Ömirbaian

31 qañtarda Almaty oblysy, Raiymbek audanyna qarasty Narynqol
auylynda tuğan. 1971 jyly Qazaq memlekettik universitetiniñ
jurnalistika fakultetin bitirgen. 1965 jyly Kegen audandyq
«Kommunizm nūry» gazetinde ieñbek jolyn bastağan. 1970–1988 jj. «Bilim
jäne ieñbek», «Jūldyz» jurnaldarynda, Qazaqstan Jazuşylar odağynda
qyzmet istegen. 1990–1995 jj. Mädeniet ministrliginiñ repertuarlyqredaktsiiälyq alqasynda Bas redaktor, bas basqarma bastyğy bolğan. 1990
jyly oblystyq «Qazaq tili» qoğamyn ūiymdastyryp, basşylyq jasady.
Qazaqstan Respublikasynyñ İuNESKO isteri jönindegi Ūlttyq
komissiiäsynyñ müşesi. Birneşe medaldarmen marapattalğan. «Parasat»
jurnalynyñ Bas redaktory boldy. Ol «Jalğyz jaiau», «Ömirzaia» atty
romandary men «Jañbyr jauyp tūr», «Ömir arnasy», «Aqqu sazy»,
«Mazasyz mausym», «Dünie kezek», «Tūiat tüni», «Jeti jeli», «Alğaşqy
mahabbat», «İertegidei ierteñim» atty kitaptardyñ avtory. Şyğarmalary
täjik, qyrğyz, belorus, iakut, tatar, başqūrt, çeh, orys, özbek, qaraqalpaq,
türikmen, korei tilderine audarylğan. Orys tilinde 1984 jyly
«Vodovorot», 1988 jyly «Belaia ptitsa» atty kitaptary şyqqan. Onnan
astam dramalyq şyğarmalary Qazaqstandağy jäne şet ielderdegi
teatrlarda qoiylğan. Birqatar jazuşylardyñ şyğarmalaryn qazaq tiline
audarğan.
«Qoş bol, meniñ iertegim» pesasy men «Aqqu sazy» hikaialar kitaby üşin
Qazaqstan Lenin komsomoly syilyğynyñ laureaty atağy (1982),
Qyrğyzstan Respublikasynyñ T.Äbdimomynov atyndağy ädebi syilyğy
(1995), «Ömirzaia» romany üşin Qazaqstan Respublikasynyñ Memlekettik
syilyğy berilgen (2000). «Parasat» ordeniniñ iegeri (2006).
1
Būl üidiñ iesiginiñ ämise aşyq tūratynyn bilse de ädeptiniñ ädetine bağyp,
qoñyrau tüimesin basty. Ädettegidei ieşkimniñ rūqsatyn kütpesten imene
basyp, işke iendi. Büiirdegi bölmeden şaşy ūipa-tūipa bolyp, qabağy
qabaryp Syzdyq şyqty. Ūiqydan jaña ğana ūianğan syñaily, ieki köziniñ
aldy iriñdi bylşyq. İeki beti könektei bolyp isingen, öleusiregen közinde
jylt ietken säule joq, ieptep iezu tartqanmen jüzi jylymady. Qūnarsyz
topyraqqa ösken sūiaudai sirek saqal-mūrtyna ūstara timelegi de biraz
bolğan tärizdi. İeki iyğy quşiyp, dirildegen Syzdyqtyñ özine aşqaraq
közben, qasqyr peiilmen qarap qalğanyn baiqağan Aiağannyñ jüregi älsiz
ğana şym ietti. Bas izep, qariiänyñ bölmesine qarai ötip ketpek bolğan,
Syzdyq jolyn kesti.
Basym synyp barady,– dedi ol tili ikemge äreñ kelip. Jylaityn adamdai
iegi kemseñdedi, Aiağanğa jädigöilene qarağanmen jüzi jylymady, ieki köz
suyq, yzğarly. – Öltirmeseñ aqşa ber.
Aiağannyñ qolqasyn külimsi iıs qapty. “Şirkinniñ denesine su timelegi
qanşa zaman boldy ieken” dep oilady jigit qaltasyna qol salyp jatyp.
Üş somdyqty Syzdyqtyñ qolyna ūstatty. Onyñ miyğyndağy öleusiregen
älsiz külki su tigen şyraqtai lyp öşti, jädigöi jüzine sūs kirdi, qarsy
aldynda özin jaqtyrmai tūrğan jigitke sūstana qarady. “Beişara” dedi
Aiağan iştei kübirlep. Äntek iezu tartty. Syzdyq apyl-ğūpyl kiınip,
asyğys şyğyp ketti.
Aiağan alyp kelgen tağamyn as üige aparyp qoiyp, Aldiiär qariiä jatqan
bölmege kirdi. Aldiiär Aqpanūly bölmege äldekimniñ kelgenin bilse de
közin aşqan joq. Qany qaşyp, oñğan bözdei bolyp ketken jüzinen
tirşiliktiñ nyşany bilinbeidi, şalqasynan tüsip, qimyl-qybyrsyz
jatqan şaldyñ qabağyndağy közge köriner-körinbes älsiz diril onyñ
tirliginen habar bergendei.
– Aldiiär ağa, sälemetsiz be?
Professor közin aşyp alyp, jyly jymidy. Köpten kütken adamy kelgen
soñ qabağy aşylyp, jüzine şyr jügirdi. Janyna otyrğan şäkirtiniñ
qolyn älsiz sausaqtarymen qysa tüsti. Ūstazynyñ özin asyğa kütkenin
Aiağan sezdi.
– Qolym timei ketti, ağa,– dedi jigit qysyla külimsirep. – İerte ketemiz,
keş qaitamyz. Kün qysqa.
– Tüsinemin ğoi, qarağym,– dedi qart qarlyğyñqy dauyspen. – Balalar
aman-iesen be? Kelinniñ densaulyğy qalai?
– Jaqsy, ağa. Sizge sälem aityp jatyr.
– Sälemet bolsyn...
– Tañ atsa keş batady. Sizge kele almai, keliniñiz qysylyp jür.
– Oqasy joq. Mağan bola şarşamai-aq qoisyn,– dep kürsindi şal. – Men
aman-iesenmin. Därethanağa bara almai qysylatynym bolmasa... – Aldiiär
qinala külimdedi. Aiağanğa ol külip iemes, iştei iegilip jylap jatqandai
bolyp körindi. – Men asarymdy asap, jasarymdy jasağan adammyn,
qarağym. Men degen...
Tağy da bir närse aitqysy kelip oqtaldy da, tilin tistei qoidy. Aiağan
ūstazynyñ kömeiindegi kömeskini boljady.
“Men degen küni bitken adammyn ğoi. Mağan bola äurege tüspei-aq
qoiyñdar” degisi kelgen şyğar”,– dep tüidi jigit. Şalğa ūrlana qarady,
jüzine köleñke jügirip, qabağy şytylypty. İernin jymqyryp alyp, tymtyrys tynğan. Ämise osylai, köñiliniñ qoşy ketse, tyrsiyp ündemei
qalatyn ädeti. Işin it tyrnap jatsa da qinalğanyn pende balasyna
bildirmeitin qarttyñ qajyr-qairatyna qairan qalady Aiağan. Tağdyrdyñ
soqqysy mūnşalyq qatty tigenmen synbai, iılmei kele jatqan qaisar
şalğa ärqaşan tañ. “Şükimaidai bolyp sonşa qajyr, qairatty qaidan
alady ieken”,– dep tañdai qağady. Aldiiärdyñ körgen qiyndyğy men
tartqan azaby talai pendege auyr jük bolaryn, ol salmaqty kez kelgen
qaimaan qazaqtyñ köterip kete almasyn Aiağan jaqsy biledi. Basqa
salmaqty bylai qoiğanda, ömirimniñ jalğasy, bolaşağym, ümitim dep
jürgen jalğyz ūldyñ syqpyty anau. Qolyna aqşa tüsse araqqa jūmsaidy,
künine bir uaq tañdaiyn jibitpese yndyny keuip, yñyrsyidy-ai kelip.
Äkeniñ jağdaiyn oilap, qabağyna qaraityn ūl qaida?! “Äkem auru-au,
däretke bara almaidy-au, aş qaldy-au” demeidi. Sümeñdep sarqytyn
beretinderdiñ soñynda jüredi. Syzdyqty bilmeitin jan būl qalada joq ta
şyğar, auladan aulağa auysyp, jemtik izdep, juyndy añdyp timiskilenip
jüretin būralqy itten aiyrmaşylyğy qaisy?! Būl tirligine arlanbaidy,
namys körmeidi beişara. Oiy söngen, boiy köngen. Qu jany quyrdaq
bolyp quyrylyp, mūrnynyñ ūşyna kelgende bir jūtym tentek su üşin
ardy aiaqqa basyp jüre beredi. Mūndai sätte qūlqynyna quiar tentek su
tabylmasa alasūryp, janyn qūiarğa jer taba almai ketedi. “Jarym jan-au”
demeidi. “Onsyz da qinalyp jatyr-au” demeidi. Jany qysylyp, sary
uaiymnyñ iırimine batyp, tūnşyğyp jatqan şaldy odan saiyn qinaidy,
jüikesin jün ietip jiberedi. Osy qylyğy üşin Aiağan onymen töbelesip
qala jazdağan. Miyna tentek sudyñ uyty jaiylyp, ünemi köni keuip, ieki
iesti küide ieseñgirep jüretin Syzdyqty aqylmen toqtata, küşpen yqtyra
almasyn keiin bildi. Odan berip qana qūtyluğa bolady ieken. Aiağannyñ
älsiz jerin ol da bilip alğan, körse boldy alaqanyn jaiady. Bermese ädisi
belgili – auru şaldyñ miyn qajauğa kirisedi. Aiağannyñ tañ qalatyny –
mūndai sätte şal läm dep jaq aşpastan, ieki közin şart jūmyp alyp, sūpsūr bolyp jatady da qūiady. Ädiletsizdik ataulyğa şybyn jany
şyrqyrap, qaimyqpai qarsy şyğatyn Aldiiär Aqpanūly soñğy jyldary
mülde özgerdi, köndikken syñaily.
Arystandai azamattyñ qūrmetine atyn Syzdyq qoiyp iem. İel-jūrtynyñ
jyrtysyn jyrtyp, joqşysy bolsyn dep iem. Qatelesippin, qarağym.
Sorym boldy ğoi būl meniñ. Syzdyq töreden sadaqa ketsin būl,– deidi şal
oñaşa qalğanda küiinişten örtenip kete jazdap. Mūndai kezde Aiağan ony
qalai jūbataryn bilmei abyrjidy. Äñgimeni basqa arnağa būryp
aldarqatady. Biraq Aldiiärdyñ jüzin japqan köleñke tarqamaidy, qabağy
aşylmaidy, közin şart jūmyp alyp, qimyl-qybyrsyz işten tynyp
jatady da qūiady. “Özin osyndai halge jetkizgen tağdyryna lağnet
jaudyryp jatqan şyğar” dep oilaidy Aiağan.
Mine, qazir de iejelgi ädetine bağyp, ieki közin jūmyp alyp, ünsiz jatyr.
Aiağan ornynan tūryp, as bölmege şyğyp ketti. Şai qoidy, talai künnen
beri juylmai, battasyp ketken ydys-aiaqty tazalady. As üidi retke
keltirip, şaiyn qainatyp qaityp kelse, şal äli közin aşpapty. Dauys
şyğaruğa Aiağannyñ batyly barmady. Sony sezgendei şal közin aşyp,
jigitke qadala qarady. Jüzinen reniş, qabağynan kirbiñ izdegen tärizdi.
Sezimtal jigit aqyryn ğana iezu tartty.
– Şai daiyn, ağa.
– Şai işetindei jağdai joq mende, qarağym,– dep mūñaidy Aldiiär.
Qinala külimsirep, qabağyn şytyndy. – Su bolyp jatyrmyn.
Aiağan sözge kelmesten qart professordy köterip aparyp tualetke
otyrğyzdy da, qaityp oralyp, iıstenip, sarğaiyp ketken aq seisepti
juynatyn bölmege äkelip tastady. Terezeni aşyp, bölmeniñ auasyn
tazartty. Professordy juyndyryp, taza kiımderin kigizip, köterip as
bölmege alyp keldi. Ūstaz ben şäkirt asyqpai otyryp şai işti. Şaldyñ
mañdaiy jipsip, jüzine qan jügirdi.
– İä, qarağym, öz jağdaiyñ qalai?– dep sūrady şaiğa qanyp alğannan
keiin Aldiiär.
– Özgeris bolmai tūr, ağa,– dep mūñaidy jigit. – Ülken üige kirdim.
Jağdaiymdy aittym. Otyrğyzyp qoiyp özimdi kinälady. Moiny bir
tūtam, myjyraiğan jalpaq sary syzdanyp äreñ söilesti. Jazdym,
jañyldym dep jalynyp-jalbarynyp, aiağyna jyğyludan basqa amalym
qalmady.
– Jalynba, qarağym,– dedi şal qabağyn şytyp. Şäkirtiniñ jañağy sözin
ūnatai qalğan syñaily, qabağy qatulanyp, jüzine sūs kirdi. – Şyndyqqa
ädilettiñ aq jolymen baru kerek. Jalynyp, jattyñ aiağyna jyğylyp,
jaramsaqtanyp jürip nağyz şyndyqqa jete almaisyñ, qarağym. Ol –
adasu joly, teris jol.
Aiağan iştei qūptamasa da ūstazynyñ köñili üşin ündemedi.
“Ağa-au, siz aitqan ädilettiñ aq joly qaida? İeger bar bolsa öziñiz nege sol
jolmen jürmediñiz? Sol joly siz ömir boiy izdegen joq pa iediñiz. Bar
bolsa tabar iediñiz ğoi” degen söz talai ret kömeiine kelip keptelgen,
ärqaşan qarttyñ qabağyna qarap, tilin tisteidi. Tülki zamanda tazy bolyp
şalu kerektigin ierte tüsingenderdiñ maqsatyna oñai jetetinin Aiağan
bilgeli qaşan. Qazirgidei syrty jyltyr, işi būldyr zamanda Aldiiär
Aqpanūly aitqan täsilmen küresip, mūratqa jetu mümkin iemestigin jerdiñ
astyndağyny biletin ğūlama Aldiiär qarsylastarynan aqylynyñ
azdyğynan iemes, ailasyn asyra almağandyqtan jeñildi. Zamannyñ
qūbylyp tūratyn minezine beiimdelip, kerek kezinde jalynyp,
jalbarynyp, aiaqqa jyğylyp üirengen uaqyttyñ qūlaq kesti qūldary ony
alyp ta, şalyp ta jyqty. Qarsylasuğa şamasyn keltirmedi mülde.
Ömirdiñ talai ötkeleginen ötip, otqa salsa küimeitin, suğa salsa
batpaityndai bolyp pisken käri tarlan özinen tälim alğan bir üiir
küşiktiñ talauyna tüsip, qūr sülderin äreñ alyp şyqty. “Qūdai – haq,
uaqyt – aqiqat” dep osy ömirinde özgeniñ ala jibin attamai, qiiälyndağy
absoliutti şyndyqqa senip jürip jetken jeri osy boldy. Qazirgidei ğarip
qaline ölerdei küiine tūryp, sol bir absoliutti aqiqattyñ bolatyndyğyna
professordyñ imandai senetinin Aiağan biledi. Keide ūstazynyñ bala
siiäqty añqaulyğyna küledi. Keide oilanyp qalady.
“Bälkim, Aldiiär ağa dūrys aitatyn şyğar. Ädiletsizdikti birjola jeñu
üşin ūly Şyndyqqa aqiqattyñ aq jolymen baru kerek şyğar, sirä” deidi.
– İdeologiiälyq jūmystar jönindegi hatşynyñ qabyldauyna jazyldym,
ağa. İendigi ümit sol kiside,– dedi Aiağan hatşynyñ kömek qolyn
sozatyndyğyna senim bildirip.
– Ä-ä, anau ma,– dedi Aldiiär dausyn sozyp... Onyñ dauys yrğağynan ol
hatşydan da qaiyr bolmasyn tüsindi Aiağan. – Ony bilemin. İnstituttan
ne üşin quylğanyñdy iestise kömektespe ktügil, itjekkenge aidatyp
jiberer ol seni. Ol İermaktyñ birinşi qorğauşysy.
Aiağan tūiyqqa tireldi. Maqsatyma alyp barady-au degen joldyñ bäri
jabylyp qalğandai, ieki ūdai bolyp, basyn qaiğy qañğyrtty. Sülesapa bir
küige tüsip, ün-tünsiz ūzaq otyrdy.
– Bir-aq jol qaldy. Mäskeuge, Ortalyq komitetke, Brejnevtiñ özine jazu
kerek,– dedi Aiağan birazdan keiin, ülken bir iske bel buyp kiriserdei
qūlşynyp. Aldiiär myrs küldi. Jigit onyñ jüzine jalt qarady. Şal biraz
uaqyt ünsiz jatty.
– Seniñ ömiriñniñ basqa arnağa tüsip ketuine men kinälimin,– dedi älden
uaqyttan soñ dauysy jaryqşaqtanyp. Būl onyñ talai ret aitqan sözi.
Äsirese soñğy uaqytta, Aiağannyñ basyna būlt üiirilgeli beri jiı aitatyn
bolyp jür. – Keşire alsañ keşir, qarağym.
Kenesary atamyz ädilet üşin, qazaq halqynyñ baqytty ğūmyry, azattyğy
üşin basyn bäske tigip, aqyry jat qolynan ajal tapqan joq pa?!– dep
küldi Aiağan. Şal közin keñ aşyp, jautañdap jigitke qarady. – Onyñ
jeñilisiniñ özi ūly jeñis deuşi iediñiz ğoi. Ol baqyt degenniñ ne iekenin
bilgen joq, qysqa ğūmyry jantalasqan kürespen, azappen ötti.
Kenesarydai ardager ūldarynyñ arqasynda qazaq halqy baqyttyñ şyn
bağasyn bildi, ağa. Al Kenekemniñ ūly Syzdyqtyñ ömiri şe? Ol da äke
jolyn tañdady. Onyñ ömiri de kileñ jeñilisterden tūrmai ma, ağa!?
Aldiiär qysyldy, miyğynda külki uialady. Bolar bolmasqa ielp iete
qoimaityn professordy saryuaiymnyñ iıriminen qalai alyp şyğudy
biletin Aiağan būl joly da ieski ädisine saldy. Bükil ömirin qazaq halqynyñ
ūlt azattyq köterilisterin zertteuge arnağan Aldiiär Aqpanūly üşin
barlyq qyzyğyn bostandyqtyñ bodauyna bergen, ieliniñ bolaşağy
jolynda qūrban bolğan ierlerden qasietti ūğym joq iedi. Aiağannyñ biletini
– qart professor sol ierler üşin oilanbai otqa tüse alady. Ol küiip
tūrğan zamanda Kenesaryny qorğaimyn dep küigen. Tizginin basqanyñ
qolyna ūstatyp qoiyp, sonyñ aituymen jürip-tūruğa üirengen, orğanyna
mäz bolyp jürgen halqyna Kenesary isiniñ ädildigin däleldemek tügil öz
basy saudağa tüsip, qūiryğyna şala bailanğan. Araşalap alar pende
tabylmai ottyñ ortasynan qūr sülderin süiretip äreñ şyqqan. Zamannyñ
taiağy mañdaiyna būdan keiin de san ret tigen, omaqasa qūlağan sätteri de
bolğan, söite tūra qyñyr şal alğan betinen qaitqan joq, qaita Kenesarğy
degen yqylasy küşeie tüsti. Kenekeñ üşin körgen qiiänattary iesine tüsken
sätte köñili marqaiyp, ülken is tyndyrğandai jelpinetini bar.
– Men şyndyqty ömir boiy izdedim. Biraq tappadym,– dep kürsindi şal. –
Anda-sanda saiqal ümit jylt ietip janyp, iemeksitip alady da aldap kete
beredi. Solai, qarağym. Küniñ basqağa qarap tūrsa solai bola beredi.
– Zaman jaqsarar, ağa. Atar tañnan ümit kütemiz. Köp ūzamai Brejnev
kökem keter,– dedi Aiağan bäseñ dauyspen. Aitaryn aityp alyp, özinen özi
quystanyp, jan-jağyna qarady. Aldiiär myrs küldi.
– Ol ketkenmen basqasy keler. Odan ne özgeredi? İe-ie, qarağym, Kenekem
osyny baiağyda bilgen. Bilmese özi baryp janyp tūrğan otqa tüser me iedi,–
dep Aldiiär kökiregi qars airylardai kürsindi. Onyñ neni meñzegenin jigit
tüsindi. “Şyndyqty tabanyñnan tausylyp, qanşa izdegenmen tappaisyñ.
Basqanyñ şyndyğy – almas qylyş. Ol sağan baqyt äpermeidi, basyñdy
qağady da tastaidy” degen siiäqty şal. Aiağan şeşe almai jürgen bir
jūmbaqtyñ ūşyğyn ūstağandai ieleñdep, ūstazynyñ jüzine jalt qarady.
Közin jūmyp alğan şal sūp-sūr bolyp, ünsiz jatyr.
“Basqanyñ şyndyğy – almas qylyş. Basyñdy qağady da tastaidy. Qağady
da tastaidy...”
Qūlağy şyñyldap, ieki beti duyldady.
“Sonda qalai bolğany, myna zamanda şyndyqqa jetu mümkin iemes pe?
Nege?”
Osy bir sūraq tamağyna tūryp qalğan süiektei berekesin aldy. Äldekim
“şyndyq joq, şyndyq joq” dep qūlağyna sybyrlaityn siiäqty.
Aiağan ūstazynyñ üiinen ieñsesi basylyp şyqty.
2
Aiağan kitaphanadan ieñ soñğylarynyñ biri bolyp şyqty. Sirkirep jañbyr
jauyp tūr ieken. Yzğyryq jel suyq, yzğarly. Sol yzğar qyr astynda
tūrğan qystyñ habarşysy syndy. Aua demine yzğar kirgeli de biraz
bolğan. Sonysyna qarağanda biyl qys ierte tüsetin syñaily. Ädette
Almatynyñ qysy keştetip keledi. Qazan aiy Alatau bauraiyna
ornalasqan qalanyñ ieñ bir tamaşa şağy, ağaş bitken şomylu üşin
köilegin şeşken boijetkender siiäqty bolyp körinedi, jer atköpir
japyraq, töñirek sap-sary; ystyq qaityp, aua jemis iıstenedi. Qaida
barsañ da tanauyñdy qauyn iısi, alma, almūrt iısi qytyqtaidy. Tabiğatana meiirlenip, şaşuyn mol şaşqan jyldary iel bau-baqşasyndağy,
saiajaiyndağy jemisin jinai almai, alma, almūrt atauly şaşylyp, şirip
jatady. Şirigen jemistiñ iısi osynda tuyp, ösken adamğa ierekşe qymbat.
Ol bau-baqşaly qalanyñ töl iısi
Biylğy aua raiynyñ minezi bölek. Jürip-jürip bir-aq künde boijete
salatyn qyz baladai jarq iete qalatyn Jetisudyñ köktemi keşikti, qaşan
şilde tuğanşa jañbyr sirkirep, jerdiñ qyrtysyna jylu jetpei, qūiqasy
qyzbady. Mausym ortalana bere aspannyñ qabağy aşylyp, Jer-Ana
şuaqqa şomyldy da, boi kötere almai bulyğyp jatqan kök dür iete qaldy.
Şilde ädettegidei ystyq bolğan, tamyz tua aua raiy kürt özgerdi, jañbyr
jiılep, kün suytty. Köneköz qarttar mūny jaman yrymğa joryp, 1941
jyldyñ jazynyñ osyndai bolğanyn tilge tiek ietti. Jaman söz jatsyn ba,
tynyş otyrğan jūrt bir dürligip baryp basyldy. Tamyzdyñ aiağynda kün
qaitadan ysyp, artynşa Arktikanyñ suyq auasy lap qoiyp, jūrttyñ
berekesin aldy. Qyrküiektiñ alğaşqy aptasynda japalaqtap qar jauyp,
japyrağy tüsip bolmağan ağaş atauly auyr salmaqty kötere almai mortmort synyp jatty. İertesine aspan nilge şaiğandai tazaryp, jarqyrap kün
şyqty, köşe-köşemen sel jürdi. Aua qyzyp, ystyq küşine mindi, küni
keşe palto kiıp, bürseñdegen jūrttyñ mañdaiy terşidi. Sol ystyq
keşege deiin keldi de, qazan ortalana bere Almatynyñ aua raiy öziniñ
iejelgi minezine köşti.
Jañbyr jauğaly iekinşi künge ainalyp barady, mūnyñ soñy qarğa
ainalaryn Aiağan biledi. Qystyñ jaqyndap kelip qalğanyn oilağandyqtan
ba, denesi qaltyrap, iegin omyrauyna jasyrdy.
Kitaphananyñ aldynda tūryp qai jerde poçta jäşigi baryn iesine tüsirdi.
Qaltasyndağy hatty büginnen keşiktirmei jöneltu kerek, biraz uaqytyn
beker jürispen, iesik tozdyrumen ötkizip aldy. Jürisinen ieşteñe
şyqpasyn aldyn-ala bilse beker şarşamai aryz-armanyn hatqa tüsirip,
qorğanyş bolatyn, qamqor qolyn sozatyn, uialy qasqyrdyñ talauynan
araşalap alatyn ädilettiñ aq ordasyna äldeqaşan salyp jibermes pe iedi.
Şyndyqty osy aradan da tabamyn, aqiqat araşağa tüsse ajal da ala
almaidy dep adasty. Izdep tapqan şyndyğy basyna päle bolyp jabysty
ğoi aqyry. Ülken qyzmettegi adamdarğa jala jauyp, naqaq qaralap, ösek
taratyp jürgen aryzqoi dep tanylyp, üstinen is qozğaldy. Müiiz sūrap
baryp, közin şyğaryp qaitqan toqal siyrdyñ kebin kidi. Bir kezde
duyldap, örtke ainalyp kete jazdap basylğan mäsele – mūnyñ Syzdyq
sūltan turaly jazğan ieñbegi aldynan tağy şyqty.
“Aiağan Quatov memleketke qarsy, ömir boiy orys halqyn ūnatpağan,
olardy aiausyz qyrğan Syzdyq Kenesarin turaly madaq maqala jazğan. Ol
orys pen qazaq halqynyñ arasyna ot jağu üşin Syzdyq sūltan turaly
maqalasyn orysşağa audartyp, köbeitip, jasyryn taratqan. Piğyly jat,
oiy böten adam. “Keñes ükimetiniñ Auğanstanğa äsker aparuy ülken qatelik.
Būl ierikti ieldi küşpen basyp alu” degen. Auğanstandağy soğysqa qarsy
ūnqağaz taratqan. Mağjan Jūmabaev siiäqty halyq jauynyñ öleñderin
studentter arasynda nasihattağan. Keñes ükimeti basşylarynyñ bedeline
nūqsan keltiretin anekdottar qūrastyrğan. Sibir aimağyn bağyndyrğan
ataqty batyr İermakty studentterge qanqūily qaraqşy dep däleldeuge
tyrysqan. Ūltşyl, senimsiz adam. Joğarğy oqu ornynda qyzmet isteuine
bolmaidy” degen jeleumen typ-tynyş istep jürgen qyzmetinen quylyp
ketti. Aldiiär Aqpanūlynan irgesin aulaq salyp, rektordyñ yñğaiyna
könip, sol kisiniñ degenimen qimyldasa ūrttap işip, şaiqap tögip jürmes
pe iedi. Bastağan isiniñ arty jaqsy aiaqtalmasyn bile tūra süiekke bitti
qyñyrlyğyna basyp, ağysqa qarsy jüzdi. Joğarydan kelgen tapsyrmany
ädeii qisaita saldy. Şyndyqty izdep, ieñ aqyry sol adamnyñ aldyna
baratynyn bilse iemtihan tapsyrğan qyzyna jaqsy bağa qoiyp, jaqsy atqa
ie bolar ma iedi?! Şyndyq üşin janym pida deitin Aiağan ol qyzğa
äkesiniñ bedeline bola jaqsy bağa qoimasyna senimdi. Sol kezde qyzdyñ
äkesiniñ kim iekeni Aiağanğa aldyn ala aityldy. Būl sony bilip qyrsyqty.
Aqyry mine, özi şalqasynan tüsti. Izdep barğan ülken şyndyğy şyn
myqtynyñ bir silkigeninen qalmai jalp ietip qūlady da, qaityp bas kötere
almady, şybyn jany şyrqyrap ötiriktiñ örtine tüsip örtengen jigitke
kömekke kelmedi. Şyndyqtyñ op-oñai jeñilip qalatynyn tūñğyş ret
körgen ol özine özi kele almai ülken üidiñ aldynda meñ-zeñ bolyp, jelmen
jelbiregen kökşil tüsti beldeu jolağy bar qyzyl Tuğa qarap, ūzaq tūrğan.
Qyzmetten, abyroidan jūrdai bolyp, ötken istiñ baiybyna bara almai
ieseñgiregen Aiağan tüs aua Tatarka dep atalatyn jerdegi päterine kelgen.
Sūlap tüsip, sūlq jatqan jan-jaqtan antalap kelip azu tisin aiausyz
batyrğan aşqaraq oi-uaiymnyñ talauyna tüsip qaljyrağan jigit däl sol
küni birjola jeñilgenin, adammen iemes, zamanmen jağalasyp qūlağanyn
bilgen joq iedi. Ūly Şyndyqty tabatyndyğyna imandai sengen Aiağan
biraz iesikti tozdyrğanmen isinen nätije şyqpady. Jala jabylyp, isi
tergeuge berilmese Ūly Şyndyqty izdeuden jalyqpas iedi.
Qiiäqtai mūrty bar, közi külip tūratyn, külip söileitin jigit Aiağannyñ
soñyna şam alyp tüsti, qaita-qaita tärtip saqtau bölimine şaqyryp,
äbden yğyr qyldy. Äldekimderdiñ aryzyn köldeneñdetip, Aiağannyñ bir
basyna dünie päleniñ barlyğyn üiip-tögip, zyqysyn şyğardy.
– Bälen uaqytta bälennen para alypsyz. Sol ras pa?– deidi küile söilep.
Aiağan şyndyğyn däleldei almai şyr-pyr bolyp, yzadan jarylyp kete
jazdaidy. Keide özin-özi ūstai almai aiqaiğa basady.
– Azamat, aiqailamañyz, sañyrau iemespiz,– deidi tergeuşi küle söilep.
Aşuğa bulyqqan Aiağan qalşyldap, biraz uaqytqa deiin özine-özi kele
almaidy. Tergeuşi külip otyryp jüike jūqartar sūraqtaryn köbeite
beredi.
– Ondai adamdy bilmeimin. Jala, jala!– dep aiqailaidy Aiağan. Tergeuşi
külip otyryp tyñdaidy, sonan soñ sol taqylettes sūrağyn qaita qūiady.
İekeuiniñ arasyndağy äñgime birazğa sozylğanmen til tabysyp, mämlege kele
almady. İeşteñe şyğara almaityndyğyna közi jetkendikten be isti basqa
adamğa tapsyryp, külegeş jigit jaiyna ketti.
İekinşi tergeuşi jattap alğandai taqyldap söileitin, aqi köz qara jigit
ieken. Qyms ietse aiqaiğa basady. Ol da būrynğy tergeuşiniñ sūraqtaryn
qaitalady. Aiağan bastapqydağydai küiip-pisip, şyjbalaqtağan joq, özin
sabyrly ūstady. Tergeuşiniñ birde-bir sūrağyna jauap bermei, äntek iezu
tartyp, otyrady da qūiady. Kele-kele tergeuşiniñ özin mazaqtaityn ädet
tapqan.
– Köziñdi qūrtamyn!– dep tepsinedi tergeuşi.
– Qolyñnan kelmeidi,– dep küledi Aiağan. Tergeuşi bölmege syimai,
ornynan tūryp, äri-beri jürip ketedi. Apyl-ğūpyl qağazdaryn jinap
alyp, şyğa jöneledi. Sondai sabyrsyz adamnyñ qalai tergeuşi bolyp
jürgenine Aiağan qairan qalady. “Qylmysyn” moinyna qūia almağandyqtan
ieki künnen keiin Aiağandy bosatyp jiberdi. Özine jasalar şabuyldyñ
mūnymen bitpesin işi sezdi. Däl osyndai talai spektakldiñ bolaryna
şübäsi joq iedi.
Qaryn sipap, qarap jatatyndai bai iemes, artynda tirep tūrğan ieşkimi joq
saiaq jigit. Jalğyz inisi Auğan soğysynda mert boldy. Äke-şeşe jalğyz
ūldyñ tileuin tilep otyrğan käri-qūrtañ adamdar. Azyn-aulaq pensiiäsyn
jalğyz ūlğa dep ünemdeidi. Qalada päterde tūryp, üş birdei balany
asyraudyñ oñaiğa tüspesin Aiağan äldeqaşan bilgen. Kelinşegi syrqat. İeki
künniñ birinde basyn kötere almai, kökpeñbek bolyp, ierni kezerip jatyp
qalady beişara. Jylyna ieki-üş ret auruhanada jatyp, “jyrtyğyn”
jamap, iemdeli şyqpasa, jūmysqa mülde jaramaidy. Auruhanağa jatty
degen aty ğana, üş botasyn oilap, berekesi qaşady, qaşan bolsyn
uaqytynan ierte şyğyp ketedi. Auruhanadan keiin sanatoriige baru kerek
qoi. Oğan jağdaiy joq. Üielmeli üş balany küieuine baqtyryp, qara
basynyñ qamyn küittep, ketip qalu Äsemdei qazaq äieline jat qylyq.
Baramyn dese joldama da, qarjy da tabylar iedi. Köp jyl Aiağannyñ
kandidattyq dissertatsiiäyna alañdady. Densaulyğynyñ naşarlyğyna
qaramai bir üidiñ bar auyrtpalyğyn özi köterdi, Aiağanym ieñbegin jazyp,
sätti qorğap şyqsa dep tiledi. Köñilinde kirşik joq kelinşektiñ tilegi
jaratqannyñ qūlağyna jetpedi me, Aiağannyñ ieñbegi janbady. Ğylymi
jetekşisi Aldiiär Aqpanūly piğyly jat, qauipti adam retinde qudalandy
da, Aiağan qosaq arasynda ketti. Būl jağdai Äsemge qatty batty.
Sodan beri de talai zaman ötti. Aiağan basqa taqyryp alyp, ieki-üş jyl
äurelep, äiteuir qorğap şyqty. Qorğağany bar bolsyn, aqyry mine,
jūmyssyz qaldy.
Jūmyssyz jürgeni jaryna qattyraq batatyn siiäqty, tüni boiy qinalyp,
kirpik ilmei şyğady beişara. Keide dauys şyğarmai iegilip jylaidy.
Onysyn Aiağanğa sezdirmeuge tyrysady. Būl onyñ jylağanyn şynymen
sezbegen, bilmegen bolyp, ötirik ūiyqtap jatady. Osyndai sätte kimge
tiıserin, öşin kimnen alaryn bilmei işin it tyrnağandai qinalyp, äbden
alasūrady. Tūla boiyn ter jauyp, küiinişten barmağyn şainap, qimylqybyrsyz jatady. Därmensizdigine küiinip, yzağa bulyğady, közine jas
irkiledi.
Şyndyq izdep, biraz sendelgen Aiağan ieñ soñynda barar jer, basar tauy
qalmai mynau jaryq dünieniñ jaqsylyğynan birjola küderin üzgen.
Qyzyl qaryn jas balalarynyñ qamyn oilap, qūrylysqp jūmysqa
tūrğanyna da köp bla qoiğan joq. “Qūrylysqa jūmysqa tūrsañ tezirek üi
alasyñ” dep aqyl qosty bireuler.
“Meniñ kim iekenimdi būlar qaidan bilsin” dep jürgen. Anau küni tüski
tamaqtan kelip, dem alyp otyrğan.
– Äi, professor, sen mūnda kimniñ tapsyrmasymen keldiñ?– dep iejireidi,
saqal-mūrty sapsiyp ösip ketken kök köz sary. Aiağan tüsinbei qalyp, kök
köz saryğa būrylğan, ol jek körip, jauyğa qarap otyr ieken, qolynda
kirpiş. Oğan ūzaq qarauğa Aiağannyñ däti şydamady, sasqanynan jymiyp
küldi. Kök köz sary qolyndağy kirpişin jiberip ūratyndai boiyn sūrapyl
ürei biledi.
– Professor, qatynyñ basyñdy izdep, zar jylap jürmesin,– dep myrsmyrs küldi älgi, sosyn qolyndağy temekiniñ tūqylyn Aiağanğa turalap
şertip jiberdi. – Seniñ basyñ – dop.
– Adamnyñ basy – allanyñ doby,– dep qostady ony qiiäqtai mūrty bar
qara jigit. Ünemi jalañaş jüretindikten denesi künge küigen, kakao
tüstenip ketken. İeki iyğyna, keudesine qyzdardyñ suretin salğan. Oñ jaq
betinşe ūzynşa tyrtyğy bar. Aiağan ony jaña körgendei tañ qala qarady.
Bir aptanyñ işinde birge jürgen ieñbektes joldastaryna säp salyp qarap
ta ülgermepti. Baiqap otyrsa, brigada da ärtürli adamdar köp ieken.
Keibiriniñ sözderi kesek, äri qisyq. Aty-jöniñdi sūramai jatyp “basyñdy
qağyp tastaimyn” dep qoqan-loqy körsetedi.
– Kelesi aida premiiä ala almasaq būl düniemen qoştasa ber, professor,–
dedi kökköz sary.
– Deneñdi Boraldai jaqtağy svalkadan tauyp alady, al basyñdy möşekke
salyp, üiiñniñ aldyna aparyp tastaimyz,– dep qarq-qarq küldi betiniñ
tyrtyğy bar jigit.
Osymen äñgime bitken. Tamaqtanyp kelip, demalyp otyrğandardyñ birdebireui auyz aşpady, Aiağan ärkimniñ betine jautañdai qarap, ün-tünsiz
otyryp qaldy.
Sol küni tūla boiyn älsiz diril bilep, keudesine ürei uialap, azapqa tüsken.
Kökköz sary tu syrtynan kelip, kirpişpen basynan ūryp, öltirip
ketetindei är sät saiyn selk iete tüsip, jüregi torğa tüsken torğaidai
typyrlağany iesinde. Aiağanğa sol küni ärtürli oi kelgen. Özine jönsiz
tiısken kökköz sary men betinde tyrtyğy bar jigit Jaqiiänyñ adamy
tärizdengen. “Bireu azğyryp, aidap salmasa būlardyñ mende nesi bar?” dep
küdiktengen.
Ūzyn boily, tübit mūrtty jigit iekeui birge qaitqan. “Älgi iekeuiniñ qosyp
jibergen adamy şyğar”,– dep, Aiağan odan da qauiptengen. Ony adastyryp
ketu üşin jolai avtobustan tüsip qalğan. Beitanys jigitten qūtylğanyna
iştei quanyp, kelesi avtobusty kütip tūrğan, äldenuaqyttan keiin äldekim
iyğynan türtkendei boldy, qarasa – sol, jymiyp külip tūr. Aiağannyñ
jüregin şym ietkizip ürei şağyp aldy. “Mynany meniñ izime salyp
qoiğandar osy mañaida jürgen joq pa” degen küdikpen moinyn sozyp, janjağyn tintip şyqty.
– Meniñ atym Asylhan bolady, ağa,– dep jigit qolyn ūsyndy. – Meni
ūmytyp qalğan şyğarsyz. Aldyñyzğa barğan abiturientterdiñ qaisybiri
iesiñizde tūrsyn.
Aiağan oğan seskene qarady. Myna jigittiñ ädeii jolyn tosyp jürgenine
kümäni qalmady. “Oquğa tüse almağan bala boldy būl”,– dep oilady.
Köñiline küdik şauyp, balañ jigittiñ ieki qolyna köz tastady.
– Sen meni basqamen şatastyryp tūrsyñ, jigitim,– dedi Aiağan qabaq
şytyp.
– Şatastyrğan joqpyn, Aiağan ağa. Men sizdi syrtyñyzdan öte jaqsy
bilemin,– dep jyly jymiğan. – Tarih fakultetinde meniñ dosym oqidy.
Sizdiñ jağdaiyñyzdy sol jigitten iestidim.
– Ol kim?
– Almas Baisalov.
– A-a-a...
– Siz mağan renjimeñiz, ağa. Gerkules pen Arabqa sizdiñ kim iekeniñizdi
aitqan men iedim. Al olar basqaşa oilap qalypty,– dep, qysyla
külimsiredi Asylhan. Manadan beri keudesin küdik qūrsaulap, jigitten
qalats qūtylaryn bilmei tūrğan Aiağan onyñ jüzine säp salyp, barlai
qarady. Jigit şyn aityp tūrğan siiäqty, äbes qylyğyna qysylğandynyñ
belgisindei betiniñ ūşyna qyzğylt būiau jūğypty.
– Olar meni tekseruşi dei me?
– İä, ağa,– dep küldi Asylhan. – Istelinbegen jūmys üşin aqşa alady olar.
Jäne özderi küni boiy şöp basyn syndyrmaidy. Olar qauipti. Byltyr bir
prorab solarmen ūstasamyn dep joğalyp ketipti. Bir jyldan keiin
marqūmnyñ denesin köşet otyrğyzyp jürgen oquşylar Qapşağai jaqtan
tauyp alypty.
Aiağan ündemedi. Tiksinip qalğanmen, syr bermedi. Asylhanğa qarap, äntek
iezu tartty da, qolyn ūsyndy.
– Siz jasymañyz, ağa, – dedi Asylhan onyñ qolyn qysyp tūryp. – Mūnyñ
barlyğy uaqytşa qiyndyq.
Aiağan jaña körgendei jas jigittiñ ieş iesebi, qulyğy joq tūnyq közine säp
salyp qarap, jeñil kürsindi. Sonyñ arasynşa avtobus kelip qalğan.
Odan beri biraz kün ötken. Aiağan alğaşqy künderi böten adamdai ieşkimge
janasa almai, şettep jüretin, Asylhannyñ arqasynda köpşiligimen
tanysyp ülgerdi. Gerkules pen Arab qoqan-loqy körsetip, auyzğa kelgen
sözdi laq ietkizip qūsa salmaityn bolğan. Soñğy uaqtta iekeui de körinbeidi,
qaida jürgenin, qaida ketkenin ieşkim bilmeidi. Tipti olardy izdep jatqan
da tiri pende joq.
“Adam üş künnen soñ körge de üirenedi” degen söz ras ieken. Aiağan jaña
ortağa üirene bastady, auyldan kelgen jastarmen köpten beri birge
jürgendei sezinedi özin. Olar da mūnyñ qabağyna qarap, aldynan qiiä
ötpei “ağalap” syilap tūrady. Aiağannyñ tarihyn barlyğy biletindei,
oğan ierekşe qoşemet körsetip, qūraq ūşyp jüredi.
Jeksenbi küni Aiağan tañerteñnen keşke deiin kitaphanada otyrdy. “Meni
ieşkim tarih ğylymynan qua almaidy. Halyqtyñ bolaşağy üşin qūrban
bolğandar turaly bäribir kitap jazamyn”,– degen oi, örşil namys alty
kün boiy qara jūmys istep, qaljyrap şarşap jürgen Aiağandy ortalyq
kitaphanağa süireidi. İeskirip, sarğaiyp ketken köne kitaptar men
qoljazbalardyñ iısi tanauyn qytyqtağan sätte ol şarşağanyn mülde
ūmytady, tarih atty şyñyraudyñ tüpsiz tereñine şym batyp ketedi.
Özi süigen käsibinen adam balasy basyna qandai qiyn jağdai tusa da beze
almaidy ieken. Aiağan osyny ūqty.
– Assalaumağaleiköm!
Oi tükpirin aqtaryp, beiqam tūrğan Aiağan oqys şyqqan ünnen selk ietip,
jalt qarağan. Qolyn ūsynyp, özine qarai ūmtylyp kele jatqan
Asylhandy qaraköleñkede tanymai qaldy.
– Oi, sen qaidan jürsiñ?
– Kitaphanada otyrdym.
– Dūrys ieken,– dedi Aiağan köñilin tūsap tastağan köp oidan äreñ arylyp. –
Jañbyr küşeimei tūryp üige jetip alaiyq. Aitpaqşy, jaqyn mañaida
poçta jäşigi bar ma?
– Äne, o-o-n-ou jerde... Mağan beriñiz. Men-aq tastai salaiyn.
– Jo-joq!– dedi Aiağan abyrjyp. – Äure bolma, özim-aq... Al jaqsy...
Asylhannan tezirek qūtyluğa asyqty. Küni boiy otyryp qaita-qaita
jazğan hatyn Asylhan bilip qūiardai quystanyp, mazasy qaşty. Jigittiñ
qolyn qysyp qoştasty da, jebei basyp, ilgeri ketti. Jolai poçta
jäşigine Ortalyq partiiä komitetine, Brejnevtiñ öz atyna jazğan hatyn
salarda köñili qatty qobaljydy, oiyna ärqily küdik şapty. “Meili, ne de
bolsa bağymnan köreiin. Solar qol ūşyn bermese mūnda kömekteser pende
qalmady” dep özin-özi qairady. San ret öñdep, san märte qaita köşirgen
aryzyn jäşikke tastağan soñ boiy jeñildep, keudesine ümit säulesi
sebezdep, köz ūşynda beinesi būldyrap köringen Abai atasyna qarsy
jürdi.
Lenin dañğylyna deiin jaiau kelip, kökbazarğa baratyn avtobusqa otyrdy.
Kökbazardyñ tübindegi aialdamada ūzaq tūrdy, Tatar slobodkasyna baratyn
ieki avtobus juyq arada kele qoimady. “Jer aiağy alys iemes, jaiau tartyp
ketsem be ieken” dep oilady, biraq täuekelge batyly barmady. Tünde
būralqy itterdei köşe kezip, jemtik izdep, jalğyz jarym adamğa şabuyl
jasap, ūryp nemese öltirip ketetin tasjürekter qalada köp. Ondailar
äsirese qalanyñ şet jaqtarynda, közden tasa köşelerde köp jüredi dep
iestidi. Jūrt Tatarka dep ataityn audan töbelespen, ärtürli janjalmen
aty şyqqan. Kündizdiñ özinde bötenge alaközben ata qarap, iliniserge ilik
izep tūratyn jasöspirimder tünde beiseuet pendeni ol mañaiğa
jolatpaitynyn Aiağan jaqsy biledi. Ärtürli alypqaşty äñgimelerdi köp
aitatyn Äsemniñ däl qazir qandai küide otyrğanyn Aiağannyñ işi sezedi.
Küieui keşikse şybyn janyn şüperekke tüiip, baiyz tauyp otyra
almaidy beişara. Keide öñi bop-boz bolyp, küieuin aialdamada kütip
tūrady. Osyndaida Aiağannyñ jüregi iezilip, Äsemdi sonşalyq aiap ketedi.
– Janym-au, balalardyñ janynda otyra bermediñ be,– deidi Aiağan ony
qūşaqtap.
– Sen keşikseñ üige syimai ketemin,– deidi kelinşegi mūnyñ qolynan
airylyp qalardai myqtap ūstap.
Äsemniñ minezi jibek, jany jūmsaq. Aiağan degende şyğarda ğana jany
basqa. Aiağany üşin ieşteñeden qaitpaidy, şyryldap baryp otqa tüsip
ketuden de taiynbaidy. Süiretilip jürip-aq üidiñ şaruasyn taptūinaqtai ietip tyndyryp qūiady.
– Öziñ auyryp jürsiñ, tynyş jatsañşy, men-aq isteimin ğoi,– deidi
Aiağan reniş bildirip.
– Sen şarşap jürsiñ ğoi,– deidi külimsirep.
Aiağan ony qūşağyna alyp, mañdaiynan süiedi. Osy kezde üielmelisüielmeli üş bala u-şu bolyp kelip, qūşaqtasyp tūrğan äke men şeşeniñ
aiaqtaryna jarmasady. Būl ierli-zaiypty iekeuiniñ ieñ bir baqytty säti.
Äbden keşigip kelgen on törtinşi avtobuspen “Tatarka” dep atalatyn
aialdamağa jetip, Qazan köşesimen päterine qarai asyğys adymdady. Kiızbaipaq fabrikasynyñ janynan öte bergende köşeniñ ieki qaptalynan tört
adam şyğyp, jigittiñ jolyn kesti. Bir qauiptiñ töngenin qu jürek sezip,
dürsildep ala jöneldi. Aiağan kilt toqtap, keiin qaşpaq bolyp jalt
būrylğan. Şeginer joly da jabyq ieken, ieñkigen ieki däu jigit tūr.
Būlardyñ kezdeisoq adamdar iemes, ädeii jolyn toryp jürgender iekenin ol
birden tüsindi. Aiqailap, adamdardy kömekke şaqyruğa namys qūrğyr
jibermedi. Qysylşañda ne isterin bilmei sasqalaqtağan Aiağan
jandalbasalap fabrikanyñ iesigine qarai ūmtyldy. Aldynan şyqqan
bireuin qağyp qūlatty, iekinşisi şalyp jiberdi, Aiağan ūzynynan tüsti.
Qaityp tūruğa mūrşasyn keltirmei jügirip jetken beitanys bireuler
tepkiniñ astyna aldy. Ol basyn qorğaştap, bük tüsip jatty. Äldekim
şaşynan uystap ūstap, basyn köterdi, qorşap tūrğandar bylşyldatyp
betinen tebe bastady. Aiağan jantalasyp baqty, bireuiniñ aiağynan şap
berip ūstap, būrap jiberdi, älgi jalpasynan qūlady. Osy kezde bireui oñ
jaq büiirinen oñdyrmai tepti, manadan beri namysqa tyrysyp, tistenip
jatqan Aiağannyñ dauysy şyğyp ketti. Qanyna qaraiyp, qyzynyp alğan
äumeser top “äi, osy ölip qalady-au” deitin iemes, bylş-bylş tebedi,
bireui kijinip jür.
– Aiamañdar ittiñ küşigin! Qarny toisa qūdaiyn ūmytyp ketedi
mūndailar.
İendi artyn qysyp jüredi.
– A-a-a!..
Aiağan bar küşin jinap alyp, aiqai saldy. Jaqyn mañaidan äldekimderdiñ
dauysy iestilgen tärizdi. Araşağa birde bireuiniñ batyly barmady biraq.
– Liudi-i, po-o-m-ogite-ie,– dedi Aiağan qyryldap. Kenet Aiağannyñ
qūlağyna tu-u alystan äieldiñ şyñğyrğan aşy dauysy şalyndy. Ol
Äsemniñ dauysyn tanydy.
– Ä-ä-s-ie-ie-m!..
Älsiz aiqaidy ieşkim iestigen joq. Özin aiausyz tepkilegen top jaqyndap
kelip toqtağan “volgaga” qarai jügirdi. Osylai jata berse “volganyñ”
astynda qalatynyn bildi. Aqtyq küşin jinap, bir aunady, ieki aunady,
üşinşi ret aunağanda jol jiegindegi aryqqa tüsti. Sol ieki arada “volga”
däl janynan öte şyqty. Äl därmeni qūryğan Aiağan äreñ dep ornynan
tūrğan sätte jügirip Äsem keldi.
– Aiağan! Ne boldy sağan?
Kelinşek jyğylyp qalardai teñselip tūrğan küieuin qūşaqtai alyp,
ieñirep jylap jiberdi. Oğan qosylyp, Aiağan iegildi. Jolyn toryğan toptyñ
kim iekenin bilmese de, kimniñ jibergenin oilanbai tapty. Jaqiiänyñ
aiamasqa bekingenin tüsinip, köñilin qorqynyş qūrsaulady. Älgi toptyñ äli
talai märte jolyn toryityndyğyna, ieşqaşan aiamaityndyğyna
Aiağannyñ ieş kümäni joq iedi. Öziniñ jalğyzdyğy iesine tüsip, onan saiyn
iegildi.
İerli-zaiypty iekeui birine-biri süienip, päterlerine keldi. Jaryqqa
kelgennen keiin küieuiniñ türin körip, Äsem şoşyp ketti. Beti küp bolyp
isipti, kişkentai mūrnynyñ tesigi ğana qalypty, ieki köziniñ asty
kökpeñbek. Mūrnynan aqqan qan omyrauyn bylğapty.
Äsem şydai almai iegilip qūia berdi. Abyroi bolğanda balalar ūiyqtap
qalypty.
– Jylama, balalar ūianyp ketedi.
Äsem köz jasyn tiiä almady. Qatty şoşyp qalğan ba, jyly üige kirgenine
biraz uaqyt bolsa da, tisi tisine timei qalşyldap, ieki qoly ierkine
bağynbai dirildedi.
– Ädeii jolyñdy tosyp jürgen ğoi. Qaraqşylar!– dep Äsem köz jasyn
syğyp-syğyp aldy. Söilep jürip mūzdatqyştan mūz syndyryp Aiağannyñ
qolyna ūstatty. – Olar ieşkimdi aiamaidy. Ūstaspa dedim solarmen. Sen
jalğyzsyñ ğoi, Aiağan-au. Olar köp, tipti köp...
– Olardyñ köp iekenin bilemin. Biraq şyndyq meniñ jağymda,– dep
jūbatty jigit özin özi.
– Şyndyq joq, Aiağan. Ol bar bolsa seni aqiqatty aittyñ dep qudalai ma?
Ministrlikke birneşe ret bardyñ, sağan kim ara tüsti? Aqiqat ta adam
tañdaidy. Ol küştiniñ jağynda ärqaşan,– dedi Äsem şai demdep jürip.
Aiağan oilanyp qaldy. Äsemniñ söziniñ jany bar. Şyndyqty aitamyn dep
basy şataqqa ilindi. Araşa sūrap, ministrge deiin bardy, “seniki dūrys”
degen pende tabylmady. Aiağannyñ közi jetken şyndyq – joğary jaqta
qyzmet isteitinder bir-birimen jeñ ūşynan jalğasyp jatady ieken.
Sybailastar bir-birin ieşqaşan jyğyp bermeidi. Birin-biri qoldaidy,
qorğaidy.
– Ülken bastyqtyñ qyzyn qūlatyp neñ bar iedi, Aiağan-au,– dedi
äldenuaqyttan soñ Äsem küiine dauystap.
– Kim iekeni mañdaiynda jazuly tūrğan joq onyñ, dep düñk iete tüsti jigit.
Qapelimde qate aitqanyn tüsinip, sözin tüzedi. – Mülde ieşteñe bilmeitin
balağa bes qūia almaimyn. Memleket basşysynyñ balasy bolsa da...
– Äkesi kolhozşy bolsa biler iedi ol qar,– dep kelinşek köz jasyn syğypsyğyp aldy. – Oğan bağany basqalar qoidy. Sonyñ soñyna tüsip neñ bar
iedi?!
– Arym – janymnyñ sadaqasy. Qylmysty közimmen körip tūryp qalai
ündemei qalaiyn. Şydamadym, aittym.
– Olardy ieşkim de jeñe almaidy. Qūryp ketsinşi bäri!.. Basymyz amanda
auylğa köşeiik.
– Qara aspandy töndirme. Olar Keñes ükimetinen küşti iemes,– dedi Aiağan
şiryğyp. Ornynan tūryp baryp, bir kese suyq sudy demalmai işti.
– Qorqamyn, Aiağan. Qorqamyn olardan. Seni qorğaityn ieşkim joq.
Tynyş jürşi, janym,– dedi kelinşek jalynyşty ünmen. Tizerlep otyra
qalyp, küieuiniñ aiağyn qūşaqtai aldy. Sen keşikseñ şybyn janym
şyrqyrap, üige syimai ketemin. Atağnyñ da, şatağynyñ da keregi joq.
Köşeiikşi auylğa...
– Tūra ğoi,– dedi jigit jūmsaq söilep. Kelinşegin şaşynan sipap,
qoltyğynan köterip tūrğyzdy da, közinen süidi. – Meni zañ qorğaidy.
Keñes ükimetiniñ zañy kinäsiz adamdy jäbirlemeidi.
– Soqyrdyñ tilegeni ieki közi deidi. Mağan seniñ amandyğyñ kerek, Aiağan. –
Bürisip küieuiniñ qoltyğyna tyğyla tüsti. – Bizdiñ senen basqa kimimiz bar?
Bizdi aiasañ tilimdi alşy, jaryğym. Atam men apamnyñ janyna
baraiyqşy.
– Tu-u köz jasyñ daiyn tūrady ieken. – Alaqanymen kelinşeginiñ köz
jasyn sürtti. Sonan soñ qapsyra qūşaqtap, mañdaiynan, ieki közinen
jūmsaq süidi. – Şarşadym, demalaiyqşy.
– Tamaq daiyn tūr.
– Täbetim joq.
Ülken balasyn qūşaqtap jatqan Aiağannyñ közi iline qoimady. Keñsirigi
būzylğan ba, auyryp janyn közine körsetti. İeki büiiri aşyp auyrady,
“büiregime zaqym keldi-au” dep uaiymdady. Qabyrğalaryna qol tigizbeidi.
Bas süiegi şytynağan bolar, säl qozğalsa, jarylyp kete jazdap auyrady.
Jany qatty qinalğanmen astyñğy iernin tistep alyp, qimyl-qybyrsyz
jatyr. Äsemniñ ūiyqtai qoimağanyn sezedi, mūnyñ qinalyp jatqanyn
bilse jetip keledi.
“Älgiler kimder ieken?” Osy sūraq Aiağannyñ köñilin küpti ietti, keñirdegine
köldeneñ tūryp qalğan süiektei berekesin qaşyrdy. Oiy san-saqqa
jügirdi. “Gerkules pen Arab iemes pe ieken” degen bir küdik keseköldeneñdep,
oiqastap jolyn bögedi. Olarğa jasağan jamanşylyğy joq, iendeşe qarap
jürgen adamda ne äkeleriniñ qūny bar?! Anyq bilgeni – jolyn tosyp,
jabylyp tepkiniñ astyna alğannyñ bäri qazaq. Qūdai biledi, älgilerdiñ
türin körse talaiyn tanyr iedi. Olardyñ Jaqiiänyñ azğyruymen
kelgendigine Aiağannyñ bir mysqal kümäni qalmady. Onyñ mūndaidyñ äli
talaiyn ūiymdastyratyndyğyna jäne şägi joq. Onyñ öte kekşil iekenin
biledi. Jaqiiämen ūstasqan adamnyñ oñğanyn körgen iemes, “qūdaidan
basqadan qoryqpaimyn” dep keude qaqqan talai myqtynyñ omaqasa
qūlağanyn öz közimen körgen. “Ailasyzdyñ batyry aiğa şauypty” degen
osy. Sondai joiqyn küşke qarsy şyqqanğa kim senedi? Qūdireti küşti
kimi bar? Baipağynan basqa süieneri joq beişara alapat tasqyndy
toqtatamyn dep dosqa külki, dūşpanğa taba boldy aqyry. Qarsylasqan
talaidyñ tağdyry bülingen. Jeñ ūşynan jalğasu, tamyr-tanystyq, para
beru arqyly maqsatqa jetu at töbelindei ğana azdyñ isi iemes iekenin Aiağan
bilmei jaza basqan joq. Būl dert. Dert bolğanda da zamannyñ derti iekenin
baiağyda-aq zerdelegen. Qauqarğa qat, süieneri joq saiaq jürgen Aiağan tügil
auzyn aiğa bilegen talai myqty zamannyñ tegeurinine şydamai mūrttai
ūşqan. Solardyñ birde bireui qaityp oñala almady, közden tasalanğan
soñ-aq köñilden ūmyt boldy, qaida jürgenin ieşkim bilmeidi, ieşkim
izdemeidi de. Olardyñ janynda Aiağan kim, täiiri!? Bir fakultettiñ
dekanynyñ bir silkigeninen qalmai mūrttai ūşty. Jaqiiänyñ aitqany ötip,
atqany jetip tūr. Aiağan siiäqty baipağynan basqa süieneri joq saiaqtardy
ol äri iterip, beri jyğa salady. Onyñ siynğanynan süiengeni myqty.
Aiağan qaida baryp, kimge şağynsa da Jaqiiänyñ jağasyn jyrtuğa şamasy
kelmeidi. Bäri sony qorğap, sony qoldaidy. Şyndyqtyñ ordasy dep
barğan Ülken üiden de ädilet tappady. Ondağylar da Jaqiiäğa şañ
juytpaidy mülde. Ädildik izdep barğan mūnyñ özin sögip, biraz uialtty.
– Bizdi ierigip, iermek izdep otyrady dep oilaisyzdar ma? Nanymdy
derekteriñiz joq, sizdiki bos bopsa,– dep qyzyna söiledi alasa boily
bojbiğan sary jigit. – Sonan soñ Ğalieva Säulege ieki qoiğyzğan siz be?
Aiağan äñgimeniñ qaida kelip tirelgenin, būl üiden qandai “oljamen”
şyğaryn birden ūqty. Mynanyñ aldynda aqtalyp abyroi tappasyn jäne
bildi.
– İä, men.
– Ol Ortalyq komitettiñ bölim bastyğynyñ qyzy bolğandyqtan oquğa
tüspeuge tiıs pe?
– Ol bala mülde sauatsyz,– dedi Aiağan tüsin suytyp. Kim bolsañ da senimen
beldesuden qaşpaimyn degendei syñai tanytty. Söite tūra ülken
şañyraqtyñ mysy basqan bolu kerek, josa-josa bolyp terledi.
– Kstati,– dedi bölim qyzmetkeri mysqyldai külip. Aiağanğa köziniñ
qūiryğymen mensinbei qarady. – Sizdiñ institutta sauatsyz oqytuşylar
köp. Attestatsiiä jürgizip, tazalau kerek. Siz būğan qarsy iemessiz be?
– Mağan bäribir.
– Mine, mine! – dep quana dauystady bölim qyzmetkeri. – Siz şyn söziñizdi
iendi aittyñyz. Sizge bäribir. İeki sözdiñ basyn qosyp söilei almaityn
sauatsyz adam universitette sabaq berse de Sizge bäribir. İnstitutty
zordyñ küşimen äreñ bitirgen äldekim rektor nemese ministr bolyp
otyrsa da köz jūmyp jüre beresiz. Öitkeni Sizge bäribir. Sebebi – Sizdiñ
sotsialistik qoğamğa janyñyz aşymaidy. Al qara basyñyzdyñ şaruasyna
kelgende şybyn janyñyz şyrqyrap, jūrttyñ bärin qaralap, şauyp
kelesiz.
– Men qara basymnyñ şaruasymen kelgemin joq Sizge,– dep Aiağan
dauysyn kötere söiledi. Bölim qyzmetkeri oryndyqqa şalqalai jatyp,
şala jūmylğan köziniñ qūiryğymen Aiağanğa mensinbei qarap, äntek iezu
tartty.
– Sebebi – sizder jeke bastyñ müddesin qoğamdyq müddeden joğary
qūiasyzdar. Sizder qara bastyñ qamynan basqa ieşteñe oilamaisyzdar. Sol
sebepti de kip-kişkentai, tükke tūrmaityn şaruany ülken mäselege
ainaldyryp, dañğaza köterip, jūrtty dürliktersizder.
– Men mūnda şyndyq izdep keldim,– dedi Aiağan qabaq şytyp, dauysyn
qataityp. Bölim qyzmetkeriniñ zekirip, kinälai söilegenine namystanyp,
keudesine aşu tyğyldy. – Qabyldau iemtihanynda köp zañsyzdyqtar
jasaldy. Siz aitqan Ğalieva Säuleniñ iekisi beske tüzetilip, oquğa tüsti.
– Ğaliev joldastyñ ükimet pen partiiäğa bir kisidei ieñbegi siñgen Sol üşin
de onyñ qyzyn oqytuğa biz mindettimiz. Sol-a-i, joldas,– dedi bölim
qyzmetkeri. Soñğy sözin nyqtap, salmaq salyp, yzbarmen aitty. – Siz aryz
aityp keledi ieken dep halyqtyñ syily adamynyñ jağasyna jarmasa
almaimyz. Ol halyqtyñ maqtanyşy.
– Men Ğalievtiñ üstinen aryz aityp kelgemin joq. Men sizge şyndyqty
aitqanym üşin japa şekkenimdi aityp otyrmyn. – Qaita-qaita közine
qūiylyp, betin japqan ter äbden yğyr qyldy. Qol oramaly syğyp
alardai su boldy. – Men mūnda bireudi ğaibattau üşin iemes, araşa sūrap
kelip otyrmyn. Sonda sizge qandai kömek kerek? Bälkim, rektor bolğyñyz
keletin şyğar,– dep Aiağannyñ jüzine tesile qarady. İezuine jymysqy
külki ilindi. Ol üirenşikti ädetimen moinyny işine alyp, kresloğa
şalqalap jatty da, közin şala jūmdy.
– Men qyzmetsiz qaldym. Būrynğy qyzmetime qaita ornalasuyma
kömektesiñizder,– dedi Aiağan dauysy dirildep. Bölim qyzmetkeri qalğyp
bara jatyp şoşyp ūianğan adamdai şala jūmylğan közin aşyp alyp,
Aiağanğa bajailai qarady. – İeger mäselemdi dūrys şeşip bermeseñiz
izdenemin.
– İerik öziñizde. Jolyñyz aşyq. Al qyzmet jağyna keletin bolsaq, būl
tikelei rektordyñ jūmysy. Ol kisiniñ biligine qol sūğa almaimyz,– dep
ornynan tūryp, qolyn sozğan. Biraq qolyn Aiağan ūstar ūstamastan qaityp
tartyp aldy. Mañdai terin sürte-sürte alaqanynyñ byljyrap, sulanyp
tūrğanyna Aiağan qatty qysyldy. Sol joly aitatyn sözi, aqtaratyn syry
köp-aq iedi, bölim qyzmetkeriniñ nietin tanyğan soñ ündemei şyğyp jüre
bergen.
Barmağan jeri qalmağan da şyğar. Barlyq joq ülken üige kelip tireledi
ieken. Moinyna su ketip, özi qyzyna ieki qoidyrğan Ğalievtiñ aldyna bardy.
Qabyldau bölmesinde otyryp-otyryp, kiruge batyly barmai üiine qaitty.
İekinşi ret tağy da at izin salğan. Būl joly Ortalyq komitettiñ
ideologiiälyq jūmys jönindegi hatşysynyñ qabyldauyna jazyldy.
Hatşyğa kiru üşin bir ai tosu kerek ieken. Aiağan osy ömirinde mūndai tañ
qalmas. “Bir ai işinde hatşynyñ qabyldauyna jazylğan adamnyñ jipke
ilinip tūrğan tağdyry üzilip tüsip, tas-talqany şyğuy da mümkin-au” dep
oilady ol syrtqa şyğyp bara jatyp. Şydamasqa amaly qane. Moinyna
su ketip, sümetilip üiine jetken. Señ soqqan balyqtai basy mäñgirip, meñzeñ küige tüsip, ieki-üş kün sendelip jürdi, sonan soñ bala-şağasyn
aşyqtyrmas üşin jūmysqa kirgen. Tapqan oljasy mine, beti-basy küp
bolyp isip, ierkin demaluğa şamasy kelmei, kesken tomardai bolyp
ornynan qozğala almai jatysy mynau. Hatşyny äli jiyrma kün kütui
kerek. Oğan deiin Jaqiiä qarap jata ma? Aiağannyñ hatşyğa kirmek bolyp,
tizimine jazylğanyn ol ärine iestigen. İestimese jolyn toryp, soqqyğa
jyğa ma? Piğyly jaman onyñ. Qūlyndağy dauysy şyğyp, şyryldap
Äsem jügirmegende ol töbelestiñ nemen biteri bir qūdaiğa aian. Oñdyrmai
tepkiledi oñbağandar. Qyldan taisañ köretiniñ osy dep doq körsetip ketti.
Ol näletter ierteñgi küni balalaryna qiiänat jasap jürse qaitpek?
Şyğady olardan ondai jauyzdyq, şyğady...
Aiağannyñ jüregin ürei qysyp, tūla boiyn diril biledi. Demalysy jiılep,
alqyna bastady, qabyrğalary sögilip keterdei jany qinaldy. Kökiregi qol
tigizbei auyrady.
Qozğalmai şalqasynan ūzaq jatqandyqtan ba, arqasy auyra bastağan soñ
oñ qyryna aunağan, qabyrğalary qaqyrap keterdei jany mūrnynyñ
ūşyna keldi. Aiağannyñ dauysy şyğyp ketti. İeki kişkentaiynyñ janynda
bürisip jatqan Äsem ūiyqtamapty, küieuiniñ qinala şyqqan dauysyn
iestip, basyn jastyqtan jūlyp aldy. Aiağan astyñğy ierinin tistep, tymtyrys tyna qaldy. Äsem ornynan tūryp, şam jaqty.
– Däriger şaqyraiyn,– dedi kelinşek kiınip jatyp.
– Şaqyrma, keregi joq.
– Şydai almai jatyrsyñ ğoi tegi.
– Jeti tünde dalağa qalai şyğasyñ?
– Jügirip baryp kelemin.
– Joq, barma,– dedi jigit qinala dauystap. – Mağan bir kese su berşi.
Su işip, basyn biıktetip, qaita qisaidy. Äsem toñazytqyştan mūz
syndyryp, aq däkege orap, küieuine ūstatty.
– Sen ūiyqta. Küni boiy balalar şarşatqan şyğar,– dedi Aiağan
külimsirep.
– Ūiqym kelmeidi.
Äsem küieuiniñ janyna kelip, ieki tizesin qūşaqtap otyrdy. Aiağan onyñ
jüzine nazar toqtatty, ieki közi şüñireiip jüdep ketipti. Beişara būryn da
ietjeñdi iemes iedi, üşinşi baladan keiin mülde jüdep, sodan qaityp oñala
almai qoidy. Aiaq-qoly şidei şilmiıp, jürgende üzilip kete jazdaidy.
Densaulyğynyñ naşarlyğyna qaramai beker otyrmaidy, bozala tañnan
qyzyl iñirge deiin typyrlap jüre beretin jansebil.
Aiağan kelinşeginiñ däl qazir de auyryp otyrğanyn sezdi, öñi bozaryp,
qabağy şytylyp ketken, astyñğy iernin tistep alypty.
– Äsem sağan ne boldy?
Kelinşek qinala iezu tartyp, bas şaiqady. Onyñ jağdaiyn biletin jigit
denesiniñ qan qaqsap auyryp jatqanyna qaramai ornynan tūryp baryp,
qūtydan validol äkelip, kelinşeginiñ auzyna saldy. Qoltyğynan demep,
tösegine jatqyzdy.
– Qozğalmai jat, ūiyqta,– dedi şaşynan sipap, Äsem jyly jymidy.
Közinen mölt ietip jas şyqty. Aiağannyñ jüregi tiksindi. Özine qiyla
qarap, ierni dirildep, söilei almai jatqan kelinşeginiñ bileginen ūstady.
– Men qor-r-qa-myn,– dedi Äsem birazdan keiin tili ikemge äreñ kelip. – Qoo-r-qamyn...
– Kimnen? Nege? – dep özeuredi jigit. Äsemniñ közinen mölt ietip şyqqan
möldir jasty sūq sausağymen ilip tastady. – Qaidağyny aitady iekensiñ.
Keñes ükimeti aman bolsyn. Men bügin Mäskeuge, Ortalyq partiiä
komitetine, Brejnev aqsaqaldyñ özine aryz jazyp jiberdim.
– Ne deisiñ?! – Äsem şoşyna dauystady. Lez demniñ arasynda iegi
kemseñdep, bezgek ūrğandai denesi qalşyldap qūia berdi. – Qūdai-au,
tynyş jürmei... Neñ bar iedi?! Üş botañnyñ tağdyryn nege oilamadyñ,
Aiağan-au? Äi, Aiağan-ai!.. Ne deiin sağan, ne deiin-ai!
Äsem iegilip jylap qūia berdi.
3
Syrtqa şyqpai jatqanyna bir jetiden asyp barady. Betiniñ isigi
qaitqanmen ieki köziniñ aldy kökpeñbek, şekesinde, mañdaiynda sary daq
qaldy. Qūdai saqtapty, qabyrğalary aman ieken, büiregine de zaqym
kelmegen siiäqty. Alğaşqy künderi köñiline küdik şauyp, saryuaiymnyñ
tūñğiyğyna tüsip, şydai almai tūnşyğyp iedi.
Soñğy uaqytta Mäskeuge jöneltken hatynyñ tağdyryn oilap, üige
syimaityn, bir ornynda bayz tauyp otyra almaityn bolyp jür. Äne-mine
degenşe tekseru kelip qalatyn siiäqty degbirsizdenip, säl närsege bola
tausyla söilep Äsemniñ apşysyn quyryp jiberedi. Ol beişara kömpis.
Qabaq şytpaidy, qarsy söz aitpaidy, küieuiniñ degenin bas şūlğyp
oryndaidy. Artyq ketkenin Aiağan soñynan tüsinip, künäsin juyp-şaiuğa
kirisedi.
– Jaqynda bizdiñ üide toi bolady. Qyzmetime qaityp tūramyn. Üş
bölmeli päter alamyz. Aidai sūlu Äsemimdi üşinşi qabattağy päterimizge
özim köterip şyğamyn,– deidi Aiağan, şabyttana söilep, ornynan tūryp
ketedi. Mūndai äñgime ieş kedergisiz Äsemniñ jüregine birden jetedi, ol äpsätte ğajaiyp sezimniñ tūñğiyğyna şym batyp ketedi. – Üş balamdy kün
saiyn şomyldyramyn. Su jetedi. Gaz bar. Aqşa pişen. Jan jaryma
qarakül terisinen tigilgen ton, brilliant közi bar saqina alyp beremin..
Aiağannyñ äñgimesi jalğasa beredi, rahat sezimniñ qūşağynda otyrğan Äsem
quanyştan küledi, soñyra quanyştan közine jas alady.
– Jylama, janym,– deidi jigit ony qūşaqtap. – Az qaldy. Kişkene ğana
şydaşy. Jaqynda jaqsy habar alamyz.
Üide jatqan bir jetiniñ işinde Aiağan kelinşeginiñ bir jaqsylyqtyñ
bolatyndyğyna sendirgen. Küieuiniñ basyna tüsken qiyn iske qinalyp, az
uaqyttyñ aralyğynda būrynğysynan äri jüdep ketken Äsemniñ
qabağyndağy köleñke tarai bastağan iedi. İerli-zaiypty iekeu atar tañnan
jaqsy habar kütip ielegizidi. Kün saiyn kezek-kezek poçtağa jügirip, tynyş
tappaityn ädet jabysty. Hat-habar kele qoimady. Osyndai sätte ümiti
üzilgen kelinşektiñ qabağyna köleñke uialap, tūnjyrap otyryp qalady.
Qazir de mine, poçtağa baryp kelip, ümiti kesilip, tūnjyrap otyr.
– Äsem, bilesiñ be, meniñ hatym tūp-tura Brejnev aqsaqaldyñ qolyna
tiedi,– dedi kelinşegin köñildendirmek bolyp. Äsem ieleñ iete qaldy. – Ol
kisi meniñ hatymdy oqyp şyğady da, kömekşisin şaqyryp alyp:
– Sluşai, mynau jas jigit ieken,– deidi. – Jastar – bizdiñ bolaşağymyz.
Olardy qorğau, qoldau kerek. Al biz jastardy qudalaimyz, beker küidirip,
obalyna qalamyz. Būl degen qylmys. Aiağan Quatov joldasqa jağdai jasau
kerek. Üii bar ma ieken, biliñiz. Joq bolsa kömektesu kerek. Tüsindiñ be? Biz
mūnda qara basymyzdyñ qamyn küitteu üşin otyrğan joqpyz. Bizdi būl
orynğa halyqtyñ qamyn jep, jağdaiyn jaqsartu üşin otyrğyzdy.
Sotsialistik qoğamnyñ ärbir müşesiniñ älsiz üni bizdiñ qūlağymyzğa
jetuge tiıs. Aiağan Quatovty jäbirletip qoiyp qarap otyra almaimyn.
Qazir men Dimaş Ahmetoviçke telefon soğamyn,– deidi. Sonan soñ
Almatyny terip alady. To iest bir knopka bassa jetip jatyr, Qonaev
trubkany köteredi.
– Sluşai, Dimaş Ahmetoviç,– dedi Aiağan Brejnevtiñ dauysyn saluğa
tyrysyp. Äsemniñ auzy aşylyp ketken, tañğajaiyp kino körip
otyrğandai qimyl-qybyrsyz ūiyp qalğan. – Sälemetsiz be! Zuhranyñ
densaulyğy qalai? Öte jaqsy. Kempiriñe bizdiñ semiadan sälem ait.
Almatyny sağynyp jürmin. Qartaiyp qaldym. Alys jolğa jaramaimyn.
Sluşai, Dimaş, men Quatov Aiağan degen jigitten hat aldym. Oğan qiiänat
jasapty. Būl dūrys iemes. Jastar – bizdiñ bolaşağymyz. Vot tak, vot!..
Oktiabr revoliutsiiäsynyñ qai jyly bolğanyn bilmeitin qyzdyñ äkesi
qalai ğana Ortalyq komitette bölim basqaryp otyr, a? Dimaş, Aiağan
Quatovqa meniñ ystyq sälemimdi jetkiz. Osyndai azamattar ülken
oryndarda otyruğa tiıs. Bizdiñ qoğamda bilimdi, isker adamdar köp, al
nağyz azamattar, şyndyq üşin şyryldap otqa tüsip ketetinder az. Bizge
solar kerek. Dimaş Ahmetoviç. Quatov joldasqa jağdai jasa. Üii joq
şyğar, kömektes. Aiağanğa, kelinşegine menen köp-köp sälem!..
Aiağannyñ äñgimesine ieltigeni sonşalyq, Äsem syqylyqtap küle bastady.
Aiağannyñ aryzy Brejnevtiñ qolyna tie me, joq pa, ol kisiniñ osy
mäselemen Qonaevqa telefon soğuy şyndyqqa janasa ma būl jağyn
kelinşek aqiqattyñ bezbenine salğan joq. Aiağannyñ äñgimesine imandai
sendi. Bir sättiñ işinde bükil mäselesin şeşip alatyndai jüzi bal-būl
janyp, ieki közine nūr oinap şyqty. Asyp-sasyp ne isterin bilmei berekesi
ketti.
Ötirik äñgimesiniñ kelinşegine qanşalyqty äser ietkenin Aiağan tüsine
qoidy, syryqqa qūryq jalğap, joqtan bar jasap, sözin ary qarai
jalğastyrdy.
– Osydan keiin Dimaş ağamyz ideologiiälyq jūmystar jönindegi
hatşyny şaqyryp alyp, Brejnevtiñ aqsaqaldyñ sälemin jetkizdi. Oğan
meniñ şaruamdy tapsyrady. Sodan ne kerek, hatşy ideologiiä böliminiñ
qyzmetkerlerin jinap jiberip, tötenşe jağdaidy talqylaidy. Rektordy,
ministrdi, moiny bir tūtam bojban saryny jäne Jaqiiäny tūrğyzyp
qoiyp, äi bir silikpesin şyğaryp silkileidi-au. Rektor men Jaqiiäny sol
jerde ornynan bosatyp, qatañ sögis beredi. Jaqiiänyñ ornyna meni
bekitedi. Sodan ne kerek, meni izdetedi. Ortalyq komitettiñ qyzmetkerleri,
ministr bastağan inspektorlar Aiağan Quatov degen myqtyny al kelip
izdesin. Anda barady, tappaidy, mūnda keledi, joq. Jany qysylğan
ministr tarih fakultetiniñ studentterin şaqyryp alyp, meniñ adresimdi
sūraidy. Studentter tym-tyrys. Birde-bireui bilmeidi.
– Almas biledi,– dedi Aiağannyñ äñgimesin sonşalyq ynta qoiyp, berilip
tyñdap otyrğan Äsem.
– Ä, iä, aitpaqşy Almas biledi ieken ğoi. – Aiağan oilanyp otyryp qaldy.
Däl osy arada äñgimesiniñ äserin küşeitetin bir närse oilap tabu
kerektigin bildi. – Almas bizdiñ adresti ädeii aitai qūiady.
– Tu-u, ol nege qyrsyğady ieken,– dedi kelinşek degbirsizdenip. – Aita salsa
nesi ketedi ieken.
– “Saqtyqta qorlyq joq”. Meni olardyñ ne sebepti izdep jürgenin Almas
qaidan bilsin. Bälkim, olar meni türmege qamau üşin izdep jürgen şyğar,–
dep Aiağan qabağy şytylyp, tomsaryp ündemei qalğan kelinşegin
qūşaqtady. – Sodan Almas bastağan toq aq, qara volgalarmen bizdiñ üige
keledi. Körşiler añ-tañ. Üidiñ iesiniñ iesi şyğyp ketken. Kelgen
adamdardy ol tekseruşiler ieken dep qalady. Qorqaq baiğūs qaltyrap,
dirildep, sürinip-qabynyp bizge jetedi, ölerdegi sözin aityp jalyna
bastaidy.
– Päterge alpys som töleitiniñdi aita körme,– deidi aiağyma jyğylyp. –
İendi senen otyz-aq som alamyn deidi.
– Beişara alpys somdy azsynyp, būrqyldap söilep jüredi. Keşe kelip,
bölmeni bosatyñdar dep ketti,– dedi kelinşek aqyryn ğana kürsinip.
– Sodan ne kerek, bir top adam sau ietip üige kiredi. Biz däl osylai
qūşaqtasyp otyramyz. Mülde köñil audarmaimyz. Mülde...
– Qoişy tegi, uiat iemes pe!? Ülken adamdar kelgende iekeumizdiñ būlai
otyrğanymyz tym iersi ğoi, Aiağan,– dep kelinşek auzyn būrtitty.
– Jaraidy, seniñ aitqanyñ bolsyn,– dep Aiağan kelise ketti. – Sodan
olardy ornymyzdan tūryp qarsy alamyz. Sen dastarqan jasauğa kirisesiñ.
– Uiat-ai, üide ieşteñe joq iedi,– dep Äsem şoq basyp alğandai oqystan
ornynan tūryp ketti.
– İe-ie, olar bäribir otyrmaidy. Ortalyq komitettiñ hatşysyn küttirip
qoiyp, jaibaraqat şai işip otyruşy ma iedi. Kelgen şarualaryn aitady.
Al men qasaqana qyrsyğamyn. Olar jalynady. Äsirese älgi...
– Kimdi aitasyñ?
– Moiny joq, bojban saryny aitamyn,– dedi Aiağan ornynan tūryp
jatyp. Bosağağa jaqyndap, bojban sarynyñ mänerine salyp söilei
bastady. – Qūrmetti Quatov myrza, to iest, joldas! Siz kelip ketkennen
keiin men osy mäselemen ädeii ainalystym. Sizdiki ädiletti is ieken.
Basşylarğa men osylai dep dolojit iettim. Siz meni dūrys tüsiniñiz,–
deidi.
– Oi, oñbağan-ai! Seni bala qūsatyp aldağysy keledi,– dep qaldy äñgimege
ūiyp otyrğan kelinşek.
– Men bala iemespin ğoi, Äsem. Aldanbaimyn.
Äñgimeniñ ieñ qyzyq jerine jetkende syrttan äldekimniñ şyryldap
jylağan dauysy iestildi. Balasynyñ dauysyn tanyp, Äsem ornynan atyp
tūryp, syrtqa jügirdi. Kelinşeginiñ soñynan Aiağan da iesik aldyna
şyqqan. Üi iesi tatar şal jeti jasar ülken ūlynyñ qūlağynan ūstap,
dedektetip süirep keledi ieken. Bolar-bolmasqa köterile qoimaityn Aiağan
mynany körgende şydai almai ketti.
– Äi, aqsaqal, qūlağyn jūlyp alasyz ba balanyñ? Qolynan nege
ūstamaisyñ? – dep aşulana aiqai saldy. Säl närsege bola köz jasyn tögip
jiberetin Äsem şyryldap baryp, ūlyn qūşaqtai aldy.
– Uh, küşik! Alma ağaşynyñ tübine kiş ietip tūr uialmai,– dep säl tosylyp
qalğan şal qaitadan aşuyna mindi. – Bau-baqşamdy qūrtty mynalaryñ.
Būlardan şoşqa jaqsy.
– Aqsaqal, tiliñizdi tartyp söileñiz. Bala – perişte,– dedi yzağa bulyqqan
jigit. Talağy tars aiyrylardai bolyp tūrsa da jasy ülken adamnyñ
aldynda ädep saqtauğa tyrysty. – Üş kündik pänide şäi despei syilasu
şart aqsaqal. Siz de jaqsylyqqa birden gümp ietip tüsip ketken joq
şyğarsyz. Biz de sizdiñ bosağañyzdy küzetip qalmaspyz.
– Seni men şaqyrğan joqpyn. Aida, ket! Bosat üidi! Mağan qañğyrğan
qazaqtardyñ keregi joq. Bar, aida, ieliñe qait,– dedi şal qolyn sermep. –
Bala-şağañ aulany bylğap boldy. Köringen jerge otyra salady. Jabaiy
bäri, kultura degendi bilmeidi.
Yzağa bulyqqan jigittiñ basyna ystyq qan şapşydy, qatty aşulanğandiki
me, kömeiine yp-ystyq zat keptelip, söilei almai qystyqty. Qanşa
küiinip tūrsa da ülkendi syilap üirengen ädetimen – qazaqy ädepten asa
almai mysy qūrydy. Jigittiñ osal jerin bilip alğan şal qotyryn onan
saiyn auyrtyp qasyi tüsti.
– Bar töleitiniñ alpys-aq som. Bes adam tūrasyñ. Joq, iendi şydai
almaimyn. Bügin köş. Bes student jiberemin.
– Biz sizge būl aidyñ aqşasyn aldyn-ala tölep qoiyp iek qoi,– dedi Äsem
köz jasyn sürtip tūryp. Jautañdap tünerip tūrğan Aiağanğa qarady. Şal
iendi birnärse dese jarylatyn sekildi. Küieuiniñ minezin biletin kelinşek
Aiağannyñ qoltyğyna jarmasty.
– Üige jür, üige!..
– Äi, ädiletsiz ömir-ai!– dep küiine söiledi jigit päterine qarai ketip bara
jatyp. – Ata-babamnyñ qany siñgen ūlan-ğaiyr mekennen alaqandai jer
timedi-au bizge. Äli künge köringenniñ iesiginde jürmiz.
– Qañğyrğan qazaqlardy quu, goniat ietiş kiräk, dep yzaqorlana aiqailady
şal.
– Quasyñdar sender! Özimen özi jaulasyp, jağa jyrtysyp jürgen az
qazaqty qualap, tau asyryp tastau senderge söz bolyp pa,– dedi Aiağan
küñirenip. Köñili bos Äsemniñ közi botalady, jylap jibermes üşin
astyñğy iernin qatty tistep aldy.
*

*

*

Üige kirgennen keiin Äsem iesikti myqtap jauyp qoidy. Şaldyñ jüikeni
jūqartar qotyr sözin iestise Aiağannyñ şydap otyra almasyn biledi.
Dalağa şyqqysy kelip qyñqyldağan balasyna zekirip ūrsyp, qūiryğynan
salyp jiberdi. Äkesiniñ qabağynan qoryqty ma, İeljas közi jautañdap,
bürisip ünsiz otyryp qaldy.
