälel bolatyn.
Olar köldi jağalai jürdi. Ai jaryğyna şalynğan jüzderin kördim:
qūp-qu, aşañ jüzdi Arens Ringgold, tünergen, qūs tūmsyq Spens,
döñgelek jüzdi haiuan, sotqar Uiliams...
Al törtinşisi kim boldy ieken?
Şynymen iesim auysyp tūr ma? Älde közim aldap tūr ma?
Apyr-au, osynyñ bärin öñimde körip tūrmyn ba? Älde sezimim aldai
bastağan ba? Bälkim, kezdeisoq bir ūqsastyq şyğar? Joq! Joq! Būl ieles
iemes ─ tiri adam. Anadai būira qara şaş, öñiniñ sary qoñyrlyğy,
mynadai bitim, mynadai jüris - aumağan sol sekildi! Qūdai tağalam-au!
Tap özi ğoi ─ Sary Djek!
XXXIV tarau
ASTYRTYN QASTANDYQ
Būğan dau aitu ─ öz sezimimniñ şyndyğyna kümän keltirumen birdei
iedi. Köz aldymda özim biletin mulat tür, tek kiımi ğana basqa, azdap
tolysqan. Biraq bet-beinesi men jalpy syqpyty baiağy, ─ aldymda
bizdiñ plantatsiiänyñ būrynğy otynşysy Sary Djek tūrğan-dy.
Şynymen-aq sol bolğany ma? Aiausyz quğyn körsetken äri äbden
azapqa salğan Ringgoldtiñ qasynda neğyp jür? Joq, mümkin iemes,
senbeimin! Älde men aljastym ba, közime sol bop körindi me?
Jo-joq! Körip tūrğanym qandai şyndyq bolsa, būl adamnyñ mulat
Djek iekeni de sondai aiqyn. Ol men jasyrynyp otyrğan ağaştan
jiyrma futtai jerde tūr. Ai jaryğy kündizgidei anyq körsetude.
Özime baiağydan tanys kekti közqaras, sūmyraidai syqpyt. İä, būl
Sary Djek iedi!
Būğan qosa kelemej qylğanyma qaramastan, Qara Djektiñ keşe boi
bermei qoiğany, mulatqa ūqsas bireu şyğar degenge könbegeni iesime
tüsti. Zäñgi aitqanynan qaitpady: Sary Djektiñ ne özi, ne aruağy dep
könbei qoiğan, senimdiligi sonşa, betin qaitara almadym.
Basqa da jağdailar iesime tüsti ─ tüstikten keiingi äñgime kezindegi
Ringgoldterdiñ qylyqtary sol kezde-aq nazarymdy audarğan
bolatyn. Al qazir tipti ne oilarymdy bilmedim. Qarsy aldymda
jūrttyñ bäri öldige sanağan adam jäne onyñ mert boluyna sebep
bolğan üşeu tūr. Solardyñ bireui qatygez jendet iedi. İendi, mine,
törteui de ietene dos bolyp ketken sekildi. Ölgen adamnyñ qaita
tiriluin, jaularymen tatulasyp ketuin qalai tüsinuge bolady?
Mūnyñ syryn bile almai qinaldym. Būl qūpiiä bir päste şeşe
qūiatyndai oñai iemes. İeger qastandyq oilauşylardyñ özderi
bolmağanda, ol qūpiiänyñ şeşimin taba almas ta iedim.
Äñgimelerin qūlağym şalyp qaldy. Soğan qarap Sary Djektiñ
jaryq düniede äli tiri jürgendigine ğana iemes, öz ömirime qater tönip
tūrğandyğy jönindegi Hadj-İevanyñ dūrys aitqandyğyna da közim
jetti.
─ Qap, saitan alğyr! Mūnda joq. Jer jūtyp ketti me ony? - dep
küiindi Ringgold. Dausynan äri yza bop, äri tañ qalğandyğy
baiqalady.
Äriptesiniñ sözine qarağanda, äñgime men turaly ieken.
Özim dausyn aina qatesiz tanyğan Uiliams:
─ Generaldarmen birge fortqa qaityp ketpegendigine senimdisiz be,
Arens? - dep sūrady.
─ Äbden senimdimin. Olar qaita oralğan kezde men qaqpa mañynda
tūrğanmyn. İeki-aq adam oraldy ─ general jäne uäkil. Biraq mäsele
mynada: būl aradan ol älgilermen birge ketken joq pa ieken? Aqymaq
bolğanymyz-ai, o! Osylai qarai bet alğan kezde, arttarynan jürip
otyrmağan iekenbiz. Uaqytynda jetsek, qai jerde aiyrylysqandaryn
biler iedik qoi. Olardan qalyp qūiady dep kim oilağan. Mūny bilsem
ğoi... Tūp-tura ündister qosynan kele jatyrmyn dediñ be, Djek? Öziñdi
baiqap qalğan joq pa?
─ Karaho!42 Ärine joq, sinor Arens!
Myna dauys, ispan tilindegi mynadai balağat söz mağan bala kezden
tanys. İendigi jerde kümänniñ būlty äbden seiildi. Közime senbegendi
qūlağym sendirdi. Būl Sary Djek iedi! Ol sözin jalğastyrdy:
─ Men tura seminoldar qosynan kele jatyrmyn. Jolai ieki kösemdi
ğana kezdestirdim. Palmalardyñ tasasyna jasyrynyp qaldym. Olar
meni baiqamady. Baiqamağanyna senimdimin.
─ Saitan alğyr, qaida joğaldy ieken? Iz-tüzi joq. Ündister qosyna
baratyndai sebebi bar iekenin bilemin iä, ony bilemin. Biraq Djektiñ
közine şalynbai, qalai ötip kete qoidy?
─ Bälkim, basqa jolmen ainalyp ketken şyğar, - degen dolbar
aitty Uiliams.
─ Jazyqpen be?
─ Joq, onyñ qisyny keliñkiremeidi, - dep jauap berdi Ringgold. ─
İendi oilanatyn bir-aq närse bar: ol generaldarmen forttyñ
qaqpasyna jete bere aiyrylysyp, qorşaudy jağalai otyryp
markitanttyñ üiine tartqan boldy.
Mūnyñ bärin Ringgold qabyrğasymen keñesip tūrğandai qyp
aitty.
─ Saitan-ai! - dep aiqailady ol ökinişten, ─ iendi mūndai qolaily
sät kezdespeidi.
─ Qoryqpañyz, mister Arens, - dep jūbatty ony Uiliams. ─
Qoryqpañyz. Jaqynda soğys bastalady, mūndai qolaily sät te
kezdeser äli-aq.
─ Biz ondai sätti tabuğa tyrysamyz! - dep kesip aitty Spens,
äñgimege alğaş ret aralasyp.
─ Biraq şeşuşi roldi Djek atqaratyn bolsyn, myrzalar! Bizdiñ
būl iske aralasuymyzğa bolmaidy. Mälim bola qalsa, jağdaiymyz
qiyndaidy. Al Djekke ieşqandai qauip joq. Ol ölgen adam ğoi ─
zañyñdy ne qylsyn!.. Solai ğoi, Djek, sary balaqaiym!
─ İä, senor! Qam jemeñiz, Arens myrza! Qolaily sätti keşikpei
özim tabamyn. Djek onyñ közin qūrtady, sizder ol turaly iendi qaityp
iestimeitin bolasyzdar. Men ony aldap torğa tüsiremin. Keşe mült
kettim. Myltyğyñ naşar, Arens myrza. Mūndai myltyqpen añğa
şyğuğa bolmaidy.
─ Fortqa qaita oralğan joq, ony bilemin, - dep öz-özinen miñgirledi
Ringgold. ─ İendeşe, qostyñ bir jerinde jür. Biraq üiine, äiteuir, bir
qaituy kerek qoi! Bälkim, ai batqannan keiin keler. Qarañğyda boi
tasalap üiine qaitar... İestidiñ be, Djek, ne aityp tūrğanymdy?
─ İä, senor! Djek iestidi.
─ Mümkindikti paidalanyp qalu kerek.
─ İä, senor! Djek tüsinedi.
─ Onda bopty! İendi biz jüre bereiik. Mūqiiät tyñdap al, Djek...
İeger...
Osy sät Ringgold sybyrğa köşti de, tek keibir sözderin ğana
qūlağym şalyp qaldy. Qaryndasym men kvarteron Violanyñ iesimderi
jiı atalyp jatty. Qūlağyma üzik-üzik sözder jetti: "Jolymyzda
köldeneñ tūrğan adam osy ğana", "şeşesin köndiru qiyn iemes",
"olardyñ plantatsiiäsyna qoja bolyp alğan soñ", "sağan ieki jüz dollar
töleimin..."
Myna sekildi sözderden būl ieki malğūnnyñ meni öltiruge būrynnanaq söz bailasyp qoiğandyğyn tüsindim. Myna äñgimeler sol jeksūryn
ymyralasudy pysyqtau ğana bolatyn. Olar meniñ ömirimdi saudağa
salyp jatty. Şyp-şyp suyq ter şyğyp, mañdaiymdy aiğyzdai
bastağanyna tañdanuğa bolmas. Ağaş basynda japyraqtai qaltyrap
ketkenime de tañdanbağaisyz. Janymnan tüñilgendikten ğana iemes,
mynadai iestip-körmegen qastandyqqa degen jiırkeniş pen
şoşynudan qaltyradym. Kökiregimde qainağan yzağa äreñ dep şydap
qaldym.
Tyrp ietpei otyra berdim. Onym aqyl boldy: ieger sol sätte şydai
almai, sezdirip alsam, üige aman jetpeitin iedim. Ony jaqsy tüsindim.
Sondyqtan sezdirip almau üşin, tym-tyrys qaldym.
Adam öltiru jöninde alañsyz äñgime soğyp tūrğan älgi törteudiñ
sözderin tyñdau qandai jiırkenişti iedi deseñizşi! Sauda-sattyqty söz
ietip tūrğandai betteri bülk ietpeidi. Aldağy saudadan ärqaisysy
qanşa paida tabatynyn oilap, jandary şyğyp bara jatyr.
Aşu ma, qorqynyş pa, ─ kökiregimdi kernegen sūrapyl sezimniñ
qaisysy küşti iekenin bilmedim. Jaular bolsa törteu, bäri de qaruly.
Meniñ semserim men tapanşam bar iedi, biraq ol mynadai tört
jeksūrynğa qarsy şyğuğa azdyq ietedi. İeger olar iekeu ─ mäselen,
mulat pen Ringgold qana bolsa ─ onda özimdi-özim tejemei-aq, betpebet şaiqastan taisalmas iedim, äri qarai ne bolsa o bolsyn! Özimdi-özim
tejep, älgiler ketip qalğanşa ornymnan qozğalmai otyra berdim.
Ringgold pen onyñ sybailastarynyñ fortqa, al mulattyñ ündister
qosyna qarai ketkenin baiqap qaldym.
XXXV tarau
TÜNEKTEN SOÑĞY SÄULE
Olar ketkennen keiin qozğalmai ūzaq otyrdym. Şym-şytyryq
oilar men abyrjudan aryla almadym. Ne istep, ne qūiarymdy bilmei,
ağaşqa şegelep tastağandai otyryp qaldym. Aqyry iestigen,
körgenderimniñ bärin sabyrmen oilastyra bastadym. Meni qorqytu
üşin jasağan saiqymazaqtary ma? Joq, törteuiniñ ieşqaisysy
saiqymazaq keiipkerge ūqsamaityn adamdar. Al Sary Djektiñ o
dünieden qaita oraluy müldem jat, aqylğa syiymsyz, suyq jañalyq
iedi. Komediiä epizodyna ieş ūqsamaidy.
Tegi, qūrbandyqqa şalynar adamnyñ rölin özim oinaityn
tragediiänyñ tek prologyn ğana iestisem kerek. Älgiler, şynynda da,
ömirime qastandyq äzirlep jür. Özderi törteu jäne ieşqaisysynyñ
pälendei köñilderin qaldyryp körgen iemen. Törteuiniñ de meni jek
köretinin biletinmin.
Tipti äldeqaşan ūmyt bolğan baiağydağy balalyq janjaldan basqa
Spens men Uiliamstiñ mağan renjitin jönderi de joq. Biraq olar
Ringgoldtiñ yqpalymen jüredi. Al mulattyñ jöni basqa, onyñ mağan
degen dūşpandyğy ─ ölispei bitispeitin jaulyq.
Bärinen Arens Ringgoldti aitsañşy! Osy qastandyqtyñ
ūiymdastyruşysy, meni öltirgisi kep jürgen de sol iekeni anyq.
Qoğamda orny özimmen teñ, bilimdi adam, djentlmen!
Ūnatpai jüretinin biletin iem, al soñğy kezderde meni müldem
suqany süimeitin bolğan. Sebebin de bilemin. Qaryndasymmen
nekelesuine kedergi bolar men ğana. Äiteuir, onyñ oiynşa solai.
Onysy ras ta: äkem qaitys bolğannan beri otbasy mäselesine
äldeqaida köp aralasatyn bolğanmyn. Men tūrğanda Ringgold
ieşqaşan küieu bolmaitynyn aşyq mälimdegenmin. Onyñ yza bolyp
jürgenin bilgenmen, biraq aşu adamdy mynadai soiqan qastandyqqa
itermeleidi dep oilağan joq iedim.
"Jolymyzda köldeneñ tūrğan adam", "şeşesin köndiru qiyn iemes",
"olardyñ plantatsiiäsyna qoja bolyp alğan soñ" degen sözder,
qastandyq jasauşylardyñ menen qūtylğylary keletindigin, tasadan
öltiruge bel bailağandaryn äigiledi.
─ Ho! Ho! Jas kösem iendi ağaştan tüsse de bolady, - degen dauys
şyqty kenetten. ─ Jaman adamdar ketip qaldy. Öte jaqsy. Tezirek
tömenge tüs, ädemi kösem, tezirek!