Aşulanğanda, yzalanğanda kitap oqu Aiağannyñ iejelgi ädeti. Küieuiniñ sol
qasietin biletin Äsem onyñ qolyna Ğafurovtyñ “Täjikter” degen qalyñ
kitabyn ūstata saldy. Alğaşqy älette jigit kelinşeginiñ būl qylyğyna
tüsine almai qaldy, qalyñ nän kitaptyñ auyrlyğyn bilgisi kelgendei
salmaqtap biraz otyrdy. Sonan soñ myrs küldi.
– İeger bireu “Qazaqtar” degen kitap jazsa ğoi, qazaqpyz dep keude qağyp
jürgender şu iete tüser iedi. Böriniñ artyndai şuyldap, attandap, kitap
jazğan beişarany “qany sorğalağan ūltşyl, halqymyzdyñ atyna söz,
bedeline nūqsan keltirdi” dep kinälap, türmege japqyzyp qūiar iedi. – Aiağan
şarasyz küige tüsip, tūiyqtan şyğar jol tappai qinalğan adamdai qabaq
şytyp, aqyryn ğana kürsinip qoidy. Basy salbyrap, bir sät ünsiz otyryp
qaldy. Äsem qozğalaqtap qreñ otyrğan İeljasqa qarap, qabaq şytty. –
Qazaqtyñ tarihyn on besinşi ğasyrdan ary jyljytuğa tyrysyp körşi,
basyña äñgir taiaq oinatsyn. Qazaq degen ūlt on besinşi ğasyrda aspannan
tüse qalğan siiäqty. Al täjik, özbek, qyrğyzdardyñ tarihy ierte dünieden
bastalady. “Ağaiyndar-au, qazaq halqynyñ negizin qūrap otyrğan rular
bizdiñ eramyzğa deiingi ğasyrlarda ömir sürgen joq pa? Olardyñ ğajaiyp
mädenieti bolğan” deseñ sağan qara küie jağyp, qūiryğyña şala bailap
jiberedi de, qarq-qarq külip, mäz bolyp qarap tūrady. Söitip jürip
aspandağy Aidy jerge süirep tüsirgendei güpinetinimizdi qaitersiñ.
Söitip jürip halyqtyñ mūñyn mūñdağan, joğyn joqtağan adam bolyp
körinu üşin minbelerden aiqailaitynymyzdy qaitersiñ. Qolynda biligi
bar äldekim zekirip ūryssa “apyr-au, qai jerden qate jiberdim” dep zäremiz
zär tübine ketedi. Mansaby bar äldekim şaqyryp alyp silkilese keşegi
aitqan aqyldy sözimizden ainyp şyğa kelemiz. Basymyz jerge tigenşe
iılip, san märte keşirim sūraimyz. Solai ğoi, Äsem. Bizdiñ osyndai
iekenimizdi bäri, aqyr aiağy jañağy tatar şal da bilip alğan. “Ä” dese “mä”
dep tūrşy, auzyn aşa almai bügejekter iedi.
Qoişy sol şaldy. Qaidağy bir tatar şalmen jağalasyp qaitesiñ.
Ündeme. Ol söilep-söilep qūiady,– dep Äsem basu aitty. Aşu degen asauğa
minip alğan Aiağan onyñ sözin tyñdaityndai qalde iemes iedi. Keudesi tolyp
qalypty. Tolysyn şaiqap tögip, berekesin alğan teksiz şalğa ölerdei
aşuly. Mūnyñ bir adamğa ğana bağyştağan aşu-yza iemestigin Äsem biledi.
Soñğy birer aida Aiağannyñ basynan neler ötpedi?! Barlyğy jabylyp
jürip Aldiiär Aqpanūlyn qūlatty, sonan soñ sol şaldyñ jyrtysyn
jyrtady degen oimen Aiağanğa jabyldy. “Qoi, olarmen alyspa: Aldiiär
ağanyñ şamasy kelmegen topqa sen ne istei alasyñ” dedi. Ol tuabitti
qaisarlyğyna basyp tyñdamai qoidy. Jaqiiä siiäqty jūmyrtqadan jün
qyryqqan ailaker adammen alysyp jeñe almasyn bilmedi. Myqtap sürindi.
Ädildik izdep barmağan jeri qaldy ma? Būl az bolğandai äldekimder
soiylğa jyğyp ketti. İendi mine, tatar şal qoqañdap, qoqan-loqy körsetip
qoqilanyp jür. Basynyñ bağasyn biletin azamat qalai şydasyn būğan!?
– Nege biz ğana tüsinuge, biz ğana keşirimmen qarauğa tiıspiz? Al olar
oiyna kelgendi isteidi. Sony köre tūra ündemeuimiz kerek ieken. Ol
oqymağan, nadan. Sol sebepti ne büldirse de keşirim. Solai ma seniñşe?
Aiağan kelinşegine iejireie qarady. Äsem jeñilgenin moiyndağandai iezu
tartyp, tömen qarady.
– Olar şetinen nahal, Äsem. “Qolyñnan kelse qonyşyñnan bas” deidi
şyrt-şyrt tükirip. Olardyñ maqsaty bireu-aq,– dep Aiağan jūdyryğymen
stoldy salyp qaldy. Äkesiniñ sözine tüsine almai manaurap otyrğan İeljas
selk iete tüsti.
– Balany şoşyttyñ ğoi, Aiağan-au,– dep Äskm qabaq şytyp.
– Olarda aqşa jasaudan basqa maqsat joq. Memlekettiñ bailyğy solardyñ
qaltasynda jür, Äsem. Bizdiñ künimiz solarğa, şetten kelgen kelimsekterge
qarap tūr, Äsem. Sen bilmeisiñ,– dep kürsindi jigit. Aşulanğandiki me,
şeke tamyrlary isinip, bileulenip ketipti. – Memleket bailyğyn saudağa
salsa barlyğyn solar satyp alar iedi. Sol sebepti de olar bizge bir
halyqtyñ azamaty, maqtanyşy dep iemes, qaltasy tesik müsäpir dep
qaraidy. Sen meili, düldül aqyn, ğūlama ğalym bol, ol bäribir
mensinbeidi. Öitkeni seniñ ieşkimge, memleketke de, partiiäğa da keregiñ
joq. Osyny bilgen kelimsek köñiline jaqpasañ päterinen quyp jiberedi.
Al sen bala-şağañdy jetektep, çemodanyñdy köterip, Almatynyñ
köşelerin kezip, baspana izdep, qañğyryp jüresiñ. “Äi, osyğan obal
boldy-au” demeidi ieşkim. Ata-babañ janyn berip, qanyn tögip jürip
qorğap qalğan atajūrtyñnan bala-şağaña baspana, pana bolar quys tappai
qañğyryğyñ tütep sen jüresiñ, öz ielinen opa körmei küni keşe köşip
kelgen äldekim keñ saraidai säuletti üide tūryp, iekiden, üşten it
ūstaidy. Olardyñ itke bölingen bölmesi bar, Äsem. Biz kindikjūrtymyzda
baspana taba almai Qazannan, İerevannan, Sibirden, Kavkazdan kelgenderdiñ
özimiz siiäqty jalañaiaqtarğa arnap salğan kürkelerinde päterde tūramyz.
– Qoi deimin, Aiağan,– dep Äsem şyr-pyr boldy. Küieuiniñ moinynan
qūşaqtap, alaqanymen auzyn japty. – Älgi şal iestip qūiady.
– İestisin! – dedi jigit aşuly dauyspen. – Ädeii sol iestisin dep aityp
otyrmyn.
İesikti jūlqa tartyp, bölmege tatar şal kirip keldi. Közi bağjañdap,
Äsemniñ imany ūşty. Şaldyñ qabağy qatu, ülken dau izdep kelgen adamğa
ūqsaidy. Aiağanğa mülde nazar salmady, kelinşekke qarai söiledi.
– İerteñnen bastap üidi bosatyñdar. Qazannan tuystarym köşip keledi,–
dedi syñarezulei külip. Sonan soñ qaltasynan on bes som alyp, stoldyñ
üstine tastady. – Būl aidyñ jeti küni jäne synğan üş ağaştyñ qūnyn i
alma, öriktiñ pūlyn ūstap qaldym. Boldy, kvit...
– Ata-au, ağaştaryñyzdy biz syndyrğan joqpyz ğoi.
– İendi kim? Qazannan meniñ tuystarym kelip syndyrdy ma? – Şal
qarqyldai külgenmen jüzi jylymady. – Seniñ balalaryñ.
– Alma-örigiñiz ne?
– Bir ağaştan biyl almany öte az aldym, seniñ balalaryñnyñ kesirinen,–
dedi şal beti şimirikpesten. Şydai almağan Äsem külip jiberdi.
– Az alsañyz bizdiñ balalardyñ qandai kinäsi bar? Qūdaidyñ bergeni sol
bolsa qaitesiz.
– Sen būl jerge qūdaidy qystyrma, qatyn,– dedi abyrjyp qalğan şal. –
Tak, ierteñ soñğy srok.
– Biz ieşqaida köşpeimiz,– dedi manadan beri ünsiz otyrğan Aiağan zorlana
külip. İesikten şyğyp bara jatqan şal kilt toqtady da, bükil denesimen
būrylyp, jigitke zärlene qarady.
– Qarai gör, myna küşikti,– dedi şal şamdana dauystap.
– Men Qazannan köşip kelgemin joq. Öz jerimde otyrmyn,– dedi Aiağan
şaldyñ jandy jerinen ūstağanyn iendi tüsinip. Ony odan saiyn
aşulandyra tüskisi kelgendei tösekke şalqasynan tüsip jatyp aldy. Şal
mūndai söz iestimin dep kütpegendikten ne aitaryn bilmei, bir qyzaryp, bir
bozaryp, typyrlady da qaldy. Şyğyp ketpek bolyp, iesikti aşty, namysy
qozyp, qaita japty.
– Būl meniñ jerim!.. Myna meniñ,– dedi keudesin düñk-düñk qağyp. – Myna
üidi on myñ somğa satyp alğanmyn. Poniatno? Sen meni qorqytpa, küşik.
Zañ meniñ jağymda.
– Zañğa bere beriñiz. Do svidaniiä, aqsaqal! Sotta kezdeskenşe sau
bolyñyz,– dep Aiağan közin jūmdy. Şal yzağa bulyğyp, aşudan jarylyp
kete jazdap tūr.
– Men Raşidke zvonit qylam. Ol seniñ moinyñdy jūlyp alady. Poka ol
kelmei tūryp kit, qozoq,– dep ses körsetti şal. Ūiyqtağan bolyp jatqan
Aiağan közin säl ğana aşyp:
– Mazamdy almañyz, üiimdi bosatyñyz,– dedi sonşalyq jūmsaq, sypaiy
söilep. Şal būdan aryğa şydai almady.
– Oi, atañnyñ köri, qozoq! – dep aiqaidy saldy da, qorbañdap kelip,
Aiağannyñ jağasyna jarmasty. Jigit te qarap qalmai, ornynan atyp
tūrdy. Äsem şyryldap araşağa jügirdi. Qorqyp qalğan İeljas şyr-şyr
ietip jylap jür.
Aiağan şaldyñ qolyn būrap, keudesinen aqyryn ğana iterip jiberdi. Qūlap
qalmasyn dep saqtyq jasady. Yza buğan şal ūrmaq bolyp qolyn kötergen,
Aiağan şap berip ūstai aldy.
– Ūr! – dep aiqai saldy şal. – Frontovikti ūrğanyñ üşin seni...
Sottatamyn, ittiñ küşigi!.. Rauza! A-a-i, Rauza! Milisa şaqyr!
Aiadai ğana bölme azan-qazan şuğa toldy. Dünieni köşirip, Rauza keldi.
Ūstasyp tūrğan iekeudi körip, aiqaiğa attan qosyp, bölmeni basyna köterdi.
Aşy aiğaidy iestip, körşiler dürlikti. Farid abzidi bireu sabap jatyr
dep oilağan bolu kerek, ieki körşisi şauyp kelipti. Olardy körip, abzi
arqalanyp qūtyryp ketti, baiqatpai kelip Aiağandy şapalaqpen bir tartyp
ötti. Şalğa şabuyl jasaidy dedi me, araşağa kelgen ieki tatar Aiağandy bas
salyp, qolyn artyna qaiyrdy. Jany şyrqyrağan Äsem şyñğyryp kelip
küieuiniñ qolyn qaiyryp ūstağan bireuiniñ şaşyna jarmasty. Ol
Aiağandy jibere salyp, kelinşekpen alysa ketken kezde bölmege Asylhan
men Almas kirip kelgen. Olar kelmegende janjaldyñ arty örtke ainalyp
keteri anyq iedi.
Qolaisyz jağdaidyñ üstinen tüskenderine ieki jigit te qatty qysylyp,
biraz uaqytqa deiin äñgimeni neden bastaryn bilmei dağdardy. İeljasty
bauyryna tartyp, iegilip otyrğan Äsem ğana anda-sanda söilep qūiady.
– Auylğa ketemiz, ata-ienemniñ janyna baramyz. Toiyp boldyq qalağa,–
dedi kelinşek. İerni dirildep, tili ikemge zorğa köndi. Aiağan auyz aşpai, ieki
jigitke tura qarai almai basyn tömen salyp, tūnjyrap otyr. Asylhan men
Almastyñ sap iete tüsip, araşalap alğanyna quandy, köñilsiz istiñ kuäsi
bolğanyna qynjyldy. İeki köziniñ aldyndağy kökpeñbek daqty jigitterdiñ
körip qoiğany janyna batty. Jap-jas jigitterdiñ aldynda qazirgidei
küide otyrğanyna namysqoi Aiağan iştei qatty qorlandy.
– Şai qoisañşy, Äsem-au,– dedi Aiağan külgen bolyp. – Qonaqtardy
qañtaryp otyrğyzyp qoidyq qoi.
– Şai qoiyp äure bolmañyz, jeñeşe. Biz Aiağan ağanyñ qal-jağdaiyn
bileiik dep keldik. Auyryp qalğan şyğar dep oiladyq,– dedi Asylhan.
Äsem samaurynyn köterip, syrtqa şyğyp ketti.
– Rahmet, jigitter!
– Kurstyñ jigitteri sizge köp-köp sälem joldady, ağa,– dep ünsiz otyrğan
Almas sözge aralasty.
Aiağannyñ qabağy aşylyp, aqyryn ğana iezu tartty. İeki jigitke betin
körsetkisi kelmei qorğanşaqtap, basyn tömen salyp otyr iedi. Almastyñ
sözinen keiin basyn köterip aldy.
– Qal-jağdailary qalai jigitterdiñ?
– Jaqsy, ağa. Sizge kelemiz dep jinalğaly köp boldy,– dedi Almas kinäli
adamdai jasqana qarap. – Tipti reti kelmei qoidy. Bügin ädeii jigitterdiñ
tapsyruymen keldim. Mynau bizdiñ kurstyñ sizge degen sälemdemesi.
Almas ülken ieki bumany aşty. Qazaq entsiklopediiäsynyñ on ieki tomy
ieken. Studentterden mūndai ülken syi kütpegen Aiağan ne derin bilmei
küle berdi.
– Oi, jigitter!.. Būlaryñ özi qyzyq boldy ğoi,– deidi bas şaiqap. Jany
jabyrqap, köñili jüdep jürgende mynandai qoşemet körse kim bolsa da
bosar iedi. Aiağannyñ da köñili bosap, ieki jigitti kezek-kezek qūşaqtady.
– Biz Ortalyq partiiä komitetine hat jazdyq. Sizge jala jabylyp, qiiänat
jasalğanyn aittyq,– dedi äudemnen soñ Almas. – Tört-bes studentten
basqamyz tügel qol qoidyq. Ülken üige öz qolymmen aparyp berdim.
Aiağan senerin de, senbesin de bilmei, mūndai sätte ne deu kerektigin jäne
zerdelei almai otyryp qaldy. Basyma qiyn is tüsse studentter araşaşy
bolady-au dep mülde oilamağan. Tipti sondai bir qiyn jağdaiğa tap
bolamyn-au degen qauip qaperine kirdi me ieken!? Ömiri ğajaiyp şattyqqa,
baqytqa toly bolatyndai körinetin. “Kandidattyq ieñbegimdi qorğap alsam,
jasyl köşe aşylady, qalğanyn qalpaqpen ūryp alamyn” degen nyq senimi
bar iedi. Kedergi, qarsylyq ğylym kandidaty bolğan soñ bastaldy. Köre
almaityndar, köz alartyp syrtynan ğaibat söz aitatyndar köbeidi.
Olarğa ūstazy Aldiiär Aqpanūlynyñ dūşpandary qosyldy. Būryn bala
dep mensinbei qaraityndar iendi tobyqtan qağyp, qaityp tūrmastai
omaqasa qūlatuğa tyrysty. Qarap jatyp jan bermek joq. Küşiniñ teñ iemes
iekenin bile tūra namysqa tyrysyp, küştilermen alysty. Aqyry olar
küşti iekenin, alysqandy alyp ta, şalyp ta jyğatyndyğyn tanytty.
Studentterge qatal bolğany ras. Olardy ierkine jiberse ierkinsip, sabaqqa
salğyrt qarap, betimen ketetinin biletin. “Qazaqstannyñ tarihyn osy
respublikada tūratyn ärbir adam mindetti türde biluge tiıs. Onsyz ädilet
ornamaidy. Al sender Qazaqstan tarihynyñ nasihatşysysyñdar.
Senderge qoiylar talap ierekşe” deitin studentterge. Tarihqa jürdimbardym qaraityn studentterdi aiağan joq. Sol sebepti Aiağannyñ minezin
biletin studentter onyñ “tilin tauyp”, ärtürli syltau aityp, bağa aluğa
tyryspaityn. Mämlege könbeitin birbetkei minezine bola studentter
syrttai kelemejdep, ūnatpaitynyn sezetin. Keide olardyñ keibireuine
jönsiz qataldyq jasap jiberetin de, soñynan osy qylyğyna ökinip
jüretin. Keibireuimen keiin tüsinisti. Olarmen Almas arqyly til tabysyp
iedi. Adammen adamdy tanystyryp, tabystyryp jüretin jaqsy qasieti bar
onyñ. İendi mine, bärinen jūrdai bolyp, ieşkim kerek qylmai japadanjalğyz dalada qalğanda tağy da qol ūşyn bermekke arnaiy izdep kelipti.
“Būlar entsiklopediiäny qaidan tapty ieken?” dep tañyrqady Aiağan.
Kezinde jazyla almai qalğan. Qazaq entsiklopediiäsyna jazylu
bastalğanda student iedi, jön bilmedi, onyñ narqyn da tüsingen joq.
Ūmytpasa, qazaq entsiklopediiäsyna jazyla almağanyn bir rette osy
Almasqa aitqan. Basqa kitap nemese zat iemes, qazaq entsiklopediiäsyn alyp
kelgenderine qarağanda, ūzaq izdegen siiäqty.
– Olar mäseleni ädil şeşpese Moskvağa jazamyz. Qaitsek te sizdi
araşalap alamyz, ağa,– dedi biraz ünsizdikten keiin Almas senimdi ünmen.
– Dūrys şeşilip qalar,– dep jaqauratty Aiağan. Syrtqa şyğyp ketken
Äsem qaityp oralyp, dastarqan jasady.
– Şal būrqan-talqan bolyp aşulanyp jür äli. Kempiri üiine äreñ alyp
kirdi,– dedi Äsem şai qūiyp otyryp.
– Basqa päter izdemesek tynyştyq bermes ol,– dep mūñaidy Aiağan. – Bir
küni balalarğa ziiän jasap jürse...
– Qūdaiym-ai!– dedi kelinşek üreilenip. – Osy üige qaidan ğana tap
boldyq ieken? Balalarda ne jyny baryn qaidam, kişkentailar syrtqa
şyqsa aiqailap, ūrysyp üreiin ūşyrady. Sol şaldan qorqyp, balalar
syrtqa şyğudan qaldy.
– Üş balamen bizdi kim qabyldai qoisyn,– dep kürsindi Aiağan.
Qarsy aldynan ötkel bermes asau özen şyğa kelgendei Aiağan şarasyz
küige tüsip, qabağy tūnjyrady. Onyñ qabağyn añdyp otyrğan ieki jigit
qolaisyzdanyp, birine biri qarasty.
– Qinalmañyz ağa, päter tabylady,– dedi Asylhan jymiyp külip. – Men
Köktöbeniñ bauraiynda, kişi Almaty özeniniñ jağasyndağy ieki bölmeli
üide tūryp jatyrmyn. Aulasy keñ. Balalar qysylmai-qymtyrylmai
ierkin oinaidy. Ol üige qazir köşip baramyn deseñizder kilti, mine.
Aiağan men Äsem añ-tañ bolyp bir-birine qarasty. “Osy şyn aityp otyr
ma” degendei tañqalu belgisi bar jüzderinde.
– Öziñ... Öziñ qaida tūrasyñ?– dep sūrady sener-senbesin bilmei abdyrap
otyrğan Aiağan.
– Oi, ağa, mağan oryn tabylady ğoi. Aryzjazyp barsam ierteñ-aq
jataqhana beredi,– dep küle jauap berdi Asylhan.
– Auğanstanğa baryp, bir million duşpandy jer jastandyryp kelgen
batyryñyz osy,– dep küldi Almas. – Aryz jazyp, izdense päter de alar iedi.
Beiqam otyrğan Aiağan selk ietip, Asylhannyñ jüzine şoşyna jalt
qarady. Momaqan jüzdi, tüsi jyly jigittiñ qoly qanğa bylğandy degenge
sengisi kelmedi. “Auğanstanğa barğandardyñ barlyğynyñ qoly qan iemes
qoi” dep özin-özi jūbatty. İesine Auğanstanğa baryp qaitys bolğan jalğyz
inisi tüsip, köñilin sağynyş baurap, mūñğa batty. Arqa süier asqar tauy,
sürinse süiep tūrğyzar jalğyz janaşyry iedi. Qūdai ony da köpsindi. İeki
köziniñ aldyna mölt-mölt ietip qos tamşy tūndy. İeki jigit körip qalmasyn
dep basyn būryp, qos tamşyny sūq sausağymen qağyp tüsirdi.
Qarsy aldynda otyrğan tübit mūrty, qolmen syzğandai qiğaş bitken qasy
bar, közi ünemi külip tūratyn, momaqan keiipti jigitke qaita qarauğa
Aiağannyñ batyly barmady.
Qabyldau iemtihanynda osy jigittiñ aldyna kelgeni iesinde qalypty.
Birinşi sūrağyn şala biledi ieken. Tigisin jatqyzyn aityp bergen boldy.
İekinşi sūrağynan mülde auytqyp ketti. Sony özi de bile me, bir kezde
toqtady.
– Inişek, tarih – meniñ nanym,– dep külgen. Jas jigittiñ ieki beti äpsätte
narttai qyzaryp şyğa kelgen. – Üşinşi sūrağyña köş.
Osydan keiin ol oiyn jinaqtai almai, söziniñ basy birikpei şarşağan.
Sol joly janaşyrlyq jasap, üş qoiyp jiberuine bolar iedi.
– Basyñ jas, inişek! Kelesi jyly kel. Tarihty jobalap qana biluge
bolmaidy. Tarih degen san myñ, san million, san milliard adamnyñ
tağdyry. Ol – ömirbaian,– degen Aiağan. İeki betiniñ qyzyly tarqamağan
tübit mūrt jigit ornynan tūrğan soñ:
– Rahmet sizge! – degen. Aiağan onyñ mūnysyn kekesin dep tüsingen...
Sol jigit mine, basyna qiyn is tüsken kezde azamattyq jasap, qol ūşyn
berip otyr. Kisiligi kem, kinämşil bireu bolsa mūndai kezde şoq-şoq dep,
tabalap küler iedi. Qoitan jylğyny qozğap, közine şūqyp, qyldan qiqym
izdep, jüikesin tozdyrar iedi.
Aiağan oğan ūrlana qarap qoidy. Asylhan Auğanstanda qaza tapqan jalğyz
inisi Serik sekildi bolyp körindi. Bir sät Serigi tirilip kelgendei qu jürek
lüpildep kelip, alqymyna tyğyldy. Köziniñ aldy būldyrady. “Serik” dedi
kübirlep. Közin jūmyp, qaita aşty. Joq, basqa ieken. Basqa...
– Al, ağa, ne otyrys? İeger qarsy bolmasañyz, men maşina tauyp
äkeleiin,– dedi Asylhan ornynan tūryp. – Sizder jükti buyp-tüiip,
daiyndala beriñizder.
– Asylhannyñ päteri keñ sarai. Dälizi, as bölmesi bar. Qysta jyly, jazda
salqyn. Almasy, almūrty tögilip jatyr,– dedi Almas ierli-zaiyptylar
ainyp qalardai Asylhannyñ päterin asyra maqtap. Aiağan men Äsem añtañ, birine-biri qarap, añtarylyp tūr.
– Köşeiik, Aiağan, köşeiik,– dedi Äsem asyğyp-aptyğyp. Jigit jymiyp
külip, bas izedi.
Asylhan maşinağa ketti de, qalğan ieki jigit jükti buyp-tüiüge kiristi. Äsem
balalar baqşasyndağy ieki kişkentaiyn alyp keluge jöneldi.
– Almas, Aldiiär ağanyñ jağdaiy qalai ieken?– dep sūrady Aiağan.
– Bilmedim.
– Bir jetiden beri bara almadym,– dep kürsindi Aiağan. Köp keşikpei jük
maşinasyn alyp, Asylhan jetti. Söitip Aiağannyñ otbasy oilamağan
jerden bas-aiağy bir sağattyñ işinde yñ-şyñsyz köşti de ketti.
Asylhannyñ päteri Äsemge ūnady. Tatar şaldyñ aiadai bölmesimen
salystyrğanda äldeqaida keñ äri jaryq, ieñsesi biık. Üidiñ tūrğan jeri
taza, körkem. Irgesinen sarqyrap kişi Almaty özeni ağady, aulasy keñ.
Almastyñ aitqany ras ieken, alma, almūrt, örik atköpir bolyp şaşylyp
jatpağanmen äjeptäuir bar sekildi.
Üidiñ işin rettep bolyp, tösekke jatqannan keiin Äsem quanyştan közine
jas aldy.
– Jylama, janym! Jany jaqsy adamdar amanda aqiqat ölmeidi. Aqiqat
amanda bala-şağañ jamanşylyq körmeidi. Sol jaqsy adamdardyñ tileuin
tileiik, Äsem,– dep jigit jaryn qūşaqtap.
– Ömirimde tiri adamğa jamanşylyq oilamap iedim, Aiağan. Jattyñ da
tileuin tiledim, – dedi Äsem dauysy dirildep. Äñgimesi üzildi de, qaityp
jalğasqan joq. Biraz ünsizdikten keiine: – Adam atauly aman bolsyn,– dedi.
İerli-zaiyptylardyñ äñgimesi osymen aiaqtaldy. Ärqaisysy oi tükpirin
aqtaryp, özimen-özi bolyp ketti.
Tauğa nöser jauğan tärizdi, kişi Almaty özeni tasyp jatyr. Onyñ gürili
tosyn da üreili. Būlar kündiz körgen momaqan minezdi özenge mülde
ūqsamaityn siiäqty.
Quanyştan ba, joq älde, uaiymnyñ äseri me, Äsem tañ atqanşa kirpik
ilmedi.
4
– Äi, professor, bizdi jūmysqa salyp qoiyp, qaida joğalyp kettiñ?– dedi
qarsy kezdesken Gerkules. Töbelesten keiin jüregi şailyğyp qalğan
Aiağan qandai jauap qaitararyn bilmei abyrjydy. Közi japaqtap,
jymiyp küldi. Gerkulestiñ birneşe ret sottalğanyn, bir jerde tūraqtap
jūmys istemeitindigin iestigen. “Onymen jağalasuğa bolmaidy, qaltasyna
pyşaq salyp jüredi, aşuyna tiseñ jaryp ketedi. Abailap jür” dep aqyl
aitqan biletinder. Sol sözder iesine tüsip, denesi türşikti.
– Professor, kimdi mazaqtap tūrsyñ? – dedi Gurkules qabaq şytyp, tistene
söilep. Onyñ aqiğan közin, sūstanyp ketken türin körip, Aiağannyñ boiyn
qorqynyş biledi.
– İeşkimdi mazaqtağan joqpyn.
– Mazaqtamasañ nege külesiñ?– dep taqymdap qoimady Gerkules. Aiağanğa
bir attap, ieki attap jaqyndai tüsti, jūdyryğyn tüiip alypty. Mynanyñ
sonşalyq öktemsip, basyp keterdei basynyp tūrğanyna namystanğan
jigit:
– Külkige tyiym salynğan zañ äli qabyldanğan joq,– dedi batyldanyp.
Būğa berse mynanyñ ierik bermei iesirip keterin tüsinip, kelseñ kel degendei
oñ iyğyn alğa salyp, bir qyryndai tūrdy.
– Sen baiqa, – dedi Gerkules ojaudai jūdyryğyn jigittiñ betine taqap. –
Bala-şağañ bar şyğar. Qarsylaspa. Qarsylassañ qazyq qylyp qağyp
jiberemin. Bala-şağañ jetim qalady, qatynyñdy men alamyn.
Aiağannyñ qūlağy şyñyldap, basyna qan şapşydy, ieki beti duyldap
keudesine alapat aşu tyğyldy. Gerkulestiñ sözi ietten ötip, süiekke
jetkenmen aşuyn aqylğa jeñdirip, sabyr saqtady.
Qağyp jiberu üşin nağyz jigit bolu kerek, öñkigen däu sarynyñ
şatynağan közine qaimyqpai tik qarady. Iştei şiryğyp alğan,
şamyrqanyp tūr. Töbelese ketse mynağan äliniñ jetpesin sezedi, ony
qorqynyştyñ temir şeñgelinen namys bosatyp alğan. Däl qazir ieki
jağynda pyşağyn jalañdatyp, ieki Gerkules tūrsa da qorqaqtap, şeginbes
iedi.
– Sender kuäsiñder. Mynau it, doñyz, şoşqa, şylauşyn menimen
jağalasa bastady,– dedi Gerkules tistene söilep. Jan-jağyna qarap,
keñkildei küldi. Jaqyn mañaida jürgen jūmysşylar bir sūmdyqtyñ
bolaryn sezgendei jūmysty qoiyp, iekeuin añdyp tūr. Işke kirip bara
jatqan ieki qazaq qyzy da toqtai qalyp, beri būryldy.
– Qoisaq qaitedi,– dedi Aiağan qyzdardan qysylyp. – Renjisetindei
aramyzda ieşteñe bolğan joq.
– Būlar osyndai. Büldirip, tas-talqanyn şyğaryp qiratady da, tük
bolmağandai betiñe qarap küledi ittiñ balalary,– dep kijine aiqai saldy
da, Aiağannyñ jağasynan alyp, mytyp-mytyp jiberdi. Qarap jatyp ölmek
joq. Gerkulestiñ temir şeñgeli keñirdegine kempirauyzdai jabysyp,
qysyp, qylğyndyryp öltirip barady. Äne-mine degenşe jany keudesinen
pyr ietip ūşyp şyğardai Aiağannyñ közi alaryp, tynysy taryldy. Aqtyq
küşin jinap alyp, Gerkulesti işten ūrdy, biraq onyñ temir şeñgeli
Aiağannyñ keñirdeginen ajyramady. Qan tolyp ketken ieki közi kişireiip,
qatty tistenip alğan.
– Jiber ony!
İeki qyzdyñ bireui jügirip kelip, Gerkulestiñ qolyna jarmasty. Aiağandy
bosatyp aluğa şamasy jetpedi. Aiqailap iedi, ieşkim kömekke kelmedi.
Aiağannyñ ieki közi alaryp, qarsylasudan qaldy, äl-därmeni qūryp, tamağy
qyryldai bastady. Ne isterin bilmei sasqalaqtağan qyz qūlaştap tūryp
Gerkulesti közden ūrdy.
– Ah, qanşyq!– dedi tüsi būzylyp ketken Gerkules yzalana aqyryp. –
Bauyzdap öltiremin seni.
Qyz biraq yqpady, şyñğyryp tağy ūmtyldy. Qyzdyñ qolyndağy taiaqty
körip, Aiağandy bosata salyp, qaita şegindi. Sonan soñ qyzdy işinen teuip
jiberdi. Qyz sūlap tüsip, sūlq jatyp qaldy. Manadan beri “qyzyq” körip
tūrğan qūrylysşylar şu iete tüsti. İekinşi qabatta jürgen Asylhan myna
oqiğany köre salyp, jerge sekirdi. Özine ūmtylyp kele jatqan jas jigitti
körip, mazaqtağandai myrs-myrs külip, ieki büiirin taianyp, taltiyp tūr.
Asylhannyñ özine qol köteruge batyly baratyndyğyna sengen joq.
– Küşik!– dedi ol şyrt tükirip. – Jaryq dünieden jerip bolğan iekensiñ
sen...
Asylhan sol qolymen jasqai berip, oñ qolymen Gerkulesti ieki köziniñ
arasynan ūrdy, ökşesi kirpişke ilinip, şalqasynan qūlağan ol ornynan
atyp tūrğanmen teñselip baryp qaita jyğyldy. Özi it jandy ieken,
tältirektep qaita tūrdy da, qolyna ilingen kirpişti Asylhanğa laqtyrdy.
Tağy da kirpiş almaq bolyp ieñkeigen, Asylhan atylyp kelip qoltyqtyñ
astynan tepti. Gerkulestiñ aiqailauğa ğana şamasy keldi, ieki büktelip,
sūlap tüsti.
Osy ieki arada dosynyñ namysyn jyrtyp, aiqaidy salyp Arab jetti.
Qolynda ūzyndyğy bir qarys ieki jüzdi kezdik. Auzyna aq it kirip, qara it
şyğyp, Asylhannyñ jeti atasyn tügendep, öziniñ tügin qaldyrmady.
Dauysy şaryldaq, aşy ieken. Aibyndy köringenmen aiqailap iemes, jylap
jürgen tärizdi.
– Bäriñdi bir-birlep jaryp öltiremin! Al, keliñder! İtter, şoşqalar,
doñyzdar!..
– Äi!– dedi üiden şyğa kelgen Sergei iesimdi jigit aulany basyna kötere
dauystap. Qolynda bir qūlaş temir taiağy bar. – Käne, şyq jekpe-jekke!
Basyñdy qaq aiyraiyn, ittiñ balasy! Sender kelgeli brigadanyñ berekesi
ketti.
Sergeidiñ gürildegen dauysynan, tūlğasynan qaimyqty ma, arab bir sät ne
derin bilmei tosylyp qaldy. Sonan soñ üirenşikti aiğaiyna basyp,
“qyzyq” körip tūrğan qūrylysşylarğa ūmtyldy, olar tym-tyraqai
bolyp, jan-jaqqa şaşyrap qaşty. Sergei bar dauysymen aqyryp, beiqūt
ielge büiidei tigen Arabqa tūra ūmtyldy. Jan kerek ieken, ol Sergeige
bettei almai taiqyp şyğa keldi. Ony biraz jerge quyp tastap, aibyny
asyp qaityp oralğan Sergei ieki büktelip, qimylsyz jatqan Gerkulesti
köterip tūrğyzdy.
– O-o-h! – dep qinala yñyrsydy. – Öltiremin ony. Keşpeimin ieşqaşan.
– Duşmandardyñ oğy ötpegen Asylhanğa seniñ pyşağyñ batpaidy,
beişara,– dep Sergei myrs-myrs küldi. – Tağy da türmege tüskiñ kelmese
artyñdy qysyp, tynyş jür.
– A-a-a! – Yzaqorlana aiqai salğan däu sary anadai jerde tūrğan
Asylhanğa ūmtylyp, üş-tört qadam jetpei toqtady. Beti qaityp qalğan
siiäqty. İeki közin odan almai, atyp jibererdei aqiiä qarap biraz tūrdy.
Asylhannyñ jūdyryğy ieki közdiñ arasynan tigen ieken, mūrny kümpiıp
isip ketipti.
– Gerkules myrza, bizdiñ ortamyzda sizge oryn joq,– dedi Asylhan tük
bolmağandai jaibaraqat ünmen. – Biraz ierkelettik. Jolyñyz äne, taiyp
tūryñyz.
– Būlardyñ bizge istemegeni qaldy ma,– dedi Sergei qyzyna söilep. – Kele
sala iekeui mağan jabylğan. Būlardan barlyğy qorqady. – Aiağandy
qūşaqtap, betinen süidi. Asylhannyñ qolyn qysty. – Rahmet sağan,
bauyrym. Sen bolmasañ būl iekeui basymyzğa tyşar iedi. Būlardy ne qūdai
almai, ne milisa almai äbden qor bolyp iedik.
– İerte quanasyñ sorly,– dedi Gerkules syñarezulei külip. – bügin äieliñe
ait, tabyt aldyryp qoisyn. Bireu iemes, iekeu... Ūqtyñ ba, iekeu!..
Jeñistiñ buyna mas bolyp, basy ainalyp tūrğan Sergeidiñ tüsi qaşyp,
jylaityn adamdai kemseñdedi. Araşa tilegendei Asylhanğa jautañdady.
Ol Sergeidiñ jağdaiyn tüsindi. Onyñ qozğalyp ketken köñilin ornyna
tüsiru üşin:
– Äi, Gerkules! Arab iekeuiñ tabytqa jatamyn dep dämelenbei-aq
qoiyñdar. Süiekteriñ şaşylyp, dalada qalady,– dedi jigit küle söilep.
– Köremiz,– dedi Gerkules syñarynyñ soñynan ketip bara jatyp.
Aiağan jūmys istep, bereke tappady. Jyldar boiy qara jūmys istemei
aqsausaq bolyp alğan ol būğan deiin de şaruanyñ şekesin qyzdyryp
jürgen joq iedi. Anau küngi jağdaidan keiin ieki büiiri, qabyrğalary
auyratyn bolğan. Gerkulestiñ qylğan qiiänatynan keiin zembil köteru
qaida, moiny bylqyldap, közi qarauytyp, qaita-qaita otyryp qala beredi.
Jağdaiyn tüsinip, ony ieşkim mazalai qoimady.
Şyryldap kelip arağa tüsken kişkentai ğana aqsary qyzdy jigitter
köterip alyp ketken. Özi üşin soqqyğa jyğylğan beitanys qyzdy
köterispekke niet qylğan Aiağan ornynan tūra almai, omalyp otyryp
qalğan. Neke iekenin özi de bilmeidi, qaita-qaita demi tarylyp, ornynan
tūrsa ieki tizesi dirildeidi. Qūlaityn boldym-au degen qorqynyş keudesin
qūldap, otyra qalady da, oi tükpirin aqtarady.
Küni boiy aty-jönin bilmeitin qyzdy oilap, işin it tyrnağandai
qinaldy. Onyñ özi üşin älgindei jağdaiğa ūşyrağanyn ieske alyp, beti
duyldady. Jigit basymen Gerkuleske qarsylasuğa şamasy kelmei qalğanğa
namystandy äri ölerdei uialdy. Aqsausaq dep ūnata bermeitin
qūrylysşylar syrttai tabalap, syrttai bopsalap jürgendei küni boiy
ieşqaisysynyñ betine tura qarai almai janarymen jer şūqydy. Janyna
şyqpai jürgen Asylhanmen de äñgimesi jarasa qoimady. Dauysy kötiniñ
astynan şyqqandai miñgirlep, jüiesiz birdemelerdi aitqan bolady.
Onysyn özi de tüsinbeidi. “Ölmegenge qara jer” dep bir bozaryp, bir
qyzarğan Aiağannyñ köz aldynda küni keşe qabyldau iemtihannynda ieki
alyp ketken momaqan jüzdi tübit mūrt jigit biıktep bara jatty. Bir sär
Asylhan päle-jala ataulynyñ barlyğynan qorğap, araşalap alatyn
pirindei bolyp körindi. Aiağannyñ köñili bosady, soñğy ieki-üş aidyñ
aralyğynda körgen qorlyqtaryn aityp, mūñyn şaqqysy keldi. Jönsiz
jerde jylt ietip şyğa keletin namys şirkin būl joly da ierkin bilep aldy.
– Siz olardan qoryqpañyz, ağa,– dep jūbatty Asylhan. – Men bar jerde
olar sizge jaqyndai almaidy. Ondailarğa qatty jūdyryq kerek.
– Keregi joq. Olarmen ūstaspa,– dedi Aiağan jigittiñ bileginen ūstap. –
Pyşaqpen öltirip ketedi.
– Adam öltiru oñai mes iemes, ağa,– dep küldi jigit.
– “Dos – iegiz, dūşpan – segiz” deidi halyq. Olar köp. Abai bol ainalaiyn.
Sendei azamat qazaqqa kerek.
Men siiäqty zembil köterip jürgen qara qazaq köp qoi, ağa. – Asylhannyñ
qabağy tūnjyrap, ieki közine mūñ tūndy. Biraz uaqyt ünsiz otyrdy, sosyn
köñildene söiledi. – Sizder aman bolyñyzdar, ağa. Sizder – halyqtyñ ary,
uiaty, namysysyzdar. Kim iekeniñdi, qandai adam iekeniñdi, halqyñ üşin ne
istei alatynyñdy küşpen iemes, ispen däleldeu kerek. Üi mensiz de
salynar, zembil köterer adam tabylmai qalar deimisiz. Qūdaiğa şükir,
aqylğa kende, siñiri juan, qara küşi mol adamdar köp qoi qazaqta.
Sizderdiñ oryndaryñyzdy toltyru qiyn bolady, ağa. Sizder halyqtyñ
aqyl-oiysyzdar.
Asylhannyñ qyzulanyp aitqan sözderin Aiağan ünsiz otyryp tyñdady. Ol
söilep bolğannan keiin de birazğa deiin oi tükpirin aqtaryp ündei
qoimady.
– Men de būryn solai oilaitynmyn, Asylhan,– dep kürsindi Aiağan. – Osy
halyqtan bir täuir adam şyqsa alaqailap quanyp, sonyñ tileuin tilep, sol
kisiniñ qūly bolyp, qūldyrañdap şauyp ketuge daiyn tūratynmyn. Ol
turaly bireu ğaibat söz aitsa qyzylkeñirdek bolyp aitysyp, töbelesuge
deiin baratynmyn. Olardyñ kim, qandai adam iekenin keiin tüsindim,
keibireuinen tüñildim birjola. Olardyñ oilap jürgeni halyqtyñ qamy
iemes, qara bastarynyñ qamy. Basynan nebir qiiämet ötken, tağdyry
talqyğa tüsken halyqty, onyñ bolaşağyn oilağandar birin-biri aiaqtan
şalyp, tobyqtan qağyp sürindire me? Biriniñ üstinen biri Ortalyqqa,
Mäskeuge aryz aidai ma? Halqynyñ qamyn jegen azamat üşke bölinip,
birinde biriniñ öşi, kegi joq tübi bir tuysqandardy birinen biri bezdirip,
berekesin ala ma?! Aldiiär Aqpanūlyndai birtuar azamatyn müjilgen
süiektei laqtyryp tastai ma? Būl biıkke ūmtylyp, qonğan tūğyryn mise
tūtpaityn, tek mağan ğana bola bersin deitin adamdardyñ, sen aitpaqşy,
halyqtyñ ary, uiaty, namysy bolypalğan ağalarymyzdyñ isi. Bäri şetinen
şamşyl. Solardyñ degenimen jürip, degenine könbeseñ soñyña şyraq
alyp tüsedi. Qūdailyqqa talasyp jürgen sol ağalarymyzğa top kerek,
Asylhan. Biz siiäqty qūl kerek. – Aiağannyñ ieki beti alabūrtyp, öñi
sūstanyp ketti. İeki közinen alapat aşudyñ ūşqyny şaşyrady. İeki tanauy
qusyrylyp, jüzi quqyl tartty. – Birin-biri mūqatyp, birinen biri “ozyp”
ketu üşin jantalasady, uialmai-qyzarmai nebir qiiänattarğa barady.
Olardyñ töñiregine kileñ darynsyz, ortaqol oryndauşylar jinalady,
Asylhan. Olarda ar, uiat degen bolmaidy. Öl dese öledi, öltir dese “qalai
bolar ieken” dep oilanyp tūrmaidy. Sondai “ierekşe” ieñbegimen közge
tüsip, “kisi” bolğandar az deimisiñ. Topqa bölinu arqyly nebir topastarğa
jol aşyp berdik qoi, Asylhan-au.
– Biz qaidan bileiik, ağa,– dep Asylhan ornynan tūryp ketti. Synyq
kirpişti aiağynyñ ūşymen ilip alyp, laqtyryp jiberdi. – Biz sol
ağalarymyz turaly neşe türli añyz äñgimeler iestip östik. Solarğa
tabyndyq, ieliktedik. Solardai bolsaq dep armandadyq. Astanağa bizdi sol
arman alyp keldi.
– Bärimizdi sol arman alyp kelgen, Asylhan,– dep kürsindi Aiağan.
Qolyndağy şybyğymen jer şūqyp, basyn oñdy-soldy qozğap qoiyp,
birazğa deiin ünsiz otyrdy. Şalqaiyp alabūlttanğan aspanğa qarady. –
Tiliñniñ bağasy tüsti. Qazaq tili kimge kerek? Ata-babamyz ğasyrlar boiy
jasağan dästür, saltty ieskiliktiñ qaldyğy deitin boldyq. Tipti jasy jetip
ölgen adamdy ata-baba dästüri boiynşa jerleuge de bolmaidy. Beiit
basynda betin sipağany üşin bir kommunisti şyryldatyp partiiädan
şyğaryp jibergenin bilemin. Beiit basynda anasymen qoştasyp, joqtau
aityp, jylağany üşin audandyq partiiä komitetiniñ qyzmetkeriniñ soñyna
tüsken desem senesiñ be? Osyndai äñgimelerdi iestigende qaida ketip bara
jatqanymyzdy, qoğamnyñ qazirgi jağdaiyn oilap, qaptağan köp sūraqqa
jauap taba almai dal bolamyn. – Aiağan şarasyz küiine küiingendei,
aqyryn ğana kürsinip, basyn şaiqady. Oñ qolymen jelkesin uqalap, bir
sät ünsiz qaldy. – Bylyq pen şylyqtyñ zamany boldy būl. “Apyr-au, būl
qalai? Qaida ketip baramyz osy biz?” deimin de qalyñ ormandai qalyñ
sūraqtyñ işine kirip, adasyp tynamyn. İendi oilap qarasam, osynyñ
barlyğy basyñda ierkindiktiñ, täuelsizdiktiñ joqtyğynan ieken. Azattyq
almai alysqa baru joq bizge. Qara basynyñ qamynan basqa ieşteñe
oilamaityn, halyqqa oryndauşy – tobyr dep qaraityn, biık mansaptūğyrda otyrğandardyñ köpşiligi tyşqan aulap jür, Asylhan.
– Olar mysyqqa ainalyp ketti deseñizşi.
– Jer tozdy, iel azdy, bauyrym. Gerkules pen Arab siiäqtylardy
tairañdatyp qoidyq,– dedi Aiağan qinala bas şaiqap. Qatty nazalanyp
otyr, qos jūdyryğyn tüiip alğan. Aiağan aşuyn tarqatpaq bolğandai ieki
tizesin ūryp-ūryp qūiady. – Qūdaidan qoryqpaityn adamdar köbeiip ketti
ğoi. Qūdaisyz ömir süru äi-i qiyn-au. Joq, bauyrym, biz qūdaisyz ömir
süruge üirene almaimyz.
İekeuiniñ oñaşalanğanyn nege joryğanyn kim bilsin, mañailai almai
oiqastap jürgen Sergei jaqyndap kelip toqtady. Äñgimeniñ qyzyğyna
tüsken iekeui oğan nazar audara qoimady. Jarqyldap külip, ärkimmen
qaljyñdasyp jüretin jigit asa köñilsiz. Anau iekeuiniñ özin şaqyra
qoimasyna közi jetken soñ ün-tünsiz kelip, iekeuiniñ janyna jaiğasty.
– Nesin aita bereiin, Asylhan,– dep iezu tartty Aiağan. – Töñirek tolğan
kontrast, qaişylyq. Bireuler qañğyryp, bir üzim nanğa zar bolyp,
qoqystyñ arasyn arşyp tentirep, telim-telimi şyğyp jüredi. Basynda
baspana, aldynda as joq. Bireuler qaiyr sūrap otyrady. Al iendi bireuler
myñdap aqşa şaşyp, oiyna kelgendi istep, sairan salady. Olardy da,
qañğybastar men qaiyrşylardy da ieşkim körmeidi.
– Äi, solardy qoişy! Kökbazardyñ töñiregi tolğan qaiyrşy,– dedi Sergei
aşulana söilep.
– Nege būlai? Sotsialistik qoğamda adam men adamnyñ arasynda osyndai
teñsizdik bolğany qalai?– dep Aiağan janyndağy iekeuge qarady.
– Olar jalqau, ieñbek ietpeidi,– dep Sergei jerge şyrt tükirdi.
– Solar köp qatarly jūmys istese qaiyr da sūramai, qañğyryğy tütemei
täp-täuir ömir sürer iedi,– dedi Asylhan äriptesin qostap. Aiağan basyn
şaiqady.
– Ädiletsizdik qoğamnyñ mazmūnyna ainala bastady, jigitter. Adam
arzandap ketti. Biz tym arzanbyz,– dep mülde basqa mäseleni oilap,
mazasyzdanyp otyrğan Sergeige būryldy. – Qolyna bilik tigen äldekim
oiyna kelgendi isteidi. Oğan sondai qūqyq berilgen. Sen, men ol üşin
oryndauşymyz Qūlmyz, jigitter!..
– Äi, qoişy solardy. Olar bäribir bizdiñ aitqanymyzben jürmeidi.
“Bükirdi kör ğana tüzetedi”. Bizge timese boldy,– dedi Sergei Aiağannyñ
sözin bölip. – Biz qūrylysşymyz. Nege biz Brejnev pen Qonaev üşin bas
auyrtuymyz kerek, a? Oilansyn solar. Sol üşin ailyq alyp otyr.
– Dūrys aitasyñ,– dep küldi Aiağan. – Basqa üşin auyratyn bas bizde joq.
– Meniñ öz problemam jetedi,– dep Sergei oiyn aşyq aitty. Gerkulestiñ
sözin şyn körip, qorqyp qalğan siiäqty. Säl närseni ülken uaiymğa
ainaldyryp, şarşap jüretin qamköñil jigitke älginiñ aitqany auyr
tigeni körinip tūr. – Men ol iekeuin bilemin. Dos-jarandary köp. Bäri
otyryp kelgen.
– Qoryqpañyzdar,– dedi Asylhan, ony jigerlendirmek bolyp, jelpine
söiledi. – Olardyñ küni bitken. İendi qylmys jasasa ūzaq merzimge
sottalady. Mūny olar biledi. Ol iekeuiniki qoqan-loqy.
– Sen olardy bilmeisiñ,– dep qasarysty Sergei.
– Olardyñ basqan izi añduly. Onyñ üstine iekeui de bosbelbeu, qopal ieken.
Meniñ bir silkigenime jaramai jalpasynan tüsti beişara,– dep küldi
Asylhan. Oğan qosylyp Sergei küldi. Zorlanyp, qinalyp küldi. – İeger
oida-joqta jolyğa qalsañyz birden dürse qūia beriñiz. Sizdiñ jūdyryq
tise Gerkulestiñ basy dopşa domalaidy.
Asylhannyñ sözine tolyq ilana qoimağanmen Sergeidiñ qorqynyşy
seiilip, köñili jailandy. Jūdyryğyn salmaqtap otyryp aqyryn ğana
kürsindi de ornynan tūrdy.
– Ol itter Liudağa qastandyq jasai ma dep qorqamyn,– dedi qabağy
tūnjyrap. Basyn şaiqap-şaiqap qoiyp, qynjyla söiledi. – Mana
jelikpei tynyş otyruym kerek iedi. Byltyrğysy iesime tüsip, şydai
almadym. Oi, ol iekeui byltyr meni ūryp öltirip qūia jazdağan.
İer minezdi jigit dep iştei ūnatyp, iştartyp, iltipat körsetip jüretin,
myna sözinen keiin Asylhan ony jaqtyrmai qaldy. İeki iyğyna ieki kisi
mingendei iri jigitke tyjyryna qarady. Köleñkesinen qorqyp, qaltyrap,
dirildep bolar-bolmasqa saqtyq jasap jüretin adamdarğa ol ieşqaşan
senbeidi. Basyna qiyn is tüsse birinşi bolyp jalt beretin, beti
şimirikpesten satyp ketetin qorqaq adamdardyñ talaiyn körgen. Mūndai
taiğanaq adamdar ömir men ölim betpe-bet kelip, şartta-şūrtta ūstasa
ketip, jeñise almai jantalasqan sätte ielgenine qaramaidy ieken, bettiñ
aryn belge tüiip taiqyp şyğa beretinin talai baiqady. Şybyn janyn
barlyğynan joğary qūiatyn sondai miskinder äiteuir tiri qalu üşin ne
istemedi?! Tiri qalu üşin dūşmandardyñ tūtqyna özi baryp tüskenderdiñ
aman jürgeni köp te iemes şyğar, sirä. Jer basyp tiri jürgenderiniki qai
bir şekesi qyzğan tirlik deisiñ, täiiri. Ömir süru degen jalğandy
jalpağynan basyp, toiğan jeriñde äiteuir tiri jüru me ieken?! Otansyz,
ata-ana, tuğan-tuys, kişkentaidan birge ösken dos-jarandarsyz adam
siiäqty ömir süru mümkin be? Böten, mülde böten jūrttyñ sağan ieşqaşan
jany aşymaityn, quanyşyñdy bölispeitin, qaiğyña ortaqtaspaityn jat
jūrttyñ ortasynda meimanañ tasyp, bağyñ asyp jürgenmen sen baqytsyz
sorlysyñ. Qorqaq miskinde ar da uiat da bolmaidy.
– İe-ie, olardyñ taiağyna üirenseñ iekinşi ret sabap ketedi-au dep
uaiymdamauyña bolady ieken,– dedi Aiağan iezu tartyp. Sergei onyñ
kekesinin tüsinbedi.
– Bizge birigu kerek. Birge jürsek olar bettei almaidy.
– Liuda jeñgemiz de birge jüre me? Bälkim, birge tūrarmyz, – dedi ony
ūnatpai qalğan Asylhan ädeii qisyq söilep. Mūndaidy kütpegen Sergei
asyp-sasyp, birnärsesin joğaltyp alğandai qaltasyn aqtaruğa kiristi.
Mūrnynyñ üsti şyp-şyp ter. Basynan söz asyrmaityn Sergei būl joly
tiliniñ ūşyna kelip qalğan auyr sözdi äreñ irikti. Ornynan tūra salyp, läm
demesten ketip qaldy.
– Osyndailardy suqanym süimeidi, ağa,– dedi Asylhan şyrt tükirip. –
Qolmen istegendi moiynmen köteru kerek qoi.
Aiağan onyñ sözin iestimegen adamdai ieki qolyn taianyş ietip,
şalqaiyñqyrap otyryp aspanğa qarady, Alataudyñ biıgine būlt ilinipti.
Ol közin jūmyp, bir sät ünsiz otyrdy. Sol otyrğan küii:
– Asylhan, manağy qaryndastyñ aty kim? – dep sūrady.
– Hadişa.
– Qaida tūrady?
– Jataqhanada... Joly bolmai jürgen qyzdyñ biri. Jyl saiyn meditsina
institutyna baryp, qūlap qalady ieken.
– Qaisar qyz ieken. Men üşin soqqyğa jyğyldy-au beişara-ai,– dep
qinala qabaq şytty jigit. – Ainalaiyn-ai, aman bolsa ieken. Qyz balany
işten tepkeni-ai älgi nälettiñ.
– Jūmystan keiin baryp, qal-jağdaiyn bilemin ğoi,– dedi Asylhan
ornynan tūryp jatyp. Aiağan da tūrdy.
– Hadişağa birge baraiyq, Asylhan.
– Kelistik, ağa.
5
Aiağan men Asylhan oilamağan jerden kele qalady dep kütpegen Hadişa
qatty qysyldy. Bük tüsip, ūiyqtap jatyr ieken.
– Qozğalma, jata ber, ainalaiyn,– degen Aiağannyñ sözin tyñdamady,
ornynan tūryp ketti. – Biz köñil sūraiyq dep qana kelip iedik.
– “Quys üiden qūr şyqpa” degen maqal bar, ağa,– dep küldi Hadişa.
Hadişanyñ şaiyn işpei ketpeimin,– dep Asylhan aiağyn şeşip, törge
ozdy. Bosağada tūra bergendi oğaş körip, Aiağan da törge şyqty. Asylhan
ūsynğan oryndyqqa jaiğasyp, üidiñ işine köz jügirtti – şağyn ğana
bölme, mūntazdai ietip jinalğan üş tösek tūr, stolğa krahmaldanğan aq
jaima jabylğan, terezege kapron tiul ilinip, güldi-güldi qalyñ şyttan
perde tūtylğan, iedenge tösek japqyş tüstes palas töselgen, közge tüser
qiqym joq, sonşalyq taza. Üş tösektiñ tūsynda ärtürli äşekei. Bireuiniñ
tūsynda oiuy közdiñ jauyn alardai tūskiız, iekinşisine būlaqtan su alyp
jatqan taulyq qyzdyñ beinesi keskindelgen kilemşe ilingen. Üşinşi
tösektiñ tūsynda Aivazovskiidiñ “Toğyzynşy ball” dep atalatyn
polotnosynyñ köşirmesi ilingen. Kireberiste ieki iesikti şağyn şifoner
tūr, onyñ artqy jağynan kiınip, şeşinuge arnap quys jasağan ieken, aq
materialdan perde tūtyp qoiypty. Hadişa sol quysqa kirip ketken, biraq
uaqyttan keiin mülde basqa adam bolyp qaita şyqty. Aiağan oğan
tañyrqai qarady. Jūmys kiımimen jürgende köptiñ biir siiäqty iedi, myna
mülde basqa Hadişa. Az künniñ işinde barlyq qyzdy tüstep tanyp ta
ülgergen joq, ne jyny baryn, olarğa köz toqtatyp qarauğa uialady. Myna
qyzdy da bügin, töbelestiñ kezinde kördi. Kündizgi körgen qyzy mülde
özgerip ketken. Köilegin auystyryp, jelkesine qalai bolsa solai jinai
salğan şaşyn örip, būlttan şyqqan kündei jarq ietken qyzdyñ körki
Aiağannyñ közin jasqady.
Bizdiñ Hadişany Ermitajğa aparyp qoiu kerek,– dep küldi Asylhan
qyzdyñ köñilin aulap. – Qazaqtyñ ūlttyq kiımin kigizip, biık tūğyrğa
şyğaryp, astyñğy jağyna orys, ağylşyn, arab, ispan, qytai tilinde
“qazaq qyzy Hadişa” dep jazyp qoisa Ermitajğa kelgen adam bitken
ainalyp şyqpas iedi. Jan-jağynan şyq-şyq ietkizip suretke tüsiredi.
Sodan bizdiñ Hadişanyñ sureti bükil düniejüzine taraidy. Biz bir-bir
suretin satyp alyp, tösegimizdiñ tūsyna ilip qūiamyz.
Hadişanyñ aqqūba jüzi alabūrtyp, Aiağanğa uiala qarap, äsem jymidy.
“Maqtağandy qabyldamaityn äiel joq-au” dep oilady jigit.
Oi, men tūğyrğa şyqpaimyn, qūlap ketemin,– dep küldi qyz. Külkisi taza,
süikimdi. – Mağan jeke küzetşi kerek.
Özim küzetemin,– dep keudesin qaqty Asylhan. – Basymda dulyğa, üstimde
sauyt, aiağymda saptama, sol qolymda qalqan, oñ qolymda qaiqy qylyş...
Sen şyqqan tūğyrdyñ tübinde şirenip tūramyn.
“Qazaq batyry Asylhan” degen tabliçkany qalqanyña japsyryp qūiady,–
dep Hadişa syqylyqtai küldi.
Sodan keş bolady, iel tarap, muzei jabylady. Hadişa iekeumiz ğana
qalamyz. “Hadişa, şarşağan şyğarsyñ, jerge tüs deimin men. “Joq,
tüspeimin. Mağan osy jer ūnaidy” dep şyryldaidy Hadişa,– dep
Asylhan külkisin üdetti. Oğan Ağan men Hadişa qosylyp, kişkentai
bölmeniñ işi jarasymdy külkige, şattyqqa toldy.
Men qazir kelemin,– dedi Hadişa şäugimdi alyp, syrtqa şyğyp ketti.
“Ainalaiyn, äure bolma” degen Aiağannyñ sözin tyñdamady.
Asylhan tumboçkanyñ üstinde jatqan albomdy alyp, suret qarauğa
kiristi. Aiağan töñiregine köz jügirtti, öz ornyn tappağan bir zat joq.
Oryndyqtardy qalyñ güldi şūğamen qaptap qoiypty. Üş qyzdyñ üşeui
de asa ūqypty ieken, Aiağannyñ közi osy şyndyqqa anyq jetti. İeger
üşeuiniñ biri salaq bolsa bölme mūnşalyq mūntazdai taza tūrmas iedi.
Aiağannyñ közi perdesi jartylai jabylğan şifonerdiñ artyndağy quysqa
tüsti, qabyrğağa ärtürli jurnaldardan qiyp alğan suretter
japsyrylypty. Köp surettiñ işinen İermek, Oljas, Asanäli üşeuin
tanydy. Soğan qarağanda qyzdardyñ bireui önerge jaqyn siiäqty.
Aiağan studenttik ömirin iesine tüsirdi. Äñgeredei ülken bölmede segiz adam
tūruşy iedi. Bölme aptalap, tipti ailap juylmaityn. Şetterinen seri,
danyşpan ūl balalar tym salaq bolatyn, birine biri siltep jüre beretindi. Işterindegi ieresek Äbiljan küñkildep söilep, bölmeniñ qoqysyn
şyğaryp, iedenin juyp tūruşy iedi. Äbiljannan basqasynyñ tösegi dūrys
jinalmaityn, Quantai iesimdi jigit kirlegen iş kiımderin ilektep-ilektep
matrastyñ astyna tastai salatyn, bir-ieki apta ötken soñ älgilerin jumai
kiıp alatyn. “Auyl balasynyñ auzy sasyq” degen ras. Soğys uaqytynda
jäne odan keiin tuyp, tam üide, qūrym kiızdiñ üstinde aş-jalañaş jürip
ösken ūrpaq üşin tazalyq pen tärtip ieñ negizgi mäsele iemes-ti.
Qazaqstannyñ är tükpirinde tuyp, Almatyğa kelip tabysa bozbalalardyñ
arasynda mülde aiyrmaşylyq joq iedi. Aiyrmaşylyq – äkeli jäne äkesiz
ösken, jaratuşylarynyñ kim iekenin bilmeitin balalardyñ arasynda
bolatynyn Aiağan sol kezde sezgen. Äkeleriniñ kim iekenin bilmeitin balalar
jatqan jūmbaq iedi, jūrttan jasyrğany oida-joqta aşylyp qalatyndai
ieşkimge qosylmai saiaq jüretin sol balalar basqalarğa küdikpen qaraityn.
Olardyñ osy bir ierekşeligi turaly Aiağan san ret oilandy, sebebin taba
almady.
Şäugimin köterip, Hadişa qaityp oraldy da, şäinekke şai demdedi, közdi
aşyp-jūmğanşa dastarhan jasady. Qimyly sonşalyq şiraq, üi
şaruasyna äbden ysylğany baiqalyp tūr. Aiağannyñ kelgenine quanyp
jürgen tärizdi, ūrlana qarap, jymiyp külip qūiady.
– Qyzdaryñ qaida ketken, Hadişa? Bizdi körip, tyğylyp qalğan şyğar,–
dep küldi Asylhan.
– Seniñ keletiniñdi bilse Säule barlyq jūmysyn tastap, sylanyp-sipanyp
tapjylmai otyrar iedi. Ätteñ, bilmei qara basty ğoi. Seniñ osynda
otyrğanyñdy iestise Pugaçevanyñ kontsertin tastap, şauyp keler iedi.
– Sen nege barmadyñ, Hadişa? – dep sūrady Aiağan.
– Būl qyz bizdiñ keletinimizdi sezgen ğoi, sirä.
– Jağdaiym bolmady, ağa,– dep kürsindi qyz. Qabağy tūnjyrap, közine mūñ
uialady. – Küni boiy ornymnan tūra almai jattym. Däriger şaqyrdym.
– Beker aralastyñ-au, ainalaiyn-ai. – Aiağan qynjyla söilep, kinäli
adamdai janarymen jer şūqydy. – Birer kün üide jatyp iemdelgeniñ,
tekserilgeniñ dūrys.
– İerteñ därigerge baramyn. Biulleten beretin şyğar. Şai alyñyzdar.
– Bizdiñ Hadişanyñ jūdyryğynan keiin ol ieseñgirep, ies jinai almai
qaldy,– dep küldi Asylhan äzilge şaptyryp. – Äitpegende omadai bolğan
Gerkules mağan äl bermes iedi.
– Beti bet iemes, tas ieken. Qolym auyryp qalypty,– dedi Hadişa
syqylyqtai külip, Aiağannyñ betine jalt qarady. İekeuiniñ közi
toqailasty. Qyzdyñ jaudyrağan janary özine asqan meiirimmen tesilgen
jigit nazaryna şydamai jaltaryp qaşty. Aiaq astynan paida bolğan
batyldyğyna qairan qalğan Aiağan ieki beti du iete tüsti. Köz qiyğyn
Asylhanğa tastağan, ol ieşteñe añğarmağan siiäqty.
– Meni Gerkulestiñ şeñgelinen qūtqaryp qalğan Hadişa qaryndasyma
ömir boiy qaryzdarmyn,– dedi Aiağan qyzğa tik qarap. Ädepkidei iemes,
boiy üirenip qalypty, būl joly qysylyp, qyzarğan joq. Hadişa
jymiyp küldi, qazaqtyñ qyzyna tän ibalylyqqa bağyp, jigitke nazar
salmady, betiniñ ūşyna sūiqyltau ğana qyzyl jügirdi.
– Borbiğan denesi bolmasa özi öli süiek neme ieken,– dedi Asylhan süt
qatqan qyzyküreñ şaidy rahattana soraptap otyryp. – Şyndap ketse
bizdiñ Hadişanyñ özi-aq ūryp jyğady ieken.
– Türi jaman käpirdiñ. Oi, qorqamyn odan. Oi, oi!– dedi qyz ieki qolyn
keudesine jinap, bas şaiqap, bürise tüsti. Aiağan oğan tağy da qarady.
Myna qylyğyna özi de tüsine almai, dal bolyp otyr. Nege qarai beredi?
Qyz siqyrly külkisimen köñilin arbap alğan siiäqty ma qalai?!
– İesbek degen joldasym boluşy iedi,– dedi Aiağan student kezindegi bir
jağdai iesine tüsip. – Üşinşi kursty bitirgen jyly bizdi İeñbekşiqazaq
audanyna jūmysqa alyp bardy. Zañ fakultetiniñ studentteri jüzim jinap
jür ieken. Olarğa biz qosyldyq. Bizdiñ İesbek qarap jürmei zañ
fakultetiniñ bir qyzyn ūnatyp qalypty. Şarşy boily, jüdeuleu kelgen
qaratory qyz iedi. Özi sonşalyq uiañ, bir auyz sözdi qinalyp äreñ aitatyn.
Tesilip qarasañ qyzaryp ketetin. İesbekpen söilesu qaida, onyñ qarasyn
körse qūiannyñ köjegindei bir uys bolyp bürisip, iesi şyğyp ketuşi iedi
beişaranyñ. Sodan ne kerek, biraz äurege tüsip jürip, köp bolyp
kömektesip, iekeuin tanystyrdyq, tabystyrdyq. İekeui oñaşalana beretin
ädet tapqan. Biz olarğa kedergi jasamauğa tyrysatynbyz. Bir küni tas
qarañğyda qydyryp jürgen iekeuin bes-alty jigit qorşap alypty. Älgiler
sol mañaida tūratyn türiktiñ jigitteri ieken. İesbektiñ iesi şyğyp ketken.
– Qyzyñdy tasta da kete ber,– deidi älgiler.
– Ağatailar-au, üileneiin dep jür iedik,– deidi İesbek jalynyp.
– Üilenuge ülgeresiñ. Al qazir qaiqai, batyr! – dep bireui İesekeñdi maily
qūiryqtan tebedi. Sol sätte älgi jalpasynan tüsipti. Közdi aşypjūmğanşa iekinşisi şalqasynan qūlapty. Tūra ūmtylğan ieki türik jigitin
adamnyñ betine tura qaramaityn uialşaq qyz bir-bir ūryp sūlatypty.
Qalğandary aldy-artyna qaramai tym-tyraqai qaşypty.
– Jar-raisyñ az-zamat! – dep dauystap jiberdi Asylhan. – Ondailarğa sol
kerek!
– Sodan keiin-aq İesbek pen qyzdyñ arasy alşaqtai bastady. Aqyry qyz
basqa jigitke tūrmysqa şyğyp ketti.
– Qyzdan qorqyp qalğan ğoi beişara,– dep kekete myrs küldi Asylhan. –
Bizdiñ Hadişa ondai jigitsymaqty janyna jolatpaidy.
Şai işilip boldy, “meni ait” dep sūranyp tūrğan äñgime de qalmağan
siiäqty. Qaitu kerektigin tüsingenmen negizgi sözi aitylmai qalğandai
Aiağan jipsiz bailanyp otyr. İeskire bastağan tanys sezimniñ arbauyna
tüsip, böten bir küi ierkin bilep alğan. Hadişağa köz toqtatyp qarağysy,
jürekke jaily jyly-jyly sözder aitqysy keletin tärizdi me qalai?!
Nege būlai? Būl neniñ jeligi? Tüsine almai dal. Būl, bälkim, özin
Gerkulestiñ şeñgelinen araşalap alğan qyzğa degen alğysty köñiliniñ
iltipaty şyğar. Älde qazaqtyñ qarğadai qyzynyñ ier adamnyñ täuekeli
jete bermeitin ierligine, azamattyq bolmysyna degen rizalyq köñildiñ
süiispenşiligi me ieken? Oiy onğa, sanasy sanğa bölinip otyrğan Aiağan däl
qazir toiymsyz köñildi arbap alğan jeliktiñ sebebin tüsinetindei qalde
iemes iedi. Közi anyq jetken aqiqat – künde körip jürse de köz toqtatyp,
köñil bölmegen kişkentai ğana qyzğa aqyl közimen qarap, dūrystap
tanyğandai boldy.
– Al, ainalaiyn, biz qaitaiyq,– dedi Aiağan qyzdyñ külimdegen közine säp
salyp qarap. Qulyğy, ötirigi joq momaqan köz oğan sonşalyq tanys
siiäqty bolyp körindi. “Apyr-au, būryn ğaida körip iedim?” Oilandy, biraq
iesine tüsire almady. Hadişanyñ qolyn alyp, ieñkeiip ierin tigizgen.
Mūndaidy kütpegen qyz şoq qaryğandai selk ietip, qolyn tartyp aldy da,
onysyna özi qysylğandai basyn oñğa būryp syqylyqtap külip jiberdi.
Aiağan siiäqty Asylhan da qyzdyñ qolyn süidi, būl joly Hadişa qolyn
tartyp alğan joq. İekinşi qolymen ieñkeiip tūrğan jigittiñ töbesinen sūq
sausağymen nūqyp jiberdi.
– Oibai, töbemdi ūiasyñ!..
Hadişa iesikten şyğyp bara jatqan Aiağanğa jautañdai qarap, syqylyqtai
küldi. İekeuiniñ sybyrlasyp aitatyn äñgimesin baryn sezip, Asylhandy
kütpesten şyğar iesikke bettedi. Soñynda äldenesi ūmyt qalğandai äserde
ielegizip barady.
“Betinen imany tamğan ibaly bala ieken. Bağy janyp, oquğa tüsse talai
jigit soñynan sümeñder iedi-au” degen oi keldi Aiağanğa.
Ne jöndi bilimi, ne köz arbar körki joq keibir qyz joly oñğarylyp, oquğa
tüsip ketedi, sonan keiingi ömiri järmeñkedegidei duman, sairanğa ūlasady.
Hadişa siiäqty qyzdardyñ jolyn qyrsyq kesip, tükke tūrmaityn minäii
sebepterdiñ kesirinen bağy aşylmai sorlap jüretinin oilap, Aiağannyñ
köñili qūlazydy. Bet qaratpaityn aduyn, qaisar bolğanmen adamnyñ da
tauy şağylyp, tauany qaitady. İendi bir, ieki talpynystan keiin oquğa
iline almasa Hadişanyñ şarşap, keler küderiniñ qyzyğynan küder üzeri
belgili. Osy tirşiligine üirenedi, qūlazyğan aşqaraq köñilge basqa
jūbanyş izdeidi, söitip jürip bir jamannyñ qaqpanyna tüsip tynady.
Osylai oilağan Aiağannyñ jüregin baly tamğan jas qamystai
solqyldağan jas qyzğa degen aiauşylyq sezimi şağyp aldy. “Äi, baqyttyñ
közi soqyr-au. Kimniñ mañdaiyna qonudy bilmeidi” dep kübirledi tömengi
qabatqa tüsip bara jatyp. Qyzdyñ qadyr-qasietin biler iesti adamğa
kezdesse bağy janyp, degenine jeter, şildesinde şyraq körmegen
tasmañdaiğa tap bolsa mūz arqalap, kül töger. Äi, biraq adamnyñ qadyry
qaşyp, qūny tüsken myna zamanda qyzdyñ bağasyn bilip, ardaqtar azamat
az-au.
6
Köñili küdikke küpti bolyp kelgen Almasty tarih fakultetiniñ dekany
Jaqiiä Tailaqūly jairañdai külip, ağalyq iltipatpen ornynan tūryp
qarsy aldy. Syrtta kezdeskende sūs körsetip, sälemin nemqūraidy alatyn
kisiniñ tosyn qylyğyna Almas tüsinbei, oğan tañyrqai qarady.
– Joğary şyq, Almasjan,– dedi Jaqiiä, ony qoltyqtap törge şyğaryp,
janyna özi jaiğasty,– Qal-jağdailaryñ qalai?
– Jaman iemes,– dedi Almas dekannyñ būl iltipatyn tülki qulyqqa balap.
“Mūnyki aila, meni aldap tüsirmek” dep oilap qoidy.
– Dūr-r-r-ies ieken,– dedi dekan ieki közin Almastan almai, dauysyn barynşa
sozdy. Üni qūran oqyp otyrğan moldanyñ maqamyna ūqsaityn siiäqty
boyp körindi. Lektsiiä oqyp tūrğanda da osy maqam. Almas kömeiine kelip
qalğan äzäzil külkini äreñ tejedi, Jaqiiä sezip qalmasyn dep betin terezege
būrdy.
– Öziñmen aqyldasatyn şarua bar iedi. – Jaqiiä közin syğyraityp, oilanyp
otyrğan kisiniñ keipine ienip, Almasqa synai qarady. Dekannyñ tüpki oiyn
jigit boljady, berilmeske bekingendei öjettenip, kirpik qaqpaq baqşidy.
Kömeidegi kömeskini añğarğyş köpti körgen Jaqiiä jigittiñ iştei
şiryğyp, ūstasa ketuge daiyn otyrğanyn sezip, suyq jymidy. Bit işine
qan quiardai iebi bar ol Almasty qaqpanğa qalai tüsirudiñ jolyn köp
oilanyp jatpastan tapty.
– Almasjan, seni şaqyrğan sebebim – mağan kömekşi kerek bolyp jür,–
dep jigittiñ iyğyna qol saldy. Almas oğan senimsizdikpen tañ qala
qarağanmen jüzinen ieşteñe añğara almady, şyn aityp tūrğan siiäqty.
Jigittiñ mūrnynyñ ūşy terşip, köz şarasy ülkeie tüsti. Jaqiiä atqan
oğynyñ közdegen nüktege däl tigenin tüsinip, suyq jymiyp, ornynan
tūrdy. Aiañdap öz ornyna baryp jaiğasty. Jigittiñ sabyryn sarqu üşin
ünsizdikti ädeii soza tüsti. – Jataqhanada tärtip joq, araq işip, qolğa
tüsetin studentter köbeiip barady. Töbeles köp. Ony öziñ de bilesiñ.
Studentter keñesiniñ jūmysy naşarlap ketti. Keñestiñ törağasy
bosbelbeu bireu bolyp şyqty. Özi işetin körinedi, bezobraz...
Almas terşigen mañdaiyn sürtip, mūrnyn bir süikei saldy. Özi
oilağandai iemes, dekannyñ mülde basqa mäselege bailanysty
şaqyrğanyna közi jetken soñ arqasy keñip, ieñsesin basqan zilmauyr jük
tüskendei boiy jeñildep qaldy. “Studentterdi ūiymdastyryp, aryz
jazypsyñ. Jazğanyñ ötirik. Äkeñdi tanytyp, oqudan şyğaryp jiberemin”
dep äkireñdep ūrsatyn şyğar dep qorqaqtap kelgen. Oğan aitar sözin iştei
jūptap, tūiyqtan şyğar jolyn qarastyrğan. İendi mine, ieşqaşan
oilamağan, solai boluy mümkin-au dep dämelenbegen ūsynys iestip, sener
senbesin bilmei añtarylyp otyr.
– Oilap-oilap senen laiyqty adam taba almadyq,– dedi dekan, mai basyp
jūmyrlanyp ketken jyp-jylmağai iesin qasyp. – Sen bizdiñ jaqsy
tizimde jürgen jigitsiñ. Oquyñdy bitirgennen keiin de bizge kerek bolasyñ.
– Rahmet!
Sen siiäqty bolaşağy bar jigitterdi osy bastan dodağa salyp, baulyp,
qanatyn qataitu paryz. Biz mäñgilik iemespiz. Solai iemes pe, Almasjan,–
dep sözin jigitke qūptatyp aldy. – Osy bastan dūrys bağyt bermesek kim
köringenniñ yqpalynda ketip qalasyñdar ğoi.
Almastyñ köñiline küdik şapty, iesine Aiağanğa araşa sūrap, Ortalyq
partiiä ūiymyna jazğan aryzy tüsti. “Myna kisi sony meñzep otyr ma”
degen oimen Jaqiiänyñ kön bolyp ketken betine qanşa üñilgenmen ieşteñe
añğara almady. Aryz turaly ieşteñe bilmeitin siiäqty. “Bilse mäimeñkelep
otyrmai turasyn aitar iedi ğoi” degen oi keldi jigitke. Küni ierteñ bärin
biletindigine sonan soñ özine degen peiiliniñ tarylyp, sary izine şöp
salyp, qudalaityndyğyna Almas kümändanğan joq. Daudyñ aldyn alyp,
bolğan jağdaidy jäne soğan öziniñ qalai qaraityndyğyn jasyrypjappai däl osy arada aityp tastauğa bekingenmen täuekelge batyly
barmai kümiljidi.
– Oi, ağa, sol jūmys meniñ qolymnan kelmeidi,– dep jaltaryp qaşty. –
Qoğamdyq jūmysqa sūranyp jüretin jigitter köp qoi.
“Aiaq astynan mynağan ne körindi” degendei Jaqiiä jigitke tañ qala
qarady. Közi ädettegidei syğyraiyp, suyq yzğar şaşady. Myna balany
qūr qolmen aluğa bolmasyn iendi tüsingendei onyñ qaisarlyğyna
süisingeni me, joq älde, yzalanğany ma, äiteuir jymiyp küldi.
– Öziñ bil, Almasjan,– dedi qabaq şytyp. – Biz ieşkimdi jūmysqa zorlap
jekpeimiz. – Jaqiiänyñ tüsi äpsätte özgerdi, aldynda jatqan qaryndaşty
alyp stoldy tyqyldatty. – Meniki sağan degen janaşyrlyq. Meniñ sözim
qolaiyña jaqpasa qinamaimyn. Al, jaqsy, şyrağym.
Almas ağattyq jiberip, basyna qonğaly tūrğan baq qūsyn şoşytyp
alğandai özine özi renjidi. Aitylğan söz – atylğan oq. Ağat aitylğan sözin
qaityp aluğa birneşe ret oqtalyp, batyly barmai-aq qoidy. Aiağyn auyr
alyp, iesikke bettedi.
– Almasjan, osy sen qūiryğynda şalasy bar adamdardan alys jürşi,–
dep Jaqiiä ornynan tūryp, aiañdap Almastyñ janyna kelip, qarsy qarap,
taltaiyp tūrdy. – Äldekimniñ şaşbauyn köteremin dep jürip küiip ketpe.
Baiqa, şyrağym.
– Ony naqaq küidirdiñizder ğoi,– dedi Almas tüsiñkirep ketken ieñsesin
köterip, öjet minez tanytty. – Ol öte bilimdi oqytuşy.
– Talasym joq. Aiağandy mendei-aq bağalasyn jūrt. Ony balapan kezinde
tanyp, qanatymnyñ astyna alğanmyn.
– Qolyñyzdan kelip tūrsa nege qorğap qalmadyñyz?
– Bizdiñ ielimizde ieşkimmen aqyldaspai-aq kez kelgen adamnyñ tağdyryn
şeşe beretin mekemeler bar,– dedi dekan tereñ kürsinip. – Onyñ qandai
mekeme iekenin sen sūrama, men aitpai-aq qūiaiyn. Ol mekemeden memleket
basşylary da qorqady.
– Quatovtyñ ieşqandai kinäsi joğyn bile tūra siz ündemei otyrsyz,– dep
Almas dekannyñ özin kinälauğa kiristi.
– Ündei almaimyn. Sebebi – men onymen täuliktiñ jiyrma tört sağatynda
birge jürmeimin. Aiağannyñ nemen ainalysatynyn, kimdermen
aralasatynyn, ne aitatynyn bilmeimin.
– Bilmeseñiz men aitaiyn. Ol nağyz azamat!
– Men KGB-ğa senemin, şyrağym,– dep iezu tartty Jaqiiä. – Ol sol
mekemeniñ iesebinde tūrady. Aiağannyñ soñyna tüsip jürgen men iemes,
tüsindiñ be? Al jaqsy, Almasjan, būl iekeumiz bas auyrtatyn mäsele iemes.
Meniñ ūsynysym turaly oilanyp kör. Sağan iesigim aşyq.
Almas dekannyñ bölmesinen ieseñgirep şyqty. Onyñ Aiağan turaly aitqan
sözderine sener-senbesin bilmei oiy onğa, sanasy sanğa bölinip,
jataqhanağa qarai aiañdady.
7
Köktöbeniñ ietegi men Tatar slabodkasyn salystyruğa mülde bolmaidy
ieken, iekeuiniñ arasy asa qaşyq bolmağanmen aua raiynda biraz
aiyrmaşylyq bar siiäqty. Tau ietegi bolğandyqtan ba būl öñirdiñ tañy
salqyn. Äsemniñ soñğy uaqytta añğarğany – Abai köşesiniñ tömengi böligi
men joğarğy jağynda da özgeşelik bar ieken. Köşeniñ üstiñgi böliginde qar
jatsa, tömengi jağynda sirkirep jañbyr jauyp tūrady. Al Tatar
slabodkasy deitin audanda būl uaqytta tamşy tambaidy. Alataudyñ
bauraiyna nöserlep qūiğan jañbyr tau bökterlep ketedi.
Kişkentai kezinen jüregi auyratyn Äsemge taza, tynyş bolğanmen jaña
tūraqtary jaqpady. Sudyñ jağasy bolğan soñ ba, joq älde, üi dymqyl ma,
ieki künniñ birinde aua jetpei alqynyp, demi qysylatyn dert jabysty.
Onyñ üstine biylğy küz jañbyrly bolyp tūr. Qūdaidyñ quyğy jarylyp
ketken be, ieki künniñ birinde nöser. Aspan tazaryp, jylt ietip kün şyqsa
aua qyzyp bulanyp, qas qaraiysymen salqyn tüsedi. Aua raiynyñ teris
äserine otbasyna tüsken auyrtpalyq qosymşa bolyp, beişaranyñ basyn
qaiğy qañğyrtty. Ūiqysy būzylyp, küigelek, aşulanşaq bolyp aldy, säl
bir qolaisyz şaruağa şybyn jany şyrqyrap, iegilip jylap qūia beretin
ädet tapty. Osynyñ barlyğy jinalyp kelip dimkäs jürekke salmaq saldy,
bilem, soñğy künderi qarğa adym jer jürse demigip, aua jetpei
tūnşyğatyn auruğa ūşyrady.
İeki balasyn tañ atpai Tatar slabodkasyndağy baqşağa alyp baru auru
adamğa oñai bolyp pa?! Qūlqyn säride közin tyrnap aşyp, bir balasyn
köterip, iekinşisin jetelep, it arqasy qiiändağy baqşağa qarai dedekteidi.
Baqşağa jetkenşe şaruasy tynady, är jerge bir toqtap, küş jinap alyp,
ibiljip ilgeri jyljidy. Balalaryn baqşağa jetkizip salğannan keiin
aiañdap poçtağa keledi. Aiağannyñ Mäskeuge, Brejnevtiñ atyna jöneltken
aryzynan jauap kütkeli qaşan. Aiağan kün saiyn bosağadan attai bere
“hat-habar bar ma?” dep sūraidy. Küieuiniñ köñili üşin künine ieki uaq –
tañerteñ jäne keşkilik poçtağa soğady.
Ol bügin de qatty qinaldy, ieki balasyn jetektep aialdamağa jetkenşe san
ret toqtady, öte auyr jük köterip kele jatqandai demigip, denesin suyq
ter basty, közi qarauytyp, basy ainaldy. Aialdama alystap ketken tärizdi,
jetkizbei diñkesin qūrtty. Orta jolda kidirip, qazandai tastyñ üstinde
terin sürtip, ūzaq otyrdy.
“Myna türimmen Tatarkağa jete almaspyn-au. Üige qaitaiyn” dep tüigen.
İesine sap ietip Mäskeuden keletin hat tüsti de, jeñil qozğalyp, ornynan
tūrdy. Osy sät basy ainalsyn. Bir attasa qūlap tüsetin tärizdi. Onyñ
qinalyp tūrğanyn janynan ötip bara jatqan orys jigiti baiqap:
– Sizge ne boldy? – dep qoltyğynan süiedi.
– Rahmet! İeşteñe bolğan joq,– dep qinala iezu tartty kelinşek. Qaitadan
tasqa otyrdy. Jigit Äsemniñ qarysyp qalğan sausaqtaryn uqalap jatyp
äreñ jazdy. Sonan soñ Bibini köterip, aialdamağa jetkizip saldy.
Äsem ieki balasyn baqşağa tapsyrğannan keiin ilbi basyp poçtağa kelgen.
Işke kirip baruğa batyly jetpei iesik aldyndağy oryndyqqa jaiğasty.
Künine ieki ret keledi, poçtaşy qyzdar da yğyr bolğan syñaily. Äsemniñ
qarasyn körgen sätte qabaqtary tüiilip, qauyrt jūmystary köbeiip,
qoldary bosamai qalady. Äsem mūndaida mañdaiyn iesik jaqtauyna ūryp
alğandai kilt toqtaidy.
– Sizge ieşteñe joq,– deidi qyzdardyñ biri.
Jüregi syzdap auyryp, iesiktiñ jaqtauyna süienip, syrtqa şyğady.
Bügin birden kirip barmai iesik aldynda bögelip qalğan sebebi – qyzdardyñ
“joq” degen sözin iestigende qūlap qalamyn ba dep qauiptendi. İesik aldynda
ötken-ketkenge köz türtki bolyp otyra bergen de oñai iemes ieken. Işke
kirgender de, syrtqa şyqqandar da qaramai ötpeidi.
Işke kirerde aldynda “Aiağanymnyñ jolyn oñğara gör” dep qūdaiyna
jalbaryndy. Jasqana tūryp imene basyp, işke kirgen. Būl joly taq iete
qalatyn qyz ony baiqamady ma, ündemedi. Kelinşek kişkene ğana közi bar
terezeniñ aldyna kelip ün-tünsiz tūrdy. Jüregi dürs-dürs ietedi. Qoly
qaltyrap, Aiağannyñ pasportyn qyzğa ūsyndy. Poçtaşy qyz pasportqa
mülde qarağan joq, kelinşektiñ qolyna joğary jağyna qyzyl äriptermen
“KPSS” dep jazylğan appaq konvertti ūstata saldy.
– Myna jerge qol qoiyñyz,– dedi, sonan soñ Äsemniñ aldyna däpterin
aşyp qoiyp.
Ömirinde däl būlai tolqymas, qoly dirildep, qalam ūstai alsaşy. Äreñ
degende däpterdiñ betine şimailap belgi salğan boldy. Konvertti keudesine
basyp, asyğys syrtqa şyqty. Quanyştyñ äserinen dimkäs jürektiñ
dürsili küşeie tüsken. Jaña ğana qarğa adym jer jüru mūñ bolyp, demigip,
közi qarauytyp, qūlap qala jazdap iedi mol quat bitkendei jügire basyp
aialdamağa jetti. Mäskeuden, Ortalyq partiiä komitetinen kelgeni şyn ba
degendei appaq konvertke qaita-qaita qaraidy. “Şyn, şyn” deidi jüregi
alyp ūşyp. “Şyn!” dedi. Bir auyz sözge tiliniñ ikemi äreñ keldi. Kenet
tiline kermek däm bilindi. İendi tüsindi, iegilip jylap tūr ieken. Közinen
aqqan ağyl-tegil jas betin aiğyzdap, omyruyna qūiylyp jatyr.
Quanğany sonşalyq, Äsem bir ornynda baiyz tauyp tūra almai
typyrlady, avtobus juyq arada kele qoimağan soñ kelesi aialdamağa qarai
jaiau jüre bermek bolğan. İeki-üş adym attady ma, joq pa, közi qarauytyp,
ieki aiağynan jan ketip qalğan tärizdendi, qūlağy şyñyldap tūrdy da tars
bitip qaldy. “Qūlaimyn-au” dep oilady, sūrapyl ürei dimkäs jürekti
aiamai qyrşyp aldy. İeki tizesiniñ bügilip bara jatqanyn sezdi, aiqailamaq
bolğan, biraq äl-därmeni jetpedi, teñselip tūryp qūlap tüsti.
8
Ülken ūlyn jolşybai mektebine qaldyryp, qalanyñ şetindegi jūmys
ornyna keşigip jetken Aiağannyñ köñilinde ieş küdik joq iedi. Kiımin
auystyryp, jūmysqa kirisken. Isteitin jūmysy – iesik-tereze syrlaidy,
üidiñ töbesin, qabyrğalaryn äkteidi. Jaña käsibine tösele
qoimağandyqtan ony qūrylysşy qyzdar külkige ainaldyryp, ortağa alyp
mazaqtaidy.
– Siz jūmysty qoiyp, bizge şai qainatyp, tamaq jasap beriñiz, ağa.
– Qandai tamaq jasai alasyz?
– Şai qainata alamyn, iet asamyn,– dep Aiağan şynyn aitty.
– Ölä, iet asamyn deidi!.. Nan ilei alasyz ba?
– Dükennen daiyn kespe satyp alamyn,– dedi jigit sözinen jañylmai.
– Öi, myna ağai bärin biledi iei, ölä!..
– Şirkin-ai, tamaq jasap, kir juyp, üi tazalaityn jigitke tisem ğoi,– dep
qyzdardyñ biri sylq-sylq küldi.
– İerkekter qoly jetkenşe aldynda qūrdai jorğalaidy. – Qyzdardyñ
işindegi kekseleu kelgen, ärdaiym küñkildep söilep, äldekimderdi
jazğyryp jüretin qatqan qara kelinşek külip tūrğan Aiağanğa jaqtyrmai
qarady. – Qoly jetkennen keiin oñbağandar täubasyn ūmytady. Ötirik
küledi, ötirik söileidi. Müläiimsip tūryp uädeni beredi, beredi... Artynan
tanyp ketedi.
– Men ieşqaşan uädemnen tanğan iemespin, – dedi Aiağan būiauğa bylğanğan
qolymen mūrnyn ūstap. Qyzdar du küldi. – Üilenbei tūrğanda bergen
uädemdi oryndap jürmin.
– Qandai uäde berip iediñiz, ağai?
– Keudemnen şybyn janym şyqqanşa süiip ötemin degenmin. Būl bir.
Auzyñnan şyqqandy qalt ietkizbei oryndaimyn degenmin. Būl ieki. Sonan
soñ... – Bergen uädesin ūmytyp qalğandai qasaqana aspanğa qarap,
oilanğan boldy. Ūzaq ünsizdikke şydamağan qyzdar jan-jaqtan jamyrai
bastady. Aiağan jymiyp külip, dūrys aitasyñdar degendei bas şūlğyp
tūr.
– Balalardy baqşağa aparyp, alyp kelemin degen şyğarsyz.
– Degenmin...
– Üi tazalaimyn, kir juamyn, bazarğa baramyn degensiz.
– Degenmin...
– Sonda seniñ qatynyñ nemen ainalysady?– dep qara kelinşek töbeden
tüskendei düñk iete qaldy.
– Dem alady,– dep Aiağan kelinşekke küle qarady. – Kitap oqidy, teatrğa
barady, qydyrady. Dünieni aralap, saiahat jasaidy. Kurortqa barady.
– Bilemiz ondai qatyndardy,– dedi qara kelinşek tüsi būzylyp. Qolyndağy
şetkasyn qyzyl qoñyr būiau qūiylğan şelekke bylş ietkizip tastai saldy
da, otyra qalyp, temeki tūtatty. – Būlğañ-būlğañ ietip küni boiy köşede
jüredi. Aqşa köp, qol bos... Söitip jürip ol nemeler oinas jasaidy. Balaşağanyñ ieki közi tört bolyp, älgi jäläptiñ jolyn tosady. Al ol jäläptar
būl kezde şarapqa sylqiiä toiyp alyp, üstinde lypasy joq, ies-tüsin
bilmei jatady.
– Oi, siz ne dep kettiñiz?! Ölä!.. Bilmeitin adamyñyzdy nege qaralaisyz?–
dep qyzdardyñ biri şyryldap arağa tüsti. Ony qostap basqalary da
şuyldai bastady. Qara kelinşek būğalyğyn ala qaşqan asaudai alasūryp,
ieşkimge ierik bermei ketti.
– Bireudiñ qañsyğyn iekinşi bireu tañsyq köredi, ädirem qalğyr,– dep
şaptyqty qara kelinşek. – Közi qaraiğan ierkekter sondai saldyqylardyñ
soñynda jüredi sümeñdep. “Közi qaraiğan tam süzedi” deuşi iedi anam.
Aiağan myna kelinşekke ne derin bilmei abdyrady. Külki bolsyn dep
aitqan sözderin üp-ülken adamnyñ tüsinbegenine qairan. Ömirde joly
bolmağan, tūrmys qūra almağan köriksiz äielderdiñ minezin bir kisidei
bilemin deitin Aiağan olar otyrğan ortada abailap söilep, qaljyñdy
retimen, jönimen aituşy iedi. Sonyñ özinde ol şirkinder joq jerden ilik
izdep, ilinisip otyratyn. Olarğa maqtasañ da, ündemei otyrsañ da
jaqpaisyñ. Adresine jyly söz aitsañ “sen meni keketip otyrsyñ” dep
şataq şyğaratyn äieldiñ talaiyn körgen.
Aiağan temekisin üsti-üstine soryp, kök tütindi qūnyğa jūtyp, qabağy
tyrjiyp otyrğan kelinşekke ūrlana köz tastady. İendi tanydy, mynau
sondai äielderdiñ biri tärizdi. Qoly qaltyrap otyr, közi qyzaryp ketken.
“Mynanyñ deni sau iemes şyğar” dep oilady jigit.
Äşeiinde ädildikti jaqtap, ieşkimge söz bermei şuyldap şyğa keletin
qyzdar ünsiz, qara kelinşek ieşteñe aitpağandai aralarynda äzil-qaljyñ
bolmağandai ärqaisysy jūmysqa qyzu kirisken. Būl jerde qalsa äñgimeniñ
osymen tämämdalmasyn bilip, Aiağan iesik aldyna şyqty.
– Ne qyzyq kördiñizder?– dep sūrady iesik aldynda jürgen Asylhan
janyna kelgen Aiağanğa küle qarap. – Qyzdardy külkige qaryq qyldyñyzau, ağa.
– Olarğa äzil, külki kerek,– dep jymidy Aiağan.
– Külmese qyz bola ma. Qazaqtyñ qyzynyñ betine qarasañ küledi. –
Baltasyn qūmğa şanşyp, Aiağannyñ janyna jaiğasty. – Üileriñiz salqyn
iemes pe?
– Kömir tüsire almadym,– dedi Aiağan şaruağa qyrsyzdyğyna qysylğandai
jüzi qyzaryp. – Äsem auyryñqyrap jür. Jüregi būrynnan auyruşy iedi.
Jüzin köleñke şalyp, mūñaiyp qaldy. İekeui birazğa deiin läm despei
ünsiz otyrdy. Änşeiinde joqtan özgege külip, mäz-meiram bolyp jüretin
qyzdar da tym-tyrys tynğan. Arakidik joğarğy qabattan qūrylysşy
jigitterdiñ äldekimdi izdegen aiqaiy iestiledi.
– Mäskeuden habar joq. Mūndağylar da ünsiz. Aiağan Quatov degen
azamattyñ bolğanyn birjola ūmytyp ketken siiäqty,– dep qinala söiledi
jigit. – Ne isterimdi bilmei basym qatty.
– “İttiñ iesi bolsa, böriniñ täñirisi bar”, ağa. Sizdi naqaq küidirip qoiyp,
ükimet qarap otyrmas,– dep jūbatty Asylhan.
– Men siiäqtylardyñ tağdyry jeke adamdardyñ qolynda, Asylhan,– dep
kürsindi Aiağan. “Basyna tüsken istiñ dūrys şeşiletindigine senimi
qalmağanyna qarağanda soñynda jürgen jauy asa küşti-au, sirä” dep
oilady jigit.
– Adamnyñ barlyğy qarau, qatygez iemes şyğar, ağa. Aryzyñyz imany bar
kisiniñ qolyna tüsse, dūrys şeşiler.
– Būl zamanda bireu üşin bireu bas auyrtyp jata ma?! Bastyq
orynbasaryna, ol qyzmetkerine, qyzmetker tağy bireuge tapsyrady.
Sonymen jazğan aryzyñ birden birge köşip jürip ieñ aqyr aiağynda öziñ
kinälağan kisiniñ qolyna tüsedi,– dep Aiağan küiinişten myrs-myrs küldi. –
Bizde mäseleniñ bäri qağaz jüzinde dūrys şeşiledi. Qağaz dūrys jazylsa
adam qyrylyp jatsa da ieşkimniñ basy auyrmaidy.
Aiağannyñ aitar sözi köp iedi, köñildegi köp oidyñ kömeii iendi aşylğanda
äne-mine bitedi dep jürgen bes qabatty üidiñ irgesine kök volga kelip
toqtady. Aiağan men Asylhan maşinadan tüsken ieki jigitke bälendei män
bergen joq. Bitkeli tūrğan üiden päter alatyndar tüste, keşke qaptap
ketedi. Qyzdardyñ jūmysyna köñilderi tolmai būrqyldap söilep, renjip
ketetinderi de az iemes.
Jūmbaq jüristi ieki jigit jaqyndap kelip sälem berdi. Özderi sonşalyq
sypaiy, iekeui de jas, jaqsy kiıngen, symbatty.
– Törge şyğyñyzdar,– dedi Asylhan ornyn bosatyp.
– Şyqtyq, rahmet!
– Päter köruge keldiñizder ğoi şamasy.
– Biz joldasymyzdy izdep jür iedik.
– Men iemespin be? – dep küldi Asylhan. – Bälkim myna kisi şyğar.
Aiağanğa iekeui de nazar toqtatyp, bajailai qarady. İekeuiniñ közinde de
adam tüsine bermeitin jūmbaq syr bar sekildendi Aiağanğa. “Osylar
Gerkules pen Arabty izdep kelgen joq pa ieken?” degen qorqynyşty oi
onyñ köñiline ürei qamady. Ol saqtyq jasap, ornynan tūryp ketti. Jüregi
jaqyndap qalğan qauipten habar bergendei lüpildep kelip alqymyna
tyğyldy. Aiağan är qimylyn qağys jibermei bağyp tūrğan beitanys iekeuge
üreilene jalt qarady.
– Biz Aiağan Quatov degen joldasymyzdy izdep keldik,– dedi kelbeti kelisti,
ūzyn boily orys jigiti. Aiağannyñ tanauy qusyrylyp, tüsi qaşyp ketti.
Miyn aşytyp, jüregin aiausyz talap jürgen qorqau qorqynyş aqiqatqa
ainaldy. Myna iekeuin Gerkules pen Arabtyñ jibergen adamdary dep
oilamağan ädepkide. Joq, būlar olardyñ sybailastaryna mülde
ūqsamaidy. Aiağannyñ sanasyna säule tüskendei boldy, Jaqiiä men onyñ
sybailastary, būl bilmestikpen namysyna tiıp, balalyq şalalyqpen
jağasyna jarmasqan üstem top qarap jatpaidy ieken, olar keşire
almaityndyğyn, qarsylasqandy jerge qazyq ietip qaqqanşa tynym
tappaityndyğyn däleldeidi.
– Men Aiağan Quatov,– dedi jigit qorqyp tūrğanyn jasyrğysy kelgendei
iezu tartyp. Orys jigiti qaltasynan qyp-qyzyl kuäligin alyp körsetti de,
qaityp salyp qoidy.
– Siz bizben birge jüresiz.
Aiağan tüsindi, sebebin sūrap, bas auyrtqysy kelmedi. Suyq jymiyp, añtañ qalyp tūrğan Asylhanğa būryldy. Öñi bozaryp, tanauy qusyrylyp
ketipti.
– Kiımimdi auystyryp keleiin,– dep, Aiağan taiaq tastam jerdegi vagonğa
qarai jürdi, oğan bürkit tūmsyq jigit ilese jürdi.
– Jūmys auyr ma? Tabys ta köp şyğar,– dep sūrady Aiağandy közimen
ūzatyp salğan orys jigiti.
– Qyzdardy kinoğa alyp baruğa jetedi. – Asylhan qolyn qaltasyna salyp,
özien äldeqaida ūzyn jigitke qarap, ieki büiirin taianyp, taltaiyp tūrdy. –
Aiağandy qaida alyp barasyzdar?
Jigit jauap berudiñ ornyna ony mazaqtağandai syñarezulei küldi.
Asylhan özin mensinbei tūrğan jigittiñ qityğyna tiiü üşin ädeii qisyq
söiledi.
– Serjant, jūmysyñnyñ qandai iekenin kördim. Aqşany köp töleitin
şyğar.
– Qyzdarğa balbūzdaq alyp beruge jetedi.
– O-h-h-o!– dep Asylhan ysqyryp jiberdi. – Bildik. Qarap jürmei
memleketti tespei soryp jatqan sender iekensiñder ğoi.
– Balaqai, bireuden üirengen söziñdi şaşa berme,– dedi jigit qabaq şytyp.
“Ädepsiz” jigitpen söileskisi kelmegendei teris ainaldy.
– Bilemin, senderdiñ densaulyqtaryña şyndyq jaqpaidy.
– Şyndyq degen nemene? – dep ol Asylhanğa jalt qarady. Jaña ğana
külimdep tūrğan közi şatynap, suyq yzğar şaşady. – Janyñ aman bolsyn,
ülkeigende bilersiñ şyndyqtyñ ne iekenin. Qazirşe aqylyñ jetpeitin
mäselege bola basyñdy auyrtpa, balaqai.
Ol mazaqtağandai miyğynan küldi. Asylhan jauap qaitaramyn degenşe,
Aiağan men bürkit tūmsyq jigit qaityp oraldy.
– Asylhan, mynau üidiñ kilti iedi,– dedi Aiağan. Jaña ğana myğym tūrğan
siiäqty iedi, demniñ arasynda jasyp, jüni jyğylyp qalypty. – Äsemniñ
densaulyğy bolmai jür dedim ğoi. Qolyñ tigende kömektesip, qolqabys
jasap tūrşy.
– Oi, ağa, siz aidalyp bara jatqan adamnyñ sözin aitasyz-au,– dep Asylhan
qarqyldap küldi.
– Äsem mazasyzdanbasyn,– dedi Aiağan mūñaiyp. Köñili bosap, iegi
kemseñdedi. – Balalarğa köz qyryñdy sala jür, bauyrym. İeljas on iekinşi
mektepte oqidy. Üidi tauyp bara almauşy iedi.
Küni batuğa taianğandai tausylyp söilep tūrğan Aiağandy qalai jūbataryn
bilmei Asylhan äjeptäuir abyrjydy. Äzilge şaptyryp, külkige būraiyn
dese Aiağannyñ renjip qalaryn işi sezedi. Dardai jigit bolar-bolmasqa
bosap, jylarman qalge tüser dep oilasaşy tegi. Basyna qiyn is tüsip,
quğyn körip, myqtylarmen jağalasyp jürgen jigitti ömirdiñ ystyqsuyğyna şynyqqan dep oilaityn, mülde olai iemes ieken. Aiağannyñ közi
bal-būldap jylaiyn dep tūrğan sekildi. Özinen qabyldau iemtihanyn alğan
jigitke mülde ūqsamaidy, ol ieşkimniñ aldynda bas imeitin, basyna qandai
qiyndyq tusa da jabyrqap, jasymaityn birbetkei, ruhy küşti jigit
bolyp köringen. İendi mine, qolynan ieşteñe kelmeitin, küni basqağa qarap
qalğan müsäpir. Asylhan ony aiap ketti.
– Sizder Aiağan ağany qanşa sağat ūstaisyzdar?
– Qanşa sağat ūstaitynymyz Quatov joldastyñ özine bailanysty,– dedi
qūs tūmsyq jigit.
– Äsem mazasyzdanbasyn,– dedi Aiağan ketip bara jatyp. Asylhan tükke
tüsinbei añ-tañ bolyp, melşiıp tūryp qaldy.
*

*

*

Syrtynan ğana körip jüretin Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ üiine
birinşi ret kirgen Aiağannyñ sanasyn qorqynyş jaulap aldy. Jūmbağy
köp üidiñ tabaldyryğynan attağan sätte tizesi dirildep, qūlağy
şyñyldady, üreidiñ soqqysy qattyraq tidi me, şeke tamyrlary
bileulenip şyğa keldi. Būl üiden iendi ieşqaşan şyğa almaityndai köñilin
öksik qūldady.
Işke kirgen soñ ūzyn boily orys jigiti oñğa būrylyp ketti de, ony bürkit
tūmsyq jigit iekinşi qabatqa bastap alyp şyqty. Tym-tyrys, qarsy
kezdesken pende joq. Adym attağan saiyn Aiağannyñ jüregi lüpildep, änemine degenşe gümp ietip qaityp şyğa almas tūñğiyqqa tüsip ketetindei
üreilenedi. Alda ne kütip tūrğany bir qūdaiğa aian. Būl üiden
jaqsylyqpen qūtylmasyn biledi. Qoldarynan ölgen adamdy tiriltuden
basqanyñ bäri keletinder aiamasqa bekingen ieken, iendi mine, mūny tiri pende
şyğa almas zyndanğa alyp kele jatyr. Memlekettik qauipsizdik komiteti
ainalysatyndai ne büldirdi? “Para aldyñ” degen jeleumen militsiiä biraz
äureledi. “Aqqa qūdai jaq” demekşi, adaldyğynyñ arqasynda qūtylyp
şyqty. Sary izine şöp salyp, qyr soñyna şyraq alyp tüsken jaulary
qolynyñ ūzyn iekenin körsetip, Memlekettik qauipsizdik komitetinen bir-aq
şyğardy. Aldiiär Aqpanūlyn şarşatqan da osy mekeme bolatyn. Birimen
biri jeñ ūşynan jalğasyp jatqan qarğa tamyrly qazaq atsa oq, şapsa
qylyş bolatyn qūdaidyñ qūlyn būl mekemeden de tapqan. Basqa jağynan
ilik taba almağan soñ saiasi aiyp tağyp, qaityp tūrmastai ietip ūryp
qūlatpaq bolğan tärizdi. Būlardyñ talai syi äzirlep otyrğanyna
Aiağannyñ kümäni qalmady.
Ūzyn koridormen jürip kele jatyp ol san türli oiğa ketti. Sanasyn ürei
bilep, köñili qobaljyğanmen ükimetke, partiiäğa qarsy ieşteñe jasamağan,
öziniñ aqtyğyna imandai sengen jigit aqyr tübi Ūly Şyndyqtyñ
jeñetindigine senuge tyrysty.
Ony tükpirdegi bölmeniñ aldyna alyp keldi de, bürkit tūmsyq jigit işke
kirip ketti. Köp ūzamai qaityp şyğyp, iesikti keñ aşyp:
– Kiriñiz,– dep özi ketip qaldy.
İmene basyp işke kirgen Aiağan törde otyrğan kisige jasqana qarady. Jasy
qyryqtan iendi asqan, dembelşe kelgen, şaşyn qysqalap qyryqtyryp, tik
qaiyrğan sary jigit jyly qarsy aldy.
Joğary şyğyñyz! Mazañyzdy alğanymyzğa keşirim ötinemiz,– dep jyly
jymidy. Öñi jyly ieken, Aiağan köñiline osyny medet tūtty. Sanasyn
jaulap alğan qorqynyştyñ irgesi setinegen sekildi. Bölme iesi nūsqağan
oryndyqqa otyrğannan keiin töñiregine köz jügirtti. Şağyn bölmede tört
oryndyq, terezeniñ tübinde bir tumbaly stol, būryşta seif tūr.
Aiağannyñ közi oñ jaq qabyrğada iluli tūrğan Dzerjinskiidiñ portretine
tüsti. Qanşa körip jürse de añğarmapty, myna kisiniñ jüzi sonşalyq suyq,
tipti asa zärli ieken. Tompaiyp şyğyp tūrğan ieki közi onyñ qatygezdigin
tanytqandai.
– Feliks Edmundoviçti är suretşi özinşe köredi. Suretşi bolsañyz siz
basqaşa salar iediñiz. Solai iemes pe?
Qapelimde ne derin bilmei sasyp qaldy. Jigitten köz almai qadalyp
otyrğan bölme iesi mūny birden añğardy.
– Feliks Edmundoviçti iekiniñ biri ūnata bermeidi. Äsirese mūnda isti
bolyp kelgender,– dep küldi ol. Aiağan onan saiyn abyrjydy. “Mynau
adamnyñ işindegisin biletin päle ğoi” dep oilap, sary jigitke tiksine
qarady.
– Jaqsy,– dedi sary jigit aldynda jatqan papkasyn aşyp. – Siz Aiağan
Quatovsyz. Jasyñyz otyz üşte. Dūrys aittym ba?
– İä.
– Qazaq SSR tarihynan lektsiiä oqisyz. Dūrys pa?
– İä.
– Oqu bitirgeniñizge on jyl bolypty. 1972 jyldan beri institutta
isteisiz. Dūrys pa?
– İä.
– On jyldan beri aldyñyzdan qanşa student ötti?
– Sanağan joqpyn.
– Lektsiiäñyzda taqyryptan şyğyp ketetin kezderiñiz jiı bolyp tūra ma?
Mynanyñ qaida aparyp arandatqaly otyrğanyn iştei sezgen Aiağan onyñ
sūrağyna birden jauap bermei jymiyp küldi. Sary jigit kirpik qaqpai
qadalyp otyr.
“Qaşqanmen qūtylmaisyñ. Qaqpailap qaqpanyma tüsiremin” degendei
senim bar türinde.
– Mūnda solai dep jazylypty.
– Qalai dep?
– Taqyryptan şyğyp ketedi, patriottyq äñgimeler aitady dep.
– Mysaly...
– Mysaly, İermak turaly...
– İä, İermak turaly aitqanmyn,– dep kümiljidi Aiağan. Örttiñ qaidan
şyğaryn iendi bildi. “Äñgime studentterden şyqqan boldy” dep oilady.
– Qalai oilaisyz, İermaktyñ joryğy progrestik rol atqardy ma, joq
älde... – Komitet qyzmetkeri söziniñ aiağyn üzip, Aiağannyñ qalt ietken
qimylyn, jüzindegi nyşandy añdydy. – Tarihşynyñ közimen qarağanda,
İermaktyñ Sibirdi bağyndyruynyñ progrestik roli bar ma?
İermaktyñ atyn iestime delebesi qozyp, Özin-özi ūstai almai ketetin Aiağan
bar şynyn aqtaryp aita salğysy kelip oqtaldy, biraq birjola seiilip
bolmağan qorqynyş jolyn kesti. Aitylğan söz – atylğan oq. İermak
turaly pikirin jasyrğan iemes. Būl jolğy qylyğyna özi de tüsine almai
otyr.
“Osy men neden qorqamyn? Osyğan deiin san ret aitqan pikirimnen qaita
almaimyn ğoi” dep özin-özi qamşylady. Aiaq astynan ūianğan öjet sezim
“özekti janğa bir ölim, qoryqpa, ait” dep namysyn türtpektedi.
– Meniñ biletin İermagym – basqynşy,– dedi Aiağan batyldanyp.
Dauysynda diril joq, jigerli, batyl. “A-a-a, solai ma iedi?” degendei
komitet qyzmetkeri qasyn kerip, tañ qala qarady. – Ol qazaqtardy aiausyz
qyrğan. Būl tarihi şyndyq. Sonan soñ İermak qalasynyñ aty dūrys
qoiylmağan. Qalağa kireberiste İermaktyñ qylyş ūstağan ülken ieskertkişi
tūr. Leninge de däl sondai ülken ieskertkiş ornatylğan joq qoi. Bizdiñ
sotsialistik qoğamğa İermak myrzanyñ qandai ieñbegi siñdi? Qūdaişylyğyn
öziñiz aityñyzşy. İeskertkiştiñ tūğyrynda “İermaku Timofeeviçu –
pokoriteliu Sibiri ot blagorodnyh potomkov pervotselinnikov” degen
jazu bar. Sonda tyñ igeruşiler de Qazaqstanğa İermak siiäqty maqsatpen
kelgen be?
Komitet qyzmetkeri jyly şyrai tanytyp, bas şūlğyp qūiady. Qoldap,
quattap otyrğan siiäqty. Qyzulanyp söilegen Aiağan öziniñ tym artyq ketip
qalğanyn sezip, tilin tistei qoidy.
– Aita beriñiz, toqtamañyz. Äñgimeñiz iendi qyzyp keledi.
– Basqa aitarym joq,– dep küñkildedi jigit. – Mūnyñ sizge ne qajeti bar?
– İermak turaly pikiriñizdi bilgim keledi,– dedi sary jigit şalqaiyñqyrap
otyryp. – Bireuler İermakty batyr dep maqtaidy.
Aiağan onyñ tüpki oiyn tanyp, jetegine jürgisi kelmei, iestimegen kisidei
qyryn qarap, ünsiz tyndy.
– Orys jazuşylary ol turaly kitap ta jazdy ğoi deimin. Oqyğan joqsyz
ba?
– Meni mūnda İermak turaly lektsiiä oquğa şaqyrdyñyzdar ma?
– Ondai nietiñiz bolsa biz daiynbyz.
– Siz mysyq, men tyşqan iemespin ğoi, joldas,– dedi Aiağan şamdanyp. Aiaq
astynan batyldanyp, sary jigitke tik qarap, tik söilegenine özi de qairan
qaldy.
– Ras aitasyz. Äñgimeniñ turasy jaqsy,– dedi komitet qyzmetkeri.
Papkasynan bir paraq qağaz alyp, Aiağanğa körsetti. – Üstiñizden aryz bar.
Bir top adam qol qoiğan.
– Şet ielge qaşqaly jür dei me?
– Şet ielge qaşqysy keletinderdiñ joly aşyq,– dedi komitet qyzmetkeri
jymiyp külip. – Ondai oiyñyz bolsa betiñizden jarylqasyn.
Mynanyñ äden töselgen, tisqaqqan adam iekenin Aiağan tüsindi. Anau jolğy
tergeuşi tärizdi bolar bolmasqa dauys köterip, şyjbalaqtamady. Är sözge
jauaby daiyn. Qarsy aldyndağy adamnyñ ne aitaryn aldyn-ala bilip
otyratyn siiäqty. Abailap, añysyn añdyp söilemese mynanyñ şoqqa
otyrğyzyp keterin ol bildi.
– Sizge tağylğan ülken aiyp – Auğanstan mäselesi,– dedi ol tor köz
däpterge jazylğan jazuğa üñilip. Är söilemniñ astyn kök jäne qyzyl
qaryndaşpen syzyp qoiypty. Soğan qarağanda ieki türli aiyp tağylğan
syñaily. “Qyzyly auyrlauy, kögi jeñildeui şyğar” dep tüidi Aiağan.
– Auğanstanğa meniñ qandai qatysym bar?
– Sony aitamyn-au. Bäse, Auğanstanda neñiz bar sizdiñ? Onda soğys jürip
jatyr. Auğan soğysyna qatysqan joqsyz, ondağy jağdaidy mülde
bilmeisiz. Soğan qaramastan ärtürli pikir aitady dep jazylypty mūnda.
– Auğan soğysynda jalğyz inim qaitys bolğan,– dedi Aiağan mūñaiyp.
– A-a-a, solai ieken ğoi. Tüsindim,– dep jigit qağazyna äldene dep jazyp
jatyp.
Aiağan basyn tömen salyp, oilanyp qaldy. Senimdi deitin bir top
studenttiñ ortasynda tūryp Auğanstanda azamat soğysynyñ jürip
jatqanyn, bizdiñ memlekettiñ jönsiz kilikkenin, ükimet basşylarynyñ
bilmestiginen tolyp jatqan jas jigitterdiñ qyrylyp qalğanyn aitqany
iesinde. “Joq, aitqan iemespin” dep betpaqtyqqa saluğa ar-uiaty jibermedi.
Öz şyndyğyn däleldep, aitysa ketkenmen ieşteñe önbesin, kerisinşe,
basyna bäle tilep alaryn tüsinip, tilin tistep otyr.
Sary jigit tartpasynan üş-tört bet qağaz alyp, Aiağannyñ aldyna
tastady. Är betke jeke-jeke basylğan tekstiñ bas jağyndağy “azamattar”
degen sözdi oqyp, selk iete tüsti. Däl osyndai bir japyraq qağazdy osydan
ieki-üş ai būryn körgeni bar. Ūmytpasa, bireuin qaltasyna salyp, üiine
aparyp oqyğan. Aiağannyñ ūğymynşa, Keñes memleketiniñ kemşiligin,
ükimet basşylary jibergen qatelikter men olar turaly anekdottardy
auyzşa aituğa bolğanmen qağazğa tüsiru jäne halyqqa taratu mülde aqylğa
syimaityn is iedi. Aldynda jatqan qağazdy oquğa jüregi daualamady. Közi
bir bet qağazdyñ orta tūsyndağy asty qyzyl qaryndaşpen syzylğan
söilemge tüsti.
“Auğanstanğa äsker aparu – Keñes ükimetin basqaryp otyrğan qateligi. Būl
– qylmys. Auğanstan halqynyñ kinäsi joq. Olarğa bostandyq beru kerek.
Auğanstandağy äskerdi qaitarudy talap ietemiz”.
Aiağan özin batyl adammyn dep iesepteitin. Biraq mynandai mazmūndağy
ünparaq jazatyndai batyl qimylğa bara almasyn däl qazir iştei
moiyndady. “Memleket basşysyn aşyq synau üşin ne jyndy bolu kerek
nemese dünieden baz keşip, täuekeldiñ qanjyğasyna bailap beru qajet-au”
degen oi keldi oğan.
– Siz qalai oilaisyz, Auğanstanda bolyp jatqan jağdai Keñes ükimetiniñ
ülken saiasaty iemes pe?! – dedi sary jigit, tağy da Aiağanğa tesile qarap,
jymsiiä küldi. – Bizdiñ jigitter ol ielde intetnatsionalistik mindetin
atqaryp jür ğoi. Solai iemes pe!
Aiağan ne derin bilmei dağdardy. Ötirikke üirenbegen basy būl joly da
jauyrdy jaba toquğa jaramai ūstalyp qaldy.
– Siz nemene qarsysyz ba? – Aiağan jauap berudiñ ornyna kürsindi. – Qyzyq
ieken. Sonda mynalardyñ siz turaly jazyp otyrğany şyn ba? “Keñes
ükimetine jan-tänimen qarsy” dep jazady.
– Jala! – dedi Aiağan aşuğa minip.
– Ünparaqty jazğan kim deidi.
– Qatysym joq. Ondai şaruamen ainalyspaimyn.
– İendi qandai şaruamen ainalysasyz?– dep küldi jigit. – İekinşi bir hatta
sizdiñ memleketke qarsy ügit jürgizgendigiñiz turaly aitady.
– Mysaly,– dedi Aiağan yzağa bulyğyp. Sanasyn jaulap alğan qorqynyş
izim-qaiym joğalyp, onyñ ornyn qorğanu instinkti basty. Mynandai
jağdaida sypaiymsyp, syzylyp otyruğa bolmasyn tüsindi.
– Bir hatta Quatov Aiağan degen azamattyñ BŪŪ-nyñ Bas Assambleiäsy 1948
jyly qabyldağan adam pravosy jönindegi jalpylyq deklaratsiiäsyn
köbeitip taratqany turaly jazyldy. Däl sol hatta Quatovtyñ
studentterge Mağjan öleñin jatqa oqyğany aitylady. Al myna hatta
Brejnev joldasty mazaqqa ainaldyryp, anekdottar aitqanyñyz äñgime
bolady,– dedi jigit Aiağannyñ dolyryp, narttai bolyp qyzaryp ketken
jüzine tesile qarap. – Bizde mysal jetedi. Biz sol üşin ailyq alyp
otyrmyz.
Aiağannyñ tūla boiyn ter japty, aiaq astynan bas kötergen batyldyq zymziiä. İeki iyğyna albastydai minip alğan qorqynyş ieki ökpege tepkilep,
tynysyn taryltyp barady. Soñyna myqtap tüsipti, auzynan şyqqan
sözdiñ bärin tizip jazyp jüripti. Būl ieşteñe sezgen ied, bilgen de joq.
Düniede jauym bar, olar osynşalyq aiausyzdyq jasaidy, qatygezdikke
barady-au degen küdik sanasyna kirmegen. Jaqiiämen tikelei iske qatysty
til tabysa almady. Aldiiär Aqpanūlynyñ jağyna ūstazy bolğandyqtan, ol
kisiniñ isiniñ dūrystyğyna közi jetken soñ şyqty. “Bizdi qoldamağan adam
jau. Sondyqtan ony qūrtu kerek” degen printsippen ömir sürse düniede
ädilet bola ma?! Aqiqatsyz ömir süru mümkin be?! Aiağan aqiqat atty
arğymaqqa mindim, iendi Ūly Maqsatyma kedergisiz jetemin dep oilağan,
sengen. Adamdardyñ barlyğyn dos sanady, barlyğyna aq jüreginen
şyqqan adal sözin aitty. “Şyn – miiät, ötirik – uiat” deitin äkesi ieki
söziniñ birinde. Osy ūğym Aiağan ömiriniñ bağdary bolğan. Şyn jürekten
aitylğan sözderi künderdiñ küninde aldynan şyğyp, ziiän jasaitynyn
zerdelese jūmğan auzyn aşa ma? Adamdarğa senip üirengen añqu basy
qyzdyrmanyñ qyzyl tiline ilesip, arandapty aqyry. Añğaldyq! Osynşa
añğal bolmasa abailar iedi ğoi.
“Deklaratsiiäny köbeitip tarattyñ” degeni şyndyqqa jaqyn juymaityn
jala. Äldekim Aiağan Quatovtan dissident jasağysy kelipti. Mūnyñ
atamekeninde jer basyp tiri jürgenin qalamaityn pendeler bar ieken.
Aiağan Quatovtan qūtylsa örisi keñir olardyñ. Qūtylar tübinde. Jala
jauyp jeñe almasa ädiletsiz qara küşke tapsyrar azamattyñ tağdyryn.
Mağjan Jūmabaevtyñ öleñderin oqydy ma ieken osylar? Ainalaiyn orys
halqy ömir boiy Keñes ükimetine qarsy bolğan Buninin dalağa tastady ma?
Bunindi basyna jastanyp jatyp oqityn orys halqy qolyna qaru alyp,
keñes ükimetine qarsy şyğyp pa iedi? Mağjannyñ öleñderin jatqa biletin
qai qazaqtyñ ükimetke, jaña qoğamğa degen közqarasy özgerip ketip iedi?!
Mağjandy ieske alğan, öleñderin jatqa biletin, ony kie tūtatyn adamdardy
jazalau kerek bolsa, onda “joryqty” halyqtyñ maqtanyşy, ary, uiaty dep
ieseptelinetin aqsaqaldardy kinälaudan bastasyn. Solardyñ arasynda
Mağjan aqyndy ieske almaityny, ieske alğanda aianyştan kürsinbeitini
joq. Halyq armanda ketken asyl azamatyn joqtasa nesi aiyp!?
Osynyñ barlyğyn qarsy aldynda özine küle qarap otyrğan türi qazaq, tüsi
orys jigitke tausylyp aitqysy kelip qūlşyndy. “Būl bäribir tüsinbeidi.
Tüsingisi kelmeidi” dep oilap, tilin tistep aldy.
– Siz bizdiñ mekemeni jazalauşy oryn dep oilamañyz,– dedi jigit
külimsirep. İendi baiqady, közi jasyl ieken. Alğaş körgende köziniñ tüsi
basqaşalau siiäqtanğan. “Älde özgerip tūra ma ieken. Qarañğyda janatyn
şyğar” dep oilady Aiağan. – Bizdiñ mindetimiz – kinäsi bar, qatelesken
adamdardy ūstap alyp, jazalai beru iemes, olardy tärbieleu. Sotsialistik
qoğamdağy ärbir mekeme meili ol tärtip saqtau ūiymy, Memlekettik
qauipsizdik komiteti bolsyn, birinşi kezekte tärbie mektebi. Al tärbiege
könbegen adamdarmen söz basqa. Siz meni dūrys tüsindi dep oilaimyn.
Oi tükpirin aqtaryp, janyn jep mazasyzdanyp otyrğan Aiağan onyñ sözine
mülde qūlaq qoimady. Bölmege bürkit tūmsyq jigit kirgende oi jelisi
üzildi.
– Siz jarty sağatqa basqa bölmege bara tūryñyz,– dedi sary jigit jymsiiä
külip.
Bürkit tūmsyq jigit Aiağandy dälizdiñ orta tūsyndağy syrty qañyltyrmen
qaptalğan iesiktiñ aldyna alyp kelip, qaltasyn tintidi.
– Tärtip osyndai...
Bölmege kirgizip, syrtynan jauyp ketti. Aiağan töñiregine köz jügirtti.
Jalğyz oryndyqtan basqa közge tüser ieşteñe joq. Terezege temir tor
salynğan. “Būl jauapqa şaqyrylğandardy uaqytşa qamaityn bölme
boldy” dep oilady Aiağan.
Ol aiadai bölmeniñ işinde äri-beri teñselip jürip, jasyl közdi jigit
iekeuiniñ arasyndağy äñgimeni iesine tüsirip, oi bezbenine saldy.
İermak turaly pikiri ärqaşan aşyq. Onyñ basqynşy iekeni, qylyşynan
qan tamğan asa qatygez adam bolğany tarihi şyndyq. Onyñ qatygezdigi
turaly orys jazuşylary men tarihşylary jerine jetkize jazğan, Aiağan
janynan şyğaryp, jañalyq aşqan joq, İermak Timofeeviçke jala
japqan, küie jaqqan iemes, tarihi derekterge süiendi. İermak turaly
pikiriñ qate dep jazalai almaidy. Barlyq kiltipan Auğanstanğa
bailanysty iekenin işi sezedi. Jalğyz inisiniñ qazasy öte auyr tidi, basyna
tüsken qasiretti äreñ köterdi. Alğaşqyda Auğanstandağy soğystyñ
qylmys iekenin ini qazasy kezinde aşumen aitty. Al keiin Auğanstandağy
jağdaidy oi ieleginen ötkizip baryp, soğystyñ ädiletsiz iekenin,
basqynşylyq niettiñ üstem bolyp tūrğanyn bilgen soñ aitqany iesinde.
Şyndyğy da solai iemes pe!? “İttiñ işine mai jaqpaidy”. Şyndyq
jaqpaidy mynau zamanğa. Sonda qaitpek kerek? Aitqan joqpyn dep
būltalaqqa salyp, basyn alyp qaşar. Odan ne şyğady? Sözin kerek
qylaiyn dep tūrğan adamdy körmedi. Auğanstanğa bailanysty
ünparaqtardy da būdan köretin tärizdi. Bälkim, kuälar tauyp, daiyndap
qoiğan şyğar. Būl oiyndy bastamas būryn daiyndyq jasalğanyna kimniñ
kümäni bar?! Özin mūnda alyp kelmes būryn bir ai ma, älde alty ai ma,
äiteuir biraz uaqyt daiyndalğany anyq. Manağy jasyl köz sary jigit te
tegin adam iemes. Öz isine äbden şeberlengen, kömeidegi kömeskini
boljağyş qu müiiz iekeni körinip tūr. Jarty sağattan keiin qandai ömir
şyğararyn kim bilsin. Könbeske amaly käne. Basyna tüskendi körip aldy.
Sary izine şöp salyp, qyldan qiqym izdep, özin naqaq küidirgen Jaqiiä
siiäqty qaraniet qaraulardyñ mysyq kömbe qylyğyna keudesinen şybyn
jany şyryldap şyğyp ketkenşe qarsy küresedi. Mūny tüsiner,
qaraulyqqa qany qas abzal adamdar tausylyp bitpegen şyğar. Onyñ
şyryldağan jan aiqaiyn iestip, kömek qolyn sozatyn bireu tabylmas
deimisiñ. Adam tağdyryn şeşer ülken oryndarda otyrğandardyñ barlyğy
Jaqiiänyñ suatynan şöl qandyryp jürmegen bolar. Ädil qoğam
azamatynyñ qadyryna nege jetpesin.
Jalğyz qalğan Aiağan köñilge medeu bolar ärtürli oilarğa berilip, özin-özi
jūbatyp, teñselip jürdi de qoidy. Mūndai sätte uaqyt ta şaban
jyljidy. Ol qaita-qaita sağatyna qarağyştap, kündi baqanmen
itergendei mazasyzdandy.
Bügin üiine barmasa Äsemniñ asa qatty mazasyzdanatynyn oilap, berekesi
qaşty. Ol sondai küigelek, säl närsege bola küizelip, küirep tüsedi. Jas
kezinen qiyndyqty köp körip ösken jan qaiğy-qasiretke könpis boluşy
iedi, Äsem ondai iemes, bolar-bolmasqa bordai tozyp, şarşap jüredi.
Üşinşi balasyn bosanğannan keiin jüdep jünjip, aurudyñ tür-türin
tauyp aldy. Osy küni öte älsiz, keide aua jetpei tūnşyğyp, ierni kezerip,
sereiip jatyp qalady. “Toğyz qatynnyñ tolğağy qatar keldi” degendei
soñğy ieki aida jamanşylyq atauly būlardy şyr ainalyp şyqpai qoidy.
Aiağan sağatyna qarady, belgilengen uaqyt äldeqaşan ötip ketti. Olar nege
kelmei jatyr? Jūmys aiaqtalatyn uaqyt ta taiap qalğan ieken.
Bala-şağasyn oilap, jany dyzyqty. Olardyñ jaña qonysqa äli üirene
almai jürgenin, körşileriniñ jūmbaq minezdi tüsiniksiz adamdar iekenin
iesine tüsirip, odan saiyn degbirsizdendi. Jaña tūrağy jūrt közinen tasa,
qalqalau jerde, joldan alys. Qarañğylyq ierte tüsetin mynandai uaqytta
Äsemniñ ieki balasyn jetektep, aialdamadan tym qaşyqtağy päterine deiin
ūzaq jol jüretinin oilap, köñili odan saiyn qūlazydy. Öziniñ jolyn
toryp jürgen top iendi qysastyğyn balalaryna jasardai sūrapyl ürei
şeñgelin aiamai batyrdy. Qorqynyşty oidyñ qūşağynan tezirek sytylyp
şyqqysy kelgendei adymdap bölmeniñ kölemin ölşeuge kiristi.
– Bir, ieki, üş... Bir, ieki, üş, tört... İağni, on ieki şarşy metr,– dep dauystap
söilep, özin-özi aldarqatty. Osy ieki arada manağy jigit qaityp kelip,
Aiağandy būrynğy bölmege bastap apardy. Jasyl köz sary jigit köñildi.
Jymiyp külip, ornynan tūryp, izet körsetti.
– Keşirim ötinemin. Jūmys bitpei keşiguge tura keldi,– dedi ol, Aiağandy
qoltyqtap, törge alyp şyqty. Onyñ mūnysyn jalğan sypaiygerşilik,
aldau dep bağalady.
– Meni bügin bosatasyzdar ma? Joq älde osynda tirkeuge alu üşin
şaqyrdyñyzdar ma?
– Ol öziñizge bailanysty,– dep jymidy jigit. – Siz ben bizdiñ jūmysymyz
ūqsas. Mysaly, Qazaqstannyñ tarihyn bilmeitin studentke bağa
qoimaisyz. Ol qaryz bolyp jüredi. Biz de solai, aitqanymyzdan
şyqpağan adamğa zäbirimiz joq.
– Sonda meniñ ne isteuim kerek?
Jasyl köz sary Aiağannyñ aldyna maşinkağa basylğan bir paraq qağazdy
tastady.
– Tanysyp şyğyñyz.
Aiağan bir bet qağazdy asyqpai ieki qaitara oqydy. Jasyl köz sary iekeuiniñ
arasyndağy bolğan äñgimeni jinaqtap, Aiağannyñ öz kinäsin moiyndağan
haty retinde jazylypty.
– Qalai, dūrys jazylğan ba?
Oilanyp otyrğan Aiağan selk iete tüsti. Basyn şalt köterip alyp,
qarsysynda tük bolmağandai jylmiiä külip otyrğan jasyl közge qarady.
Keudesin aşu kernep, kömeiine kelip qalğan auyr sözdi äreñ tejedi.
– Meniñ atymnan ötiniş jazyp beriñiz dep ieşkimge jalynbaimyn. – Aiağan
üstelde jatqan qyzyl qaryndaşty alyp, öz atynan jazylğan hattyñ är-är
jerin tüzep, jasyl közdiñ aldyna qarai syrğytty. – Men mūndai sauatsyz
jazylğan qağazğa qol qūia almaimyn. Men ğylym kandidatymyn.
Jibergen qatelerin körip, jasyl köz suyq jymidy, betiniñ ūşy qyzardy.
Sol qyzyl jaiylyp qūlağyna jetti. “Qysylğanda adamnyñ qūlağy da
qyzarady ieken-au” dep tañyrqady Aiağan.
– Maşinkadan keiin oqymap iedim,– dedi ol aqtala söilep. – Qatelerdi
tüzetkeniñiz üşin sizge rahmet! Bizdiñ mekeme üşin grammatika ieşqandai
rol atqarmaidy. Bizge qağazdyñ mazmūny kerek.
– Sizge adamnyñ qoly kerek.
– Siz ben biz tüsinise bastadyq. Bala-şağañyz kütip qalğan şyğar.
– Men şyndyqtyñ betine tura qarap üirengen adammyn. Ötirikke qanym
qas. Myna qağazda bir şyn söz joq.
– Barlyğy tekserilgen. Oilanyñyz, joldas Quatov.
– Men öz sözimdi aittym. Qol qūia almaimyn. Kinäm joq.
– Oilanyñyz. Oilanuğa uaqyt mol,– dedi ol jymsiiä külip. Äldekimge
telefon soqty. – Alyp ket. Biz bittik. Al, kezdeskenşe sau bolyp tūryñyz.
Bürkit tūmsyq jigit kelip, Aiağandy manağy bölmege aparyp qamady da,
ketip qaldy.
Ol jazğyz qaldy.
9
Jūmystyñ aiaqtaluyn kütuge Asylhannyñ şydamy jetpedi, brigadirine
jağdaidy tüsindirdi. Aiağannyñ jağdaiyn aita bastağanda brigadir oğan
birinşi ret körip tūrğandai tañyrqai qarady.
– Baiqa, bala, beker bosqa küiip ketip jürme,– dep janaşyrlyq tanytty,
aqyl aitqan boldy. – Men antilerdi bir şaqyrymnan tanimyn. Olarğa
jolama. Bäle adamğa op-oñai jūğa salady. Olar öte qauip-t-ie-ie, şyrağym.
Älgi ğylym kandidaty bola tūra bizdiñ aramyzğa nege keldi deisiñ? Vo-o,
mäsele qaida!.. Ol bizdi ügitteu üşin kelgen. Tüsindiñ be, bala?! Aqymaq
qyzdarğa talai aittym, al olar özimdi mazaqtap, jyrqyldap küledi. Olarda
aqyl joq, kebenamait!.. Al, sen tüsinesiñ, Auğanstanda bolyp kelgensiñ.
Baiqa. Abai bol. Men sağan ieskerttim.
Brigadir jasy alpysqa kelip qalğan, tapal boily, bir sät äreketsiz qarap
otyra almaityn, typyñdap jügirip jüretin mazasyz adam. Ünemi
şyryldap, jau kelip qalğandai jantalasyp, ieldi dürliktirip jüretin
brigadirdi qyzdar mazaqqa ainaldyryp, maza bermeidi. Brigadir degen aty
ğana, äitpese odan yğyp, būğyp jürgen ieşkim joq. Jūmysşylar özi üşin
qarap otyrmaidy. Uaqytynda keledi, uaqytynda ketedi. Şūğyl şaruasy
barlary onyñ aldynan ötedi, rūqsat bermegenine qaramai ketip qalady.
Tyñdamai ketip qalğan adamnyñ jer-jebirine jetip, qyryp-joimaq bolyp,
auzynan tükirigi şaşyrap, beişara jer tepkilep qala beredi. Būryn
Gerkules pen Arabqa arqa süieitin, solardyñ degenimen jürip, tūratyn.
İekeuinen qaimyqqandyqtan ündemeitin qūrylysşylar olardyñ közi
joğalğaly arqa-basy keñip, brigadirdi jüre tyñdaityn, jabylyp
mazaqtaityn ädet tapqan. Küiip-pisip aşulanğannan basqa onyñ qolynan
ne kelsin.
– Men suğa salsa batpaimyn, otqa salsa küimeimin, ağa,– dedi Asylhan
onyñ sözin mūqiiät tyñdap. – Meniñ deneme oq ötpeidi, pyşaq batpaidy.
– İei, sen ne qylğan adamsyñ özi? Bäle jūğady deimin men sağan. Ony juyp
ta, qyryp ta ketire almaisyñ,– dep brigadir küiip-pisti.
– Oğan jala jappañyz.
– Şyndyqty aitqannan men uialmaimyn.
– Uialmaitynyñyzdy bilemiz ğoi, ağa,– dep küldi Asylhan. – Men kettim.
İeñbek künimnen ieki sağatty şegerip tastañyz.
Būryn bala dep mensinbei qaraityn, jūrttyñ közinşe Gerkulesti ūryp
jyğyp, quyp jibergeli beri Asylhanğa degen közqarasy özgergen. Jyly
söilep, aqyl aityp, qamqorsyp jüredi. Sözine qūlaq qoiyp, zeiin salyp
tyñdap otyrsa būl düniede Asylhannyñ odan, iağni Sypataidan basqa
janaşyry joq siiäqty. Söilese ketse til ūşymen bar jaqsylyqty üiiptöge salady.
– Oi, ainalaiyn Asylhan, sağan qosyp jazbasam ieñbek küniñdi
şegermeimin ğoi. Senen nemdi aiaiyn,– dedi brigadir jaramsaqtanyp. –
Baiqaşy, arandap qalmaşy. Qazaqtyñ qatyndary sen siiäqty azamatty
künde tua bermeidi ğoi, ainalaiyn.
Asylhan onyñ “tätti” sözin tyñdap tūra bergisi kelmei, kiınip aldy da
jolğa şyqty. Jolai on iekinşi qazaq mektebine soqty, İeljasty alyp,
Aiağannyñ päterine keldi. İesiz üige basa-köktep kirip baruğa batyly
jetpei, baqty aralap, İeljas iekeui almūrt üzip jedi. Baqtyñ işi taza,
köldeneñ jatqan ağaş joq, Aiağan qoly bosta qarap otyrmaityn siiäqty.
Aulanyñ işi de tap-tūinaqtai.
– İeljas, mamañ qaida ketti ieken, a?
– Oljas pen Bibige ketken şyğar,– dedi almūrt jep otyrğan bala oğan
jasqana qarap.
– Qarnyñ aşqan joq pa?
– Bizge mektepte tamaq beredi.
– İe-ie, dūrys ieken. Inileriñniñ aty kim?
– Inim bireu-au,– dep kürsindi bala. – Onyñ aty Oljas.
– O-o-h-o! Aqyn bolady ieken ğoi.
– Aqyn iemes, azamat bolady,– dedi bala bas şaiqap tūryp. Asylhan
rahattana küldi.
– Ony kim aitty sağan?
– Kökem aitty.
– İe-ie, kökeñ biledi,– dedi jigit balanyñ basynan sipap. İeljas momyn
siiäqty. Mūnyñ jasyndağy balalar bir sät qūiryq basyp, tynyş otyra
almauşy iedi. Balanyñ üsti-basy mūntazdai, aq jeidesiniñ jağa-jeñi de
kirlemegen.
– Qaryndasyñnyñ aty kim?
– Bibi.
– İe-ie, iä, Bibi iekenin bilemin ğoi,– dep küldi jigit. İeljasty özine tartyp,
qūşaqtap otyrdy. – İeljas ülkeigenge kim bolasyñ?
– Azamat bolamyn,– dedi ol mūrnyn tartyp.
– Oi, azamat! Iniñ iekeuiñ ülken azamat bolasyñ.
– Bibi de azamat bolady, ağa.
– İä, üşeuiñ de azamat bolasyñdar,– dedi jigit kişkene balanyñ jauabyna
şyn riza bolyp. İesine balalyq şağy tüsti. Üiine kelgen, ketken adamdar
“kim bolasyñ” dep sūraityn, kişkentai Asylhan “bastyq bolamyn” dep
taq iete qalatyn.
– Oi, azamat! Käne qolyñdy jai, bata bereiin,– deitin ülkender. Solar
bata berse degeni bolatyndai maldas qūryp, alaqan jaiatyn. Auyl balasy
üşin kolhoz basşysynan ülken adam joqtai bolyp körinuşi iedi.
– Meniñ balam bastyq bolady,– deitin balasyn maqtanyş körgen ana.
Kolhozdyñ bastyğyn qonaqqa şaqyryp, onyñ batasyn aluğa
tyrysatyndar köp boluşy iedi. Asylhandardyñ kolhozyna ondailardyñ
talaiy kelip, talaiy ketti. Auzyna aq it kirip, qara it şyğatyn bädikterdi
de, jatyp işetin maskünemderi de boldy. “Mynalarğa qor bolğan qairan
oryn-ai” deitin Mūsahan qariiä älgilerden tüñilgende.
Kolhoz bastyq boludy armandap ösken qaraşa auyldyñ qarasiraq
balalarynyñ arasynan bükil iel maqtanyş tūtar azamattar az şyqqan joq.
Biraq Asylhan olardyñ jolyn qumady, Mūsahan qariiänyñ aituymen
“räikömniñ” oquyna keldi. Räikömniñ birinşi hatşysy bitirgen tarih
fakultetine birinşi jyly tüse almai, auylğa qaityp oralğan soñ ärtürli
jūmys istedi, jeltoqsan aiynda äskerge şaqyryldy.
Mektep qabyrğasynan keşe ğana şyqqan bozökpe balalardyñ birazyn
birer ai Aşhabattyñ mañynda oqytyp, jaz şyğa Auğanstanğa alyp
jöneldi. Bir jarym jylda ne körmedi deisiñ, talai ret ajal auzynan
qaldy, duşmandardyñ qolyna da tüse jazdady. Qūs qanaty küigendei
aptap ystyqta jer jastanyp, aşyq dalada, şaqyraiğan künniñ astynda
bas köteruge şamasy kelmei jatqanda üş kündik päniden sūmdyq jeritin.
Bas köterse-aq duşmannyñ oğy izdep taba qūiatyn. Azapqa şydamağan jas
jigitterdiñ talaiy qai jerde būğyp jatqany belgisiz duşman mergeniniñ
nysanasyna ainaldy. Qarşadaiynan beinet körip ösken Asylhan şydady,
aspan ainaly jerge tüserdei ystyqta zilmauyr jük köterip, qanşa
şaqyrym jol jürse de, kenetten duşmandardyñ tosqauylyna tap bolyp,
jauyp tūrğan oqtyñ astynda qalsa da syr bergen joq. Birneşe kün küşi
basym jaudyñ qorşauynda qalyp, bir tamşy suğa zar bolyp jatqanda da
ürei şaqyryp, ümitin üzgen iemes. Şybyn jany şyryldap, bir kündik
jaryq säule üşin jantalasty. Qiyndyqqa şydamağan jas jigitterdiñ
talaiy sol töbeniñ ieteginde mäñgilikke qalyp qoidy. Äskerge birge
alynyp, Auğanstanda bir jarym jyl boiy qol ūstasyp qatar jürgen,
talai-talai qysylşañ qiiäda bir-birine ies bolğan beseudiñ iekeui ielge
qaituğa daiyndalyp jürgende oilamağan jerden qaza tapty. Qalanyñ qaq
ortasynda tapaidyñ tal tüsinde ieki bozdaqty bauyzdap ketti.
Auğan soğysy qanşama bozdaqtyñ basyn jūtty ieken? Qanşa bozdaqtyñ
izin ajal añdyp jür ieken? Būl soğys äli qanşağa sozylar ieken? Bir jarym
jylda Asylhan kimmen kimniñ soğysyp jatqanyn bile almady. “Özimen özi
kelise almai qyryq pyşaq bolyp jatqan ieldiñ arasyna tüsip, beker qan
tökkenimiz qalai? Jap-jas jigitter kim üşin qyrşynynan qiylyp
jatyr?” Osy taqylettes sūraqtarğa jauap izdep, ünemi tūiyqqa tireletin.
Biledi deitin adamdar iyğyn qiqañdatyp, būrylyp ketedi. “Auğanstanda
internatsionaldyq boryşyn ötep jatqan bizdiñ balalar” dep maqtanyp
otyratyn qazaqtardyñ qamsyzdyğyna, taiyzdyğyna küiinetin. Şydai
almai oiyn aqtaryp salatyn, sol üşin ülkenderden talai ret auyr söz
iestidi.
– Ağatailar-au, özimen özi kelise almai jatqan ağaiyndardyñ arasyna tüsu
otqa mai qūiğanmen birdei iemes pe?! Küni ierteñ “internatsionaldyq
boryşymyzdy öteimiz” dep amerikandyqtar Qazaqstandy basyp alsa ne
der iediñizder,– dep şyryldağan Asylhandy aldymen audandyq komsomol
ūiymyna şaqyryp, äbden silkilep, silikpesin şyğardy, sonan soñ mūnyñ
özin bosatyp, Mūsahan qariiänyñ miyn aşytqan. Partiiä basşysynyñ
aqyly – azyq, sözi – susyn degen tüsinikpen ğūmyr keşip kele jatqan
Mūsahan qariiä audandyq ūiymnyñ birinşi hatşysynyñ aldynan jer
bolyp şyqqan. Süiretilip üiine kelgen soñ iegilip jürip, Asylhandy
qamşynyñ astyna alğan. Şyryldap arağa tüsken kempirin de aiağan joq.
– Süiekke tañba salğanşa ölgeniñ jaqsy iedi ğoi itten jaralğan-au. Keñes
ükimetine qarsy söz aityp, tiridei körge tyqtyñ meni,– dep küni keşe aman
kelgenine quanğannan jylap, qūşaqtap aimalağan balasyn kökala qoidai
qylyp sabady. Asylhan äkeniñ qolyn qaqqan joq, jany qinalsa da
şydady.
Audanğa baryp, räikömnen keşirim sūra,– dep qorqynyştan köz jasyn
köldetken anasynyñ tilegin oryndamady. “Auğanstanda qyrşynynan
qiylğan dostarymnyñ nazasyn aittym” dep oilağan Asylhan ol kezde
bireudiñ aldyna kişirip baryp, bas ietindei iemes iedi.
Audandyq partiiä ūiymyna şaqyryp, basyna qara aspandy töndirip
qorqytqanmen yğa qoimady. Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ audandyq
bölimşesine qaita-qaita şaqyrtyp, oq pen ottyñ ortasynan küni keşe
kelgen Asylhannyñ basyn äurege saldy. Ün-tünsiz bas şūlğyp jüre
almasyna közi jetken jigit ieşkimmen aqyldaspai Almatyğa tartty da
ketti. Soñyna tüsip, ieşkim izdegen joq...
– İeljas, atañnyñ aty kim?– dep sūrady, qalyñ oidyñ tūmanynan äreñ
şyqqan jigit oryndyqqa bailap qoiğandai tapjylmai otyrğan baladan.
– Atamnyñ aty Quat.
– Atañdy sağyndyñ ba?
Bala bas izep, aqyryn ğana kürsindi.
– Birinşini bitirip, auylğa baramyn. Onda meniñ tory taiym bar.
– Kelesi jazğa deiin taiyñ qūnan şyğady.
– Atam iekeumiz jailauğa baramyz.
– Atañ ne isteidi, İeljas?
Bala müdirip qaldy. Atasynyñ ne isteitindigin bilmegenine qysylyp, közin
jypylyqtatyp, Asylhanğa jasqana qarady.
– Atamnyñ aiağy auyrady, ağa. Bir aiağyn faşister atyp jibergen,– dedi
bala “jūmys istemeitin” atasyna ara tüsip. – Onyñ ordeni köp. Mine,
mūnşa.
On sausağyn körsetip, basylyp qalğan ieñsesin köterdi. Asylhan arqasynan
qağyp iedi, İeljastyñ ieki tanauy şelektei bolyp, quanyp qaldy.
Atañ batyr ieken. Sen de batyr bolasyñ,– dedi Asylhan sağatyna qarap.
Sağat altydan asyp barady ieken.
– Men batyr bola almaimyn, ağa.
– Nege?
– Batyr bolu üşin soğysqa baru kerek.
– Nesi bar, qolyña avtomat alasyñ da, poezğa otyryp baryp kelesiñ.
– Men ülkeigende soğys bolmaidy, ağa. Faşisterdiñ barlyğyn meniñ atam
men auyldağy Qoşqarbai degen şal qyryp salğan,– dedi İeljas, ieki tanauy
deldiıp, köñilin maqtanyş kernedi. – Men ülkeigende kommunizm bolady,
ağa. Biz – Oljas, Bibi üşeumiz samoletpen kommunizmge baramyz.
İeljastyñ sözine razy boğan Asylhan rahattana külip, ony qūşaqtap,
betinen süidi. Osy kezde aulanyñ iesigi aşylyp, ūzyn boily, bet bir uys,
tyriğan aryq qyz kirdi. Ol jaqyndap kelip, sälemdeskenniñ yrymyn
jasap, basyn bir şūlğyp qoidy.
– Quatova Äsemdi jedel järdem auruhanağa alyp kelgen,– dedi qyz bir
japyraq qağazdy Asylhanğa ūsynyp. Auruhananyñ adresi ieken. – Mağan
ötiniş bildirip iedi. Sau bolyñyz!
– Rahmet! – dedi Asylhan şūğyl būrylyp, ūzap bara jatqan qyzdyñ
soñynan dauystap. – Oljas pen Bibiniñ baqşasyn bilesiñ be, İeljasjan?
– Būrynğy üidiñ janynda,– dedi de, baqşağa barar joldy syzyp körsetti.
– İeski üiden şyğyp, tura jüru kerek. Dükenniñ janynan būrylyp, bylai
jürsek körinip tūr.
– Olai bolsa tezirek kiımiñdi auystyr. Oljas pen Bibige baramyz.
Taksi jaldap, Tatar slabodkasyna keldi, balalar baqşasyn köp qinalmai
tauyp, ieki balany alyp, qaityp oraldy.
Asylhandy būryn bir-aq ret körgen balalar oğan ürke qarap, bir būryşta
bürisip-bürisip, tym-tyrys otyr. Änşeiinde jügirip tynym tappaityn üş
jasar Bibi mop-momaqan bola qalypty, äkesi men şeşesi kirip kelerdei
älsin äli iesikke jautañ-jautañ qaraidy. İeki qolyn tizesiniñ üstine qoiğan,
Asylhannyñ qalt ietken qimylyn añdyp otyr. Bes jasar Oljas ta tymtyrys, ieki közi jypylyqtap, beitanys jigitke jasqana qarap qūiady.
– İeljas, men dükenge baryp keleiin,– dedi Asylhan kürtesin kiıp jatyp. –
Bibi men Oljasqa qandai kämpit äkelsem ieken ä?
– Tätti kämpit äkeliñiz,– dedi oğan üirenisip qalğan İeljas. Kişkentai iekeui
auyz aşqan joq, ierinderi salpiyp, qimyldamai otyr.
– Men tez kelemin,– dep Asylhan şyğyp ketisimen Oljas pen Bibi
oryndarynan tūra salyp, tamaq qūiatyn şkafqa jügirdi. Būryn jetken
Oljas jalğyz tal kämpitti ala salyp, törgi bölmege qaşyp kirdi. Bibi
üidi basyna köterip baqyryp, ağasynyñ soñynan jügirdi. Tösektiñ astyna
kirgen Oljas kämpitti auzyna salyp jiberdi. Onyñ qaida tyğylatynyn
biletin üş jasar qyz baqyryp kelip, ieñbektep tösektiñ astyna kirgen.
– Ällau, joq! – dep Oljas qolyn jaidy. – Ällau, mysyq jep qoidy.
Bibi qaidan könsin. Jer tepkilep, dauysyn küşeite tüsti. Ne isterin
bilmei sasqalaqtağan Oljas tösektiñ astynan ieñbektep şyğyp, as üige
qaşty. Bibi qalsyn ba, şyryldap jylap, ağasynyñ soñynan jügirdi.
– Oljas, ber kämpitti! – dep jetip kelgen İeljastan qoryqty ma, auzyn
aşty.
– Ällau, joq... Işime tüsip ketti.
Ağasynyñ kämpitti jep qoiğanynan közi jetken Bibiniñ aiqaiy odan
saiyn küşeidi. Asty-üstine tüsip, bäiek bolğan İeljasty keudesinen
iterip-iterip jiberip, jer tepkilep jylady.
– O-o! – dep dauystap jiberdi İeljas. – Mamam keşe köp-köp kämpit satyp
äkelgen. Baqtyñ işine tyğyp qoiğan şyğar. Jüriñder izdeimiz.
Qyzdyñ dauysy sap tiyldy. Ornynan tūra salyp, tompañdap syrtqa
bettegen İeljastyñ soñynan jügirdi. Oljas ta senip qalypty, ärbir
ağaştyñ tübine kelip, şalqaiyp joğary qaraidy.
– Kämpit almūrtqa ainalyp ketken şyğar,– dedi İeljas uiatqa qalmas üşin.
Ony ülken adamdai köretin inisi men qaryndasy sendi.
– Körşiniñ iti jep qoiğan şyğar,– deidi Oljas.
– Aimūt jeimin,– dep qyñqyldady qyz. Oljas iejelgi ädeti boiynşa tağy
da ierte qimyldady, jerden tas jinap alyp, almūrt ağaşyn atqylauğa
kiristi.
– Bireudiñ basyn jarasyñ,– dep zekidi İeljas.
– Bileudiñ basy qanaidy,– dep Bibi iernin būrtitty. Sol ieki arada
Oljastyñ laqtyrğan tasy tiıp, jalğyz tal almūrt jerge tüsti. Daiyn
tūrğan Oljekeñ jerge tüsken almūrtty ilip alyp, tūra qaşty.
– Mağan bei! Aimūt bei! – dep ağasynyñ soñynan jügirdi qyz.
– Bibi, beri kel! Mine, almūrt,– dep dauystağan İeljastyñ sözin qūlağyna
qystyrmady. Ol üşin düniede Oljastyñ qolyndağy qaq bölingen
almūrttan tätti ieşteñe joq. Jerge topyldap tüsip jatqan almūrtqa
qaramady, ağasynyñ soñynan üige kirip ketti.
İeljas qağyp tüsirgen tört tal almūrtty alyp, üige kirgen, älgi iekeui
körinbeidi. Jailap basyp, tüpki bölmege kirdi de ieñkeiip, tösektiñ astyna
köz jügirtti, iekeui qūşaqtasyp, jartykeş almūrtty kezek tistep, mäz
bolyp otyr ieken. Osy kezde syrtqy iesik aşylyp, Bibi men Oljas tösektiñ
astynan asyğys ieñbektep şyğyp, alaqailap auyzğy bölmege jügirdi.
Asylhandy körip, keri qaşyp, tösektiñ astyna tyğyldy.
– Balalar men kämpit äkeldim,– dep dauystady jigit. Biraq iekeui tösektiñ
astynan şyğa qoimady. – Tätti toqaş jeitin balalar mūnda kelsin. Oi,
İeljas, sen bärin jalğyz öziñ jep qūiasyñ ba?
– İä, jep qūiamyn.
– Bibi men Oljasqa qaldyrsañşy. – Asylhan ädiske köşti. İeki bala köpke
şydamady, jarysa jügirip keldi. – Mamalaryñ dükende kezekte tūr.
Mynany senderge berip jiberdi.
Asylhan iekeuine ieki-üş taldan kämpit ūstatyp, qalğanyn qoldan jasalğan
şkaftyñ joğarğy söresine qūia saldy da, tamaq jasauğa kiristi. Tüpki
bölmege kirip ketken Oljas pen Bibi köp ūzamai qaityp keldi, jautañdap
Asylhanğa bir, söredegi kämpitke bir qaraidy.
– Kämpitteriñdi jep qoidyñdar ma? – dep sūrady jigit. İeki bala jarysa
bas şūlğydy. – Taqpaq bilesiñder me?
İekeui de ünsiz. Oljas biletin taqpağyn iesine tüsire almai tūr ma, älde, aita
jöneluge batyly jetpedi me, İeljasqa jautañdady.
– Al, käne kim aitady.
Oljas tömen qarap, basyn būlğañdatyp, qisalañdap küle bastady.
– Sender taqpaq aitpasañdar körşiniñ balasyn şaqyramyn da, barlyq
kämpitti berip jiberemin.
– Körşiniñ balasy joq, ağa,– dep taq iete qaldy manadan beri inisi men
qaryndasyna iştei jaqtasyp, ünsiz otyrğan İeljas.
– Joq bolsa öleñdi özim aitamyn da, barlyq kämpitti jep qūiamyn,– dedi
Asylhan ieki kişkentaiğa tesile qarap. Bibiniñ közi jypylyqtap,
Oljastyñ külkisi sap tiylyp, ağasyna būryldy.
– Ağa, men aitaiynşy,– dedi İeljas ornynan tūryp.
Degende Balqadişa, Balqadişa,
Jelkildep sazğa bitken tal Qadişa.
Bir iemes, ieki jeñgeñ kelip otyr,
Rūqsat bizden sizge bar Qadişa,–
dep ändetti Asylhan. Sonan soñ ornynan tūryp, bir tal kämpitti aldy da,
asyqpai otyryp qağazyn arşyp, auzyna salyp jiberdi. İeki kinkeştaida ün
joq, jigittiñ auzyna qarap, tamsanyp-tamsanyp qūiady.
– Käne, qaisysyñ taqpai aitasyñdar?
Oljas jymyñdap külip, qisalañdap ortağa şyqty. Taqpaqty bastarda
qolyn tömen jiberip, külkisin tiyp, Asylhanğa tik qarady.

Bala, bala, balapan,
Käne, qaisy alaqan?
Sausaqtaryñ äibat,
Bylai-bylai oinat.
Top-top-top basaiyq,
Jalaudan kün jasaiyq.
Jasa-jasa jarqyn kün,
Jasa-jasa altyn kün...
– Oi, jaraisyñ azamat!
Asylhan ony qūşaqtap, betinen süidi de, ieki tal kämpit ūstatty. Oljas
onyñ bireuin qaryndasyna berdi. Jigittiñ işi ieljirep, jüregi iezilip ketti.
İesine tete inisi tüsip, köñilin sağynyş baurap aldy.
– Bibi, taqpaq aitasyñ ba?
Ortağa şyqqan qyzdyñ ieki közi üstelde jatqan kimpitte. Aitpaq bolğan
taqpağyn ūmytyp qalğan ba, közin jypylyqtatyp ūzaq oilandy.
Qaryndasyna jany aşyp ketti, bilem, İeljas şydap otyra almai ornynan
tūrdy.
– Bibi üşin men aitaiynşy, ağa,– dedi dauysy dirildep.
– Bibi, öziñ aitasyñ ba?– dep sūrady jigit. Qyz bas izedi. Asylhan
İeljasqa ūrlana qarady, kişkentai qaryndasymen birge qinalyp, jylap
jibererdei iegi kemseñdep tūrğan balanyñ bauyrmaldyğyna süisindi. Bir
sät öziniñ balalyq şağy iesine tüsti...
Mūsahannyñ kindiginen jeteu iedi. Jaz ailarynda äke men şeşe üi betin
körmei, tañ atar-atpastan ketip, qarañğy tüskenşe tepeñdep kolhozdyñ
ieşqaşan bitpeitin jūmysynda jüretin, tünniñ bir uağynda oralatyn.
Şiettei balalar birin-biri köterip, birin biri jetektep jürip ierjetti. Äke
men şeşeniñ tepeñdep jürip tabatyny jüz-aq som. Tapqandary balaşağanyñ tamağyna jetpeidi, sonda da bolsa Mūsahannyñ otbasy “barğa
qanağat, joqqa salauat” dep ömir sürdi. Artyq aqşa tabamyn, dünie
jinaimyn dep momyn äke janyn qinap, janyqqan joq, jeti perzentiniñ
amandyğyn olja kördi. Jeti bala tatu bolyp östi, birinsiz biri dastarhanğa
otyrmaityn asa bauyrmal iedi...
– Ağa, Bibi üşin men aitaiynşy,– dep qiyldy Oljas. – Ol äli kişkentai.
– İe-h-ie, ülkenmin,– dep Bibi auzyn būrtitty. Janyna kelgen Oljaspen
teñeskisi kelip, ökşesin köterdi. Lekip kömeiine kelip qalğan külkini jigit
äreñ tejedi.
– Bibi ülken, ol taqpaq biledi,– dep Asylhan onyñ qolyna bir tal kämpit
ūstatyp iedi, ol taqpaqtai jöneldi.
Baqa, baqa, balpaq,
Basyñ neşe jalpaq,–
dedi de qol şapalaqtady.
Käne, bärimiz qol soğaiyq, balalar,– dep Asylhan qol soğyp, rahattanyp
küldi. İeki bala da mäz, iyqtarynan auyr jük tüskendei, qabaqtary
aşylyp, jadyrai külip tūr.
Ainalaiyn baladan,
Tauyp alğan daladan,–
dep ändetti Bibi. Üşeui duyldatyp qol soqty. İeki bala ierekşe mäz,
qaryndastarynyñ önerine riza bolğany sonşalyq, birine-biri qarap,
jymiyp külip qūiady. Qyzynyp alğan kişkentai qyz toqtaityn iemes,
biletin taqpağyn birinen keiin birin aityp, özi bastap qol soğady.
Nu, pogodi, zais,
Bizdiñ üiden şai iş.
Şai işpeseñ qoi,
Bii toqtyny soi,–
dedi de qol şapalaqtap, Asylhannyñ betine qarady.
– Oi, azamat! – dedi jigit Bibini qūşaqtap. İeki betinen kezek süidi. – Myna
kämpittiñ bäri seniki.
Alyp kelgen kämpitti dorbasymen qyzdyñ qolyna ūstatty. Bibi mäz. İeki
ağasynyñ qaltasyna uystap kämpit salyp, jymyñdap külip jür. Birimen
biri asa tatu, bauyrmal iekeni körinip tūr. Äke men şeşe alauyz bolsa
balalardyñ bir-birin syilamaityndyğyn, bir-birine meiiri tüsip, iemeşegi
iezilip tūrmaityndyğyn Asylhan biledi. Äke-şeşeniñ alauyz, arazdyğy
balalaryna op-oñai jūğady. “Kişkentai qyzdyñ ieki ağasyna bauyrynyñ
iezilip, baryn solardyñ qaltasyna tyqpyştauy tärbiesiniñ
jaqsylyğynyñ, ata-ananyñ bir-birine degen syilastyğynyñ körinisi” dep
oilady jigit.
Osy jasyna deiin jamanatqa qalmai, ataña nälet degizbei, janyna kir
jūqtyrmai jürse birinşi kezekte ata-ananyñ bergen tärbiesiniñ arqasy.
Ülken oqu tauysyp, ülken astaudan jem jemese de, zor lauazymğa ie
bolmasa da ata men ana jeti balağa dūrys tärbie beruge tyrysty. Kündiztüni kolhozdyñ jūmysynan qoldary timei, mūryndarynan şanşylyp
jürse de bala tärbiesin bir sät ūmytqan iemes, äke men şeşe jeke basynyñ
ülgisi arqyly jetuine ülken yqpal jasady. Ūldardyñ barlyğy kisi
balasyna jamanşylyq oilamaityn, qolynan kelgenşe kimge bolsa da
jaqsylyq jasauğa daiyn tūratyn, ölip bara jatsa ötirik söilemeitin,
böten turaly ğaibat aitpaityn äkelerine ieliktep östi. Auyldyñ kempirşaly “şirkin, Mūsahannyñ ūldary men qyzdary-ai” dep riza bolyp
otyratynyn Asylhan talai ret öz qūlağymen iestigen. Äke men şeşege
būdan artyq ne kerek? Ūl-qyzdary turaly maqtau iestise ieki käriniñ töbesi
kökke ieki-aq ieli jetpei qopañdap otyrady. Bir auyz jyly lebizge mäz ieki
käri basqalar sekildi dünie jiğan joq, bala-şağasy köp bola tūra ülken üi
de saldyrmady, malymdy köbeitemin dep jantalaspady. Mūsahan qariiä
keibireu siiäqty qai jerden paida tüser ieken dep qasapşynyñ itindei
jalmañdağan joq, kolhozdyñ bailyğyn ūrlap-jyrlap üiine tasymady.
Sypyranyñ işinde otyryp, jambasynyñ astynan jep, kekirigi azğan
üzeñgi bauy segiz qabat keibireudiñ ağyl-tegil tirşiligine qyzyğyp,
qyzğanyş bildirmedi. Azyna mäz boldy, soğan täuba dedi. Qoñyrqai ğana
tirşiligi bar Mūsahan men Aiğanymnyñ bala-şağasynyñ amandyğynan
basqa tilegi joq iedi. İerli-zaiypty iekeui üşin jeteuiniñ amandyğynan asqan
bailyq ta, baqyt ta bolmaityn.
Bizdiñ baqytymyz – balalar,– deitin Mūsahan qariiä kempirine. – Bailyq –
qolğa jūqqan mai, jusañ ketedi. Molşylyq zamanda azdap ta bolsa
joqşylyq körmei ösken bala qaiyrymsyzdau, paryqsyzdau bolyp ösedi.
Olar ömirdiñ bir sätki auyrlyğyn, qiyndyğyn kötere almai tozyp, jünjip
ketedi. Joqşylyq körip ösken bala bardyñ qadirin biledi, meiirimdi
bolady.
Meimanasy tasyp, täubasyn ūmyta bastasa iesine äkesi tüsedi. “Balam,
adamnyñ küni adammen. Aqyryn jür, anyq bas” dep sybyrlaidy äkesi är
sät saiyn. Osy ömirinde tiri pendege jasağan qiiänaty joq, şamasy
kelgenşe kömektesti, aqyly jetken jerge deiin ädil boluğa tyrysty.
Jaqsy bolyp jürse ösken uiasynda alğan tärbiesiniñ arqasy şyğar.
Bir isimen äkeniñ köñilin qaldyrdy. Ündemei-aq qoiuyna bolar iedi. On
iekide bir güli aşylmai tūryp qyrşynynan qiylğan bozdaqtar iesine tüsip,
şydai almai şyndyqty aitqan. Äkem tüsiner dep ümittengen. Biraq
Mūsahan qariiä tüsinbedi.
– Partiiä aitsa oryndau mindet. Partiiänyñ aituymen biz de soğysqa
barğanbyz, qan tökkenbiz,– dep aiqailağan äkege pätua aitqan.
– Sizder Otandy qorğadyñyzdar. Al biz şe? Biz kimdi kimnen qorğadyq?
Asylhannyñ sözin Mūsahan qariiä qūlağyna qystyrmağan. Qarşadaiynan
partiiäğa tabynyp ösken şal üşin Auğanstandağy soğystyñ qatelik iekenin
aitudan ülken qylmys joq iedi. Sol üşin ūlyn keşire almady.
Osy küni ol kisi qatty qinalyp jürgen şyğar. Mūsahan qariiä syrttai
qarağan adamğa öte qatal siiäqty köringenmen köñili bos, bolar-bolmasqa
iegilip jüre beretin küirek kisi. Anasy baiğūs kün saiyn balasyn oilap,
köz jasyn syğyp-syğyp alatyn şyğar. Bauyrlary hat jazğan saiyn
“auylğa kelip qait, anam ieki söziniñ birinde seni ieske alyp jylaidy.
Künnen künge qartaiyp barady. Kökem de äreñ jür” deidi. Äkesiniñ beti
oñailyqpen beri qaramaitynyn biledi. Ol kisiniñ dini qatty.
– Ağa, şai qainap ketti,– dedi İeljas aqyryn ğana iyğynan türtip.
Asylhan qalyñ oidyñ iıriminen tez şyqty. Gazdy öşirip, dastarhan
daiyndauğa kiristi.
– Al, balalar, qol juyñdar,– dedi dastarhan daiyn bolğan kezde. Alğaş
körgendegidei iemes, balalardyñ boiy üirenip qalğan siiäqty, Asylhandy
jatyrqamai, jaltaqtamai kelip, dastarhanğa otyrdy. İeljas qaryndasyn
tamaqtandyruğa kiristi. Ülken adam siiäqty salmaqty, arakidik Bibige aqyl
aityp qūiady. Qyz onyñ aitqanyn oryndauğa üirengen ieken.
Anasynyñ qoinyna jatyp üirengen Bibi ūiyqtarğa kelgende qyñqyldap
jylap, üige bergen tapsyrmasyn jazuğa otyrğan İeljastyñ berekesin
aldy. Ūiqy tyğylğan közin uqalap-uqalap jiberip iesineidi de:
– Mamama baiamyn,– deidi jylamsyrap.
– Sen jata tūr. Mama qazir keledi,– deidi İeljas aldausyratyp. Biraq
Bibiniñ könetin syñaiy joq, ağasynyñ qolynan ūstap alğan. Oljas jatty
da ūiyqtap qaldy. İeljas sabağyna daiyndala almady, birazdan keiin
öziniñ ūiqysy keldi. Mazasy ketken qyz jaña öner şyğardy.
– Meni kötei! – dep qyñqyldağan Bibi. Közine ūiqy tyğylyp, äreñ tūrğan
jeti jasar bala ony qalai kötersin.
– Basym auyrdy,– dep jaltaryp iedi, Bibi köne qoimady. İeljas aşuğa
mindi, qabağyn tüiip, qaryndasyna zeki söiledi. – Jat ta ūiyqta, ierteñ
ierte tūru kerek.
Syltau taba almai tūrğan qyz jylap qūia berdi. Jūbatpaq bolyp qūşaqtap,
betinen süigen ağasyn keudesinen iterip, üidi basyna köterdi. Ne isterin
bilmei Asylhan abyrjydy.
– Kele ğoi men kötereiin,– dep qūşağyn jaiyp iedi, közine ūiqy tyğylyp
äreñ tūrğan qyz qarsylaspady. Asylhan ony köterip jürip, yñyldap än
aita bastady. Kişkentai qyz tanauy pysyldap ūiyqtap qaldy.
Balalar tügel ūiyqtağannan keiin Asylhan syrtqa şyğyp, iesik aldynda
qydyrystap biraz jürdi. Irgedegi kişi Almaty özeniniñ saryny bäseñ.
Soğan qarağanda su süiektenip qalğan siiäqty. Jūldyzdar jypyrlap jiı
şyğypty. Qarakök aspannyñ tösinde iz qaldyryp, bil jūldyz aqty. Tün
äjeptäuir salqyn ieken. Teristikten öñmennen öterdei ötkir jel soğyp tūr.
Syrtta köp jüre almai Asylhan işke kirdi. Üşeui qannen qapersiz
ūiyqtap jatyr. Jigittiñ jüregi ieljiredi, köñilin üş balağa degen
aiauşylyq sezimi äuektedi.
Qağaz, qalam tauyp, ata-anasyna hat jazuğa otyrdy, sözdi neden bastaryn
bilmei basy qatty. Oquğa tüse almai qūrylysta jūmys istep jürgenin
aitsa anasynyñ köñili sögilip, myqtap qapalanatynyn biledi. Ötirik
aityp, anasyn aldauğa däti barmady. Habar bermei jatyp aluğa jäne
bolmaidy, baiğūs anasynyñ tün ūiqysynyñ tört bölinip, bir japyraq
qağazğa zar küide, işin it tyrnağandai qinalyp jürgenine kümäni joq.
Ūlynyñ amandyğyn bilse köñili ornyna tüsip, bir jasap qalar iedi.
Ūzaq otyryp anasyna amandyğyn bildirip, äkesinen keşirim sūrap, jarty
bet hat jazdy. Osydan keiin iyğynan basqan auyr jük tüskendei boiy
jeñildep, jany jai tapty. Ūiqy şaqyra almağan jigit bir būryşqa
ädemilep jinap qoiğan gazetterdi aqtaruğa kirisken, birazdan keiin odan da
jalyqty. Aiağannyñ jinağan kitaptaryn qarap şyqty, anau kezde Almas
iekeui alyp kelgen qazaq entsiklopediiäsyna şkaftan oryn timei, töbesine
şyğyp ketipti. Ol biraz kitap jinapty jäne köpşiligi qolğa tüse
bermeitin asyl mülik siiäqty. Aiağandy köşiriskende Almas iekeuin osy
kitaptar şarşatqan.
“Apyr-au, ol kisini KGB nege äurelep jür?”.