Jalma-jan aitqanyn oryndap, iesi auysqan hanşanyñ aldyna kep
tūra qaldym.
─ Jas kösem, Hadj-İevanyñ sözine iendi sendiñ be? Jaularyñnyñ bar
iekenin, bir iemes, tört dūşpanyñ bar iekenin, ömiriñ qyl üstinde
tūrğanyn kördiñ be?
─ Sen meni aman alyp qaldyñ, Hadj-İeva! Mūnyñdy nemen qaitarsam
ieken?
─ Tek soğan adal bol, adal bol, adal bol…
─ Kimge?
─ Ūly Aruaq! Ol qyzdy ūmytqan ieken! Aldamşy jas kösem! Opasyz
aq näsildi! Nege qūtqardym seni? Qanyñnyñ sudai tögiluine nege jol
bere salmadym ieken?
─ İeva!
─ Jaman! Jaman! Ormannyñ beişara qūsy! Qūs ataulynyñ sūluy!
Jüregi qansyrap öledi-au sorly, jyndanyp keter!
─ İeva, ne dep tūrsyñ, tüsindirşi!
─ Jaman! Ony tastağanşa, mūnyñ özi ölsin! Ho! Ho! Opasyz aq
näsildi, İeva sorlynyñ jüregin syzdatqanşa, ölse iedi odan da! Onda İeva
tek jüregin ğana joğaltar iedi. Al basy, basy - ol odan da jaman! Ho, ho,
ho!
Baldai tätti sözge nege ūiydym,
Jas jürekke nege u bop qūiyldyñ?
─ İeva! - dep aiqailadym men jan ūşyra, ol sonda ğana aqymaqtyq
änin tyia qoidy. -Söileşi, kimdi aityp tūrsyñ?
─ Ūly Aruaq, iestidiñ be, aityp tūrğan sözin! Kim deidi! Kim deidi-au!
Kim degen söz azdyq ieter. Ho, ho, ho! Tatyr ma ieken ol söziñ, adal dos
ūmyt bopty-au. İeva iendi ne betin aitady? Qalai qiystyryp aita
alady? Beişara qyz! Ho, ho, ho! Hadj-İeva iekeu bolatyn boldy,
mikosoktardyñ iesi auysqan hanşalary iekeu bolady iendi!
─ Sadağañ keteiin, janymdy jemeşi iendi! Aiauly, meiirimdi İeva,
kimdi aityp tūrsyñ, aitşy? Apyr-ai, sen...
Aiauly iesim kömeiime kelip-aq qalyp iedi, biraq aituğa batylym
jetpedi.
Sūraq beruden, sūrağyma teris jauap aludan qoryqtym. Biraq
oilanuğa mūrşam bolmady: tym tereñdep ketken adamğa şeginu joq,
jüregim onsyz da sağynyştan syzdap bolğan Odan äri kütuge dätim
şydamady. İeva meniñ küdigimdi seiiltui mümkin ğoi, sondyqtan sūrap
qaluğa bekindim.
─ Sen Maiumidi aityp tūrğan joqsyñ ba?
İesuas äiel mağan biraz uaqyt ünsiz qarap qaldy.
Közindegi qūpiiä syryn tüsine almadym: soñğy bes minutta kinälau
men jek köruşilik yzğary jalt-jūlt ietip tūrğan-dy. Älgi sözderimnen
keiin, jüzinde tañ-tamaşa qalğandyq baiqaldy. Sonan soñ oiymdy
bilgisi kelgen adamşa, tesilip qarady da qaldy.
─ İeger Maiumi turaly bolsa, - dedim lyp iete qalğan sezimge qaita
berilgen men jauabyn kütpesten, ─ onda bilip qoi, men ony süiemin,
Maiumidi süiemin!
─ Sen Maiumidi süiesiñ be? Äli de süiesiñ be ony? - dep tez-tez
sūrady Hadj-İeva.
─ Ömirimmen ant ieteiin..
─ Joq! Joq! Ant ietpe! Ol da östip ant ietken. Aqyry aldap ketti!
Tağy da aitşy, jas kösem, şyn aityp tūrmyn deşi, biraq ant-su işpe...
─ Ras aityp tūrmyn, bar şynym!
─ Jaqsy! - iesuas äiel quanyp ketti. ─ Kösem şyn aityp tūr. Aq
näsildi kösem şynşyl adam, sūludyñ baqyty bar ieken...
Balausa mahabbat künderden syr aşyp
Tūrmyz biz palmalar astynda...
Qūsyña kögerşin tağy bir qaraşy,
Jabaiy qūsyña qaraşy,
Näp-näzik qūsyña qaraşy!
Dosymen saialap ol ağaş arasyn,
Sybyrlap aşady sezimniñ arnasyn.
Bir jan joq mañaida, qasynda!!!
─ Tynyş, çitta-miko! - dep jekidi ol syldyrmaqty jylanğa qarap.
─ Sen de tynyştal, okola-çitta43. İekeuiñ de tynyştalyñdar. Būl
jau iemes. Tynyş, äitpese bastaryñdy myj-myj ietem...
─ Meiirimdi İeva!
─ Sen meni meiirimdi İeva dediñ-au! Mümkin künderdiñ küninde
raqymsyz dersiñ. ─ Sosyn dausyn köteriñkirep, qatulana: ─ Tyñdap al,
Djordj Rendolf! Künderdiñ küninde sen de oñbağan bop şyqsañ,
meniñ jigitim qūsap aldap ketip jürseñ, onda bilip qoi, Hadj-İeva jauyñ
bop şyğady, al çitta-miko köziñdi qūrtady!.. Osyny oryndaisyñ ğoi
jylandar patşasy, solai ma? Ho, ho, ho!
Jylan sözge tüsingen sekildi. Ol kenet basyn köterip, monşaqtai
közderin ot şaşqandai jylt-jylt ietkizdi jäne ieki aiyr tilin
sumañdatyp, teñgeli şyğyrşyqtaryn syldyrlatyp, "ski-rrr"
degenge ūqsas dybys şyğardy.
─ Tynyş, tynyş! - dedi İeva, jylanğa basu aitqandai. Ol iepti
sausaqtarymen jylandy oralyp jatuğa mäjbür ietti. ─ Būl ol kisi
iemes, çitta, ol iemes! İestip tūrmysyñ, jylandardyñ patşasy! Tynyş
deimin men sağan!
─ Meni nesine qorqytasyñ, İeva? Oğan sebep joq qoi...
─ Jaqsy! Men sağan senemin, süikimdi kösem, ier jürek kösem!
─ Biraq, meiirimdi İeva, tüsindirşi mağan, aitşy...
─ Joq! Qazir iemes, bügin keşte iemes. Qazir uaqyt joq. Bylai,
batysqa qaraşy! Netle-hasse44 ūiqyğa ketip barady. Ketip qalğanyñ
jaqsy. Sağan qarañğyda qañğuğa bolmaidy. Ai batpai tūryp, keiin
qaityp, fortqa jetip alğanyñ abzal. Bar, bar, bar!
─ Şaruamdy bitirmei qaita almaimyn dep aittym ğoi sağan...
─ Mūnyñ qauipti ieken... Qandai şarua iedi? Ä! Tüsinikti. Äne, sen kütip
tūrğan adamdar kele jatyr.
─ İä, solar boluy kerek, - dep sybyrladym men.
Köldiñ qarama-qarsy jağasynan qos kösemniñ boişañ köleñkeleri
körindi.
─ Onda tezdetip şaruañdy bitir. Uaqytty ötkizbe! - dep asyqtyrdy
meni Hadj-İeva. ─ Qarañğylyq sağan qauipti. Hadj-İevanyñ ketetin
uaqyty boldy. Qaiyrly tün, jas kösem, qaiyrly tün!
Men de oğan qaiyrly tün tilep, jaqyndap qalğan kösemderge qarai
būryldym. Sol arada jūmbaq syrlasym közden ğaiyp boldy.
Ündister keşikpei jağağa keldi de, generalğa beretin jauaptaryn
aitty.
Holato-miko şatyrlaryn jiyp, köşip ketken bop şyqty.
İeki satqyn sūmyraidyñ mağan merezdei köringeni sonşa,
aralarynda bir minut te tūrğym kelmedi. Qajetti mälimetti
alysymen, tabanda olardan qūtyluğa tyrystym.
Hadj-İevanyñ saqtandyruy men Arens Ringgoldtiñ aitqan sözderin
ieskere otyryp, uaqytty ötkizbesten fortqa bet aldym. Ai äli
kökjiekten joğary tür iedi, onyñ appaq süttei jaryğy meni tosyn
şabuyldan saqtaityny anyq bolatyn.
Saqtyqta qorlyq joq degendei, qastandyq jasaityn adam
jasyrynyp tūruy mümkin-au degen tasalardan aulağyraq boluğa
tyrysyp, aşyq jerlermen tez jürip kelemin.
Jolda, fort mañynda da men ieşkimdi kezdestirmedim. Biraq
qaqpanyñ däl janynda, markitant dükenine taiau mañda qatarlap
jinalğan börenelerdiñ tasasynda jasyrynyp tūrğan adamdy közim
şalyp qaldy. Mağan mulat sekildi bop körindi.
Onyñ şaruasyn bitirgim kep, tūra ūmtyla jazdadym. Al meniñ
dabyl köteruime bolmaityn iedi. Oğan basty sebep ─ äskeri qūpiiäny
saqtau jönindegi özime berilgen būiryq. "O dünieden qaityp kelgen"
malğūn qol bostau kezde tağy da bir kezdeser, sol kezde özimen de,
sybailastarymen de iesep aiyrysuyma oñai da, qolailyraq bolar dep
oiladym. Osyndai oilarmen qaqpağa kirip, baiandau üşin generaldyñ
ştabyna tarttym.
XXXVI tarau
SENIMDI DOS KEREK
Öziñdi atyp tastauğa daiyn tūrğan adammen bir şañyraqtyñ
astynda tünep şyğu asa jaily dep aita qoiu qiyp şyğar. Tynyğu
turaly oilaudyñ qajeti joq. Öte az ūiyqtadym, onyñ özinde qaitaqaita şoşyp ūianumen boldym.
Ringgoldterdi körmedim ─ äkesin de, balasyn da. Ras men iekeuiniñ
de fortta iekenin biletinmin, öitkeni tağy bir-ieki kün qonaq bolğysy
kep jürgen. Olar men kelgenşe ne ūiyqtap qalğan, nemese bir tanys
ofitserdikinde köñil köterip otyrğan boluy kerek.
Sondai-aq ne Spensti, ne Uiliamsti köre almadym. Olar osy fortta
qalğan künniñ özinde de soldattarmen birge jatqan bolar, sondyqtan
izdegenim joq.
Jūmbaq jailardy, iağni, dūrysyraq aitsaq, özimniñ qanqūily
jaularymmen qalai kezdeskenimdi oilaumen tünniñ köbin ūiqysyz
ötkizdim. Ne isteu kerektigin oilap, tünimen basym qatty.
Sonymen tañğy säule terezeden qylañ bergen kezde, äli ieşqandai
şeşimge kelgen joq iedim.
Alğaş basyma kelgen oi ştabta bärin aityp, tergeu jürgizip,
qylmyskerlerdi jazalaudy talap ietu boldy. Biraq aqylğa sala kelip
būl josparlarymnyñ tükke tūrmaitynyn bildim. Mūndai auyr aiyp
tağuğa meniñ qandai dälelim bar? İeşbir dälel joq, tipti sene qoiudyñ
özi qiyndau körinetin öz paiymdaularym ğana ğoi. Mūndai qūlaq
iestimegen zūlymdyqqa kim senedi? Basqany iemes, tap meni öltirgileri
kelgeninde kümän joq. Biraq däleldei almas iem, öitkeni meniñ atym
atalğan joq qoi. Özimdi külki qylar, nemese odan da jaman birdeñege
ūşyraimyn. Ringgoldter qūdiretti adamdar ─ general men ükimet
uäkiliniñ jaqyn dostary. Olardyñ qūpiiä, astyrtyn äreketterin
jūrttyñ bäri biletinine qaramai, olar djentlmen bop iesepteledi.
Arens Ringgoldti qastandyq jasady dep aiyptau üşin būdan göri
būltartpaityn dälel qajet. Men osyğan bailanysty köp
qiyndyqtardyñ bolatynyn bildim de, äzirge qūpiiä saqtaudy jön
kördim.
İekinşi josparym äldeqaida dūrystau körindi: aşyqtan-aşyq,
köptiñ közinşe, aiybyn Ringgoldtiñ betine aityp salyp, jekpejekke şaqyrsam. Būl, tym bolmağanda, meniñ aiyp tağuymnyñ dūrys
iekendigin körseter iedi.
Biraq zañ jekpe-jekke tyiym salğan. Meniñ saiysqa şyğatynym
bastyqtarğa belgili bop qalsa, tūtqyndady dei ber, onda barlyq
josparymnyñ adyra qalğany. Arens Ringgold turaly meniñ öz
pikirim bartūğyn. Būl adamnyñ jürektiligi şamaly iekenin biletin iem.
Qorqyp ketui mümkin. Biraq, qalai bolğanda da, aiyptau men jekpejekke şaqyrudyñ özi ony äşkereleuge jetip jatyr.
Men osy iekinşi joldy tañdadym, biraq bir toqtamğa kelip
bolğanymşa, tañ da atyp qaldy. Osy sätte mağan ieñ qatty batqany
dostyñ joqtyğy boldy. Jai sekundant iemes (ony garnizon
ofitserleriniñ işinen-aq tauyp alar iedim), köpten biletin, bärin aşyp
aita alatyn jäne aqylymen kömek bere alatyn, senimdi dos kerek iedi.
Qyrsyq bolğanda, mağan forttağy ofitserlerdiñ ieşbiri tanys iemes.
Tek Ringgoldterdi ğana būrynnan biledi iekenmin.