İesine Aiağannyñ äñgimeleri tüsti. “Sonda KGB jeke adamdardyñ yqpalynda
jüre me?” degen sūraq Asylhannyñ oiyn tūsady. Qanşa oilansa da būl
sūraqtyñ jauabyn tabuğa aqyly jetpedi.
Memlekettik qauipsizdik komiteti ainalysatyndai Aiağannyñ ülken
kinäsiniñ baryna sene almai oiy onğa, sanasy sanğa bölinip, köñilin küdik
arbady. Kisi balasyna jamanşylyq tilemeitin aqjürek jigit Aiağannyñ
adaldyğyna sendi. Onyñ basyn äurege salyp, jolyna qaqpan qūryp,
dandaisyp jürgenderdiñ aqiqattan küşti iemestigin oilap, köñilin
jūbatty. İesine tarih fakultetiniñ üşinşi kurs studentteriniñ Ortalyq
partiiä komitetine Aiağandy qorğap, hat jazğany tüsti. Hat ülken üige
jetisimen-aq Şyndyqtyñ atqa minetindigine, ädildikten basqa süieneri joq
Aiağan Quatov siiäqty adamdarğa qysylmai, qinalmai jamandyq jasai
beretin “aitqany ötip, atqany jetip” tūrğan qūdaidyñ qiiänatşyl
qūldarynan basyna qara būlt üiiriletindigine Asylhannyñ şübäsi joq iedi.
10
Aiağan tüni boiy kirpik ilmedi. Aiadai bölmeniñ bir būryşynan iekinşisine
deiingi aralyqty adymdap, sonan soñ tabandap ölşep, uaqyt ötkizuge
tyrysty. Būl iermegi de jalyqtyrdy, miyn müjip jeitin aşqaraq oidyñ
qaqpanyna tüsip qalmas üşin basqa aldanyş tabuğa ärekettengen, biraq
mūnysynan ieşteñe şyqpady.
Bala-şağasy oiynan şyqpai berekesi qaşty. Äsemniñ jağdaiyn oilady,
Asylhannyñ habar aityp barğan, barmağanyn bile almai tyqyrşydy.
Birsät jasyl köz sary jigittiñ beiädep qylyğyn iesine alyp, jany
küizeldi. Älginiñ jala jauyp, jazyqsyz adamnyñ basyn jalmamaq bolğan
äreketine qatty yzalandy.
“Apyr-au, kinäsiz kisini küidire salu degen tükke tūrmaidy ieken-au. Ony
qağazğa tüsirgenderin moiyndap, qol qoiyp bersem temir tordyñ
arjağynan bir-aq şyğar iedim ğoi. Şiettei bala-şağam kimge kerek, Şeşe
auru, äke joq. Jetimekter şaşylyp dalada qalmai ma. Joq,
moiyndamaimyn ieşqaşan! Mağan tañyp otyrğany jala!”
Aiağan iştei şamyrqanyp, äri-beri teñselip jüre bastady. Biraq töten
kelgen böten sezimnen aryla almady. Äldebir sezik jüregin şymşylap,
jüikesin şūqylap mazasyn ketirdi.
Qai jerde ne aitqany iesinde tūrsyn ba. İet qyzulyqpen uaqyttyñ minezine
qaişy keletin, ieşkimniñ közin şyğaryp, basyn jarmasa da äldekimniñ
qūlağyna şanşudai tietin sözderdi aityp jiberu äbden mümkin. Sümeñdep
soñyna tüsken bir sümelektiñ auzynan şyqqan sözdiñ bärin qaldyrmai
jazyp jürmegenine kim kepil?! Däleli bolmasa jasyl köz sary sonşalyq
ierkin söilep, senimdi otyrar ma iedi? Nege senip otyr? Kinäsi däleldenbese
köldeneñ kök attyny ūstap alyp, küş körsete me, bekerden beker qamap
qūia ma? Qanşalyq ülken qyzmette otyrğanmen zañnan küşti iemes şyğar
ol.
Jüre-jüre aiağy auyrğan Aiağan iedenge şalqasynan tüsip jatty da, köñilin
küpti qylğan sūraqtarğa jauap izdedi.
Ülken qyzmettegi adamnyñ balasy nemese inisi, tuysy älipti taiaq dep
bilmese de oquğa tüsuge, diplom alyp şyğuğa mindetti. Sonan soñ qaptap
jürgen jağympazdar köptep kömektesip jürip ony jany qinalmaityn
jyly jerge ornalastyrady. İnstitutty zordyñ küşimen zorğa bitirgen ol
daiyn baspaldaqpen tez-tez joğarylaidy nemese az uaqyttyñ işinde
ğylym kandidaty, sonan soñ ğylym doktory bolyp şyğa keledi. Būdan
keiin küni keşe kandidattyq ieñbek jazuyna kömektesken kurstasyna
ğylymi jetekşi bolady. Süieui joq beişara atağy bar da abyroiy joq
ğylym doktorynyñ “basşylyğymen” kandidattyq ieñbek jazyp qorğaidy.
Aiağan mūndai paradokstyñ talaiyn kördi osy ğūmyrynda.
“Syiynğanyñnyñ süiengeniñ myqty bolsyn” degen ras ieken. Aldiiär
Aqpanūly osy sözdi jiı aityp otyruşy iedi. Kezinde män bermepti ğoi.
Öitkeni Aiağan üşin Şyndyqtan ülken ūğym joq iedi būl düniede. Şyndyq
saltanat qūrğan jerde qiiänat ta, qaraulyq ta ömir süre almaidy dep
oilaityn. Onyñ tüsiniginşe Şyndyq kün siiäqty iedi. Qateleskenin keiin
bildi. Şyndyq – Künniñ batatyn kezi bolady ieken. Aspandy qara būlt
bassa Şyndyq – Künniñ säulesi jerge tüspeidi ieken.
“Apyr-au, osy biz qaida ketip baramyz? Qoğamda bolyp jatqan bylyq pen
şylyqty barşa halyq auzyna qarap otyrğan adamdar şynymen-aq bilmei
me?”
Aiağannyñ jolyn osy taqylettes sūraqtar keskeli talai uaqyt bolğan. Özi
senetindei jauap taba almai şarşaidy. “Ükimet basynda otyrğan adamdar
bilmeidi” deuge auzy barmaidy. “Olar biledi biraq jany aşymaidy” deu
aqylğa syimaidy. Memleket basşylarynyñ qoğamda bolyp jatqan
qaişylyğy köp protsesti öte jaqsy biletindigine Aiağannyñ kümäni joq.
Bile tūra olardyñ jaibaraqat otyruy mülde tüsiniksiz. Aurudy
jasyrudyñ ornyna asqyndyrmai iemdeu kerek iemes pe?! Halyq bärin
biledi. Jabyq iesiktiñ arjağynda bolyp jatqan san qily oqiğalardy bilip
qana qoimaidy, sol jağdailardyñ barlyğyna jan-jaqty taldau jasap,
ädil bağa berip otyrady. Halyq Brejnev turaly san türli anekdot aitqany
üşin kinäli me? Bälkim, halyqty Auğanstandağy soğysqa qarsy bolğany
üşin jauaptau kerek şyğar?! Halyq ieşkimnen de, ieşteñeden de
qoryqpaidy. Şyndyq üşin otqa tüsken, ömirin oqqa bailağan azamat az
iemes. Ol qylyşynan qan tamğan Stalin zamanynda, otyz jetinşi jyldyñ
zobalañynda ja küştiden qaimyqpağan, şyndyqty ötirikke jyğyp bergen
joq. Halyqtyñ şyndyqtan asqan qadyrly nesi bar?! Ūly şyndyqsyz
halyq ömir süre almaidy.
Aiağannyñ keudesinde osyndai bir aşy aiqai jatty. Bar dauysymen
aiqailap tūryp aitqysy keldi, keudesine tolyp qalğan sol şyndyqty
jaryq düniege jariiälasam dep qūlşyndy. Biraq aiqai keudesinde
tūnşyqty.
“Osy biz şyndyqty aitudan nege qorqamyz? Sol qorqynyştyñ kesirinen
azamattyq bağdarymyzdan adastyq, azamattyq bolmysymyzdan aiyrylyp
qalğan joq pa iekenbiz?! Qorquğa üiretti bizdi. Sol qorqynyş barşamyzdy
özgeni ötirik syilauğa, şyndyqtan jaltaryp qaşuğa, äruaqytta
janymyzdan qorqyp, būğyp qaluğa tärbieledi ğoi. Bizdi qorqynyş
arqyly tärbieledi. Bärimiz, bärimiz qorqynyştyñ tölimiz! Qiiänat atty
qazanatqa minip alğan ädiletsizdikti Şyndyqtyñ şoqparymen ūryp jyğuğa
bolatynyn bile tūra ärekettendik pe? Joq, kerisinşe, ädiletsizdikti
ädispen jeñuge tyrystyq, qulyqpen aluğa qūlşyndyq. Söitip jürip
ädiletsizdiktiñ jağyna qalai şyğyp ketkenimizdi bilmei de qaldy qara
basyp. Ädiletsizdiktiñ virusy barşamyzdyñ janymyzda bar. Onyñ tirilui
de, qozuy da tez. Sol virus bärimizdiñ boiymyzdağy qarsylyq
immunitetin joiğan ieken. Joiypty birjola!.. Biz birjola jeñilippiz!.. Biz
şarapqa toiyp alyp, namys, ar, uiat atty kieli ūğymdardy talaq tastap,
kisi keipi bar haiuannyñ qūşağynda ieki isti küide jatqan saldaqy
siiäqtymyz. Bizge bäribir ieken ğoi. Biz arzandap ketippiz mülde. Bärimiz...
Mynau qoğamdy iemdeu kerek aldymen. Ony Şyndyqpen ğana iemdeuge
bolady...”
Qolyn jastanyp, şalqasynan tüsip jatqan Aiağan ornynan atyp tūryp,
jyldam-jyldam adymdap, iersili-qarsyly jüre bastady. Oqystan kelgen
oilar ūiqtap qalğan aşu-yzasyn türtpektep jürip ūiatyp aldy. Köñili toq
uaqytta ol şabalanbai, şaptyqpai sabyrğa salatyn. İeki-üş aidan bergi
sergeldeñ äbden tityğyna tigendikten be, keiingi kezde asa şamşyl bolyp
alğan. Typ-tynyş jatqan jerinen jūlyp alğan san qily oidyñ tegeurindi
qūşağynan birazğa deiin bosanyp şyğa almai jüikesi üzilerdei
jiñişkerip, keudesine sūrapyl dauyl kirdi. Aiağan kimge tiıserin bilmei
alasūrdy.
Mäsele şeşetin oryndarğa “momyndar” – aitqandy bas şūlğyp tyñdap,
qalt ietkizbei oryndaityndardy otyrğyzyp qoiğan, at-tasyna nälet!
Olarğa şyndyq jaqpaidy. Qarsy pikir aitqan adam olar üşin jau.
Sondyqtan da şyndyqty şyryldap qorğağan “aqymaq” quğyn köredi,
basyn araşalai almai azapqa tüsedi. Aqyly bar ündemeidi, oğan
şyndyqtyñ keregi joq,– dedi Aiağan aşulana dauystap. Jany qatty
qinalğan adamdai közin şart jūmyp alyp, qabağyn tyrjityp, ieki
jūdyryğyn tüiip, bölmeniñ qaq ortasynda qimylsyz ūzaq tūrdy. Bir kezde
basyn şaiqap-şaiqap aldy da, terezege taqap kelip, syrtqa köz saldy.
Tereze aulağa qaraidy ieken. Bir kvartaldy alyp jatqan ülken keñseniñ
tolyp jatqan terezeleriniñ birde bireuinde jylt ietken jaryq joq. Būl
mekeme täulik boiy damylsyz jūmys isteitindei bolyp körinuşi iedi. Ol
ülken jañalyq aşqandai taqyrqap biraz tūrdy, sonan soñ aiağyn sanap
basyp, bölmeniñ qaq ortasyna keldi.
Stalinniñ tas türmesinde köp jyldar otyryp, jaryq düniege şyqqan
talai adamdy kördi. Oñaşada barlyğy memlekettiñ it terisin basyna
qaptaidy jäne diagnozdy däl qūiady. Söite tūra şetinen sujürek. Säl
qabaq şytyp, doq körsetseñ beişaralarda zäre qalmaidy, imany ūşyp,
bezek qağady. Sol şirkinder ämise üreidiñ qūşağynda jürse de ündemei
qalmaidy. Halyq ta osylar siiäqty. Äkimderdiñ aitqanynda bas şūlğyp,
olardyñ auzynan şyqqandy qūldyrañdap jügirip jürip tyndyryp
üirengen, tek oryndauşy bolyp kelgen halyq şyndyqsyz ömir süruge
bolmasyn qaşan tüsiner ieken? Mynau baiany joq düniede şyndyqtan
qymbat ne bar ieken?! Şyndyq – halyqtyñ ömiri iemes pe?!
Aiağannyñ oiyn işke kirken adam bölip jiberdi. Alasa boily, törtbaq
kelgen, jalbyr qas jigitti ol birden tanydy. Alğaşqy älette
qūtqaruşysy kelgendei quanyp qalğan. Quanyşy su tigen şyraqtai tez
söndi.
– Jarym tünde mazañdy alğanyma keşirim sūraimyn,– dep syzdandy
Maqsūt. Aiağanğa köz qiyğyn tastap, jymiyp küldi. – Meni tanymai tūrğan
şyğarsyñ, sirä, Ahmet Baitūrsynov myrza! Biz sizge sälem beruge keldik.
– Joldas Maqsūt! – dedi yzağa bulyqqan Aiağan. – Meniñ bir mysqal kinäm
joq. Kinäsiz adamdy qamap ūstasyn degen zañ jäne joq.
– Būl türme iemes, keñse,– dep küldi Maqsūt. – Sen äli keñsedesiñ.
– Äielim auru. Meniñ üige qaituym kerek.
– Meniñ de äielim auru, balalarym jas,– dep myrs-myrs küldi Maqsūt.
Jalğyz oryndyqqa jaiğasyp otyryp aldy. – Balalarymdy qamap kettim.
Memlekettiñ jūmysy degenge bala-şağany ūmytamyz.
– Bala – memlekettiñ menşigi,– dedi Aiağan dyqtanyp. – Memlekettiñ
balalardan bağaly, qymbat kapitaly joq. Sen jeti tünde kinäsiz adamnyñ
jüikesin jūqartyp, uaqytyñdy beker öltirgenşe üiiñde, bala-şağañnyñ
janynda otyrsañ memleketke köbirek paida keltirer iediñ. Al sen
kerisinşe, memleketke tek qana ziiän tigizip jürsiñ.
Maqsūt şalqaiyñqyrap otyryp, Aiağanğa zildene qarady. Qabağy tüksiıp,
ūzaryp ösken qoiu qasy közin japty, aşulanğanda közi kişireiip, qatty
tistengendikten be şyqşytynyñ būlşyq ieti būltiyp şyğyp ketedi ieken.
Bekerden beker jäbir körip, tiıserge qara tappai jürgen Aiağan Maqsūttyñ
aşulana bastağanyn baiqap, odan saiyn üdedi.
– Men de dalada jatqan adam iemespin. Qoğamnyñ kapitalymyn,– dedi säl
ğana iezu tartyp. – Sender kommunistik qūrylystyñ ieñ belsendi ökilin
jönsiz qamap, otyz jetinşi jyldyñ täsilimen jūmys istei bastadyñdar.
Būl myñ toğyz jüz seksen iekinşi jyl...
– Jä, dauryqpa! – dedi Maqsūt ornynan tūryp. – Senimen täjikelesu üşin
kelgenim joq. Meniñ sūraqtaryma jauap beresiñ.
– Bere almaimyn. Men aldymen bala-şağamnyñ jağdaiyn biluim kerek,–
dep qyrsyqty Aiağan. Maqsūttyñ qaqpailap qaida alyp bararyn işi sezedi.
Qanşa jerden ağynan jarylyp, şynyn aitqanmen qağazğa söziniñ basqaşa
bolyp tüserin biledi. Maqsūttyñ özine degen piğylynyñ qandai iekenin
baiağyda-aq bilip bolğan. Qolynen kelse Aiağannyñ tüzeluge bet alğan
şaruasyn qisaita saludan taiynbaidy ol.
– İeşteñe aitpasañ ieşqaida barmaisyñ.
Maqsūttyñ minezin jaqsy biletin Aiağan ony şamdandyru üşin ädeii
şamyna tie söiledi.
– Meniñ ūiqym keldi, ierteñge deiin sau bolyp tūr,– dedi qolyn ūsynyp.
Ile-şala qolyn tartyp alyp, qaltasyna saldy.
– Nemeneñe jetisip külesiñ beişara?– dedi Maqsūt tistene söilep. – Seniñ
būl jerden jaryq düniege şyğuyñ oñai bolmas.
– Meniñ ūiqym keldi, tösek qaida?– dep Aiağan aqyryp jiberdi. Biraq
Maqsūt selt ietpedi, şalqaiyñqyrap otyryp temeki tūtatty. – Temeki
tartpa! Bölme meniki.
– Oina. Oinap qal,– dedi Maqsūt myrs-myrs külip. – Janyñ aman bolsa
talai qyzyq köresiñ.
– Mağan qyzyğyñnyñ keregi joq. Meniñ üige qaituym kerek.
– Asyqpa, – dedi ol temekisiniñ tütinin Aiağanğa qarai ürlep. – Seni osynda
propiskağa otyrğyzamyz. Künine ieki-üş ret kezdesip tūramyz.
– A-a, solai de... – Aiağan jüni jyğylyp, montansyp qaldy. Ony mensinbei
tulağanmen qolynan ieşteñe kelmesin, Maqsūtta küş baryn, öziniñ
basybailylyğyn, täueldiligin iştei moiyndady. Qisyq söilep, qyñyr
tartqanmen paida tappasyn, Maqsūttyñ aitqanyna könuden basqa
amalynyñ qalmağanyn tüsindi.
– Meniñ tük kinäm joq,– dedi ol älden uaqyttan soñ mūñaiyp otyryp.
Maqsūt ony mazaqtağandai myrs-myrs küldi.
– Lektsiiäda SSSR-diñ iemes, orys patşalarynyñ tarihyn oqyp jürsiz
deisiñ. Qazaq handary turaly da biraz mağlūmattaryñ bar siiäqty ğoi.
Aiağan ädepkidegidei sasyp, özin-özi qorğap, abyrjyğan joq. Keudesin alaitülei ietip, syrtqa lyqsyğan sūrapyl aşudy äreñ tejep, iezu tartty.
– Lektsiiäñda “biz öz halqymyzdyñ tarihynan göri Rim imperiiäsynyñ
tarihyn jaqsy bilemiz. Bizge qazaq halqynyñ tarihy keregi joq. Öitkeni
biz qūlmyz” deisiñ. Sonda kimniñ qūlysyñ? Ūly orys halqynyñ
gegemondyq roline qarsy iekeniñdi jasyrmai aitu arqyly da tarihta
qaluğa bolady.
– Būl sözdi sen de talai aitqan şyğarsyñ,– dedi Aiağan oğan tik qarap.
Maqsūttyñ jüzi şimirikpedi, ony tabalağandai tağy da myrs-myrs küldi. –
Biz senen üirengenbiz.
– Sūraqty men qūiamyn, al sen jauap beresiñ.
Aiağan mysqyldai külip, tabalap, mereii üstem bolyp otyrğan Maqsūtqa
qarağysy kelmei, basyn tūqyrtty. “Biz nege qazaq halqynyñ tarihyn
oqymaimyz? Ata-babalarymyzdyñ tarihyn mülde bilmeimiz ğoi” dep
studentterdi dürliktirgen osy Maqsūt bolatyn. Jön-josyq bilmeitin auyl
balalary üşin mūndai söz aitu ierlikpen para-par iedi. Studentterdiñ
arasynda bedeli ösip, dekanattyñ közine tüsken Maqsūttyñ tasy örge
domalady. Kurstyñ starostasy boldy, kelesi jyly fakultettiñ komsomol
ūiymynyñ hatşylyğyna östi. Onyñ şyn beinesi sol kezde, qoly
mansapqa ilingende körindi. “Qazaq halqy üşin otqa tüsemin” dep keude
qağatyn jigit jüre kele qara basynyñ müdesin bärinen joğary qūiatyn
bolğan. Aralaryna osy kezde syzat tüsken. Keiin bir kafedrada qyzmet
istegen jyldary sol syzat ülkeiip, birjola ketisip tynğan. Mansaptyñ
jeteginde jürip şala bilim alğan Maqsūt ğylymda da sol täsilmen
degenime jetemin dep oilağan, pendelik egoizmniñ qūlaq kesti qūlyna
ainalğan jigit äbes qylyqtarymen süikimin ketirip alğan. Ğylymnyñ
taiğanaq jolymen alysqa bara almasyn bilip, Memlekettik qauipsizdik
komitetine auysyp tynğan.
– Sonymen studentter qazaq handarynyñ tarihyn jaqsy biletin boldy ma?
Aitpaqşy, Syzdyq töre turaly qoljazbañmen tanysyp şyqtym. Ol özi
neordinarnyi adam bolypty ğoi. Qanşa orystyñ obalyna qaldy ieken?
Sanadyñ ba?
– Ol orys halqyna iemes, samoderjaviege qarsy küresken.
– Bilemiz. Biz de oqyğanbyz.
– Bilmeisiñ!– dedi Aiağan tüsin suytyp. – Bilseñ būlai söilemes iediñ. Bilmei-siñ!.. Sen mektep mūğaliminiñ Altyn ordanyñ tarihyn bilmeitin
balağa keşirimmen qarap, Rim imperiiäsy nemese Kiev Rusiniñ şatassa
onyñ jer-jebirine jetetinin bilemisiñ? Bilmeisiñ! Myñdağan jyldyq
tarihy bar ülken ieldiñ, Ūly halyqtyñ tarih oqulyğynyñ pyşaqtyñ
qyryndai ğana jūp-jūqa kitap iekenin bilesiñ be? Nege? Sebebi – bizde
tarih joq. Biz kökten tüse salğanbyz. Bizde mädeniet bolmağan, öner degen
tüsimizge kirmegen. Qazaq qala salmağan, iegin iekpegen. Ömir boiy qoi
baqqan. Sen būdan basqa ne bilesiñ? Bilseñ de bilmegen bolasyñ. Sebebi –
sağan qara basyñnyñ amandyğynan basqa ieşteñeniñ keregi joq. Sen
qorqynyştyñ qūlysyñ. Sen qūlsyñ! Oryndauşy qūlğa mädeniettiñ,
önerdiñ, qūdai-au, tipti halyqtyñ keregi bar ma!?
Aiağannyñ aitqan sözderi Maqsūt şamyna tidi, qabağy qars tüiilip, qoiu
qasy ieki közin jauyp qaldy. Qatty tistenip alğandyqtan ba, şyqşytynyñ
būlşyq ieti būltiyp şyğyp ketipti.
– Mine, meniñ sağan aitatyn sözderim osy. Keñes ükimetine qarsy sözder
tapsañ jazyp al da, jazañdy bere ber. Men köndim, – dedi Aiağan aqyryn
ğana kürsinip. – Sender soñyna tüsken adamdy sürindirmei, omaqasa
qūlatpai tynbaidy dep iestigenmin. Meili, körip aldym. Biraq iesiñde
bolsyn, meniñ ömirim bala-şağama, özime ğana iemes, Otanyma, tuğan
halqyma kerek. Meni de izdeitinder bar
Soñğy sözdi aitqanda Aiağannyñ köñili bosap, dauysyna diril aralasty.
Joqtauşylarynyñ bary ras, biraq olardyñ qolynan ne kelsin. Anda
baryp, mūnda baryp iesik tozdyrar, jylap-syqtar, aqyry tüñilip, bir
qūdaiğa tapsyryp qūiar. Qartaiğan äke men şeşede, şyqpa janym
şyqpalap süiretilip äreñ jürgen Äsemde jolyndağyny taptap, janşyp
kete beretin alyp maşinany toqtatatyn küş qaida?! Ol maşinany auzyn
aiğa bilegen nebir myqtylar da toqtata almağan. Toqtatamyn dep alyp
maşinanyñ doñğalağynyñ astynda qalğan. Senip jürgen studentteriniñ
dauysy adamdaryñ tağdyryn şeşetin, qūdireti küştilerdiñ qūlağyna
jeter me ieken? Jetkenmen kişkentai adamdardyñ jan aiqaiyna qūlaq
salyp, köñil audarar kim bar? Sondai adamdar şynynda da bar bolsa
jyldar boiy şyryldap şyndyq izdegen Aldiiär Aqpanūlyna nege ara
tüspedi? Tuğan halqy üşin qabyrğasyn sögip berer asyl adamdy qara
basynyñ qamy üşin ğana ömir sürip, jalğandy jalpağynan basyp jürgen
qiiänatşyl top jabylyp talap jatqanda qaida qaldy solar? Olarğa
bäribir. Ülken orynda otyrğan ülken biligi bar adamdarğa Aldiiär
Aqpanūly siiäqty alyp tūlğalardyñ keregi joq. Alyptardyñ köleñkesi
tüsedi. Sondyqtan olarğa Aldiiärlar iemes, auzynan şyqqandy qalt
ietkizbei tyndyratyn oryndauşy qūldar bağaly.
Aiağannyñ iesine Aldiiär qarttyñ “men şyndyqty ömir boiy izdedim, biraq
tappadym” degeni tüsti. Jigittiñ jamauy köp jadau köñili odan saiyn
qūlazydy.
– Seniñ söziñe qarağanda, bizdiñ mekeme jazalauşynyñ rölin atqaratyn
siiäqty,– dedi Maqsūt ornynan tūryp jatyp. – Sen sonda sütten aq, sudan
tazasyñ ğoi. Söziñe qarağanda, bärimiz qaraumyz da, bir sen ğana tazasyñ.
Sen baiağyda-aq osylai deitinsiñ. Barlyğymyz sauatsyz, qabiletsiz,
bilimsiz iedik, al sen öziñdi ierekşe adam sanaitynsyñ,– dedi Maqsūt aiaq
astynan qaltyrai bastağan qolyn qaltasyna salyp jatyp. Aiağan onyñ
qatty aşulanyp tūrğanyn bildi. “Baiağy iesine tüsken şyğar” dep oilady. –
Men ieşteñeni ūmytqan joqpyn.
Onyñ ieskini ūmytpağanyn ieşqaşan ūmytpaitynyn Aiağan aitqyzbai-aq
bildi. Maqsūttyñ kandidattyq ieñbegine ieñ birinşi bolyp qarsy şyqqan
Aldiiär Aqpanūly iedi. Aiağan da şaldyñ jağynda bolatyn. Ğylymi
keñeste Aldiiär bastap, būl qostap Maqsūttyñ ieñbegin joqqa şyğardy.
Jaqiiä şyryldap qorğağanmen ony qoldauşylardyñ sany az boldy.
“Meili, qolynan kelgenin istesin” dep oilady Aiağan. Sağatyna qarady,
tünniñ bir uağy bolypty. “Balalar ūiyqtap jatqan şyğar”. Botalary
iesine tüsip, köñiline qara şapty. Olar äldenege ūrynyp qalğandai jany
dyzyğyp, berekesi ketti. Töten kelgen böten oi ony äldeqaida, kördei
qarañğy bir qiyrğa süirep alyp ketip bara jatqan siiäqty. Aiağanda
qarsylasar qauqar qalmağandai. İeki közi qabağy tüksiıp, özine yzalana
qarap, melşiıp tūrğan Maqsūtta. “Myna käpirdiñ tüsi qandai suyq iedi” dep
oilady.
– Ökinişke orai, keşegi kündi sen ūmytyp qaldyñ-au,– dep suyq jymidy
ol. Aiağan selk ietip, boiyn jiyp aldy.
– Meni bosat. Üige baryp, bala-şağamnyñ jağdaiyn bilip keleiin. Sağat
altyda osynda bolamyn. Äielim auru iedi.
Maqsūt asyqpai temeki tūtatty. Temekini asyqpai soryp, kök tütindi
jylarman bolyp tūrğan Aiağannyñ betine ürledi. Maqsūttyñ özine jasağan
qysastyğyna qatty qorlanğan jigittiñ öñi sūrlanyp, tanauy qusyryldy.
– Aiqai, dünie-ai! – dedi küiine dauystap. – Ai, ädiletsiz dünie-au!– dedi
sonan soñ jylarman bolyp. Dauysy qarlyğyp qalypty. – Sen de äkemin
dep jürsiñ-au. Sende jürek joq. Sende kişkentai kisilik joq. Baiağyda
osyndai teksiz ieñ. – Tüksiıp tūrğan Maqsūtqa jek körip qarady. Ol
temekisin qūmyğa soryp, aiadai bölmeniñ işin kök tütinge toltyrady. –
Myna mekemege sen siiäqtylardy ädeii tañdap alatyn şyğar.
– Qysqart!– dep jekirdi Maqsūt tistene dauystap. Bir basyp toqtap, ieki
basyp toqtap, Aiağanğa jaqyndady. Şyqşyty būlt-būlt ietedi.
Adam iemessiñ,– dedi Aiağan, aşuğa tūnşyğyp, jüzi narttai bolyp qyzaryp
ketti. Tağy da aitar sözi köp iedi, kenet qarsy aldynda tūrğan Maqsūt
şūğyl qimyl jasady, Aiağan qorğanyp ülgermedi, asqazanyna jūdyryq
tiıp, bük tüsip otyryp qaldy. Aua jetpei qinaldy, közinen mölt-mölt jas
şyqty. Maqsūt myna isine razy bolğandai iezu tartyp, ieki büktelip
otyrğan jigitti iyğynan teuip qūlatty da, şyğyp jüre berdi.
11
Oljas pen Bibini balalar baqşasyna, İeljasty mektepke jetkizip
salğannan keiin Asylhan ieki ökpesin qolyna alyp, Almastyñ
jataqhanasyna jügirip jetken. Onyñ ornyn sipap qaldy, dosy bügin
ielden būryn tūryp, institutqa ketip qalypty. Ony instituttan tabaryna
senimi bolmai Hadişany izdep kelgen.
Kişkentai balalardy bağyp-qağu ier adamğa asa qiyn ieken. Ūiqysy ūiqy
bolmady. Bibi tün jarymda ūianyp alyp, şeşesin izdep, qoimai jylady.
Äldilep jürip äreñ ūiyqtatty. Künde osylai bola berse ne tamtyğy
qalady. Äsemniñ auruhanada qanşa jatary bir qūdaiğa ğana aian. Aiağandy
qaşan bosataryn ieşkim bilmeidi. Üş äriptiñ qolyna tüsken adamnyñ
oñaişylyqpen bosana almasyn işi sezedi.
“Kişkentai balalardyñ janynda äiel adamnyñ bolğany dūrys” dep
oilağan Asylhannyñ tañdauy birden Hadişağa tüsti. Ömirden köp
qiynşylyq körgen, jetim bolyp ösken qyzdyñ üş balany şeşelerinen
kem älpeştemesine ol sendi. Bala degende Hadişanyñ iemeşegi iezilip
tūratynyn talai ret baiqağan.
Bolğan jağdaidy iestip, Hadişanyñ köñili sögilip, äbden äbigerlendi,
balalarğa aiauşylyq bildirip, közine jas irkildi. Jūmysta jürgende
jönsiz qyljaqtap, maza bermeitin äuleki jigitterdiñ mysyn basyp
tastaityn qaisar qyzdyñ myna qylyğyna Asylhannyñ işi jylyp qaldy.
“Bala degen äiel ataulynyñ jüregi iezilip tūrady-au” dep oilady. İesine
anasy tüsip, jüregi älsiz ğana şym ietti.
– Mynau üidiñ kilti. Üige bar,– dedi kiltti qyzğa ūstatyp. – Aldymen
Äsemge baryp, jağdaiyn bil.
– Ol kisi qai auruhanada jatyr ieken?
Asylhan auruhananyñ adresi men Äsemniñ aty-jöni jazylğan bir japyraq
qağazdy qyzdyñ qolyna ūstatty.
– Aiağan turaly ieşteñe aitpa,– dep ieskertti jigit. – Sūrap qoimasa “äkesi
auyryp qalypty, bir-ieki künge auylğa ketti” dei sal.
– Men kimmin dep baramyn?– dep qinaldy qyz. İeki közi jautañdap,
Asylhanğa jalbaryna qarady. – Ol kisi meni mülde bilmeidi ğoi.
– Bilmese tanys. Hadişa degen Almastyñ üiindegi keliniñiz bolamyn de.
Qyzaraqtağan Hadişa jymyñdap külip tūrğan Asylhandy iyğynan tüiiptüiip jiberdi.
– Uiatsyz! Ketşi ary tegi!..
– Men de uiatsyz?
– İä, sen...
– Men iemes, myna siz qūrmetti Hadişa Qaliqyzy jäne Almas Baisanov
iekeuleriñiz... Bizden jasyrynyp, kinoğa barasyzdar, iekeuden-iekeu
restoranda otyrasyzdar. Bizden bölinip suretke tüsesizder,– dep Asylhan
äzil-şyny aralas biraz äñgimeniñ basyn qaiyryp tastady. Qyz iendi şyn
qyzardy, sasqanynan syqylyqtap küle bastady.
– Ony kim aitty sağan?
– Meniñ tyñşylarym bärin bilip jüredi. Sonan soñ televizordan bärin
körip otyramyn. Almas iekeuleriñniñ marşruttaryñdy berip qoiğanmyn.
– Olar bizdi şatastyrğan ğoi. Biz restoranğa barğan joqpyz,– dep Hadişa
syqylyqtai küldi.
– Bilemiz, bärin bilemiz. Daje Almas Baisanov degen bireumen avgust
aiynyñ jiyrma jetisi küni Köktöbege barğandaryñ da bizdiñ kitapta
jazuly tūr, qaryndas,– dep jymyñdady jigit. Hadişanyñ ieki beti qalaqai
şaqqandai äpsätte qyzaryp şyğa keldi, lekildep ierkin tögilgen külkisi
kilt tiylyp, aiaq astynan abyrjydy. Jalt būrylyp, jügire basyp,
bölmeden şyğyp ketti.
Asylhan añ-tañ. Jañağy sözdi aitqanda oiynda ieşteñe joq iedi. Tamyz
aiynyñ jiyrma jetisi küni Hadişany “Auyl” restoranyna alyp
barğanyn, sonan keiin iekeui Köktöbeniñ biıgine şyqqanyn, baqty aralap
qydyrğanyn Almas aitqan. Qyzdyñ jüziniñ äpsätte narttai bolyp
qyzaryp şyğa kelgenine qarağanda, iekeuiniñ arasynda aitylmaityn,
üşinşi adam biluge tiıs iemes oqiğanyñ bolğanyn Asylhannyñ işi sezdi.
Oilanbai aitqan sözine qysylyp, “Hadişany renjitip aldym-au” dep
qynjyldy.
İeki beti duyldağan Hadişa ūzyn dälizben jügirgen boiy juynatyn
bölmege kelip kirdi. Jüregi lüpildep, işine şoq tüsip ketkendei küiipjandy. Sūp-sumen betin judy, biraq duyldağany basylmady. İeki ūdai
küige tüsip, jylaryn da, külerin de bilmei äbigerlengen qyz iştei
Almasqa renjidi. “Talai adamğa aityp, maqtanğan şyğar” dep oilap,
köñili odan saiyn qūlazydy. “Ol meni süise aramyzdağy jağdaidy jūrtqa
jaimas iedi ğoi” dep nalydy. Onyñ soñğy uaqytta är närseni syltauratyp,
kezdesuden qaşyp jürgenin iesine alyp, közine jas üiirildi. Köñili küdikke
küpti bola tūra Almasty jamandyqqa qimady.
Hadişa kiınip alyp, Äsem jatqan auruhanağa tartty. Jolai airan,
qaimaq, tätti toqaş izdep, biraz ainalğan. Sağat on birden asa Keñes
köşesindegi jedel järdem auruhanasyna kelip, äkelgen zattaryn berip
jibergen. Köp ūzamai jügire basyp medbike qyz jetti.
– Äsem Quatovağa kelgen siz be? – dedi ol qysylyp tūrğan Hadişadan köz
almai. Qyz bas izedi. – Ol kisiniñ jağdaiy öte qiyn.
– Beri şyqpai ma?
– Men ne dep tūrmyn sizge?– dedi medbike qyz aşulanyp. – Reanimatsiiäda
jatyr.
Hadişa şoşyp ketti. Medbikeniñ türine qarap, Äsemniñ jağdaiynyñ öte
naşar iekenin tüsinip, köñiline ürei kirdi.
– Küieui bar ma öziniñ?
– Bar,– dep kübirledi Hadişa.
– A-ai, oñbağan! Keşeli beri qarasyn körsetken joq. Al äieli ölim auzynda
jatyr,– dep medbike közine jas aldy. Hadişanyñ közine de jas irkilip,
iekeui biraz uaqyt ünsiz qaldy. Äldennen keiin medbike dauysy dirildep,
sözin jalğady. – Tüsten keiin kelip, därigerge jolyğyñyz. Men ieşteñe
bilmeimin.
– Ol kisi qandai syrqat?..
Medbike Hadişağa alara qarap, yzalana söiledi. Adamnyñ bes tiyndyq
qūny bolmady.
– Adamnyñ özin kerek qylmağan sağan onyñ auruyn biludiñ qanşa qajeti
bar?
– Men böten adammyn,– dedi Hadişa, ies jiyp, ierkin söiledi. – Ol
kelinşektiñ küieui türmede.
– Oi, beişara-ai! Balalary bar şyğar,– dep medbike köz jasyn syğypsyğyp aldy. Hadişa oğan tañ qala qarady, ädette adam ölimin köp köretin
medbike ataulyny asa qatal, tipti keide qatygezdeu bolady dep tüsinetin.
Ärtürli aurulardyñ arasynda köp jürgendikten qinalğan adamdardyñ
jalynyşty ünine olardyñ ieti üirenip ketetin şyğar dep oilaityn. Anau
bir jyly auruhana jatqanda osynyñ şyndyğyna közi jetti. Tüni boiy
bebeulep, qu janyn qaida qūiarğa bilmei jantalasqan auru äieldiñ
jalynyşty üni medbikelerdiñ qūlağyna şalynbady ma, birde bireui
jolamai qoiğan. Şydai almai jügirip barğan Hadişa medbikeden söz
iestigen.
Odan basqa da aurular az iemes. Men oğan ne isteimin?– degen qasy-közin
älemiştep būiap alğan kelinşek. İezuine süikimsiz külki ilinipti. Mynau
mülde basqa, ieki qoly dirildep, jylap tūr. İegilip tūr beişara.
– Ol infarkt alğan!..
Myna habardan keiin Hadişanyñ zäresi ūşyp, tili bailandy. Aua
jetpegendei tynysy tarylyp, basy ainaldy. Közin jūmyp, ieki
alaqanymen betin jauyp, biraz uaqyt ünsiz qaldy. İes jiyp, özine özi
kelgen soñ medsestramen qoştasyp, syrtqa şyqty. Jügire basyp
aialdamağa keldi. Äne-mine degenşe Äsem o düniege attanyp ketetindei
köñili alai-dülei, tūla boiyn sūrapyl qorqynyş bilep alğan. Tezirek
Almasty tauyp, iestigen-bilgenin jetkizuge asyqty. Ol Äsemdi aman alyp
qaludyñ jolyn tabatyndai bolyp körindi. Qyzdyñ jüz türli ūlt tūratyn
mynau ülken qalada Almastan basqa jaqyny, janaşyry bolğan iemes,
qysylğanda qymsynbai baryp aqyl sūraidy, ūsaq-tüiek mäseleniñ özin
onymen kelispei şeşpeitin ädet tapqan.
Almas lektsiiäda ieken. Üzilis bolğanşa Hadişa tyqyrşyp, dälizge syimai
ketti. Adam asyqqanda uaqyt ötpeidi ieken, ol kündi baqanmen itergendei
boldy. Äsem osy ieki arada jürip ketse onyñ obal-sauabyn arqalaityndai
jany qysylyp, şydamsyzdanyp baryp, ieki-üş ret iesik aşyp, Almastyñ
közine köringen men ol şyğa qoimady. Qaita jaqtyrmağan rai tanytyp,
qabaq şytty. Öz ylyğynyñ äbes bolğanyn tüsinip, iştei qysylğan qyz
Almastyñ qabaq şytqanyn jaqtyrmasa da ony kinälamady. “Äsemniñ
jağdaiyn iestise jügirip şyğar iedi ğoi” dep, oğan ädettegidei şañ
juytqysy kelmedi.
Han säskeniñ kezinde oñaşa jolyqqan Almasqa bolğan jağdaidy asyğypaptyğyp aityp şyqty. Äsemniñ ölim auzynda jatqanyn iesti tūra
Almastyñ beti bülk ietpedi, äldekim añdyp jürgendei älsin-älsin janjağyna qarağyştap, berekesi ketti.
– Tezirek baryp, därigerge jolyğu kerek,– dep aptyqty qyz. Jigit
qinalğandai qabaq şytty.
– Qazir seminar bolmaqşy iedi,– dep kümiljidi jigit. – Barğan men ne
isteimiz? Biz aitsaq ta aitpasaq ta olar adam ömiri üşin küresuge mindetti
iemes pe.
– Sonda da bolsa baryp keleiik.
– Däl qazir bara almaimyn,– dep qynjyla söiledi jigit. – Biz barğanmen ol
kisi ornynan tūryp ketpes. Onyñ üstine...
Almas tilin tistei qoidy. Aiağannyñ basyna qara būlt üiirilgenin, onymen
bailanysy bar adamdardyñ izine añduşy tüskenin aitqysy kelgen.
Hadişanyñ özin dūrys tüsinbesin sezgen jigit äñgimesin şort üzdi.
– Bilesiñ be, Almas, keşe Aiağan ağany alyp ketken.
– Kim? – dedi Almas selk ietip.
– KGB-nyñ adamdary deidi.
Aiağannyñ soñyna Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ adamdary tüsip
jürgenin Jaqiiädan iestigenmen ony bügin-ierteñ ūstap ketedi dep oilamağan
Almastyñ imany ūşty. Tipti Jaqiiänyñ sözin alğaşqy älette senersenbesin bilmei olqy-tolqy küi keşken. Hadişanyñ jaisyz habary
töbesinen jai tüskendei äser ietken, jigit bir sät ieseñgirep qaldy.
Almastyñ üreilenetindei reti bar iedi. Memlekettik qauipsizdik komiteti
turaly ol ärtürli qorqynyşty äñgimeler iestip östi. Äkesi myñ toğyz jüz
qyryq altynşy jyly ūstalyp, Stalinniñ tas türmesinde toğyz jyl
otyrğan. Ol kisiniñ közine jas alyp otyryp aitatyn äñgimelerin
jaibaraqat tyñdau tipti mümkin iemes iedi. Onyñ türmede körgen qorlyq,
qiiänattary turaly äñgimeni iestip, anasy iegilip jylaityn, oğan balalary
qosylatyn.
Äkeniñ äñgimeleri arqyly üş äripten tūratyn jūmbaq mekeme men sol
jerde qyzmet atqaratyn adamdarğa bailanysty Almasqa özindik közqaras
qalyptasqan. Olar soñyna tüsken adamnyñ alysqa ūzamai omaqasa
qūlaitynyn, sodan qaityp oñala almaitynyn işi sezetin.
“Ol mekeme negizinen memleketke qauipti adamdardyñ, ülken
qylmyskerlerdiñ soñyna tüsedi. Qosaq arasynda men siiäqty şabaqtar da
ketedi” dep kületin äkesi. Demek memleketke qauipti adamdarğa ieşqaşan
keşirim bolmaidy. Ondailarmen bailanysy bar, aralas-qūralas jüretin
şabaqtar qosaq arasynda ketedi ieken.
Osyny oilap, Almastyñ qorqynyşy küşeie tüsti. Aiağandy keşe alyp
ketse, köp uaqyt ötpei basqalardy da bir-birlep jauapqa şaqyra
bastaityndyğyna onyñ kümäni qalmady. Ortalyq partiiä ūiymyna hat
jazğan studentterdiñ köpşiliginiñ Aiağanmen tyğyz bailanysy joq, demek
olardyñ qūtyluy oñai. Taiaq ainalyp kelgende osynyñ basyna tiedi ieken.
Hatty jazğan, studentterdi ūiymdastyrğan kim? Hatqa qol qoiğan
kurstastary jany qysylğanda taiqyp şyğyp, bolğan jağdaidy baiandap
bermes deimisiñ. Üş äriptiñ qolyna tüskennen keiin oidan qūrastyrylğan
ötirikterdi, jalğan bopsalardy, jalany moiyndauğa tura keler.
Moiyndamasyna könbes. Äkesiniñ toğyz jyl otyryp kelgenin tilge tiek
ieter. Ol kisiniñ ne üşin otyrğanynda, qosaq arasynda ketkeninde
şarualary bola qoimas. “Beriiä Keñes odağynyñ batyry bolatyndai
qanşa faşisti öltiripti” degen jalğyz auyz söz bäle bolyp jabysypty
äkesine. Ūly Otan soğysynyñ alğaşqy küninen bastap, ieñ soñğy sätine
deiin oq pen ottyñ işinde jürgen, birneşe ret jaralanğan, äldeneşe
orden alğan adamnyñ ieñbegi mülde ieskerilmegen. Barlyq ieñbegin qara
siiämen bir-aq syzyp, keudesindegi orden-medaldaryn sypyryp alyp,
toğyz jylğa sottap jibergen.
“Üş äriptiñ qolyna tüspe,– deitin äkesi. Qolyna tüsseñ qūtyluyñ qiyn
bolady”.
Qorqynyştyñ qūşağynan şyğa almai alasūrğan Almas özin qadala qarap
qalğan Hadişağa jalt būrylyp, jymiyp külgen boldy.
– Qiyn bolğan ieken,– dedi Almas dauysy būzylyp. – Auylğa, äke-şeşesine
tilgram beru kerek şyğar. Balalary dalada qaldy-au.
– Balalardyñ janynda keşe Asylhan bolypty. Kişkentai qyzy tünimen
jylapty beişara. Bügin olardyñ janynda men bolamyn,– dep jigitke köz
qiyğyn tastap, nazdana jymidy. Almas onyñ tüpki oiyn tüsindi.
– Qoñyrau soğyldy,– dep Almas asyğa bastady. Aitylmai qalğan äñgimesi
bardai qyz onyñ kostiuminiñ jeñinen ūstap, jibermei tūr. Kömeidegi
kömeskini bilgiş sūñğyla jigit onyñ qandai äñgime aitpaqqa oqtalğanyn
sezip, aldyn orady. – Keiin söileseiik, Hadişa.
Almas jalt būrylyp, jügire jöneldi. Hadişağa ol qaşyp bara jatqandai
bolyp körindi. Jigittiñ soñynan ūmtyla tüsip:
– Almas, qaşan kelesiñ?– dep dauystady. Jigit onyñ dauysyn iestimedi me,
qaiyrylmai ketti.
Qyzdyñ köñilin köleñke jailady. Almasqa kelerde isteitin şaruasy,
aitatyn sözi tym köp siiäqty iedi, iendi mine, qaida bağdar tüzerin bilmei
tosylyp tūr. Jürer joly tūiyqtalyp qalğan siiäqty. Dünie örtenip bara
jatqandai ieki ökpesin qolyna alyp, jügirip ketip iedi, Almas aspai-saspai
barlyq mäseleni şeşti. Şynynda da därigerge barğanda ne bitiredi? Ait,
aitpa keñes därigeri keñes adamynyñ ömiri üşin küresuge mindetti.
Uaqyty mol bolğandyqtan Lenin köşesine qarai aiañdady, avtobusqa
otyryp, Aiağannyñ üiine barmaq. Keşke deiin qoly bos, üidiñ işin
tazalaidy, jolai dükenge soğyp, kerek-jarağyn ala ketedi. Asyqpai
otyryp tamaq jasaidy. Almastyñ keletinin oilap, Hadişanyñ jüregi
lüpildep kelip, alqymyna tyğyldy. Jürisi şirap, aiağyn jebei basty.
*

*

*

Sağat jetiden asa bere üş balany jetektep Asylhan jetti. Ony körip,
Hadişanyñ beti duyldady, bas köterip qarauğa batyly barmai janarymen
jer şūqyp, jymyñdap küle beredi. Äiel adamdy körgen Bibi:
– Mama! Mama! – dep quana dauystap, qūşağyn jaia ūmtylğan. İeki-üş adym
qalğanda onyñ böten iekenin bilip, kilt toqtady. İeki közi Hadişada, añ-tañ
qalyp, sostiyp tūr.
– Kele ğoi, ainalaiyn,– dep Hadişa qūşağyn jaidy. Bibi auzyn
būrtityp, bir basyp, ieki basyp oğan jaqyndai tüsti. – Mine, men sağan
kämpit äkeldim. – Bibiniñ qolyna ieki tal kämpit ūstatyp, qūşaqtap
betinen süidi. Kişkentai qyz jatyrqamady. – Meniñ atym – Hadişa, seniñ
atyñ kim?
– Bibi,– dedi qyz sybyrlap.
– Mamañ kelgenşe iekeumiz birge jüremiz. Maqūl ma? – Qyz aqyryn ğana
kürsinip, bas izedi. Onyñ op-oñai kelise salğanyna riza boldy ma, Hadişa
şöpildetip är-är jerinen süidi. – Mamañ kelgenşe iekeumiz birge jatyp
jüremiz. Maqūl ma?
Būl joly qyz tomsaryp, tömen qarady.
– Meni mamañ jiberdi,– dedi Hadişa qyzdyñ oiyn tez tanyp. – Men
barğanşa Bibini qoinyña alyp jat, qorqyp qalmasyn dedi. Mamañ solai
dedi. Maqūl ma? – Qyz būl joly keliskendei bas şūlğydy. Hadişa onyñ
betinen şolp-şolp süidi. – Öziñ qandai tätti qyzsyñ.
– Keşe kö-ö-ö-p kämpit jedim,– dedi qyz maqtanyp. İeljas qaryndasynyñ
jauabyna süisinip, jyly jymidy. Asylhan külip jiberdi.
– Balalar, būl Hadişa degen täteleriñ,– dep ol jatyrqap, jaqyndai almai
tūrğan ieki ūldy jetelep, qyzdyñ janyna alyp keldi.
– Bibi, meni ağalaryñmen tanystyrmaisyñ ba,– dedi qyzdy qūşaqtap
otyrğan Hadişa ornynan tūryp.
– Mynau İeljas ağa, mynau Oljas degen bala,– dep Bibi ieki ağasyn
keudesinen şūqyp-şūqyp körsetti. Hadişa özine jasqana qarap, tomsaryp
ündemei tūrğan ieki balany qūşaqtap betterinen süiip, qaltalaryna kämpit
salyp berdi.
Mamalaryñ auruhanadan şyğyp kelgenşe men senderge tamaq jasap berip
tūramyn,– dedi Hadişa üşeuiniñ basynan kezek-kezek sipap. – Kökeleriñ
Moskvağa ketti. Senderge köp-köp bazarlyq äkeledi.
Analarynyñ auruhanada jatqanyn, äkeleriniñ Moskvağa ketkenin jaña
iestigen balalar añ-tañ qalyp, Hadişanyñ auzyna qarap tūr. İeki
kişkentaidyñ qaperinde ieşteñe joq, bir-birine konfetterin körsetip, mäz
bolyp jymyñ-jymyñ küledi. İeljas bir syr añğardy ma, ieki közi
jypylyqtap, kemseñdei bastady. Myna jağdaidyñ aiağynyñ qaida baryp
tirelerin sezip, Hadişa äñgimeniñ betin basqa bağytqa būryp jiberdi.
– Men senderge tamaq jasap qoiyp iem. Käne, İeljas, kiımderiñdi auystyr.
Jür, Bibiş, qolyñdy juyp keleiik,– dep kişkentai qyzdy jetektei
jöneldi. İeljas pen Oljas kiımderin auystyrmaq bolyp, tüpki bölmege
kirdi.
– Men Almasty iertip keleiin. Ol habarsyz jatyr-au, sirä,– dedi Asylhan
kişkentai qyzdy jetektep kele jatqan Hadişağa tura qarauğa taisaqtap.
Qyz ündemedi, şyndyqty aituğa batyly barmai jymyñdap:
– Men tamaq daiyndap qoiyp iem,– dep teris ainala berdi.
– Al, balalar, Hadişa täteni tyñdap, tilin alyp jüriñder,– dedi Asylhan
ieki ūlmen qol alysyp qoştasyp jatyp. – Al jaqsy!..
Jigit şyğyp ketken soñ barlyğy dastarhanğa otyrdy, Hadişa balalardyñ
asty-üstine tüsip, bäiek bolyp jür. Äiel adamnyñ meiirimin jüregimen
sezingendikten be Bibi öte köñildi. Janynda otyrğan Oljastyñ tamağyn
qytyqtap, syqylyqtap küledi.
– Meniñ mamamnyñ aty Äsem, ol äibat.
– Äsem kelgenşe men sağan mama bola tūraiynşy,– dep qiyldy Hadişa.
Kişkentai qyz tomsaryp ündemei qaldy. Qabağy tūnjyrap, ony
jaqtyrmağandai köziniñ astymen qarady. Hadişanyñ ūsynysyn
qabyldamağan ieki ūldyñ qabağy tüsip, däm syzbai sazaryp otyryp aldy.
Aitaryn aityp alyp, balalardyñ aldynda qalai aqtalaryn bilmei
Hadişanyñ mañdaiynan ter şyğyp ketti.
– Sen mama iemessiñ. Sen tätesiñ,– dedi bir uaqytta Bibi. Hadişa ony
qūşağyna qysyp, betinen süidi.
– İä, men tätemin. Sen meniñ siñilimsiñ. İeljas pen Oljas inilerim,– dedi
tūiyqtan şyğar joldyñ tabyğanyna quanğan Hadişa külip. Osydan keiin
balalardyñ qabağy aşylyp, dauystary aşyq-jarqyn şyğa bastady.
Balalardy tamaqtandyryp, dastarhandy jinağannan keiin, qaita-qaita
dalağa şyqqyştap, Hadişanyñ tağaty tausyldy. Köñilin küdik keulep,
tözimi tügesilgen qyz auladan şyğyp, qarañğy köşeniñ tükpirine telmirdi.
Būl būrynnan bar ädeti, Almaspen kezdesetin küni degbiri qaşyp, uaqytyn
ötkize almai alasūryp ketedi. Qaşan bolsyn Almas kelmei qalatyndai
köñiline küdik şauyp, oiy san-saqqa jügiredi, basyn uaiym qañğyrtady.
Qaşan ol kelgenşe qu köñil ornyna tüspeidi.
Bügin de sondai küdik köñilin jaulap alyp, tyqyrşyp berekesi qaşty.
Onyñ qabağyndağy kirbiñdi İeljas baiqady. Oi tükpirin aqtaryp, bei-jai
bolyp otyrğan Hadişağa kedergi jasağysy kelmedi me, balalar tüpki
bölmege kirip ketken. Ol iekeuiniñ nemen ainalysyp jatqanyn kim bilsin,
anda-sanda kişisiniñ ökpeli dauysy iestilip qalady. Bibi demniñ arasynda
bauyr basyp alğan, Hadişadan bir qarys qalmai, ieteginen aiyrylmai jür.
Dalağa şyğarda ğana ieki balanyñ janyna qaldyrady.
– Tynyş otyi! Byt-şytyñdy şyğaiam! – Hadişanyñ aldynda otyrğan
Bibi quyrşağynyñ qūiryğynan nūqyp, söilep qūiady. Sonan soñ
quyrşağynyñ arqasynan ūryp-ūryp alyp, jūbata bastaidy. – Jylama,
böpem, jylama! Köp jylasañ şaşyñ tüsip qalady. Taqa taz bolasyñ. Taz,
taz, taqa taz!..
Hadişa şydai almai külip jiberdi. Özimen özi aldanyp otyrğan Bibi “būl
nege küldi” degendei şalqaiyp onyñ betine qarady, sonan soñ öz
şaruasyna kiristi. Hadişa külkisin kilt tiyp jan-jaqtan antalap kelip,
bas salğan aşqaraq oilardyñ jetegine ilesip ketti...
Anasy qaitys bolğanda Hadişa nebäri toğyz-aq jasta iedi. Odan beri on bir
jyl uaqyt ötipti. Anasy qarağan közdiñ jauyn alardai körki bar kelinşek
iedi. Ol kisige aiaq astynan jaman dert jabysty da, ies jiiüğa mūrşa bermei
alyp ūrdy. Ailap auruhanada jatqanmen dertinen aiyqpağan soñ, baqsybalgerlerdi töñirektegen. Auru bir ainaldyrsa almai tynbaidy ieken. Basaiağy birer aidyñ işinde būlğañdap jürgen aq sazandai būla kelinşek
aruaqtai aryp, adam tanymastai özgergen. Jarqyldap külip, jarqyrap
jüretin kelinşek sağatynyñ taiap qalğanyn seze tūra saryuaiymğa
salynyp, salbökse bolyp jatyp almai qybyrlap üi tirşiligin isteitin,
tañerteñ tūryp şai qūiatyn, sonan soñ ölerdei mas bolyp kelip, qoryldap
ūiyqtap jatqan küieuin jäne balalaryn ūiatatyn. Balalardyñ kişisi
Hadişa anasynyñ qabağyndağy kirbiñdi körip, onyñ köñilin aulauğa
tyrysatyn. Ananyñ jalğyz qyzğa degen iltipaty da bölekşe iedi. Ajal
arsyzdyñ izin añdyp jürgenin sezdi me, kişkentai qyzyn bauyryna basyp
jatyp, iegilip jylaityn. Hadişanyñ kişkentai jüregi bir sūmdyqtyñ
jaqyndap qalğanyn sezip, anasynyñ moinynan qapsyra qūşaqtap alyp,
betinen, tamağynan şöp-şöp süietin. Ana men qyz tünniñ bir uağynda
talyqsyp baryp ūiqyğa ketetin.
Tañerteñ barlyğy ün-tünsiz otyryp şai işetin. Qūdaidyñ qūtty küni
ūrttamai kelmeitin äkesiniñ tañerteñ bir kese şaidy tyjyrynyp, loqsyp
otyryp äreñ işetini iesinde. Aisaranyñ tūnjyrap, qabağynyñ aşylmai
otyratynyna yzalanyp:
– Men jetiskenimnen işip jürgen joqpyn,– deitin aiqailap. – Tiri qalu
üşin, quyrdaq bolğan qu janymdy saqtau üşin işip jürmin, äkri!.. Basqa
jer tabylmai qalğandai däl irgemizge alyp kelip, gürs-gürs bomba jaryp
jatyr, äkeñniñ!.. Dünieniñ bäri radiatsiiä!.. Baiağyda aittym sağan. Iş
dedim. Tüsinbediñ. Mine, aqyr aiağy radiatsiiänyñ jemtigi boldyñ, baiğūs.
Öziñ kinälisiñ...
Aisara beişara läm demeidi, balalar körmesin dei me, teris qarap otyryp,
köz jasyn syğyp-syğyp alatyn. Dauys şyğaryp jylaityndai qauqary da
qalmap iedi. Auzyna kelgendi aityp, ahlep-uhlep jūmysyna ketip bara
jatqan äkesin jek körip, anasyn qūşaqtap, Hadişa iegiletin. Özine tete
bauyry Sälim de birnärse seze me, anasyn qūşaqtap, säl närsege renjip,
jylap baia-şaia boluşy iedi. Ağasynyñ minezi qyzyq iedi ğoi. İeşteñege män
bermeitin, anasynyñ aiyqpas dertke şaldyqqanyn mülde bilmeitindei,
äkesiniñ kün qūrğatpai işip kelip, auzyna kelgen sözdi aityp,
aiqailaitynyn iestimeitindei ierteden keşke deiin meñireiip, ün-tünsiz
otyratyn. Tamaq bermese aştan-aş jüre beretin. Tiri pendemen tis jaryp
söilespeitin, adam bolyp külip, iä, aşulanğanyn körmepti onyñ. Ataanasyna da, ini men qaryndasyna da suyq iedi ol. İerteñgi şaiyn işken soñ
ün-tünsiz äldeqaida ketip qalatyn. Aurudan älsiregen, saudyrap qu süiegi
qalğan Aisaranyñ janynda şoqiyp-şoqiyp ieki bala otyratyn. İeki
botasyn qūşaqtap alyp, ana baiğūs iştei iegiletin. Birazden keiin därmeni
qaşqan älsiz äiel jem jetpei qinalatyn. Ol äne-mine degenşe jürip
keterdei kişkentai Hadişanyñ şybyn jany şyrqyrap, tūnşyğyp
kökpeñbek bolyp jatqan anasyna qalai kömekteserin bilmei alasūratyn.
Adamnyñ jany oñailyqpen şyğa qoimaidy ieken. Jany şyrqyrağan
qarşadai qyz şyryldap kelip, demigip jatqan anasyn qūşaqtap, botadai
bozdap qūia beretin. İesi şyğyp ketken Sälim baqyryp jylap kelip anasyn
bas salatyn. Habar uaqtyly jetkenmen Aisaranyñ auruyn biletin
därigerler asyğa qoimaityn.
İeki künniñ birinde osy jağdai qaitalanyp, ieki balanyñ jüregi myqtap
şailyqqan. Aisara – ana ūzaqqa şydamady. Äli iesinde, mamyr aiynyñ on
besinde qystai tösek tartyp jatqan anasy basyn kötergen. Bir kese sütti
qinalyp otyryp äreñ işken, sonan soñ Hadişanyñ kömegimen kiımin
auystyrğan. Kün kökjiekten arqan boiy köterilgen kezde ieki balasyna:
– Meni iesik aldyna alyp şyğyñdar,– dep ötingen. Hadişa iesiktiñ aldyna
kiız, körpe alyp şyğyp, anasyna oryn daiyndağan. Sälim men Hadişağa
süienip, syrtqa şyğyp, özine daiyndağan orynğa jetip qisaiğan Aisara
tūp-tūnyq kögildir aspanğa qarap, ün-tünsiz ūzaq jatty. Onyñ kül tüstenip
ketken öñine şyr kirgendei bolyp köringen Hadişağa. Ün-tünsiz jatqan
anasynyñ şidei jiñişkergen sausaqtaryn mipazdai sipap otyryp
“mamamnyñ ömir jasyn ūzarta gör” dep qūdaiyna qūlşylyq ietip, iştei
jalbarynğan.
Han säskeniñ kezide anasy qyzynyñ kömegimen basyn köterip, ieki qolymen
jer tirep otyrğan. Äkesi äne-mine ketedi dep ony-mūnysyn daiyndap, qam
jasap jürgende baiğūs Aisaranyñ basyn köterui Hadişanyñ öşuge
ainalğan ümitin qaita tūtatqandai bolyp iedi. “Qūdai meniñ tilegimdi qabyl
körgen ieken” dep oilağan.
– Mama, sen jazylyp ketesiñ! Qūdai bizdiñ dauysymyzdy iestimedi deisiñ
be. Ol bizge kömektesedi,– dep jüregi jarylardai quanğan qyzyn Aisara
qūşağyna qysyp, ünsiz iegilgen.
– Jaryğym, qalma būl jerde,– degen tili kürmelip. – Almatyğa bar. Meniñ
körmegen qyzyğymdy, jaqsylyğymdy sen kör... Sürmegen ömirimdi sen
sür. Seni meniñ äruağym jelep-jebep jürsin... Täñirim, botalarymdy öziñe
tapsyrdym...
– Mama, mama! – dep iegilip jylap jibergeni iesinde. Sol sätte dünieni dür
silkindirip, qūlaqty jarardai sūrapyl ün iestilgen. Aspan şaiqalğan.
Jylap otyrğan Hadişa üreilenip, anasynyñ jüzine qarağan. Qarşadai
qyz onyñ öşuge ainalğan qos janaryndağy sūrapyl aşudy kördi.
İezuindegi külkini kördi...
Aisara osydan on bir jyl būryn toğyz jasar qyzynyñ qūşağynda
otyryp jaryq dünieni tärik ietti. Otyz bes jyl jasağan kelinşek qysqa
ömirinde osy dünieden ne qyzyq, qandai rahat kördi?
Hadişanyñ äli iesinde, anasy qaitpas saparğa attanğan küni äkesi üiine
tältirektep, mas bolyp kelgen. İeñirep jylap, aldynan şyqqan Sälim men
Hadişağa tili kürmelip birnärse degen. Onyñ ne aitqanyn iekeui de
tüsinbegen.
– Jamandyq şaqyrmañdar!– dep zekirip ūrysqan. Ol äldeqaşan ölgen... Ka-a-p-u-t...
Qūlap qala jazdap äreñ tūrğan äkeni körşiler qoltyqtap alyp ketken
bolatyn. Aisaranyñ tänin jer qoinyna tapsyrğan sätte de közinen bir
tamşy jas şyqpady. Şyryldap Sälim iekeui ğana jylağan. Ülken bauyry
anasy ölmegendei moinyn işine alyp, auzyn būrtityp ün-tünsiz biraz
tūrdy da, beti auğan jaqqa ketip qalğan.
Sol bauyrynyñ Sälim iekeuine degen tuystyq sezimi ūianbai-aq ketti.
Anasynyñ qazasynan keiin, on bes jasynda asylyp öldi. Ülken ūlynyñ
öli denesin qūşaqtap otyryp maskünem äke ieñirep jylağan.
– Seniñ tübiñe de radiatsiiä jetti-au. Bärimiz radiatsiiädan ölemiz,– dep
ieñiregen Jaqaidyñ sözin iestip, jinalğan jūrttyñ jany türşikken. Onyñ
sözi qospasy joq aqiqat iedi. Būl öñirde, Abraly topyrağynda
radiatsiiänyñ zardabyn körmegen, jarylystan qasiret şekpegen birde-bir
otbasy joq-ty. Jarylystyñ kesirinen talai äulettiñ oty öşkenin qazağa
jinalğandar jaqsy biletin. Bile tūra “qūdai saldy, biz köndik” dep
qorqynyşpen ömir sürip jatqan momyn qazaqtyñ qolynan keler lajy joq
iedi. Qandai auyr qasiretke tap bolğanmen qazaq atamekenin tastap kete
almaidy ieken. Hadişa az ğūmyrynda osyny ūqty.
İeki birdei adamnyñ qazasynan keiin äke üige tüneudi qoiğan. Ölerşe işip,
köşede jatqan maskünem äkeni qarğadai ūl men qyz jylap jürip,
äupirimmen üige alyp keletin. Aisaranyñ qazasynan keiin üidiñ berekesi
ketken, keide bir japyraq nan bolmai, Sälim iekeui būralyp aş jüretin.
Ainalaiyn ağaiyndar qol ūşyn berip, qamqorlyq jasamasa maskünem
äkeden qairan joq iedi. Jaqaidyñ mal bolmasyna közderi jetken ağaiyntuystary keñesip, ony LTP-ğa jiberuge kelisken. Osy tirligine köñili toq
Jaqai ieri bauyryna auyp ketken asaudai tulağan, ieki balasyn köldeneñ
tartyp, san türli syltau tauyp, basyn alyp qaşqan. Ağaiyn-tuğanğa
jeñsik bermei jağalasqan Jaqaiğa bükil auyl jabylyp, aqyry ony LTPğa küşpen alyp ketken. Sälim men Hadişany iet jaqyn tuystary
Almatyğa alyp kelip, jetim balalarğa arnalğan internatqa ornalastyrğan.
Ağaiyndy iekeu ainalaiyn ükimettiñ arqasynda jetim bola tūra jetimdik
körmei mektep bitirdi. Sälim mektepten keiin äskeri uçilişeni tauysqan,
osy küni Qiyr Şyğysta şekaraşy. Üilengen bir balasy bar. Ony
körmegeli de ieki-üş jyl bolyp qalypty. Özi kelmegenmen haty üzilmeidi
äiteuir.
Hadişa mektepte jaqsy-aq oqyğan, biraq joly bolmai jür. Jyl saiyn
qabyldau iemtihanynda üşten asa almai jylap şyğady. Asqar taudai
süienişi joq adamnyñ jūldyzy janbaidy ieken. Hadişa osyny ūqty.
– Ūiqym keldi,– dedi Bibi oi jeteginde jürgen Hadişanyñ betinen
şapalaqtap.
Tösek salyp, Bibini jatqyzdy. Sağat toğyzdan asyp barady ieken. İeljas
üige bergen tapsyrmany oryndap, Oljas ietpetinen tüsip, semialyq
albomdy qarap jatyr. Hadişa ieki balağa tösek saldy.
– Balalar, ūiyqtañdar,– dep İeljastyñ basynan sipady. Osy kezde syrtqy
iesik qağyldy. Quanyştan Hadişanyñ jüregi lüpildep, asyp-sasyp ne
isterin bilmei typyrlady. Jügirip auyzğy bölmege şyqty. Äkemiz kelip
qaldy dep oilady ma, onyñ soñynan üşeui şūbyrdy.
– Baryñdar, jatyñdar!..
Hadişanyñ sözin qūlaqqa qystyratyn iemes, ieki közderi syrtqy iesikte, äne-
mine degenşe Aiağan kirip kelerdei ielegizip tūr.
– Papa keldi! – dep jalañaiaq tūrğan Bibi quana qol şapalaqtady.
– Būl kim? – dep sūrady Hadişa kelgen adamnyñ Almas iekendigine kümäni
bolmasa da. Ün joq, tym-tyrys. Köñilderi lepirip, degbiri qaşyp,
tyqyrşyp äreñ tūrğan balalar da tym-tyrys tynğan. Qyzdyñ jüregin
küdik şymşydy. Tağy da dauystap iedi, äldekimniñ külkisi iestildi. – Būl
kim?
– Būiyrsa sizdiñ anauyñyz bolyp qalarmyz.
Almastyñ dauysyn tanyp, iesik aşty. Anda-sanda kelip tūratyn ağany
körgende tomsyraiyp tūrğan balalardyñ jüzderi jylyp sala berdi.
– İelekeñe, Oljekeñe jäne Bibijanğa sälem bereiin.
İeki ūldyñ qolyn alyp, mañdailarynan süidi. Bibige ierekşe iltipat
körsetip, köterip alyp, betinen süidi de, qolyna sağyz ūstatty. Kişkentai
qyzdyñ közi janyp ketti. Jerge tüse salyp tüpki bölmege jügirip kirdi, ieki
ūl onyñ soñynan ūmtyldy.
Almas qyzdyñ qolyna ūstap, özine qarai tartty. Quanyştan jüzi bal-būl
janğan Hadişa auyl qyzyna tän ibalylyq tanytyp, janaryn jyğyp,
jymyñdap külip, älsiz qarsylyq körsetti.
– Qarsylaspa,– dedi jigit qara küşke salyp. Hadişa syqylyqtap külip,
būlqynyp bosanyp ketti. Qyz şyn qarsylassa äl bermeitinin bile tūra
Almas qaita jarmasty, būl joly qyzdyñ aş belinen qapsyra qūşaqtap,
qarsylasuğa şamasyn keltirmei albyrağan ierninen qadalyp süidi.
Alğaşqy älette ieptep qarsylyq körsetip, älsiz typyrlağan qyzdyñ qoly
jigittiñ moinyna oratyldy. Läzzatqa mas bolğan iekeu iesikti säl ğana aşyp,
añ-tañ qalyp qarap tūrğan ieki balany körgen joq. Älden uaqyttan keiin
Hadişanyñ qūlağyna tūnşyğa şyqqan külki şalyndy. Jalt qarağan
qyzdyñ közine iesikti säl ğana aşyp, auyzdaryn alaqandarymen jauyp,
şiq-şiq külip tūrğan ieki bala tüsti. Almastyñ qūşağynan būlqynyp,
būlt ietip şyqty da:
– Uiat-ai! – dep syqylyqtai külip. – Käne ūiyqtañdar!..
Qabağyn tüiip, ieki balağa ses körsetken boldy. İeljas pen Oljas
tyraqailap qaşyp, tösekterine baryp, bürkenip jatyp qaldy. Hadişa
tüpki bölmeniñ iesigin jauyp, oryndyqpen tirep qoiğannan keiin betin
basyp, syqylyqtap ūzaq küldi.
– Tärbie degen osy,– dedi jigit külip otyryp. – Täjiribe osylai-osylai
jinala beredi. Künderdiñ küninde olar nağyz professional bolady. Bir
üiden ieki Don Juan şyqsa jaman ba!..
– Olarğa bäri qyzyq,– dep küldi Almasqa köz astymen ūrlana qarap. Ol
jüdegen siiäqty, jağy sualyp, ūrty işine kirip, közi şüñireigen. Ūzyn
ösirip jüretin şaşyn qysqalap qyryqtyryp, bir jaq jartysyn jaryp,
oñ jağyna jyğyp tarapty. Üstinde ine-jipten jaña şyqqandai qara tüsti
kostium-şalbar, aq jeide kiıp, qyzyl galstuk tağypty. Hadişağa ol bireki aidyñ işinde ieseiip ketkendei bolyp körindi. Kiım kiısi ğana iemes,
özin-özi ūstauy, söz saptauy, tipti otyrysyna deiin özgergen. Sözi
salmaqty, būrynğydai asyp-saspaidy, qimyly baiau, äldekimge ielikteitin
tärizdi.
– Don Juandy qazaqtar jūpar kindikti ierkek deidi ieken. Qandai däl
aitylğan söz. Jūpar kindik,– dedi Almas onsyz da qysylyp, qyzaryp
otyrğan qyzdyñ betine tesile qarap. Hadişa jymyñdap külip, betin
būryp äketti.
– Tamaq daiyn tūr.
Qyz dastarhan jasauğa kiristi. Almastyñ ieki közi Hadişada. İekeui
kezdespegeli, birin-biri körmelegi talai uaqyt bolypty. Köktöbeniñ biıgine
şyğyp, mahabbattyñ şarabyn qanyp işip, läzzatqa mas bolğan künniñ
ierteñine Almastyñ kursyn auylşaruaşylyğy jūmysyna alyp ketken.
Qazan aiynyñ on iekinşi jūldyzynda sonau Kökşetaudan ölip-talyp äreñ
jetken Almas qyzğa jolyğuğa uaqyt tappai auylyna attanğan. Qaityp
oralğaly biraz uaqyt ötkenmen ärtürli minäii sebepterge bailanysty
Hadişany izdep baruğa mümkindik tappady. Bügin de kele qūiatyndai nieti
joq iedi, arnaiy izdep barğan Asylhannyñ köñilin qimady. Reti kelip
tūrğanda qyzdyñ janynda oñaşa qaludan qai jigit qaşsyn.
Hadişa būrynğysyna qarağanda ieptep tolysqan tärizdi, baltyry
jūmyrlanyp, böksesi döñgelenip qalğandai bolyp körindi.
“İe-ie, qara jūmys qoisyn ba... İendi bir-ieki jyl qūrylysta istese nağyz
Budennyi jylqysy siiäqty jap-jalpaq, jūp-jūmyr bolyp şyğa keledi”
dep oilady jigit.
İekeui ötken-ketkendi ieske tüsirip otyryp tamaqtandy. Asylhanyñ qaityp
kelmegenine Hadişa iştei quanğanmen köñilin äldebir oğaş sezim
qytyqtap, ieki beti duyldady. Aşyqauyzdanyp iekeuiniñ arasyndağy qarymqatynasty jūrttyñ bärine jaiğany üşin Almasqa ökpe-naz aitpaqqa
oqtalyp, retin keltire almady.
Olar şai işip bola bere Bibi ūianyp, anasyn izdep, üidi basyna köterdi.
Hadişa jyly-jyly sözder aityp, ainalyp-tolğanyp jatyp äreñ
tynyştandyrdy. Bibini ūiyqtatyp, auyzğy bölmege şyqqan, Almas
şamdy öşirip qoiypty. Hadişanyñ jüregi lüpildei jöneldi.
– Almas, men qorqamyn.
– Qoryqsañ meniñ qūşağyma tyğyl,– dep sybyrlady jigit. Tüpki bölmeniñ
iesigin myqtap jauyp, sostiyp tūrğan Hadişa jaqyndap kele jatqan
jigittiñ demin sezdi. Jüregi tulap, demi jiılep, ieki beti ysyp ketti.
– Janym!..
Jigittiñ ystyq demi qūlağyn küidirip bara jatqan siiäqty. Almas belinen
qapsyra qūşaqtap, ierninen qadalyp süidi. Bükil denesi ot bolyp janyp
bara jatqan sekildi, ol jigittiñ moinynan tas qyp qūşaqtap aldy. Basy
ainalyp barady, änşeiinde älsiz ğana lüpildeitin qu jürek keudesin
jaryp jibere jazdap dürsildeidi.
– Janym,– dedi jigit üzdige sybyrlap. Almastyñ jap-jalpaq alaqany
aqyryndap tömen jyljydy.
– A-a-l-mas,– dedi qyz onyñ qolyna jarmasyp. – Qoişy, A-a-a-l-mas...
Qyzdy küşpen ala almasyn sezdi me, Almas ony bosatyp jiberdi. Qarañğy
bölmede iekeui bir sät ünsiz otyryp qaldy.
– Şam jaqşy,– dep ötindi qyz. Jigitte ün joq.
– Men şarşadym, ūiqym keldi.
– Tösek salyp bereiin be?
Hadişa şam jağyp, teris qarap tūryp şaşyn dūrystady. Qabağy tüsip,
renjiñkirep otyrğan jigitke qarap, jymyñdap küldi de, tüpki bölmege kirip
ketti. Köp keşikpei körpe-jastyq alyp şyğyp, Almasqa arnap jerge
tösek saldy. Jigit tösekke qisaiyp jatty da, yñyrsi bastady.
– O-o-i, jüregim!.. Däri bar ma?
Hadişa ne isterin bilmei typyrlady.
– Jedel järdem şaqyraiyn,– dep syrtqa ūmtylğan qyzdy Almas
toqtatty.
– Jo-o... Şaqyrma. Ber-ri kel...
Adam balasyna senip üirengen Hadişa jigittiñ janyna kelip otyra
qalğan. Almas ony qapsyra qūşaqtai alyp, tösekke op-oñai jyqty.
Mūndaidy kütpegen Hadişa onyñ betine tañ qala qarady da, syqylyqtap
külip jiberdi.
– Ketşi ary! Jüregimdi ūşyrdyñ ğoi tegi.
Būl joly tegeurindi qarsylyq körsetken joq, jigitti iterip tastauğa
tyryspady. Közin şart jūmyp, Almasty moinynan qatty qūşaqtap
alğan... Däl qazir ol ne istese de qolyn qaqpaityndai küige tüsken.
– Janym! – dedi jigit üzdige sybyrlap. Qyzdyñ omyrauyn jalañaştap,
tösinen qūşyrlanyp süiip jatyr.
– Sen meni süiesiñ be?
– Süiemin janym!..
Äñgime osymen tämam boldy. Hadişağa keregi jalğyz auyz söz iedi. Sol söz
buynyna tüsip ketti me, ieptep qarsylyq körsetip jatqan qyz jigittiñ
ikemine oñai köndi...
Qyz ben jigit qūşaqtasqan küii ün-tünsiz ūzaq jatty. Hadişanyñ közi
jūmuly, jigittiñ bauyryna tyğylyp alğan.
– Almas,– dedi ol bir kezde, basyn köterip, jigittiñ betine qarady.–
Köktöbedegi jağdaidy sen Asylhanğa aityp qoiypsyñ ğoi.
– Joq, aitqan joqpyn.
– Ol bilip alypty.
– Neni bilip alypty?
– İekeumizdiñ Köktöbege barğanymyzdy...
– Bilse nesi bar? Köktöbege kim barmai jatyr?! Köktöbe mūhittyñ
arjağyndağy Amerika iemes,– dep küldi Almas qyzdy moinynan qūşaqtap.
– Ol iekeumizdiñ... Ol sol küngini biletin siiäqty,– dep qyzaraqtady qyz.
Jigit külip jiberdi.
– Bile bersin.
– Men uialamyn.
– Uialsañ onyñ betine qarama. Söilespe...
– Qaljyñğa ainaldyrmaşy tegi.
– Aldyn ala: “Men senen uialamyn, betiñe qarai almaimyn” dep ieskertip
qoi. Sonda ol renjimeidi sağan,– dep Almas qarqyldap küldi. Qyz
külmedi, qabağyn kirbiñ şalyp, közin aşyp-jūmyp biraz uaqyt ünsiz
qaldy. – Tūrmysqa şyqqanşa betiñe qarauğa uialamyn de...
– Almas, bilesiñ be,– dedi qyz onyñ qūlağyna sybyrlap. Jigit onyñ sözin
tosyp jatpastan:
– Ärine bilemin,– dep küldi. Hadişa basyn köterip, onyñ jüzine köz
jügirtti.
– Qaidan bilesiñ?
– Neni?
– Sen bilmeisiñ.
– İä, men bilmeimin.
İekeui tağy da ünsiz qaldy. Hadişa küni boiy aitpaq bolyp otalğan sözin
Almasqa qalai jetkizerin bilmei qinaldy. Jasyryp, jappai tura aita
saluğa beti şydamady. “Nesin aitamyn? Keiin bile jatar” degen tüiinge
keldi.
– Sağat bir jarym bolypty. İerte tūryp, balalardy baqşağa aparuym
kerek. Odan şyğyp auruhanağa baramyn,– dedi Hadişa iesinep. – Beişaraai! Jağdaiy qalai ieken? Aitpaqşy, Aiağan ağadan habar aldyñ ba?
– Joq,– dedi Almas miñgirlep. Basyn köterip otyrdy. Aiağan turaly janyn
jep jürgen uaiymyn Hadişağa aqtaryp aitqysy kelip oilandy da,
äpsätte ainyp qaldy. “Aiağan turaly şyndyqty aitsam şoşyp qalar” dep
oilağan. Hadişa ketip qalsa şiettei balalardyñ küni ne bolmaq? Äkesi
qatelesti ieken dep balalaryna qiiänat jasauğa bola ma?
– Şyndyqty aitqan adamdardy jazalai berse myna düniede qarau,
qaraniet, suait, jağympaz pendelerden basqa ieşkim qalmas,– dedi Hadişa
qyzyna söilep. – Aiağan ağa men bilsem öte taza adam.
“Memlekettik qauipsizdik komiteti kinäsi joq adamdy qamap qoimaityn
şyğar” dep oilady jigit. “Apyr-au, Aiağan Quatov şynymen-aq memleketke
qauipti adam ba?”
Üstine äldekim tastai suyq su qūiyp jibergendei tūla boiy dür ietip,
Almas ieki büktelip jatty.
– Ne boldy, Almas?
– Toñdym,– dedi jigit sybyrlai söilep. Hadişa ornynan tūryp,şamdy
öşirdi.
– Men Bibiniñ janyna jatpasam ol şoşidy,– dedi, bir tizerlep otyryp,
jigittiñ şaşyn sipady, ieñkeiip betinen süidi. Almas qyzdyñ moinynan
qūşaqtap:
– Kişkene jata tūrşy,– dep qiyldy. Hadişa qarsylyq bildirmedi,
köilegin şeşip, jigittiñ janyna qisaidy. – J-a-a-nym!..
Almas qyzdyñ qūlağyna sybyrlap, syrğalyğyn auyrtpai tisteledi, sonan
soñ tamağynan, tösinen süidi. Top-tompaq qos anaryn qos uystap ūstap,
aqyryndap myjğylai bastady. Ömirinde mūndaidy körmegen qyz:
– Q-o-i-şy,– dedi jalynyşty ünmen. Aşqaraq köñili tūiat tilep alasūrğan
jigit onyñ tilegin qūlağyna qystyrmady. Qos anardyñ ürpisin tisin
batyrmai tistelep, tiliniñ ūşymen qytyqtap, süiip qyzdyñ iesin aldy.
Birazdan keiin ol Almastyñ mūnysyna da üirendi. Däl osy sät ol jigittiñ
qandai qūqaiyna da daiyn iedi...
İekeui tañ atqanşa ūiyqtağan joq...
Közderi ilinip ketken ieken, İeljas ūiatty.
– Bir ağalar iesik qağyp tūr.
Hadişa ornynan atyp tūryp, apyl-ğūpyl kiındi de, syrtqa şyqty. Kün
ädeptäuir köterilip qalypty. İesik aldynda tūrğan ieki jigitti tanymady,
bireui ūzyn boily, aşañ deneli, bürkit tūmsyq, iekinşisi qasy ūzyn bolyp
ösip, közin japqan, alasa boily, törtbaq jigit. Myna iekeui minip kelgen
maşina bolu kerek, aulanyñ syrtynda kökşil tüsti volga maşinasy tūr.
– Quatov Aiağannyñ üii osy ma?
Hadişa ne derin bilmei tūtyqty. Myna iekeuiniñ jai kelmegenin işi sezdi.
Qandai jamanat habar äkelgenin bilgisi kelgendei iekeuiniñ jüzine kezekkezek jautañdady. Qasy közin japqan jigittiñ qabağy qatu. İekinşisi küle
qarap tūr, jüzi jyly ieken.
– Ol kisi üide joq iedi,– dedi qyz sasqalaqtap. “Äsem jeñgemiz aman bolsa
ieken” dep tiledi iştei.
– Bizge onyñ keregi joq. Biz organnan keldik,– dedi törtpaq jigit, kuäligin
körsetti. Osy kezde iesik aldyna şyğa kelgen Almastyñ közi beitanys
jigittiñ qolyndağy qyp-qyzyl kuälikke tüsip, tüsi sūp-sūr bolyp ketti.
– Sen kimsiñ? – dedi törtpaq jigit oğan tesile qarap. Myqtap abyrjyğan
Almas:
– Men qonaq... Men qonaq,– dedi miñgirlep.
– Biz de qūdaiy qonaqpyz, – dedi törtpaq jigit iezu tartyp. – Quatovtyñ
kitaphanasyn köruge keldik. – Bir japyraq qğazdy Hadişanyñ qolyna
ūstatty. – Üidi tintuge berilgen rūqsat.
– Joq! – dedi qyz batyldanyp. Bir japyraq qağazdy oqymai jatyp iesine
qaitaryp berdi. – İesi joq üidi tintuge bolmaidy. Biz qonaqpyz.
– Qonaq bolsañyz balalardy kiındirip, qydyryp keliñizder,– dedi törtpaq
jigit būiyra söilep. Ol tünere qarağanmen Hadişa yqpady.
– İesiz üidi tintkize almaimyn,– dedi qyz betine tüse bergen şaşyn bir
silkip tastap, üige kiruge bet alğan jalbyr qastyñ jolyn bögedi. – Basaköktep kiretindei būl jaudyñ üii iemes. Mūnda Sovet semiasy tūrady.
– Azamatşa, siz bizdi keşiriñiz,– dep qipaqtady bürkit tūmsyq jigit. –
Bizdiñ qyzmetimiz osyndai. – Ol kömek sūrağandai qorqynyştan aryla
almai bürseñdep, tili bailanyp qalğan Almasqa qarady. – Azamat, siz de
tüsiniñiz bizdi.
– Hadişa! – dedi Almas tili ikemge äreñ kelip. Özine tüksie qarağan
jalbyr qastyñ mysy basty ma, tūla boiy odan saiyn qaltyrady. –
Aralaspa! Bylai tūr!..
– İesi joq üidi tintuge qandai qaqylary bar?
– Keregi joq, qarsylaspa,– dedi qūlağyna auzyn taqap. Dalağa jeleñ
şyqqandiki me, tisi-tisine timei qalşyldai bastady. Özine būrylğan
Hadişağa tura qarauğa däti şydamai teris ainaldy. – Olardiki zañdy,
Hadişa. Rūqsat qağazy bar.