Jağdaiym qiyndau iedi, osy kezde özime paidaly keñes bere alatyn
bir adam iesime tüse ketti. Men köne köz dosym Qara Djekpen
aqyldasuğa bel bailadym.
Tañerteñ ony şaqyryp aldym da, bolğan jaidy bastan-aiaq aityp
berdim. Djek tük te tañ qalğan joq. Öziniñ oiyna da keibir küdikter
kelip, tañ ata menimen pikirlespek bolğan ieken. Sary Djektiñ paida
boluyna ol müldem tañ qalmady. Zäñgi onyñ qalai ğaiyptan aman
qalğanyn tüsindirip berdi. Bäri de op-oñai bop şyqty. Alligator
mulatty şap bergen sätte, anau onyñ közine ieptilikpen pyşaq salyp
ülgerip, alligator öz jemtigin qūia bergen Sary Djek jas ündistiñ
ierligin qaitalağan, tipti qolyndağy sol qaru bolatyn. Osynyñ bäri
sudyñ astynda boldy, al mulat ğalamat süñgigiş iedi. Alligator aiağyn
tistep, sudyñ beti qannan qyzarğan, biraq jaraqaty jüzuge kedergi
jasarlyqtai qauipti bolmasa kerek. Ol jağağa jetkenşe közge
tüspeuge tyrysyp, biraz uaqyt sudyñ astymen jüzgen, sonan keiin
jağağa jetken soñ, qalyñ japyraqty iemenniñ basyna örmelep şyğyp,
quğynşylardan jasyrynyp qalğan. Özi tyr jalañaş dese de
bolğandai iedi, sondyqtan da iz kesken añşylarğa kiımniñ
jyrtyndylary jolyqpauy zañdy da. Al sudyñ betine şyqqan qan
oğan paidasyn tigizdi ─ alligatordyñ auzynda ketkendigine äbden
közderi jetken soñ, quğynşylar izdeudi qoiğan Qara Djektiñ äñgimesi
osyndai iedi. Ol mūny keşe keşte forttağy bir dos nietti ündisten
iestipti, al älgi ündis mulattyñ öz auzynan iestidim dep ant-su işipti.
Osy oqiğanyñ ūzyn boiynda şyndyqqa janaspaityn ieşteñe joq.
Oiymnan ketpei qoiğan qūpiiä syr osylaişa aşylyp sala berdi.
Būğan qosa meniñ adal zäñgim basqa da qyzyqty mälimetterdi jetkizdi.
Qaşqyn mulat Amazura özeniniñ sağasyndağy batpaqty jerlerdi
mekendeitin jartylai zäñgiler taipasynyñ birinen pana tauypty.
Onyñ birtindep zäñgilerge aty şyğyp, yqpaldy adamğa ainalğan. Olar
mūny kösem ietip sailap, iendi ony "Mulatto-miko" dep ataityn bopty.
Bir ğana närse belgisiz: ol Arens Ringgoldpen mämilege qalai keldi
ieken?
Äitse de mūnda da pälendei qūpiiä joq. Plantatordyñ qaşqyn
mulatty jek körerliktei ieş negizi bolğan iemes. Sary Djekti jazalau
kezindegi Ringgoldtiñ iske qūlşyna kirisui köz aldau üşin jasalğan
aila bop şyqty. Renjise mulattyñ renjitin jöni bar. Biraq mūndai
adamdar öz basynyñ qamyna kelgende ūnatu, ūnatpau degenniñ bärin
ysyryp tastaidy. Sezim degeniñizdi kez kelgen uaqytta altynğa
aiyrbastai salady. Aq näsildi jeksūrynnyñ mulatty är qily
qylmystarğa paidalanyp, özi de oğan qol ūşyn berip jürgendigi sözsiz
iedi. Qalai bolğanda da, "tomagavkilerin topyraqqa kömip" iekeuiniñ
qazirgi kezde auyz jalasyp jürgenderi anyq.
─ Qalai oilaisyñ, Djek, - dep sūradym men. ─ Arens Ringgoldti
jekpe-jekke şaqyrsam qaitedi?
─ Şaqyrsam deimisiz? Ony şaqyrudyñ qajeti ne, onsyz da köşede
sandalyp bosqa jür. Tärizi, uiattan ūiqysy qaşqan bolar.
─ Meniñ aityp tūrğanym müldem basqa närse.
─ Myrzam ne aitpaq iedi?
─ Jekpe-jek saiysuğa mäjbür ietsem?..
─ Vuf! Djordj myrza duelge şaqyrmaqşy... tapanşamen be,
semsermen be?
─ Semser me, tapanşa ma, vintovka ma, men üşin qarudyñ bäribir.
─ Raqymy küşti qūdaiym! Mūndai qorqynyşty närseni auzyñyzğa
almañyz, Djordj myrza. Anañyz, qaryndasyñyz bar... Qūdaiym-au!
Abaisyzda oqqa ūşsañyz qaitesiz? Keide qasapşyny būqa öltiretini
bolady. Virginiiäny, Violany zūlymdardan kim qorğaidy? Joq,
myrzam, qoiyñyz ony! Şaqyrudyñ qajeti joq!
Sol sätte meniñ özimdi şaqyryp ketti. Dalada kernei men baraban
üni iestildi. Keñeske şaqyru belgisi. Djekpen söz talastyryp jatuğa
uaqytym bolmady. Öz paryzymdy atqaru üşin şaqyrğan jaqqa
asyqtym.
XXXVII tarau
AQYRĞY KEÑES
Keşegi körinis köz aldymyzğa qaita keldi: bir jaqta kök mundirli,
qarulary jarq-jūrq ietken, bir-birine iyq tirese sap tüzegen qalyñ
äsker: epoletteri közdiñ jauyn alatyn ofitserler mūzdai kiıngen,
ortada ─ generaldyñ töñiregine toptasqan ştab ofitserleri, äskeri
formalarynyñ barlyq tüimelerin salyp alğan: iekinşi jaqta ─
jartylai şeñber boiynşa qatar tüzegen ündis kösemderi. Olardyñ
artynda bastaryna qauyrsyndar qadap, bet-auyzdaryn būiap, üstibastaryn äşekeilep tastağan jauyngerler toby. Olardyñ mañynda
iertteuli attar kümbir-kümbir kisineidi, qazyqqa bailap qoiğan
keibireuleri ottap tūr. Salpy ietek kiım kigen äielder de osy arada
qydyrystap jür.
Jas öspirimder men säbiler kök maisada asyr saluda.
Soldattardyñ, qyzyl öñdi kösemder men jauyngerlerdiñ üstinde
jalaular, tular, vympelder jelbireidi. Barabandar qağylyp,
kerneiler sarnaidy. Bül bir jarqyrap-jainağan, köz tartarlyq suret
iedi!
Alaida osyndai keremettigine qaramastan, būl körinis däl
keşegidei ūlanğaiyr jiynğa ūqsamaityn: köptegen kösemderdiñ
kelmegendigi birden közge tüsedi: şamamen barlyq jauyngerlerdiñ
jartysyna juyğy joq. Keşegi tolassyz toptai iemes, būl tek köp
adamdardyñ jiyny ğana. İendi jūrttyñ bäri keñeske qatysuşylarğa
qarai jaqyndai tüsuge mümkindik alypty.
Onopa joq iedi. Keşe ğana tap ortada jarqyrap tūrğan, koroldik
biliktiñ simvoly ─ Britaniiänyñ jez täji bügin körinbeidi. Holatamiko da joq. Birsypyra kişi kösemder de ketip qalypty.
Jauyngerlerdiñ sireñkirep qalğan qatarlary, kösemderdiñ öz
taipalastaryn ala ketkendikterin körsetetin iedi.
Mūnda qalğandardyñ köpşiligi Omatla, Qara Topyraq jäne
Ohalanyñ jaqtastary bolatyn. Olardyñ işinen men öz
jauyngerlerimen birge jürgen Hoitl-metti, Arpiuki, zäñgi Abram
jäne İergejeili Poşallany da kördim. Biraq būlar, ärine, şartqa qol
qoiu üşin qalğan iemes.
Köz jügirtip Otseolany izdedim. Tabu qiyn bolğan joq: tūlğa tüsi
jağynan ol basqalarğa qarağanda oqşau. Otseola ainala jartylai
qorşağan şağyn toptyñ sol jağynda, şetkeri tūrğan: bälkim,
kişipeiildigi şyğar ─ būl qasietin iel bir auyzdan moiyndaityn.
Şyndyğynda, ol kösemderdiñ işinde jas jağynan ieñ kişilerdiñ biri
jäne basqalarmen qūqy teñ iemes iedi. Biraq saptyñ ieñ soñynda
tūrğanymen, keskinine qarap: bärin osy basqaruğa tiıs-au degen oiğa
ieriksiz tirelesiñ.
Keşegidegidei, bügin de ol ieşbir oqşau minez körsetken joq. Özin
ierkin ūstağanmen, bitim-tūlğasynan bir ūlylyq sezilip tūrğandai iedi.
Otseola ieki qolyn aldyna aiqastyryp, demalyp tūrğan sekildi.
Jüzinen sabyrlylyq, keide tipti jūmsaqtyq pen meiirimdilik iesip
tūrady. Ol ülken saltanattyñ bastaluyn körermen retinde ğana kütip
tūrğan tärbieli adamğa ūqsaidy. Äzirge oğan qozğau salarlyqtai
ieşteñe bolğan joq, oiyn ūiatatyn sözder aitylğan joq.
Biraq būl sabyrlylyq ūzaqqa barmaidy. Keşikpei, jūmsaq jymiys
aşy mysqylğa ainalady. Jüzine qarap tūryp, sondai qūbylu qolynan
keledi dep te oilamaisyñ. Alaida känigi köz ony baiqar iedi. Jas kösem
najağai aldyndağy beibit aspanğa, dauyldy tolqyn köteriler
aldyndağy mūhitqa, türtip qalsañ, añyryp şyğa keletin ūiqydağy
arystanğa ūqsaidy.
Keñes bastalar aldyndağy soñğy minuttarda men jas kösemnen köz
almadym. Oğan jalğyz men ğana iemes, köz bitkenniñ bäri qadalatyn
siiäqty. Biraq men özim oğan ierekşe qyzyğa qaradym.
Otseola mağan tanydym degendei qandai da bir belgi berer me degen
ümitpen qaraimyn. Biraq olai bolmady: ol mağan bas izegen de, köz
qiyğyn salğan da joq. Janary bir-ieki ret nemqūraidylyqpen janap
ötken sekildi boldy, biraq sol sätte-aq basqa bireulerge auyp kete
berdi. Beine men onyñ aq näsildi jaularynyñ biri sekildimin. Ol tärizi,
meni ūmytqan boluy kerek. Nemese, tereñ oiğa tüsip ketip, basqa
ieşteñege nazary aumağan bolar.
Şatyrlar tigilgen keñ jazyqqa köz jiberdim. Şatyr mañynda
äielder ieş maqsatsyz bosqa sendelip jür. Olarğa baiyptap qarap
aldym. Bir top äieldiñ ortasynda Hadj-İeva tūrğan sekildi körindi
mağan. Özi qyzğyştai qorğağan qyz da sol mañda şyğar dep oilap iedim,
biraq qatelesippin. Ol joq ieken!
İeger müldem özgerip ketpese... men onyñ süikimdi beinesin qandai
kiım işse de tanyr iedim.
İeger... Osy boljamnyñ sizderdi qyzyqtyruy tabiği närse. Ol nege
özgeruge tiıs? - dep sūraularyñyz mümkin. Ol qyz ösip, boi jetti,
tolysqan äielge ainaldy. Oñtüstik ielderde qyzdardyñ ierte
jetiletini ras qoi.
Sonda men neden qoryqtym, oğan qandai sebepter bar? Bälkim, ol
nauqastan, aryp-azudan nemese qaiğy-qasiretten özgergen bolar? Joq,
müldem olai iemes.
Kezdeisoq äñgimeniñ nätijesinde tuyp ketkenmen, janymdy
jegidei jegen küdigimdi aityp jetkizu qiyn-aq. Aqymaq, myljyñ
ofitserdiñ öz "jeñisi" turaly lepirme sözderi jüregime u qūiğandai
boldy. Jo-joq, Maiumi boluy mümkin iemes! Ol sütten aq, künädan päk
iedi ğoi. Onda jüregim nege alyp ūşady? Mahabbat - qylmys iemes qoi!
Al ieger sonyñ bäri şyndyq bolsa şe... ieger ol.. Joq, bäribir ol
aiypty iemes! Osynyñ bärine tek ofitser kinäli!
Küni boiy özimdi-özim jazğyrumen boldym. Bögde adamnyñ
äñgimesine qūlaq türgenim üşin kinäladym özimdi. Osy äñgime kelesi
küni keşke deiin azap şeguime sebep boldy. Men köp iestip, az biletin
adamnyñ keipine tüstim.
Hadj-İevamen kezdeskennen keiin köñilim köterilip, onyñ sözderi
kökeiimdegi küdikti seiiltip, ümitimdi qaita ūiatqanyna tañdanuğa
bolmas. Ras, iesi auysqan äiel qaşan özim aitqanşa onyñ atyn atamai
qoidy. Biraq "ormannyñ ierke qūsy", "jüregi qansyrap" degen sözderi
soğan arnalmağanda, kimge arnalsyn?
Araily Kün turaly aitty - onysy Otseola. Biraq ol aitqan perizat
- Maiumi iemei kim bolsyn?
Al iekinşi jağynan, äldeqaşan ötip ketken künderdiñ säulesi,
auysqan aqyldyñ äli de söne qoimağan ielesteri boluy da mümkin HadjEva bizdi bala kezden biletin, ormanda seruendep jürgenimizde talai
ret kezdestirip, tipti aralda da birge bolğan. İesuas hanşa tamaşa iese
biletin, qaiyqpen jüzgende, asau atqa minip ap qūiğytqanda şeber-aq
iedi -barmaityn, baspaityn jeri joq. Sol bir baqytty künder iesine
tüsip ketkendikten ğana söilesken şyğar menimen Onyñ küñgirt
tartqan sanasynda ötkendegiler men qazirgi aralasyp, uaqyt turaly
tüsinik şatasyp bitken ğoi. Kökte qūdai jar bolsyn beişarağa!