– Aiağan ağağa ne betimizdi aittyq? – dep küiine küizeldi Hadişa. “Aiağan
ağañ basymen qaiğy bolyp jatyr. Onyñ qaşan bosanyp kelerin bir qūdai
biledi” degisi kelip bir oqtaldy da, ainyp qaldy. Hadişağa jağdaidy
oñaşada tüsindirmek bolyp, jetelep üige alyp kirdi. İeljas pen Oljas
juynyp, kiınip alypty.
– Bibini ūiatyp, kiındiriñder, balalar,– dedi jigit syrtqy iesikti jauyp
jatyp. İeki bala tüpki bölmege kirip ketti. – Ha-di-şa, sen olardyñ kim
iekenin, qaidan kelgenin bilesiñ be?
– Qaidan kelse odan kelsin,– dedi aşuğa mingen Hadişa. – Qyzyl
qağazynan qorqady deisiñ be solardyñ.
– Aqyryn, – dedi jigit sybyrlai söilep. – Mağan ziiänyñ tiedi. Ündeme.
Tinte bersin. Men kettim. Sabaqtan keşiktim...
Almas oğan jasqana qarady. Qarsy aldynda özi biletin uiañ, uialşaq
Hadişa iemes, mülde basqa qyz otyrğan tärizdi. Ony osynşalyq qaisar-au
dep mülde oilağan iemes. “Basyñdy kesip alamyn” dese de qaitatyn türi
körinbeidi.
– Mağan janyñ aşysa, ündeme...
Osy sözden keiin ğana Hadişa sabasyna tüsip, ündemei qaldy.
– İeljasty mektebine jetkizip salsañ jaqsy bolar iedi.
– Maqūl,– dedi Almas asyğys kiınip jatyp. Şala-şarpy juynyp,
İeljasty jetelep, syrtqa şyqty. İesik aldynda tūrğan beitanys iekeuge
jaramsaqtana jymiyp, aqyryn ğana bas izedi de, asyğa basyp jandarynan
ötip ketti. Ülken jolğa tüsip alyp, aialdamağa qarai qūstai ūşty. Şapşañ
jüriske ilese almai şeginşektegen kişkentai balany tepeñdetip süirep
keledi...
Kelgen iekeui asyqpai otyryp, Aiağannyñ kitap şkafy men stolyn tügel
tintip şyqty. Jekelegen kitaptaryn paraqtap, belgi soğylğan tūstaryna
şūqşiyp, qoljazbalaryn oqyp, tüske deiin tapjylmady. Üidi iesiz
tastap kete almai Hadişa da jipsiz bailandy. İeki bala baqşağa barmai
qaldy. Hadişa olardy aulağa şyğaryp jiberip, üidiñ işin tazalady, tüski
tamaq daiyndady. Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ ieki qyzmetkeri
kitap, qağaz ataulyny tügel aqtaryp tintip, kerekterin alyp, Hadişağa bir
japyraq qolhat qaldyrdy da, syrtqa şyqty.
– Aiağan ağany qaşan bosatasyzdar?– dep sūrady olarğa ilese şyqqan
Hadişa. İeki jigit birine-biri qarady. – Äieli infarkt alyp, ölim auzynda
jatyr. Bala-şağasy azyp-tozyp ketti. Bir jağdaiğa ūşyrap qalsa
būlardyñ obal-sauabyn kim arqalaidy?
– Balalardyñ janynda jürgen sen iemessiñ be? – dep myrs küldi jalbyr
qas.
– Men ierteñ ketemin. Üş balany sizge qaldyramyn ba sonda?
– Meniñ öz balalarym da jetedi, qaryndas. Ağa seniki. Balalar da böten
iemes.
– Meniñ ol kisige tuystyq jaqyndyğym joq. Men jai ğana tanysymyn.
– A-a-a,– dedi jalbyr qas dauysyn barynşa sozyp. Jüzinde “kim iekeniñdi
iendi bildim” degendei syñai bar. – Bildik. Bäribir alys iemes iekensiñ.
Hadişa onyñ neni meñzep tūrğanyn mülde tüsinbedi. Ol jalbyr qastyñ
sözine iemes, iezuindegi jymysqy külkige şamdandy da, iendigi sözin bürkti
tūmsyq jigitke bağyştady.
– Aiağan ağa sonşa kerek bolyp bara jatsa äieli auruhanadan şyqqannan
keiin de şaqyryp alatyn iediñizder ğoi.
– İä, dūrys aitasyz,– dedi ol qysyla külimsirep. – Adamgerşilik
kategoriiälardy iesepke almaityn da, jağdaidyñ jetegine ilespeitin de
mekemeler bolady. Ol mekeme üşin memlekettik qauipsizdigi bärinen
joğary tūrady.
– Qūdai-au, Aiağan Quatov memleketke qauipti adam degenge kim senedi?
– Būl, qaryndasym, qatyndar aralasatyn şarua iemes,– dedi jalbyr qas
Bibini jerden köterip alyp jatyp. – Seniñ ornyñ as üide.
– Aiağan ağanyñ jany taza,– dedi Hadişa. İeki közine jas tolyp ketti.
– Sabyr ietiñiz,– dedi bürkit tūmsyq jigit onyñ jüzine jasqana qarap.
– Atyñ kim? – jalbyr qas Bibiden. Böten adamdy jatyrqağan qyz
tomsaryp ündemedi. – Atyñdy aitpasañ maşinağa salyp, alyp ketemin.
Bazarğa aparyp, satyp jiberemin.
Jalbyr qas äueiiligine basyp, maşinağa qarai adymdağan. Manadan beri
syrttai baqylauşy bolyp tūrğan Oljas şyñğyryp, jalbyr qastyñ
jolyn bögedi.
– Jiber Bibini!.. Bibini bermeimin!..
Ağasyna qosylyp Bibi şyryldady. Äpsätte aula azan-qazan şuğa toldy
da ketti.
– Mūnyñyz qalai, Maqsūt Sarybaeviç?! – dep qabaq şytty bürkit tūmsyq
jigit. – Balalardyñ köz jasy az körindi me sizge?!
– Jaraisyñ! – dep, jalbyr qas qarqyldap külip, şalğaiyna jarmasyp,
şyryldap jürgen Oljasty arqasynan qaqty. Hadişa jügire basyp kelip,
Bibini jalbyr qastyñ qolynan jūlyp aldy.
– Bala – perişte! – dedi ol qarqyldap külgen jalbyr qasqa ala közimen ata
qarap. – Periştede neñiz bar?
– Qazaqtyñ balasy qaljyñ tüsinbeidi būl zamanda,– dedi jalbyr qas tüsin
suytyp.
Hadişa şyryldap jylağan ieki balanyñ bireuin köterip, iekinşisin
jetelep üige kirdi de, olarğa qosylyp özi iegildi. Öz ömiri iesine tüsip, ūzaq
uaqyt köz jasy tiylmady.
12
Jalbyr qas ūryp jyqqan küni sol bölmege tünep şyqqan Aiağandy
iertesine jeke kamerağa auystyrğan.
– Tergeu aiaqtalğanşa osynda tūrasyz,– degen bürkit tūmsyq jigit jymiyp
külip. – Televizor joq, kündelikti gazet joq. Şydauğa, könuge tura keledi.
– Qamqorlyqtaryñyzğa rahmet! Sizder aman tūrğanda işim pyspaityn
şyğar,– dedi Aiağan kekete myrs külip. Jigit basyn tömen salyp, säl
oilanyp tūrdy da:
– Talap solai,– dedi Aiağanğa köz qiyğyn tastap.
– Kinäsi joq adamğa qoldaryñnan kelgendi isteñder dep talap qūia ma? –
Jigit basyn şalt köterip, jalt qarady. İekeuiniñ közi toqailasty. – Bizdiñ
memlekettik qauipsizdik komiteti otyz jetinşi jyldyñ täsilimen jūmys
isteidi dep mülde oilamap iem. Qateleskenimdi tünde bildim.
– Ol sizge qol jūmsady ma?
– Joq, iedenge ieki büktelip, qūlap tüsuime kömektesti.
Bürkit tūmsyq jigittiñ jūqaltañ öñine qyzyl būiau jaiyldy. Qabağyn
şytyp, Aiağannyñ betine tura qarai almai qysylyp, janaryn jyqty.
– Keşirim ötinemiz!..
– Men keşirgenmen ol jaqsy adam bola salmaidy. Adamgerşilikten azğan,
keudesine nan pisip, kinäsiz pendelerdi jäbirlep üirengen naisaptar adam
sanatyna qosylatyndai bolsa men tänimdi solardyñ tepkisine tastar iedim.
Solar üşin özimdi qūrbandyqqa şalar iedim.
– Siz adam tärbieleudiñ ieñ oñai jolyn taptyñyz,– dep küldi jigit.
– Maqsūt siiäqty on maqūlyqty adam qataryna qossam qoğam aldyndağy
azamattyq paryzymdy ötegen bolyp şyğar iedim,– dedi Aiağan, kostiumin
şeşip, tösektiñ üstine tastady.
– On adam... On adam tym az,– dedi jigit jymiyp. Külgende tūmsyğynyñ
ūşy doğalanyp, üşkirlene tüsetin siiäqty bolyp körindi Aiağanğa. – On –
ortaşa ğana qabileti bar adamnyñ normasy. Al siz intelligentsiiänyñ
joğarğy tobyna jatasyz. Sondyqtan sizge jüz adam da az iemes.
– Jigitim, men jüz adamnyñ tepkisine şydamaimyn,– dep suyq jymidy
Aiağan.
– Basyñyzğa tüsse şydaisyz ğoi. Şydauğa tura keledi. Adamnyñ ömiri –
san türli qiyndyqtardyñ jiyntyğy.
Bürkit tūmsyq jigittiñ özine bağyştap aitqan sözinen janaşyrlyq peiilin
tanyp, işi jylyp qaldy. “İmany bar jigit siiäqty. Aqylsyz iemes” dep
oilady Aiağan.
– Ädette älsiz adamdar qiyndyqpen kürespeidi. Ondailar ülken
qiyndyqtarğa kezdespeidi. Sebebi – qara basynyñ qamynan basqa ieşteñe
oilamaityn pendeler qaişylyqtarğa barmaidy ğoi,– dedi jigit. “Türi
qazaqqa kelmegenmen tüsi jyly ieken” dep oilady Aiağan. – Nağyz azamattar
halyq üşin ömir süredi. Olardy syndyru mümkin iemes.
– Üş äriptiñ qolyna tüsken pendeniñ synbauy mümkin iemes. Synbasa
syndarsyzdar. Täiiri, sol da qiyn bolyp pa! – Jalbyr qastan körgen
qorlyğyna yzalanğan Aiağan qatty aitylğan ärbir sözge qysylyp,
qyzaraqtap tūrğan montany jigitke köñilindegi aşy zapyrandai bolğan
aşy sözderdi aqtaryp tastağandy jön kördi. – Ary, uiaty bar aqyldy
adamdy syndyrasyzdar. Jer bauyrlatyp, azap ataulynyñ nebir türin
körsetip, it aiaqtan sary su işkizip qorlarsyzdar, biraq ony bäribir
ieşqaşan jeñe almaisyzdar. Adamdy, ary bar adamdy jer betinen joq
qylyp jiberuge bolady, al biraq ony jeñu mümkin iemes.
– Gestaponyñ qolyna tüskendei sonşalyq küñirenbeñizşi. Qanşa jerden
siz “jat piğyldy” adam bolsañyz da, osy qoğamnyñ tölisiz, osy Otannyñ
botasysyz. Otanyñyz otqa oransa ieñ birinşi bolyp şyryldap jügiretin
de siz bolasyz. Siz ben biz bir maqsattağy adamdarmyz. İerkin qoğamda siz
siiäqty ierkin oily azamattardyñ bolğanynan ziiän joq.
– Biz jariiälylyqtyñ tölimiz. Adamzat balasynyñ tarihynda biz siiäqty
qūrbandyqtar az bolmağan,– dedi Aiağan qyzyna söilep. Biraz uaqyttan beri
işi tolyp qalğan ieken. – Al jariiälylyqty tek kün köris üşin ğana
qybyrlap, tiri jürgen pendeler ūnatpaidy. Jariiälylyq – kişkentai ğana
qabileti bar kişkentai adamdardyñ ajaly. Jariiälylyq – dihlofos, al
Maqsūt siiäqty kişkentai pendeler – tarakan. Olar köp. Byqyp jür. Siz
aitqan ierkin oily azamattar az mülde... Bizde aqyldy azşylyq iemes,
şuyldaq köpşilik jeñedi.
– Memlekettik qauipsizdik komiteti kinäsiz adamdardy jazalaityn oryn
iemes. Siz ony 1937 jylğy komitetpen, İejov, Beriiälardyñ mekemesimen
şatastyrmañyz,– dedi jigit äñgime arnasyn basqa bağytqa būryp. Öziniñ
kim iekeni iesine iendi ğana tüsken sekildi.
– Ony ömir körsetedi. Keşiriñiz, atyñyzdy bilmeimin.
– Atym Mirtemir. Aqyn bolsyn degen şyğar ata-anam.
– Mirtemir jäne MQK. Paradoks! – dedi Aiağan bas şaiqap.
– Bizde Abailar men Mahambetter de az iemes,– dedi Mirtemir külip.
– Bilemin, – dedi Aiağan qabaq şytyp. – Abai men Mahambetti qorlaudyñ
türli jolyn oilap tauyp jatyrmyz ğoi. Abailar kisi öltiredi,
Mahambetter ūrlyq jasaidy. Jäne olar Memlekettik qauipsizdik
komitetinde isteidi.
– KGB dese jūrttyñ zäresi ūşady. Beriiä men İejovtyñ mekemesiniñ mindeti
basqa bolatyn. Siz ony jaqsy bilesiz. Beriiä men İejovtyñ zamanynda...
– Mirtemir,– dedi Aiağan onyñ sözin bölip. – İejov pen Beriiänyñ zamany
degen zaman joq. Stalinniñ zamany bolğan. Qazir zaman Andropovtiki iemes,
Brejnevtiki. Jäne Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ mindeti ieşqaşan
özgermeidi. Ol memleketti qauipti elementterden, iağni, bizderden
qorğaidy.
Mirtemir ündemedi. Ädeii qyñyr tartyp, qisaiyp otyrğan Aiağannyñ
sözine qarsy aitar tūjyrym, tolğamdary az iemes iedi, uaqyttyñ tarlyğy
pikir talastyruğa mümkindik bermedi. İeki künniñ işinde ol biraz mäselege
qanyqty, ieñ bastysy – Aiağan Quatovtyñ minez-qūlqyn, psihologiiäsyn
tanydy, oilau jüiesin anyqtap, añğarğandai boldy. Jigittiñ pikiri aşyq.
Qazirgi jağdailarğa bailanysty aşyq aitqan pikirinde janğa tier aşy
oilar köp, solai ieken dep jazalai saluğa bolmasyn Mirtemir biledi. Adam
balasy şalys basady, qatelesedi. Öitkeni ömirdiñ özi tūraqsyz. İendeşe
ondailardyñ barlyğyna jala jauyp, küie jağyp, jazalai berse türmeler
qalağa ainalar. Pikiri bar oily adamdardyñ barlyğyn jauyp tastasa,
kimge arqa süieidi myna qoğam? Joğarydan aitylğan sözdi qalt ietkizbei
qağyp alyp, oilanbai oryndaityn şuyldaq tobyrğa ma? Onda myna
qoğamnyñ şekesi qyzar. Aiağan siiäqty adamdar iemes pe qoğamnyñ
kapitaly. Adam uaqyttyñ, zamannyñ töli. Adamda ärtürli uaqytta ärtürli
mazmūn bola bermei me?! Öz zamany jatyrqap, jatsynğan “ierkin oily”
azamattardy bolaşaq aqtap alyp jatqan joq pa. Küni ierteñ Aiağandardyñ
zamany tuaryna kimniñ kümäni bar?! Dünie kezek. Baq bireudiñ basyna
mäñgilik qonbaidy. Küni ierteñ Aiağannyñ ornynda öziniñ, iä bolmasa,
Maqsūttyñ otyrmasyna kim kepil? Äi, biraq auzymen qūs tistegendei
bolyp, üzeñgi bauy alty qabat myqtydai şirenip jürgen Maqsūt
sekildiler dünieniñ bir-aq sätte özgerip keterin tüsinbeidi-au. Maqsūt
jalğyz bolsa bir jön. Olar köp. Pikir talastyra bastasa olar biriniñ
auzyna biri tükirip qoiğandai söileidi. Olardyñ aituynşa, mynandai
memleketti saqtau üşin qatal tärtip, rejim kerek. Äitpese qyryq ruly iel
birin-biri tyñdamai, birin-biri tüsinbei, ieñ aqyr aiağy birin-biri mensinbei
jağa jyrtysa bastaidy ieken. Diktatura neğūrlym küşti bolsa, halyq
tynyş, memlekettiñ jağdaiy da dūrys bolatyn siiäqty. Osyndai
tūjyrymdarğa Mirtemir jan-tänimen qarsy. “Osylar Stalinniñ
memleketti osyndai täsilmen basqarğanyn bilmei me ieken? Halyq 40-50
jyldyñ işinde qorqynyştyñ qūlyna ainalyp ketken joq pa iedi” deidi
Mirtemir oi tükpirin aqtaryp. Halyqtyñ qorqatyndyğy sonşalyq –
ieşqaisysynyñ şyndyqty aituğa batyly jetpeidi. Joğarğy jaq otyr
dese otyryp, tūr dese tūryp, jat dese jatyp qalatyn jany bar
quyrşaqqa ainalğan halyqqa būdan asqan qiiänatty oilap tabu mümkin be,
sirä?! Keibireuge osy tärtip ūnaidy. Mirtemir sondai jigitterdiñ
talaiymen ūstasyp, aqyry jeñilip tynğan. Öitkeni olardy qoldauşylar
köp jäne bäriniñ lauazymy joğary. Bir rette “jat piğyly” üşin
generaldyñ aldynan bir-aq şyqqany bar.
– Biz partiiänyñ atsa – oğy, şapsa – qylyşymyz. İendi sen turaly bir auyz
teris söz iestisem, mağan ökpeleme,– degen ülken bastyğy zildenip. Aitysa
ketuge daiar tūratyn jigit sol joly özin äreñ tejegen. Generaldyñ
bölmesinen şyğyp, biraz ūzağan soñ namysy qozyp, qorqaqtap ündemei
qalğanyna qorlanğan.
“Partiiäğa qylyş pen oqtyñ keregi ne?” Osy taqylettes sūraqtar biraz
kün boiy basyn ainaldyryp, biraq şeşim taptyrmağan.
Mirtemirge şeşim taptyrmai jürgen jūmbaqtar az iemes iedi. Osy mekemege
kelgeli bergi on alty aidyñ işinde biraz mäselege qanyqty, közi aşyldy.
Basynan talai-talai jağdailar ötti, tüiini şie bolyp qalğan nebir
oqiğalardy közimen körip, jany türşikti. Äkesi memleketke, partiiäğa jantänimen berilgen, al balasy basqaşa tärbie alyp, basqaşa ömir süre
bastağan otbasynyñ isimen ainalysqan. Ömirin partiiäğa arnağan, ol üşin
oilanbai otqa tüsip ketuge daiyn adamnyñ közindegi jasty körip,
beişarany aiağan. Memlekettik mekemede ülken qyzmet isteitin sol adam
ūzaqqa barmady, balanyñ küiigi alyp tyndy. Jalğyz ūl barlyq qyzyğyn
tärk ietip, emigratsiiäğa ketti. Küieui qaitys bolğannan keiin äiel jalğyz
ūldyñ soñynan jöneldi. İevrei äielden tuğan qazaq balasy öz ielin, öz
jerin jatyrqap, jatqa siñdi.
Osy sekildi jağdailardyñ san türlisi ötti basynan. Qandai şeşim
qabyldaryn bilmei, oiy onğa, sanasy sanğa bölinip, tūiyqqa tirelgen,
myqtap qinalğan sätteri de az bolmapty. Ūqqany – qiynşylyq adamdy tez
ieseitedi ieken.
– İejov nemese Beriiä anasynan qaraqşy bolyp tuğan joq,– dedi ūzaq
ünsizdikten keiin Aiağan. Mirtemirdiñ oiy şaşyrap ketti. – Olar jağdaiğa
beiimdeldi. Kez kelgen adam uaqyttyñ qūly, sondyqtan ol jağdaiğa
meilinşe tez beiimdeluge tyrysady. Jağdaiğa meilinşe tez beiimdelip,
uaqyttyñ minezin däl tanyğan pendeniñ tasy örge domalağyş.
Aiağannyñ būl sözi Mirtemirdiñ jüregine döp tidi. Ol aqiqat şyndyqty
aitty. Myna qoğamda, äsirese mynandai mekemede adamnyñ ierkin jağdai
bileidi. Jağdaidyñ jeteginde jürmegen pende saptan şyğyp, basqa jolğa
tüsuge tiıs nemese qara bastyñ qamyn oilap, bettiñ aryn belge tüiü kerek.
Kim biledi, är sät saiyn “kisi balasyna qiiänat jasamaimyn” dep ant-su
işetin Mirtemir künderdiñ küninde jağdaidyñ jeteginde keter, bälkim.
Mynau baiansyz, sät saiyn qūbylyp tūrğan tūraqsyz, tūrlausyz düniede
özin özi qorğai almai qor bolyp jürgen pendeniñ jağdaidyñ qūlyna
ainala saluy op-oñai. Sol şyndyqty Aiağan däl aitty.
Mirtemir basyn tūqşityp, aqyryn ğana kürsinip qoidy.
– Äli talai söilesemiz ğoi,– dep küldi jigit. – Birimizdi birimiz tolyq
tanyp, biletin bolamyz. Zertteimiz...
– Zertteñder, zertteñder! – dedi Aiağan yzaly dauyspen onyñ sözin bölip. –
Senderge barlyq qūq berilgen. Basy jūmyr pende bitkenniñ tağdyry
senderdiñ qoldaryñda.
Mirtemir daudy sozğysy kelmei jymiiä külip, kameradan şyğyp ketti.
Aiağan kömeiine kelip qalğan sözdiñ bir tüidegin aityp ülgere almady. Ne
isterin bilmei jan-jağyna qarap, bir sät oilanyp tūrdy, sonan soñ
kostiumin tastai salğan tösekke qisaidy. Tünde taqtai iedenge jatyp,
ūiyqtai almai qinalğan, jūmsaq jerge jambasy tigenmen ūiqy şirkin
kele qoimady. Är närseni bir oilap, qu jany baiyz taba almady. Keiingi
uaqytta säl närsege bola ürei şaqyryp, öz janyn özi qinaityn ädet
jabysqan.
“Apyr-au, būlar meni birinen birine auystyryp, qaqpaqylğa nege salady?
Älde būlardyñ täsili osyndai ma? Jañağy jigittiñ mağan nege sonşa
iemeşegi iezilip tūr? Aldap-arbap qolğa tüsirmek pe, älde şyn nietimen
janaşyr bolyp jür me ieken?! Janaşyr bolatyndai oğan qandai
jaqsylyğy ötip ketip iedi? Joq, būlardyñ maqsaty bireu-aq. Baiqa, Quatov,
alañğasarlanba, arandap qalasyñ. 58 statianyñ onynşy tarmağyna
jatqyzady da, äkeñdi tanytyp sottap jiberedi. Atyñdy bir bylğap alğan
soñ şaruañ bitti, ömir boiy juyp ketire almaisyñ. Qol qoiyp bergen bir
japyraq qağaz aldyñnan şyğady da tūrady. Şyndyqqa küres arqyly ğana
jetersiñ jetseñ. Mynau qapastyn şyğatyn ieki jol bar. Biri –
Maqsūttardyñ degenine könip, aitqanyn oryndau. İekinşisi – küres arqyly
şyğatyn jol. Beldi bekem bu, Quatov. Serpil, sergi, daiyndal!..”
Aiağan tösekten atyp tūryp, şağyn ğana kamerany kezip jürip ketti.
Keşeli beri tapqan ädetimen kameranyñ bir būryşy men iekinşisiniñ ara
qaşyqtyğyn adymdap ölşep jürip kübirlep söiledi.
– Tört te tört... On alty şarşy metr. Osyndai ğana bir bölmeli üiim
bolsa... Bizge jeter iedi. Şirkin-ai, şağyn da bolsa öziñe tän bir quysyñ
bolsaşy,– dep kökiregi qars aiyrylardai kürsinip jiberdi de, bölmeniñ
işin qaita kezip ketti.
Özinen ieşteñe şyğara almasyna közderi jetken soñ Maqsūt oñbağan
Äsemniñ basyn ainaldyryp, qorqytyp jalğyz qağaz aluğa tyrysar. Joq,
Äsem ölip bara jatsa da ötirikke barmaidy. Aiağan būl ömirinde Äsemdei
sezimtal, şynşyl äieldi körgen iemes. Ol jaqyndap kele jatqan
jamanşylyqty aldyn-ala sezedi. Biyl jyldyñ basynan beri san ret
jaisyz tüster körip, şoşyp ūianyp jürdi. Körgen tüsin jaqsyğa joryp,
dūğa oqyp, bet sipağanmen qozğalyp ketken köñili ornyna tüspei
tityqtağan. Aiağanğa da maza bermeitin ädet tapqan. Qyms ietse ieki közi
botalap:
– Auylğa köşeiik. Atam men apamnyñ janyna baraiyq,– deitin. Aiağan öz
otbasynyñ bolaşağy turaly neşe türli äñgimeler qūrastyryp, tausylyp
kelip söileitin. Ädepkide äñgimege aldanyp, quanğannan rahattanyp
kületin Äsem artynşa-aq özgeretin. Auzynan auyldan basqa söz şyqpauşy
iedi. Aldyn-ala bir qauiptiñ kele jatqanyn sezgen ieken.
Osy küni tünimen kirpik ilmei, mazasyzdanyp şyğatyn şyğar, sirä. Kim
bilsin, bälkim, küte-küte tözimi tausylğan soñ militsiiäğa habarlağan bolar.
Militsiiänyñ qaidağy bir äieldiñ sözine bola qañğyryp ketken bireudi
izdep şarşamaitynyn Aiağan biletin. Äsem militsiiäğa senip, qol qusyryp
qarap otyrmaidy, bügin ol Almasty izdep tapqan şyğar. Jağdaidy bilgen
soñ salyp ūryp osynda keler. Aurudan sansyrap, aiağyn äreñ alyp jürgen
beişarağa auyr tietin boldy-au. İekeuin jolyqtyrar ma ieken?
Äsem bir jolyn tabar. Aiağannyñ bir ğana qorqynyşy bar. Jüregi auru
beişara jaman habardy iestigennen keiin qūlap qalmasa jarady. Soñğy
uaqytta kürt tüsip ketti. Anau küni baiqady, qarğa adym jerge jetkenşe
alqynyp, keudesi syryldap qara terge tüsken. Auruhanağa jatyp iemdeluge
mülde mümkindigi bolmai qoidy ğoi. Äne-mine dep sozbaqtap jürgende
myna jağdai kilikti. Beişara qaşan qūlap tüskenşe süiretilip jüre
berdi.
Kelinşegine jany aşyp, jüregi auyrdy. Qanşa jyl birge tūrsa da
qadyryn bilmegenine, bağalap basyna kötermegenine ökindi. “Jūmys,
jūmys” dep jürip, onyñ qabağyna qarauğa, köñilin köteruge uaqyt
bölmepti tipti. Ras, Äsemdi jaqsy kördi, aralary suysqan joq.
Qyzdyrmanyñ qyzyl tiline ierip, birine-biri auyr söz aityp, köñil
qaltyrysqan, renjisken sätteri joq. Äsem ärtürli qañqy söz iestigenmen
synyqqa syltau izdep şarşağan, jüikesi onsyz da jūqaryp jürgen
Aiağandy şarşatqan iemes. Pendelik egoizmniñ qūlaq kesti qūlyna ainalyp,
säl närsege bola şamdanyp, şataq şyğaratyndai sebepter är sät saiyn
tabylyp tūrğanmen Äsem aşuyn aqyldyñ bezbenine salatyn. Öitkeni
onyñ Aiağannan basqa ieşkimi de joq iedi. Aiağanyma ieşkimniñ talasy joq
dep oilaityn jäne osy bir şyndyqqa özi imandai senetin. Aiağan onyñ
ömirine ainalyp iedi.
İekeuiniñ tanysuy da qyzyq.
Törtinşi, besinşi kursta toi köp, bireu üilenedi, bireu tūrmysqa şyğady.
Toiğa qyzyq üşin iemes ömirlik serik izdep, jar boluğa jaraityn “ai men
kündei” aru jolyğyp qala ma degen ümitpen baratyn. Är toida bir qyzben
tanysyp, uädelesip qaitady, biraq qaisysymen de minezderi üilespei
nemese bolar-bolmas minäii sebepke bailanysty til tabysa almai
ajyrasyp tynatyn. Jalğanda joq arudy izdep jürgende Äsem jolyqty.
Däulettiñ üilenu toiynda iekeui qatar otyryp qaldy. Qyz jalğyz kelipti.
Äsemge qyzmet jasaudy töñiregindegiler Aiağanğa tapsyrdy. Jigit ataulyğa
ürke qaraityn aqsary öñdi, jüdeu qyzğa ädep saqtap qyzmet jasağanmen
bälendei ūnata qoimağan. Qyz tym uiañ, qūrbylary sekildi äzildeudi
bilmeidi, säl närsege qyzaryp ketedi, salyp bergen tağamdy uialyp,
qysylyp otyryp şūqyp jeidi. Kigen kiımi jūpyny. Arzanqoldau toqyma
kostium-iubka qyzylaştau kelgen denesine qūiyp qoiğandai jarasady
ieken. Aiağan birneşe ret qyzğa būrylyp söilegen, ol jauap qaitarğan
siiäqty, ne degenin jigit mülde tüsinbedi. Dauysy sonşalyq näzik ieken.
Mynandai şuly ortada onymen söilesip, bereke tappasyn bilgen Aiağan
būdan keiin Äsemge mülde de män bermegen. Jan-jağyna köz tastap,
“ömirlik serik” boluğa jaraityndai qasy-közi qiylğan, ai dese auzy, kün
dese közi bar” sūludy izdegen. Ol oilağandai mañdaiynyñ jūldyzy bar
aru közine tüse qoimağan soñ köñili qūlazyp, ieptep işken. İeşkimmen
şeşilip söilese almai, jüz ielu adamnyñ işinde bir özi böten kisidei
qysylyp äreñ otyrğan kisikiık qyz Aiağan qyza bastağanda qolğa tüsken
qūraladai bürisip, öz-özinen dirildei bastağan. Qyzdar men jigitter qarap
otyra ma, Aiağandy qajauğa kirisken.
– Sen Äsemdi ūmytyp kettiñ. Sol üşin ştraf,– degen bireui riumkesine
araq qūiyp jatyp:
– Äsemdi sağan qūdai aidap kelgen. Bilip qoi, Aiağan. Bir ömirde bir-aq ret
tuatyn mümkindik,– degen iekinşisi.
– Äsemniñ bir tal şaşy tüsse sen jauap beresiñ,– dep üşinşisi qoqanloqy körsetken.
– Öziñ terlep, qyz-qyz qainap otyrsyñ, al sağan senip tapsyrğan bizdiñ
Äsem toñyp qalypty,– degen törtinşisi. Aiağan da qarap qalmai olardyñ
äziline äzilmen jauap bergen.
– Äsemdi mağan birjolata berdiñder me?
– Berdik, berdik! – dep şulağan töñiregindegiler.
– Olai bolsa bizdiñ işki şaruamyzğa aralaspañdar. Biz ne istesek te özimiz
bilemiz. Solai ma, Äsem?
Qyzda ün joq, jüzi narttai bolyp qyzaryp şyğa kelipti. Jylaityn
adamdai ieki közi balbūldap, qinala külimsiredi. Ädetinde ädepsizdik qasiet
joq Aiağan qyzulyqtyñ äserimen qyzdyñ aş belinen qūşaqtady.
– A-a-ğ-ai, qoiyñyzşy, – degen qyz bükil denesi dirildep.
– Äsemdi ieşkimge bermeimin,– degen Aiağan qyzdyñ belinen qysa tüsip.
Sonyñ arasynşa üzilis jariiälanyp, bi bastalğan. Aiağan kirip keter tesik
tappai qysylyp otyrğan qyzdy qolynan jetektep, ortağa alyp şyqqan,
sodan üzilis bitip, iel ornyna otyrğanşa tek qana Äsemmen bilegen.
İeptep qyzulau bolğandyqtan ba, bilep jürgende Äsem oğan sondai sūlu
bolyp körindi. Minezi ornyqty, birtoğa qyzdyñ qabağy aşylyp, köñili
köterilgen siiäqty, Aiağanğa janary jaudyrap, rizaşylyq peiilmen küle
qaraidy. Jigit talşybyqtai maiysqan qyzdy bauyryna tartyp, qūşağyna
qysa tüsedi. Äsemniñ jüzi nart, balğyn denesi dirildep, älsiz ğana
qarsylyq körsetedi.
– Men seni ieşkimge bermeimin,– deidi Aiağan onyñ qūlağyna dauystap.
Uialşaq qyzdyñ jüzi duyldap, töñiregine jasqana qaraidy. Bireude
bireudiñ jūmysy joq, ieptep ūrttap alğan studentter aq ter, qara terge
tüsip, bilep jür.
– Seni özim jetkizip salamyn,– deidi Aiağan ony qūşağyna qattyraq qysyp.
Köp közdiñ sūğynan qysylğan qyz qarsylyq körsetip, jigittiñ keudesinen
qattyraq itergen.
– Ağa, qoiyñyzşy... Adamdar qarap tūr ğoi,– degen jylamsyrap. Aiağan
onyñ janaryndağy jalynyşty baiqap, tez sergidi.
İekinşi otyrysta olar alğaşqydağydai toñ-torys qalmai köpten bilis,
tanys adamdardai birine-biri qoşemet jasap, izet körsete bastady. Aiağan
mülde işken joq. Onyñ būl qylyğy basqalarğa ūnamady, qyzyp alğan
jigitter keu-keulesip qolqalai bastağan.
– Biz işpeimiz,– dep qyz Aiağannyñ riumkesin töñkerip qoidy. – Biz öz
limitimizdi birinşi otyrysta-aq tauysyp qoiğanbyz.
Qyzdar jağy Äsemdi qoldap, du iete qalğan. İekeuiniñ til tabysqanyna
quandy ma, jigitter de Aiağandy qinağan joq.
Äsem iekinşi otyrysta säl aşylyp, ierkindeu qimyldady. Keibireuler
sekildi ötirik tälimsimedi. Beti aşylğan qyzdar sekildi jorta qylymsyp,
kisini jerindiretin arzan qylyq körsetip, äurege tüspedi. Külkisinde
kinärat joq, taza. Aiağanğa ol jüzinen imany tamğan tälimdi qyz bolyp
körindi. Kimelep alğa tüsuge ūmtylmaityn, jūrttyñ közine ierek tüsuge
tyryspaityn qarapaiym qyz sol toida ieşkimge toqtamai, düniede joq
arudy izdep şarşap jürgen Aiağan serige oi salğan.
Toidan keiin Äsemdi jataqhanasyna şyğaryp saldy. Jolai ärtürli
külkili äñgime aityp, qyzdyñ işek-silesin qatyrğan. Olar bir qiyrdağy
jataqhanağa aiañdap jetkenşe tañ biline bastap iedi. Aiağanğa boiy üirene
bastağan qyz asyğa qoimady, iekeui jataqhananyñ aldyndağy oryndyqqa
kelip otyrğan. Däl osy arağa kelgende ūstamsyzdyq jasağanyn qalai
ūmytsyn. Bir sättik ağattyğynyñ sazaiyn keiin tartty ğoi. Köñilinde
küdik joq qyzdy bas salyp, süiüge tyrysqan. Äsemniñ qoryqqany sonşa,
qaltyrap-dirildep tüsi qaşyp ketken.
– Jiberiñiz! – dep şyryldap jantalasty-ai kelip. Biraq ärqaşan jeñip
üirengen Aiağanda typyrlağan qyzdy jibere salatyndai oi joq iedi.
Şäpetu kelgen qyzdy qapsyra qūşaqtap, iekinşi qolymen ieginen ūstap
tūryp, qadalyp süidi. Typyrlağan baiğūs qyzdy birazdan keiin bosatqan.
Ağyl-tegil jylağan qyz ornynan atyp tūryp, tūra qaşqan. Qyzdyñ sol
küngi qylyğy Aiağanğa tüsiniksizdeu bolyp körinip iedi. “Nege qaşty ieken?
Äbes qylyğymmen şoşytyp alğan joq pa iekenmin?” dep oilağan da
qoiğan. Oida-joqta jolyqqan qyz op-oñai ūmytylyp ketedi degen. Biraq
kisi balasyna ürke qaraityn aqsary öñdi talşybyqtai maiysqan qyzdy
ūmyta saluğa şamasy kelmedi. Bir-aq ret körgen qyz jüreginiñ tükpirine
jaiğasyp alyp, Aiağanğa maza bermeitin boldy. Ol oida-joqta köşede
kezdesip qalatyndai ärqaşan ielegizip, qyz atauly Äsemge ūqsaityndai,
olarğa baiyptap qaraityn ädet jabysqan. Birte-birte onyñ beinesi
kömeskilenip, alystai bastady. Ol alystağan saiyn sağynyşy küşeiip,
körmese tūra almaityndai qalge jetti. Äsemdi izdep, iesep-sanaq
tehnikumyna bardy, köp qyzdyñ işinen taba almai qaitqan. Oilai bergen
saiyn adamnyñ añsary küşeiip, tözimi tausylyp, jany jai tappai
typyrlaidy ieken. Şydai almai ony jataqhanağa izdep barğan.
Äldekimderden sälem aityp jibergenmen ol şyqpai şarşatty. Kütipkütip keri qaitty. İekinşi ret te däl sol jağdai qaitalandy, ötiniş aityp
jibergen adamdary Äsemdi qolynan jetelep alyp şyğatyndai bolyp
ketedi, biraq su aiağy – qūrdym, ieşkim şyqpaidy. Aiağan da jalyqpaidy,
işke kirip bara jatqan qyzdardy toqtatyp alyp, qiylyp sūraidy. Biraq
Äsem qarasyn körsetpeidi.
Mahabbat degen iemge könbeitin dert ieken. Aiağan sony ūqty. Küni keşe
nebir sūlu qyzdardy közge ilmei jürgen Aiağan seri demniñ arasynda
beişara boldy da qaldy. Mektepti biyl ğana bitirip kelgen kişkentai ğana
qyz küni ierteñ “qazaq halqynyñ maqtanyşyna ainalğaly tūrğan Aiağan
serini” közge ilmei “uiat” jasady. Aiağan serini talai qyzdyñ tabasyna
qaldyrdy. Olar dūrystap şaşyn tarai almaityn qyzğa ğaşyq bolyp
jünjip ketken jigitti mazaqtap kületin ädet tapqan.
– İä, seri jigit, toida tanysqan kögerşiniñdi taba almai tabanyñnan
tausylyp jürsiñ be? – deidi az uaqyt jaqsy bolyp jürip suysyp ketken
qyzdardyñ biri. – Izde, izde... Sen tapqanşa ol balaly bolyp ta ülgerer.
Aiağan alypqaşty sözderdiñ talaiyn iestidi. “Äi, qoişy sony” dep qoldy
bir siltep, basqa qyzben ainalysyp ketudi de oilağan. Biraq onyñ derti kün
sanap asqyna berdi, şydamy köpke jetken joq. Bir küni keşkilik qolyna
qyzyl bailap, janyna Janaidy iertip, iesep-sanaq tehnikumynyñ
jataqhanasyna keldi. İesik aldynda otyrğan vahter kempirge audandyq
komsomol ūiymynyñ qyzmetkerimin dep bösti, jataqhanany tekseruge
kelgenin aitty. Kempir sendi.
Janai iekeui jataqhanany aralap, Äsemdi taba almady. Ol kinoğa ketipti.
Qaityp ainalyp soqpaq bolyp, birinşi qabatqa tüsken.
– Biz qaityp ainalyp soğamyz.
– Bizde tärtip jaqsy,– dep kösilip söilep bergen kempirdiñ sözin aiağyna
deiin tyñdamai syrtqa bettedi. – Men kezekşi bolğan küni jataqhanada
aiqai şyqpaidy.
Jaqsy söz dämetip tūrğan kempirdiñ atyna bir-ieki auyz maqtau aityp,
Janai iekeui syrtqa şyğyp ketti. Bügingi “operatsiiälarynyñ” josparyn
jasap, sağat on birge qarai jataqhanağa qaityp ainalyp kelgen.
– Bäri tynyş, böten adam kirgen joq, sağat on birde syrtqy iesikti
jabamyn,– dep tyqyldady kempir.
– Rahmet sizge! Direktorğa aitamyn,– dedi beti bülk ietpei.
– Artamonova Kseniiä Pavlovnamyn...
Janai bloknotyna jazyp alğan boldy. Aiağan kempirdiñ qolyn alyp, tağy
da rahmet aitty.
İekeui üşinşi qabatqa köterilip, Aiağan juynatyn bölmege kirip,
jasyrynyp tūrdy. Kelisim boiynşa Janai baryp Äsemniñ iesigin qağady
da:
Äsem, qalaaralyq bailanys telefonğa şaqyrady,– deidi. Ol tömengi
qabatqa tüsip ketken kezde dälizdiñ şamyn tügel öşirip tastaidy. Aldanğa
qyz qaityp kele jatqan kezde aldynan şyğyp, jetektep juynatyn
bölmege kirgizedi.
Aldyn ala jasalğan jospar boiynşa zäresi ūşqan Äsemdi ies jiğyzbai
juynatyn bölmege kirgizip jiberdi. Qatty qorqyp qalş-qalş ietip tūrğan
qyzdy sonşalyq aiap ketken Aiağan qūşaqtap bauyryna tartyp iedi, mülde
qarsylaspady.
– Keşir janym! Keşire alsañ keşir meni! – dedi jigit jalynyşty ünmen.
Qūşaqtap tūryp Äsemniñ betinen, közinen, mañdaiynan süidi. Qyzda ün
joq, tili bailanyp qalğan siiäqty, ham-haraketsiz sileiip tūr. Denesi de,
qoly men beti, tipti ierni de sūp-suyq. “Jeleñ şyqqan son toñğan ğoi” dep
oilap, kostiumin şeşip, iyğyna japty.
– Menen nege qaşyp jürsiñ, Äsem? – Qyzda ün joq. İeki qolyn keudesine
alyp, bürisip tūr. – Sağan qanşa ret kelgenimdi bilesiñ be? Seni körmesem
şydai almaityn qalge jettim, Äsem. – Ünsiz tūr, mülde taskereñ bolyp
qalğan siiäqty. Aiağannyñ dauysy qūlağyna jetpeitindei, onyñ aitqan
söziniñ mağynasyn tüsinbeitindei tömen qarap tūr. Jigit kökiregi qars
airylardai kürsinip jiberdi. – Nege şyqpadyñ, Äsem? Sebebin aitşy ieñ
bolmasa...
Qyzdyñ közinen mölt-mölt ietip jas şyqty. Jasty közben Aiağanğa
jaudyrai qarap tūrdy da, teris būrylyp ketti.
– Sağan ne boldy? Nege jyladyñ? – Qyzda ün joq. İeki iyğy selkildep,
iegilip jylap tūr. Jigit tu syrtynan kelip qūşaqtap iedi, būlqynyp, tulap
qaşqan joq. – Men seni süiemin, Äsem. Meni jek köretiniñdi bilemin.
Meili, jek köre ber. Bäribir kele beremin, kele beremin,– dedi jigit dauysy
būzylyp. Köñili bosap, alqymyna qatty zat keptelip tūryp qalğandai
boldy.
Änşeiinde auyzdyğa söz bermei kösilip şabatyn Aiağannyñ oiy şaşyrap,
äñgimesi jüielenbei abdyrap, kişkentai qyzdyñ aldynda beişara küige
tüsti. Aitatyn, aitsam ba dep jūptağan sözderi köp-aq iedi. Keşe küni boiy
pisirip, jūptap qoiğan, iestigen kisi iesinen tanyp qūlardai tätti sözderi,
jaqsy oilary iesine tüspei jany qinaldy. Sasqanynan qaita-qaita
keşirim sūrap dalbasalady.
– İendi kelmeñiz, ağa,– degen qyz qoştasar sätte. Bio auyz sözdi qinalyp
tūryp äreñ aitty.
– Nege kelme deisiñ?
– Sol, – dedi qyz bar oiyn deregi joq bir sözge syiğyzyp. Aiağan qyzdyñ
qai jağyna şyğaryn, ne derin bilmei typyrlady.
– Nege? – dedi ieseñgirep tūrğan jigit. Qyz jauap bergen joq, iyğyna
jamylğan kostiumdi iesine qaitardy.
Men ketemin, toñdym,– dedi rūqsat sūrağandai jigitke qiyla qarap.
Qyzdyñ auzynan şyqqan sözdi qalt ietkizbei oryndauğa beiil bolyp tūrğan
jigit şeginip jol berdi. Üstinde arzanqol şyttan tigilgen kök köilegi bar
şidigen aryq qyz ūzyn dälizben aiañdap bölmesine ketip bara jatty...
Bölmesine kirip bara jatyp būrylyp qarağan Äsem dälizdiñ bir ūşynda
özinen köz almai möliıp tūrğan jigitti kördi...
Köñili jasyp, tauany qaityp, tauy şağylğan Aiağan köpke deiin Äsem
tūratyn jataqhanağa bettei almady. Oiy onğa, sanasy sanğa bölinip,
köñili küdikke küpti boldy.
“Onyñ jigiti bar şyğar. Jigit bolmasa mağan nege kelme deidi?! Beker
basymdy auyrtyp, janymdy qinamaiyn” degen tüiinge kelgen jigit
Äsemdi birjolata ūmytuğa tyrysqan. Biraq tasqa qaşalğan jazudai bolyp
miyna jazylyp qalğan Äsem iesimin öşire almai qoidy. Qyzdy alystan
bolsa da bir ret körip qalu üşin künine bir uaq sanaq tehnikumynyñ oqu
korpusyna baryp qaitady. Biraq Äsem joq, qanşa ret tabanynan tausylyp
barğanmen birde bir ret kezdestirmedi.
Ne isterin bilmei, işin it tyrnağandai qinalyp jürgende Äsemmen
oilamağan jerde kezigip qaldy. Aiağandy körgende qyzdyñ tüsi qaşyp,
aiağyna tūsau salynğan attai adymyn aşa almai kibirtiktedi. Bir-birine
qarsy jürip kele jatqandyqtan körmegen bolyp öte şyğu mümkin iemes iedi.
Aldymen qyz toqtady. İeki közi jaudyrap, ieki jağyna pyşaq janyğandai
bolyp jüdep ketken jigitke aianyşpen qarady.
– Sälemetsiz be, ağa!
– Sälemetsiñ be, Äsem! Qal-jağdaiyñ qalai? – dep qatty quanğan Aiağan
asyp-sasyp sūraqtan soñ sūraqty jaudyryp jatyr.
– Jaqsy ğoi, ağa. Oqyp jatyrmyz.
– Dūrys ieken. Men osy bügin... Osy jerde seni köremin dep oilağan
joqpyn tegi,– dedi sasqalaqtağan jigit oiyn jüielei almai. Äsem jymiyp
küldi.
– Oi, ūmytyp barady iekenmin. Kişkentailaryñyzdyñ bauy berik bolsyn,
ağa!
Aiağan töbesinen jai tüskendei ieseñgirep qaldy. Qaljyñy ma dep qyzğa
qarady, ol qolyn ūsynyp tūr. Jigit qolyn qaltasyna salyp alyp,
qarqyldap küldi. İekeuiniñ arasyna ot jağyp jürgen bireudiñ bar iekenin
osy joly bildi.
– Oi, rahmet, Äsem! Oida jürgen Qanat, Janat, Sanat, Manat, Talğat degen
balalaryma da bauy berik bolsyn aita ber. Men de seniñ oida jürgen
balalaryña bauy berik bolsyn aitaiyn.
Äsem ieşteñe tüsinbei añ-tañ qalyp tūr. Aiağan tağy da küldi.
– Aiağannyñ äieli bar dedi me? Ol kim? Kim aitty, Äsem?
– Zübaida aitqan...
– Bizdiñ kurstağy Zübaida ma? – Qyz bas izep, uialyp basyn tūqyrtty. –
Oi, suait-ai ! Oi, Zübaida-ai! Qatyrğan iekensiñ ğoi.
Bir kursta oqityn Zübaidanyñ özine degen köñilin biletin Aiağan oğan
mülde renjigen joq. “Qyzğanyş ne istetpeidi, täiiri” dedi de qoidy. İeger
Äsem būrynğysynşa moinyna qūryq tüspegen şu asaudai janyna
jolatpai tulasa, bälkim, Zübaidamen basqaşa söileser me iedi, kim bilsin.
Äsem tulağan da, şulağan da joq. Aiağannyñ ağynan jarylyp aitqan sözin
ūiyp tyñdady, oğan sendi. Jigit sol joly Äsemniñ özine degen niet,
peiilin tanyğandai bolyp iedi. Qyz Aiağan turaly iestigen habarynyñ ötirik
bolyp şyqqanyna şyn quanğan, jüregi jarylardai quanğan.
Osydan keiin ieki aradağy şekara aşylyp, birine biri adastyrmai alyp
keletin jol salyndy. Sol jol arqyly iekeuiniñ tağdyrynyñ qosyluyna
sebepker boldy.
Birge ötkizgen ömirleri tätti boldy, aşymen bylğanğan joq. Ömirge kelgen
üş bala iekeuiniñ bir-birine degen süiispenşiligin küşeite tüsti. Aiağan
“jalğanda teñi joq jaryn” alaqanyna salyp aialady, bir ret te köñilin
qaldyrğan iemes.
Äsem iesti, aqyldy. Ata-ienesiniñ köñilin tez tapty. Jalğyz ūldyñ tileuin
tilep, ony tozbai, aty ozbai iel qatarly ömir sürip kele jatqan Quat
qariiänyñ şañyrağyna Äsem qūt bolyp kirdi.
Bir kese şaidy jalğyz ūldyñ atyn auzyna almai işpeitin şal men kempir
“qūdai aidap äkelgen” kelinniñ qabağyna qarady, jaiylyp jastyq, iılip
tösek boluğa tyrysty. Köp jyldar boiy kelin tüsirip, qatarğa qosylsaq,
nemere süisek dep armandağan ieki käriniñ baqyttan basy ainalğan. Jeti
atasynan qarakök bolmağanmen tiyndap jinağan azyn-aulaq qoryn aiağan
joq, “jiğan-tergenim jalğyz balanyñ basynan sadaqa” dep bükil auyldy
şaqyryp, ieki kün toi jasady.
Toidan keiin Aiağan Almatyğa ketti de, Äsem ata-ienesiniñ janynda qalğan.
Ana meiirimine qanbai, ananyñ jyly sözin iestimei ösken Äsem işibauyryna kirip, ainalyp-tolğanyp ölip qala jazdaityn ienesine tez bauyr
basty. Kelin bola tūra tuğan anasyndai moinyna asylyp ierkeleidi, küni
boiy janynan şyqpaidy, ienesiniñ auzynan şyqqan sözdi qalt ietkizbei
qağyp alyp, lez-demde tyndyryp tastaidy.
Äsem degende Quat qariiänyñ köñili köldariiä. Qaşan bolsyn ainalyp,
tolğanyp jüredi, “qozym” deidi, “qūlynym” deidi. “Jaryğym” deidi.
“Künim” deidi. Äiteuir ne kerek, ieñ jaqsy söziniñ barlyğy Äsemge
arnalady. Auzynan bir de bir ret kelin degen söz şyqqan iemes.
İeljas düniege kelgennen keiin Äsem bir jarym jyl auylda bolğan. Oljas
pen Bibini bosanğan soñ da bir jyl, jarym jyl ata-ienesiniñ qolynda
tūrdy. Ol kisilerge bauyr basyp qalğany sonşalyq, ata-ienesin auzynan
tastamai jüregi ieljirep, iezilip tūrady. Qaşan bolsyn auyldy añsap,
añsary auyp otyrady. Köñili jabyrqap, janyn mūñ basqanda “auylğa,
atam men apamnyñ janyna keteiikşi” deidi. Ata-ienesiniñ janynda jürse
ieşqaşan tarşylyq, tapşylyq körmeitindigine, qai sözim, qai isim ūnamai
qalar ieken dep kim köringenniñ betine jautañdamaitynyna közi äbden
jetken tärizdi. Qalanyñ beimaza tirşiligi, bir päterden iekinşisine köşipqonu üi iesiniñ qabağyn añdyp, jalğan sypaiygerşilik jasap, ötirik
külip, ötirik söileu, ötirik syilau Äsemdi äbden şarşatqanyn Aiağan
biledi. Būl tirşilik “şyqpa janym, şyqpa” dep ildaldalap äreñ jürgen
Äsem tügil Aiağandy da qajytty. Üilengeli beri būl qalada Aiağan alaqan
jaiyn barmağan orys pen tatardyñ, türine qarap ūltyn ajyrata almaityn
äldekimderdiñ üii joq ta şyğar, sirä. Üş birdei balasyn arqalap jürgen
qazaqqa päter tabyluy qiiämet qiyn şarua. Kezekte tūrğaly qanşama jyl
boldy, biraq Aiağan sol ornynan äli qozğala qoiğan joq. Kezegi keiin,
institutty keşe bitirgender retin tauyp, üi alyp ketip jatady. “Osyğan
obal boldy-au. Üş balasy bar, äieli auru iedi” dep iesirkep, müsirkep jatqan
ieşkim joq. Anda-sanda Äsem: “barsañşy, aitsañşy, sen kimnen kemsiñ”
dep qairap qūiady. İeşkimnen kem iemes iekenin özi de biledi. Kimge barady?
Mūñyn kimge şağady? Aiağannyñ janyn tüsiner, janaşyr bolar kim bar?
Sondai bireu bolsa basyna is tüsken sätte qarap jatpai qam jasamas pa
iedi. Jalğyz sengen adamy Aldiiär Aqpanūlynyñ jağdaiy anau – meşel
baladai ornynan tūra almai jatqanyna biraz uaqyt boldy. “İeñbegi siñgen
adam iedi-au. Qal-jağdaiy qalai ieken deitin adam bar ma? Rektordyñ
jağasyna jarmasty dep, bir top şäuildek jabylyp jürip qūlatyp tyndy
aqyry. Jağalasqannyñ jağyn syndyrmai tynbaitynyn tağy da däleldedi.
Şyndyqqa ara tüsemin dep şyryldağan mūnyñ jağdaiy mine, jalğan
jalamen türmeden biraq şyqty. Aqpanūly Aldiiärdai ğūlamany aiamağan
ol top Aiağannyñ mañdaiynan sipasyn ba?! Olardyñ temir şeñgelinen
qūtqaryp al dep, şybyn jany şyrqyrap kömekke şyndyqty şaqyrğan.
Biraq şyndyq Aiağanğa qol ūşyn bermedi. Şyndyqtyñ qūlağyna
şyrqyrağan ünim jetpegen şyğar dep oilağan. Şyndyqtan küş ketkenin,
onyñ tym älsiz iekenin keiin tüsindi. Ümitin üzbei qattyraq şyñğyryp,
dertin aita bastap iedi, ieşkim araşalap ala almaityn jerge alyp kelip
tyğa saldy. Küş äli sol biliktiñ, biık mansaptyñ qolynda ieken.
Jalğyz janaşyry Äsemniñ qolynan ne kelsin, täiiri. Onyñ da ağaiyntumasy joq, tūldyr jetim. Mäskeuge jazğan hatyna nege jauap joq?
Ortalyq komitet hatşysynyñ qabyldauyna bara almaidy. Mynau tas
qabyrğalardy talqandap, jaryq düniege şyğuğa qūdireti jetpeidi. Jaryq
düniege şyğamyn degenşe Maqsūt siiäqtylar tübine jetip tynar. Onyñ
işine qan qatyp qalypty. Baiağynyñ barlyğyn ūmyta almai jür ieken.
Odan aiauşylyq kütu qate. Maqsūt siiäqtylar atsa – oq, şapsa – qylyş.
Ondailarğa aqyl-parasat külki bolyp pa, täiiri. Qai zamanda da
oryndauşyğa aqyl kedergi jasağan. Adamnyñ tağdyryn Maqsūt
siiäqtylardyñ qolyna tapsyrğan soñ būl dünieden ne ümit, ne qaiyr?!
Halyqtyñ basyna qiyn zaman tuğanda sondailardyñ bağy artyp, jūldyzy
janady. İel-jūrttyñ soryna tuatyn qanşelekter qai zamanda da az
bolmapty ğoi. İel aman, jūrt tynyşta betegeden biık, jusannan alasa
bloyp būğyp jüretin sümelekter qiynşylyqta şegirtkedei qaptap ketedi
ieken. Otyz jetiniñ zobalañynda solardyñ qūdaiy berdi, halyqtyñ ary men
abyroiyna ainalğan asyl azamattardan öşterin aiausyz aldy, aianbady,
aiamady. Säkenderdiñ tisin tügendep, jağyn omyrğan da Maqsūt siiäqtylar
iemegende kim?! Beiimbet, Iliiästardyñ azaptanğanyn körip, aiyzy qanğan
şyğar olardyñ. Mağjannyñ, Ahmettiñ, Şäkärimniñ, Tūrardyñ aruağy
beker jibere me ieken olardy!? Memleket basynda Lenin otyrğan zamanda
syrtqy jaularmen jäne iel işindegi qanqūily qaraqşylarmen küresken
mekemeniñ almas qylyşy Stalin däuirinde halyqtyñ ary, uiaty, abyroiy,
maqtanyşy iesepti asyl azamattardyñ töbesinde jalañdady ğoi. Almas
qylyş halyqtyñ ar, uiatyn aiausyz tilgiledi... Jüzinen qan tamşylağan sol
qylyş äli mūqalğan joq-au, sirä. Ol äli ötkir. Ötkir qylyş Maqsūttyñ
qolynda...
Aiağan öz oiynan özi şoşydy. Moinyna tastai suyq su qūiyp jibergendei
denesi qorqynyştan dür iete qaldy. Oqystan soqqan qorqynyşty oidyñ
äserinen arylu üşin ornynan tūryp, deneşynyqtyru jattyğularyn
jasauğa kiristi. Bükil denesin jaulap alğan qorqynyştan qūtylu oñaiğa
tüspedi. Qyr jelkesinde almas qylyşyn jarq-jūrt ietkizip Maqsūt
tūrğandai arakidik şoşyna jalt qaraidy nemese basyn qorğaştap,
ytyrylyp iekinşi būryşqa sekiredi. Artynşa būl qylyğyna ölerdei
namystanyp, özin-özi sögedi.
“Noqtaly basqa bir ölim”. Sonşama şoşynğany nesi, täiiri?! Tek Aiağan
ğana iemes, bükil halyq qosürei. Qoğamda bolyp jatqan bylyq pen
şylyqty köre tūra, işteri qyz-qyz qainap, yzağa bulyqqanmen ündemeidi
būl jūrt. Ündese üidei pälege jolyğaryn bilip bolğaly qaşan. Töbesinde
almas qylyştyñ jalañdağanyn kim qalasyn. Oi-qiiäly bükil ğalamdy
şarlağan, bilim-parasaty kemel kisiniñ ierkin oilap, ierkin söileuine,
pikirin qysylmai, qymtyrylmai aituyna ierik berilgen. Solai ieken-au dep
aldanyp qalğan alañğasar “ğūlama” öziniñ myqtap qateleskenin süringen
sätte biler. Biler de barmağyn şainar. Sondai bir ğūlama bir jyldan beri
ornynan tūra almai, barmağyn şainap jatyr.
Adamdar nege birkelki oilauğa tiıs! Adam robot iemes qoi. Oidy şekteu,
oiğa tūsau salu degen ne sūmdyq! Damu degen dūrys pen būrystyñ küresi,
qym-qiğaş qaişylyq iemes pe?!
Boiyn aşu kernegen Aiağan közin şart jūmyp, bölmeniñ qaq ortasynda
şalqaiyp ūzaq tūrdy. Miyn şyrmap alyp, jüikesin jūqartqan biqisap
oidy qaşyrğysy keldi. Qap-qara būlttai tūtasqan qalyñ oi biraq
ydyramady. İeşqandai ispen ainalyspai qamalyp japadan jalğyz jatqan
adamdy tübi joq oidyñ qai qūrdymğa qūlataryn Aiağan sezedi. Töbege
qarap, äreketsiz jata beruge bolmaidy ieken. Mirtemir kelse nemese keşegi
jasyl köz sary jigit kelse ötiniş jasamaqşy. Janyna adam kelse, serik
tabylsa jeñildeu bolar iedi. Şaruasy bir jaqty bolğanşa tergeu
kamerasynan basqa jaqqa köşirmeitini belgili. Mynandai “qoi üstine
boztorğai jūmyrtqalağan” zamanda Aiağan siiäqty aşyq künde adasyp,
işpei sözinen jañylyp, ükimetke qarsy söilegen adam tabyla qūiar ma
ieken, sirä? Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ türmesinde jalğyz özi
jatpasyn. Özi siiäqty jalamen qolğa tüsken alañğasar bireu bolmasa,
köñili şyn būzylğan, peiili pasyq, jüregine qan qatqan pende itpen
izdeseñ de taptyrmas. Mynandai it basyna irkit tögilgen zamanda osyndai
ielde tūryp, oğan qastyq oilau, qaraniet qarau bolu deni sau adamnyñ isi
iemes-au, sirä.
“Balañ ükimetke qarsy bolyp, qolğa tüsipti, türmede jatyr” degen jamanat
habardy iestise äke-şeşesi qandai küige tüser ieken? Jalğyz ūldyñ tileuin
tilep “Aiağanymnyñ jolyn oñğara gör” dep jaratqanğa jalbarynğan ieki
käri zilbatpan qaiğyny köterip, jer basyp jüre alar ma ieken iendi?!
Äsirese baiğūs anasyna auyr. Jalğyzynan uaqtyly hat kelmei qalsa
ūiqysy būzylyp, auyryp qalatyn keiuananyñ mynandai sūmdyq habardy
iestigende qandai küige tüserin kim bilsin. Tabanyn tilip, tūz sepse de
şydar. Aiağanynyñ basy auyrsa qu jany quyrdaq bolatyn beişara
“jalğyzynyñ” qazirgi jağdaiyn iestise şydai almas.
Äkesine de oñai times jamanat habar. Qabyrğasyn bir-birlep sökse de
şydap beretin itjandy şal üşin jalğyz ūldyñ jamanatqa ilinuinen
ötken qasiret joq. “Būl jai jamanat iemes, äulettiñ süiegine tüsken tañba”
deidi äkesi. Keñes ükimeti, partiiä dese oilanbai otqa tüsip ketetin şal
ūlynyñ kinäli iekendigine közi jetse “ol bir şirigen jūmyrtqa” dep qoldy
bir siltep, teris ainalyp ketuden taiynbaidy. Şaldyñ ūğymynşa,
qūdaiğa qarsy şyğuğa, onyñ atyna artyq söz aituğa bolady, al partiiäğa
til tigizuden asqan künä joq. “Partiiänyñ arqasynda aman qaldyq, adam
boldyq. Partiiänyñ arqasynda jer basyp jürmiz” deidi.
“Halyqtardyñ kün kösemi” bolğan adamnyñ aqylyn – azyq, sözin susyn
ietip ösken ūrpaq tärtipke üirengen. Olar ieşqaşan betten almaidy, töske
şappaidy. Ükimet pen partiiänyñ ärbir sözi olar üşin būljymas zañ. Ol
dūrys pa, būrys pa, būl mäselege ieşqaisysy bas auyrtpaidy. Ükimet pen
partiiäğa sengeni sonşa – joğarydan berilgen nūsqaudyñ būrystyğyn qu
köñil sezip tūrsa da, qarsylaspai tompañdap jügirudi ğana biledi ol ūrpaq.
Äkesiniñ sol oryndauşy toptyñ bel ortasynda jürgenin, jüre beretinin
Aiağan öte jaqsy biledi.
Jalğyz ūldyñ türmege tüskenin iestise, Almatyğa şauyp keler, bälkim.
Älde qūsa bolyp, şyqpai jatyp alar ma ieken?
Osyndai san qily oilar kelip, Aiağan äbden qinaldy. Ömir boiy tapqanyn
jalğyz ūldyñ üstine jauyp, auzyna tosyp, sonyñ ğana tileuin tilep,
täubasyn auyzdan tastamai tirşilik ietken ata-anasy iesine tüsse sūmdyq
küizeledi. Osyndai sätte Aiağan tyğyryqtan şyğar jol izdep şarşaidy.
Balalary iesine tüsse jany odan saiyn dyzyğady. Sottalsa olardyñ azyptozyp keterin oilap, iştei öksidi.
Äsem syrqat. Qazir jūmysta joq. Päter jaldap tūrady. Ol beişara üş
balamen qaida, kimge siiädy? Ata-ana qartaidy, bir kün auru, bir kün sau,
“şyqpa janym, şyqpalap” ildaldalap süiretilip jürgen şyğar. İeki käri
bir siyr, azyn-aulaq ūsaq mal men az ğana pensiiäğa qarap otyr. Üş
nemeresi men kelini kelem dese quanyştan iesi şyğyp keter iedi iekeuiniñ.
Aiağannyñ meiirimge qatalağan jüregine nūr sebelep, köñili bosady.
Artynda asqar taudai bolyp ata-anasynyñ tūrğanyna quandy, balaşağasynyñ qañğyryp dalada qalmaityndyğyna täuba dedi.
Äke men şeşeni jalğyz ūldyñ qaiğysy-aq alysqa ūzatpai alyp tynar.
“Janym arymnyñ sadaqasy” dep ğūmyr keşken ieki kärige būdan ötken
qaiğy, būdan auyr qasiret bola ma, sirä?! Tükke tūrmaityn isti
dabyraityp, dauryğyp jüretin auyldyñ belsendileriniñ qūlağyna Aiağan
Quatovtyñ qamalğany haqyndağy habar tise bükil ieldi dürliktirer. Quat
qariiäny qaita-qaita bastauyş partiiä ūiymyna şaqyryp, jalğyz balany
dūrys tärbielei almağany üşin jerden alyp, jerge salar, partiiälyq
sögis berui de mümkin. Şaş al dese bas alatyn partorgtan mūndai
soraqylyq ta şyğady. “Balañ şpion” dep äkesin közge şūqyr. Basyna
auyr salmaq, qiiämet qiynşylyq tuğanda da namysyn tu ietip kötergen şal
üşin būdan ötken qorlyq bola ma?! Būl – ölim...
Mañdaiynan şertpei, älpeştep ösirgen ata-anasyna jasağan jaqsylyğy
osy ma? “Jalğyzym aman-iesen bolsa bizdi ūşpaqqa alyp şyğady” deitin
anasy. Alyp şyqty ūşpaqqa.
Jany dyzyğyp, iersili-qarsyly adymdap jürgen Aiağannyñ köñili sögildi.
“Men aqpyn. Şyndyqqa jetpei toqtamaimyn. Aq iılip synbaidy” dep
özine özi dem berip, özin özi qairap jüretin Aiağan ata-anasyn oilap,
kädimgidei jasyp qaldy. Özine-özi renjidi, özin-özi sökti.
“Nege qana tynyş jürmedim? Auğanstanda nem bar? Öler ini öldi.
Qūdaidyñ mañdaiyna jazğany sol şyğar. Qanşa jerden şyryldağanmen
ol tirilip kelmeidi. Aldiiär Aqpanūlyn qorğap nem bar iedi? Ol ömir boiy
jeñilisten köz aşpağan adam. Būl joly da rektordyñ bir silkigeninen
qalmai mūrttai ūşty. Mafiiäğa küşiniñ jetpesin bile tūra pilge aibat
körsetken känden küşikte şäuildedi. Olardyñ bir-birimen jeñ ūşynan
jalğasyp jatqanyn bilmei qara bassa bir jön. Olardyñ tamyrynyñ tym
tereñge ketkenin biluşi iedi ğoi. Olardy tüp tamyrymen qoparyp tastai
alatyn adam ğana tolyq jeñiske jetedi. Ondai küş Aldiiär Aqpanūlyna
qaidan bitsin. Ondai küş būğan, Jaqiiänyñ bir şertkenine jaramai
jalpasynan qūlaityn Aiağanğa, qañbaqqa külki bolyp pa?! Bükil bir
ğylymnyñ maqtanyşy iesepti Aldiiär Aqpanūly olarmen jağalasuğa
jaramai jalp ietip qūlağanda qañbaqtai bolğan Aiağan Quatov kimge, nege
sendi? Ädiletsizdiktiñ jap-jalpaq tabanynyñ astynda qalatynyn bile
tūra jantalasqany qai sasqany?! Ädiletsizdik degen şynjyr tabandy
traktor. Ol taptap jüre beredi. Özime de sol kerek”.
Aiağannyñ oiyn tyqyr böldi. İesik aşylyp, kamerağa Mirtemir kirdi. Aş
oidyñ talauynan qalai qūtylaryn bilmei alasūrğan Aiağan onyñ jüzine
küdiktene qarady.
– Sizdiñ üige baryp keldik,– dedi ol külimsirep. – Balalaryñyz süikimdi
ieken. Balalaryñyz aman-iesen.
Bala-şağasynyñ habaryn iestigenmen köñilin qūrsağan küdik tarqai
qoimady. Balalardyñ, Äsemniñ qal-jağdaiyn täptiştep sūrağysy kelgen,
Mirtemirdiñ iezuindegi külkini körip, it minezi ūstap, aiaq astynan qyrsyqty
da qaldy.
– Hadişa degen qaryndaspen söilestim,– dedi Mirtemir aqyryn ğana
kürsinip. Aiağan jalt būryldy. Bir sūmdyqty sezgendei jüregi typyrlap
kelip, alqymyna tyğyldy. – Jūbaiyñyz auruhanağa tüsip qalypty. Jeñiljelpi syrqat bolu kerek, sirä.
– Meni bosat,– dedi Aiağan jalynğandai bolyp. Mirtemir ünsiz bas
şaiqady. – Äielimniñ qal-jağdaiyn bilip keleiin. Ol köpten beri auyryp
jür iedi.
– Sizdi bosatu meniñ qolymnan kelmeidi. Bastyqqa aityp köreiin.
Mirtemir ūmytqanyn iesine tüsirgisi kelgendei qabağyn şytyp, oilanyp
qaldy. Qyrynan qarağanda äldekimge ūqsaityn siiäqty. İendi iesine tüsti,
Mirtemirdiñ türi qazaq bolyp ketken ataqty til mamanyna keledi ieken. Ol
bäigege qosatyn jüiriktei qyzylaş bolyp, ünemi jarap kisi. Sol adamğa
qaryn bailanğanyn, ieptep bolsa da iet alğanyn körmepti. Basqalar ieluge
iliner ilinbesten bosap, bolbyrap, qarnyn äreñ köterip, yrsyldap jüredi.
Al til biliminiñ ülken mamany ärqaşan birqalypty, jasynyñ iegde
tartqanyna qaramai jürisi jeñil, aiağynyñ kemdigi bolmasa jügirip
ketetindei körinedi Aiağanğa.
– Sizdi bosata qūiaryna senbeimin,– dedi Mirtemir oğan tik qarap. –
Üiiñizden birneşe kitap, ärtürli qağazdar tabyldy.
Aiağan jigittiñ jüzine qarap küldi.
– Jaqsy bolypty.
– Kületindei jağdaiyñyz joq, joldas Quatov,– dedi ol tüsin suytyp. –
Brejnevtiñ karikaturasyn salu degen saiasi qylmys dep bağalanady.
Pasternaktyñ “Doktor Jivago” romanynyñ Parijde basylğan nūsqasyn
qaidan aldyñyz dep sūraidy. Soljenitsynnyñ rotoprintke basylğan
“Rakoyi korpus” romany da söz bolady. Būrynğylarğa mynalar
qosylğanda siz kötere almastai aiypqa ainalady ğoi.
Aiğan söilei almai bulyqty.
13
– Almas, seni dekan şaqyryp jatyr. Tez bar!
Üstine mūzdai su şaşyp jibergendei denesi dür iete qaldy. “Anau küngi
mäselege bailanysty ma, joq älde, Ortalyq partiiä komitetine jazğan
hatqa bola şaqyrdy ma ieken?” Almastyñ köñilin küdik keuledi. Asyqpai
kiınip, ieki oily bolyp syrtqa şyqty. Özine salsa dekanğa barğysy joq,
ony ieşkimge äl bermeitin äleuetti küş süirep keledi.
Almasty soñğy uaqytta ürei ainaldyryp jür. Äsirese Aiağan qamalyp,
onyñ päterine tintu jürgeli beri tym küdikşil. Köşede kele jatyp öz
özinen üreilenip, jan-jağyna jaltañdaidy nemese aiaq astynan selk ietip,
jüregi alqymyna tyğylady. Ūiqysy būzyla beretin ädet jabysty.
Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ qyzmetkerleri tünniñ bir uağynda
kelip, alyp ketetin siiäqty ünemi üreidiñ sūp-suyq qūşağynda jatady.
Osyndaida birge oqityn studentterdi ūiymdastyryp, Ortalyq partiiä
komitetine hat jazğanyna ölerdei ökinip, işin it tyrnağandai qinalady.
“Sol hatty qaityp alsaq” degen oiğa da kelgen. Biraq kurstastarymen
aşyq söilesuge batyly jetpegen. Olardyñ ondai satqyndyqqa barmasyn,
Aiağandy janyn salyp qorğaitynyn biledi. Kurstastaryna oiyn aşyq
aitsa süikiminiñ keterin sezip, äliptiñ artyn kütuge bekingen.
Anau küni Aiağannyñ päterine barğanyna ökinedi. Tintuge kelgen iekeudiñ
közine tüsip qaldy. Törtpaq deneli jalbyr qas tanyp alaiyn degendei
ūzaq qarady. Öziniñ tüsi de suyq ieken. Köñiline qara şappasa, böten
piğyly bolmai nege tesildi? İerteñ Aiağanğa qosaqtap, qosaq arasyna qosyp
jiberui de mümkin. Düniede adal adamğa küie jağyp, küidire saludan oñai
ne bar?!
Almastyñ jany şyrqyrap, mūrnynyñ ūşyna keldi. Oinaqtap jürip ot
basqanyna küiinip, keremettei küizeldi. Üreidiñ zilbatpan salmağynan
ieñsesi basylyp, dekannyñ bölmesine imene basyp kirdi.
– Joğary şyq, Almas,– dep Jaqiiä ony jyly qarsy aldy. Qoltyqtap
törge şyğardy. – Senimen aqyldasatyn jūmys bar iedi.
Kinäsin moiyndağandai basyn tūqşityp, ün-tünsiz otyr. Jaqiiäny būğan
deiin jek körgenine, Aiağannyñ sözine ierip, oğan syrtynan döñaibat
körsetip, ğaibat sözder aitqanyn ölerdei ökinip, küizelip jürgenine biraz
boldy. Onymen kezdesse ūrlyq jasağan adamdai öz-özinen quystanyp,
qyzaraqtai bastaidy. Şamasy kelse kezikpeuge tyrysady, qaşyp jüredi.
Almastyñ osynysyn bile me, Jaqiiä ony ädeii izdeidi jäne asty-üstine
tüsip, til ūşymen bar jaqsylyqty üiip-tögip, maily işekke ainaldyrady.
Mūndai sätte Almastyñ uiattan beti örtenip, jerge kirip kete jazdaidy.
Mine, qazir de sondai küige tüsip otyr. Jaqiiänyñ ieki közi Almasta, iezuine
jūqalap jaqqan sūiqylt būiaudai bolar-bolmas jymysqy külki uialağan.
Qañtar aiynyñ jiyrmasy men jiyrma segiziniñ aralyğynda Leningradta
studentterdiñ bükilodaqtyq ğylymi konferentsiiäsy ötedi ieken,– dedi
Jaqiiä iejelgi ädetimen közin syğyraityp, Almasqa tesile ūzaq qarady.
Jigit öz-özinen qysylyp, mūrnynyñ üsti terşip, qipaqtap otyr. Myna
otyrysyna qarağanda, beti qaitqan, kinäsin moiyndağan adam siiäqty.
Jaqiiänyñ kisiniñ işindegisin bile qūiatyn äkki közi osyny añğardy. – Sol
konferentsiiäğa senen basqa laiyqty adam taba almai otyrmyz, Almasjan.
İnstituttyñ namysyn öziñ siiäqty senimdi jigitter qorğamasa, bäldirbatpaq balalar uiatqa qaldyrady.
Almastyñ ieki beti şapalaq tigendei duyldap, odan saiyn qyzardy.
Qysylğany sonşalyq, miñgirlep birnärselerdi aitqan bolady, onysyn
Jaqiiä tügil özi de tüsinbeidi. Sasqany ma, yrjalaqtap küle bastady.
“Osyndai tamaşa adamnyñ qadyryn bilmegen mende uiat joq. Kişkentai
ğana aqylym bolsa osyndai adam turaly jaman söz aitar ma iedim. Tarih
fakultetinde kileñ beske oqityn, ğylymmen ainalysyp jürgender az
iemes iedi ğoi. Äkemnen körmegen jaqsylyqty Jaqiiä ağai jasap otyr. Äi,
osy meni ūryp öltiretin adam joq”.
Almas bürisip, kişireie tüsti. Dekanğa jasqana qarap qoidy. Änşeiinde
qabağynan qar jauyp, kisi balasyn bettetpeitin dekannyñ tüsi sonşalyq
jyly bolyp körindi.
– Osy bastan taqyryp tañdap, jan-jaqty daiyndalu kerek,– dedi dekan
Almastyñ kelisimin kütpesten. Onyñ abdyrap otyrğanyn sezip, tizgindi öz
qolyna aldy. – İekinşi mäsele, meniñ kandidaturañ jöninde Mūsa
Bailarovpen kelistim. Sen studenttik keñestiñ törağasy bolasyñ. Keşkilik
keñes müşelerin jinap, äñgime ötkizemiz. Özim baramyn. Tärtipti qolğa alu
kerek, Almasjan. Studentter betimen ketti. Mashanağa tüsip qalyp,
artynan qağaz kelip jatqandar köp. Olardy aldymen jataqhanadan şyğaru
kerek. Öziñdi Mūsekeñniñ oñ qolymyn dep iesepte de, ierkin qimylda.
Studentterdiñ arasynda teris oily, piğyly böten jastar bar dep iestimiz.
Memleketke, partiiäğa qarsy adamdardyñ yqpalyna tüsken bir toby
Ortalyq komitetke hat jazypty. – Jaqiiä ieşteñe bilmeitin kisidei
Almasqa köz qiyğyn tastady. Ol moinyn işine alyp, bir uys bolyp bürise
tüsti. Jüzi sūrlanyp, ieki qolyn uqalap, berekesi qaşyp otyr. – Teris
jolğa tüsken studentter öse kele ükimettiñ, partiiänyñ jauyna ainalady.
Olardy öz ortamyzğa qaitaryp, tärbieleuimiz kerek. Olar äli jas,
ieşteñeniñ parqyn bilmeidi. Qyzdyrmanyñ qyzyl tiline ilesip, adasyp
jür. Aiağan syrtqy antisovetçikterdiñ negizgi maqsaty – jastardy teris
jolğa salu, sol arqyly Sovettik Otanymyzdyñ tamyryna balta şabu. Al
biz ondailarğa jol bere almaimyz. Solai iemes pe, Almas?
– İä,– dep miñgirledi jigit. – Solai, ağa...
– İendeşe, ainalaiyn, biz birigip, tize qosyp, Aldiiär, Aiağan siiäqty
piğyly teris adamdarğa qarsy küresuimiz kerek. İeñ bastysy – bizdiñ
bolaşağymyz, sotsialistik qūrylystyñ tiregi, sotsialistik qoğamnyñ
kapitaly dep ieseptelinetin jastarymyzdy Aldiiär, Aiağan siiäqty
antilerdiñ yqpalyna bermeuimiz kerek. Aldiiär Aqpanūly syrtqy ūltşyldemokrat iesin iendi jinap, qatarğa iendi qosylğan qazaq ielin orğa jyğady.
Halyqty ūşpaqqa şyğarmaityn şyndyqtyñ bizge keregi joq. Sondyqtan
Aldiiär Aqpanūlynyñ ğūlama, danyşpan jasauğa tyrysudyñ qajeti joq.
Al Aiağan Quatov nağyz antisovetçiktiñ özi. Ol öziñ siiäqty ülgili
studentterdiñ biri iedi. Antilerdiñ yqpalyna tüsip adasty,– dep Jaqiiä
şabyttana söiledi. Baiqap otyr, sözi almasqa äjeptäuir äser ietken tärizdi.
“Mūrynboq bala! Kimniñ jağasyna jarmasudy bilmei ne qara basty seni?!
Beişara, qoñyz terip ketersiñ” dep kijindi Almastan közin almai otyrğan
Jaqiiä.
– Ağa,– dedi äldenuaqyttan keiin Almas onyñ betine jasqana qarap.
Studkeñestiñ törağalyğynan bas tartqaly otyr dep oilady ma, Jaqiiä
ornynan tūryp, jigittiñ arqasynan qaqty.
– Keşke jataqhanada jolyğarmyz. Al, Almasjan, iske sät! – dep qolyn
ūsyndy. İekeui qoştasty. Almas iyğy sölbireiip syrtqa bettedi, iesiktiñ
tūtqasyn ūstap, şyğar-şyqpasyn bilmegendei kidirip qaldy. Jaqiiänyñ
özinen köz almai otyrğanyn sezip jauyryn terlep ketti.
– Ağa,– dedi ol, Jaqiiäğa būrylyp, jasqana til qatty. – Hat jazğandaryñ
arasynda men de barmyn.
Jaqiiä kütpegen äñgime iestigendei qasaqana tañ qalğan rai tanytyp,
Almasqa qadala qarap, ünsiz otyryp qaldy. Ükim kütkendei basy
salbyrap, iyğy sölbireiip, sileiip Almas tūr.
– Oi, jolyñ bolğyr! – dedi birazdan keiin dekan küiine söilep. – Arandap
qala jazdapsyñ ğoi. Tu-u, qandai aqylsyz iediñ!.. Būğan deiin nege
aitpadyñ? Äi, balamysyñ degen... Senen basqa kimder bar? – Hatqa qol
qoiğan studentterdi tügel bile tūra ädeii sūrady. – Qañtarbaev bar şyğar.
Äi, ony qoişy! Sanaqta bar, sanatta joq bireu. İelemesov şe?
– Bar...
– Oi, ol syğyr bailap baqsañ da mal bolmaidy. Olarğa sen qalai qosylyp
ketip jürsiñ?
– Bilmeimin...
– Betke ūstap jürgen studentimiz anti bolyp şyqsa bizdi arqamyzdan
qaqpas. Bärinen būryn, şyrağym-au, seniñ ömiriñ būzylady ğoi,– dep
Jaqiiä būğan deiin talai studentke san qaitalap aitqan sözin zuyldatty.
– Keşiriñiz, ağa...
– Oi, meni qoişy. “Adam öz qolyn özi kespeidi” demekşi, men senen kete
almaimyn. O-o-n-o-lar keşirer me ieken?– dep sūq sausağyn şoşaityp,
töbeni nūsqady. “Onolardyñ” kim iekenin Almas birden tüsindi. – Keşirimdi
solardan sūrau kerek.
Almas basy salbyrap, mūrnyn pys-pys tartyp, qimyl-qybyrsyz tūr.
Jaqiiänyñ auzynan şyqqan sözdi qalt ietkizbei oryndauğa beiim. Qaitkende
de onyñ aldyndağy aiybyn juyp, aqtalsam degen oiy bar. Tūiyqtan
şyğar jol bar ma, joq pa? Ol joldy Jaqiiädan basqa ieşkimniñ de bilmeui
mümkin. Almas oğan anda-sanda köz astynan ūrlana qarap qūiady.
Kömeidegi kömeskini tanyğyş Jaqiiä studenttiñ qandai küige tüskenin, oinietin añğardy. Almas bärine daiyn. Tek dūrystap tapsyrma ber, ol
janyn salyp oryndaidy. Oğan jeke basynyñ amandyğy, sonan soñ
abyroiy kerek. Almas köp närseden dämeli.
“Şirik! Mūndailardy satyp alu da, satylyp ketui de oñai” dep oilady
jymsiiä külip otyrğan Jaqiiä.
– Oi, şyrağym-ai, balalyqpen arandap qala jazdağanyñdy qaraşy.
Ortalyq komitetke “jazdym, jañyldym, Quatovtyñ aldauyna tüsip
qaldym. Aryzdy Quatovtyñ özi jazyp, bizge qol qoidyrdy” dep
tüsinikteme jaz. Aldyn almasaq keşigemiz, şyrağym,– dep tartpasynan
qalam-qağaz alyp, jigitke ūsyndy. Mūnda otyra qal da jaz.
Almas dekan nūsqağan orynğa otyryp onyñ auzynan şyqqan sözdiñ bärin
qaldyrmai jazyp, qol qoidy. Jaqiiä qağazdy alyp, asyqpai oqyp şyqty,
sonan soñ seifke aparyp saldy. Almas dekanğa jasqana qarağan. Ol kisi
tesile qarap, jymsiiä külip tūr ieken. Jaqiiä özin mazaqtap külip tūrğandai
bolyp körindi jigitke. Biraq közi körip tūrğan şyndyqqa köñili senbedi. Ol
Jaqiiänyñ jūmbaq külkisiniñ mänin tüsinbedi mülde.
– Hatqa qol qoiğan aqmaq balalarğa tüsindirip ait,– dedi dekan qabaq
şytyp. Dauysy yzğarly, tüsi de äpsätte özgerip şyğa kelgen. – Oqudan
quylyp ketkisi kelmese tüsinikteme jazsyn. Bara ber, keşke kezdesemiz.
Almas dekannyñ bölmesinen iekiūdai küige tüsip, köñili qobaljyp şyqty.
Su jaña kiımine juyp ketire almastai daq tüsken siiäqty. Jaqiiänyñ
aldynda auyz aşa almai abdyrap, beişara küige tüskenine küiindi. Qara
basynyñ qamy üşin ūrlanyp baryp Aiağanğa, bükil kursyna topyraq
şaşqanyn oilap, ieki beti duyldady. Jataqhanağa qarai aiañdap kele jatyp
özin özi aqtauğa tyrysty. “Jūrtty şatastyrğan” Aiağan Quatovty
kinälady. Biraq köñilindegi mūz ierimedi.
14
Asylhan men Aqbota kinodan şyqqannan keiin tamaqtanbaq bolyp
“Arman” kafesine kelgen, bos oryn tabylmai jaiaulap “Almaty”
restoranyna tartty. Mūnda da qaptağan adam, zaldyñ işi kök tütin.
Asylhan qyzdy jalğyz qaldyryp, ülken zaldy aralap, oryn izdep ketken,
köp ūzamai qaityp oraldy.
– İeki oryndy äreñ taptym, Bota,– dedi jigit iezu tartyp. Özi alğa tüsti, qyz
soñyna ilesti. Alty adamğa arnalğan stolda tört jigit otyr ieken. Bireui
mas, stolğa ietpettep jatyp, qoryldap ūiyqtap qalğan, qalğandary
şalabuyryl. Tamaqtaryn äldeqaşan işip bolğan, bötelkede az ğana araq
qalypty.