Būl oi köñilimdi qūlazytyp jibergenmen, biraq ūzaqqa barmady.
Jüregimdegi tätti ümitten äli küder üzgen joq iedim. Ömirime qastandyq
jasalatynyn bilgen kezde boiymdy bilep kete jazdağan
qorqynyşqa qarsy Hadj-İevanyñ baldai tätti sözderi iem bola ketti.
Bir kezderde Maiumidiñ özimdi süigenin jäne äli de süietinin bilgen
soñ, men būdan jüz iese qaterli qauip bolsa da taisalmai qarsy şyğuğa
bar iedim. Mahabbat jolynda ierlik körsetpeitinder - tek bozökpe iezder
ğana. Tipti süigen qyzynyñ külkisine mas bolğan qorqaqtyñ özi
tañğajaiyp ierlik körsetui ğajap iemes.
Arens Ringgold menimen qatar tūrğan. Biz köptiñ işinde kezdesip
qalyp, bir-ieki auyz tilge de keldik.
Ol menimen sypaiylyq körsetu bylai tūrsyn, tipti dos adamdarşa
söilesti. Sözderinen ädettegi qyrşañqylyq baiqalmaidy, biraq betine
qadalyp qarasam bolğany, közi oinaqşyp, tömen qarai beredi.
Josparymnyñ bärin biledi-au degen oi Ringgoldtiñ qaperinde joq,
meni öltirmek bop mäz bop jür!
XXXVIII tarau
KÖSEMDERDI ORYÑDARYNAN TÜSIRU
Būl küni uäkil batyl qimyldady. Jeñip şyğatyndyğyna kämil
senip, täuekelge bel buğan kösemderdiñ bağynyşty adamdarğa
ainalatynyn aldyn ala bilgendei, öktem qarady.
Anda-sanda Otseolağa ierekşe köz toqtatady. Uäkildiñ janarynda
iştei masairau bar. Būl közqarasta ne syr jatqanyn jäne jas kösem
üşin onyñ jaqsylyqqa aparmaitynyn bildim. İeger däl qazir Otseolağa
baiqausyz jaqyndai alsam, qūlağyna özin saqtandyratyn birneşe söz
sybyrlar iedim.
Mūny ierterek oilamağanyma ökindim. Hadj-İeva keşe tünde-aq
jetkizer iedi ğoi meniñ hatymdy. Nege jazyp jibermedim? Öz basymmen
qaity bop jürgende, dosyma tönip kele jatqan qauipti oilamappyn.
Pauelldi men äli de dos sanaitynmyn.
Uäkildiñ qūlağym şalğan sözderinen ne maqsat qoiyp otyrğanyn
iştei sezgenmen, tüpki piğylyn anyq bile almadym. Äiteuir, bir
syltaumen Otseola tūtqyndaluğa tiıs!
Biraq ol zañdy öreskel būzu bolar iedi. Iñğaily sebep tappai ony
jüzege asyruğa bolmaidy. Aldy-artyna qaramaityn uäkildiñ özi de
mūndai täuekelge bara almas ─ jetkilikti negizsiz qoldağy bilikti
paidalanyp, asyra silteuge bolmaidy. Qandai syltau tapsa ieken?
Omatla men "niettes" kösemder qalyp otyrğan kezde, Onopa men
"jauyqqan" kösemderdiñ ketip qaluy ─ uäkil üşin qolaily jağdai
tuğyzdy. Tūtqynğa aluğa syltaudy Otseolanyñ özi tauyp beruge tiıs
dep qorytty.
Dosymnyñ qūlağyna ieñ bolmasa bir auyz söz sybyrlai alsam-au!
Biraq keş qaldym. Tor jaiuly, qaqpan qūruly, dala tağysy iendi-iendi
qolğa tüsedi. Joq, saqtandyratyn sät ötip ketti. İendigi qoldan keler is
ündisterdiñ zañdy qūqtaryn öreskel būzatyn ädiletsizdikke ünsiz kuä
bolu ğana.
General men onyñ ştaby tūrğan jerdegi üstelge ienu sauyt pen
qauyrsyn qalamdar qoiyldy. Uäkil keiindeu tūr. Üstel üstine
birneşe büktelgen ülken pergament jaiyldy. Oklavaha şarty osy
bolatyn.
─ Keşe, - dep kirispesiz bastap ketti uäkil, ─ biz tek tilimizdi
bezeumen boldyq. Bügin sözden iske köşetin uaqyt tudy. Mynau, ─ dedi
ol pergament körsetip. ─ Pein jospary boiynşa jasalğan qonys
audaru jönindegi şart. Meniñ keşegi ūsynysymdy mūqiiät
oilastyrsañdar, iendi şartqa qol qūiarsyñdar dep senemin.
─ İä, biz aqyldastyq, - dedi Omatla özi üşin de, öziniñ toby üşin de
jauap berip, ─ qol qoiuğa äzirmiz.
─ Onopa bas kösem, - dedi uäkil, - aldymen sol qol qoisyn... Özi
qaida? - dedi zymiiän, tük bilmegen adamşa jan-jağyna qarap.
─ Kösemderdiñ kösemi būl jerde joq.
─ Nege joq? Ol osynda boluğa tiıs iedi. Nege kelmegen?
─ Nauqastanyp qaldy. Keñeske qatysa almaidy, - dedi kösemniñ
küieu balasy Hoitl-metti.
─ Būl ötirik, Sekirgiş! Onopa ötirik auyryp jatyr. Ony özderiñ de
jaqsy bilesiñder.
Mynadai qorlaudan keiin Hoitl-mettidiñ tūnjyrağan öñi
būrynğydan beter küreñitip, aşudan qalş-qalş ietti. Äitse de kösem
aşuğa jol bermei, jiırkene aiqailap jiberip, qolyn aldyna
aiqastyrdy da būrynğy salmaqty qalpyna qaita köşti.
─ Abram, sen Onopanyñ keñesşisisiñ, onyñ ne oiy baryn biluge
tiıssiñ. Bügin nege kelmedi?
─ Oi, general myrza-ai, - dedi zäñgi şala-pūla ağylşyn tilinde
sūraq qoiuşyğa pälendei jalpaqtamastan, ─ Korol Onopanyñ ne oiy
bar iekenin qartaiğan Eib qaidan bilsin? Qaida jäne ne şaruamen
ketkenin mağan aitpaidy. Ol ūly kösem äri josparyn ieşkimge
jariiälamaidy.
─ Al şartqa qol qūia ma? Jauap ber: ne "iä", ne "joq" de!
─ Joq! - dep nyq jauap berdi zäñgi, osy şarua özine
tapsyrylğandai-aq. ─ Ony jaqsy bilemin. Ol şartqa qol qoimaidy.
Qol qoimaidy. Joq!
─ Jeter! - dep aiqai saldy uäkil. ─ Doğar! Seminoldardyñ
kösemderi men jauyngerleri, onda meni tyñdañdar! Meni senderge
bärimizdiñ kösemimiz bop tabylatyn Qūrama Ştattardyñ prezidenti,
özderiñniñ Ūly Äkeleriñ senim artyp jiberip otyr. Būl ökildik
boiynşa men yryqqa könbegender men opasyzdyq jasağandardy
jazalauğa tiıspin. Men qazir ony Onopağa qoldanamyn. Būdan bylai ol
seminoldarğa kösem iemes!
Mūndai kütpegen mälimdeu jūrttyñ bärin jai tüskendei
titirkendirdi. Kösemder men jauyngerler uäkilge qadala qarap,
oryndarynan dürkirei tūrdy. Keibireuler kektene, keibireuler
tañdana qarasty. Äldebireulerdiñ qyby qanğan sekildi, biraq jūrttyñ
köbi būl habarğa senimsizdikpen qarağany anyq.
Ärine, uäkil qaljyñdap tūr. Äitpese seminoldar kösemin ornynan
tüsiruge onyñ qandai haqysy bar? Seminoldar ─ ierkin halyq, olar
kerek deseñiz aq öñdilerge alym-salyq ta tölemeidi, ieşqandai saiasi
mindettemeleri de joq. Bas kösemdi sailaityn da, ornynan alatyn da
seminoldar.
Jo-joq! Uäkildiñ şyn sözi iekenine keşikpei bäriniñ közi jete
bastady. Korol Onopany ornynan alu qanşa qisynsyz bolğanmen,
uäkil ony qalai da oryndauğa tyrysty. Osyndai mälimdeme auyzdan
şyğyp qalğan ieken, iendi uaqytty ötkizbei, iske kirisu kerek iedi. Ol
Omatlağa qarap söiledi.
─ Omatla! Sen bergen söziñ men ar-ojdanyna adal boldyñ. İer jürek
halyqtyñ bileuşisi boluğa laiyqtysyñ. Būdan bylai seminoldar
koroli sen bolasyñ! Seni Ūly äkeñ men Qūrama Ştattardyñ külli
halqy qūttyqtaidy jäne basqa ieşkimdi moiyndamaq iemes! Sonymen
şartqa qol qoiuğa kiriselik!
Uäkildiñ belgi berui boiynşa Omatla alğa şyğyp, üstelge
jaqyndap, qalam aldy da, pergamentke öz atyn jazdy.
Jūrt siltidei tynyp qaldy. Kenet ony aşumen, alqyna şyqqan bir
söz būzyp jiberdi. Ol: "Satqyn!" degen söz iedi.
Kim aitty ieken dep jalt qarağanda, Otseolanyñ ierinderi äli
jymyrylyp ülgermegenin baiqap qaldym, al közderi Omatlağa adam
aitqysyz jek köruşilikpen qadalyp qapty.
Omatladan keiin qalamdy Qara Topyraq alyp, şartqa öz qolyn
qoidy. Qonys audarudy jaqtauşylar ─ Ohala, İtolasse jäne basqa da
kösemder birinen soñ biri qol qūia bastady.
Otanşyldar kösemderi kezdeisoq pa, älde ädeii me, äiteuir,
jartylai qorşağan halyqtyñ sol qanatyna toptasypty. İendigi kezek
solardiki iedi. Aldymen Hoitl-metti şyğuğa tiıs. Onyñ qol qūiarqoimasyn uäkil bilmeitin. Tağatsyzdana küttirgen tynyştyq ornady.
─ İendigi kezek seniki, Jüirik! ─ dedi oğan uäkil, ündis tilinde
tağylğan atyn ağylşynşalap.
─ Siz menen de jüirik bop tūrsyz ğoi! - dedi şalymdy sözge tapqyr
ündis. Būl äzildiñ astarynda baisaldy jauap jatyr iedi.
─ Qalai, qol qoiudan bas tartamysyñ?
─ Hoitl-metti hat tanymaidy.
─ Onyñ qajeti joq - atyñ mūnda jazuly tūr. Şartqa barmağyñdy
bassañ bolğany.
─ Barmağymdy basqa jerge basyp qoisam qaitemin?
─ Krest qūia salsañ da bolady, - dep qoimady, älide bolsa kösemdi
köndirem be dep ümittengen uäkil.
─ Biz, seminoldar kresti jaratpaimyz. Odan ispandardyñ üstemdigi
kezinde äbden yğyr bolğanbyz.
─ Demek, qol qoiudan üzildi-kesildi bas tartasyñ ğoi?─ İä, uäkil
myrza, otan tañ qalatyn ne bar?
─ Solai-aq bolsyn. İendi meniñ ne aitatynymdy tyñda!
─ Hoitl-mettidiñ qūlağy uäkildiñ auzy siiäqty aşyq, - degen aşy
mysqyl iestildi.
─ Tamaşa! Onda men Hoitl-mettidi seminoldar kösemdiginen
tüsiremin.
─ Ha-ha-ha! - dep külip jiberdi. Hoitl-metti jauap ornyna. ─ Solai
de! Solai de! Onda mağan mynany aitşy, - dedi ol kekesinmen, uäkildiñ
saltanatpen aitqan sözine qarqyldai külip.
─ Sonda kimge kösem bolamyn, general Tompson?
─ Men aitarymdy aittym, - dedi ündistiñ mysqylyna şamdanyp
qalğan uäkil. ─ Sen iendigi jerde kösem iemessiñ. Biz seniñ kösemdigiñdi
moiyndamaimyz.
─ Biraq mende halyq bar! Ol qalai qarar ieken? - dep mysqyldai
tüsti Hoitl-metti. ─ İel-jūrttyñ būl jöninde pikiri joq dep oilaisyñ
ba?
─ İel-jūrtyñ aqylğa köşedi. Ūly Äkeleriniñ keñesine qūlaq qūiady.
Opasyzdyq jasap otyrğan kösemderin būdan bylai tyñdamaityn
bolady.
─ Dūrys aitasyz, uäkil myrza! - dep sañq iete qaldy, būl joly
şyntuaitqa köşken kösem. ─ İel-jūrtymnyñ aqylğa köşetini ras, ol
oz paryzyn adal atqarady. Ūly Äkeniñ keñesin köldeneñ tarta
bermeñiz! İeger ol şynymen äkelik aqyl bolsa, halyq ony tyñdaidy
äm qabyl alady, ieger olai bolmasa ─ qūlaqtaryn tars jabady. Al
sizdiñ meni kösemdikten tüsiru jönindegi būiryğyñyzğa keletin bolsaq,
qisynsyz isiñizge külgennen basqa amalym joq. Men ol būiryqty da,
uäkildi de jek köremin! Men sizdiñ myqtylyğyñyzdan qoryqpaimyn.
Halqymnyñ senimin joğaltyp alamyn dep qoryqpaimyn. Aramyzğa
alauyzdyq otyn jağa beriñiz! Basqa taipalardan satqyndardy tauyp
alyp, dändegen şyğarsyz...
─ Şeşen osy arada Omatla men onyñ jauyngerlerine yzğar şaşa
qarady. ─ Biraq sizdiñ aramzalyğyñyzdy jek köremin! Bükil taipadan
Hoitl-mettiden bas tartatyn birde-bir adam taba almaisyz, iestidiñiz
be, taba almaisyz!
Sözin aiaqtap, qoldaryn aldyna aiqastyra salğan Hoitl-metti, ünsiz
qarsylyq bildirgen adamnyñ keipine qaita tüsti. Ol äñgimeniñ osymen
bitkenin bildi.
Būdan soñ uäkil zäñgi Abramta būryldy. Biraq şartqa qol qoiudan ol
da bas tartty. Ol: "Joq!" - dep bir-aq kesti. Uäkil qystai bastağan kezde
zäñgi:
─ Qūryp ketkir! Lağynet atqan būl qağazğa men ieşqaşan qol
qoimaimyn, ieşqaşan! Osy söz jetetin şyğar iendi, solai ma, Tompson
myrza.
İlandyru osymen aiaqtaldy. Abram kösemder tiziminen syzylyp
tastaldy.
Arpiuki, Būlt, Alligator jäne İergejeili-Poşalla ─ bäri de
birinen keiin biri qol qoiudan bas tartyp, kezegimen kösemdikten
tüsirildi. Holato-miko jäne basqa kelmegen kösemderge de sony istedi.
Jappai oryndarynan tüsip jatqandaryn iestigende kösemderdiñ
köbisi küldi. Uaqytşa ğana bilikke ie bolğan bolymsyz ofitserdiñ kem
degende imperatorşa45 jarlyq berip jatqanyn körgende külmeske
lajyñ joq.
Öz biliginen ieñ soñğy bop aiyrylğan Poşalla da basqalarğa
qosyla küldi.
─ Juan uäkilge aitşy, - dep dauystady ol tilmaşqa, ─ onyñ süiegi
qurap, ornyna sasyq aramşöp qaulap öskennen keiin de men
seminoldardyñ kösemi bola beremin! Ha-ha-ha!
Tilmäş bül äjuany tärjimalağan joq, ol uäkildiñ qūlağyna jetpedi.
Ol tipti qarqyldasqan uytty külkini de iestimedi, öitkeni onyñ bar
zeiini ieñ soñğy kösem ─ Otseolağa auğan iedi.
XXXIX tarau
OTsEOLANYÑ QOL QOİuY
Jas kösem būğan deiin ünsiz tūrğan, tek Çarlz Omatla qalamğa qol
sozğan sätte baryp, "Satqyn" degen söz auzynan şyğyp ketti.
Otseola ainalasyndağy bolyp jatqan jailarğa nemqūraidy qarap
tūrğan joq. Közqarasy men qimyl-qaraketinde qysylu baiqalmady,
biraq büiiri bülk ietpegensip, qalys qala almady. Jo-joq, būl ol üşin
jat minez. Ol Sekirgiştiñ tapqyrlyqpen aitqan äjualaryna şyn
nietpen külip aldy. Abram men basqa kösemderdiñ otanşyldyqtaryn
qostap tūrdy, tek opasyzdardyñ, oñbağandyqtaryn körgende ğana
sūstana tüksidi..
İendigi pikir bildiru kezegi özine keldi. Öziniñ aty atalğanşa
kişipeiildik körsetip tūra berdi.. Kösemderdiñ attaryn uäkil men
tilmaştar jaqsy biletin, sondyqtan attaryn ataityn iedi.
Tylsym tynyştyq ornady. İendi, mine, amerikan soldattarynyñ
sany, ündi jauyngerleriniñ toptary dülei dauyl jaqyndap kele
jatqandai demderin işterine tartqan syn sağat tudy.
Dünie bülingeli tūrğanyn men de sezdim. Basqalar sekildi äliptiñ
artyn bağyp, ornymda tapjylmai tūra berdim.
Aqyry uäkil ünsizdikti būzdy:
─ Kezek sizge keldi, Pauell! Biraq aldymen mynağan jauap beriñiz:
kösemdigiñizdi jūrt moiyndai ma?
Dausy, söileu mäneri, sözderi de ─ namysqa tierlik iedi. Uäkildiñ betjüzinen adamnyñ jandy jerine tietin tötenşe soqqy retinde osynyñ
bäri aldyn-ala oilastyrylğany körinip tūr. Közinen zūlymdyq
yzğary men küni būryn jeñiske mastanu nyşany jylt ietip ötti. Bül
mäselege tük qatysy joq, basy artyq sūraq iedi, arandatu maqsatymen
berilgendiginde söz joq. Pauelldiñ kösem iekendigin Tompson jaqsy
biletin ─ ras, kişi kösem, biraq seminoldardyñ işindegi ieñ jauynger
taipa. ─ Qyzyl Taiaqtar taipasynyñ äskeri kösemi iekeni aqiqat.
Jaratylysynan qyzu qandy, öjet jigitti aşulandyru üşin uäkil
mūny qasaqana aitqan-dy.
Biraq ol būl maqsatyna jete almady: kemsitu kösemge
darymağandai iedi. Otseola jauap bergen joq, jüzine aşuly da,
jirenişti de iemes ierekşe külki üiirilgendei boldy. Būl jymiys ─
ünsiz, täkappar jannyñ mensinbei külui, al közqarasy ─ özine til
tigizgen sūmyraiğa qarağandai iedi. Jas kösem uäkildi jauap qaiyruğa
tūrmaityn adam, al qorlauy tym döreki (şyndyğynda da solai), ol
üşin renjudiñ özi artyq dep sanaityn sekildi. Mağan da iestip
tūrğandardyñ köpşiligine de sondai äser qaldy.
İeger uäkil sezimtal adam bolsa, Otseolanyñ köz tastasynan keiin
tilin tister, tipti bolmağanda, basqa amalyn izder iedi. Biraq tūrpaiy
şeneunik üşin ziiälylyq pen ädilettik sezimi jat, sondyqtan ol
Otseolanyñ bergen toitarysyna qaramai, būrynğydan da döreki ünmen
söilei berdi.
─ Men sizden sūrap tūrmyn: siz kösemsiz be? Qol qoiuğa qūqyñyz bar
ma?
Sol sätte-aq Otseola üşin ondağan dauys jauap berdi. Jağalai
tūrğan kösemder men olardyñ artyndağy jauyngerler aiqai
salysty:
─ Araily Kündi kösem be deidi? Ärine, kösem ol! Onyñ qol qoiuğa
tolyq qaqysy bar!
─ Oğan nege kümän keltiresiñder? - dep sūrady Sekirgiş. - Küni
jetken kezde, - dedi ol tağy da kekesinmen, ─ Otseola öz qūqyn däleldep
bere alady. Al qazir, ol bälkim, däleldegisi kelmeitin şyğar.
─ Joq, däleldeimin! - dep sañq ietti Otseola, şeşenge qarap är sözin
nyğarlap aitty. -Qol qoiuğa qaqym bar jäne qol qūiamyn da!
Mynadai kütpegen jauaptyñ qalai äser ietkenin aityp jetkizu
qiyn. Aq öñdiler de, ündister de birdei qairan qalysty; bäri de
qozğalaqtap, şulasyp ketti. Dal bolysqan dauystar bir tūtas guilge
ainaldy.
Ärkim özinşe - saiasi közqarasyna qarai tañ qaluda. Bireulerdiñ
dauystarynan quanyş, masattanu baiqalsa, iendi bireuler küiinip, aşu
şaqyruda. Şynymen-aq osyny Otseola aityp tūr ma? Jūrt qatys
iestigen joq pa? Araily Künniñ şynymen-aq lezde būltqa kirip ketkeni
me? Osynşa is bitire tūryp, osynşa uäde bere tūryp, qalai ğana
opasyz bop şyqpaq?!
Qonys audaruğa qarsy kösemder men jauyngerlerdiñ oilağany osy
iedi. Opasyzdar toby öz quanyştaryn jasyra almai tūr. Otseolanyñ
qoiğan qoly mäseleni şeşetinin, būdan bylai qonys audara
bastaityndyqtaryn bäri de biletin. Ağaiyndy Omatlalar iendi
ieşteñeden jasqanbaidy. Aqtarta qarsy bolğan jauyngerler,
ketpeimiz dep ant bergen sabazdar iendi jağalasa bersin. İendi olardyñ
bastaryn biriktirgen Otseoladai kösem joq. Ol taiqyp şyqqan soñ
qarsylasuşylardyñ ruhy älsirei beretini zaiyr. Otanşyldardyñ
ümiti birjola üzildi dese de bolady.
Sekirgiş, Būlt, Koa-Hadjo, Abram, Arpiuki jäne İergejei-Poşalla bäri de mäñgirip qaldy. Özderi kümänsiz senetin Otseola,
qarsylasuşylardyñ ier jürek ūitqysy äri dem beruşisi, osy uaqytqa
deiin qonys audarudy qoldap kelgenderdiñ bitispes jauy, jūrttyñ
bäri osynşa senip kelgen, osynşa ümit artqan nağyz patriot ─ iendi
kelip būlardan bezbek. Satqyndyğy ortaq istiñ tübine jetetin, soñğy,
ieñ şeşuşi minutta būlardy tastap ketpekşi!
─ Ol aqşağa satylğan! - degen dauystar iestildi. ─ Otanşyldyğy ─
köz aldau ğana!.. Küresken bolyp, qarsylasqan bolyp jürgeni ─ aila!..
Ony uäkil satyp alğan, ol ylği sonyñ nūsqauymen äreket ietip
keledi!.. Sūmyrai!.. Būl satqyndyq Omatlanyñ satqyndyğynan da
jaman!
Otseolağa aşuly közderin qadağan kösemder osylai desti.
Otseolanyñ taiqyp ketuin qalai tüsinerimdi özim de bilmedim. Şartqa
qol qūiamyn dedi ğoi - odan aiqyn ne bar?
Jas kösem aitqan sözin ispen däleldeuge daiyn sekildi, tek uäkildiñ
belgi beruin ğana kütip tūrğandai. Otseolanyñ aitqany, basqalar
siiäqty, uäkil üşin de kütpegen jait iekeni anyq. Osy sätte uäkildiñ
betine qarağan kez kelgen adam, onyñ būl isten müldem beihabar iekenin
birden baiqağan bolar iedi. Ol Otseolanyñ mälimdemesine basqalardan
köp tañdanbasa, az tañdanğan joq. Abdyrap qalğany sonşa, öz-özine
kele almai, tili bailanyp qaldy. Aqyry äreñ söilep:
─ Öte jaqsy, Otseola! Beri keliñiz de, qolyñyzdy qoiyñyz, - dedi.
Tompson iendi ünin özgerte qoidy ─ aşyq aitpai, sybyrlap söiledi.
Quanyşty körinisterdi köz aldyna keltirdi: Otseola qol qūiady,
sonymen qonys audaruğa kelisimin beredi. Ükimet būğan, Tompsonğa
tapsyrğan jūmys oidağydai oryndalyp, diplomatiiälyq ortadağy
jağdaiyn äjepteuir nyğaitady. "Hikori Qart" riza bolady! Sodan
soñ şe? Sodan soñ Floridada, sorlağan ündister taipasyna uäkil bop
iemes, tübinde diplomatiiälyq jūmysty iri, damyğan memlekettiñ
birinde ötkizetin bolady. Bälkim, İspaniiäğa ielşi ietip jiberer...
İ-i, general Uailn Tompson-ai, seniñ qiiälmen ornata salğan
jūmağyñ qas qağymda tütindei ydyrap ketti! Qalai tez paida bolsa,
solai tez joğaldy - qoldan tūrğyza salğan qağaz üidei qirap qaldy.
Otseola üstelge jaqyn baryp, sözderin anyqtap körgisi kelgen
adamşa qūjatqa üñildi. Ol bireudiñ atyn izdegendei, qoiylğan
qoldardy köz jügirtip şolyp şyqty.
Aqyry tauyp alyp, dauystap oqydy: "Çarlz Omatla!". Sonan soñ,
boiyn tüzep, uäkilge qadala kekesin külkimen mūnyñ, Otseolanyñ qol
qoiuyn uäkil de qalai ma dep sūrady.
─ Siz uäde berdiñiz ğoi, Otseola!
─ Onda uädemdi oryndaimyn!
Osyny aitqan soñ, öziniñ ülken ispan pyşağyn suyryp alyp,
basynan asyra qūlaştap kelip, bar pärmenimen pergamentke qadap kep
jibergende, pyşaqtyñ jüzi üsteldiñ ağaşyna tereñ boilai kirip ketti.
Mine, meniñ qolym! - dedi ol, pyşağyn suyryp jatyp. ─ Omatla,
kördiñ be, men seniñ atyndy qaqyrattym. Saqtan, satylğan töbet!
Söziñdi qaityp al, äitpese myna pyşaq jüregiñdi de qaq jarady.
─ Ä, mūnyñ oiy osy ieken ğoi! - dep bezek qaqty uäkil aşudan
qalşyldağan küii ornynan tūra berip. - Jaqsy! Osy ospadarlyqtyñ,
zañdy qorlaudyñ bolatynyn bilgenmin. General Klinç, sizden jäne
soldattaryñyzdan talap ietemin! Mynany dereu ūstap, tūtqynğa
alyñyzdar!
Üzik-üzik osy sözder ainaladağy qūlaq tūndyrğan azan-qazan şudan
qūlağyma talyp äreñ jetti. Klinç qasynda tūrğan ofitserge tez-tez
birneşe söz aitty. Bir top soldattyñ saptan şyğa salyp, Otseolağa
tūra ūmtylyp, ony qorşap alğanyn körip qaldym.