– Sälemetsizder me!
Jaña kelgen iekeudiñ sälemine otyrğandar sart mäziret jasap, nemqūraidy
bas izesti. Şaşyn şalqasynan jatqyzyp, jylmityp tarağan aqsūr öñdi
jigittiñ Aqbotağa telmirip qarağanyn Asylhan ūnatpady. Jasy kişi
bolğan soñ auyl balasynyñ ädetine bağyp, ädep saqtady.
Temekisin bir iezuinen iekinşisine alma kezek auystyryp, özinen köz almai
otyrğan jigittiñ sūğy öñmeninen ötip bara jatqan soñ Aqbota jautañdap
Asylhanğa qarağan.
– Qaryndasyñyzdy tanyp otyrsyz ba? – dep küldi jigittiñ nazaryn özine
audarmaq nietpen.
– Poçti,– dedi ieptep qyzyp alğan jigit suyq jymiyp. Aqbota oğan jalt
qarady. Biraq tanyğan joq, myna kisini ömirinde birinşi ret körip otyr.
– Poçti, degen qazaqşağa audarylmaityn şyğar,– dep küldi Asylhan.
– Qazirgi studentter şetinen bai, meiramhanadan şyqpaidy. Tañ
qalamyn,– dedi jigit Asylhanğa mensinbei qarap. Äldenege qynjylğandai
betin tyrjityp, qabağyn şytty.
– Äkeñ zavsklad, kolhoz bastyq nemese zavferma bolsa sen däl iesigiñniñ
aldynan meiramhana saldyryp alar iediñ,– dep qarqyldap küldi moiny men
denesi tūtasyp, şekten tys semirip, qarny şyğyp ketken qara jigit. Bükil
denesi selkildep, közinen jas aqqanşa küldi.
– Käke, jūrttyñ bäri bizge qarap otyr, – dep tyjyryndy aqsūr jigit
temekisiniñ külin qyldyryp tirsek riumkege qağyp. Tartyp bitpegen
temekisin tarelkağa myjğylap öşirdi de, ornynan tūrdy. Men qaittym.
Qaryndas, atyñyz kim?
– Aqbota,– dedi qyz jüzi qyzaryp, qysyla külimsiredi.
– Men Sağynjan degen ağañ bolamyn.
Aqbotanyñ qolyn alyp iernin tigizdi. Qyz qolyna şoq basqandai
şoşynyp, jūlyp aldy. Jigit jymiyp küldi de, tünerip otyrğan
Asylhanğa köz qiyğyn tastady.
– Baqytty bol, ainam. Käke, kettik!..
Stolğa ietpettei jatyp, qalğyp ketken joldastaryna köñil audarmastan üş
jigit ketip qaldy. Ony daiaşy kelinşek te ūiatpady. “Ündemeñder, jata
bersin” degendei Asylhanğa küle qarap, sūq sausağyn iernine apardy.
Qyz ben jigit aldaryna kelgen tamaqty ünsiz otyryp qaujady. Mas
körşileri ūianyp ketse mazalaryn alaryn iekeui de sezip otyr. Anda-sanda
qyz Asylhannyñ qūlağyna sybyrlap qūiady. Jigit onyñ bir sözin iestip, bir
sözin iestimeidi. Ülken zaldyñ işi u-şu, muzyka üni qūlaq jarady, är-är
tūstan qyzyp alğan adamdardyñ dauryqqan dauysy iestiledi. Qisalañdap
bilep jürgen mastar bastary būlğañdap sūlu kelinşekterge ieminedi. Ol
beişaralar şyr-pyr bolyp, “kavalerleriniñ” tasasyna tyğylady.
Bastary būlğañdağandar ökşelep qoimaidy. Sol sätte ieki qoşqar süzisedi,
arağa jūrt tüsedi. İeki qoşqar tatulaspaq bolyp birin-biri stolğa
şaqyrady, birine-biri basyp-basyp quiady. Bir kezde sūlu bikeş jaiyna
qalyp, ieki qoşqar qūşaqtasyp ketip bara jatady. Birazdan keiin ūiyqtap
jatqan körşileri ūianyp, basyn köterdi de, Asylhan men Aqbotağa kezekkezek qarap, añ-tañ qaldy. İeki közi qyp-qyzyl. Saqal-mūrty sapsiyp ösip
ketken, tisine şetka timegeli talai zaman bolğan siiäqty, ara-arasy
bazdanyp, üstindegi kiımi de kir. Adam qaraityn türi qalmapty beişarada.
Işuge äbden berilgen köşeniñ maskünemi iekendigi türinen körinip tūr.
“Joldastarynyñ tastap ketkeni beker iemes-au. Syily azamat bolsa mas
küiinde tastap kete me, sirä?!”
Aqbota da, Asylhan da osylai oilady.
– K-k-ieş-iriñder!– dedi jigit tili ikemge äreñ kelip. – O-o-olar meni tastap
ketken be?
Qinalğan adamdai qabağyn tyrjityp basyn şaiqady. Birnärse aitqysy
keldi, biraq ierni dirildep, söilei almai bulyqty. Qoly qaltyrap, qalğan
araqty riumkege qūidy.
– M-m-m-a-ğan iendi bäribir. Jaqynda ketemin. Nam ta-taram bari bir...
Tauyp aitty dedi me, tarqyldap külip aldy. Qaida ketetinin aitqan joq.
Qaltyrağan qolymen riumkeni äreñ ūstap otyr. Riumkedegi araqty tögip ala
jazdap iekinşi qolymen demep jatyp äreñ işti, sonan keiin özine özi kelip,
qarsy aldyndağy iekeudi tanyp alaiyn degendei tesile qarady.
– Keteiikşi,– dedi qyz Asylhannyñ qūlağyna sybyrlap.
– Men senderge kedergi jasamaimyn. M-men zalalsyz adammyn,– dedi
beitanys jigit, köziniñ astymen Asylhanğa süzile qarap. – Qalğan
arağymdy işemin de, qaramdy batyramyn.
– Otyra beriñiz. Siz bizge kedergi jasağan joqsyz,– dedi Asylhan jymiyp.
– Sender mağan mülde nazar audarmai söilese beriñder. Men ieşteñe
iestimeimin.
– Bizdiñ memlekettik qūpiiämyz joq. Biz barlyq jerde aşyq söilese
beremiz.
Beitanys jigit Asylhannyñ jauabyna razy bolğandai tarq-tarq külip,
qaltyrağan qolyn ūsyndy.
– Meniñ atym Syzdyq, familiiäm Aqpanov. Aqpanov! Znamenitost!..
Tağy da tarq-tarq külip, ketip qalğan üşeuden qalğan temeki tūqylyp
tūtatyp tartty. Asylhannyñ iesine Aiağannyñ “professor Aldiyr
Aqpanūlynyñ işip ketken balasy bar” degen sözi tüsti. “Mynau sol iemes
pe ieken?” Tanymaityn adamyna mūndai sūraq berudi yñğaisyz kördi.
– Meni tastap ketkender qazaq halqynyñ tarihyn zerttep jürgen
şalapailar,– dedi Syzdyq kök tütindi qūmyğa jūtyp. – Bireui dekannyñ
orynbasary. Bireui assisent. Bireui aspirant. Al men... Al men maskünem...
Syzdyq kökiregi qars airylardai tereñ kürsindi de, öşin temekiden alğysy
kelgendei kök tütindi budaqtatyp, üsti-üstine sordy. Myna jigittiñ basqa
iemes, däl sol ataqty tarihşy Aldiiär Aqpanūlynyñ jalğyz ūly
iekendigine Asylhannyñ kümäni qalmady. Atağy jer jarğan professor
Aqpanūly däuirlep tūrğan zamanda onyñ jalğyz ūlyn töñirektep, onymen
dos boluğa tyrysqan dämegöilerdiñ köp bolğanyn Asylhan sezedi. Bügin
sol ūl ieşkimge kerek iemes. Keşegi dostary reti kelip qalsa jüz gramm
alyp berer, ony būrynğydai syilap, qadirlemeitindigine Asylhannyñ
mülde kümäni joq. Jañağy üş jigittiñ bir kezde Syzdyqpen dos boluğa
tyrysqany ras şyğar. Al qazir olar müiizi qarağaidai ğalym, jaqsy
qyzmetteri bar. Äkeniñ däuletiniñ arqasynda şalqyp jürip, bärinen qūr
qalğan Syzdyq siiäqty bir mysqal paidasy joq paqyrdy qaitsin.
– Olar meni mensinbeidi,– dep şynyn aitty ol. Qoly qaltyrap aldynda
tūrğan bötelkeni äreñ ūstady, riumkege araq qūiyp, simirip işti. Sonan soñ
alqyna dem alyp, közin şart jūmyp alyp, ün-tünsiz otyryp qaldy. İeki
samaiynan sala-sala bolyp ter sorğalady. Birdeñeden seziktendi me,
Aqbota ketkisi kelip tyqyrşi bastady, Asylhan iyğynan basyp, “säl
kidire tūraiyq” dep qūlağyna sybyrlady.
– Siz professor Aldiiär Aqpanūlynyñ balasy iemessiz be?
Mülgip otyrğan jigit közin aşyp alyp, Asylhanğa jalt qarady. Jigit
onyñ közinen jylt ietken säuleni baiqap qaldy.
– Sen tarih fakultetinde oqisyñ. – Bildim,– dedi quana dauystap. – Sen
meni tastap ketpeisiñ. Öitkeni sen äli qulyq-sūmdyqty bilmeisiñ, älgiler
siiäqty ieseppen ömir sürmeisiñ. Sondyqtan olardy suqanym süimeidi.
Olar mafiiä!.. Al sen äli bastalmağan däptersiñ. Sen üşin Aldiiär
Aqpanūly ülken ğūlama. Sen oğan tabynasyñ. Al men... Seniñ aldyñda mas
bolyp otyrğan Syzdyq degen paqyr, k sojaleniiü, sol kisiniñ jalğyz
ūly...
Işip alğandiki me, joq älde, ädeti me qalşyldap, auzy köpirip, aiqaiğa
basty. Oğan nazar audaryp jatqan ieşkim joq, meiramhana jabylatyn
uaqyt bolyp qalğandyqtan ba, köpşilik qyzğan, ärkim öz aiqaiymen, öz
şuymen märe-säre.
– Olardy jek körseñiz nege birge jüresiz? – dep Asylhan qalğan araqty
riumkege sarqyp qūiyp. Syzdyq tarq-tarq küldi.
– Mağan jüz gramdy sen alyp berip tūrasyñ ba? – dep iejireie qarady. –
Olar meni qumaidy. Keide özderi şaqyrady. Mağan köp keregi joq. Men
sen siiäqty adam tañdamaimyn. Sondyqtan mende dos köp.
– Jañağylar da dos pa?
– Dos? – Syzdyq stoldy qoiyp qaldy, işilip bitken bötelke säl sekirip,
qūlap tüsti. – Olar meniñ äkemdi, Aldiiär Aqpanūlyn satyp ketken. Olar
bizdiñ şaldyñ arqasynda adam bolğan. Keiin ananyñ, älginiñ... Fu, ittiñ
atyn ūmyttym. Ol da şaldyñ şäkirti. Fu-u, doñyz!
– Kimdi aityp otyrsyz?
– Rektordy... Qysqasy, barlyq şäkirti rektordyñ jağyna şyğyp, meniñ
äkemdi talağan. Olar qarğyly töbetter! Mafiiä! Bilip otyrsyñ ba, m-a-f-iiä!..
Syzdyq riumkedegi araqty simirip jiberip, “şampannan qūi” degendei belgi
berdi. Bir bokal şampannan keiin mañdaiynan būrq ietip ter şyqty, ieki
közi botalap, şarasy ülkeie tüskendei bolyp körindi iekeuine. Jaña äzirde
ğana öñi sūrlanyp otyr iedi, iendi betine qan jügirip, közinde jylt oinady.
– Sen bir bötelke şampan al, üige baramyz,– dedi ol. Asylhan ünsiz bas
şaiqady. – Sluşai, sen şalğa sälem berip şyqpaimysyñ!? Älde sen de
ony satyp kettiñ be? Qazaqtardyñ bäri satqyn. Olar kim küşti bolsa
sonyñ soiylyn soğady. Fu-u, äkeñniñ!.. Bäriñ idiotsyñ! Bäriñ! Mağan araq
işudi üiretken, baulyğan Jaqiiä da... İdioty!..
– Jä, sabyr ietiñiz! – dedi jigit ony arqasynan qağyp. – Jaqsy, bir bötelke
alaiyn. Qazaqtarğa bailanysty aitylğan artyq söziñizdi qaityp alyñyz.
– Sluşai, men ieki söilemeimin,– dep qyrsyqty ol. – Meni qinama.
– Men de ieki söilemeimiñ. Qaityp almasañyz, biz üige qaitamyz...
Syzdyq şyn qinaldy. Işine biraz araq ketkenmen namys şirkin jolyna
köldeneñ tüsip jatyp alğan, qyz ben jigittiñ aldynda bağamdy tüsirmeiin
dep qystyğyp, qinalyp otyr.
– Qazaqtyñ bäri jaman iemes,– dep küldi Asylhan. – Mysaly, professor
Aldiiär Aqpanūly qalai jaman boldy?
– İeşqaşan! – dedi ol sūq sausağyn şoşaityp. – Onyñ sorty bölek. Ol
genii!.. Ol jüz jylda bir-aq tuatyn adam. Men ony bilemin. Bilgennen
keiin aityp otyrmyn. Ondai birtuar marqasqalar qazaqtyñ mañdaiyna
syimaidy. Qazaqqa myqtylar, tūlparlar iemes, jabylar, jauyrlar,
ieşaktar kerek. Bailarov jaby, Jaqiiä degen meniñ riumkeles dosym ieşak...
Al meniñ äkem – tūlpar! Sondyqtan ony jabylyp jürip qūlatty. Ol qazir
ornynan tūra almaidy. Tösekte jatyp käk ietedi. Al Jaqiiä, küni keşe
mağan araq tasyp, jügirip jüretin Jaqiiä ieşak qazir professor! Ha-ha-ha!
Būl tūlparlardyñ iemes, jabylardyñ zamany!.. Jarystyrsañ jaby ozady,
jaby!..
Aiqailap söilegen Syzdyq bir fujer şampandy simirip jiberdi de,
ornynan süiretilip tūryp, tältirektep syrtqa bettedi. Asylhan daiaşyğa
tiısti aqşasyn tölep, tağy da bir bötelke şampan alyp, oğan ilesken.
– Qaida barasyñ? – dep Aqbota jigittiñ jeñinen tartqan. – On bir boldy,
jataqhanağa kirgizbei qūiady.
– Bes minutqa kirip şyğaiyq. Aldiiär Aqpanūly degen kisini köreiik. Ol
ğūlama adam, Aqbota. Ol kisini körgim keledi. Az ğana otyramyz,– dep
qiylğan jigitiniñ köñilin qimağan qyz qynjyla tūryp kelisti. –
Renjimeşi, Bota. Ol adamdy bir ret köru armanym iedi.
– Köp otyrmaiyq. Meni jataqhanağa kirgizbei qūiady.
Professor Aldiiär Aqpanūly “Almaty” meiramhanasynyñ qarsysyndağy
üidiñ birinşi qabatynda tūrady ieken. Araqqa şampan aralastyryp işken
Syzdyq qaitadan mas bolyp qalypty. Aiağyn ältek-tältek basqan jigitti
Asylhan qoltyqtady.
Sağat on birden assa da syrtqy iesik bekitilmepti, Syzdyq bir teuip iedi,
aşylyp ketti.
– Pahan, qonaq keldi,– dep dauryqty jigit.
İmene basyp üige kirgen qyz ben jigit sostiyp-sostiyp tūryp qaldy da,
Syzdyq juynatyn bölmege kirip ketti. Asylhan dälizdiñ şamyn jaqty.
Däliz las ieken, köpten beri tazalanbağany körinip tūr. İeskirgen aiaq
kiımder, qalai bolsa solai şaşylyp jatyr. Mynau ataqty professor
tūratyn üige mülde ūqsamaidy. “Osy jigit bizdi aldap alyp kelgen joq
pa” degen küdik şapty köñiline. İeki dai bolyp tūrğanda jigit qaityp
oraldy. Ne isterin bilmei abyrjyñqyrap tūrğan Asylhandy jetelep,
professor jatqan bölmege alyp bardy.
– Pahan, mynau seniñ şäkirtiñ.
Asylhandy bölmege jetelep kirgizip, qolyndağy şampanyn alyp, şyğyp
ketti. Qyz ben jigit ağaş tösekte şalqasynan tüsip qimyl-qybyrsyz sūlq
jatqan, şaşy appaq bolyp ağarğan, tüsi temekiniñ külindei, saqal-mūrty
ösip ketken beitanys adamğa tañyrqai qarap tūryp qaldy. Jüzin äjim
şimailap, tirşilktiñ tauqymeti men qasiret-qaiğysy qajytqan, közge
qoraş kişkentai şal jigittiñ qiiälyndağy Aldiiär Aqpanūlyna mülde
ūqsamaityn iedi. Aiağannyñ aitysyna qarağanda, professor ūzyn boily,
mañdaiy kereqarys, buyryl şaşty, közi kisiniñ öñmeninen ötip keterdei
ötkir, qyr mūryndy körikti kisi bolatyn.
– Jür, keteiik, ūiyqtap jatyr,– dep sybyrlady qyz. Professor közin säl
ğana aşty da, özinen köz almai tūrğan beitanys iekeuge nazar audardy.
– Sälemetsiz be, ağai! – dedi sasqalaqtağan jigit. Asyp-sasyp qolyn ala
jügirdi. Professordyñ qozğalyssyz jatqan sūp-suyq qolyn ūstady.
Asylhannyñ denesi dir iete qaldy.
– Qai balasyñ? – dedi şal. Dauysy tym älsiz. Aqbota onyñ ne degenin
mülde iestimedi.
– Men mūnda... Biz kezdeisoq kelip qalyp iedik,– dep özin qalai
tanystyrudy bilmei abyrjydy. Syzdyqpen birge läilip jürgen köp
maskünemniñ biri dep oilady ma, professor qabağyn tars tüiip, közin
jūmyp aldy. Jigit onyñ auanyn añğaryp, mañdaiynan būrq ietip ter
şyqty.
– Keşiriñiz, ağa,– dep miñgirledi Asylhan. – Beimezgil uaqytta kelip,
mazañyzdy alğanyma keşirim ötinemin. Atyñyzğa syrttai qanyq iem. Bir
köru armanym iedi sizdi...
Asylhannyñ sözi mülde qiyspai, birdi aityp, birge ketip, äbden
dalbasalady. Professordyñ közi aşylmady, qabağy jazylmady. Tanauy
qusyrylyp, öñi sūp-sūr bolyp jatyr. As üi jaqtan saldyr-güldir ietken
dybys şyqty, professor sonda da selt ietken joq, mūndaiğa äbden
üirengen siiäqty. Şampandy köterip, Syzdyq qaityp oraldy.
– Aldiiär Aqpanyş, mynau da seniñ şäkirtiñ siiäqty. Būl da keiin satyp
ketedi. Al sen sony bile tūra osylarğa qamqorlyq jasaisyñ.
Syzdyq tilin şainap, äreñ söiledi. Kireberistegi kresloğa sylq ietip otyra
ketti de, tağy da birnärse aitpaqqa tyrysty, biraq tili ikemge kelmedi,
aldymen közi jūmyldy, sonan soñ qoryldai bastady. Professor közin
aşyp alyp, ūlyna qarady.
– Biz būl kisimen meiramhanada kezdeisoq tanysyp qaldyq. Men Asylhan
degen iniñiz bolamyn. Qūrylysşymyn, ağa. Myna qyz Aqbota,– dedi jigit
batyldanyp. Aldiiär Aqpanūly közin keñ aşyp, iekeuine säp salyp
ūzağyraq qarady. İekeuiniñ böten oimen kelmegenine jäne Syzdyqtyñ özin
äbden yğyr qylğan köp şuyldağy iemestigine közi jetti me, öñi jylyp,
jyly şyrai tanytty.
– Otyryñdar,– dedi sybyrlai söilep. “Dauysy biiäzy, jūmsaq ieken. Minezi
de solai şyğar” dep oilady Aqbota.
– Rahmet, ağa! Sizge sälem berip şyğaiyq dep kelip iedik. Siz sekildi
ardaqty ağalarymyz köp iemes. Sizge tilektestigimizdi bildiremiz,– dep ol
bar biler jaqsy sözderin tökti.
– Otyrsañdarşy,– dep professor äntek qabaq şytty. Aqbota iekinşi
kresloğa jaiğasty da, Asylhan professor jatqan tösektiñ aiaq jağyna
otyrdy. – Syzdyq! Äi, Syzdyq! – Qoryldap ūiyqtap jatqan “ierke bala”
äkeniñ älsiz dauysyn mülde iestimedi. Asylhan onyñ qūşağyndağy
bötelkeni alyp, būryşqa qūia saldy. – Şyrağym, şamañ kelse mynany öz
bölmesine aparyp tastaşy.
Ol “ierke balany” arqalap, jatyn bölmesine jetkizdi. Bölme las, ieden
ybyrsyp jatyr, ömiri sypyrylmağan, juylmağan tärizdi, qabyrğalaryna
şañ tūrğan. Tereze bes batpan kir. Tösektiñ tūsyna ierli-zaiyptylardyñ
ülkeitilgen sureti ilingen. Asylhan jaqyndap kelip, üñilip qarady,
Syzdyqty tanydy, ieginiñ däl ortasynda tamyp ketken tamşydai meñi
bar kelinşek suretke jymiyp külip tüsipti. Tösektiñ tūsyna būryn kilem
ilingen bolu kerek, izi qalypty. İeski şifonerdiñ betin qalyñ şañ
tūtypty.
Syzdyqtyñ aiağyn, syrt kiımin şeşindirdi, beişara bylq-sylq ietip,
qoryldap jatyr. Iş kiımderi äbden kirlegen, maikasynyñ qoltyğy
aiyrylyp ketipti. Asylhannyñ tanauyn külimsi iıs qytyqtady. Ol
tyjyrynyp, jigittiñ üstin odeiälmen japty da, şamdy öşirip, qaityp
oraldy.
– Rahmet, şyrağym! – dep kürsindi şal. – Balada adam qaraityn ūsqyn
qalmady. İeş jerde jūmys istemeidi. Üidegi dünieni satyp, araq işedi.
Keşeli beri meniñ kitaptaryma qol sala bastady.
Asylhan keñ bölmeniñ ieki qabyrğasyn tügel alyp tūrğan kitaptardy
şolyp şyqty. Mūnşama köp kitapty jeke adamnyñ üiinen körgen iemes.
Köp kitaptyñ arasynda kölemi ülken, qalyñdyğy qars keletinderi köp
ieken. Tösektiñ tūsyna jūbaiy iekeuiniñ ülkeitilgen sureti ilinipti. Aldiiär
Aqpanūly jas kezinde öte kelisti kisi bolğan tärizdi. Tolqyndy qara būira
şaşy mañdaiyn jauyp tūr, qarşyğa köz kelisti jigit kisige pañ qaraidy.
Janyndağy jas kelinşek uiañ, miyğyna közge şalynar-şalynbas külki
uialağan. Köz şarasy keñ, adamğa jasqana jaudyrai qaraityn jūqaltañ
kelgen kelinşek tärizdi. Syzdyq şeşesine tartqan ieken.
Asylhannyñ suretke köz toqtatyp qarağanyn baiqağan professor:
– Şeşeleriñ osy kisi bolady,– dep kürsindi. – Bes jyl būryn mäñgilik
saparğa şyğaryp saldym. Otyz üş jyl otastyq. Öte jaqsy adam iedi
marqūm.
Şal sol qolymen dymdanğan közin sürtip, ün-tünsiz jatyp qaldy. Birazdan
keiin Asylhandy ymdap şaqyryp, qūlağyna sybyrlady.
– Bota, as bölmege bara tūrşy,– dedi Asylhan professordyñ basyn süiep
jatyp. Qyz şyğyp ketken soñ şal qinala söiledi.
– Ömirim ömir bolmady ğoi, şyrağym. Bireu kömektespese, ornymnan tūra
almaimyn, būtyma jiberip jata beremin. Sengen adamym – jalğyz ūldyñ
tirligin öziñ kördiñ. Közin tyrnap aşady da, araq izdep tentirep ketedi. Kei
künderi bir ūrttam suğa zar bolyp, közim bozaryp, jata beremin,– dedi ol
mūñ şağyp. Asylhannyñ kömegimen basyn köterip, tiktelip otyrdy. – Uiat
ta bolsa aitaiyn, astym şylqyldap jatyr. Qazaqtyñ balasysyñ ğoi,
qarağym, kömektes.
Asylhan qart professordy jüregi iezile aiap ketti, alqymyna ystyq jas
kepteldi. Qu sülderi qalğan şaldy köterip, tualetke aparyp otyrğyzdy da,
tösegin retke keltirdi. Aq seisep pen jaimany vannağa salyp, su ağyzdy.
İıstenip ketken ieken, kir sabynnyñ alqymdysymen juyp, jaidy. Sonan
soñ bölmeniñ terezesin aşyp tastady.
Ketemiz dep tyqyrşyp otyrğan Aqbota jağdaiğa qanyqqannan keiin
bilegin sybanyp, iske kirisip ketti, aldymen as bölmen tazalap, battasyp
jatqan ydys-aiaqty judy.
Asylhan qart professordy juyndyrdy, iş kiımderin auystyryp kigizgen
soñ köterip äkelip kresloğa otyrğyzdy.
– Rahmet! – dedi şal kemseñdep. Jasaurağan közin alaqanymen sürtip, biraz
uaqyt söilei almai kemseñdedi. – Qūdaidan qaitsyn, qarağym. – Basyn
tömen salyp, ünsiz qaldy. Äldenuaqyttan soñ ūmytqany iesine tüskendei
basyn köterip aldy da, jan-jağyna qarady. – Stöldiñ üstinde jatqan
kitapty äperşi, qarağym. Sol jerde qalam bar.
Asylhan äkelip bergen kitaptyñ birinşi betine sol qolymen asyqpai
otyryp birneşe söz jazdy. Oilanyp otyryp tağy da bir auyz söz qosty
da, qolyn qoiyp, jigitke ūsyndy.
– Rahmet, ağa! – dedi jigit şyn quanyp. Aldiiär Aqpanūly sekildi ataqty
ğalymnyñ üiine baramyn, qoltañba qoiğan kitabyn alamyn dep oilamağan
jigittiñ töbesi kökke ieki ieli jetpei qaldy. – Sizdiñ qazaq tarihyna
bailanysty jazğan kitabyñyzdy oqyp iedim.
Professor oğan tañ qala qarady.
– Şyqpai qalğan kitapty qalai oqyp jürsiñ?
– Qoljazbañyzdy oqyp iedim,– dep tüzetti Asylhan. Sonan keiin ol
kitaptyñ kseroköşirmesin Aiağannan alyp oqyğanyn, alğan äserin asyqpai
otyryp baiandady.
– İe-ie, solai de... Aiağannyñ inisimin de... – Aiağan iesine tüskendikten be,
qaraptan qarap otyryp küigelektenip, özinen özi aşulanyp, berekesi ketti.
Sol qolymen kreslonyñ jaqtau ağaşyn ūryp, astyñğy iernin yzaqorlana
tisteledi. – Onyñ tük kinäsi joq. Aiağandy naqaq küidirdi. Olar adam
öltiruden de taiynbaidy. Meni osy küige jetkizgen solar, öz
şäkirtterim,– dep kijine söiledi. Ornynan tūryp ketpek bolyp talpynyp
iedi, qaita qūlady. – Meni ūltşyl-demokrat dep jazğyrğan. Aiağandy
antisovetçik dep şyğarypty. Oi, sūmdyq-ai! Mynalary jauyzdyq qoi
tegi!..
– Kinäsi joq adamğa jala jūqpaidy, ağa.
Aldiiär Aqpanūly myrs küldi. Közin jūmyp alyp, qabağyn tüiip, basyn
izektetip ünsiz otyrdy. Birazdan keiin:
– Küş kimniñ qolynda bolsa şyndyq soğan qyzmet jasaidy, qarağym,–
dep kürsindi.
– Aiağan ağanyñ antisovetçik iemes iekenin bärimiz bilemiz.
– Būl dälel iemes. Olar Aiağandy qamamas būryn daiyndalğan. Ondağylar
da aqymaq iemes, biledi.
– Sonda qalai, kez kelgen adamdy jala jauyp, sottap jiberuge bola ma?
– Mafiiä! – dedi professor qynjyla qabaq şytyp. – Bilik mafiiänyñ
qolynda, qarağym. “Adamnyñ basy – allanyñ doby” degendi qazaq bilip
aitqan. Adamda qūn qaldy ma qazir? – Şaldyñ qabağy tūnjyrap, sol qoly
aqyryn ğana qaltyrai bastady. Qolynyñ qaltyrağanyn jigitten
jasyrğysy keldi me, kreslonyñ jaqtauyn myqtap ūstap aldy. – Mafiiäğa
qarsy şyğyp iedim, mine, myna jağdaiğa duşar boldym. Būryn meni bir
sağat körmese “sağynyp qalatyn” şäkirtterim mülde jolamaidy. Olardyñ
barlyğy Bailarovtyñ sarbazyna ainalyp ketti. Qarsylasqan jalğyz
Aiağan iedi. Oğan istegenderin körmeimisiñ. İe-ie, qarağym-ai, būl bir bizdiñ
instituttağy jağdai deisiñ be?! Qoğam mafiiänyñ qolyna köşip ketkeli
qaşan. Bolaşaqqa senim artqannan basqa ümit qalmady mende. Ömir boiy
tirnektep jürip jinap, jazğan ieñbegim nyrai boldy.
– Ol ieñbegiñizdiñ ömiri alda, ağa. Qazaq halqynyñ şyn tarihyn jasaityn
ūrpaq keledi, ağa.
– İe-ie-ie, ol künge biz jete almaimyz ğoi. Ümitke jarmasyp, ölmei tiri
jürmiz äiteuir...
Şal şalqaiyñqyrap otyryp, közin jūmyp, ünsiz qaldy. Jigit onyñ
jüzine köz qiyğyn tastady. Ūzaryp ösken buyryl saqaly maida būira.
Qas şeber ädeiilep bir taldap būiralağan sekildi. Ūzaryp ösken mūrtynyñ
şalğysy şiratyla bastapty. Saqal-mūrty ülken adamğa osynşalyq
jarasyp, ony parasatty degdar ietip körsetedi ieken.
– Aiağannyñ kelinşegi infarkt alyp, auruhanada jatyr, ağa,– dedi jigit
biraz ünsizdikten keiin. Qart professor közin aşyp alyp, jigitke jalt
qarady. Aqyryn ğana kürsindi. Biraq ündegen joq. Ünsizdik ūzaqqa
sozyldy. As üidi, qonaq bölmeni tazalap, juyp şarşağan Aqbota juynyp
kelip, Asylhannyñ janyna jaiğasty da, sağatyn körsetti. Sağattyñ tili
tüngi üşti körsetip tūr ieken.
– İerteñ jeksenbi,– dep qyzdyñ qūlağyna sybyrlady.
– Şarşadyñdar ğoi, balalar. Tünniñ bir uağy boldy, jatyp dem
alyñdar,– dedi şal iesinep otyrğan qyzğa qarap. Aqbota alaqanymen auzyn
jauyp, basyn būryp äketti.
– Mynağan qalaisyz, ağa? – dedi Asylhan bir būryşta jetimsirep tūrğan
şampan şarabyn nūsqap. Şal läm demesten bas izedi.
Üşeui äñgimelesip otyryp şampan şarabyn tauysty. Aldiiär Aqpanūly
aşyq adam ieken. Işi tolyp qalğan siiäqty, şeşilip söiledi, jan jarymen
qalai tanysyp, qalai üilengenin, basynan ötken qiynşylyqtaryn
äñgimeledi. Ol kisiniñ “ūltşyl” degen jalamen jeti jyl otyryp kelgenin
Asylhan būryn bilmeitin iedi. Soñyna şam alyp tüsken Mūsa Bailarovqa
ğylymi jetekşi bolğanyn, onyñ kandidattyq ieñbegin äupirimmen äreñ
qorğap şyqqanyn, ministrdiñ qyzyna üilenip, tasynyñ örge domalağanyn
professordyñ auzynan iestidi.
– Qazaqtyñ balasy ğoi dep köp bolyp kömektestik Mūsağa. İeşkimge qarsy
kelmeitin qağlez, lypyp tūrğan jigit iedi. Keiin özgerip ketti. – Qart auruy
janyna batqandai qinala qabaq şytyp, oñ qolyn uqalai bastady. – Jan
joq, biraq keide auyrady. Soğan qarağanda isten birjola şyqpağan-au,
sirä,– dep küldi professor. – Sodan ol jigit kosmostyq jyldamdyqpen
östi. Bir jyl dekan, bir jyl prorektor boldy. Jarty jyl ministrlikte
otyrdy da, rektordyñ kreslosyna qonjidy. Küni keşe aldymda
qūldyrañdap jügirip jüretin bala meni tanymai qalypty. Ony qoişy,
bärinen būryn ğylymğa qiiänat jasai bastady ğoi. Bireulerdiñ kömegimen
doktorlyq dissertatsiiä jazdy. Su-u! Tük joq. “Kommunistik partiiä kolhoz
qūbylysyn ūiymdastyruşy” degen taqyrypta qorğap şyqty. Qarsy
boldym, şynymdy aittym. İmany barlar ündemedi. Qalğandary şäuildep
ürip, meni jep qūia jazdady.
Professor kökiregi qars airylardai kürsindi de, tas müsindei bolyp,
qimyl-qybyrsyz ūzaq otyrdy. Äbden älsiregen, jüikesi jūqarğan siiäqty,
az ğana söilep iedi, ientigip şarşap qaldy. Onyñ mañdaiynan şyp-şyp
şyqqan terdi Asylhan da, Aqbota da kördi. Sonan soñ kekire bastady.
Aqbota şai demdedi. Bir kese şai işken soñ ğana közine jylt kirip, betine
qyzyl jügirdi.
– Bailarovtyñ sizdiñ soñyñyzğa tüsip jürgeni sondyqtan ieken ğoi,– dedi
Asylhan üzilip qalğan äñgimeni jalğastyryp.
– İe-ie, qaisy birin aita bereiin, qarağym. Men ömir boiy jeñilumen
kelemin. Azyn-aulaq jeñisterim mağan asa zor küşke tüsti. Sol kişkentai
jeñisterge men bükil ömirimdi arnadym. Biraq negizgi jeñisime jete
almadym, qarağym. Soryma jaratylğan jalğyzdyñ azabyn tartyp, meşel
baladai omalyp otyrysym mynau. Osy üide tūryp, mağan qaraityn
student balalardy ol syidyrmady. İeşkim jolamaidy būl üige. Soñyna
qalar ūrpağym jöni tüzu azamat bolsa, men jetpegen biıkke sol şyğar, men
tyndyrmağan isti sol tiiänaqtar dep köñil jūbatar iedim. İe-ie-ie!.. Būl da
jeñilis!.. İeñ ülken jeñilis osy, qarağym.
– Basy jas qoi, ağa,– dep köñilin aulamaq bolğan jigittiñ sözin bölip
jiberdi.
– Otyzdyñ jeteuine keldi biyl,– dedi dauysy būzylyp. Özegin ökiniş
örtep, közine jas irkildi. Şaldy aiady ma, ünsiz otyrğan Aqbotanyñ mūrny
pyşyldap, köz şarasy jasqa toldy. – Birer künde LTP-ğa ketedi.
Barsyn...
– Üilense, moinyna tūzaq tüsse, bälkim, būlai tairañdamas iedi.
İe-ie, qarağym-ai... Üilengen bir kezde. Birinşi kelin täp-täuir bala siiäqty
iedi... Äldekimderdiñ arbauyna tüsip, arandap qaldy beişara. Bireuge
tūrmysqa şyğyp iedi, onymen de ajyrasypty.
Adam tağdyryna bailanysty osynşama tarihty ieş tolqusyz, qinalmai,
qynjylmai jaibaraqat aityp otyrğan ğalymğa Aqbota tañ qala qarady.
“Bälkim, balasyna köñili qalğandyqtan şyğar. Ömirden äbden jeringen
siiäqty” dep oilady qyz. Osynau jūmbağy köp dünieni tek jap-jasyl
küiinde körip üirengen qyz qart professordyñ janyn jegidei jegen
qaiğynyñ salmağyn qanşa tyryssa da bezbendei almas iedi.
Aldiiär Aqpanūlynyñ közin tyrnap aşqaly bergi körgen qaiğy-qasiretin
kez kelgen pende köterip jüre almas-au, sirä. Alysqa ketken atağyna qarap
qalyñ jūrt ony sypyranyñ işinde tuğan, ünemi joly bolğyş, ieñ bir
baqytty adam dep iesepteitinin professordyñ özi de biledi. Mūndai sözdi
talai ret iestigen. Basynan ötken qym-qiğaş tarihty aityp, jūrttyñ
köñilin būzbaiyn deidi. “Jūrtqa meniñ basymnan ötken tarih, körgen
azabym iemes, tyndyrğan ieñbegim kerek qoi” deidi. Körgenin, basynan
ötkenin tizip jazsa talai kitap bolar iedi.
On segizinşi jylğy alasapyranda äkesi men şeşesin aqtar kiız üige
qamap, tiridei örtep jiberdi. Ol kezde Aldiiär üş-aq jasta ieken. Bir jasar
qaryndasyn ağaiyndary asyrap alğan tärizdi. Ol beişara köp ūzamai
qūdyqqa qūlap ölipti. Añyrap qalğan jetimekterdi ağaiyn, tuğandar
taratyp alğan körinedi. Olar kimder, birge tuğan bauyrlary qaida?
Aldiiärğa mūnyñ bäri jūmbaq. Ärkimniñ qolynda ketken tört ūl “Aldiiär
degen inimiz bar iedi-au” dep izdep kelmedi. Soğan qarağanda sorly
jetimekter otyz iekiniñ zobalañynda aştan ölgen şyğar dep oilady.
Aldiiär imany bar, qaiyrymdy adamğa tap boldy. Qysy-jazy üstinen
qaudyr tonyn, basynan tūmağyn tastamaityn şoqşa saqaldy Aqpan iesimdi
sol şaldyñ arqasynda Aldiiär aman qalğan. Aqpan şal segiz jasar
Aldiiärdy balalar üiine äkelip tapsyrğan. Ol kisini qaityp körgen joq.
Aqpan şal baipağynan basqa süieneri joq, ildaldalap äreñ kün körip
jürgen beişara iedi. Aldiiärdy balalar üiine ötkizgen soñ ūzamağan siiäqty.
Balalar üiine kelmese iel basyna tuğan näubettiñ qūrbanyna ainalaryna
Aldiiärdyñ ieşqandai kümäni bolğan iemes. Balalar üiiniñ bir uys
talqanynyñ arqasynda jany qaldy. Balalar üiiniñ bir uys qara talqany
talai-talai jetimekti qiyn-qystau zamannan, auzyn arandai aşqan
aştyqtan qūtqardy. Aldiiär öz qoly öz auzyna jetkenşe bir ret toiyp
tamaq işti me ieken? İendi ies jiyp, ierqara bolyp qatarğa qosylğany sol iedi,
soğys bastalyp, ärkim basymen qaiğy bolyp ketti. Qyryq iekiniñ küzinde
üilengen, üş künnen keiin maidanğa attandy. Maidanda, nemisterdiñ
tūtqynynda jürip körgen azabyn aityp tauysa alsyn ba. Keñestiñ
türmesinde ötken jeti jyly jäne bar. “Jolymdy tosqan jarym bar” dep
köñilin jūbata jüretin Aldiiär birinşi äieliniñ basqağa tiıp ketkenin
türmeden bosanyp şyğyp kelgen soñ bir-aq bildi. İekinşi ret myñ da toğyz
jüz qyryq toğyzynşy jyly üilendi... Jalğyz ūl süidi.
Tañ atty, ağa. Rūqsat bolsa biz qaitaiyq. Qarsy bolmasañyz, kelip
kömektesip tūraiyq,– dedi Asylhan ornynan tūryp. Şalqaiyñqyrap
otyrğan Aldiiär qart közin aşqan joq, “asyqpa, otyr” degendei sol qolyn
köterip, belgi berdi.
– Sağan aitatyn sözim bar, qarağym,– dedi şal biraz ünsizdikten keiin közin
keñ aşyp. – Aiağannyñ tağdyry meni asa qatty qinaidy. Ony qorğau kerek.
Al mende küresetin küş joq. Men sağatymdy sanap jatqan janmyn.
– Jaman söz aitpañyz, ağa,– dep kimeledi jigit. – “Jaqsy söz – jarym
yrys” deidi halyq.
– İe-ie, qarağym-ai, sen jūbatqanmen tamtyğy qalmağan meniñ janym
jūbanar ma,– dep mūñaidy şal. – Syzdyqty LTP-ğa alyp ketedi. Üş
bölmeli üide soraiyp jalğyz qalaiyn dep tūrmyn. Aiağannyñ otbasyn
osynda köşirip äkelseñder dūrys bolar iedi.
– Qalai bolar ieken özi...
– Qysylatyn ieşteñe joq. Aiağannyñ botalary mağan da böten iemes,– dep
jymidy şal. – Üi ortalyqta. Ot jaqpaidy.
– Aqyldasyp körelik, ağa.
– Küressiz ömir joq. İendigi qalğan ömirimdi Aiağanğa arnadym,– dedi Aldiiär
Aqpanūly, qoştasarğa kelgende Asylhannyñ qolyn ūzağyraq qysyp ūstap
jatty. İegi kemseñdep közi jasaurady. – Sendei azamattar aman bolsa
şyndyq jeñbei qoimas. Baqytty bolyñdar, qaraqtarym! – “İeñkei”
degendei belgi berdi. Qyzdyñ mañdaiynan süiip, arqasynan qaqty. – Kelip
tūryñdar. Senderge iesik aşyq.
Tüni boiy kirpik ilmegen qyz ben jigit jetektesken küii Jambyl
köşesimen jaiau tartty. Salqyn auağa şyqqan soñ qyz tez sergidi.
– Oi, Asylhan, qandai aianyşty!
– Mūndai adamdy jeñu mümkin iemes, Bota. Ol synbapty,– dedi jigit
şamyrqanyp.
15
Studenttik keñestiñ törağasy bolyp sailanğaly beri Almas mülde özgerdi;
özinen kişiler men qatarlastarynyñ qasynda öte pañ, şireuik, şenşekpeni bar ülkenderdiñ aldynda qasqyr körgen qūianyñ köjegindei
jaramsaqtanyp, beişaramsyp qalady. Ülkenderge menmendigi joq, qoldyaiaqqa jeñil “kişkentai adamdardyñ” ūnaitynyn işi sezedi. Tağdyry
solardyñ qolynda. Älgiler qoldasa – joly dañğyl. Maqsatyna janyn
qinamai, tolyp jatqan kedergilerge sürinbei, bolar-bolmasqa boldyrmai
jetedi. Sondyqtan ärbir mümkindikti paidalanuy kerek. Qolyna bilik
bergenderdiñ senimin aqtasa öz biıgine äpsätte sekirip şyğaryna kümäni
joq. Aldy-artyn tanyp, bilip qalğan Almastyñ tüiini osy.
Qolyna tizgin tiısimen studentterdi bir şybyqpen aidauğa kiristi; ieñ
aldymen studenttik keñestiñ müşelerin yqtyryp aldy, sosyn bölmelerdi
aralap, tömengi kursta oqityndardyñ tärtibi men tazalyğyn tekserip,
zärelerin zär tübine jiberdi. Söitip küni keşe ğana ieşkimmen isi bolmai
özimen-özi jürgen belgisiz jigit közdi aşyp-jūmğanşa aty şyğyp, ataqqa
ilindi.
Ol jataqhanağa qatañ tärtip ornatty. Būryn kire-beriste vahterden basqa
ieşkim tūrmaityn, osy küni kirer iesikti jataqhanada tūratyndar kezekpekezek küzetedi. Böten adamdar jataqhanağa iemin-ierkin kirip, rūqsatsyz
qonyp qalmaidy. Aptasyna ieki ret arnaiy qūrylğan top bükil
jataqhanany tekserip, studentter keñesiniñ törağasyna iesep beredi. Tärtip
būzğandarğa keşirim joq, äldekimderge arqa süiep, bağynğysy kelmei
tairañdağan birneşe studentti keñestiñ qaulysymen jataqhanadan
şyğartyp jibergeli beri Almasty iyğymen qağyp ketkisi kelip
tūratyndardyñ iekpini bäseñ. “Jataqhanadan quylğan student oqudan
şyğarylady” degen jaña tärtip şyqty da Almastyñ bedeli aspanğa bir-aq
sekirdi. Studentterdiñ tizesi dekannyñ iemes, studentter keñesi
törağasynyñ aldynda dirildeitin boldy. Ol özine berilgen mümkindikti
myqtap paidalanuğa tyrysty, ieñ aldymen tükpirdegi közden tasalau
bölmeni bosattyryp, köşirip kirdi. Janyna ädeii birinşi kurstyñ
studentin tañdady, beişarada artyq söz joq, typyñdap jügirip jürip bar
şaruany tap-tūinaqtai ietip tyndyrady. Dükenge baru, ieden juu sonyñ
moinynda. Qaşan bolsyn Almastyñ qabağyn añdyp otyrğany.
Kişkentaiynan mansaptyñ auzyna qarap ösken auyl balasynyñ tirligi
qalada da özgermeidi. Olar ülken qyzmeti barlarğa özimiz siiäqty aiaq-qoly
bar qarapaiym pende dep iemes, mansap retinde qaraidy. Mansaby bar
pende tizimdegi adam. Ükimettiñ adamy.
Qarapaiym ğana studenttiñ aiaq astynan mansapqa ainalğan Almasqa degen
qyzdardyñ közqarasy özgergen syñaily. Būl özgeristi ol iştei sezip jür.
Būryn da jerge qarap qalğan jigit iemes iedi, iendi abyroiy aspandap,
aidarynan jel iesti. “Jataqhanada tūratyn qyzdar jūmsam jūdyryğymda,
aşsam alaqanymda” degen senim soñğy künderi üstem bolyp bara
jatqandai. Sebep – olardyñ tağdyry Almastyñ qolynda. Qaisysyn
bolsyn küidire salu op-oñai. Bölmeleriniñ tazalyğyna üş ret iekilik qoisa
jetip jatyr, sonan keiin studenttik keñestiñ otyrysynda qarap, şara
qoldanady. Mūndaiğa kelgende tapqyr, aldyna jan salmaidy. Kütpegen
jerden ieşkimniñ iesine kelmegen ūtqyr şeşim tauyp, basqalardy tañ
qaldyra salady. Mūnysyna özi de tañ qalady. Jelep-jebep jüretin piri
qysylyp, qinalğan sätte kelip, qūlağyna sybyrlaityn siiäqty.
Küni keşe bolar-bolmas mäselege bola bas qatyryp, qinalyp tūratyn
būiyğy jigit qolyna bilik tigen soñ aşyldy. Mansap şirkinniñ osyndai
qūdireti bolady ieken. Ol az ğana uaqyttyñ aralyğynda şiryğyp, şirap
şyğa keldi.
Jaqiiä öte razy siiäqty. İeki künniñ birinde şaqyryp alyp, arqasynan
qağyp, ieki aiağyn jerge tigizbei maqtaidy. Pende balasy maqtağandy jek
körsin be, töbesi kökke ieki-aq ieli jetpei qalady. Basqa iemes, Jaqiiänyñ,
iekiniñ biriniñ qoly jete bermeitin adamnyñ köñilin tapqanyna mäz. Onyñ
myqtylyğyna, köñiline ūnağan adamğa jaqsylyqty üiip-tögip jasai
salatyndyğyna, jağasyna jarmasqan pendeni ies jiiüğa şamasyn
keltirmei şalqasynan tüsiretindigine közi äbden jetken. Basqany bylai
qoiğanda, atağy iısi qazaqqa mälim professor Aldiiär Aqpanūlynyñ aiağyn
kökten keltirgen joq pa!.. Aiağan anau, ieki közi tört bolyp türmede jatyr.
Olardyñ janynda būl kim? Abaisyzda arandap qala jazdağanyn oilasa
jüregin ürei qysyp, qūty qaşady.
İendigi maqsaty – Jaqiiäny senimine kirip, künäsin juu. Ol qoldasa aiañmenaq talai jerge jeterine senimdi. Jaqiiänyñ kimge arqa süieitinin biledi.
Onyñ artynda asqar tauy – Mūsa tūr. Al rektordyñ kimdermen bailanysy
baryn işi sezedi.
Ol qūdai iemes, qūdaidan bylai iemes. Aiağannyñ Aldiiär şalğa jaqtasyp,
jyrtysyn jyrtyp, rektorğa qarsy şyğyp jürgenin der kezinde bilmei
qara basty. Bilse studentterdi ūiymdastyryp, joğarğy jaqqa hat jazyp
ne jyny bar?
Apyr-au, sonşalyq ülken täuekelge baratyndai Aiağan ieki tuyp bir
qalğany ma iedi?! Qandai jaqsylyğy ötip ketip iedi onyñ? Ras, syilas,
syrlas boldy. Syilasqan adamdary üşin är sät saiyn otqa tüsse ne
tamtyğy qalady?! Joq, bolmaidy ieken. Ärkimniñ qyzyğy özine. Aiağan
ökpelese köşke bergen taiyn qaityp alsyn. Bireu üşin aidahardyñ
auzyna baryp tüspeidi. Aqyryn jürip, anyq baspasa küiip tūrğan zamanda
küiip ketu oñai. Araşa tüser ağaiyn tabylmaidy tipti. Alyp maşinanyñ
almastai pyşağy seniñ jasyña da, basyña da qaramaidy, turap jiberedi.
Alyp maşinanyñ är-är jerge qūrylğan qaqpany bar, abailamağan adam
arandaidy. Abailamağan pende Aiağannyñ kebin kiedi. Ol beişara mügedek
professordyñ jeñilip qalaryn bile tūra aqjürektigi ūstap, jyrtysyn
jyrtyp, sonyñ soiylyn soqty. Aqyry Jaqiiänyñ, kim bilsin, bälkim,
rektordyñ şyğar, bir silkigenine jaramai jalpasynan tüsti. Joq, Almas
ol siiäqty aqylsyz iemes, öletin jerin biledi. Sondyqtan şyn myqtylarğa
janyn aiamai jügirip jürip qyzmet ietedi, olar özderine şyn berilgen
pendesin dalağa tastai qoimas.
Osyndai qorytyndyğa kelgen jigit Jaqiiänyñ auzynan şyqqan sözdi qalt
ietkizbei oryndauğa daiyn iedi. Onyñ nietin sūñğyla Jaqiiä tez añğardy,
söitip op-oñai almas qylyşqa ainala salğan Almasty äli künge şeginbei
Aiağannyñ joqtauşysy bolyp jürgen ieki studentke aidap saldy.
Qairalyp babyna kelip tūrğaş qylyş – jigit kimniñ de bolsyn basyn
qağyp tastauğa äzir iedi.
Aiağannyñ joğyn joqtap, aiqaiğa attan qosyp jürgen Qañtarbaev pen
İelemesovty qaqpanğa tüsiru studkeñes törağasyna mülde qiyn bolğan joq.
İekeui de auqatty ortadan şyqqan, anda-sanda qyzdardy alyp, restoranğa
baryp tūrady. İelemesov kişkene işse qyzyp qalyp, jeñiltektenip ketedi,
Qañtarbaev ta tartynbaidy. Olardyñ osyndai osaldyqtaryn biletin
Almas iekeuiniñ soñyna özimen birge tūratyn Sağyndyqty salyp qoiğan.
Senbi küni keşki apaq-sapaqta jerden jeti qūian tapqandai ieki ökpesin
qolyna alyp jetken Sağyndyq:
– Olar “İesik” restoranyna kirdi,– dedi tanauy jelpildep. Almas ieptep iezu
tartty.
– Studkeñes müşelerine ieskert, bügin tünde reid jasaimyz. İesiktiñ
aldynda bol, älgiler kelgende mağan habarla.
Sağyndyq şyğyp ketken soñ fotoapparatyn daiyndady, oiy mas bolyp,
basy būlğaqtağan Qañtarbaev pen İelemesovti suretke tüsiru. Suret –
būltartpas aiğaq. Al ieger olardy restoranda otyrğanda suretke tüsirip
alsa şe? Tamaşa ideiä!
Ol asyğys kiınip, birinşi qabatqa tüsti. Sağyndyq joq. Kezekşilikte
otyrğan kempirge ieskertip, iekinşi qabatqa köterilgen, soñynan Sağyndyq
quyp jetti.
– Suretke tüsirudi bilesiñ be? – Jigit bas izedi. Ony arqasynan qaqty. –
Qazir “İesik” restoranyna barasyñ. Älgilerdi suretke tüsirip alasyñ.
Baiqa, nietiñdi sezip qalyp jürmesin.
– Qatyramyz ğoi, ağa,– dep küldi Sağyndyq. Közi kilmigen, jalañ ierin
sary jigit. Bireuge jaqsylyq jasauğa kelgende tartynşaqtap baspaidy,
jamanşylyqqa kelgende aldyna jan salmaidy. Kurstastaryn,
oqytuşylardy syrtynan ğaibattap, kekep-mūqap, bir sözdi ieki ietpeitin
qağlez bala siiäqtanyp köringen soñ bauyryna tartqan. İendi baiqap qarasa
kesip alsa qan şyqpaitynnyñ nağyz özi sekildi. Almasqa keregi osyndai
adam – aitqanyn qarsylaspai oryndaidy jäne mynau las is-au dep
tartynşaqtamaidy. Mūndai pendeni iısşil itpen izdep tappasyn biledi,
sondyqtan retine qarai kötermelep, basqalarğa ülgi ietip otyrady.
Mūndaida Sağyndyqtyñ tanauy şelektei bolyp, şalqaia tüsedi.
Syrtynan özi turaly onyñ ne deitinin bilmeidi, aldynda qūldyrañdap
jügirip, aitqanyn qalt ietkizbei oryndaidy. Äzirşe renjisken jeri joq,
iekeui talağy jabysqan tatu.
– Tym qatyryp jiberme.
Sağyndyq tarqyldap külip, fotoapparatty moinyna asyp alyp, siyr
jorğasyna salyp jöneldi.
Jalğyz qalğan Almas oi-josparyn qaita qarap, biraz tüzetuler iengizdi.
Kurstastarynyñ aldynda qarabet bolyp qalmas üşin bügingi şaruağa bel
şeşip kirispei tasada tūryp, syrttai baqylağan dūrys dep şeşti. İeger
Qañtarbaev pen İelemesovty özi bas bolyp, studkeñestiñ jinalysyna
salyp, jataqhanadan şyğaru turaly qauly qabyldasa bükil kurstary
aldyna keledi, olardyñ tilegin oryndamasqa äddi bar ma?! Oryndasa tağy
pälege qalaiyn dep tūr. Qit ietse basyñdy qağyp tastaimyn dep almas
qylyşyn jalañaştap, jalañdatyp daiyn otyrğan Jaqiiä aiamaidy. Ol
iendigisin keşpeidi. Sondyqtan şeginetin jeri joq.
Studkeñes törağasynyñ orynbasary bolyp iesepteletin matematika
fakultetiniñ iekinşi kurs studenti Nina iesimdi qyzğa jolyqty. Ol qalyñ
közäinek kietin, tyriğan aryq, sary qyz. Jürisine qarap ony studentter
“Tüietauyq” deidi. Boiy ūzyn bolğanmen keudesi qysqa. Būty rabaisyz
ūzyn, tirsekteri şilmigen Nina jürip kele jatqanda köz aldyña tüietauyq
ielesteidi. Özi oqu zalynan şyqpaidy, ömirde kitaptan, sabaqtan basqa da
qyzyqtyñ baryn birjola ūmytqan tärizdi. Tirligine qarasañ äldeqaşan
qartaiyp qalğan adamdai. Özi asa talapşyl, qiqañ-siqañy joq, betin
älemiştep, jigitterdiñ aldynda qylymsyp tūratyn qūrbylaryna ölerdei
öş. Aitqanynan qaitpaityn, özinikiniñ teris iekenin bilse de jeñile salmai
taitalasyp, talasyp tūryp alatyn qisyq minezi bar. Onyñ osy qasietin
biletin Almas İelemesov pen Qañtarbaevtyñ şaruasynyñ şalqasynan
keletinine tittei kümän keltirgen joq.
– Ninoçka, sen meni keşire gör,– dep müläiimsidi jigit qos qolymen
keudesin basyp tūryp. – Mūsa Bailaroviçtiñ aldynda uiatqa qalaiyn dep
tūrmyn. Senen basqa sener adamym joq. Qūtqara gör, Ninoçka.
Añğal qyzdy aldai salu qiynğa tüsken joq. Özine zor senim bildirgen
törağanyñ betinen süiip aluğa daiyn tūr. İeki beti bal-būl janyp,
jymyñdap küle beredi.
Jataqhanağa işip kelgen studentterdiñ barlyğyn tizimge alyp, jinalysqa
salu kerek. Būl rektordyñ tapsyrmasy,– dep ötirikti soqty da jiberdi. Qyz
sendi. Jymiyp külip, bas izep tūr. Adamğa tura qarağanda közi tym
qorqynyşty ieken. Basyna taiaq tiıp, şoşynğan siyrdyñ közi siiäqty
alaiyp, tym ülkeiip ketetinin Almas däl qazir birinşi ret baiqady.
– Osynda jaqyn tuysym bar iedi, sol kisi qatty auyryp, ölim auzynda
jatyr,– dep qinala kürsindi jigit. Nina şoşyp ketti. – Şiettei balalary
qarausyz qaldy. Solardyñ janynda boluym kerek.
– Oi, oi! – degennen basqa Nina ieşteñe aita almai abdyrap tūr. Qaita,
qaita alaqanymen auzyn jaba beredi. İeki qoly dir-dir ietedi. “Myna
qylyğyna qarağanda onyñ qataldyğy balanyñ oiyny siiäqty birdeme
şyğar” dep oilady jigit. Jinalystarda jūrtqa jeñsik bermei, qabağyn
qars tüiip alyp, kösemderdiñ, ğūlamalardyñ sözderinen üzindiler keltirip,
jūrtty yqtyryp söileitin qyzğa, jigittiñ külkisi keldi.
– Oi, Almas tez bar! – dep qyz typyrlai bastady.
– Rektordyñ atyna jazylğan hatqa studkeñes müşeleri tügel qol qoisyn.
Tañerteñ mağan äkelip ber,– dedi de asyğys adymdap syrtqa bettedi.
İesik aldyna şyqqan jigit qalai bağdar tüzerin bilmei tosyldy.
Hadişamen kezdespegeli biraz bolğan. Qauipsizdik komitetiniñ
qyzmetkerleri üstinen tüsken künnen keiin mülde jolamai qoidy.
“Birjola at kekilin kestim, iendi ony ūmyttym” degen qorytyndy jasağan.
Ol qyzğa bälendei köñili de joq iedi. Oida joqta tanysty, adamnyñ közin
aldar körki bar, süikimdi qyz ieken, jigittiñ arsyz köñili tūiat tiledi.
Hadişa ony köp şarşatqan joq, ötirikti aqiqattyñ tūğyryna qondyryp
äkkilengen jigittiñ qūşağyna op-oñai qūlai saldy. Taza ieken, päk ieken.
Päktigin mahabbatynyñ bodauyna berdi.
Jigin anda-sanda, işi pysyp ierikkende baryp tūratyn, iekeuiniñ
arasyndağy qarym-qatynasqa män-mağyna berip, bas auyrtqan jeri joq.
Hadişa ol üşin ūzaq joldyñ boiynda jolyğyp, biraz kün saparlas
bolğan, jolai qalyp qoiğan köp jolauşylardyñ biri tärizdi iedi.
Almas özin zor bolaşaq kütip tūrğanyna senetin. Sol senimi äsirese
studkeñes törağasy bolyp, Jaqiiämen jaqyndasqaly beri küşeie tüsken.
Sondyqtan äke-şeşeden tūl, ierteñgi ömiri būldyr qūrylysşy qyzdyñ
özine teñ, jaqsy jar bolaryna senbeitin ol üşin Hadişa kreditke alğan
zat siiäqty ğana iedi.
Asylhanğa barğysy kelmedi. Onyñ ne aitaryn biledi. Asylhannyñ däl
qazir Aiağandy qūtqaryp aludan basqa uaiymy joq. Typyrlap tabanynan
tausylyp, iesik tozdyryp jürgen şyğar. İeki ret Almasty izdep keldi, ony
terezeden körip, iesigin bekitip alğan. Asylhanğa jaqyndasamyn dep
bolaşağynyñ tamyryna balta şabatyndai keñkeles iemes, öler jerin
biledi. Onyñ soñynda üş äriptiñ adamdarynyñ jürmegenine kmi kepil?
Jäne onyñ minezin biledi, bolğan jağdaidy aqyl tarazysyna salyp, sabyr
saqtaudyñ ornyna batyl äreket jasaudy, bireu üşin otqa tüsip ketudi
qalaidy. Ortalyq partiiä komitetine hat jazğanda da sonyñ sözine ierdi.
Şaitan türtip, aitaqqa ieremin dep, aidyñ amanynda arandap qala
jazdady. Al onyñ qyly da qisaiğan joq, düniesi tügel. Jūmysşyny
qauipsizdik komiteti qaitsin. Onyñ üstine Asylhan Auğan soğysyna
qatysqan. Köziri qolynda. İesine iendi tüsti, onyñ da qūiryğynda şalasy
bar.
Jigittiñ boiy mūzdap, denesi türşikti. Soñynda añduşy tüskendei selk
ietip, jalt būrylğan. İeşkim joq siiäqty, soğan qaramastan qozğalyp ketken
köñili juyqarada ornyna tüse qoimady. Jüregin ürei şymşylap,
berekesi qaşty. Jataqhanağa barmaidy, bitkeli tūrğan iske kedergi boluy
mümkin. Sonda qaida barady? Ol oi tükpirin aqtaryp, jaiaulap ūzaq jürdi.
İesine Hadişa tüsti. Toiymy joq qu köñil tūiat tilep, degbirin qaşyrdy.
Äldebir äleuetti küş ony dedektetip Aiağannyñ päterine alyp baratyn
avtobus aialdamasyna äkeldi.
Kelerin kelgenmen işke kirer-kirmesin bilmei tolqyp, darbaza aldynda
dağdardy. Qarañğyda böten üidiñ aldynda tūru qorqynyşty ieken. Üidi
äldekimder toryp jürgendei köñiline küdik şauyp, zäresi zär tübine ketti.
Qos ürei bolyp, sol töñirekte teñselip birazjürdi. Äredikte äldekimderdiñ
ysqyryğy, aiqaiy iestilip qalady. Jaqyn mañaidan abalap it üredi.
Äldekim mysyq tabandap jaqyndap kele jatqan tärizdi. Jigit iendi şyn
qorqa bastady. Jalğyz-jarym jürgen kisini kim aiasyn, köşe tentekteriniñ
ortasyna tüsse mestei qylyp sabap, tyrjalañaş şeşindirip ketedi.
Olardyñ arasynda qanypezer bireu bolsa şaruasy tyndy birjola.
Darbazanyñ iesigin aşa almağan soñ aulağa sekirip tüsti. Terezege jaqyndap
kelip, būğyp tūryp, işke köz tastady, Hadişa ortada, qyzyq äñgimege
kirisip ketken syñaily, balalar auzyn aşyp, tapjylmai otyr. Olardyñ
oiyn bölmeiin dep oilağan jigit üige süienip tūryp, töñiregin tintip
şyqty. Tün qarañğy bolğandyqtan közine ieşteñe şalyna qoimady. Üi
irgesindegi asau özenniñ saryny älsirep, jylap aqqan būlaqtyñ jetim
ünindei älsiz syldyr şalyndy qūlağyna. Köktem men jazda arnasyna
syimai alasūryp, aşuly arystandai gürildep jatatyn Almaty özeniniñ
küz ben qysta juasyp qalatyn ädeti. Adam tügil dülei tabiğattyñ özi de
uaqyttyñ aldynda şarasyz. Uaqyt – qūdai, uaqyt – patşa. Oğan
mäñgilikpin deitin tau da, arnasyna syimai alasūrğan su da täueldi. Ol öz
degenin isteidi. “Uaqytty jeñgen ieşkim joq. Ol bärinen küşti” deitin
Aldiiär Aqpanūly. Ol kezde professordyñ būl jazbasynyñ törkinine
tüsinbep iedi. Keiin jetti sanasyna. Qoğamyñ da, zamanyñ da uaqytqa
täueldi ieken. “Qoğamnyñ, ädileti kem zamannyñ talabymen istelingen
tarihtyñ qatelikterin uaqyt-patşa mindetti türde tüzep, är närseni öz
ornyna qūiady” dep jazady professor Aldiiär Aqpanūly.
Jigittiñ oiyn sybyr bölip jiberdi. Jaqyn mañaida äldekim jürgen
sekildi. Almastyñ qorqynyşqa küpti jüregi torğa tüsken torğaidai
typyrlap, alqymyna tyğyldy. Kenet däl janynan mysyq miiäulady, jigit
selk ietip, sekirip tüsti.
– Oi, äkeñniñ! – dep kijindi. Qolynda tas bolsa qaq mañdaidan ūryp,
mylja-myljasyn şyğarar iedi. – Brys!.
Tağy da işke üñildi, olar äli qozğalmapty, Bibi şarşağan, älsin-älsin
iesinep qūiady. Hadişanyñ iertegisi juyq arada tausyla qoimaityn sekildi.
Ol terezeni qaqty. Balalar qorqyp qalğan syñaily, Bibiniñ ūiqysy
şaidai aşylyp ketti, Hadişanyñ qūşağyna tyğyldy. İeki bala terezege
üreilene qarap qalğan.
– Būl kim? – dep dauystady qyz.
– Men ğoi, Almaspyn.
– İertegi bitti. İerteñ jalğastyramyz,– dep Hadişa asyğys ornynan tūrdy.
Balalardy tüpki bölmege aidap tyğyp, syrtqy iesikti aşty. Sonşalyq
qūlşynyp tūrmasa da köñili üşin qyzdy qūşaqtap, ierninen, tamağynan
süidi.
– Qoişy, balalar qarap tūr.
Jigit özderine tañ qala qarap, jymyñdap tūrğan balalardy iendi kördi.
– Ou, batyrlar, qaldaryñ qalai? – Olarğa qol berip amandasty. Bibi
jymyñdap külip, qolyn artyna jasyrdy. – Bibijan-au, mağan renjip
qalğansyñ ba?
– Qyzdar qol berip amandaspaidy, ağa,– dedi Oljas qaryndasyna ara tüsip.
Hadişa men Almas jarysa küldi.
– Al, balalar, sağat onnan asty, ūiyqtau kerek,– dedi de Bibini köterip,
tüpki bölmege kirip ketti. İeki ūl oryndarynan qozğalğan joq.
– Ağa, bizdiñ kökemizdi körgen joqsyz ba? – dep sūrady birazdan keiin
İeljas.
– Nege körmeiin, kördim. Ol kisi qazir Moskvada. Onda ülken jinalys
bolyp jatyr,– dep soqty jigit. İeki bala jymyñdap, birine-biri qarady. –
Ol senderge köp-köp bazarlyq äkeledi.
– Ağa, jinalys qaşan bitedi?– dep sūrady ülken ūl mūñaiyñqy ünmen.
– Jinalys pa?.. İe-ie, iendi... Jinalys bitedi ğoi,– dedi ol tura jauaptan
qaşqaqtap. İeki bala aqyryn ğana kürsindi. Közderine mūñ uialağan,
jabyrqau, ata-analaryn myqtap sağynğan.
– Ol mamamnyñ auyryp qalğanyn bilmeitin şyğar. Bilse jinalystan
ketip qalar iedi,– dedi İeljas kemseñdep. Köz şarasy lezde jasqa toldy.
– İä, ainalaiyn, bilse samoletke otyryp, dereu ūşyp keledi,– dep
balanyñ yñğaiyna jyğyla saldy. Sonan soñ ony qapsyra qūşaqtap,
bauyryna tartty.
– Ağa, kökeme hat jazyp beriñizşi,– dep qiyldy İeljas.
– Sen öziñ jaz, – dedi, baladan mūndai söz kütpegen ol alğaşqy älette
ieptep abdyrap qalğan. – Bärimiz birigip jazasyz. İerteñ men-aq salyp
jiberemin.
Osydan keiin ieki balanyñ jüzindegi köleñke joğalyp, qabaqtary aşyldy,
biraq közderindegi mūñ kete qoimady. İeljas iyğynan auyr jük tüskendei
jeñil kürsindi. Oljas ağasynyñ qabağyna jautañdai qarap, jymyñdap
küldi. İeki bala läm demesten, jetektesken küii tüpki bölmege kirip ketti.
Almastyñ balalarğa jany aşyp, tamağyna öksik tyğyldy. Üşeui de jüdep
ketipti. Aş jürmegen şyğar. Äke men şeşeniñ orny bölek. Basqanyñ
jyly sözi, ainalyp-tolğanym aimalağany säbi jüregin jibite alar ma,
jabyrqağan janyna jūbanyş bolar ma?! Özgeniñ ainalaiynynan äkeniñ
anda-sandağy aiqaiy artyq. Janynda qaraiyp anasy jürmese balanyñ
işken-jegeni boiyna qaidan siñsin, köñili ünemi alañ, jüregine tikenek
qadalğandai qinalady, ūiqysy da, külkisi de, ömiri de şala. Anasyz ömir –
şala ömir. Äke men şeşeniñ qadirin Almastai-aq bilsin basqa jūrt. Anasy
otyz bes jasynda avtomobil apatynan qaitys boldy. Äkesi auyr jaraqat
alyp, auruhanada ūzaq jatyp iemdeldi. Qūdaidyñ rahymy tüsip, jany olja
bolğan beişara synğan süiekterin jamap-jasqap, qatarğa qosyldy. Biraq
densaulyğy qalpyna kele qoimady, basy auyratyn dert jabysty.
Barmağan auruhanasy, qaralmağan därigeri qalmağan şyğar. Baqsybalgerdiñ de iem-domy qonbady. Ömiriniñ bes jylyn maidanda, segiz jylğa
juyğyn türmede ötkizgen äkesi Baisan izine tüsken dertten qaşyp qūtyla
almady. Jan azabyna tän azaby qosylyp, beişara tün balasy ūiqy
körmei şybyn jany şyryldap, tañdy tañğa ūratyn. Şiettei bala-şağa
tün jarymda äkeniñ şyrqyrağan üninen şoşyp ūianyp, sarğaiyp tañ
atqanşa kirpik aiqastyra almai, qorqynyştan qalşyldap şyğatyn. Üş
balanyñ ülkeni on bir jastağy Samatai tañ atqanşa äkesiniñ basyn
uqalap, ağyl-tegil jylap otyratyn. Ony körip, toğyz jasar Güljan men
altyğa ierkin tolmağan būl iegiletin.
Äkesiniñ jağdaiy birte-birte naşarlai berdi, ies-tüsin bilmei sereiip
talyp qalatyn. Astanağa baryp, ülken därigerlerge qaralatyn qarjy joq.
Ai saiyn alyp tūratyn az ğana pensiiä bala-şağanyñ nan-şaiynan
artylmaidy. Aş qūrsaq tirlikke üşeui de köndige bastağan.
Bir küni oida joqta äkesin jedel järdem maşinasy alyp ketti.
– Aman bolsam qaityp kelermin,– dedi qoştasarda üşeuin kezek-kezek
süiip. Ony qaida alyp ketkenin üşeui de bilgen joq. Äkeleriniñ tym ūzaq
merzimge ketkenin, ieseiip jigit bolğan kezderinde kezdesetinderin būlar
qaidan bilsin.
Söitip tağdyr taqua mūny alty jasynda tirşilik teñizine laqtyryp
jiberdi. Ol tūnşyqty, san ret tūñğiyğyna batyp kete jazdady, ölip
qalmas üşin janyn salyp jantalasty. Kişkentai ğana bala az ğana
uaqyttyñ aralyğynda ata-anasyz ömir süruge üirendi.
Alğaşqy kezderde äkesi kelip qalardai ielegizip, onyñ jolyn tosyp
jüretin. İeki jyldan keiin ümiti üzildi, köñil kesesine tolyp qalğan äkege
degen sağynyş sezimi şaiqalyp tögiletin. Baisannyñ künderdiñ küninde
qaityp keletindigine senimin qiynşylyğy batpan auyr ömir de, keşegini
bügin-aq ūmyttyryp jiberetin qatal uaqyt ta joğaltyp jibere almady.
Arada jeti jyl ötkende zaryğa kütken äkesi qaityp oraldy. Şaşy appaq
qudai bolyp ağarğan, äbden jüdegen, betin äjim şimailağan, iyğy
quşiğan şal iegi kemseñdep, “balam” dep qūşağyn jaia ūmtylğanda Almas
sostiyp tūryp qalğan.
Men Baisanmyn, äkeñmin ğoi, botam,– dep on üş jasar ūlyn qūşaqtap,
aimalap süiip, ūzaq iegilgen. Äkesine qosylyp būl jylağan. Jeti jyl boiy
balalar üiinde körgen qiyndyqtar, jetimdikpen ötken ömiri iesine tüsip,
äkesiniñ moinynan tas qyp qūşaqtap alyp, köz jasyna ierik bergen.
Köp ūzamai äkesi üi-jaiy, bala-şağasy bar özi qatarlas äielge üilendi de,
Almasty qolyna aldy. Samatai sauda tehnikumynda oqityn. Ögei şeşesi
qazanyna qaspaq qatqan asa salaq äiel bolyp şyqty. Üidiñ işi jaman
tüieniñ jabuyndai qalai bolsa solai şaşylyp jatatyn. Salaqtyğyna
qaramai ögei şeşesi sözdi jündei sabaityn, bir bastap ketse toqtauy
qiyn qyzyq adam iedi. İerte ketip, keş keletin Baisannyñ qūlağynyñ
qūryşyn qandyryp, joq sūmdyqtardy aityp, sūñqyldağanda bas şūlğyp,
ünsiz otyratyn äkesin sonşalyq aiap ketuşi iedi.
“Äkem qaitadan auyryp qalady-au” degen qorqynyşty oi jüregin
suyldatatyn. Keide şydai almai arağa tüsetin, mūndaida ögei şeşe
janyn qūsyp, qūtyryp ketuşi iedi. İeşteme iestimeitin taskereñ adamdai
tūnjyrap otyrğan Baisanğa osy kezde jan bitetin, aiqai salyp ornynan
atyp tūryp, zarjaq äielin şaşynan süirep, tüpki bölmege alyp kiretin.
Qūlyndağy dausyn şyğaryp sabaityn, onan soñ syrtqa atyp şyğatyn da,
auyl syrtyndağy qalyñ toğaidy betke alyp jügire jöneletin. Äkesiniñ
qyp-qyzyl bolyp qantalap ketken közin, dolyrğan jüzin körip, qorqyp
qaluşy iedi. Ol qatty aşulanğanda auzynan köbik şaşyrap, tiıserge qara
tappai typyrşityn. Mūndai sätte Almas äkeniñ közine tüspei aulaq
qaşatyn.
Keşkilik qaityp kelgende ögei şeşesi tük bolmağandai jylmyñdap,
mūnyñ asty-üstine tüsip, jyly-jūmsağyn aldyna qoiyp, qūrdai
jorğalaityn. Äli künge sol minezi. Aşy ietine taiaq tigenşe aqyly
kirmeidi. Qaitymy tez biraq, aşuly buradai iezui köbiktenip, aqyryp tūryp
ūmtylğan küieuine mülde qarsylaspaidy, basyn qorğaştap, “oibailap”
jata qalady, taiağyn jep alady da, tük bolmağandai jarqyldap külip jüre
beredi...
– Bibi äreñ ūiyqtady,– dedi Hadişa halatynyñ omyrauyn tüimelep
jatyp. Almastyñ oiy şaşyrap ketti. Qyzdyñ tösine qadalyp qarady.
– Nemene jasyrdyñ? Käne, körset!..
– İeşteñe jasyrğan joqpyn,– dedi onyñ neni meñzep tūrğanyn tüsinbegen
qyz. Jigit ony qapsyra qūşaqtap, qūlağyna sybyrlady.
– Keudeñe ne jasyrdyñ? Kör-r-set...
– Jiber deimin, jiber!
– Körsetpeseñ jibermeimin.
– Uialamyn,– dep qyz oñ qolymen halatynyñ öñirin bürip ūstap aldy. – Oi,
qoi deimin!.. Balalar ūianyp ketedi. Olar sondai qinalyp jür. Tünde
ūianyp alyp jylaidy. Olarğa qosylyp özim jylaimyn tegi.
Jigittiñ qūşağy jazylyp ketti. Lepirgen köñili su sepkendei basyldy.
Köñilin mūñ baurap, jany jabyrqady. Jaña ğana qūtylğan jaisyz,
aşqaraq sezim qaita ainalyp kelip, jetimdiktiñ taqsiretin köp şekken
jüregin talauğa kiristi. Aiağanmen dämdes bola jüre basyna is tüsken qiyn
sätte odan syrt ainalğanyn oilap, köñili sögildi. Qiynşylyqpen ötken
balalyq şağyn, är kezde auzynan tastamaityn täubasyn tez ūmytqanyna
nalydy. Özin özi iştei sögip, biraz jerge aparyp tastady. Mynandai qiyn
şaqta Aiağanğa kömektesuden asqan adamgerşiliktiñ bolmasyn däl osy
sätte ol jan jüregimen tüsingendei iedi. Ülken iske bel şeşip kiriserdei
batyldyq şaqyrdy, özin özi qairady. Biraq būl dalbasasynan ieşteñe
şyqpady, onyñ jüregin äldeqaşan talaq tastağan batyldyq qaityp
oralmady.
Almas ieki ūdai küige tüsip, ieseñgirep ūzaq otyrdy. Hadişa daiyndağan
tamaqqa da täbeti şappady. Öziniñ tym arzandap bara jatqanyn oilap,
köñili qūlazydy. Qañtarbaev pen İelemesovty iesine aldy, qalaqai
şaqqandai ieki beti du iete qaldy.
“Birge oqyp jürip ittik jasağanym keşirilmes. Qūdai da keşirmeidi.
Keşpeidi” dedi. Qanşa būlqynğanmen bosana almasyn tüsine tūra aldyñğy
ieki aiağyn qaqpanğa qaptyryp alğan arlandai alasūrdy.
– Sağan ne boldy? Auyryp otyrsyñ ba?
– İä,– dei saldy jigit. – Tösek salyp berşi.
İeşteñege qūlqy joq. Üş balany körgennen keiin köñilin mūñ baurady,
äldeqaşan jazylyp ketti dep oilaityn jan jarasynyñ auzy alynğandai.
Jetimdikpen ötken ömiri iesine tüsip, iştei öksip, iştei iegildi.
Oilap qarasa ömiri myna balalardikine sonşalyq ūqsas syqyldy. Būlar da
ieki ūl, bir qyz. Şeşe infarkt bolyp, auruhanada jatyr, beti beri qarai
ma, joq pa, bir qūdaiğa aian. Äke türmede, onyñ tağdyry şeşilgen, ümit
joq. Saryauyz balapandai üş bala qañğyryp qalğaly tūr.
“Qūdai-au, üş jasar jūdyryqtai qyz ata-anasyz qalai ömir süredi? Ataananyñ meiirim, şapağatyn körmegen bala tasjürek bolyp ösedi ğoi.
Tasjürek!..”
Kökiregi qars airylardai kürsinip jiberdi. Beiqam jatqan qyzdyñ denesi
äntek dir ietti. Basyn jastyqtan säl ğana köterip, jigittiñ jüzine köz
jügirtti. Közi jūmuly, betin ter juyp ketipti.
– Şamşy öşirşi...
Tastai qarañğy bölmede bir qyrynan iekinşisine aunap tüsip, ūiqy şaqyra
almai alasūrğan jigit qaptağan qalyñ oidan qūtyludyñ bir ğana joly
baryn tüsinip, bauyryna tyğylğan qyzdy qūşaqtap, sağynyp, añsap
kelgendei aşqaraqtana süie bastady.
– Janym,– dedi. Dauysy yzaly şyqty. Denesi küiip-janyp, arsyz köñili
tūiat tilep, läzzättyñ şarabyna qana almai masañsyp jatqan qyzda onyñ
dauysyndağy zil men yzany ajyratarlyq aqyl qalmağan iedi...
– İä-ä...
Qap-qarañğy bölme jym-jyrt tynyştyqtyñ qūşağyna iendi. Hadişa jūpjūmsaq iernimen jigittiñ alqymyn, tösin aqyryn ğana süiip, yp-ystyq
demimen tamağyn qytyqtady. Ol qimyl-qozğalyssyz jatyr. Hadişa
jigittiñ tösine basyn qoiyp, tym-tyrys tyndy. “Däl osylai ömirbaqi
jata berse” dep qiiäldady ol. “Baqyt degen osy şyğar” dedi. Baqyttan
basy ainalğan jarym köñil beişara qyz ömirden körgen qūqai,
qiiänattaryn birjola ūmytqandai iedi. Alqymyna jarmasqan jetimdiktiñ
temir şeñgelinen Almas birjola araşalap alğandai, iendigi ömirin qol
ūstasyp, birge ötkizerine ieş kümäni joqtai köñilin jelik biledi.
“Aiağymnyñ auyr iekenin iestise Almas qatty quanatyn şyğar” dep oilağan
qyz jaqsy habaryn keşiktirmei aitu kerektigin tüsingenmen batyly
barmai tosyldy. Qazir de mine, tiliniñ ūşynda tūrğan jalğyz auyz jaqsy
sözin syrtqa şyğara almai qinalyp jatyr.
– Almas,– dedi ūzaq ünsizdikten keiin dauysy dirildep.
– Tyñdap jatyrmyn.
Hadişa tağy da ünsiz qaldy.
– Nege ündemeisiñ? – dedi jigit oğan būrylyp.
– Sen kişkentai balalardy jaqsy köresiñ be?
– Olardy aiaimyn,– dep kürsindi jigit. – Äsirese jetim balalardy... Olar
jasqana, jautañdai qarağanda jylap jibere jazdaimyn...
– Al kişkentailardy şe... Säbilerdi şe? – dedi qyz dauysy dirildep. –
Jaqsy köresiñ be?
– Balany jek köretin adam boluşy ma iedi?!
– Jek körmese balalaryn nege tastap ketedi?
– Jek körgendikten iemes, mäjbürlikten...
Qyz ben jigit tym-tyrys tyndy. Ärqaisysy öz oiymen äure bolyp, bir
sät bir-birin ūmytty. Almasqa äu bastağy mazasyz oi ainalyp soğyp, qu
janyn qinasa, Hadişa tiliniñ ūşynda tūrğan jalğyz auyz sözdi qalai
aitaryn bilmei dağdardy. Aqyry ol şydamady.
– Almas, bilesiñ be?.. – dedi ieki beti du-u janyp. – Sen papa bolasyñ.
Jigit şoq basyp alğandai şoşynyp, basyn jastyqtan jūlyp aldy.
Birnärseni büldirip alğandai Hadişanyñ tūla boiy dirildep qūia berdi.
– Ne deisiñ? – Hadişanyñ jauap beruge şamasy kelmedi. – Papañ ne
seniñ?
– Boiyma bala bitip qalğan siiäqty,– dedi qorqyp qalğan qyz jylamsyrap.
– Qaidağy bala? Ne dep otyrsyñ öziñ?!– dedi abyrjyp. – Balasy nesi?..
Bizdiñ özimiz bala iemespiz be?!
Qyzda ün joq. Jigit baiyzdap otyra almai ornynan tūryp, şam jaqty.
Apyl-ğūpyl kiındi. Däl qazir osy üiden ketip qalsa bala düniege
kelmeitindei qimyly äbjil.
– Qaljyñnyñ da orny bar, Hadişa.
– Qaljyñ iemes,– dedi qyz jigitke tañ qala qarap. Jaqsy habardy iestip,
jüregi jarylardai quanady degen adamy şoşynyp, şoq basqandai küige
tüsti. Nege? Osy bir üreili sūraq sekemşil jüregin qūrsauğa aldy. Jalğyz
ğana “negeniñ” jauabyn tabuğa ömirden körgen qiyndyğy köp bolsa da
köñilge tüigeni az, tirşilikte kezdesetin myñ-san qulyq, sūmdyqtan habary
joq qyzdyñ aqyly jetpedi.
– Mümkin iemes,– dedi jigit mazasyzdana bas şaiqap. Öñi qūp-qu bolyp
ketken. – Sen därigerge bar, dūrystap tekserip.
Qyzdyñ köñili bosap, közine jas irkildi. Almas baiqap qalmasyn dedi me,
teris būrylyp, köz jasyn alaqanymen sylyp tastap, aqyryn ğana
kürsindi.
Ötirik aitamyn,– dedi onan soñ qinala külimsirep. Jigit oğan köziniñ
qiyğyn tastady, qyzdyñ jüzi solğyn, qabağyna köleñke qonypty, ieki közi
balbūldap tūr. Qinalyp küldi. Onyñ amaldyñ joqtyğynan, mūnyñ köñili
üşin ğana ötirik aityp tūrğanyn jigit bildi. Ne isteu kerek? Berekesi
qaşyp, üige syimai alasūrğan Almasta däl qazir tūiyqtan şyğar jol
tabar aqyl joq iedi. Del-sal bolyp, sūlyq tüsip otyrğan qyzdyñ köñilin
aulap, jyly, jaqsy sözin iesepsiz şaşty. Mūnysynyñ qūr dalbasa iekenin
bile tūra kösemsidi. Qyzdyñ qabağynyñ qyrtysy jazylğanmen közindegi
mūñ tarqamai qoidy.
Sarğaiyp tañ atqan kezde üige syimai tyqyrşyp äreñ otyrğan jigit
Hadişany qysyp, qūşaqtap, sūp-suyq ierninen, tamağynan süidi de,
asyğystyğynyñ sebebin san qaitalap tüsindirip, ketip qaldy.
Hadişa läm demesten iesik aldyna şyqty. Ūzap bara jatqan Almasqa
qarap, jüregi jylap, mūñaiyp tūrğan qyzdyñ qu köñili bir
jamanşylyqty sezdi.
*
*
*
Studkeñes mäjilisiniñ hattamasy men rektordyñ atyna jazylğan hatty
päpkesine salyp alğannan keiin Almastyñ oiy onğa, sanasy sanğa bölinip,
bir toqtamğa kele almai, ieki ūdai küige tüsti. Jataqhanadan ierte şyğyp
ketkenmen lektsiiäğa ädeii barmai qaldy. Kurstastary jan-jaqtan
jabylyp, tütip jep qoiuy mümkin. Olardyñ aldynda jer bolyp tūrğanşa
lektsiiäğa barmağandy jön kördi.
Birge oqityn joldastaryna qiiänat jasağany kisilikke, adamgerşilikke
jata ma? İerteñ basqalardyñ betine qalai qaraidy? Sonda qaitpek kerek?