Otseola birden berilgen joq. Kök mundirli birneşe soldatty jerge
alyp ūryp, qoldaryndağy myltyqtaryn qatyp tüsirdi. Biraq myqtymyqty onşaqty jigit Otseolany tyrp ietkizbei ūstap qaldy. Jas kösem
jantalasa qarsylasuyn sonda ğana toqtatty. Qara küşke yryq berip,
qabatynan qar jaua, qoladan qūiğandai tapjylmai tūr.
Būl aq öñdiler üşin de, ündister üşin de kütpegen şeşim, ädildikke
müldem janaspaityn zorlyq iedi. Ükimetti syilamağany üşin
sudianyñ aiypty adamdy tūtqynğa aluğa qūqy bolatyn sot iemes,
aiypty adamnyñ özin ieki jaqtyñ kelisiminsiz jazalauğa bolmaityn
keñes. General Tompson öz ökilettigin asyra siltep, biligin ospadar
jäne zañsyz paidalandy.
Būdan keiingi jaidy surettep jetkizu qiyn ─ adam aitqysyz
dürbeleñ bastaldy. Soldattar men äielderdiñ aiqailary, balalardyñ
şyñğyryp jylağany, ündis jauyngerleriniñ ūran saluy ─ osynyñ
bäri qosylyp jalpy şuğa ainaldy. Otseolany bosatuğa ieşkim talap
qylğan joq ─ osynşa soldat pen osynşa satqyndar tūrğanda ol
mümkin iemes iedi. Biraq asyğys tarai bastağan patriot-kösemder alysta
"İo-ho-ehi!" dep ūran salyp bara jatty. Būl seminoldardyñ kek aluğa
şaqyrğan äskeri ūrany bolatyn. Soldattar Otseolany fortqa qarai
alyp ketti.
─ Tiran! - dep aiqailady ol, otty közin uäkilge qadap. ─ Sen
opasyzdyqpen jeñiske jettiñ. Biraq osymen bitken ieken dep oilama!
Otseolany türmege saluyña, qajet deseñ, asyp öltiruiñe de bolady,
biraq onyñ ruhy öledi ieken dep dämelenbe! Joq, ol ölmeidi jäne kek
aluğa şaqyruyn qoimaidy! Onyñ üni qazir de sañqyldap tūr!
İestimisiñ! Qyzyl Taiaqtardyñ jauyngerlik ūranyn biluşi me iediñ?
Jaqsylap ūğyp al! Qūlağyñdy äli talai şulatar! Tyñda ony, tiran!
Būl seni körge tyğatyn ün!
Fortqa alyp bara jatqanda, jas kösemniñ aityp qalğan sözderi
osylar iedi. Köpke ilesip ketip bara jatqanymda, bireu iyğymnan
qaqty. Hadj-İeva ieken.
─ Bügin keiin vi-va46 mañynda kezdeseiik, - dep sybyr ietti ol. ─ Su
betine köleñke tüsedi... birneşe köleñke... Mümkin...
Syğylysqan halyq iekeumizdi ajyratyp jiberdi. Arasynan ötem
degenşe, iesuas hanşa körinbei ketip iedi.
XL tarau
SOTQAR GALLAHER
Tūtqyndy terezesi joq, berik kazematqa qamady. Oğan kiru, äsirese
ofitserler üşin oñai bolatyn. Men oğan kirip şyqqym keldi. Biraq
keibir sebepterge bailanysty kündiz barmaudy jön kördim. Onymen
kezdesip, biraq mümkindiginşe qūpiiä söileskim keldi. Qarañğy tüsuin
küttim.
Basqa da sebepter bar iedi: Arens Ringgoldpen aradağy şaruamdy
bir jaqty qyluym kerek. Qalai äreket ieterimdi bilmei dalmyn.
Boiymdy qarama-qaişy sezimder bilep aldy. Qastandyq
ūiymdastyruşylarğa degen kek, Otseolağa qarsy qoldanğan
ädiletsizdigi üşin uäkilge reniş, näziktik pen senimge, sonymen qatar,
küdik pen qyzğanyşqa da toly Maiumige degen mahabbatym ─ bäri birbirimen aralasyp ketti. Osylai sezimim astan-kesten bolğan şaqta
jöndi oi qaidan kele qoisyn?
Bir sezim bärinen de basym ─ ol kökiregimde mahabbat oty mazdap
janğan sätte, ömirimdi qiyp jibergisi kelgen malğūnğa degen aşu-yza.
Mūndai qara jürektik, qaraptan-qarap jürip Ringgoldtiñ meni
ölerdei jek körui kek aluğa şaqyrdy. Söitip qalai da ony jazalauğa
bekindim. Arens Ringgoldti qanşalyqty jek körgenimdi, öz ömirine
qater töngen adam ğana tüsine alady. Öziniñ namysyn qorğau üşin
küresken nemese aşu men qyzğanyşqa berilip, öziñe qarsy aşyq
äreket ietken jaudy syilauğa bolady. Tipti ieki aq näsildi men qaşqyn
sarynyñ özine de, bireudiñ qolyndağy yryqsyz äreket ietetin qaru
retinde, tek jek köruşilikpen qaraimyn. Biraq qastandyq
ūiymdastyruşyny ölerdei jek körip kettim. Äbden qorlanğanym
sonşa, jauymdy jazalamai, kegimdi almai tynym tappadym. Biraq ol
üşin ne isteuim kerek? Mäsele sonda bolatyn Duel! Basqa ieşteñe
oilap taba almadym. Qylmyskerdi äli de zañ qorğaityn iedi,
sondyqtan ketimdi tek öz qaruymmen ğana qaitara alamyn.
Qara Djektiñ sözin de äbden salmaqqa saldym, alaida adal
qyzmetşimniñ zar ilegeninen ieşteñe şyqpady. Onyñ keñesine kereğar
äreket ietuge bekindim. Ne bolsa o bolsyn! Ringgoldti duelge
şaqyramyn.
Tek bir närse tejei berdi: jekpe-jekke şaqyru üşin syltau tabu
kerek. İeriksiz oilandyrğan jai osy. İeger men Ringtoldti jaraqattai
alsam, nemese ol meni jaraqattasa, odan keiin ne bolmaq? Men
syrymdy aşyp alamyn, al ol ony paidalanyp ketedi. Al qazir bolsa,
onyñ qūrğan josparyn op-oñai būza alamyn, öitkeni oiyn bilemin, al
ol äzirge meniñ oilarymdy bilmeidi.
Bärin salqynqandylyqpen tarazylasam da būl oilar miymda
qūiyndai ūitqyp ötti. Keiin otan özim de tañ qaldym. Sūmyraidyñ
zūlymdyq öşpendiligi, oğan qosa soñğy kezde basymnan ötken jailar
meni qatygezdendirip jiberdi.
Mūndaida aqyldasatyn dos kerek-aq. Biraq būl qūpiiämdy kimge aita
alarmyn?..
Būl ne? Qūlağym qatys iestidi me? Joq, mynau şynymen
uçilişedegi ieski joldasym, Çarlz Gallaherdiñ dausy. Onyñ
saqyldağan köñildi külkisin tani kettim. Ol basqarğan atqyştar
otriady fortqa kirip, bir minuttan soñ iekeumiz qauyşyp ta ülgerdik.
Būdan artyq sätti jağdai bolsyn ba? Uçilişede Çarlz ieski dos
bolatyn, oğan tolyq senuge bolady, sondyqtan bärin jaiyp saldym.
Sözime ilandyru üşin, köp tüsindiruime tura keldi. Çarlz mūnyñ bärin
qaljyñğa būra saluğa äzir, meniñ ömirime bireu qastandyq jasauy
mümkin dep ol ieşqaşan oilamasa kerek. Aitqan sözderimniñ bärin Qara
Djek kuä retinde rastap bergen soñ ğana, Çarlz mäselege
şyntuaitpen qarai bastady.
─ Äiteuir, jolym bolmaidy! - dedi ol irlandardyñ aktsentimen. ─
Men baiğūstyñ ömirde körgenderimniñ işindegi ieñ sūmdyq oqiğa ieken
būl Qūdai ana! Ol jigit jyn-periniñ naq özi bolmasyn! Djordj,
dostym-au, öziniñ tuiağy aiyr iemes pe ieken, baiqamadyñ ba?
İesimi jäne dialektpen söileuine qaramastan, Çarlz tek äke
jağynan ğana irlandyq bolatyn. Özi Niu-İorkte tuğan, zauqy soqsa,
ağylşynşa da taza söileidi. Biraq otan özinşe mänerlep söileu, atategine ūqsauğa tyrysu, joldastarymen söilesken kezde dialektige
köbirek baryp, öz sözderin irlandyqtardyñ söz saptauymen
tūzdyqtap otyru ädet bop ketkendi. İeptep saiqymazaqtau bolğanmen,
tamaşa, taza jandy, şyn jüregimen berilgen jigit. Onyñ üstine
Çarlz aqymaq ta iemes, bireuge tap osylai "aiağyn bastyryp qoiyp"
tūra bermeidi. Ol ieki ret pe, üş ret pe, negizgi tūlğa bop ta, sekundant
bop ta duelge qatysty. Jau jürektigi üşin ony jūrt "Sotqar
Gallaher" dep atap ketti. Men onyñ: "Sūmyraidy qalai da duelge
şaqyr!" - dep aqyl beretinin küni būryn bilgenmin. Ringgoldti
duelge şaqyru ne sebepti qiyn bop tūrğanyn tüsindirdim oğan.
─ Dūrys aitasyñ, jigitim! Onyñ ras. Biraq sonşalyqty qiyn da
şarua iemes.
─ Qalaişa?
─ Öziñdi şaqyruğa mäjbür iet. Sol jaqsy. Onyñ üstine qarudy öziñ
tañdauğa mümkindik alasyñ.
─ Ony qalai isteimin?
─ Oi, künäsiz periştem-ai, ol şişanyñ tyğynyn şyğarğannan da
oñai toi. Ötirikşisiñ de, ieger oğan namystanbasa, mūrnynan şertip
qal, nemese sūmyraidai syqpytyna tükirip jiber. Jatyp tulamasa
neğyl deisiñ. Al sekundantyñ men bolamyn... Käne, jüre ğoi, jigitim, dep sözin jalğastyrdy dosym, iesikke qarai bettep. ─ Qaidan izdeiin
ony, älgi mister Ringgoldti? Ol oñbağandy mağan tauyp berşi, al
janyna qalai tiiü kerek iekenin özim üireteiin. Al kettik birge!
Būl jospar mağan onşa ūnamady, biraq qarsylasuğa batylym
barmai, kelt näsiliniñ doldanğan ūlyna ierip jüre berdim.
XLI tarau
DUELGE SYLTAU
İesikten şyğyp ülgermei, izdegen adamymyzğa kezdese kettik.
Ringgold tabaldyryq qasynda bir top ofitserlermen äñgimelesip tūr
ieken. Ortalarynda özim ilgeride aityp ötken Symbatty Skott atalyp
ketken sylqym jigit bar. Ol bas qolbasşymnyñ adiutanty äri oğan
tuys bop keletin
Joldasyma Ringgoldti körsettim.
─ Anau jai kiım kiıp tūrğan jigit, - dedim.
─ Sen ony nūsqap körsetpeseñ de bolady ieken. Jylan közinen
körinip tūrğan joq pa bäri. Jan-tänimmen ant ieteiin, mynauyñnyñ
közqarasy jaman! Biraq şeşingen sudan taimaidy. Ajaly arqannan
bolar adam, suğa batpaidy! Tyñdap al, Djordj, ─ dedi Gallaher
baisaldy ünmen, ─ tūp-tura meniñ aitqanymdy iste: aiağyn basyp ket,
sonan soñ körelik, ne der ieken. Qūdai biledi aiağynyñ süieli bar, ─
ietigin körmeisiñ be, tap-tar... Oğan sypaiylyq körsetpei-aq qoi! Ol
ärine, seniñ keşirim sūrauyñdy talap ietedi, onsyz bolmaidy ğoi. Al
sen qasar da qal, bitti! Yzylyp-syzylma. Al ieger odan da ieşteñe
şyqpasa, onda saitan alğyrdy teuip kep jiber. Būl jospar mağan
ūnağan joq.
─ Joq, Gallaher, - dedim men. ─ Olai isteuge bolmaidy.
─ İeşteñe ietpeidi. Nege solai ietpeske? Şynymen-aq osy aradan tük
bitirmei ketpeksiñ be? Oilasañşy, jigitim-au, būl öziñdi öltirgisi kep
jürgen sūmyrai ğoi! İeger qūtylyp ketuine mümkindik berseñ, bir küni
öziñdi atyp tastaidy.
─ Onysy ras... biraq...
─ Bäli! Ne "birağy" bar? Tart alğa! Ne aityp jatyr ieken, tyñdaiyq!
Iligise ketetin bir sebep tappasam, Gallaher bolmai keteiin!
Ne isterimdi bilmei, joldasymnyñ soñynan ierdim. Söitip,
ofitserler tobyna taiap bardyq. Ärine, Gallaherdiñ aitqanyn isteu
oiymda joq bolatyn jäne ol ūsynğan döreki ädiske barmai-aq, bir
syltau tabylar dep ümittendim. Ümitim aldamağan ieken. Tärizi, Arens
Ringgold tağdyrmen oinasa kerek. Bizdiñ jaqyndağanymyz mūñ ieken,
duelge şaqyratyn syltau da tabyla ketti.
─ Äñgime ündis sūluy jöninde bop ketti ğoi, - dedi Ringgold, ─ onda
būl jağynan Skottan auzy salymdy ieşkim joq. Osy fortqa kelgeli
beri Don-Juannyñ ornyn joqtatpai keledi.
─ Oğan tañ qalatyn ne bar, - dep sözge aralasty jaña ğana kelgen
ofitserlerdiñ biri. ─ Meniñ biletinim, ras bolsa, ol közge ilgenin
qūtqarmaityn jäne Saratogadağy sūlu bitkendi özine qaratqan nağyz
saiypqyran. Ündis qyzy onyñ tegeurininen qalai qūtylsyn?
─ Olai demeñiz, kapitan Roberts. Orman arulary bizderden, aq
näsilderden qatty qorqady. Süigenine qoly jetkenşe leitenant ūzaq
şabuyldağan şyğar... Solai ma, leitenant?
─ Söz iemes! - dep qarsylasty sylqym jigit mardymsi külip.
─ Äiteuir, köndi ğoi özi? - dep sūrady Roberts, Skotqa qarap.
Leitenant jauap bermedi, biraq onyñ aqymaqtyq jymiysy
maqūldağanmen para-par iedi.
─ İä, iä! - dep qystyryldy Ringgold. ─ İendi qyz, özimiz
aitatyndai, leitenanttyñ "iermegi" dei beriñiz.
─ Aty qalai? Aty kim öziniñ?
─ Pauell Miss Pauell!
─ Qalai? Ündis qyzynyñ aty iemes qoi?
─ Joq, djentlmender, jas ledi jabaiy halyqtyñ qyzy iemes, şyn
aitamyn. Ol qyz liutnada oinap, än salady. Kitap oqyp, mahabbat
jaily tilhat jaza biledi... Solai iemes pe, leitenant?
Leitenant jauap berip ülgergenşe, basqa ofitser sūraq qoidy:
─ Älginde ğana tūtqyndalğan jas kösemniñ de aty sondai iemes pe
iedi?
─ Dūrys, - dep jauap berdi Ringgold. ─ Ony da solai ataidy.
Sonyñ qaryndasy iekenin aitudy ūmytyp ketippin.
─ Ne? Otseolanyñ qaryndasy ma?
─ Tap sonyñ özi. Olar metister. Aqtar arasynda Pauell atymen
tanymal. Ziiäly djentlmen qartty ─ äkelerin solai dep atauşy iedi.
Otseola ─ "Araily Kün" degen söz. Seminoldar arasynda osylai
ataidy. Al qyzdyñ şyn aty... Öte bir süikimdi at!
─ Qandai? Aityñyzşy, sarapqa özimiz salaiyq.
─ Onyñ aty Maiumi.
─ Şynynda da, ğajap at ieken.
─ Öte ädemi iesim! İeger özi de atyna sai bolsa, onda Skott baqytty
jigit ieken.
─ Oi, sūlu bolğanda aitpa! Närkes janarynda mahabbat oty mazdap
tūrady, ūzyn kirpik, baldai tätti tolyq ierin, sūñğaq boi, sūlu bitim,
äiel qūdaiy Kipridanyñ47 naq özi dersiñ. Aiaqtary Zoluşkanyñ
aiaqtaryndai kip-kişkentai.
Kipr araly Afroditağa ğibadat ietudiñ ortalyğy bolğan.
Qysqasy, has sūludyñ özi!
─ Ğajaiyp! Özekti jannyñ işindegi ieñ baqytty adam ─ Skott! Biraq
osyny şyn aityp tūrsyz ba, Ringgold? Ündisterdiñ sūlulyq täñirin
şynymen bağyndyra aldy dep oilaisyz ba? Jeñiske jete aldy ma?
Meniñ nege megzep tūrğanymdy tüsindiñiz be?
─ Söz joq! ─ Qas qağymda berilgen jauap osy.
Būğan deiin kilikken joq iedim. Äñgime bastalğannan-aq bireu
siqyrlap qoiğandai, sileiip tūrğan bolatynmyn. Basym ainalyp, qan
jüregime qorğasyn bop qūiyldy. Osynşama ospadar tūjyrym iesimnen
tandyrğany sonşa, öz-özime kelgenşe biraz uaqyt ötti. Būl äñgimeniñ
mağan qatty äser ietkenin ofitserlerdiñ keibireui baiqap qaldy.
Degenmen birneşe minuttan soñ sabama tüstim. Boiymdy bilegen
toryğu bar jigerimdi jiyp, Ringgold däl osy ospadar sözdi aita
bergen kezde oğan taiap baruğa mäjbür ietti.
─ Suait! - dep aiqailap jiberdim. Ol uiattan qyzaryp ülgergenşe,
alaqanymnyñ syrtymen betine salyp öttim.
─ Bärekeldi! - dep quanyp ketti Gallaher. ─ Būl şapalaqtyñ astary
jöninde ieşqandai küdik bolmasa kerek.
Özi de solai bop şyqty. Qarsylasym būl şapalaqty namysymdy
taptau dep bildi. Mūndai ortada basqaşa boluy mümkin de iemes.
Tüsiniksiz birneşe sözderdi aityp, qorqytqannan keiin, ol "äiel
jüreginiñ ämirşisin" ─ dosyn jäne tağy da ieki-üş ofitserdi iertip, ketip
qaldy.
Būdan soñ qyzyqtauşylardyñ toby köbeigen joq, kerisinşe, osy
oqiğağa kuä bolğan ürkerdei ğana ofitserlerdiñ özi tarap ketti.
Dueldiñ sebebin özara talqyğa salumen jäne "namys isi" qaşan, qai
jerde bolatynyn joramaldaumen ofitserler üidi-üilerine tarady.
Gallaher iekeumiz de meniñ päterime tarttyq, sosyn jekpe-jekke
daiyndala bastadyq.
XLII tarau
DUELGE ŞAQYRU
Men äñgime ietip otyrğan kezde Qūrama Ştattar äskerlerinde, tipti
soğys uaqytynda da duel bola beretin. Duel amerikan armiiäsynyñ
ustavyna ─ meniñşe, būl kez kelgen mädenietti ieldiñ armiiäsynda
bolatyn jağdai, ─ qaişy kelgenmen, körse de körmegen bop, ol üşin
aiypty adamdardy jazalamaityn, kerisinşe, keşirimmen qaraityn.
Amerikan armiiäsynyñ duelge şyğatyn kez kelgen ofitseri ustavty
oryndaudan göri, ony būzudy özine märtebe sanaityn.
Duelder turaly qanşa aitylyp, qanşa jazyldy, osydan keiin
oğan tyiym salu jöninde mäsele qozğau nağyz aiarlyq, ieki jüzdiliktiñ
baryp tūrğan ülgisi, äiteuir, Qūrama Ştattardağy jağdai osy. Duelge
jūrttyñ bäri qarsy bolsa da, ondai syltaumen būğyp qaludy jön
körmedim. İeşqandai syltau "qorqaq" degen jeksūryn sözden meni
qūtqaryp qala almaitynyn jaqsy bilemin. Gazetterdiñ duelge qarsy
jai tüskendei maqalalar bere otyryp, odan bas tartqan adamnyñ
betine "qorqaq" degen sözdi birinşi bop bylş ietkizuge daiyn
tūratyndyğyn talai ret baiqağanmyn.
Jağdai tap osyndai bolatyn Amerikada közqarastyñ beriktigi
maqtau tudyrğanmen, jalpy köpşilikten qoldau taba bermeidi. Sizdi
bireu duelge şaqyrğan kezde bas tarta qalsañyz, onda siz
tülkibūlañğa salğan, ne qoryqqan adam bop şyğasyz. Duelden bas
tartqan adam süigen qyzynyñ közine körinbei-aq qoiğany abzal.
Duelge degen köpşiliktiñ közqarasyn biletin men, Arens
Ringgoldtiñ bas tartpaityndyğyna senimdi iedim jäne būğan öz
qūpiiämdy aşpai-aq jetkenime quandym. Biraq ol on jerden qorqaq
bolğanmen, üige jetken soñ da baqytsyz jandai küi keşken menen
göri, özin täuirleu sezingen şyğar.
Köñilimdi jaidary joldasym da kötere almady. Aldağy aiqastan
qoryqqandyq iemes ─ meni qamyqtyrğan närse basqa bolatyn.
Kerisinşe, dueldi ūmytyp, älginde ğana iestigen jaidy ─ Maiumidi
oiladym. Tūraqsyz bop şyqty. Tūraqsyz! Meni satyp ketti, özin de
satty, men üşin ölgen adammen teñ, mäñgi ölgen adam!
Men şyn baqytsyz adammyn. Duelge bireu kedergi jasap, kek ala
almasam, odan da baqytsyz bolar iedim. İendigi ümitim tek duelde.
Jüregimdegi zil qara tasty jeñildetip, ot bop janğan jan düniemdi
jeñildetetin de sol bolmaq. Osynşa qanyma qaraiuyma sebep bolğan
tek Arens Ringgold qana iemes iedi. Maiumidi azğyruşy, özimdi arylmas
azapqa salğan adam da kinäli. İeger ony da duelge şaqyratyn syltau
taba alsam, şirkin! Onda aqymaqtyqpen yrjalaqtap külgen kezinde
nege salyp qalmadym? İekeuimen de saiysar iedim ğoi, aldymen
bireuimen, sonan soñ iekinşisimen... Osylaişa men qatty qapa bop, al
Gallaher mağan qarap otyrdy. Dosym janymdy jep jatqan qūpiiäny
bile bermeitin. Adiutantqa qūiar qandai kinäm baryn sūrady.
─ Bir ğana söziñdi aitşy, Djordj. Ainalyp keteiin balaqaiym,
iekeuge iekeu bop şyğaiyq. Äulie Patriktiñ48 atymen ant ieteiin! Tauys
sekildi nemeniñ jünin biraz jyqqym kelip tūr.
─ Joq, Gallaher, joq. Būl seniñ şaruañ iemes. Onda meniñ aiyzym
qanbaidy. Küte tūraiyq, anyğyn bilgen soñ körermiz. Sene almaimyn!
Tipten sene almaimyn!
─ Nege sene almaisyñ?
─ Qazir iemes, dosym. Uaqyty kelgen kezde, bärin tüsindiremin.
─ Jaraidy, balaqaiym. Çarlz Gallaher bireudiñ qūpiiäsyn
qazbalap sūrai beretin adam iemes. Bizdiñ buldogtarymyz qalai ürer
ieken, jür, ony tekserip alaiyq. Älgi sandalbai duel jaily ştabqa
baryp aitpas dep oilaimyn. Onda josparymyzdyñ bäri kökke ūşady.
Meniñ de qoryqqanym osy bolatyn. İeger bäsekelesim qajet dep
tapsa, tūtqynğa alynuym mümkin. Onda barlyq şarua bülinip, būdan da
jaman jağdaiğa duşar bolar iem.
Ringgoldtiñ äkesi ketip qalğan ─ būl qolaily jağdai mağan belgili
bolatyn, biraq qalai-qalai iemes... bas qolbasşy ─ otbasylarynyñ
dosy, oğan jetkize qoisa jetip jatyr. Arens Ringgoldtiñ üiretui
boiynşa adiutant Skott general Klinçtiñ qūlağyna sybyrlap
jürmes pe ieken dep qoryqtym.
─ Toq ieterin aitsaq, oğan batyly jetpeidi, - dedi Gallaher. ─ Sen
onyñ äbden masqarasyn şyğardyñ! Ol mūndai jeksūryn ailaşarğyğa ieşqaşan bara almaidy. Onysy sezilip qalsa, barlyq küie
özine jağylady. Onyñ üstine, balaqaiym-au, ol seni qalai bolğanda da
öltiruge bel buğan! Mūndai sätti nege bos jibersin! İestuimşe, jaman
atqyş körinbeidi. Saspa, saiysqa özi-aq şyğady. Būl joly qūtyla
almas: saiysqa şyğuğa tiıs, şyğady da... Ä! Aitpadym ba? Äni,
Apollon Belvederskiidiñ49 özi kele jatyr! Äulie Moisei! Mynau
Febşe50 gül-gül jainaidy ğoi!
İesik qağyldy da, mūntazdai kiıngen adiutant Skott üige kirdi.
"Tärizi meni tūtqyndauğa kelgen ğoi" degen oidan jüregim suyp sala
berdi.
Biraq qatelesippin. Qolyndağy tilhat basqa jaidy añğartady. İerkin
bir tynys aldym. Būl duelge şaqyru iedi.
─ Qatelespesem, leitenant Rendolf bolarsyz, - dedi mağan
adiutant.
Ünsiz Gallaherdi nūsqadym.
─ Kapitan Gallaher sizdiñ dosyñyz dep tüsinemiz be?
Maqūldağanymdy bildirip, säl ğana ieñkeidim.
İeki ofitser bir-birine qarap, dereu salqynqandylyqpen jäne
iltipatpen duel mäselesin talqylauğa kiristi. Olarğa qarap tūryp
añğarğanym: sekundanttardyñ bir-birine degen izet-qūrmeti älemdegi
ieñ izetti sarai qyzmetkerleriniñ qojalaryna körsetetin izetqūrmetinen birneşe iese asyp tüsedi ieken.
Sekundanttar arasyndağy kelissöz ūzaqqa sozylmady. Gallaher
duel tärtibin jaqsy biledi, tärizi, adiutant ta odan qalysa qoimasa
kerek. Bes minuttan keiin bäri de -uaqyty, qai jerde ötetini, qandai
qarumen saiysqa tüsetinderi, qandai qaşyqtyq tañdalatyny belgili
boldy. Men sol ğana bas idim. Gallaher qolyn şekesine qoiyp izet
bildirdi. Adiutant ta qalyspai, pañdana iılip, şyğyp ketti.
***
Duel aldynda qandai oilarğa ketkenimdi, dueldiñ qalai ötkenin
aityp, sizderdi qajytpai-aq qūiaiyn. Ölimmen aiaqtalatyn jekpejekter jöninde kitaptarda köp jazylyp jür. Olardyñ bir-birinen
aumaityndyğy meniñ qaitalauğa ūrynbağanyma keşirim bolar deimin.
Bizdiñ duelimizdiñ ierekşeligi qarudyñ türine ğana bailanysty. Biz
semser men tapanşanyñ ornyna vintovkany tañdadyq. Ony tañdağan
men iedim, saiysqa şaqyrylğan adam retinde oğan qaqym bar. Biraq
bäsekelesim de būl qarudy tamaşa igergen jan. Vintovkany neğūrlym
qaterli qaru bolğandyqtan tañdadym.