Jaqiiänyñ degenin oryndamasa omaqasa qūlaidy, ol aiaiyn dep otyrğan
joq. Añysyn añdyp jürip, qaityp tūrmastai ietip qūlatady. Qatarğa
qaityp qosylu üşin qysqa ömiri jeter me, sirä! Omaqasa qūlağan soñ ies
jiyp, bolaşaqtan ümittenu bos dalbasa tirlik bolyp qalar, bälkim. Süiek
bolar janaşyr kimi bar? Äkesi anau, qalt-qūlt ietip öz künin äreñ körip
jürgen beişara. Jalğyz bauyry basqağa täueldi. Anda-sanda salyp
tūratyn otyz somyna rahmet, ol şirkin kimge tūlğa bolyp jarytpaq?!
İeşkimi joq. İendeşe myqtymen jağalaspa, onyñ yñğaiyna jyğyl,
degenine kön. Qañtarbaev pen İelemesov siiäqty sypyranyñ işinde otyryp
ierjetken, äkeniñ däuletiniñ arqasynda dünie-mūhittyñ şärbetine jüzip
jürip qanğan ierketotai iemes. Ömirdiñ qandai iekenin biledi. Ömir qatal. Ol
öziniñ baqyty üşin kürese almaityndardy aiamaidy. İeşkimnen kem iemes,
basqalar siiäqty baqytty ömir sürgisi keledi. Küresedi. Kürestiñ zañy
jyğu, ne jyğylu. Ne jyğu, ne jyğylu... Teñ tüsu – jeñilis...
Ol 28 – panfilovşylar parkiniñ işinde äri-beri qydyryp ūzaq jürdi,
balalyq şağyn, beinesi iesinde iemis-iemis qalğan anasyn oilady. Aiağannyñ
otbasyn iesine aldy, köz aldynda onyñ üş balasynyñ beinesi keldi.
Közderi jaudyrap, ülkenderge jasqana qaraityn süikimdi balalardy
jüregi iezile aiap ketti. Keşe olarğa tätti-tämelek ala barmağanyna ökindi.
Jan-jaqqa tarap ketken myñ san oiy jinalyp, bir arnağa tüsti de,
Hadişağa tireldi. Almatyñ köñilin ökiniş pe, joq älde reniş pe, äiteuir
bir jeksūryn sezim jailady.
“Bala deidi... Ol kimge kerek? Jo-joq, aldyrtu kerek” dep kübirledi. “Al
ieger ol könbei qoisa şe?” Osyndai küdik jolyn kesti, aiañdap kele jatqan
jigit şoşynyp, oqys toqtady. Hadişanyñ könbeui mümkin be? Mūnyñ
nietin bilse ol qyr soñynan qalmaidy. Bosanyp alsa ieşqaida qaşyp kete
almaidy, aiağyna tūsau salynady. Päterden päterge köşip, tapqany
tamağyna jetpei, kise kiımge jarymai tentirep jürsin. Qyzyl qaryn jas
bala men qu qūlqynnyñ qamyn oilap, üzeñgi bauy segiz qabat äldekimderge
jaramsaqtanyp, zar qağyp tabanynan tausylsyn. İesebin biler ieptiler
aspanğa şaryqtaidy. Al būl...
Almas tūñğiyqqa şym batyp bara jatqandai sezindi özin. Sol tereñnen
qalai şyğaryn bilmei dalbasalağan jigittiñ oiyna Jaqiiä tüsti. Selk ietip,
boiyn jinap aldy. Barlyq jol sol kisige baryp tüiisedi ieken. Tizgin
sonyñ qolynda. Ol köñili tüsse jarylqaidy, kektesse qazyq qylyp qağyp
jiberedi. Sondyqtan sonyñ aidauyna da, bailauyna da könbeske lajy joq
ieken.
Almas asyğa basyp, institutqa qarai adymdady.
16
Qazan aiynyñ onynşy jūldyzynda Aiağannyñ otbasy professor Aldiiär
Aqpanūlynyñ päterine köşip keldi. Jyly üige kelgen soñ balalar
jetisip, jyrğap qaldy. Kişkentai bala dese iemeşegi iezilip tūratyn
professorğa üşeui tez arada bauyr basyp aldy, ol kisiniñ Bibige degen
köñili köl-kösir. Kişkentai qyz baqşadan kelisimen şaldy töñirekteidi.
– Ata, iertegi aityp berşi,– deidi. Professor oidan qūrastyryp, İeljas,
Oljas, Bibi, Hadişa turaly qyzyq-qyzyq iertegiler aitudan jalyqpaidy.
Kişkentai qyz iertegi tyñdap jatyp ūiyqtap qalady.
İertegige ieki bala da qūmar, äsirese özderi turaly köbirek aitqandy
qalaidy. Şaldyñ iertegileri köñildi, keiipkerleriniñ barlyğy jaqsy
adamdar bolyp keledi.
Asylhan men Aqbota osy üidiñ adamdaryna ainaldy. Üidi tazalau, tamaq
jasau ieki qyzdyñ mindeti, Asylhan alyp kel, baryp kelge taptyrmaityn
qolğanat. Biraz künniñ işinde professordyñ jüzine qan jügirip,
basqalardyñ kömegimen bölmeniñ işinde äri-beri jüruge jarady.
Tamyryna när barmai semip, qurap bara jatqan ağaşty suğara bastasa
özegi qorektenip, bürşik jarady. Solyp, sönip bara jatqan Aldiiär aqsaqal
janaşyrlarynyñ arqasynda qaitadan qatarğa qosylyp, adamşa ömir süre
bastady.
Alğaşqy älette Hadişa ülken kisiden yñğaisyzdanyp, üş balany bir
bölmege qamap alyp, tym-tyrys otyratyn. Şal onyñ mūnysyn sezip
qalyp, reniş bildirgen. Biraq internatta ösken, ärkimniñ betine jautañdap
jürip ierjetken qyz böten üide ierkindikke mülde üirene almai-aq qoidy.
Şaldyñ nietin tanyğan soñ balalar mülde ierkin bolyp aldy. Äsirese Bibi
ierke. Baqşasynan kelisimen üş bölmeli üidi basyna köterip Aldiiär
qariiänyñ tösegine şyğyp sekirip, keudesine minip alady. Birazdan beri
tösekke bailanyp, qimyl-qozğalyssyz, qarausyz jatyp qalğan şal mülde
qabaq şytpaidy. Balalarğa ses körsetip, byj-tyj bolyp jüretin
Hadişağa renjidi.
Qyzym, balalardyñ betinen qaqpa. Jügirsin, oinasyn. Işi pysady
balanyñ,– deidi iezu tartyp. – Bir jaman nemerem bolsa dep armandauşy
iedim. Qūdai meniñ tilegimdi qabyl körmedi ğoi. Üş bölmeli üide küni boiy
japadan jalğyz qimylsyz jatu oñai ma. Mağan balalardyñ u-şuynan
asqan iem joq.
Şekesine tağdyrdyñ taiağy köp tiıp, jasqanşaq bolyp ösken qyz köp
uaqyt ötpei-aq qariiänyñ ötinişin ūmytyp, birin-biri qualap, külkige
qaryq bolyp jürgen üşeuine qabaq şytady. Oñaşalap alyp, aqyl aitady.
Atanyñ mazasyn almañdar, ol kisi auyryp jatyr. Sender şulasañdar ol
jazylmaidy,– deidi. İeresekteu İeljas tüsinedi, ieki kişkeneniñ sanasyna
säule tüspeidi. Bir sät tompiyp-tompiyp ünsiz otyryp qalady. Aiaq
astynan tärtipti bolyp, ünsiz qalğan balalardyñ jağdaiyn Aldekeñ birden
biredi de, dañğazany özi bastaidy.
Balalar, qaidasyñdar? Nege bilemeisiñder? – deidi. Olarğa osy söz jetip
jatyr. İeşkimdi jalyndyrmaidy, aiqai-şuğa qaita kirisedi. İeki
kişkeneniñ jiı-jiı renjisip qalatyny bar. Mūndaida İeljas qaryndasyna
jaqtasyp, inisine qol jūmsaidy. Ol ärine jylaidy, oğan qosylyp Bibi
köz jasyna ierik beredi. İekeui üidi basyna köterip, şal jatqan bölmege
kiredi. Kündelikti jağdai qazir de qaitalandy. As üide tamaq qamymen
jürgen Hadişa jügirip keldi. Bibi professordyñ keudesine minip
ülgeripti, Aldekeñ köz jasyn köldetken Oljasty basynan sipap, jūbata
almai äure.
– Jigitter jylasa şaşy tüsip qalady,– dedi şal. Balanyñ dausy sap
tiyldy. Şal iendi kişkentai qyzdy jūbatuğa kiristi.
Bibi “şaşyñ tüsedi” degenge tüsinbeidi, ony qoidyrudyñ ädisi mülde
basqa. Aldiiär qyzdyñ betinen süiip, arqasynan qaqty.
– Meniñ qyzym bärinen aqyldy, bärinen küşti, bäriñnen sūlu. Men oğan kö-ö-p tätti toqaş satyp beremin,– dedi. Bibiniñ dauysy bäseñdedi, basyn
köterip:
– Mine, mūnşa balmūzdaq satyp bei,– dep on sausağyn körsetti.
– Tağy da mine, beseudi qos,– dep professor ikemge keletin sol qolyn
köterip, bes sausağyn körsetti.
– Sen de kötei qolyñdy,– dep Bibi ökpesi äli tarqai qoimağan ağasyna
būiyra söiledi. Ol biraq qaryndasynyñ degenine könbei, teris ainaldy.
Onyñ ornyna Hadişa sausaqtaryn jaidy. Kişkentai qyz quanyp, qol
şapalaqtady. – Köp-köp balmūzdaq jegim keldi.
– Balmūzdaqty jazda, kün ystyqta jeidi.
– Oi, ystyqtap kettim,– dep qyz keudeşesin şeşine bastady. Professor
men Hadişa jarysa küldi. Osy sätte iesik şyryldady.
Kelgender Asylhan men Aqbota ieken. Bauyr basyp qalğan balalar
jarysyp baryp, jigitke jarmasa ketti, ol aldymen Bibini köterip, betinen
süidi, sonan soñ iekinşi qolymen Oljasty ilip aldy.
– Mağan ne äkeldiñ?– dedi Bibi betinen süigizgennen keiin qolyn
sumañdatyp jigittiñ omyrauyna tyğyp jiberdi.
– Alma, konfet äkeldim. Öleñ aitpasañ bermeimin.
Baqa, baqa balpaq,
Basyñ nege jalpaq,–
dep taqyldady Bibi. Būlqynyp jerge tüsti de Asylhan köterip kelgen
ülken sumkağa qoldy saldy. Oljekeñ de qarap qalğan joq.
– Jüriñder, juyp bereiin.
Aqbota ieki balany asüige alyp ketti. Asylhan aiağyn şeşip, professordyñ
bölmesine kirdi.
– Aiağannan habar bildiñder me?– dep sūrady Aldekeñ.
– Jan-jaqty tekserip jatqan siiäqty. Bilgenim – şyndyq joq, jala köp.
Professor läm demesten ieki közin töbedegi bir nüktege qadap, qimylsyz
ūzaq jatty.
– Studentterdiñ hatyna jauap kelmep pe?
– Kelmepti. Almasty taba almai qoidym. Ol studkeñestiñ törağasy
bolypty.
– İe-ie-ie,– dedi Aldekeñ dauysyn sozyp. Dauys iekpinine qarağanda būl habar
oğan ūnamağan siiäqty. Asylhan oğan ūrlana qarady. Şal ieki közin jūmyp
alypty, qabağy şytyñqy, auruy janyna batyp, qinalyp jatqan adamğa
ūqsaidy. Alğaş körgendegidei iemes, jüzine şyr kirgen, betine qan
jügirgen. Jigit töñiregin şoldy, üidiñ işi mūntazdai taza. Hadişa
beişara qarap otyrmaityn tärizdi, ieki qabyrğany tügel alyp tūrğan
kitaptar şañnan tazarypty, sörelerdiñ äinegi şammen şağylysyp,
jarqyrap köz jasqaidy. Osy üige birinşi ret bas sūqqan küni şañnyñ iısi
tanauyn qytyqtap, qaita-qaita tüşkirip, mazasy ketken. Bölmeniñ būryşbūryşy süñgilerden tazarğan. Şaldyñ üstinde tap-taza aq jeide. Saqalmūrtyn ötken joly kelgende özi qyryp bergen, qaitadan tikenektenip
qalypty.
Hadişağa işi jylyp, köñili marqaidy. Oğan Aldekeñniñ de riza iekendigine
kümäni joq, “Hadişadai aruğa qoly jetken adam baqytty ieken” dedi.
Onyñ basqağa iemes, öziniñ ieñ jaqyn dosyna būiyrğanyna quandy.
Kişkentai kezinen jetim qalyp, ömirdiñ teperiş-tepkisin köp körgen
Almasqa iştei baqyt tiledi.
– Bärimiz jabylyp, araşa tüspesek olar Aiağandy jep qūiady,– dedi, biraz
ünsizdikten keiin professor közin aşyp, asyqpai sözin sabaqtady. –
Mäskeuge, Qazaqstannyñ Ortalyq partiiä komitetine, Joğarğy jäne
arnauly orta bilim ministrligine qaita-qaita aryz jaza beru kerek.
– Olar birneşe ret tekserip ketken joq pa?
– Olar mūndağy ordaly qasqyrdyñ soiylyn soğyp jür ğoi, qarağym,– dep
küiine söiledi Aldekeñ. – Körmeimisiñ, Memlekettik qauipsizdik komitetine
deiin jaulap alğan. – Şal küiinip, jylaityn adamdai qabağyn qars tüiip,
qabyrğada iluli tūrğan suretinen köz almai ün-tünsiz qaldy. Jigittiñ
auzyna jöndem söz tüspei dağdardy. – Olardy jeñu qaida!.. Qarsylyq
tügil, qara basyñdy qorğai almai qor bolasyñ. “Ailasyzdyñ batyry aiğa
şabady” degen söz bar. – Şal yzalana myrs küldi. – Sol batyrdyñ kebin
kiıp, jatysymyz mynau. Aiqai dünie, ai, dünie-ai!.. İeşkimge kerek
bolmai aqiqattyñ qadyr-qasieti ketti-au.
Asylhan ünsiz. Aqiqattyñ qai kezde tym arzandap, ieşkimge kerek bolmai
qalatynyn biledi. Biraq birjola qasieti ketip, qadyry qaşady degenge
senbeidi. Bir basynyñ qaiğy-qasiretin bükil qoğamnyñ basyndağy dertke
bağalağany qalai? Professordyñ osyndai jağdaiğa tap bolyp, ğarip qalge
tüsip, meşel baladai qozğala almai jatuyna qoğam kinäli me? Ony janjağynan jabylyp talap, müiizdep qūrdymğa qūlatqan qoğam iemes ğoi, būl
jeke adamdardyñ isi. Jeke adamnyñ, tipti memleket basynda otyrğan
kisiniñ kemşiligine bola qoğamğa topyraq şaşu aqylğa siiä ma?
Aldiiär aqsaqaldyñ köñiline qarap, oiyn aşyp aitpai, ünszi otyr. Köñili
jarym, jany jaraly adam ne aitsa da jarasady. Artyq auyz sözi üşin
ondai pendelerdi jazğyrudyñ äbes bolaryn jigit biledi.
– Stolda ieki konvert jatyr. Poçtağa salyp jiber, qarağym. Meniñ
qolymnan jan-jaqqa jat jazğannan basqa ne kelsin. – Sol qolyn tireu
ietip, basyn köterdi. Asylhan qoltyğynan demep, arqasyna jastyq qoidy.
– Kelin qalai ieken?
– Äli bir ai jatatyn körinedi.
– Aiağannyñ türmege tüskenin kelinge aityp qoimañdar.
– Mäskeuge issaparğa ketti dedik.
– İe-ie,– dedi şal äntek jymiyp. – Ol senderdiñ sözderiñe sener me ieken.
– Üş balany şal-kempir auylğa alyp ketetin siiäqty,– dep jigit tosyn
äñgimeniñ şetin şyğardy.
– Balalardy ma? – Professordyñ qabağy qyrtystanyp, iezuindegi külki
taby zym-ziiä joğaldy. – Äsem auruhanadan şyqqanşa balalar osynda
bola tūrsa qaiter ied. Balalaryn körip tūrsa köñili alañdamaityn iedi ğoi.
Nege asyqty ieken? – Ättegen-ai, ä!
– Aiağannyñ jağdaiyn äke-şeşesi iestise şala bülinetin boldy,– dep
Asylhan qynjyla bas şaiqady.
– Olar qaşan keledi ieken?
– Bügin dep iestidim.
– Osynda tüssin. Şalmen özim söilesip köreiin. Auyldyñ qariiälaryn
bilemin ğoi. Balañ ükimetke qarsy söz aitty dese boldy, baiybyna barmai
jatyp bärinen tüñilip, bezip şyğa keldi,– dep iezu tartty Aldekeñ. –
Stalinniñ zamanyn körgen, ieptep basyna taiaq tigen adam bolsa qauipsizdik
komitetiniñ atyn iestigende-aq talyp jyğylar. O-o, bizdiñ zamanymyzda
NKVD degen janalğyşpen birdei iedi ğoi, qarağym.
– Ata, tamaq daiyn boldy,– dedi Hadişa jūmsaq ünmen, şalğa izet jasap,
süikimdi jymidy.
– O-i-n-o-laiyn! – dep şal iemirene dauystady. – Hadişam kelip, közim
aşyldy. Osy qyzym bolmağanda būl uaqytta atalaryñnyñ Köktöbeñniñ
qai pūşpağynda jataryn kim bilsin. Älde Köktöbeden oryn timei
Boraldai jaqqa jyljyp keter me iedi.
– Siz jüz jasaisyz, ağa!– Asylhan jigerlene söiledi. – Aiağandy araşalap
alu sizdiñ ğana qolyñyzdan keledi. Sondyqtan sizge bosañsuğa bolmaidy.
– Äi-i, şyrağym-ai! Bizdiñ äreket qūr dalbasa bolyp şyğa ma dep
qorqamyn,– dedi şal şarşañqy dauyspen. – Qarap jatyp ölmek joq. Jağa
jyrtyspaq ta jan saqtau üşin jantalasamyz. Kömektesip jiber, şyrağym.
Jigit ony qoltyğynan demep tūrğyzdy da, süiemeldep as işetin bölmege
alyp keldi. Hadişa äzirlegen tamaqty aldaryna ala bergeni sol iedi
telefon şyryldap qūia berdi. Trubkany Aqtoba kötergen.
– Allo, sizge kim kerek? Quat! Mūnda ondai adam tūrmaidy.
Şaldyñ iesimin qūlağy şalyp qalğan Asylhan ornyna atyp tūryp, dälizge
jügirdi.
– Ol degen Aiağan ağanyñ äkesi iemes pe. Qap! – dep sanyn sart ietkizip salyp
qaldy. Aqbota abyrjyp, äpsätte jüzi qyzaryp şyğa keldi.
– Jä, tausylma! – dep dauystady Aldiiär Aqpanūly. – Birazdan keiin
qaitadan telefon şalar.
Professordyñ aitqany keldi, olar tamaqtanyp bolğan kezde telefon
şyryldady. Trubkany Asylhan köterdi.
– Äleu būl qaidan? – dedi arjaqtağy dauys.
– Professor Aldiiär Aqpanūlynyñ üiine tüstiñiz.
Arjaqtağy adam tym-tyrys, äri-beri ötken maşinalardyñ dausy iestiledi.
– Allo, allo!..
– Äleu, piräpesir, assalaimağaleiküm! Bala-şağa, mal-jan aman-iesen be?
Men auyldan keldim. Äleu-äleu!..
– İä, iä qariiä...
– Meniñ nemerelerim qaida?
– Ata, assalaumağaleiköm! Qai jerde tūrsyz?
– Köşede,– dedi şal. – Äi, būl kim özi?
– Asylhan degen balañyzbyn. Qai köşede tūrsyz?
– Almatynyñ köşesi. Tört qabatty üidiñ janynda.
– Köşeniñ aty qandai?
– Äi, öziñ qyzyq iekensiñ. Men qaidan bileiin, auyldan keldim,– dep
şamdandy şal. Ne isterin bilmei, ne derin bilmei jigittiñ dymy qūrydy.
– Qai jerde tūrğanyn bilmeidi,– dedi trubkany alaqanymen jauyp tūryp.
– Ata, janyñyzdan ötip bara jatqan adam bolsa şaqyryñyzşy.
– Äi, tauaryş! – degen dauysy iestildi şaldyñ. Jigittiñ iezuinde külki
üiirildi. Şauyp kelip, janynda tūrğan balalarğa közin qysty.
– Atalaryñmen söilesesiñder qazir.
– Allo, tyñdap tūrmyn,– dedi trubkany alğan adam.
– Keşiriñiz! Bizdiñ şal qai jerde tūrğanyn tüsindirip aita almady.
Mümkin bolsa siz aityp jiberseñiz,– dep qiyldy jigit. Şaldyñ qai jerde
tūrğanyn däl bilip, Quat qariiämen söilesti. – Qazir nemereleriñizben
söilesesiz. Biz barğanşa tapjylmañyz.
Trubkany Oljasqa ūstata saldy da, asyğys kiınip, İeljasty jetelep, şyğa
jöneldi. Taksi de oñai tabyldy. Janyna kelip, toqtai qalğan maşinağa
şal mülde män bermedi. İeki iyğy selkildep jylap tūrğan sekildi.
– Botam... Qoñyr qozym!.. Qazir baramyn,– deidi iegilip.
– Ata! – dep dauystady maşinadan sekirip şyqqan İeljas. İeki iyğy
selkildep jylap tūrğan şal jalt būryldy. Jüzi sora-sora, äbden
jylağan. Nemeresin körip, qūşağyn jaia ūmtyldy.
– Qūlyn-ie-m!..
– A-a-t-a-a!..
Ata men nemereniñ qūşağy aiqasa ketti.
Asylhan salbyrağan trubkany köterip, qūlağyna tosty. Bibi söilep tūr.
– Ata, sen mağan ne äkeldiñ? Köp-köp balmūzdaq jegim keldi...
Ata men nemereniñ qūşağy juyqarada jazylmaityn siiäqty.
Şal nemeresiniñ är-är jerinen süiip, iıskelep, mauqyn basa almai jatyr.
İeki közi meimildegen jas.
– Ata, maşina tosyp qaldy, jüreiik.
Quat aqsaqaldyñ ülken alaqorjynyn maşinanyñ jük salğyşyna
ornalastyryp, şaldy qoltyqtap artqy oryndyqqa jaiğastyrdy. Jol
boiy mañdaişadağy ainadan şalğa qarady da otyrdy.
Qariiänyñ köz jasy üige jetkenşe tiylmady. Nemeresiniñ süimegen jerin
qaldyrmady. Atasyn İeljas ta sağynyp qalypty, şaldyñ moinynan
qapsyra qūşaqtap, quanyştan jadyrap küledi. Ündemei tomağa-tūiyq
jüretin balanyñ közindegi mūñdy körip, Asylhannyñ jüregi auyratyn.
İeljastyñ şattyqqa toly janarynda sol mūñnyñ izi qalmapty.
Qorbañdap tabaldyryqtan attağan qara şaldy Oljas atalap kelip bas
saldy. Ağasy ne istese sony qaitalaityn Bibi atalap onyñ soñynan tūra
jügirgen, basynda tūmağy, üstinde qara tony bar qaba saqal beitanys
şaldy körip, qalt toqtady, bajailap qarady, sonan soñ baqyryp keiin
qaşty. Quat qariiä pysynap terlep ketkenine qaramai nemeresin köterip
alyp, bauyryna basqan küii közinen mölt-mölt şyqqan jasyn sürtpesten
ūzaq tūrdy. Şalğa qarap tūra beruge Hadişa men Aqbotanyñ jüzderi
şydamai, közderine irkilgen jasty sausaqtarymen qağyp tüsirip, teris
ainalğan.
– Atalaryñdy beri alyp keliñder,– dep dauystady Aldiiär qariiä.
– Ata, şeşiniñiz,– dep bäiek bolğan Asylhan şaldyñ tonyny ilip,
tūmağyn aldy. Juynatyn bölmege kirgizip, su ağyzyp berdi. Juynyp
şyqqan Quat qariiäny as üige bastap keldi.
Özine qadala qarap qozğalmai stol basynda otyrğan şaşy taza ağarğan,
sary aurudan tūrğandai jüdeu şaldy körip, Quat qariiä auyldyñ ädetine
bağyp, qos qolymen keudesin basyp tūryp sälem berdi.
– Ornynan tūrmady, sol qolyn berdi dep söge jamandamañyz, qariiä,– dep
külimsiredi professor sol qolyn ūsynyp jatyp. – Osylai kärip bolyp
qaldym.
– Allanyñ isine qairan bar ma? – dep kürsindi Quat qariiä.
– Allanyñ isine aiyp joq, adamnyñ isi bolsa şe?
– İe-ie, jaratqan-ai! Adamnyñ ajaly adamnan bolyp jatyr ğoi.
– Alys joldan şarşap kelgen şyğarsyz, şai işip, jan şaqyryp
alyñyz,– dedi professor sol qolymen tätti toqaşty Quat qariiänyñ
aldyna qarai jyljytyp. Sonan soñ iesikten jyltyñdap qara jürgen
Bibini özine şaqyrdy. – Qyzym, beri kel.
Kişkentai qyz jügirip kelip Aldekeñdi qūşaqtai aldy. Nemeresiniñ
betinen süimek bolyp, qolapaisyzdau qozğalyp baryp, Bibini qūşaqtamaq
iedi, qyz qaba saqal şaldan qorqyp, şyryldap professordyñ qūşağyna
tyğyldy.
– Qyzym-au, ol öziñniñ atañ ğoi. Alysta, auyldan keldi.
– İehe, meniñ atam iemes,– dep Aldekeñniñ moinynan qapsyra qūşaqtap
alğan qyz.
– Oi, altynym! Oi, jaryğym! Atañdy jatyrqap qalypsyñ ğoi, öziñ,– dep
közine kelip qalğan jasty myna jalpaq alaqanymen sürtti. Köñilşek
şaldyñ myna qylyğy Hadişa men Aqbotanyñ közderine jas üiirdi.
– Ou, ūmytyp ketippin ğoi. Qorjyn qaida, qyzym? – dep qorbañdap
koridorğa şyğyp ketti. Ülken ala qorjyndy myqşyñdap äreñ köterip
kirgizdi de auzyn şeşti. – Äjeleriñ senderge qūrt, mai, irimşik beri
jiberipti. Alyñdar, botalarym, jeñder...
– Ataña betiñnen süigiz,– dedi professor qyzdyñ qūlağyna sybyrlap. –
Qaraşy äne, sağan qūrt, irimşik alyp kelipti.
– Bil-aq let süi,– dedi qyz, Quat qariiänyñ aldyna kelip, betin tosty. –
Saqalyñdy bylai taltşy...
Şal nemeresin bauyryna basyp, köñili bosap, közin jūmyp alyp, biraz
uaqyt ünsiz qaldy. Közin aşyp alyp, qaita jūmdy. İeki közinen yrşyp
şyqqan qos tamşy möltildep säl tūrdy da, tamyp tüsti. Qūrt pen
irimşikten qūr qalamyn dedi me, qyz typyrlai bastady. Qariiä nemeresiniñ
mañdaiynan iıskedi.
– “Barmasañ kelmeseñ jat bolasyñ” degen osy,– dep kürsindi şal. Sonan
soñ Hadişanyñ qaimaq qatqan qyzyl küreñ şaiyn soraptauğa kiristi.
Demniñ arasynda pora-pora bolyp terledi. Köldei oramalymen terin
qūrğatty.
– Jaryqtyq ündi şaiynyñ bir qasieti bar.
– Şaidyñ qadyryn öziñiz siiäqty kempiri bar qariiälar biler. Men sekildi
jetim şalğa bäribir,– dep jymidy Aldekeñ.
– Şyrağym,– dedi şal şai qūiyp otyrğan Hadişağa. – Qorjynnyñ
iekinşi basynda kelinniñ, balalardyñ sybağasy bar iedi. Kälädelnikteriñe
salyp qoişy.
Şai işilip bolğannan keiin professor Asylhannyñ kömegimen öz
bölmesine jetip, tösegine jaiğasty.
– Qariiäğa törge körpe tösep, şyntağyna jastyq tastañdar, balalar.
Onyñ auzynan şyqqandy qalt ietkizbei oryndaityn Hadişa aldymen
kilem jaiyp, onyñ üstine tör körpe tösek, ieki jastyq tastady. Qyzdyñ
qimylyn bağyp tūrğan Quat qariiä rizalyğyn jasyra almai Hadişanyñ
mañdaiynan süidi.
– Baqytty bol, ainalaiyn,– dedi iemirenip. Ol şyğyp ketkennen keiin
maldas qūryp otyrdy. – Qyzyñyz ba, kelin be?
Aldiiär bas şaiqady.
– Būl bir ūzaq äñgime.
Bölmege üş bala kirdi. İeki ūl Quat qariiäny qūşaqtap, qyz professordyñ
aldyna otyrdy. Barlyğy mäz. Tomağa tūiyqtau bolyp jüretin İeljas
mülde özgergen, būryn ülken adamdardai özin sonşalyqty salmaqty
ūstauğa tyrysatyn bala atasy kelgeli beri tarqyldap külip, bir bölmeden
iekinşisine jügirip, inisimen alysyp, äbden tairañdady...
– Meniñ atamnyñ saqaly joq,– dep Bibi professordyñ moinyn
qūşaqtady. – Sendeidiñ atalaiyñnyñ saqal mynandai...
– Biz sağan qūrt, irimşik bermeimiz. Özimiz jeimiz,– dep ses körsetti İeljas.
Kişkentai Bibige bar şyndyqty aityp saluğa batyly barmai, iekinşi
jağynan Aldiiär atasyn aiap, äjeptäuir qinaldy. “Quat atam Bibige renjip
qalatyn boldy-au” dep oilap, qabağy tüsip ketti.
– Bibi, Quat ata bärimizdiki,– dedi İeljas qabağy tūnjyrai qalğan
professorğa jasqana qarap. – Aldiiär ata da bärimizdiki...
– İä, sağan!.. Aldial ata meniki. İeşkimge beimeimin.
Atasynyñ moinynan qūşaqtap alğan. Professordyñ jüregi ieljiredi.
Kişkentai qyzdy är-är jerinen şöpildetip süiji. İesikten Hadişanyñ
basy körindi.
– Keşiriñizder, dedi ol qysyla külimsirep. – İeljas, sabağyña daiyndal.
Oljas, Bibi, jüriñder, dalağa şyğamyz.
– U-u-r-a-a! – dep Oljas ornynan atyp tūrdy.
– U-u-l-a! – dep Bibi de jerge sekirip tüsti.
İeki şaldy oñaşa qaldyryp, barlyğy jönine ketti.
İekeuiniñ äñgimesi olar qaityp oralğanda iendi-iendi qyza bastağan.
Aldiiärdyñ işi äbden tolyp qalğan ieken, äke-şeşesin aqtyñ äskerleri kiız
üige qamap, örtep jibergeninen bastap äñgimeledi. Ülken därejege
beinetpen jetken Aldekeñniñ azapqa toly ömiri turaly äñgimeni Quat
qariiä maldas qūryp, tapjylmai otyryp tyñdady. Bir kisidei qiyndyq
kördim dep oilauşy iedi. Professordyñ ömirimen salystyrğanda mūniki
auyzğa aluğa da tūrmaidy ieken. Ol jetim qalyp, telim-telimi şyğyp,
köringenniñ iesiginde jürgen joq, anasy ierterekte qaitys bolğanmen äkesin
beride öz qolymen jerledi. Jūrttyñ balasy aşyğyp, tyşqan aulap jan
saqtap nemese talğaju ieter dän tappai isip-keuip, qyrylyp jatqanda
şaruaqor äkeniñ arqasynda tiri qaldy. Marqūm äkesi şaruağa myğym, ieti
tiri adam iedi. Osynau ūlan-baitaq dalany aştyq jailap, qalyñ jūrt
tañdaiğa salar bir tüiir dän tappai bosyp ketkende Sağyntai qarasuğa
qarmaq salyp, bala-şağasyn balyqpen asyrady. “Oi-bai, jylan
jemeimiz” dep kesirlengen keibireu bala-şağasynyñ obalyna qaldy.
Qarasudyñ balyğy qysta da azyq bolğan. Jūrttyñ “jylan” dep jürgeni
patşa balyq ieken. Patşa balyqty aityp tamsanyp, auzynyñ suy qūrityn
talai adamdy kezdestirdi osy ömirinde. Qalyñ ieldiñ qabyrğasyn
qaiystyrğan qaraly jyldar Sağyntaidyñ üiin ainalyp ötti. Odan keiingi
bükil halyqtyñ basyna tuğan auyr künderde Quat iel qatarly qolyna qaru
alyp, Otanyn qorğauğa qatysty. Qūdaidyñ qūzyry jauyp, aman-iesen
qaityp oraldy. Ülken ierlik jasap, aty añyzğa ainalğan joq, bastyñ
amandyğyn oilap, jan sauğalap, būğyp ta qalmady, beluardan su keşip, aq
qar, kök mūzda aptalap, ailap jatatyn kezderi bolğan.
“Köppen körgen ūly toi” demekşi, Ūly Otan soğysynda körgen qiiämet,
qiynşylyqtar barlyq halyqqa ortaq bolğandyqtan qariiä basynan
ötkenderin äñgimelep, keude qağudy iersi kördi. Keibireuler sekildi soğysqa
qatysqanyn būldap, orden-medaldaryn syldyrlatyp, temteñdep iesik
tozdyryp jüretin ädeti joq. “Köp qatarly ielimdi, Otanymdy qorğadym”
deidi sūrağan adamğa. “Aqsaqal-au, öziñiz maidangersiz, ordenderiñiz bar,
nege jeñildikti paidalanbaisyz” deidi biletinder syr tartyp. “İe-ie,
şyrağym-ai, özimiz ieki baspyz, taryğatyndai ne zaual tudy deisiñ. Täube
dep qoisañ bäri ornyna keledi” deidi qariiä.
Asa dindar bolmağanmen ieptegen moldaşylyğy bar, auzynan täubasy
tüspeidi. “Jalğyz ūldyñ abyroiy köterilip jürse osynyñ arqasy” dep
oilaidy. Täubaşyldyğynyñ arğasynda jamanşylyq körgen joq.
Soğystan kelgennen keiin kolhozdyñ jūmysyn istedi, kün degen joq, tün
degen joq. Adal ieñbegi abyroi äperdi, ükimet pen partiiä ieñbegin bağalap,
keudesine ieki ret orden qadady. Ainalaiyn ükimeti men partiiäsynan
körgen jaqsylyqtary az iemes qoi. Jasy kelgennen keiin qūrmetti
demalysqa şyğaryp saldy. Alatyn pensiiäsy kempiri iekeuine keñ qolynan
jetedi. Sol pensiiädan jyrymdap jürip jinağan aqşasy bar. Qūdaiğa
şükir, köp qatarly ömir sürip jatyr.
– İe-ie, täuba! – dep Quat qariiä betin sipady. Bölmege imene basyp, Hadişa
kirdi. İejelgi dağdysymen ieki şalğa kezek-kezek jautañdai qarap, jyly
jymidy.
– Ata, sizge tösek salyp qoidym.
– Qyzym, ataña tösekti osy üige sala ğoi. Äñgimelesip jataiyq,– dedi
Aldiiär, “dūrys aittym ba” degendei sūrauly jüzben Quatqa qarady.
– İä, ūiqy şirkin kele qoimas.
Tüzge otyryp kelip, şamdy öşirip jatqan soñ ieki şaldyñ äñgimesi äri
qarai jalğasty. Öziniñ ömirtarihyn aityp bolyp, Aiağannyñ jağdaiyna
auysqan kezde Quat qariiä basyn köterip otyrdy. Birazdan keiin köñili
bosap, iştei iegildi. Jalğyz ūldyñ jağdaiy qabyrğasyna batyp, işin it
tyrnağandai qinaldy. Professor onyñ iegilip otyrğanyn körmese de iştei
sezdi. Şaldyñ köñilin jūbatu üşin öziniñ Ai bağyp qarap jatpağanyn,
jos-jarandarynyñ ony qūtqaryp aluğa kiriskenin tilge tiek ietti. Quat
qariiänyñ ümit şyrağy tūtanğanmen qūlazyğan köñili qalpyna kele
qoimady. Ol sarğaiyp tañ atqanşa döñbekşip, kirpik ilmedi. “Jalğyzyma
janaşyr bola gör” dep jaratqanğa jalbaryndy. Bolar-bolmasqa bosap,
bordai tozbaityn dini qatty şal bügingi qylyqtaryn – nemerelerin
körgende şydai almai közine jas üiirilgenin, jalğyzdyñ jağdaiyn oilap
qinalyp, iegilgenin iesine tüsirip, qartaiğanyn, bileginen küş ketip,
basynan baq taiğanyn tüsindi. Jalğyz ūlyn qorğai almaityndyğyn,
söziniñ ieşkimge ötpesin iştei bağamdady. Öziniñ beişara qaline,
qartaiğanda qadyry ketip, jer bolğanyna küiindi. Ömir boiy torauyldap,
jolyn añdyp jürgen jamandyqtyñ küni batar şağynda, quaty qaşyp,
müsäpirlik qalge jetkende jağasyna jarmasqanyn jaman yrymğa balap,
iştei tiksindi. İesine äkesiniñ qaitalap aita beretin sözi tüsti. “Qūdai, bar
bolsañ meni bala-şağamnyñ jamandyğyn körsetpei al” dep zarlap
otyruşy iedi marqūm. Äkesiniñ tilegi qūdaidyñ qūlağyna şalyndy ma, közi
jūmylğanşa jamanşylyq körmedi. Auruğa şaldyğyp, jany qinalyp,
basqalardy da qinap, saryjambas bolyp jatyp alğan joq. Tik jürip ötti
dünieden.
“Jağyñ tüspei jamandyq körme” deuşi iedi äkesi bata bergende. Jüripjürip jasy jetpiske kelgende tağdyr käri ittigin jasap, moinyna qūrdym
ilip qorlamaq pa? Aiqailap aitpağanmen jalğyz ūlyn maqtan tūtyp, iştei
marqaiyp, köñili toq jüruşi iedi. İendi qalai qaraidy iel-jūrttyñ betine?
– Oi, alla-ai! – dep kökiregi qars aiyrylardai tereñ kürsindi.
17
Aiağan jeñilgenin moiyndağannan basqa amalynyñ qalmağanyn tüsindi.
Özine tağylğan aiyptardy moiyndamai, biraz kün qasarysa qarsylasyp,
ärtürli syltau oilap tapty, būlai būltardy, bylai qaşty, biraq qūtyla
almady. Aqyry özi şarşady. Ädepkide “tergeuşi şarşap, jalyğyp
qūiatyn şyğar” dep aldamşy qiiäldyñ jeteginde iergen. Keiin tüsindi,
tergeudegi adam jaltaryp qaşqan saiyn tergeuşi atauly janyğyp, indete
qualaidy ieken. Soñyna bir iemes, birneşeui tüsse qaşyp qūtylu mümkin be,
sirä?! Tergeudi bastağan basqa iedi, onyñ ornyna Maqsūt basty. Küni keşe
ğylymdağy saparlaryn qatar bastağan, biraq joly bolmai barlyğyna
ökpelep ketken Maqsūttyñ nieti belgili. Sony bilip, Aiağan baz keşti.
Zañnyñ tilin, qamaudağy ömirdiñ qulyq-sūmdyğyn, qūityrqysyn
bilmeitin, qamsyz jürip qapyda qolğa tüsken jigit şarasyzdyğyn birjola
moiyndağandai iedi. Maqsūt män-mağynasyz sūraqtyñ astyna alyp,
bastyrmalatqan kezde suyq jymiyp, ündemei otyrady. Jeñilmeudiñ,
qarsylasynyñ aldynda ruhyn tüsirmeudiñ bir joly osy iekenin tüsingen.
Mūndai sätte aidarynan jel iesip, ysqyryğy jer jaryp, qūdaimen qatar
jürgendei pañsynğan tergeuşi beişara aşudan jarylyp kete jazdaidy.
Ornynan atyp tūrady, onyñ nietin tanyp, Aiağan da qorğanysqa
daiyndalady. Anau bir küni qapyda taiaq jep qalğaly beri asa saq. Aşudan
alasūrğan Maqsūt su şaşyrağan temir peştei byj-byj ietip basylady,
sonan keiin “şaruasyna” kirisedi.
Bügin de mine, ieski tanystar til tabysa almai birin-biri qinasyp, qinalyp
otyr. Tergeuşi aşuly, ūp-ūzyn qasy közin jauyp qalğan, talağy tars
aiyrylyp keterdei bolyp tüksiıp otyr.
– Maqsūtjan, sen qyryq üş jyl keş tuğansyñ. Qazir bar bolğany kapitan
şyğarsyñ. İeger otyz jetide NKVD-da isteseñ otyzğa tolmai-aq polkovnik
bolar ieñ,– dedi Aiağan iezu tartyp. Tergeuşiniñ qoiu qasy joğary jyljyp,
qantalağan ieki közi jigittiñ öñmenine qadaldy. – Men kapitandarmen
söilesuge namystanamyn.
– Seniñ tiliñdi tabatyndar köp mūnda. Küni-tüni sairaityn bolasyñ äli.
– Maqsūtjan, sen institutta jüre bergende būl uaqytqa deiin işkiş
bolyp keter iediñ.
– Men sen siiäqty anti bolmas iedim,– dedi ol tabalai külip. Tauyp aittym
dep oilady. Ol kütkendei Aiağan tosylyp qalğan joq, jauapty tez
qaiyrdy.
– Memlekettiñ atyna kir keltirip otyrğan men iemes, myna sensiñ. Sen
Lavrentii Pavloviç Beriiä joldastyñ täsilin myqtap meñgeripsiñ. Qyzmet
babyn paidalanyp, öziñe ūnamaityn adamdarğa jamandyq jasauğa
mamandanyp alypsyñ. Sen memlekettiñ almas qylyşymen öz
baqtalastaryñnyñ basyn şauyp tastaimyn deisiñ. Keñes qoğamy
düniedegi ieñ ädil, gumanistik qoğam. Partiiä osylai deidi. Al seniñ isiñ,
oiyñ, tirligiñniñ mazmūny gumanistik qoğamnyñ maqsat-müdesine sai
kelmeidi, Maqsūtjan.
Tergeuşiniñ qasy qaitadan tömen jyljyp tüsti, qalyñ ierni dürdiıp,
sūrapyl yzadyn tisin qairap, ieki jūdyryğyn tas qylyp jūmyp aldy.
Jüzinde öz küşine sengendei nyğyzdyq bar. “Söilep qal. Bäribir basyñdy
qağyp tastaimyn” degen sūs bar közinde.
– Qauipsizdik komitetin sen äli jazalauşy organ dep oilaisyñ. Sondyqtan
tym qatygezsiñ, Maqsūtjan,– dep dauysyn özgertip, professor Aldiiär
Aqpanūlynyñ maqamyna saldy. Ol kisi ūnatpağan adamynyñ atyna “jan”
degen sözdi qosyp, dauysyn ändete sozyp söileitin. Maqsūt ol kisini öte
jek köredi, atarğa oğy joq. Myna oryndyqta özi iemes, Aldekeñ otyrsa
tüksik qabaq tergeuşiniñ oğan qol jūmsaryn, oiyna kelgen qiiänattyñ
bärin jasaryna Aiağannyñ imany kämil.
– Biz memleketimizge jaulyq oilaityn svoloçtarğa jyly qarai almaimyz.
Ondai sümelekterge keşirim joq,– dep tergeuşi ornynan tūrdy. – Bos
äñgimeni doğar, sūraqtarğa jauap ber.
– Seniñ sūraqtaryña jauap beruge meniñ örem jetpeidi. Sen öte qiyn
sūraqtar beredi iekensiñ,– dep jymidy jigit. – Mende bir mysqal kinä joq.
– Bizdiñ qolymyzda būltartpas derekter bar. Seniñ basyñdy jalmauğa
solar tolyq negiz bola alady, myrza,– dep, oryndyqqa şalqalai jatyp,
keñk-keñk küldi.
– Sendeiler otyrğan jer iıstenip, lastanyp bitedi-au ätteñ. Nağyz
azamattar kelip, ädildik ornatqanşa sender bärin büldirip bolarsyñdar,
myr-r-za...
– Tiliñdi tartyp söile! Men kommunistpin,– dep tergeuşi ornynan atyp
tūrdy. Aiağan ony mazaqtağandai myrs-myrs küldi.
– Beriiä kökeñ de kommunist bolğan.
Ornyna iendi jaiğasqan tergeuşi selk ietip, basyn şalt köterip aldy da,
jigitke tüksie qarady, sonan soñ qağazyna äldeneni asyğys jazyp aldy.
– Demek kommunisterge senbeisiñ ğoi. Solai ma?
– Men Beriiä kökeñ men sen siiäqty kommunisterge senbeimin.
– Tart tiliñdi! – dedi Maqsūt ornynan atyp tūryp. Qalşyldap qatty
aşulandy. Qoly qaltyrap, temeki alyp tūtatty.
Aiağan odan jeñilmeudiñ ädisin iendi tapqanyna iştei quanyp, äntek iezu
tartty.
Tergeudi meilinşe soza beru kerek ieken. Arağa tüsip, araşalap alar adam
tabylyp qalar, bälkim. Professor Aldiiär Aqpanūly men studentterdiñ
qarap jatpağanyn işi sezedi. Mäskeuge jöneltken hatynan da ümitti. Haty
ülken jaqtağy ülken adamnyñ qolyna tiıp, tekseru kelse üstine su
tigizbei qūtylyp keterine senimdi. Maqsūttyñ oiy belgili, tergeudi tez
aiaqtap, isti sotqa beruge tyrysady. Odan ieşqaşan aiauşylyq kütpeidi.
Onyñ ieskide ketken iesesin ūmyta almai jürgeni anyq. Öle-ölgenşe
ūmytpaidy.
Oqu bitirgen jyly iekeui bir orynğa talasyp, professor Aldiiär
Aqpanūlynyñ demeuimen Aiağan ötken. İekinşi ret onyñ aldyn tağy da orap
ketti. Aidarynan jel iesip, mereii üstem boldy, Maqsūt köleñkede qalyp
qoidy. Jastary qatar ieki jigittiñ arasyndağy kikiljiñ asqynyp, örtke
ainaldy. Qatar jürip birin-biri mūqatuğa, bildirmei jamandauğa tyrysty.
Mūndai täsilge jeñilgen adam äues. Ony sonşalyq ūnatpai tūrsa da Aiağan
jasyrynyp jamanşylyq jasauğa arlanatyn. Oğan degen oiyn, nietin,
közqarasyn jaltaqtamai, jasqanbai aşyq aityp jürdi. Maqsūttyñ
ğylymğa adasyp kelgenin işi sezetin.
– Sen partiiä, keñes jūmysyna barsañ jolyñ bolar iedi,– deitin Aiağan
oğan. Maqsūt läm demeitin, qasy közin jauyp, tünerip otyryp qalatyn.
İekeuiniñ arasy ärtürli sebepterge bailanysty aşylyp, alystai berdi.
Maqsūttyñ kandidattyq ieñbegin talqylaityn ğylymi keñesten keiin
ketisip tyndy. Äñgimeni professor Aldiiär Aqpanūly bastap, būl ieñbektiñ
tarih ğylymyna bir mysqal paida bermesin, avtorlyq kontseptsiiänyñ
teristigin, ziiändylyğyn däleldei söilegen.
– Tarih ğylymy özgermeli uaqyttyñ, jalap saiasattyñ jetegine ketuge tiıs
iemes. Maqsūttyñ ieñbegi öz halqynyñ ötkenine jabylğan jala. Halyqqa
topyraq şaşuğa bolmaidy,– dep Aldekeñ qyzyna söilegen. Közi aşyq,
namysy bar ğalymdar Aldekeñniñ izimen ketken. Sol toptyñ bel
ortasynda Aiağan da bar iedi...
– Şetel radiosy ne jañalyq aitady? Biz de bile otyraiyq.
– Mysaly, – dedi Aiağan onyñ nietin tüsine almai qalyp.
– Mysaly, “Golos Ameriki”, “Azat İeuropa”, “Bi-bi-si”, “Azattyq”...
– Olar ünemi sen turaly aityp jatady.
Tergeuşi selk ietip, basyn şalt köterip aldy. Aiağannyñ iezuindegi
jymysqy külkini körip, jañağy sözdiñ kekesin iekenin tüsindi.
– Demek moiyndaisyñ ğoi...
– Ösek-aiañ, ötirik informatsiiälardyñ yqpalymen közqarasym, pikirim opoñai özgere salatyn sen siiäqty şalasauatty iemespin, Maqsūtjan,– dep iezu
tartty jigit. – Men universitetti qyzyl diplommen bitirgenmin. Ğylym
kandidatymyn.
Tağy da onyñ jandy jerine döp tidi. Maqsūttyñ ieki beti botpiyp, qalyñ
ierni dürdiıp, jağynan būlşyq ieti būlt-būlt oinai bastady.
– Sen saiasi tūtqynsyñ, – dedi ol tistenip. – Vaidmanmen bailanysyñnyñ
baryn bilemiz.
– Kim? Vaidman?
– Būltalaqtama! Bäribir qūtyla almaisyñ,– dep suy qjymidy tergeuşi. –
Seniñ ol sybailasyñ qazir İzrailde şalqyp jürgen körinedi.
– Ūlty ievrei bolsa atamekenine baryp, quanyp jür ieken ğoi beişara.
– Sonymen tergeu jūmysyn aiaqtadym dep iesepteimin. Sağan tağylar
aiyptar mynalar. Tanysyp şyğuyña bolady.
Tergeuşi qara papkasynan üş bet qağaz alyp, onyñ aldyna tastady. Aiağan
älgi qağazğa mülde köz salğan joq, tergeuşige qarap, äntek iezu tartty.
Sonan soñ qağazdy qaq aiyryp Maqsūttyñ aldyna jyljytty.
– Aqymaq! – dedi tergeuşi tistenip. Sonan soñ ornynan tūryp baryp iesik
aşty, bölmege ieki jigit kirdi.
Myna qağazdy qaltaña salyp al, menen ieskertkiş bolsyn,– dep küldi
tergeuşi. Sonan keiin papkasyn qoltyğyna qysyp, alşañ basyp şyğyp
ketti. Aiağan stoldyñ üstinde jatqan qaq bölingen qağazdy alar-almasyn
bilmei tosylyp qaldy. Maqsūttyñ qandai jala japqanyn bilui kerek.
Jyrtylğan qağazdy qaltasyna salyp, ieki jigittiñ aldyna tüsti.
Kamerağa kelgennen keiin qaq bölingen qağazdy aldyna jaiyp, oquğa
kiristi. Alğaşqy söileminen bastap-aq basyna qan şapşyp, jüregin yza
kernedi. Maqsūttyñ jappağan jalasy qalmapty, onyñ jazuy boiynşa
Aiağan Quatov Keñes ükimetiniñ qanqūily jauy bolyp şyqqan. Ol
kişkentai kezinen bastap şetel radiosynyñ habaryn tyñdaidy ieken,
piğylynyñ jat, nietiniñ teris bolyp qalyptasuy sodan körinedi. Bir kezde
Qazaqstanda tūrğan, keiinnen Amerika, İzrailge jäne basqa kapitalistik
memleketterge ötip ketip, Keñes ükimetine qarsy ösek-aiañ örbitip jürgen
sümelektermen dos bolğan dep soğypty. Älgilerdiñ aty-jönin birinşi ret
körgen jigit tergeuşiniñ imansyzdyğyna küiindi.
“Aiağan Quatovtyñ üiin tintigende mynandai zattar, kitaptar tabyldy” dep
tizimin keltiripti. B.Pasternaktyñ “Doktor Jivagosyn” kitap bazarynan
ielu somğa satyp alğan. Ol şyğarma Keñes ükimetiniñ bedeline nūqsan
keltiredi dep ieseptemeidi. Kiltipan kitaptyñ Parijde basylyp
şyqqandyğynda. “Qaidan, kimnen aldyñ?” dep basyn qatyrar. Apyr-au,
sol kitapty kimnen alyp iedi? Mülde iesinde joq. Qara bazarda ylği kitap
aiyrbastap nemese satyp jüretinderdi tügel biledi. Al sol kitapty basqa
bireuden satyp alğany iesinde. Ol kim? İesinde joq.
Brejnevtiñ karikaturasyn taptyq deidi. Mülde iesinde joq. Qolynan suret
salu kelmeidi, tipti äuestigi de joq. Olardyñ tapqany İeljastyñ şimaiy
şyğar, sirä. Ol öz betinşe suret salyp, gazet-jurnaldarğa basylğan
adamdardyñ portretterine saqal-mūrt jasap, tağy da sol siiäqty
birnärselerdi oilap tauyp, şimailap jüretin.
Soljenitsynnyñ “Rakovyi korpus” romanynyñ rotoprinkte basylğan
nūsqasyn oqyp şyğu üşin professor Aldiiär Aqpanūlynan alğan.
“Qaidan, kimnen aldyñ?” degen sūraqtyñ qoiylary anyq. Būl da bir aiyp.
İermak Timofeeviç turaly aitqandary ras. Üidei ieskertkiş ornatyp,
iesimin qalağa beretindei ol kim sonşa? Keñes memleketi üşin küresip,
qyrşynynan qiylğan ierdiñ ieri me, joq älde, qoğam qairatkeri me? Būl bir
Aiağan Quatovtyñ pikiri me? Joq, halyqtyñ oiy. Ataqty jazuşy Änuar
Älimjanovtyñ ülken jiynda İermak turaly aitqanyn öz qūlağymen
iestigen. Sol jazuşyny köldeneñ tartar, biraq qadalğan jerinen qan
alğaly otyrğandardyñ beti beri būrylar ma? Sonda qaitpek kerek? Olar
bäribir aiamaidy ieken dep jeñilgenin moiyndap, aldaspanğa moinyn tospaq
pa? Joq! Keudesinen şybyn jany şyryldap şyğyp ketkenşe
arpalysady. Aiağannyñ ömiri özine ğana arnalmağan. Onyñ soñyna iergen üş
botasy bar. Solar üşin ömir süruge tiıs.
Özine tağylğan tağy bir aiyp Auğan soğysyna bailanysty ieken.
“Auğanstandağy soğysqa qarsy ügit-nasihat jūmystaryn jürgizgen, ükimet
basşylarynyñ atyna auyr-auyr sözder aitqan” degen siiäqty
kinälaulardy jekelegen mysaldarmen däleldep, uaqytyn, künin körsetip,
tizip jazypty. Osy derekterdi rastaityn adamdardyñ aty-jöni
körsetilgen. Tañ qalğany – tizimde Jaqiiä joq. Almastyñ aty-jönin körip,
Aiağan şalqasynan tüse jazdady. “Mümkin iemes” dedi. Şäkirtiniñ ondai
qaramdyqqa baratyndyğyna mülde sengen joq. Familiiälary körsetilgen
adamdardyñ barlyğy birdei jau iemes, olar tipti bilmeui de mümkin. Bälkim,
ökpeliler bar şyğar. Ökpe-reniş jaulyqqa ainalady degenge ieşqaşan
senbeidi. İendeşe Auğanstandağy soğysqa bailanysty tağylğan kinälardy
moiyndamaidy. Olardyñ däleli därmensiz. Kuälikke studentterdi
şaqyrar, olar qorğap şyğuğa tiıs. Al ünparaq taratpağany anyq. Mūny
ieşkim de moinyna qoiyp bere almaidy. Būl Maqsūttyñ oilap tauyp
jürgeni.
Al ieger Auğanstandağy soğysty aiyptap söilese şe? Būl soğystyñ qate
bolğanyn ömir körsetti. Baly tamğan jas qamystai talai bozdaq
qyrşynynan qiyldy. Öz inisi baqi düniege attanyp, beinesi ieleske
ainaldy. Auğan soğysy tağy qanşa qyrşynnyñ basyn jalmary bir
qūdaiğa aian. Olar kim üşin, ne üşin qan tögip jatyr? Kimdi kimnen
qorğauda?
Osynyñ barlyğyn aşyp aitsa aqyly kem adamdar nege tüsinbeidi?
Tüsinedi. Auğkan soğysynyñ ädiletsizdigin aityp, köp bolyp Mäskeuge,
Brejnevtiñ özine hat jazsa, talai bozdaqtyñ torğaiğa ainalary, keudesinen
pyr ietip ūşyp ketkeli tūrğan şybyn janyn saqtap qalmai ma!? Ha-ha!..
Tapqan ieken hat jazatyn adamdy. Tapqan ieken qaljyñdasatyn kisini...
Otyzdyñ beseuine kelse de äli künge bala siiäqty oilap, balanyñ isin
istemekke ūmtylatyn şikiligine renjip, köñili sögildi. Aiaq astynan
“danyşpan bola qalatyny bar. Jalğyz özi aqyldy da, basqalardyñ
barlyğy aqymaq ieken. Aqyly asyp bara jatsa ögei balanyñ küiin keşip
jürgen Qazaqstan tarihyn jarylqap almai ma?! Basqa tügil öz päniniñ
şekesin qyzdyryp, kösegesin kögerte almai jürip memlekettiñ syrtqy
saiasatynda nesi bar? Būdan kim aqyl sūrapty? Keñes ükimetiniñ äskeri
Auğanstanğa baryp, basmaşylarmen soğysyp jatsa, instituttyñ
qatardağy mūğalimi Aiağan Quatov tügil ony on orap alatyn saiasatşylar da
tüsine bermeitin bir kiltipany, bir jūmbağy bar şyğar. Apyr-au, janyn
bağa almai jürip memlekettiñ saiasatynda nesi bar? Arzan abyroi
jinaimyn dep jürip orğa qūlady aqyry, mine. Auzyn bağyp, abailap
jürgenderdiñ aidarynan jel iesedi. Al būl aqylsyzdyğynan aranğa
qūlady. Aranğa... İendi mine, ötkenine ökinip, barmağyn şainap, qyñsylap
jatysy mynau.
Ne isteu kerek? Maqsūtt kekep, mūqatqannan ne ūtty? Araşa tüser kim bar?
Aldiiär Aqpanūly ma? Ol kisi tiri me ieken? (Aiağannyñ jüregin ürei şağyp
aldy.) Beişara! Şyndyq üşin küresemin dep jürip tapqan oljasy –
densaulyğynan aiyryldy. Ūşan teñiz ieñbegi bar adamdy it talağandai
ietip qorlap, laqtyryp tastai saldy. Onyñ janynda Aiağan Quatov kim,
täiiri? İeşkim iemes. Tipti izdeuşisi de joq. Saiaq!..
Sanasy sanğa, oiy onğa bölinip, qaptağan qalyñ sūraq jan-jağynan
antalap, iesin şyğardy. Sol köp sūraqtyñ birde bireuine jauap taba almai
basy mäñgirdi. Syrttağylar jağdaidy iestip-bilip jatqan şyğar. Al
mūnyñ syrtqy düniemen mülde bailanysy joq. Bala-şağasynyñ
jağdaiyn anau küni Mirtemirden iestip bilgen. Äsem qalai ieken? Jazylyp
şyqty ma ieken? Būl turaly mülde ieşteñe bile almai şarşady.
Tüsine äke-şeşesi kirgen bolyp jür. Olar aman-iesen be ieken?
Basyn qaqşañ ietkizip köterip alğan uly jylandai bir jaman oi oqystan
soğyp, ieseñgiretip tastady. Talai künnen beri meken bolğan kamera
sonşalyq tarylyp ketken siiäqty, dem jetpegendei keudesi qysyldy.
Ornynan atyp tūryp, kameranyñ işinde torğa tüsken qasqyrdai alasūryp,
iersili-qarsyly jüre bastady.
Oqystan şaqqan jylan-oi tūnyñ köñildiñ astañ-kesteñin şyğardy, zälim
jürek bir sūmdyqty sezgendei keudesin jaryp jibere jazdap tulaidy.
“Apyr-ai, şal-kempir aman-iesen be ieken?..”
18
Auyl adamynyñ ūiqysy sergek. Tünniñ bir uağynda jatsa da qūlqynsäride
ūianyp alady. Ūiqysy qanbasa da tūrady, öitkeni bir üidiñ bükil tirşiligi
sonyñ moinynda. Qarşadaiynan şarua baqqan adam ieşqandai jūmysy
bolmasa da tañ atqannan keiin aspanğa qarap, typ-tynyş jata almaidy.
Ūiqysynyñ şala bolğanyna qaramastan Quat qariiä qūlqyn säride tūryp
kiındi. Juynyp alyp, tañğy namazğa jyğyldy. Qūs ūiqyly Aldiiär ūianyp
ketip, Quat qariiänyñ qimylyn añdydy. Dälizden tüsken jaryq arqyly
bölme alaköbelenip tūr. Betin qybylağa berip, kübirlep otyrğan şaldyñ
şoşañdağan saqalyna qarady. Namazğa jyğylğan şaldy körmegeli ne
zaman. Bala kezinde namaz oqyp otyrğan şaldardyñ janyna kelip,
älgilerdiñ isin qaitalauşy iedi. Biraq keiin oqymysty boldy da, bärin
ūmytty. Jasy ūlğaiğan saiyn pende balasy jaratqanğa jaqyndai tüsedi
deuşi iedi qariiälar. Jaratqanğa jaqyndağan şağynda qūran sürelerin
jatqa bilip, namaz oqyp, päni düniedegi pendelikpen jibergen künä
ataulydan tazarğanğa ne jetsin. Oqu, ğylym dep jürip, öz halqynyñ,
ūltynyñ dästür, saltynan sonşalyq alystap, özinen özi jat, bögde bola
bastağanyn keiin-keiin ğana ūğyndy.
Quat qariiä namazyn oqyp bolğanşa Hadişa da tūryp, şai demdep, tösekoryndy jinap, balalardy tūrğyzyp baqşağa daiyndady. İerterek
qimyldamasa jūmysqa keşigedi, Oljam pen Bibini Tatarkadaqy baqşağa
jetkizip, qalanyñ iekinşi şetindegi jūmys ornyna ülgerip baruy kerek.
Kün saiyn osy, tañ atpai tūryp, şai-suyn asyğys işip, ieki balany
süirelep ala jöneledi. Professordyñ üiine köşip kelgeli beri İeljasqa
jaqsy boldy, mektepke özi barady. Tramvaiğa otyrsa on iekinşi qazaq
mektebiniñ janyna aparyp tastaidy. Sabaq aiaqtalğan soñ kün ūzaqqa
qalmai qaityp keledi, daiyndaluğa mümkindik bar. Aldekeñ balanyñ
sabağyna kömektesedi, ärtürli äñgimeler aityp beredi. İekeui tüski tamaqty
birge otyryp işedi. Balağa degen peiili ierekşe. Üş bala birinen soñ biri
kelip, “atalap” moinyna asylğanda ömirdiñ qiiänat-qūqaiyn köp körgen,
nemereniñ zary ötken şerkökirek şaldyñ jibimestei bolyp qatyp qalğan
jüregi ieljirep, iezilip ketedi.
Barlyğy ünsiz otyryp şai işti. Oljas pen Bibiniñ ūiqysy äli aşyla
qoimağan, älsin-äli iesinep, iekeui de auyzdaryna bir üzim nan salğan joq.
Sony körip, Quat qariiänyñ jany dyzyqty.
– Şyraqtarym-au, aştan-aş qalai jüresiñder? Şai işip alyñdar,– dep
ieki nemeresine nanğa mai jağyp berdi. İeki bala tyjyrynyp, teris
ainaldy. – Büitken baqşasy bar bolsyn. Qarğadai balany qūlqyn säriden
ūiatyp, ūiqysyn būzyp... Obal-ai!..
Balalar baqşasy alysta, ata. İerte tūrmasaq ülgere almaimyz,– dep
Hadişa aqtala bastady. Oğan Quat qariiä ieñ bir jaqyn adamyndai
meiirimmen qarady. Onyñ kim iekenin tünde Aldiiärdan iestip bilgen.
Asylhan men myna qyzdyñ kisiligine sonşalyq riza bolyp köñili bosağan.
Ağaiyn adamdar bir-birine jaqsylyqty qaryzğa jasap, iesepke köşken
zamanda nämi qazaq demese ieşqandai jaqyndyğy joq iekeuiniñ jasağan
adamgerşiligi turaly iestip, közine jas üiirilgen.
– Ainalaiyn, baqytty bol! Jasağan jaqsylyğyñ myna balalarymnan
qaitar. Būlardan bolmasa qūdaidan qaitar.
– Oi, ata, bizdiñ jaqsylyğymyz satusyz,– dep qysyla külimsiregen
Hadişa iesinep otyrğan Bibini qūşaqtap, bauyryna tartty.
– Ūiqym keldi,– dedi qyz onyñ aldyna qisaiyp.
– Auylğa alyp ketemin. İeşkim ūiatpaidy. Tüske deiin ūiyqtaisyñdar.
– Ata, auylda at bar ma? – dep ieleñ iete tüsti iesinep otyrğan Oljas.
– Bar, qūlynym, ärqaisysyñnyñ bir-bir taiyñ bar,– dedi şal nemeresiniñ
kekilin sipap.
– Men auylğa ketemin, ata.
– Ketemiz, qūlynym, ketemiz. Äsemdi auruhanadan şyğaryp alamyz da,
äptöbeske otyryp, auylğa zymyraimyz.
– İe-h-ie! Biz özimizdiñ atamyzdyñ janynda qalamyz,– dedi Bibi auzyn
būrtityp. Ūiqysy şaidai aşylyp ketken. Birdeñe aita ma degendei öz
atasyna – Aldiiärğa jautañ-jautañ qaraidy.
– Auylğa biz de baramyz,– dedi qyzdyñ nietin tanyğan professor. – Meniñ
qyzyma da bir taiyñyzdy beriñiz, qariiä.
– Beremin, Aldeke, beremin!..
– Biz qozğalaiyq. Sağat jeti bolyp qalypty. Bügin keşigetin boldyq,– dep
Hadişa ornynan tūrdy. Professor qaltasynan on somdyq qyzyl qağaz
alyp qyzğa ūsyndy.
– Taksimen baryñdar.
– Oi, ata, qoiyñyzşy,– dep Hadişa şyr-pyr bolyp, qyzaraqtai bastady.
– Keşe de berip iediñiz ğoi.
– Meniñ qyzym avtobuspen jüre almaidy. Ol taksimen barady baqşağa,–
dep küldi professor. – Solai ma, qyzym?
– İä,– dedi Bibi bas şūlğyp. – Bizdiñ baqşa degen tu-u-u alysta.
On somdyqty qyzdyñ qaltasyna zorlağandai ietip salyp berdi. Aldekeñnen
qalmaiyn dedi me, joq älde, myna balalarğa özinen jaqyn ieşkimniñ
joqtyğyn oilady ma, Quat qariiä qaltasynan jiyrma bes som şyğaryp,
Hadişağa ūsyndy.
– Al, şyrağym, balalar jaiau jürmesin. Jiğan-tergenim osylardiki.
– Ur-r-a! Baqşağa taksimen baramyz! – dep quana dauystady Oljas syrtqa
şyğyp bara jatyp. – Ata, men kelgenşe auylğa ketip qalma, jarai ma?
– Senderdi tastap, ieşqaida ketpeimin, qūlynym.
Nemereleri ketken soñ şal tyqyrşyp, üige syimady. İerteñ ierte kelemin
degen Asylhan keşikti, ony tospai-aq kete bereiin dese jol bilmeidi.
Birine-biri ūqsas üiler men köşeler. Aiağan jatqan jerdi küni boiy izdese
de tappasyn tüsinip, jipsiz bailanyp otyr.
Aldiiär Aqpanūly şai işip bolyp, Quat qariiänyñ demeuimen stolyn jetti
de, maşinka basuğa kirisken. Mügedek beişaranyñ mūnysy auyldan kelgen
qariiäğa tüsiniksizdeu bolyp körindi, birjapyraq qağazğa birinen keiin biri
tüsip jatqan äripterge qarap säl tūrdy da, kedergi jasamas üşin aiañdap
syrtqa şyqty.
Ülken köşemen äri-beri ağylğan maşinalardyñ şuynan qūlaq tūnady.
Aspan būlyñğyr. Qys kelgenmen jer qara. Auyldan qalyñ kiınip şyqqan
şal qalanyñ şetine kelgende şañy şyğyp jatqan qara jerdi körip,
tañyrqap bas şaiqağan. Būl Alataudyñ bökterindegi Quat qariiänyñ
auylynda bolmaityn qūbylys. Keibir jyldary qardyñ keşigip jauatyny
bar, biraq jeltoqsan aiyna deiin jer aq körpesin jamylyp ülgeredi. Qazir
ol öñir appaq qardyñ astynda jatyr. İerteli-keş saqyldağan sary aiaz
küşine minedi. Kei jyldary qar tym qalyñ tüsedi de, ūsaq mal jaiylymğa
şyğa almai qolğa qarap qalady.
Şal ülken joldyñ boiymen biraz örlep baryp, keri qaitty. Basyna tūmaq,
üstine qara ton, aiağyna pima kigen qaba saqal qara şalğa jürginşiler de,
maşinadağylar da üñilip kelip qaraidy. Jürginşilerge şal da tañ.
Barlyğynyñ üstinde jūqa, jeñil kiım. Köpşiligi jalañbas. Äsirese
jalañbas jürgen äielder köp. Şaştary qobyrap, bürseñdep ketip bara
jatqan äielderge bajailai qaraidy. Qysta ülbiregen kapron çulki kigen
qyzdarğa qarap, bas şaiqaidy.
“Äsem de östip jürip auyrdy-au” degen bir küdik köñilinde kilkip tūryp
aldy.
Qaityp oralsa Asylhan kütip otyr ieken. Ornynan tūra salyp, ieki qolyn
alyp jügirdi.
– Assalaumağaleikö-öm!
– Uağaleikumassalam!
– Jūmysqa soğyp, rūqsat alyp jetkenim osy boldy.
– İe-ie, qaida asyğamyz, balam. Jüremiz be?
– Jüreiik.
– Myna hatty Aiağanğa beriñder. – Aldiiär maşinkağa basylğan bir bet
qağazyn konvertke salyp, jigittiñ qolyna ūstatty. – Syrtyna Quatov dep
jaz.
Atasynyñ qaida baratynyn bilgen İeljas ta äkesine hat jazyp qoiypty.
Syrtyna äkesiniñ aty-jöni men üidiñ adresi jazylğan konvertti atasynyñ
qolyna ūstatty. Şal kempiriniñ kelini men jalğyz ūlğa berip jibergen
sälemdemesin alyp, syrtqa bettegen Asylhannyñ soñyna ilesti.
Taksi ūstap, Äsem jatqan auruhanağa keldi. Atasyn körip, kelinşek iegilip
jylap qūia berdi. Şaldyñ da közi dymdanyp, jypylyqtai bastady.
İekeuine kedergi jasamas üşin jigit syrtqa şyğyp ketti.
– Qalaisyñ, täuirmisiñ, şyrağym?
– Jaqsy bolaiyn dedim, ata,– dep kelinşek köz jasyn syğyp-syğyp aldy.
– Qūdaiğa ne jazğanymyzdy bilmeimin tegi... – Bireu iestip qoimady ma
degendei jan-jağyna jasqana jaltañdady. Tereñ kürsindi. – Meni
qoiyñyzşy. Aiağanğa istegenderin körmeisiz be!? Ädeii ūiymdastyrğan.
Köre almaidy. Aiağandy öziñiz bilesiz ğoi, ol ieşqaşan qaraulyq
jasamaidy. Keñes ükimetiniñ rizyğyn körip otyryp oğan qastyq
oilaityndai Aiağan iesinen adasqan joq. Senbeñiz, ata, jūrttyñ sözine.
Ūlyñyzdyñ jany tazy. Jūrttyñ bäri Aiağandai bolsa jer betinen
jamanşylyq äldeqaşan joğalar iedi.
Äsemniñ işi tolyp qalğan ieken, ieñ jaqyn adamyna baryn aqtaryp aityp
saldy. Auruynan ada-güde aryla qoimağan älsiz kelinşek demniñ arasynda
alqynyp, söilei almai demikti.
– Jä, şyrağym, jä,– dedi şal kelinini tanauy qusyrylyp, tüsi qaşyp
ketkenin baiqap. – Öziñdi öziñ qolğa al. Ainalaiyn ükimet kinäsi joq
adamğa qiiänat jasamaidy. Aiağanymnyñ arty şañsyz, aldy dausyz.
Anañnyñ köri janğyr, işine pyşaq ainalmaityn bir tasmañdai qysastyq
qylğan şyğar.
Şal kelinine qarady, az ğana uaqytta jüdep, sylynyp tüsipti, közi
şüñireiip işine kirip ketken, jağy sualğan, tipti sausaqtarynyñ ieti de
qalmapty. Qu süiegi qalypty beişarany. Öz dertine Aiağannyñ basyna
tüsken auyrtpaşylyq qosylğan soñ jüdemei tūrsyn ba.
– Aiağannyñ adaldyğyna sen qalai senseñ men de solai senemin, şyrağym.
Baratyn jerime baramyn. Jalğyzym üşin janym qūrban.
Atasynyñ sözinen keiin Äsemniñ jüzine qan jügirdi, iezuine bolar-bolmas
qana külki jūqty. Şaldyñ qolyndağy dorbany alyp, auzyn şeşti.
– Asyl apam-ai! – dedi kelinşek ieki közi jasqa tolyp. – Sondai sağyndym
ol kisini. Osydan jazylyp şyqsam, aldy-artyma qaramai apataiymnyñ
janyna baramyn.
– Barlyğyñdy alyp ketemin. Sağan da Aiağanğa da qyzmet tabylady. Ol
siiäqty kändidat näuk şaşylyp jolda jatqan joq,– dedi şal kelinin
jūbatyp. – Ol mektepke derektir bolady qūryğanda. Üi bar, jai bar...
– Aiağanym aqtalyp şyqsa būl qalada bir kün tūrmaimyz,– dep Äsem bir
tüiir sary irimşikti auzyna salyp, tamsandy-ai kelip. – Apamnyñ iısi
şyğyp tūr. Asyl apam!..
Kelininiñ jürekten şyqqan sözi şaldyñ köñilin tolqytty. İenesine qūlai
berilip, bar peiilimen jaqsy köretin kelin sirek. Kelinin qyzyndai
bağalap, älpeşteitin iene de az. Nūrşa men Äsem sol azdar men sirektiñ
ortañ qoldary. Nūrşa men kelinin auzynan tastamai, sonyñ saulyğyn
tilep, jaratqanğa jalbarynyp otyrady. Biraz uaqyt bir şañyraqtyñ
astynda tūrdy, ieşqaşan abaq şytysqan iemes, iekeui talağy jabysqan tatu.
– Kempir senderdi sağynyp, äreñ jür.
– Asyl apam-ai!..
– Seniñ hatyñdy alğannan keiin ieşteñege qarailamai jolğa şyqtym,
şyrağym. Ol beişaranyñ işkeni iriñ, jegeni jelim bolyp, ūiyqtai almai
jürgen şyğar. İe-ie, amaly käni, şydaidy da.
Syrtqa şyğyp ketken Asylhan qaityp oraldy. Quat qariiä ornynan
tūrdy. Äsemniñ közine mūñ tūnyp, qabağy tūnjyrady, sony sezdirgisi
kelmegendei jigitke jyly qabaq tanytyp, küle qarady.
– Densaulyğyñyz tüzeleiin dedi me, jeñeşe.
– Şükir. Bir aptadan keiin sūranyp şyğamyn. Senderdi şarşattyq äbden.
Hadişa, Aqbota üşeuiñe qalai alğys aitarymdy bilmeimin tegi.
– Jazylyp şyğyñyz. Bizge odan ülken alğystyñ keregi joq, jeñeşe,– dep
jymidy jigit.
– Rahmet,– dedi kelinşek dauysy dirildep. – Aiağanğa menen sälem aityñyz,
ata. Jasymasyn. Aqqa qūdai jaq,– dedi Äsem, közine kelip qalğan jasty
irkuge şamasy kelmei. Tağy da aitatyn sözderi köp iedi, tili ikemge könbedi.
– Jä, şyrağym, bosama,– dedi şal dauysyn qataityp. – Aiağanymdy bir
qūdaiğa tapsyrdym.
– Keşke Aqbota keledi sizge. Qandai tapsyrmañyz bar?
Köz şarasy jasqa tolğan kelinşek qinala külimsirep, bas şaiqady.
Auruhanadan şyqqan soñ maşina ūstap, Memlekettik qauipsizdik
komitetiniñ üiine keldi. İesik auzynda tūrğan jas jigittiñ közi birden qara
tony bar qaba saqal şalğa tüsti. Adasyp jürgen şal dep oilağan siiäqty.
Quat qariiä oğan mülde nazar audarğan joq, iempeñdep alğa ūmtylğan, jas
jigit jolyn kesti.
– Toqtañyz! Qaida barasyz?
– Men balamdy izdep jürmin. Aiağan Quatov degen.
– Ata, ol kisimen men söilesip köreiin,– dedi, şaldyñ soñynda kele jatqan
Asylhan alğa tüsti. Beti qaityp, jasqanyp qalğan şal şeginip baryp,
kirer iesiktiñ aldynda äri ötken, beri ötken adamdarğa jautañdai qarap
tūrdy.
Asylhan äskeri kiım kigen jigitpen ūzaq söilesti. Ol qyrsyğyp könbei
tūrğandai bolyp körindi şalğa. Jap-jas bolyp qabağy qalyñ, tüsi suyq
ieken. “Myna päle qyrsyq boldy-au” dep oilağan qariiä tyğyryqqa
tirelgendei qysyldy. Asylhandy mensinbei şirenip tūrğan äskerimen
şeşilip ierkin söilesip ketuge ätteñ tili jetpeidi. Orysşa bilse tüsindirip
aitar iedi. Aiağannyñ naqaq küigenin iestise pende balasy ğoi, jibimes
deimisiñ. Sonan keiin jalğyzynyñ janyna baryp, mauqyn basyp, şerin
tarqatpai ma.
Şal qara tonynyñ öñirin aşyp, meni kör degendei keudesin äskeri adamğa
qarai būrdy. Anau nazar audara qoimağan soñ ädeii qozğalyp, keudesindegi
orden-medaldaryn birine biri soğyp syldyrlatty. Rabaisyz maqtanğandy
jany süimeitin şal amalynyñ joqtyğynan istegen isine ölerdei
qysyldy. Denesin ter jauyp, pysynap terlep ketken soñ tonyn şeşip
aldy.
– Ata, būlar Aiağan ağağa jolyqtyrmaidy ieken. Äkelgen zatymyzdy
qaldyryp, üige qaitamyz,– dedi jigit mūñaiyp. Şaldyñ qabağy būzyldy,
saqaly selkildep, aşuğa mindi.
– Alystan, it arqasy qiiännan süiegin süiretip äkesi kelip tūr dep
tüsindirip aitpadyñ ba mynau maqauğa,– dep şamdana dauystady şal. –
Jalğyz ūlymdy körmei qalai ketemin? Aiağanymmen kezdespei ieşqaida
ketpeimin, şyrağym.
– Qazir Aiağannyñ tergeuşisine jolyğamyz. Sabyr ietiñiz, ata. Aşu –
dūşpan, balañyzğa ziiänyñyz tiıp ketip jürmesin,– degen Asylhannyñ
sözinen keiin aşu şaqyryp, tulai bastağan şal dym boldy.
Kirgen-şyqqan adamdardyñ qağazdaryn tekserip tūrğan äskerige jasqana
qarap, Quat qariiä iesik közinde qimyl-qybyrsyz ūzaq tūrdy. Birazdan keiin
ieki aiağy talyp, şymyrlap tabany ūiyp, tyqyrşi bastady. Ol az
bolğandai ieki iyğy talyp qarap tūryp şarşady. Jetpiske kelgen şal
tügil jiyrmadan iendi asqan jigit te äreñ şydap tūrğan siiäqty. İekinşi
qabattan tüsip kele jatqan adam körse Aiağannyñ tergeuşisi dep oilap,
iekeui de ieleñdese qalady.
Oğan habar jetkeli ne zaman, äli tyrs ietpei otyr. Şal men jigittiñ ümiti
üziluge ainaldy.
– Balam, älgi ūmytyp ketken şyğar,– dedi tözimi tausylğan şal Asylhanğa.
– Söilesseñşi mynaumen.
Jigit kezekşimen tağy da tildesti. Onyñ jaqtyrmağanyn şal qabağynan
baiqady, ieki közi şytynap, iernin jymqyra tistep alğan.
“Türine qarağanda tyz ietpe bireu bolar. Äi, osydan jaqsylyq kele
qoimas” dep oilady şal.
– Äi, şyrağym, älgi adamyñ şyğa ma, joq pa?– dep kezekşige iejireie
qarağan. Şaldyñ ne degenin ol tüsinbedi. – Nägä bolnoi. İa käri şalskii,
panimaiyş, starik men. Kde on?
Kezekşi äldeqaida telefon soğyp, äldekimmen söilesti
Küte-küte nesibebiz sarğaiyp ketti ğoi tegi. Üzeñgi bauy segiz qabat bireu
boldy älgi,– dep küñkildedi şal. Osy ömirinde täueldi bolyr, bireudiñ
aldyna baryp, möliıp otyryp körmegen Quatqa osynşa uaqyt tize bükpei
tūru öte auyr tidi. Balasynyñ jağdaiyn oilap qana sabyr saqtady,
äitpegende kezekşini iterip tastap, ötip jüre berer iedi.
Tergeuşi şal men jigittiñ tözimin birjola sarqyp baryp biraq şyqty.
Özine sonşalyq iltipat tanytyp, jautañdai qarap tūrğan iekeumen bas
izesip qana amandasty. Tüsi suyq ieken. Quat qariiänyñ aitqany döp keldi,
qūdaidyñ tumasyndai tym täkappar. İekeuine köz qiyğymen mensinbei
qarady. Şaldyñ işi mūzdap qūia berdi. Türine qarağanda kesip alsa qan
şyqpaityn tasbauyr tärizdi.
– İä,– dedi ol Quatqa tesireie qarap. – Ne şarua?
– Şyrağym, biz joq izdep jürgen adambyz,– dep qalbalaqtady şal. – Men
Aiağan Quatov degen balanyñ äkesimin.
Jalbyr qas būl joly şalğa bajailap, ūzaq qarady. İezuine jymysqy külki
uialady.
– Jür! – dedi alğa tüsip. Kilt toqtap soñyna ilesken Asylhanğa qal
degendei belgi berdi. – Sen qal osynda.
Jetpistegi şal ilesip kele jatyr-au demesten Maqsūt iekinşi qabatqa
jügire basyp şyğyp, qara üzip ketti. Quat qariiä odan qalyp qoimau üşin
keudesindegi orden-medaldaryn syldyrlatyp, ielpeñdep keledi. Maqsūt ieñ
şetki bölmege kirdi. Şal kelgenşe ornyna jaiğasyp, ony qarsy aluğa
daiyndaldy, qabağyn qars tüiip, iesikten kirip kele jatqan qonağyna alara
qarady.
– İä,– dedi zildenip. – Ne şarua?
– Balammen jolyğuğa keldim, şyrağym.
– Bolmaidy.
– Men onyñ äkesi iedim.
– Nu i çto?
– Aiağan meniñ jalğyz ūlym, şyrağym. Kinäsizden kinäsiz qamap
qoiypsyzdar.
– Ol anti,– dep myrs küldi jigit. Öñi sondai suyq ieken. Közderi
toqailasqan, şaldyñ denesi tiksindi. – Biz kinäsi joq adamdarmen
söilespeimiz.
– Ol ne büldirip qoiypty? Qoi, şyrağym, balama küie jaqpa,– dep
şyryldağan şaldyñ sözin qūlağyna qystyrmady.
– Onymen jolyqtyra almaimyn. Tergeu äli aiaqtalğan joq.
– Äi, şyrağym, men ony ūrlap ketpeimin. Balamnyñ bet-jüzin körip,
qūşağyma qyssam dep iedim. Seniñ de men siiäqty äkeñ bar şyğar. Jer
tübinen keldim. Ūlymmen tildestir, kösegeñ kögergir.
– Bolmaidy,– dedi tergeuşi yzğarlanyp. Şaldy yqtyryp alğysy keldi me,
dürse qūia berdi. – Jalğyz balağa dūrys tärbie bere almaisyñ, ieşe kelip
talap ietesiñ. Myna ordender men medaldardy nege tağyp jürsiñ a?
– Äi, şyrağym, būlardy mağan sen bergen joqsyñ. Nege äkireñdeisiñ öziñ,
a?!
– Sen de äkireñdeme! Men jönin aittym. – Maqsūttyñ dauysy jūmsaryp,
aryny basylyp qaldy. Şaldy aiqaidyñ küşimen yqtyra almasyn
tüsinip, ailağa köşti. – Qamaudağy adammen ieşkimdi jolyqtyrmaimyz.
Tergeu aiaqtalğannan keiin pojalusta. A poka bolmaidy.
– Äi, şyrağym, qazaqtyñ balasy iekensiñ, kömektes. İeñ bolmasa balamnyñ
bet-jüzin köreiin.
– Bolmaidy! Ol qylmysker...
– Ötirik! – dedi şal qalşyldap. – Jala! Meniñ balam taza. Sender oğan
jala jauyp otyrsyñdar.
Maqsūt tartpasynan ieki-üş paraq qağaz alyp, şaldyñ aldyna tastady.
– Oqy!
Şal qağazdy qolyna aldy da, üñilip qarap, qaitadan tastai saldy.
– Orysşa tüsinbeimin,– dedi aşulanyp. – Seniñ qağazyña iemes, präpesiriñe
senemin. Aiağanym kinäsiz. Jaqsylyqpen bosatyñdar, äitpese baratyn
jerge baramyn.
– Jolyñ aşyq,– dep myrs küldi jigit. – Brejnev joldasqa bar. Seniñ ūlyñ
siiäqty antilerge bizdiñ aramyzda oryn joq. Basqa būiymtaiyñ bolmasa,
bölmeni bosat.
Amaly tausylğan şal sūlq otyryp qaldy. Qyzbalyq jasadym-au dep
renjuli. Artyq aitqan sözderin qalai juyp-şaiaryn bilmei, jalbyr qasy
közin japqan, tüsi suyq jigittiñ köñilin qalai tabaryn jäne bilmei
dağdaryp otyr. Ol jau kelip qalğandai digirlep, “bölmeni bosat” dep
qylqyltap tūr.
– Şyrağym,– dedi birazdan keiin şal şarşañqy ünmen. – Men myna
qolymmen kolhoz qūruğa qatysqanmyn. Soğysqa bardym, küni keşege deiin
bel jazbai ieñbek iettim.
– Nu i çto?
– Jalğyz ūlymnyñ didaryn köruge rūqsat alatyndai ieñbegm siñgen şyğar
ükimetke...
– Bolmai-de-ie! – dep kesip aitty Maqsūt, şalğa iejireie qarap. – İeñbek
ietseñ soğysqa qatyssañ qūry qol qalmapsyñ. Temirleriñ syñğyr-syñğyr
ietedi. Jap-jaqsy pensiiä alatyn şyğarsyñ. Al meniñ äkem bes jyl
soğysyp, tesik temir de alğan joq. Soğystan kelgennen keiin on jylğa
sottalyp ketti. Qaityp keldi de ölip qaldy. Sen nemene meniñ äkemnen
artyqsyñ ba?