Künniñ batuyna bir sağat qalğanda kezdesuge kelistik. Bireu-mireu
kedergi bop jüre me dep, ierterek ietkizudi talap ietken men iedim. Özim
Hadj-İevamen söilesetin köl jağasy kezdeser oryn bop kelisildi. Ara
qaşyqtyq on qadam bolsyn destik.
Kezdesken soñ, bir-birimizge arqamyzdy berip tūrğan qalpy, qaşyp
qūtyla almas belgini küttik. "Bir, ieki, üş!.." degen dauys iestildi. Biz
jalt būryla sap, atyp-atyp jiberdik.
Oq qūlağymnyñ tūsynan zyñ ietip ötkenmen, daryğan joq. Tütin
tarağan kezde jauymnyñ jerde jatqanyn kördim. Ringgold tiri ieken,
jaraqatyn auyrsynyp, döñbekşi yñyrsydy. Oğan sekundanttar men
birneşe ofitser jügirip bardy. Men ornymnan qozğalmadym.
─ Qalai? - dep sūradym Gallaher kelgen soñ.
─ Tipti, İupiterdiñ atymen ant ieteiin! Oñ qolyn isten şyğarypsyñ
─ şyntaqtan joğaryraq qol süiegi synğan.
─ Sol-aq pa?
─ Oibai-au, jan düniemmen ant ieteiin, ony azsynyp tūrsyñ ba?
Oñbağan töbettiñ qalai ūlyp jatqanyn iestimisiñ?
Qalai qatygez bop ketkenimdi özim ūğyndyra almasam da, men qanğa
jaña ğana auzy tigen jolbarys sekildi iedim. Ringgold meni öltirudi
oilasa ─ jauap retinde men de onyñ qanyn töguge qūmarttym. Osynau
oilardan basym qatty. Qarsylasymnyñ aldynda keşirim sūrap
jatpadym, oğan onyñ şamasy da joq iedi. Ol tezirek üige aparyñdar
dep zarlady, sonymen būl şarua äzirge bitti.
Būl meniñ ömirimdegi birinşi duel bolatyn, biraq soñğy saiys iemes
ieken.
XLIII tarau
KEZDESU
Bizdiñ qarsylastarymyz ben jinalğan top ünsiz tarasyp, Gallaher
iekeumiz ğana qaldyq.
Hadj-İevany köl jağasynda kütpek boldym. Ol keşikpei kelip
qaluğa tiıs. Batysqa qarap iedim, kün ağaştardyñ tasasyna batyp
qalğan ieken. Jyldyñ būl mezgilinde iñir ūzaqqa sozylmaidy, aspanda
qiiäqtanyp jaña ai körindi. Hadj-İeva, mine, mine, kelip qaluğa tiıs.
Kezdesuimizge Gallaherdiñ kuä boluyn onşa qalamai, meni jalğyz
qaldyruyn ötindim.
Joldasym mūndai ötinişke tañyrqap, yñğaisyzdanyp ta qaldy.
Biraq tärbie körgen adam iemes pe, qarsy bolğan joq.
─ Maqūl, Djordj, jaraidy. Sağan birdeñe bolyp tūr-au, - dedi ol
ketuge yñğailanyp. -Osynyñ bäri tükke tūrmaityn dueldiñ äseri me?
─ Älde nätijesi qanağattandyrmady ma? Atyp öltirmegeniñe
renjip tūrsyñ ba? Aspan kuä, myna türiñe qarap, sen ony iemes, ol seni
atyp ketken ieken dep oilap qaluğa bolady.
─ Qymbatty dosym, az uaqytqa jalğyz qaldyra tūrşy. Uaiymğa
beriluimniñ sebebin, qazir öziñdi qimai tūrğanmen, oñaşa qaluymnyñ
syryn da qaityp barğan soñ aityp bereiin.
─ Ony aitpasañ da sezetin sekildimin, - dep ol köp mağyna bere
külimsiredi. ─ İerkekter atysqan jerde äiel aralaspai qoimaidy.
Jaraidy, bauyrym! Syryñdy aşpasañ da bolady, baiqamai aityp
qūiatynym bar. Uaqytty menimen iemes, kütken adamyñmen köñildirek
ötkizer dep ümittenemin. Biraq baiqa, bir pälege ūrynyp qalyp jürme.
Öziñ aitqan äñgimege qarağanda, qūdai biledi dep aitaiyn, ondai
bolmaidy dep kesip aitu qiyn. Myna ysqyryqty al, meniñ itti jaqsy
köretinimdi bilesiñ ğoi.
Ol kümis ysqyryqty ilgeşeginen şyğaryp, mağan ūsyndy.
─ Zäusaitan äldeneden qysylğan sätte nemese birdeñege ūrynyp
jürseñ, ysqyryp qalsañ bolğany, sen üşke deiin sanap ülgergenşe
Çarlz Gallaher janyñnan tabylady. Al iendi mahabbat periştesi jar
bolsyn öziñe! Biraz punş işip, men de uaqyt ötkizeiin.
Osyny aitty da aiauly dosym meni öz tağdyrymnyñ qolyna
tabystap kete bardy.
Onyñ ketui mūñ ieken, ony da, älginde ğana ötken qandy aiqasty da
müldem ūmyttym. Maiumidiñ tūraqsyzdyğy ─ meniñ oiymnan
şyqpağan närse osy ğana.
Öz qūlağymmen iestigen sözderge kümän keltiru alğaş oiyma kelgen
joq. Osynşa dälel aldyñnan şyğyp tūrsa - daqpyrt bolğan oqiğağa
san adam kuä bolyp, bas keiipkeriñniñ özi ündemei yrjiyp, iştei mäz
bop otyrsa, ─ qalai ğana kümän keltirmeksiñ!.. Oğan sazaiyn
tartqyzbai nege jiberdim? Tap sol jerde duelge nege şaqyrmadym?
Äitse de äli keş iemes. Qalai da bar şynyn aitqyzamyn. Boldy, ne
bolğan joq desin. Bolğany ras dese, ony da duelge şaqyramyn. Ol
būrynğydan da sūrapyl ömir ne ölim synğa tüsken jekpe-jek bolady!
Qatal şyndyqqa bas igen iedim. Sūmdyq azapqa tüstim. Özimdi-özim
jegidei jep, biraq birtindep qaitadan ümit paida bola bastady. Ötken
tünde Hadj-İevanyñ aitqan sözderi iesime tüsti. Şynymen-aq ol meni
külki ietkeni me? Biraq iesi kirgen kezde aitqan sekildi iedi. Syrqat
qiiäldan şyqpağan söz, äldeqaşan ūmyt bolğan ötkendi ieske alu iemes
iedi ğoi. Joq-joq, ol oidan şyğarğan joq. Sandyraq iemes, mazaq ta
iemes.
Osylai öz-öziñdi jūbatu netken raqat! Biraq iekinşi jağynan, janyñ
jaña ğana jai tapqan kezde, basqa oilar oralyp, maza bermei, kün
közin būlttai qaumalaidy. Köp mağynaly ünmen aitylğan jeñiltek
sözder oiyma tüsti: "Qoly jetipti!", "Jüretin köñildesi ieken!",
"Bolğany aqiqat!". Būl sözder mağan ölimnen de auyr.
IIIyndyqty bilgim keldi, tek qana şyndyq ─ ieki ūştylyqtan jaman
närse joq. Şyndyqty bilsem degen qūştarlyqtan basqa ieşqandai
män-mağyna, aqyl-parasat bolğan joq mende. Äiteuir, Maiumidiñ nege
ūşyrağanyna köz jetkizu, onyñ artta qalğan künderi ─ masqara, al
bolaşağy ─ būldyr, şeksiz ökiniş iekendigin bilip aludy ğana maqsat
iettim.
Aqiqatqa köz jetkizuge ūmtylyp, Hadj-İevanyñ keluin tağatsyzdana
kütudemin. İesi auysqan äieldiñ mende nesi baryn bilmeimin. Mäsele
tūtqyn turaly bolar dep şamaladym. Säskeden bastap ol da iesimnen
müldem şyğyp ketken-di.
İesi auysqan sūludyñ barmaityn jeri, bilmeitin adamy joq. Bolğan
jaidyñ bärin bilip, tüsinuge tiıs. Opasyzdyq degenniñ ne iekenin
kezinde öz basynan keşirgen. Ötken tünde onymen kezdesken jerge
qarai bet aldym. Palmalardyñ arasynda sürleu bar iedi ─ köldiñ
köleñkesi jağasyna aparatyn töte jol osy. Qiiälai tömen tüsip,
sansyz būtaqty iemenniñ tübinen şyqtym. Hadj-İeva kelip te qalğan
ieken. Japyraqtardyñ arasynan şaşyrai tüsken ai säulesi symbatty
bitimin jarqyrata tüskendei. Al moiny men beline oralğan
jylandardyñ qabyrşaqtary qymbat tastardai jaltyraidy.
─ Ä, kişkene kösem, keldiñ be? İer jürek kösem! Köziñ men qolyñ
qaida boldy? Sen ol malğūndy nege öltirmediñ?
Būğy quğan qatyp tün,
Añsoğaryñ myltyqty.
Batyr iemes, qorqaq-tyn!
Şyğa keldi bir qasqyr.
Aryq, doly, aş qasqyr.
Tisi aqsiyp tūr qasqyr!
Dir-dir ietti añşymyz.
Al qasqyryñ şañ-şūñsyz
Būta işine joğaldy!
Din aman jür ol äli!
Ha-ha-ha! Osy ötirik pe, ier jürek kösem?
─ Joq, İeva, qorqynyş bilegen joq meni. Jäne qasqyr aman-sau
qūtylyp kete alğan joq qoi.
─ Qap, sen onyñ aldyñğy aiağyn jaralağan iekensiñ-au! Biraq ol
jarasyn jalap-jalap tūryp ketedi, būrynğyşa nyğaiyp alady.
Jaramaidy! Sen ony öltiruiñ kerek iedi, äitpese ol, süikimdi kösem,
sağan top qasqyrdy bir-aq jabady!
─ Amal ne! Demek, jolym bolmağan da!
─ Joq, jas kösem, sen baqytty boluğa tiıssiñ, baqytty bolasyñ,
seminoldardyñ dosy! Küte tūr, qazir köresiñ...
─ Neni köremin?
─ Şyda, jigitim! Bügin tünde myna ağaştyñ tübinde sūluğa
kezdesesiñ, läzzat dämin tatasyñ, bälkim, Hadj-İevanyñ da kegi qaitar!
Soñğy sözderin saltanatty türde äri aşumen aitty.
Kimge aşulanyp, kimnen kek alğaly tūrğanyn men tüsinbedim.
─ Sonyñ ūly... iä... - dedi iesuas äiel, özimen-özi söilesip. ─ Közi de,
şaşy da, didary da, jürisi de, aty da sodan aumaidy ─ sonyñ ūly. Äi,
Hadj-İevanyñ kegi bir qaitatyn boldy-au!
Mağan kijinip tūrğan joq pa? Qasyna baryp, sūraq qoidym:
─ Meiirimdi İeva, kimdi aityp tūrsyñ? Dausymdy iestip, selk iete
qaldy da, mağynasyz közqaraspen mağan ūzaq qadaldy, sosyn
ädettegisinşe ändete jöneldi:
Baldai tätti sözge nege ūiydym,
Jas jürekke nege u bop qūiyldyñ!..
Kenet ändetuin qūia qoiyp, özine-özi kelgendei boldy da, sūrağyma
dūrys jauap beruge tyrysyp:
─ Kimdi deimisiñ, jas kösem? Älgini aitam... symbatty jigitti...
qasköidi! Ol zūlym! Äne, özi de kele jatyr... Su betine tüsken
köleñkesin köremisiñ? Tezirek ağaşqa şyq ta, keşegidei
japyraqtardyñ arasyna jasyrynyp qal, sosyn İeva qaita oralğanşa
kütetin bol. Qalt jibermei bärin tyñdap al, öz köziñmen bärin körip al.
Biraq jan-tänimmen sūraitynym: özim belgi bergenşe qybyr ietpe.
Örmele, örmele tezirek!
Meni iemenge qarai iterip jiberip, iesi auysqan äiel keşe tündegidei,
ağaştardyñ köleñkesine süñgip, körinbei ketti. Uaqytty almastan
iemenniñ basyna şyğyp, ünsiz otyra berdim.
Köleñke qysqara berdi, biraq men onyñ ier adam iekenin baiqap
qaldym. Sosyn köleñke joq bop ketti. Bir sekund ötpei su betinde tağy
bir köleñke paida boldy. Būlar birge kelmegen tärizdi, biraq iekinşisi
alğaşqy köleñkeniñ soñynan iergendei, jotany boilap jylji berdi.
İekinşi köleñkeni de aiyra bastadym. Süiek bitimi sūlu, qysylmai,
ierkin jüretin jas äiel körinedi. Hadj-İeva bolğany ma? Bälkim, ol
qalyñ palmany jaryp ötip, iendi älgi ierkektiñ soñyna tüsip, qaityp
kele jatqan bolar?
Alğaşqyda mağan solai köringen, biraq keşikpei qateleskenime
közim jetti.
İerkek ağaştyñ tübine taiap, ai säulesimen bet-jüzi körine ketti.
Adiutantty jazbai tanydym. Ol toqtap, qaltasynan sağatyn
şyğardy da, tsiferblatyn ai säulesine tosyp, uaqyttyñ qanşa
bolğanyn qarady. Biraq men oğan iendigi jerde nazar audarmadym aidyñ kümistei aq säulesinen tağy da bir adamnyñ beinesi, közdi
arbaityn jarqyrağan aq jüzi körindi. Būl men üşin älemdegi ieñ sūlu
beine ─ Maiumidiñ kelbeti iedi.