Şal bir uys bolyp bürise tüsti. Jas jigittiñ ieski jarasynyñ auzyn
añdusyzda tyrnap alğanyna myqtap abyrjydy. Yzağa bulyqqan jigitke
ūrlana qarap qoidy, ūratyn adamdai ieki jūdyryğyn tüiip alypty, jüzi
tütigir ketken.
– Keşir, şyrağym,– dep kümilji ün qatty. – Seni tabalau üşin atpap iem...
Keşir...
– Pensiiä alasyñ, orden alasyñ. Jetpis, seksen, toqsan jyl şalqyp ömir
süresiñ. Būl kimniñ arqasy? Ükimettiñ!.. Keñes ükimetiniñ! Partiiänyñ! –
dep aşulana aiqailady jigit. Būğyp bürisip otyrğan şal selk ietip,
salbyrap tüsip ketken basyn köterip aldy. – Al jalğyz balañ soñ ükimetke
qarsy. Keñestiñ saiasatyna qarsy ügit jürgizedi, partiiänyñ közine topyraq
şaşady. Al sen balaña şañ jūqtyrğyñ kelmeidi. Bezobrazie!
– Balam kinäsiz,– dep kübirledi beti qaityp qalğan şal. – Köñili tas
körmañdailardyñ isi būl. Sen Aiağandy bilmeisiñ. Bilseñ būlai demes iediñ,
şyrağym.
– Bilemin! Bilgende ieşe kak bilemin,– dep tepsindi tergeuşi. – Ony da, älgi
meşel professordy da bilemin. Aldiiär Aqpanūlynyñ orny da türmede.
Ol qany sorğalağan ūltşyl. Tazalau jüretin bolsa ieñ birinşi sol qaqpas
keter iedi. Ökinişke orai, professorsymaq ol künge jetpeidi. Onyñ
künderi sanauly.
– Qoi, şyrağym,– dedi şal bas şaiqap. – Tiri adamğa jamandyq tileme.
Tirige jaqsylyq, baqyt tileu – şart. Tiri pendeni iel-jūrttyñ tilegi
köterip, jelep-jebep jüredi. Tilekşisi köp kisiniñ abyroiy biık ämända.
– A-a-t-a-syna nälet! – dep kijindi tergeuşi. – Ondai sümelekterdi atu
kerek!
Şal yzadan jarylyp keterdei bolyp, ieki beti dolyryp, şeke tamyrlary
bileulenip ketken jigitke şoşyna qarady. İeki közi qantalap ketipti.
“Tüsi netken suyq iedi mynanyñ. Osy auru bolmasa qaitsin”.
Şaldyñ jüregi tiksindi. Mynau tergeuşiniñ qolyna tüsken adamnyñ
jağdaiynyñ qandai bolaryn tüsingen Quat qariiä jalğyzyn oilap, basy
qañğyryp, ieseñgirep otyryp qaldy. Köñilinde jylt ietken jylylyq joq
tasbauyr pende kimdi aiasyn?! Kisige jaqsylyqty qimaidy mūndailar.
Mynanyñ qolyna tüsken Aiağan ne küide ieken?
“Qūlynym-ai!”
Keudesi qars airylardai tereñ kürsinip, süiretilip ornynan tūrdy. Köziniñ
aldy būldyrap, basy ainaldy. Qūlap qalmas üşin oryndyqtyñ
arqalyğynan ūstap, közin jūmdy.
Kisiligi joq nemege sonşa jalynğanyna namysy kelip, keudesinen lyqsi
köterilgen sūrapyl aşudy tejeu üşin astyñğy iernin tistep alyp, aqylyn
araşağa şaqyrdy.
“İtpen it bolsa, Quat. Sabyr saqta. Şyda. Şydap baq” dedi aqyly basu
aityp. Lap ietip tūtanyp ketuge şaq qalğan aşu birtindep tarqady.
Quat qart qara tonyn qoltyğyna qysyp alyp, syrtqa bettedi. İesigin
japqan soñ Maqsūt alğa tüsip alyp, siyr jorğasyna ūqsas jürisine salyp,
ūzap bara jatty.
Qūlap qalardai teñsele basyp, Quat qariiä kelgende ol iesik auzynda,
kezekşiniñ janynda tūrğan.
– İendi mūnda kelip äure bolmañdar. Aiağan Quatovqa ieşteñeniñ keregi joq.
Onyñ qarny toq,– dedi de şūğyl būryldy.
– Sen tuğanda anañ ūl taptym dep qalja jedi-au,– dep kürsindi şal.
Maqsūt jalt qarady, biraq aityp jiberetin aşy sözdiñ retin tappai
tosyldy. Şal qynjyla bas şaiqap, küñirene söiledi. – İeldiñ sengeni sen
siiäqtylar bolsa şekesi qyzar, qyztalaq. Senen jaqsylyq kelmes ieşkimge.
Kelmes!.. Qolyña bilik berse qazaqtyñ dalasynda iske jarar bir jaqsy
adam qaldyrmassyñ myna sūryñmen.
– Qysqart! – dep tistene dauystady tergeuşi.
– Ataña nälet! – dep aiqailady şal. – Sendei qanypezer, qanşeñgeldi
būndai jerge qalai tauyp ala qūiady ieken-iei?!
Maqsūt şalmen salğylasyp tūrğannan tük tappasyn bilip, domalanyp
tūra qaşty. Tepsinip onyñ soñynan tūra ūmtylğan Quattyñ jolynküzetşi
kesti, Asylhan kelip qoltyğyna jarmasty.
Yzağa bulyğyp, aşuğa mingen şaldy syrtqa alyp şyğu oñaiğa tüspedi.
Qūr aiqai, aşumen ieşteñe tyndyra almasyn Asylhan oğan äreñ
tüsindirdi. Küzetşiden sälemdemen qalai beruge bolatynyn sūrap alyp,
şal men jigit syrtqa şyğyp, iekinşi iesikke qarai iempeñdedi. Nūrşa berip
jibergen sälemdeme jäne Aldiiär men İeljastyñ hatyn jöneltkennen keiin
olar jauap kütken.
– Odan jauap bolmaidy,– dedi sälemdemeni qabyldap alğan jigit. Sebebin
tüsindirgen joq, iemen iesiktiñ ortasynan oiyp jasağan terezeni sart japty.
Şal jigitke, ol qariiäğa qarady. Aila-şarğysy tausylğan şal tereñ
kürsinip, saqalyn sipady da, syrtqa şyqty.
– Basqa qandai amaly bar, şyrağym? – Asylhan ünsiz, ülken kisige qandai
aqyl bererin bilmei, basy salbyrap, oilanyp tūr. – Şyndyqqa jetetin
jerdi körset mağan. Şyndyqqa jetpesem süiegim qalar sol jerde.
Jalğyzym üşin jan pida.
– Üige baraiyq, ata. Aldiiär ağa bir jolyn tabar,– degennen basqa Asylhan
ieşteñe aita almady.
– Şyndyqtyñ, ädildiktiñ ordasy dep jürgen astanamyz osy ma?
Jigit jauap bergen joq. Aqyryn ğana kürsindi de, aiañdap alğa tüsti.
19
Sälemdeme alamyn-au degen oi sanasyna kirmegen Aiağan anasy berip
jibergen qūrt pen irimşikke tamsanyp, balasynyñ hatyn oqyp, köñili
būzylyp, alqymyna jas tyğyldy. İeljastyñ jazğany ieki-aq söilem:
“Köke, seni sağyndyq. Tez kel” depti. Jigittiñ jüregin sağynyş kernep,
kişkentai balalaryn – İeljasyn, Oljasyn, Bibisin oilap, jany
jabyrqady. Dorbanyñ auzyn aşyp qoiyp, anasynyñ qolynan şyqqan
qūrt, irimşikke qarap ün-tünsiz ūzaq otyrdy. İeki japyraq irimşik jedi, bir
tal syqpa qūrtty auzyna salyp, ūzaq talmady. Dorbanyñ auzyn bailap,
jastyğynyñ astyna tyqty da, professordyñ hatyn oqydy.
“Aiağan balam! Aman-iesensiñ be? Būlar nege ündemei jatyp aldy dep söge
jamandama. Meniñ jağdaiymdy öziñ bilesiñ. Syzdyqty LTP-ğa alyp ketti.
Bala-şağañ osy üide. Nemereniñ zaryn tartqan adam iedim, olar kelgeli beri
ömirge degen qūştarlyğym ūianyp, adam qataryna qosyluğa ainaldym. Bibi
degen altyn qyz meniñ janyma ieşkimdi jolatpaidy. Men onyñ
jekemenşik atasyna ainaldym. Bibiniñ arqasynda Anderson boldym. Küni
boiy iertegi qūrastyramyn.
İeki ūl öte bauyrmal. Öz atalary kelgeli meni mensinbeitin boldy. Äsem
turaly söz qysqa. Ol täuir. Kelesi aptada üige şyğyp qalar. Bala-şağañ
osy üide tūra beredi. Hadişa degen altyn bala ieken. Bar auyrtpalyqty
Asylhan iekeui köterip jür. Qazaqtyñ barlyq balasy osy iekeuindei bolsa
dep armandaimyn.
Men jaqynda auruhanağa jatamyn. Densaulyq künnen künge tömendep
barady. Meni qoişy. Meniñ iesil-dertim öziñ. Seni oilasam qabyrğamdy bir
qanypezer qaqyratyp sögip jatqandai qinalamyn. Amalym ne, meşel
baladai ornymnan tūra almai jatqanym mynau. Denim sau bolsa sen üşin
şyryldap otqa tüsuden taiynbas iedim.
Mūnyñ bärin köñil üşin aitty deme, balam. Būl jüregimniñ sözi”.
Aldiiär Aqpanūlynyñ haty osy arağa deiin taza, ary qarai syzylğan,
öşirilgen. Jekelegen söilemder qalğan. Hattyñ ieñ soñğy jağy ğana
qalypty.
“Şyda, şyrağym. İeñ bolmasa bir ädil pende qalğan şyğar degen
ümittemin. Bärine de asqan tözimdilikpen könuge tura keledi. Şydam kerek,
şyrağym.
Seniñ aldyñda ötelmes aiybym baryn bilemin. Sol aiybymdy qaitsem
juamyn dep alasūryp jatqan jağdaiym bar.
“Batar künniñ atar tañy bar” deidi. Bizdiñ de tañymyz atyp, tauyğymyz
şaqyrar. Är azğynğa bir zaual keler tübi. Şyda, şyrağym, şyda... Qūdai
amanşylyqpen qauyşuğa jazsyn.
Ağañ Aldiiär”.
Maqsūttyñ oilap tapqan köp jalasy qaptağan aş qasqyrlar sekildengen.
Sol qorqaulardyñ qorşauynda qalğandai, iendi qūtylu mümkin iemestei
şarasyz küige tüsip, basyn qaiğy qañğyrtqan Aiağan ūstazynyñ hatyn
oqyğan soñ köñildendi. Aldekeñniñ hatynyñ negizgi tūstaryn öşirip
tastağanmen Aiağan onyñ ne jazğanyn iştei bağamdady. “İeñ bolmasa bir
ädil adam qalğan şyğar” depti. Jigittiñ sanasyna säule tüsti. Demek olar
qarap jatqan joq. Tergeuşiniñ japqan jalasy özinen özi şyndyqqa ainala
salmaidy. Onyñ qağazğa tüsirgenderi şyndyqqa ainalu üşin Aiağannyñ
kelisimi kerek, iağni ol özin-özi jyğyp bergende ğana is tämäm. Maqsūttyñ
qolynda būltartpas derekteri bar ma? Ärine joq. Bir top adamnyñ haty
bar deidi. Qaida ol hat? Brejnevtiñ beinesi me? Aiağan Quatov suretşi
iemes, olardyñ tauyp jürgeni balalardyñ şatpağy şyğar. Sondyqtan būl
aiypty moinyna qoiyp bere almaidy. Tağy ne? Auğanstan ba? Ony da
moiyndamaidy. Derekti däleli joq onyñ. İermak turaly da ieşteñe degen
joq. Moiyndamaidy. Olardiki qūry söz. Söz, söz!..
Myna tas qabyrğanyñ işinen jaryq düniege şyğu üşin küresu şart...
Jaryq säule – ömir. Ömir – toi iemes. Ömir – jantalas. Aiağan sözin jalañ
mūzarttyñ şyrqauyna örmelep bara jatqan alpinistei sezindi. Säl
bosañsysa qūrdymğa qūlaidy. Ne ömir, ne ölim. İekiniñ biri. Ölmeudiñ bir
ğana joly bar. Ol – jeñis. Üş birdei qūlyny jolyn tosyp, tileuin tilep
otyr. Aiağannyñ ömiri özine ğana arnalmağan, onyñ ömir-tirligi üş
botasynyñ menşigi. Sondyqtan jeñiluge, Maqsūt qūrğan torğa op-oñai
tüse saluğa qaqysy joq. Küresedi.
Jalğyzdyğyn oilap, jabyğyp jürgen Aiağan professordyñ hatynan keiin
ruhtanyp, öz küşine degen senim paida boldy. Kameranyñ işinde äri-beri
teñselip jürip oişa Maqsūt pen özin bezbenge saldy. Şarşy toptyñ
aldyna şyğyp, aşyq aitysqa tüsse odan basym bolaryna kümäni joq.
Onyñ küşi – aqyl parasatynda iemes, Memlekettik qauipsizdik komitetiniñ
atynan söileitin ökilettiliginde. Jäne ony jaqtaityndar da köp. Al
Aiağanğa jaqtasar kim bar? Meşel baladai ornynan tūra almai jatqan
ūstazy professor Aldiiär Aqpanūly ma? Älde oquğa tüse almai qūrylysta
jūmys istep jürgen Asylhan ba? Bälkim, Hadişa kömekteser. Barlyğy
süieui joq qazaqtyñ balalary. Üisiz-küisiz qañğyryp, qala kezip tūraqtai
almai jürgen jastar az ba? Äne, solar ūlttyñ bolaşağy. Osylar qazaqtyñ
bolaşağy iedi dep mañdaiynan sipap, qamqorlyq jasap jatqan kim bar?
Qolyna bilik tise ärqaisysy öz jaiyn küitteidi. “İerteñim qalai bolar
ieken” deitin kim bar? Ūltynyñ bolaşağyn oilar, sol üşin otqa tüser
Kenesarydai azamat qaida?! Qazirgiler kimniñ arbasyna otyrsa sonyñ änin
aituğa maşyq. Al ūltynyñ namysy üşin qara bastyñ qamyn ūmytyp,
qyzyğyn tärk ietken jan Syzdyq töredei-aq bolsyn. Syzdyq töre!..
Aruağyñnan ainalaiyn iesil ier. İelin süigen ier sendei-aq bolsyn. Basyna
qanşalyq qiyndyq tusa da, orys patşasynyñ almas qylyşy töbesinde
jarqyrap, keñirdegine taqalsa da halqyna degen adaldyğyn, perzenttik
mahabbatyn joğaltpağan asyl azamat. İendi qaityp senderdei ierler tuar
ma? Qazirgilerdiñ barlyğy az kündik abyroi, arzan ataqtyñ qūly bolyp
ketti ğoi... Ätteñ!.. Arzandap ketti adamdar...
Aiağan suyq jymidy. Kişkentai terezege qarady. Däl qazir sol terezeden
dünieden ieñ jaqyn adamdarynyñ biri Syzdyq sūltannyñ aruağy ienip, özin
mynau azaptan qūtqaryp alatyn tärizdendi.
“Seniñ jolyñmen jürmegenmen tuğan halqyma, ūltyma satqyndyq jasağan
joqpyn, baba. Aldiiär Aqpanūly Kenesary babama qalai ara tüsse, men de
seni däl solai qorğadym. Sol üşin qudalandym. Jolym jabyldy. Öitkeni
bizdi qorğaityn säbi şyndyq öte älsiz. Öte älsiz. Onyñ da ösip, jetiletin
küni keler, baba. Keledi ol kün. Mindetti türde keledi”, dedi Aiağan
kübirlep. İesimi ärqaşan jadynda jüretin qasietti adamnyñ aruağymen
tildestim dep oilady.
Aiağan aiadai bölmede äri-beri teñselip jürip oi tükpirin aqtardy...
Aqyldy, parasatty adamdar az iemes ömirde. Oñaşada älgilerdiñ barlyğy
taisalmai söileidi, aqyly jetken jerge deiin ädil boluğa, tek aqiqatty
aituğa tyrysady. Mysy basar azulylardyñ ortasyna tüskende şyndyq
dep şyryldap jürgen şermendeler auzyn buğan ögizdei bolady da qalady,
ädiletsizdiktiñ ieñ soraqy türin köre tūra ündemeidi. Biligi bar öktem
küştiñ qarapaiym adamğa jasap jatqan qiiänatyn köre tūra baiqamağan
bolyp, teris ainalady. Apyr-au, sonda halyqtyñ mūñyn, qaiğysyn,
qasiretin kim aitady? Halyq arqa süier azamat qaida? Kenekemdei, Syzdyq
sūltandai ieli üşin basyn almas qylyşqa tosyp berer marqasqalar tuar
ma?
Pikiri, oiy bar adamdar ündemeuge üirendi. Nege? Olar qorqynyşqa
jeñilip bolğan. Keşegi şyndyqtyñ bügin özine syn bolaryn, sol üşin
küiip ketu mümkin iekenin aqyly bar adamdar tüsinedi de, beker şarşamau
üşin ieşteñeni körmeuge, iestimeuge tyrysady. Söitip olar özin jeñu
arqyly uaqytty jeñedi. Özin özi jeñe almağan talai pende uaqyttyñ
jağasyna jarmasyp, onyñ bir silkigenine jaramai jalpasynan qūlap
jatady.
“İerteñ zaman özgerip ketse, künim ne bolady?” degen qorqynyşty oi öz
bağasyn biletin adamdardyñ aiağyn tūsap tastağan. Adam şirkin öziniñ tük
iemestigin bilgen sätten bastap tek qara basynyñ qamyn oilaidy, basqa
üşin bas auyrtpaidy, ieldiñ mūñ-mūqtajyna iştei küizeledi, biraq
ündemeidi. Ündegennen ieşteñeniñ özgermesine közi äbden jetken. Ündese
pälege qalaryn jäne biledi. Äldekimniñ demeuimen joğaryğa şyğyp alğan
aqyly kem äldekimniñ auzyna qarap, işinen jek körip otyrsa da
jaramsaqtana jymiiädy. Basqa amaly joq beişaranyñ. Jağalasuğa
jaramaidy. Jemtik bolmas üşin jağympazdanuğa üirenedi, oñaşadağy
qorazdyğy adyra qalady. Jağalasqandar professor Aldiiär Aqpanūlynyñ
kebin kiedi. Nemese jalğan jalamen türmede jatady. Yryq bermei, äl
bermei tulağandarğa basqaşa täsil qoldanady, “şu asaulardyñ” qanğa
bylğanğan denesi arada biraz uaqyt ötken soñ taudan, qalyñ ağaştyñ
arasynan nemese şūñqyrdan, trubanyñ işinen tabylyp jatady. Mine,
şyndyq üşin kürestiñ nätijesi. Qoğam dertti. Dertti!.. Onyñ iemi –
şyndyq. Ony şyndyqpen ğana iemdep jazuğa bolady...
Aiağannyñ denesi türşikti. Ornynan tūryp, äri-beri teñselip jüre bastady.
Aiadai bölmeniñ işi azynap suyp ketken sekildendi, otyryp-tūryp ärtürli
jattyğular jasauğa kiristi.
– Bäribir şyndyqsyz ömir süruge bolmaidy. Halyq üşin şyndyqtan
qymbat ieşteñe joq. Sebebi – ol halyqtyñ ömiri,– dedi Aiağan bireu tyñdap
otyrğandai dauysta söilep. Qimylsyz jata bergenniñ äseri me, demniñ
arasynda alqynyp qaldy. Tösegine kelip otyrdy da, dorbanyñ auzyn
ağytyp, irimşik jedi.
Közin jūmyp anasynyñ beinesin ielestetti. Samaiy ağaryp ketken ieken
deidi, betin şimailağan äjim tereñdei tüsken tärizdi. Ol kisi birnärse
degen siiäqty, biraq Aiağan ieşteñe iestimeidi. Közin aşyp aldy, anasynyñ
beinesi äpsätte ğaiyp boldy. Ol közin aşqanyna ökindi.
Anasynyñ buyn-buyny auyratyn, soğan qaramastan tañ atqannan keş
batqanşa tynym tappauşy iedi. Jatyn orynğa kelgende aiaq-qoly syzdap,
bebeulep jany közine körinetin. Jazdy kün şildeniñ özinde temir peşti
örtep jağyp, qol-aiağyn aiudyñ nemese borsyqtyñ maiymen sylap,
yñyrsyp otyruşy iedi. Tünniñ bir uağyna deiin qinalyp, kirpik aiqastyra
almai jatatyny iesinde. İertesine qūlqyn säride tūryp, üirenşikti
typyrğa qaita kirisetin. Anasyna jany aşyp, “nege typyrlai beredi ieken,
typ-tynyş jatpai ma” dep nazalanatyn. Nūrşa beişara diñkesi su
kötermei auyryp jürse de şaljiyp jatyp almai siyryn sauatyn, mai
şaiqaityn, nan pisiretin, qoly qalt bosai qalsa maldyñ jappasyn jinap
kelip ilep, külşelep jaiyp, tynyş tappaityn. Alpystyñ mol işine
kirse de mazañ, tañ atqannan iel orynğa otyrğanşa tepeñ-tepeñ jüris.
Ondai jüriske jas kelinşekterdiñ işinde ilude bireui ğana şydar.
Köpşiligi küni boiğy jūmystan tityqtap kelip, keşki tamaq jasauğa
şamasy kelmei tyrapai asady. Al qara ormandai qabyrğaly qalyñ ieldi
jalmağan aştyqtan aman qalğan analar mülde basqa. Olardy qiynşylyq
ta, auru-syrqau da mūqata almaidy. Olar jeñilse tek uaqyttan ğana
jeñiler.
Qyñqyl-syñqyly köp anasyna jany aşyp, oğan kömektesuge ūmtylatyn,
şamasy kelmeitin şaruağa kimeleitini iesinde. Aiağan myqşyñdap, äli
kelmei jatqanda baiğūs anasy yñqyl-syñqylyn ūmytyp, özi kirisip
ketetin. Aiağannyñ jan qinap jūmys istegenin körse Nūrşanyñ şybyn
jany şyrqyrap, qūiryq basyp otyra almaityn. Qabyrğasy qatyp,
qatarğa qosylğan kezinde de ata-anamnyñ qolyndağy auyrtpalyğyn aldym
dep aita almaidy. İeki käri bar şaruany ieşkimge jalynbai-aq özderi-aq
tyndyratyn. Jūrttyñ balasy qūlqyn säride tūryp, tañğy salqynda
ūiqysyn aşa almai dirildep-qalşyldap, badağa siyp aidap tepeñdegende
būl şaljiyp tätti ūiqynyñ qūşağynda jatatyn. Ata-ana tapqantaianğanyn ieki ūldyñ auzyna tosyp, iekeuiniñ üstine jamady.
Aiağan jetimsizdik körip, qinalğan joq, äkeniñ däuletiniñ arqasynda
jyltyrap kiınip, şalqyp jürip ömir sürdi. Jazğy demalysynda özi
qūralyptas balalar sekildi aqşa tabu üşin qūrylys otriadyna qosylyp,
auyr jūmysqa jegilgen joq, telim-telim bop tentiremedi. Basqalar
“qaitsem qarnym tūiady” dep tirşilik üşin jer şūqyp, nesibesin terip
jürse, mūny ömirdiñ ruhani jağy köbirek alañdatty. Şamasy kelgenşe,
tözimi jetkenşe oquğa tyrysty, sonyñ arqasynda tirşilik qamymen
jürgen qatarynan alğa ozdy. Qarapaiym qara şaldyñ balasy bola tūra
orys tilin basqalardan jetik meñgerdi, universitetti qyzyl diplommen
bitirdi, iekiniñ birin ūnata bermeitin asa kidi, kirpiiäz – professor Aldiiär
Aqpanūlynyñ senimine kirdi, onyñ süiikti şäkirtine ainaldy. Ataqty
ğalymnyñ senim artqan şäkirti bolğandyqtan tasy örge domalap,
maqsatyna köp kedergisiz jetti, aspiranturasyn bitirer-bitirmesten
kandidattyq dissertatsiiäsyn qorğady. Ras, jeñis oñai kele salğan joq,
Mūsa Bailarovtyñ jaqtastary jan-jaqtan jabylyp, jağa jyrtuğa deiin
bardy. Olar Aiağannyñ ğylymi ieñbeginen ūltşyldyq izdep dalbasalady,
“disertant orys pen qazaq halqynyñ arasyna ot tastağan, dostyqqa qiiänat
jasağan” degen siiäqty aiyptar taqqan. Jas ğalymdy Mūsa Bailarovtyñ
qūrğan torynan professor Aldiiär Aqpanūly alyp şyqty. Ol kezde
Aldekeñ asa bedeldi iedi, Mūsa Bailarovtyñ sybailastary mäsele şeşetin
biık mansaptarğa jete qoimağan-dy. Olar köp bolğanmen köbik iedi. Al
Aldiiär Aqpanūlynyñ atağy jer jaratyn. Ol süiikti şäkirtin tūmsyqtyğa
şoqytpady, qanattyğa qaqtyrmady, daulasyp jürip doktorlyq
dissertatsiiäsyna özi qalağan taqyrypty alyp berdi.
Būl Aldekeñniñ ieñ soñğy jeñisi iedi. Osydan keiin Mūsa Bailarovtyñ tasy
örge domalap, qyzmeti joğarylady da, onyñ sybailastarynyñ sūrapyl
şabuyly bastaldy. Jan-jaqtan jabylğan şabuyl onsyz da qaiğyqasireti, jüreginiñ jarasy köp professorğa ies jiiüğa mümkindik bermedi.
Ädettegi bir partiiä jinalysynan ony jedel järdem alyp ketken. Sodan
auruhanada tört ai jatyp şyqty, oqystan jabysqan dertten qūlantaza
aiyqtyryp aluğa meditsinanyñ qūdireti jetpedi. Ol kisiniñ tösek tartyp
jatqanyna bir jyldan asty. Bötelkeden basqa uaiymy joq jalğyz ūlğa
sense şal äldeqaşan aştan öler iedi. Bostandyqta jürgende kün saiyn
baryp, Aldiiär Aqpanūlynyñ tamağyn berip, däretke otyrğyzyp, bölmesin
tazalap qaitatyn. Oilamağan jerden ieki jigit kelip, ala jönelgende
“Aldiiär Aqpanūlyna baryp, kömektesip tūr” dep Asylhanğa ötiniş jasai
almap iedi, osynda kelgennen keiin ūstazyn oilap, işin it tyrnağandai
qinaldy. Köñiline küdik şapqaly qaşan. Aiauly adamynyñ tirliginen
küderin üzip qoiğan.
Bir ūlttyñ maqtanyşyna ainalğan birtuar azamattyñ ieşkimge kerek
bolmai dalada qalğany sol memlekettiñ tizginin ūstağandardy
oilandyrmaitynyna Aiağan mülde tüsinbeidi. Ondai adamdar köp iemes qoi,
sausaqpen ğana sanarlyq tūlğalar nege memlekettiñ tiziminde bolmaidy?
Olar memlekettiñ maqtanyşy, ūlttyñ bailyğy iemes pe?! Myna zamanda
birtuar marqasqa ūldar iemes, äldekimniñ jetegimen jürip, ülken mansapqa
jetkenderdiñ aty ozyp tūr. Birtuarlardyñ tağdyry sol mäñgürtterdiñ
qolynda. Mazaq!.. Keşelerge mazaq bolğan ğūlamalar... Qolynda biligi bar
kemtalanttarğa külki bolğan qairan zaman-ai! Uaiymy qara basynyñ
qamynan aspaityn meşkeilerge qarap qalğan halyqtyñ mañdaiynyñ sory
bes ieli ieken. Mañdaiyndağy bağy, abyroiy bolğan arysynyñ tağdyryna
ara tüse almağan ieldiñ ierteñinen ne qaiyr. Abyroiyn qorğai almağan
ieldiñ sory qalyñ. Ondai ieldi kez-kelgen kemtalant qoidai örgizedi, bir
şybyqpen aidaidy. Bas şūlğudan basqany bilmeitin momyn ieldiñ körgen
küni osy iendi...
Aiağan kürsindi. Ornynan tūryp, aiadai bölmeniñ işin şarlady. Oiy san
saqqa jügirdi. Aldekeñniñ haty köp oi saldy. “Beişara tiri ieken ğoi” dedi
jüregi jylyp. Ornynan tūra almai jatqan professordy qamqorlyğyna
alğan Asylhanğa degen alğysynda şek joq. “Azamatym-ai! Arystanymai!” dedi kübirlep. Oğan degen bar alğysy osy ieki auyz sözge siyp
ketkendei.
Aiağan ieñsesin basqan zil salmaqtan qūtylğandai boiy jeñildep qaldy.
Bala-şağasynyñ jağdaiyn oilap, işkeni iriñ bolyp iedi. Olarğa aiauly
ūstazy qamqor qolyn sozypty. Ol kisi äli künge mūny tañ qaldyrumen
keledi. Mine, ornynan tūra almai jatyp ta zor qairat körsetip, ülken
azamattyq minez tanytty. Küni ierteñ-aq ūstazynyñ myna qapastan
şyğaryp alaryna sendi.
“Ol ieşqaşan jeñilmeidi. Ol kisini jeñu mümkin iemes. Aştyq ala almağan
Aldekeñdi jeñemin deu bos dalbasa. Onyñ jany özinde iemes, samrūq
qūstyñ uiasynda. Samrūq qūstyñ uiasyn jaratuşy bir alladan basqa ieşkim
bilmeidi. Aldekeñdei azamat mäñgi jasaidy” dep kübirledi Aiağan.
Şäkirti üşin janyn jep, jantalasyp jatqan ūstazyna mäñgilik ömir
tiledi. Şyndyq üşin ajaldan da taiynbas, taisalmas birbetkei
professordyñ ieşteñeden qaitpasyna sendi. İeñsesi tüsip, ümiti üzilip,
tirşilikten baz keşe bastağan jigit ūstazynyñ hatynan keiin şiryğyp,
şirap, ülken iske kiriserdei beldi bekem budy.
Ony alda talai şyrğalañ kütip tūr iedi.
İesik aşylyp, mysyqşa basyp, küzetşi kirdi. Äkelgen tamağyn qoiyp,
syrtqa şyğuğa yñğailanğan.
– Jigitim,– dedi Aiağan oğan jaqyndap kelip. – Mağan bir japyraq qağaz ben
qalam tauyp bere alasyñ ba?
Jigit läm demesten şyğyp ketti. “Qorqady, äkelmeidi” dep oilağan.
Qatelesipti. Köp ūzağan joq, iesik aşylyp, jigittiñ didary körindi.
– Bireu baiqap qalmasyn, bizde tärtip qatal.
– Rahmet! – dedi Aiağan qağazdy alyp tūryp. – Tağy bir ötinişim bar.
Hatymdy adres boiynşa jetkizip berseñ öle-ölgenşe jaqsylyğyñjy
ūmytpas iedim.
– Körermiz,– dedi jigit şyğyp bara jatyp.
Qolyna qalam-qağaz tigennen keiin tamaqqa mülde täbeti şappady.
Otyryp alyp, basynan ötken jağdaidyñ barlyğyn baiandap, ūstazyna hat
jazdy. Özine tağylğan aiyptardy tizdi, bir top studenttiñ aiğaq haty
turaly aitty, Almasty tauyp, mäseleniñ anyq-qanyğyn bilu kerektigin
ieskertti. Hatynyñ soñyn üş botasyna – İeljas, Oljas, Bibige bağyştady.
“İeljas, Oljas, kip-kişkentai altyn qyzym Bibi! Senderdi sağyndym.
Üşeuiñdi de qūşaqtap, qūşyp süidim. Biriñdi-biriñ syilap jüriñder.
Kökeleriñ”, dep jazdy. Aitatyn, aitqysy kelgen jyly-jyly sözderi köpaq iedi, qağaz jetpei qaldy.
Sartap sağynyş köñilin mūñğa böledi. Üş botasyn oilap, jany odan
saiyn jabyrqai tüsti. “Äsem tezirek sauyğyp şyqsa ieken” dep tiledi.
“Qyryq qatynnyñ tolğağy qatar kelipti” degendei özin ūstap ketken küni
Äsemniñ aiaq astynan auruhanağa tüskeni Aiağannyñ alañ köñiline şeşimi
joq jūmbaq bolyp kirgen. Jan-jaqty oilandy, älgi jūmbaqtyñ däl
jauabyn tappağanmen iekeuiniñ bir künde tosyn jağdaiğa tap bolyp, balaşağanyñ qarausyz qaluynda bir syr bar siiäqty körinip, jany şoşyğan.
Sol küdik är sät saiyn ainalyp soğyp, zäresin ūşyrady, osyndaida bir
sūrapyl qater tönip kelip qalğandai şybyny şyrqyraidy.
Mine, qazir de sol sezik oqystan soqty, Aiağan selk ietti, tūla boiy
qalşyldap, basyna qan şapşydy.
– Opyr-ai,– dedi dauysy dirildep. – Bala-şağam aman bolsa ieken. Ol
näletter ieşteñeden qaitpaidy ğoi.
Äri-beri teñselip jürip özin-özi jūbatty. Balalaryn auylğa jiberudi
oilady. “Äsem auruhanadan şyqqan soñ balalardy alyp, kökemmen birge
auylğa ketedi” dedi. Öziniñ jağdaiyn mülde oilağan joq.
Manağy jas jigit iesik aşyp, işke kirdi. Mūrty iendi ğana tebindegen
jigitke Aiağan jalbaryna qarady, ol qorqyp tūrğan siiäqty, ieki közi japaqjapaq ietedi.
– Ainalaiyn, inim, mağan bir jaqsylyq jasai gör,– dedi ol dauysy
būzylyp. Közinen byrş ietip jas şyğyp ketti. Küzetşi jigit dap-dardai
adamnyñ jylağanyn körip, soğan özi kinälidai abdyrap, abyrjyi bastady.
– Jaqsy, ağa! Aparyp beremin... Bügin... Jūmystan keiin...
– Rahmet! – dedi Aiağan köz jasyn alaqanymen sürtip, jazğan hatyn jigittiñ
qolyna ūstatty. – Adresti şetine jazdym.
Jastyğynyñ astyna tyqqan dorbany aldy da, auzyn şeşti.
– Qūrt, irimşik al, inişek,– dep jyly jymidy.
– Rahmet ağa,– dep ol bir-bir tal qūrt jäne irimşik aldy.
Jigit Aiağannyñ qolyn qysyp, şyğyp ketti. Köñilin kireukelegen jylauyq
mūñ tarqap, jany jadyrady. İeki arağa köpir salynğandai, iendi būdan keiin
kün saiyn bala-şağasynan, keñ dünieden habar alyp tūratyndai bolyp
körindi oğan. Qap-qarañğy qapastan jaryq düniege şyğar jol tabylğandai
köñil tükpirinde ümit şyrağy jandy.
20
Aiağannyñ hatyn ieki qaitara oqyp şyqqan professor közin jūmyp alyp,
biraz uaqyt ünsiz jatty. Quat qariiä ūlynyñ ne jazğanyn bilgisi kelip
asyqqanmen Aldekeñniñ oiyn böluge batyly jetpedi. Arada biraz uaqyt
ötti. Hat äkelgen jigit ketetindei yñğai tanytty.
– Ol kisige qandai sälemderiñiz bar?
Aldiiär Aqpanūly selk ietip, közin aşyp aldy da, qyzdai biiäzy, uyzdai
jas jigitke sūrauly keiippen sūqtana qarady. Aldiiärdy asqan bilimpaz,
ülken ğūlama dep bağalaityn Quat onyñ aldyn oraudy jön körmei,
professordyñ auzyn baqty.
– Şyrağym, ieliñniñ alğysy jausyn sağan!
– Oi, ağatai, būl kişkentai ğana qaiyrym ğoi,– dep ol qysyla külimsiredi.
– Qağaz-qalamy joq ieken.
– İä, iä... Anau jatqan qalyñ däpter men qalamdy aparyp bere alsañ
dūrys bolar iedi.
– Köreiin, ağa... Bizde jalpy qiyn ğoi. Rūqsat bermeidi.
– Örkeniñ össin, qarağym! – dedi Quat sözge aralasyp. – Ol jerde de jany
jaisañ jaqsy adamdar bar ieken ğoi. Bäse, qazaqtyñ jastary tügel
arzandap, teksiz bolyp ketken joq şyğar dep iedim-au. Oi, azamatym-ai!
Şal qorbañdap kelip, jigittiñ mañdaiynan süidi.
– Atyñ kim, şyrağym?
– Quan.
– Öziñ de, atyñ da aqjoltai ieken. Qaida jürseñ de aman bol.
– Quan şyrağym, adresiñdi qaldyryp ket, özimiz habarlasyp tūramyz,–
dedi Aldiiär äreñ dep basyn köterip. – Mynau meniñ vizitkam.
Jigit tösekte jatqan jüdeu kisige ūrlana qarap qoidy.
– Şai daiyn,– dedi Hadişa jūmsaq ünmen.iu
– Aldeke, demeiin be sizdi?
– Joq, rahmet! Quan şyrağym, şai iş.
Şal men jigit şyğyp ketkennen keiin professor jantaiyp jatyp, közin
jūmdy, qaitadan tereñ oidyñ iırimine tüsti.
Aiağanğa tağylğan aiyp auyr. Barlyğy däleldense onyñ qūtylyp ketui
iekitalai. Olardyñ qolynda būltartpas derekter bar ma, joq älde, mūnyñ
barlyğy däleldenbeitin jala ma? Aiağannyñ üstinen aryz jazyp, aiğaq
bolğan kimder? Olardyñ aty-jönin kim arqyly bilmek? Oğan janaşyr
bolar Almas degen jigitten basqa kim bar?
Osylar taqylettes köp sūraq Aldiiärdyñ jolyna köldeneñ tüsip, jatyp
aldy. Būl sūraqtarğa bügin-ierteñ jauap taba almasyn şal tüsindi. Ne isteu
kerek? Ol qalyñ tūmannyñ arasyna kirip, adasyp jürgen jolauşydai
sezindi özin.
“Almasty üige şaqyryp, aryzğa qol qoiğan studentterdi anyqtau kerek
şyğar. Bälkim, ondai aryz joq ta şyğar”, dep oilağan şal tağy da
tūiyqqa tireldi. Almaspen oñaşa söilesuden basqa joldyñ qalmağanyn
tüsingen Aldekeñ Asylhandy asyğa kütti. Jūmystan keiin mindetti türde
kelip ketetin jigit bügin keşikti. Ol kelmese Hadişany jūmsaidy. İerteli
kündi keş qylyp qarap jatuğa bolmaidy. İestuinşe Almas degen bala
Aiağannyñ nağyz janaşyry körinedi. Biraq onyñ özin birde-bir ret körgen
iemes. Is-äreketine qarağanda beker adam iemes tärizdi. Jan-jaqqa jöneltken
hattaryna jauap joq, olardan juyqarada habar ala qūiaryna jäne senimdi
iemes. Ol hattardyñ dünieni şarlap-şarlap kelip, osyndağy üzeñgi bauy
alty qabat şeneunikterdiñ qolyna tierin biledi. Kim biledi, onyñ barlyğy
osy küni Mūsa Bailarovtyñ tartpasynda jatqan şyğar. Aldiiär ieşteñege
de tañ qalmaidy. Būl tañ qalatyn zaman iemes. Osy ömirinde nebir qiiänat,
soraqylyqtardy körgen şal tañqaludan şarşağan. Mūsanyñ qolynan bäri
keledi, ol ölgen adamdy tirilte almas, basqa şarua ol üşin tükke
tūrmaidy. Student kezinde közge oqşau tüsuge tyryspaityn, ortaşa ğana
qabileti bar, “bilgiş bolsañ işimdegini tap, qane” degendei tymyraiyp
jüretin bala iedi. Üş qoisa qabaq şytpaityn, tört, bes alsa jarylyp
quanbaityn. Basqalardan oqşau, oñaşa jüretin. Oğan ieşkim de män
bermeitin, bar bolsa bar ieken demeitin, joq bolsa joqtamaityn. Oqu
bitiretin jyly ministrdiñ qyzyna üilendi de, jūldyzy janyp,
universitetti ortaşa ğana bitirgen Mūsa mūğalim bolyp qaldy. Bilim
jağynan aqsağanmen ūiymdastyru jūmystaryna kelgende aldyna qara
salmaityn, sonysymen jūrtqa ūnaityn. Til alğyştyğy, ielgezektigi jäne
bar. Ras, Aldiiär da ony jek körgen joq, aitqanyn qalt ietkizbei
oryndaityn, ülkendik körsetpeitin ielgezek jigit qimas bolmağanmen
jaqsy syilasty. “Ağalap” asty-üstine tüsip, qūldyrañdap jügirip jürgen
jigitten jaqsy sözin aiağan joq, reti kelgende qoltyğynan demep te
jibergen. İeti tiri jigit tez-tez joğarylai bastady. “Ğylym quğannan göri
qyzmettiñ soñyna tüskeni dūrys qoi” dep oilaityn. Aldekeñden dūrys
qoimen jürgende jūmyrtqadan jün qyrqatyn Mūsa ğalym bolyp ta, äkim
bolyp ta ülgerdi. Kandidattyqpen toqtatyn şyğar degen. Joq ol
doktorlyqty da mise tūtpady. Ömir boiy tarih ğylymynyñ qara
jūmysyn istegen Aldiiär Aqpanūly köp doktordyñ biri, al doktorlyq
dissertatsiiäsyn qai taqyrypta qorğağanyn özinen basqa ieşkim bilmeitin
Mūsa Bailarov Ğylym Akademiiäsynyñ müşe-korrespondenti, kelesi
sailauda akademiktikke ūmtylary anyq. Ömirdiñ barlyq salasynda da
osylai, öz isiniñ şynaiy mamandary – qas talanttar iemes, ieti tiri
ūiymdastyruşylardyñ joly bolyp, jūldyzynyñ janyp jürgenine
kimniñ talasy bar? Būryn da solai bolğan, bolaşaqta da solardyñ aty
ozady. Ömir solardiki. Al qas talanttar solarğa qyzmet isteuge, ieñbegin
satyp kün köruge tiıs. Aqiqat izdegen qas talant älgilerdiñ älsizdigin
aityp, öz şyndyğyn aityp qarsylassa qazyq bolyp qağylyp ketedi.
Ömirdiñ būljymas zañy osyndai.
Professor kürsindi. Būğalyğyn ala qaşqan asaudai tarpañ minezdi uaqytqa
qylar qainary, ister amalynyñ joqtyğyna közi jetip, şarasyz qalge
tüsip, juasyp qalğan siiäqty. Myna zamanda Mūsa Bailarovtyñ
jeñdirmeitindigine, qanşama qarsy äreket jasap jantalasqanmen ony
jeñbek tügil sürindire almasyna közi anyq jetkenmen küresuden
şarşamaityndyğyna özi de tañ qalady. Nege būlai? Kek qaitaru üşin
jantalaspaidy. Mūsa Bailarov ta adam, bala-şağasy bar, özine laiyq
qyzmet istep, tynyş jürse onda basqanyñ ne äkesiniñ köz qūny bar?!
Aldekeñniñ şarşaityn sebebi – Mūsa Bailarov qolyna bilik tigeli beri
Şyndyqqa şabuyl jasauğa kiristi, töñiregine şäuildekterdi jinap aldy.
Ol şirkinder qyms ietse ürip şyğa keledi, ierik berse ieşkimdi aiamaidy,
jabylyp talaidy. Professor Aldiiär Aqpanūlyna şäkirtiniñ osy tirligi
ūnamağan. Alğaşqy älette tiym salmasa örşip, örtke ainalyp keterin
bilgen soñ qarsy şyqqan. Tarihtağy tirandardyñ barlyğynyñ juyp ta,
örtep te, qaşap ta ketiruge bolmaityn ūly qylmystary osyndaidan
bastalğan. Kez kelgen mafiiänyñ mazmūnynyñ qataldyq pen qatygezdikten
tūratynyn Aldekeñ biledi. Olardyñ tamyryna balta şauyp, tūqymyn
tūzdai qūrtpai jaqsylyq añsağan, quanyş-külkige şöldegen adal nietti
adamzattyñ basynan būlt ketpeidi. Mafiiä däuirlese azamat – qūl, aru –
küñ.
– Azamat – qūl, aru – küñ,– dep kübirledi şal. Osy tirkesti äldeneşe ret
qaitalady. Közi jūmuly.
– Ağa, men qaitamyn. Sau bolyñyz.
Şal közin aşyp aldy. Hat äkelgen jigit ieken. Aldiiär jyly jymidy.
– Rahmet, şyrağym! Kösegeñ kögersin.
Jigit şyğyp ketkennen keiin Quat qaityp kelip, tize bükti.
– Betinen imany tamğan bala ieken. Qyzyljardyñ arğy jağynan kelipti,–
dedi şal saqalyn saumalap otyryp.
– Hadişa! – dep dauystady professor. Tabaldyryqtan attamai iesik
közinde özine jasqana qarap tūrğan qyzğa būryldy. – Asylhan kelmedi-au...
– Kelip qalatyn şyğar.
– Almas degen balany qalai tapsaq ieken?..
Qyzdyñ ieki beti qalaqai şaqqandai duyldap, äpsätte qyzaryp şyğa keldi.
Basyn tūqyrtyp, tömen qarady. Qyzdyñ jüzindegi özgeristiñ sebebin
tüsinbegen professor oilanyp qaldy.
Asylhannyñ jataqhanasyna telefon soğaiyn.
– Söite ğoi. Tezirek kelsin, jūmys bar.
Hadişa kezekşi kempirge jalynyp jatyp Asylhandy telefonğa şaqyruğa
äreñ köndirdi. Ol bölmesinde ieken.
– Jaişylyq pa? Tynyştyq pa? – dep birneşe qaitara sūrady. – Qazir
baramyn.
Quattyñ kömegimen jerge tüsip, kresloğa jaiğasyp otyrğan soñ Aldiiär:
– Qalai, qariiä, üireneiin dediñiz be? Ūiyqtai almai jürsiz-au tegi,– dedi.
– İe-ie, Aldeke-ai, qatyp ūiyqtaityn uaqyt ta alym qalmağan şyğar.
– İe-ie, ol künge asyğudyñ keregi joq.
– “Adamnyñ basy – allanyñ doby” deidi būrynğylar,– dep kürsindi Quat.
– Bäri allanyñ qolynda. Peşeneñe jazylğandy köresiñ de, oilamağan
jerden qyljiiä salasyñ bir küni. Keldiñ, kettiñ. Artyñda iel-jūrtyñ aita
jürer jaqsy isiñ qalsa maqūl. Qalmasa ūmytsyñ, bir pende iesine almai-dee, Aldeke. Balasy täp-täuir azamat bolğan talai jaisañnyñ aruağy üstem
bolyp jür qazir. Balañ bolmai bordai tozsa... Süiekke tüsken tañba ğoi. –
Şal mūñaiyp, saqalyn saumalap, ünsiz otyryp qaldy. Professor
qonağyna köz qiyğyn tastady, közi şüñireiip, jağy sualyp, jüni
jyğylyp-aq qalğan ieken. – Jatsam da, tūrsam da jalğyz ūl iesimnen
ketpeidi. İeñ bolmasa jüzdese almadym-au,– dep kökiregi qars airylardai
kürsingen şal, qaltasynan köldei oramalyn alyp, jasaurağan közin sürtti.
– Aiağanymnyñ didaryn körip, bir auyz lebizin iestisem, jeñildep qalar
iedim.
– Aiağannyñ jazuyna qarağanda, tergeuşi men biletin adam.
– İe-ie-ie, alla! – dep Quat qariiä betin sipady.
– Sondai bir sümelekti biluşi iedim,– dep kürsindi Aldiiär. Qabağyn
şytyp, astyñğy iernin jymqyra tistep, bir sät ünsiz qaldy. – Aiağanmen
birge oqyğan. Ğalym bolamyn dep tük şyğara almai ketken. Kör kökirek
sümelek iedi.
– Ol tasmañdai Aiağanyma käri ittigin jasaidy deseñizşi. Oi, jalğan-ai!
Türinen şoşyp iedim sol nälettiñ.
– Türi ğana deimisiz, isi de bylyq ol sümelektiñ.
– İerkine jiberse Aiağanymnyñ töbesine qūi qazatyn siqy bar ol nälettiñ,–
dedi Quat qariiä köñili sögilip. Közi jypylyqtap, müsäpir adamdai
professorğa jasqana qarady... – Kim iekenin bilmedim, ätteñ...
– Qari-iiä, aiqaimen is bitpeidi. Zuyldap kele jatqan poiyzdyñ jolyna
tūruğa bolmaidy. Ädis kerek.
– İe-ie, Aldeke-ai! Jalğyz ūl üşin poiyz tügil sämöletiñniñ jolyna da
tūrar iedim. Bir ūl auğannyñ oğyna ūşty. İekinşisiniñ jayn Keñes ükimeti
alamyn deidi... Aiağanym üşin janym pida,– dep Quat qariiä dymdanğan
közin sürtti.
– Jolyna tūrsañyz qağady da ketedi,– dedi professor mūñaiyp. –
Poiyzdyñ jolyna tūrğan qūrbandyqtyñ biri myna menmin. Jatysym
mynau. – Aldiiär Aqpanūly özin-özi tabalağandai myrs-myrs küldi.
Qabağyndağy köleñke qoiulanyp, ieki közine aşu tyğyldy. İernin
jymqyryp, zildi janaryn bir nüktege qadap, biraz uaqyt ünsiz jatty –
Poiyzdy da ädispen toqtatuğa bolady ieken.
– Men ädis bilmeimin, Aldeke. Biz ädissiz ömir sürdik.
Aldiiärdyñ qabağy äpsätte jadyrap, qarqyldap küldi.
– “Sūrap alğan auruğa daua joq” deidi. Siz ben biz ädissiz, ailasyz ömir
sürgendikten tūiyqtan şyğar jol tappai qysylyp otyrmyz,– dedi
professor külkisin kilt tiyp, qabağyn şytty. – Jetpiske kelgenşe bügingi
jastardai ömir sürudi üirene alğamyz joq. Al qazirgi jastar işten oqyp
tua ma qalai... Ol şirkinder ieşqaşan qatelespeidi. Barlyq sūmdyqty
aldyn-ala bilip otyrady. Top qūrady, jeñ ūşynan jalğasyp, älsizderge
qiiänat jasaidy. Siz ben bizdiñ baipağymyzdan basqa süienerimiz joq.
Sondyqtan qarsylasuğa şamamyz kelmei op-oñai jeñilip qalamyz.
– Bizdi Keñes ükimeti qorğaidy.
– Bizdiñ tağdyrymyz sol ükimettiñ biligin qolyna ūstap otyrğan toptyñ
qolynda, qariiä,– dep kürsindi professor. Mynau dünieniñ jaqsylyğynan
küderin üzip, baz keşken adamdai jüzi sūrlanyp, közindegi jylt-jylt
janğan säule sönip qalğan sekildendi. – Aiağannyñ tağdyrynyñ tizgini de
solarda. Olarğa senip, Ai bağyp qarap otyrsaq būl istiñ nemen biterin
aitpai-aq qūiaiyn. Azamat – qūl, aru – küñ bolar zaman kele jatyr...
– Üş kündik pänide til tabysyp, tüsinisuge tyrysudyñ ornyna... Bū jūrt
jağalasyp, jağa jyrtysyp, jaulasyp jatady. Ne jetpeidi bū jūrtqa?
İısi qazaq demese būl jaqtan jinalğan halyq tügil, Aldeke-au, auyldağy
ağaiyn da iesepke köşken. İeseppen syilasady, jaqsylyğy satuly,– dep
şal qynjyla bas şaiqady. – Ne bop barady bū dünie?
– Syrttan jau şappasa birimen-biri ūstasyp, tistesip, jağalasyp, bas
jarysyp jatatyn qazaqtyñ ieski ädeti iemes pe. “Qazaqqa aqyl kirmeidi”
dep zarlauşy iedi bir jazuşy. Bilip aitady ieken beişara.
Qoñyrau şyldyrlady, tüpki bölmede mulfilm körip otyrğan üş bala
talasyp-tarmasyp dälizge jügirip şyqty. Ünemi osy, iesiktiñ qoñyrauy
şyryldasa işip otyrğan tamaqtaryn tastai salyp, jarysa jügiredi. Ataanasy äne-mine degenşe kirip keletindei üşeui de ieleñdep, ielegizip
otyrady.
Üş bala tabaldyryqtan attağan Asylhandy şūrqyrap baryp bas saldy.
Ol ieñ aldymen Bibini köterip aldy da, betinen süidi. Sonan soñ qolyndağy
dorbasyn berdi.
– Lahmet!..
– Juyp jeñder.
İeki balany qūşağyna qysyp, betterinen süigennen keiin aqsaqaldar
otyrğan bölmege kirdi.
– Assalaumağaleikö-öm! – dep ieki qolyn berip amandasty.
– Otyr, balam, äñgime bar. – Aldiiär Aqpanūly qaltasynan bir japyraq
qağaz alyp, tizesine qoidy. İejelgi ädeti boiynşa közäinegin kiıp, qağazğa
üñildi, biraq oqyğan joq. – Aiağannan hat aldyq. Oğan japqan jalasy köp
ieken. Menimşe, solary negizsiz. Zañğa beru üşin solardyñ barlyğy
däleldenui kerek. Būltartpas derek, dälelderi bar ma, joq pa? Būl biz üşin
jūmbaq, şyrağym. Qol qusyryp, qarap otyruğa bolmaidy. Quat qariiä
iekeumizdiñ jağdaiymyz birdei. Senen basqa jürip-tūratyn adam joq.
– Soqyr da bir, men de bir,– dep mūñaidy Quat. – Bireu jetektep jürmese
üiden attap şyğa almaimyn. Şyqsam qaityp taba almai sorlap qalamyn.
– Bir top student Aiağannyñ üstinen aryz jazypty. Olar kimder? Bilu
kerek. Mümkin ötirik aryz şyğar.
– Almas bar ğoi. Bilip beredi.
– Almasty osynda şaqyr, şyrağym,– dedi Aldiiär, közin şala jūmyp,
oilanyp qaldy. Ol jigitti birde-bir ret körmepti. Nege iekenin, būl üige
jolamaidy. Onyñ nege qaşqaqtaitynyn Aldekeñ iştei sezedi. – Ol
senimdi jigit pe iedi?
– Aiağan ağa üşin otqa tüsuge bar.
– Oi, azamatym-ai! Būl qazaqta jaqsy men jaisañ az iemes qoi,– dep Quat
qozğalaqtap, quanyp qaldy. – Adamnyñ kim iekenin basyña is tüskende
bilesiñ.
– Almas şiraq, pysyq bala bolsa biraz is tyndyrar iedi.
– İeti tiri jigit. Qazir studentter keñesiniñ törağasy.
– Aiağandy araşalap aluğa studentter kirisse is oñğa basar iedi,– dedi
Aldiiär, istiñ baiybyna tereñdep bara almai, ieki közi jypylytap otyrğan
Asylhanğa tesile qarap. – Bir top, bir kurs iemes, bükil fakultettiñ
studentterin ūiymdastyru qajet. Studentter – ūly küş.
– Bizdiñ brigadanyñ adamdary qandai iske de daiyn, ağa.
– Sen Almasty osynda iertip kel. Keñ otyryp söileseiik,– dedi Aldiiär,
iesik közinde işke kiruge jasqanşaqtap tūrğan Hadişağa köz toqtatty.
“Qandai ädepti bala iedi. Qaşan bolsyn imenip, iılip izet körsetip
tūrğany”. – Dūrys aittym ba, qyzym?
Hadişanyñ jüzi narttai bolyp qyzaryp ketti. Qyzdyñ öñindegi özgeristiñ
syryn mana tüsinbegen, körgeni köp sūñğyla qarttyñ sanasynyñ közi iendi
ğana aşyldy.
“Sendei jary bar jigittiñ armany joq-au!.. Bir qazaqtyñ bağy janaiyn
dep tūr-au” dep oilady Aldiiär.
Almasty iertip kelmek bolyp, Asylhan asyğys şyğyp ketti. Hadişanyñ
jüregi alyp ūşty.
21
Almas apaq-sapaqta Asylhan kelip qalady-au dep oilamağan. İesik
qağylğanda Sağyndyq şyğar degen. Asylhandy körgende şalqasynan tüse
jazdady.
– Ou! – dedi sasqanynan yrjiiä külip. – Öziñsiñ be?
“Işke kir” deudiñ ornyna özi syrtqa şyğyp, iesikti jyp ietkizip jaba qoidy.
Stoldyñ basynda aiağyn aiqastyryp, şalqalap otyrğan şybyqtai
maiysqan, qaiqy kirpik, qiğaş qas sūlu qyzdy Asylhan anyq kördi.
Birinşi kursta oqityn bolu kerek, özine sūqtanğan beitanys jigitke
jasqana qarady, betiniñ ūşyndağy oimaqtai qyzyl būiau jaiylyp ketti.
Stoldyñ üstinde jartylai işilgen şampan bötelkesi tūr.
– Äñgime bar,– dedi Asylhan dosynyñ qolyn qysyp tūryp. Kiınip şyq,
professor Aldiiär Aqpanūly kütip otyr.
“Ne dep tūrsyñ?” degendei dosynyñ jüzine tañyrqai qarady. “Būl Aldiiär
Aqpanūlymen qalai bailanysyp jür” degendei sūrauly pişin.
– Nemene Aqpanūly deisiñ be? Ol kisiniñ mende nesi bar? – dedi abyrjyp
qalğan Almas.
– Tez kiınip şyq. Barğan soñ bilesiñ,– dep asyqtyrdy Asylhan.
– Oi, osy sen de... Jau quğandai tegi... İerteñ kelseñşi, keñ otyryp
söileseiik.
– Sen bügin kereksiñ. Aiağannyñ jūmysyna bailanysty aqyldasu kerek,–
dep tyqyrşydy Asylhan. Aiağannyñ atyn iestip, Almastyñ qabağy
tūnjyrap, öz özinen abyrji bastady. Köñilindegi sözin birden aityp
tastauğa batyly barmai, tosylyp tūr. – Hadişa da sol üide.
– Hadişa? – Almas tañyrqap, dosynyñ jüzine sūrauly keiippen barlai
qarady. – Ol qaidan jür?
– Nemene, bilmeuşi me iediñ? – Almas bas şaiqady. – Aiağannyñ otbasyn
professordyñ üiine köşirip aparğanbyz. Hadişa balalarğa qarap jür.
– A-a... Ol äntek iezu tartty. Asylhan birinşi ret körip tūrğandai oğan tañ
qala qarady. Tüsingeni – Asylhan asyğyp tūr. Öziniñ būl kelisin mülde
jaqtyrmağanyn sezdi.
– Jürseñşi,– dep qiyldy. Almas suyq jymiğanmen jaq aşqan joq. –
Aiağannyñ tağdyry qyl üstinde tūr. Kömektesu kerek.
– Bügin qolym timeidi. Körip tūrğan joqsyñ ba, bos iemespin.
– Hadişa şe?
Almas jauap qaitarğan joq, tömen qarap, tağy da küldi. Asylhan dosynyñ
qylyğyna mülde tüsine almady.
– İerteñ jolyğaiyq.
Asylhan ony qolynan ūstai aldy.
– Tūra tūr. Adam tağdyry şeşileiin dep tūr ğoi, Almas. Aiağan ūstazyñ.
Sağan köp mäsele qarap tūr. Sen bügin kereksiñ,– dedi Asylhan
jalynğandai bolyp. Almas qabağyn şytyp, tüsin suytty, iezuindegi bir
öşip, bir janğan öleusiregen älsiz şyraqtai saiqal külki lyp söndi.
– Qūlağyña qūiyp al, Asylhan,– dedi ol qatqyl dauyspen. – Üş äriptiñ
qolyna tüsken adam ieşqaşan qūtylmaidy.
– Kinäsi bolmasa da ma?
– Kinäsiniñ joq iekenin sen qaidan bilesiñ?
– Bilemin,– dedi Asylhan senimdi ünmen. – Sende bilesiñ. Ol jalanyñ
qūrbany bolyp otyr. Aiağan adamdai bolsyn adamnyñ bäri. Professor
Aldiiär Aqpanūly men Aiağannyñ basyndağy jağdai belgili adamdardyñ
qolymen jasalğan. Mūny sen de bilesiñ.
– Joq, men ieşteñe bilmeimin. Bilgim kelmeidi,– dep şaptyqty Almas.
Bireu iestip tūrğan joq pa degendei jan-jağyna jaltaqtap qarap aldy. –
Professor Aldiiär Aqpanūlyn ieşkim ūryp qūlatqan joq. Aiağandy türmege
zorlap apardy, kinäli iemes dei almaidy ieşkim.
Dosynyñ sözderin iestip, Asylhan ne derin bilmei añ-tañ bolyp, añyraiyp
tūryp qaldy. Küni keşe Aiağannyñ atyn auzynan tastamai, ony
aspansaiğaq jasap jüretin Almastyñ myna qylyğy köñiline syimady.
– Äi, Almas, sen ne dep tūrsyñ? Şynyñ ba, qaljyñyñ ba?
– Qaljyñdasyp tūratyn uaqyt joq. İerteñ kel,– dedi ol bölmesine kirmek
bolyp. Asylhan aiağymen iesikti tirei qoidy da, Almasty jağasynan ūstap,
bil jūlqyp, şetke alyp şyqty.
– Äi, opasyz! Küni keşe Aiağan ağanyñ aldynda qūrdai jorğalap, qūraq
ūşyp jüretin sen iemes pe ieñ. Nemene tüsiñnen şoşyp ūiandyñ ba?
Asylhannyñ minezi osy, bir aşulansa sabasyna tüsui öte qiyn. Osyny
biletin Almas ünsiz. Aitatyn sözi az iemes iedi, biraq özi biletin şyndyqty
jariiälauğa qoryqty. Aldap-sulap tezirek qūtyluğa tyrysty.
– Oi, qoişy osy! Talağyñ tars airylardai ne bülindi sonşa? – dep
dosynyñ arqasynan qaqty. – Professordyñ üiine barğanda men ne
bitiremin? – Men bar bolğany studentpin. – Asylhannyñ qūlağyna auzyn
taqap, sybyrlai söiledi. – Jañağy balağa ölerdei ğaşyq bolyp jür iedim.
– Hadişa şe? – Asylhan ala közimen ata qarady. Jymyñdap külip tūrğan
Almas jym boldy. – İekeuiñdi tanystyrğan, däneker bolğan men iedim. İeki
ortada qarabet boldym-au.
– Oi, osy sen qyzyq iekensiñ. Tanysqan qyzdyñ bärine üilene beremin be? –
dep jymiyp küldi. Asylhan onyñ betine bajailai qarap, köz almai
qadalyp biraz tūrady. Almas jasqanyp, közin ala qaşty. Asylhan onyñ
jañağy müläiim sözine sengen joq, jigittiñ köñilinde bir kiltipan baryn
sezdi.
– Ä-ä, solai de. Solai ieken-au,– dep myrs küldi. – Sonda myna balany da
tanysu üşin alyp kelip otyrsyñ ba?
Almas iesik jaqqa bir qarap alyp, alaqanymen auzyn jauyp küldi de, dosyn
iyqtan salyp qaldy. Biraq Asylhan iezu de tartqan joq, qabağynyñ
qyrtysy jazylmady.
– Baramysyñ, joq pa?
– Men nege kerek bolyp qaldym?
– Bir top student üş äripke Aiağannyñ üstine aryz jazypty. Basqa da
aiyptar az iemes siiäqty. Biraq deregi, däleli az deidi. Onyñ isi özimen birge
oqyğan Maqsūt degen jigittiñ qolyna tiıpti. İekeui öş pe, äiteuir älgi
sümelek joqtan bar jasap, bäle jauyp, tisin qairap otyrğan tärizdi,– dedi
jigit bilgenin tügel aqtaryp. – Professordyñ seni şaqyrğan sebebi –
Aiağan ağany qorğap qalu üşin studentterdi köteru kerek deidi.
Ol selk ietip, dosynyñ betine şoşyna jalt qarady. “Mynau ne dep tūr?
İesi dūrys pa öziniñ” degendei tañyrqau bar jüzinde. Qorqyp qalğanyn
jasyrmaq nietpen aqyryn ğana jymidy.
Studentterdiñ Aiağannyñ üstinen aryz jazğanyna senbeimin. Ol hatty
Aiağan ağanyñ jaulary ūiymdastyrğan,– dedi Asylhan, ūzyn dälizben
dedektep jügirip kele jatqan jigitke nazar audardy. Qolynda auyr
sumkasy bar, qatty asyğyp keledi, beişara terlep ketipti.
– Alyp keldim, äreñ taptym,– dedi ol Almasqa jaramsaqtana jautañdap.
– Sağyndyq sen Rozanyñ janynda otyra tūrşy, men qazir baramyn,– dedi
Almas jalaq ierin, şiki saryğa. Ol bölmege kirip ketkennen keiin ieki dos
biraz uaqyt ünsiz qalğan.
– Kiınip şyqsañşy,– dedi ol dosyna qiyla qarap. Būl joly Alms
būltalaqtap, basyn alyp qaşpai tötesinen tartty.
– Men būl bylyqqa aralasa almaimyn. Zañ oryndarynyñ kimniñ kinäli,
kimniñ kinäsiz iekenin sen iekeumizdiñ kömegimizsiz-aq anyqtai alady.
Tüsi sūrlanyp, özine jep jibererdei yzalana qarağan dosynyñ aşudan
jarylyp ketuge şaq tūrğanyn sezdi. Iştei imene tūra şeginbedi.
– Al Aldiiär Aqpanūly pravakator. Onyñ qolyna bilik tise dünieni örtep
jiberuden taiynbaidy. Aiağan sonyñ kesirinen türmege tüsti. Onyñ iendigi
jemtigi men iekenmin ğoi. Onyñ qaqpanyna tüspeimin! – Almas örşelenip
ketti. İeki jağyna kezek-kezek şyrt-şyrt tükirip, qyzaraqtap, yzağa
bulyqty. – Jalğyz dosym seniñ öziñ meni aiamaisyñ. Baiqa, bauyrym
arandap qalma deudiñ ornyna otqa iterip tūrsyñ. Meni qūlatqannan sağan
paida tüse me? Müiiz şyğa ma?!
– Sen ne dep kettiñ?– dedi Asylhan abyrjyp. – Seni otqa aidağan kim?
Sağan men otqa tüs dep kelgen joqpyn. Basyna is tüsken, öziñmen dämdes
bolğan adamğa kömek sūrap keldim. Onyñ bala-şağasy qañğyryp qaldy.
– Detdomnyñ balalarynan jany artyq iemes olardyñ,– dep aşulana, kijine
söiledi. Tym artyq ketip qalğanyn iendi tüsinip, ieptep qana iezu tartty.
Biraq jüzi jylymady. Asylhan ne derin bilmei abyrjyp, qinalyp qaldy.
– Ärkimniñ qyzyğy özine. Bireu üşin basymdy bäske tige almaimyn.
– İt iekensiñ! – dedi Asylhan oğan jiırkene qarap. Basqa söz aitqan joq,
şūğyl būrylyp, jebei bayp, şyğar iesikke bettedi.
Aşuy äli tarqamağan Almas ne isterin bilmei, sostiyp tūryp qaldy. Ūzap
bara jatqan dosynyñ soñynan ūmtyla berip qalt toqtady.
22
İeki şaldyñ özin asyğa kütip otyrğanyn bile tūra Asylhan ol üige barmai,
restoranğa tartty. Jolai professordyñ üiine telefon soğyp, “Almasty
taba almadym, auylğa ketipti” dep ötirik aitty. Hadişanyñ köñilin
būzbaiyn dedi. Almas degende işken asyn jerge qūiatyn qyzğa jany
aşydy. Jastai jetim qalyp, köp qiyndyq körip ösken alañ köñil qyzdy
aiap, janyn jylauyq mūñ baurap aldy. İeki qūlağy şuyldap, şekesi
solqyldady. “Almas nağyz satqyn ieken ğoi. Nege bardym? Nege ūrmadym
tūmsyqtan!” dep özin özi kinälap, özin özi jer-jebirine jetip sökti. Onyñ
mektepte oqyp jürgende taiğanaq, jaltarğyş bolğanyn iesine aldy.
İekeui mektepte birge oqydy, birge jürip, qatar ierjetti. Mūğalimder ortağa
alyp, qysym jasasa sert, uädesin ūmytyp, istegen isin op-oñai moiyndai
salatyn Almasty klastastary ūnata qoimaityn. Şyndyqty moiyndamai
qasarysyp tūryp alatyn Asylhan dosynyñ kesirinen kinäli bolyp
şyğatyn. Jäne ol öz kinäsin moinyna almai būltaryp, mūnyñ özin sögip,
diñkesin qūrtatyn.
– Moinyña alyp, keşirim sūrai salğanda oñai qūtylatyn iediñ. Öziñ
kinälisiñ,– deitin şimirikpei.
– İekeumiz “ieşkimge aitpaimyz” dep serttesip iedik qoi. Uädeñde nege
tūrmaisyñ,– deitin onyñ sözine küiip-pisip. Almas tosylyp qalsyn ba
mūndaida.
Olar böten iemes, özimizdiñ ūstazdarymyz,– deitin ol mūnyñ zyğyrdanyn
qainatyp. Osyndai “satqyndyğy” üşin ol Asylhannan talai märte taiaq
jedi, biraq süiekke siñdi qasietinen qūtyla almady. İeseiip jigit bolğan
şağynda Almastyñ osy bir osaldyğy joğalyp ketken sekildi iedi.
Qatelesipti. Süiekke siñgen qasiet birjola joğalyp ketpeidi ieken. Ol
kemşiligi bir sätke qalğyp ketipti, qiyn jağdaid qaita ūianyp, öziniñ
Almastan öle-ölgenşe aiyrylmaityndyğyn tağy da däleldedi.
“Ol meniñ basyma is tüsse de jolamai qaşatyn şyğar. Şyğady odan. Nege
ūryp jyqpadym? Ättegen-ai!” dep küiindi jigit.
Restoranda ine şanşyr oryn joq ieken. Qaraqūrym halyq kökpeñbek
tütinniñ işinde jüzip jürgen sekildi. Äperbaqan äuen qūlaq jarardai, işip
alyp, qisalañdap bilep jürgenderge qarap, Asylhan az-kem uaqyt kidirip
qalğan. Äldekim iyğymen qağyp ketti, jalt qarağan ol ūry tazy sekildi
qūiryğy bir uys boyp bükşiñdep ūzap bara jatqan Arabty tanydy.
Oiynda ieşteñe joq Asylhan:
– Äi, äi! – dep dauystap iedi, anau iestimegen adamdai qaiyrylmai ketti.
Jalğyz iemes siiäqty, aldynda tört-bes jigit ketip barady. Barlyğy toqtap,
äldene turaly keñesti de, qarañğyğa siñip, ğaiyp boldy.
Joğarydan oryn tappağan soñ birinşi qabatqa tüsip, barğa qarai bettedi.
Köñilinde kilkip tūrğan renişti tarqatudyñ bir ğana joly baryn bilgen ol
ieki jüz gramm aldy da, ieki bölip işip tauysty. Qūlağynyñ şyñyldağany
basylyp, jany jai tapty. Kenet iesine Almastyñ bölmesinde otyrğan
qaiqy kirpik, qiğaş qas qyz tüsti. “Obal-ai” dedi jigit. Būl sözdi nege
aitqanyn ädepkide özi de tüsinbei qaldy. “Bälkim, qonaqqa kelgen şyğar”
dep özin-özi aldarqatty. Biraq alağyzyğan köñilge būl aldanyş bola
almady. Almasqa degen renişi ūlğaiyp, ökpesi qara qazandai boldy. “Ol
nege Aiağan ağadan basyn ala qaşady?” Qara basynyñ ğana qamyn oilağan
qaraniet bolmasa şiettei bala-şağany aiar iedi ğoi. Oñbağan! Ondai
oñbağandy mestei qylyp sabap ketu kerek. Sabap ketemin. Aiamaimyn” dedi
qyzuy köterile bastağan jigit jelpinip. Tez iesep aiyrysty da, asyğa
basyp, syrtqa şyqty.
Qazir barady da, Almastyñ it terisin basyna qaptaidy. Aiamaidy.
Satqyndyq jasağany üşin jäne Hadişa üşin...
Jebei basyp Abylaihan dañğylymen joğary örledi. Qarğa adymdağy
professordyñ üiine kirip şyğuğa jüregi daualamady. Ötirik aita almaidy,
bar syry äşkere bolsa üş birdei adamnyñ jüregin jaralaitynyn biledi.
Äsirese Hadişağa qiyn bolatynyn jüregi sezedi.
Abylaihan dañğyly men Abai köşesiniñ qiylysyndağy “Säule” dükenine
jete bergende ağaş tasasynan sopañ ietip ieki jigit şyğa keldi. Qarañğyda
olardyñ türin tanu qiyn iedi, onyñ üstine kepkalaryn milyqtatyp basyp
kigen. Mynalardyñ jürisinen sekem alğan Asylhan kilt toqtady.
– Siriñke ber! – dep zekidi şaşyn ierkin jibergen bireui. Basynda
meksikandyq qalpaq, üstinde teri kürtkesi bar. İeki beitanystyñ piğylyn
tüsingen jigit boiyn tez jinap, äp-sätte sergidi.
– Temeki tartpaimyn.
Büiirdegi terektiñ tasasynan tağy da iekeui şyğa keldi. Jer tar, sol jağy
aryq, oñ jağynda terek, şeginuden basqa jol qalmağandai. Jaryq jerge
şyqsa mynalardyñ ūmtylmasyn biledi. Üş-tört sekirip ülken jolğa
ketuge de mümkindik bar. Tūra qaşqany uiat, ieñ bolmasa mynalardyñ
bireuin ūryp jyğu kerek. Bilsin Asylhannyñ kim iekenin.
Kenet äldekim qapsyra qūşaqtai aldy. Būlqynyp iedi, bosana almady, qoly
sonşalyq qaruly ieken, ieki aiağyn jerge tigizbei tik köterip ketti. Tūra
ūmtylğan meksikan qalpaqtyny qos aiaqtan kökirekten tepken, ol beişara
şalqasynan tüsti de, qaityp tūrğan joq. Özi qūşaqtap tūrğan beitanysty
bäteñkesiniñ ökşesimen qyr süiekten tepti, ananyñ jan dausy şyqqanmen
Asylhandy bosatpady. Sol ieki arada äldekim jüreginiñ basynan aiamai
ūrdy, aua jetpei tūnşyqty. Ojaudai däu jūdyryq tağy tidi. İeki jigit ieki
qolyn qaiyryp ūstap tūrdy. Şalqasynan tüsken meksikan qalpaq
yñyrsyp kelip, büiirinen oñdyrmai tepti. Qyr süiegin jaraqattap alğan
iekinşisi kelip, kök jelkeden ūrdy. İeki jigit ieki qolyn syndyryp
jibererdei qaiyryp, tistene kijinip tūr.
– Takih parazitov nado uniçtojat! Baran!
– Svoloç!
– Meni ūmytyp qalğan şyğarsyñ,– dedi qarsy aldyna kelip, taltaiyp
tūrğan äldekim. Asylhan qarañğyda Gerkulesti tani almady. – Tanysyp
qūialyq.
Şirenip tūryp qaq mañdaidan tepti, Asylhannyñ közinen oty jarq ietti.
Bar dauysymen aiqaidy salyp, oñ qolyn qaiyryp ūstağan beitanysty
tobyqtan qağyp qūlatty. Qarsy aldyndağy jigit şirenip tūryp tağy tepti,
Asylhan şalqasynan qūlady. Ornynan atyp tūrdy, köziniñ aldy qapqarañğy, dünie şyrköbelek.
– A-a-a-a! Militsiiä! – dep aiqailady jigit.
– Mine, sağan militsiiä!
Gerkulestiñ qolyndağy almas kezdik qap-qarañğy tünde jarq ietti. Kezdikti
suyryp alyp tağy siltedi. İeki, üş, tört, bes... Altynşy ret jürektiñ
tūsyna boilata saldy da, suyryp alyp, qaşa jöneldi. Asylhan
tältirektep baryp ülken jolğa qūlap tüsti. Köziniñ aldy qap-qara tün,
äldekimderdiñ dauysyn iestidi. Aqtyq küşin jinağan jigittiñ professor
Aldiiär Aqpanūlynyñ telefon sanyn aituğa ğana şamasy keldi.
23
Közi ilinip ketken ieken, şar iete qalğan aşy şyryldan şoşyp ūiandy.
Ornynan atyp tūrdy da, telefonğa jügirdi. İeki şal äli ūiyqtamapty,
äñgimelesip jatyr ieken.
– Allo, – dedi beitanys adam dauysy dirildep. – Siz keşiriñiz!.. Osydan bir
sağat būryn “Säule” dükeniniñ aldynda... Allo... İestip tūrsyz be?
– İä, iä,– dedi Hadişa tūla boiymen tük jürip ötkendei öz-özinen
qalşyldap qūia berdi.
– Bir jas jigitti pyşaqtap ketti... Onyñ osy telefondy aituğa ğana
şamasy keldi.
– A-a-a!.. A-a-s-y-l-h-a-an...
– Ony jedel järdem alyp ketti.
Qyzdyñ qolyndağy trubka tüsip ketti.
– A-a-s-yl-han,– dedi ol jylap tūryp.
– Ne boldy, qyzym? – dep dauystady Aldiiär.
– Pyşaqtap ketipti,– dedi de iegilip jylap qūia berdi. Ötken ömirlerin ieske
tüsirip, jaibaraqat otyrğan ieki şal şoq basyp alğandai boldy.
– Kimdi? – dedi Quat qariiä jan dauysy şyrqyrap. Äpsätte tüsi oñğan
şüberektei bolyp ketti. Ornynan atyp tūrmaq bolyp, birneşe ret
talpynyp iedi jerge jelimdelip qalğandai qozğala almady. Buyn-buynynan
jan ketip qalğan siiäqty, saqaly selkildep, közinen byrş ietip jas şyqty.
– “Säule” dükeniniñ aldynda... Sol... Asylhan,– dedi Hadişa iegilip jylap
tūryp.
– Apyr-au, jaña ğana telefon soğyp iedi ğoi.
– Qoi, beker bolar,– dedi manadan beri tili bailanyp sazaryp otyrğan Quat
qariiä. İeki köziniñ aldyndağy qos tamşyny sūq sausağymen ilip alyp
tastady.
– Ataña näletter! İeski ädisterine qaita köşti. Būryn künine bes-alty ret
telefon soğyp, adamnyñ jüregin suyldatatyn,– dedi Aldiiär qyz ben
şaldy sabyrğa şaqyryp. – Köñiliñe ieşteñe alma, qyzym. Tynyş jatyp,
ūiyqtai ber.
Ornyna kelip jatqanmen Hadişanyñ qozğalyp ketken köñili ornyna
tüspedi. Sūm jürek bir sūmdyqty sezdi me, qaita-qaita jürisinen
jañylyp, typyrlap alqymyna kelip tyğyldy. Mana telefonmen
söileskende Asylhan asa köñilsiz sekildengen, jarytyp ieşteñe aitpady.
Bar bolğany “Almasty taba almadym, aylğa ketipti” dedi. Ony tappağan
künde qaityp oralyp, Aiağannyñ şaruasyna bailanysty aqyldasuy kerek
iedi ğoi.
“Bälkim, Almas iekeui renjisip qalğan şyğar” dep oilady qyz. Soñğy birer
ai boiy ol habar-oşarsyz jatyp aldy. Nege qaşqaqtap jürgenin, nesimen
jaqpai qalğanyn Hadişa mülde bilmeidi. Asylhanğa būl turaly tis
jaryp äñgime aitpağan. Solai bola tūra ol bir kiltipannyñ baryn
sezetindei bolyp körinuşi iedi.
Ol nege kelmeidi? “Almas basqa bireudi tauyp alğan şyğar” degen oi
qyzdyñ quanyşqa qatalağan jetim jüregin aiausyz talap, jaryq dünieden
baz keştiretin. Ömirdiñ barlyq qūqai-qiiänatyn ün-tünsiz jürip köteruge
üirengen qyz būğan da köndi. Janyn jegidei jegen azabyn, basyn
qañğyrtqan qaiğysyn pende balasyna sezdirmeuge tyrysty.
“Aiağan atağa degen nieti jaqsy iedi ğoi. Ol kisiniñ basyna is tüsken sätte
tūra qaşqany qalai?” degen sumaqai oi är sät saiyn Hadişanyñ aldynan
köldeneñ şyğa beretin. Ol ieñ süiikti adamynyñ satqyndyq jasap, jalt
bergenin, Aiağanğa qarsy toptyñ jağyna şyğyp ülgergenin mülde
bilmeitin. Ärtürli oi kelgenmen Almasty ieşqaşan jamandyqqa qiğan
iemes. Ol äne-mine degenşe kelip qalardai ünemi ümittenip, ielegizip ol
tosyp jürgeni. Ara-tūra bir küdik qarabas jylandai şaqşadai basyn
jalmañ ietkizip köterip alatyn da, qyzdyñ jetim jüregin tistelep, uyn
jaiatyn. Sol jylan-küdik qazir de būğyp kelip, Hadişağa uly tisin qatty
qadady.
“Asylhan jataqhanadan şyqqannan keiin osynda kelgen ieken ğoi” dep
oilady aunaqşyp jatqan qyz. “Nege?”. Jolyndağylardy sypyrypsiyryp alyp ketetin seldei iekpindi qalyñ oi ūly tosqauylğa tap
bolğandai lyqsyp kelip toqtady. “Nege?” Hadişa jalğyz sözden tūratyn
sūraqqa jauap taba almai deñbekşidi. “Bälkim, Aldiiär ağa bilip aitqan
şyğar. Äldekimniñ äzäzildik jasauy da mümkin-au” dep özin özi sabyrğa
şaqyryp, jūbatpaq bolğan, biraq jylan-küdik şeginbedi, uly tisin qyzdyñ
janyna batyra tüsti.
“Apyr-au, osy men nege jatyrmyn? Nege Asylhandy izdemeimin?!”
Äleuetti küş Hadişany tösekten jūlyp aldy. Telefondy as bölmege
alyp baryp, jataqhanağa qoñyrau soqty. Tünniñ bir uağynda kezekşi
kempir joğary köterilip, iesik qağyp jürsin be, Hadişamen dūrystap
söilespei trubkany tastai saldy. Qaita qoñyrau soğyp iedi, ieşkim
kötermedi, amaly tausylyp alasūrğan qyz şamy sönip qalğan Aldekeñniñ
bölmesiniñ iesigin qaqty.
İeki şal ün-tünsiz jatqanmen äli ūiyqtamağan iedi, olar oidyñ
şyñyrauyna tüsip ketken-di. Hadişa iesikti säl ğana aşty, dälizdegi jaryq
qarañğy bölmege lap qoidy. Quat qariiä äli jatpapty, maldasyn qūryp,
ierni jybyrlap, kübirlep söilep otyr ieken. Basy salbyrap ketken. Aldiiär
da ūiyqtamapty, közi jūmuly, qabağy şytqyl, iştei qatty qinalğan
adamnyñ siqy.
– O ne qarağym, – dep Quat qariiä basyn şalt köterip aldy. – Şam jaq.
Qyz şam jaqty. Aldiiär sol qolyn tirep, basyn köterip otyrdy.
– Men Asylhannyñ jataqhanasyna baramyn, – dedi qyz.
Quat qariiä ornynan tūryp, ün-tünsiz kiıne bastady.
– Aldymen jedel järdemniñ auruhanasyna baryñdar,– dedi Aldiiär.
Aitaryn aityp alyp, qatty qysyldy. “Ättegen-ai, aljasqannyñ sözin
aittym-au” dep qinaldy.
Qyzdyñ közine jas üiirildi. Professordyñ myna sözine qarağanda onyñ da
köñiline küdik şapqan tärizdi. Äzäzilder äldeqaşan jeñiske jetken, iendi
qarğa adym jer mūñ bolyp, meşel baladai omalyp jatqan şalğa tün
jarymda telefon soğyp, mazasyn alatyndai jöni joq.
Olar telefon soğyp, mazalaudy qoiğaly da biraz jyl. İeñ soñğy ret Mūsa
Bailarovtyñ şäuiltekteriniñ talauyna tüsip, qaityp bas kötere almastai
bolyp jeñilip qaitqan küni äzäzilder birinen keiin biri telefon soğyp,
“jeñilisimen” qūttyqtap mazalağan. Sodan keiin myna keselge ūşyrap,
ūzaq uaqyt sarjambas bolyp, auruhanada jatty. Qaityp kelgen soñ qūlağy
tynşyğan, Bailarovtyñ adamdary mūny ūmytqandai iedi.
Aldiiärdyñ sözi qyzğa jüregine biz sūğyp alğandai äser ietkenmen auyl
adamynyñ ädebine bağyp, tiliniñ ūşyndağy tūrğan sözin irkip, ündemei
teris ainaldy.
– Jeti tünde seni jalğyz jibere almaimyn, qyzym. Men birge baramyn,–
dedi Quat qariiä. Demniñ arasynda kiınip ülgeripti.
– Dūrys, qariiä. – Aldiiär onyñ myna isine şyn rizalyğyn bildirgendei
janynan ötip bara jatqan Quattyñ qolynan ūstap, aqyryn ğana silkidi. –
Telefondy meniñ janyma qoiyp ket, qyzym. Stoldyñ üstinde telefon
anyqtamasy bar iedi. Mümkindik bolsa habarlasyp tūryñdar.
Qyz ben şal maşina ūstap, Asylhan tūratyn qūrylysşylar tūratyn
jataqhanağa keldi. İesik aldynda otyratyn vahter kempir tün jarymynda
mazasyn alğan kelimsekterdi jerden alyp, jerge salyp, biraz tulady.
Hadişadan bolğan jağdaidy iestigennen keiin ğana asyp-sasyp, “oi,
bojesin” san qaitalap, üstiñgi qabatqa jügirdi, köp keşikpei Asylhanmen
birge tūratyn Jaidardy dedektetip süirep alyp keldi. Jaidyrdy körgen
sätte Hadişanyñ köñil tükpirinde jylt-jylt janğan älsiz şyraq lyp
öşti.
Jigittiñ iesi şyğyp ketipti, aman-sälem joq, kelgen bette:
– Asylhan qaida? – dedi tüieden tüskendei düñk ietip. Hadişanyñ közinen
mölt ietip jalğyz tamşy üzilip tüsti.
– İe-ie-ie,– dep kürsindi şal. – Aldekeñ bile-ie-d-ie-ie... Jür, qyzym, jür...
– Qaida barasyzdar? – Sūrağyna jauap ala almağan, istiñ mänisine tüsinbei
ieseñgirep tūrğan Jaidar iesikke bettegen şaldyñ şalğaiyna jarmasty. –
Ata-ou, ne bolğanyn aityñyzşy ieñ bolmasa.
– Ne bolğanyn bilsem jeti tünde mūnda kelemin be, balam-au,– dep şal
tağy da kürsindi. – Ne bolğanyn bileiik dep tentirep jürmiz.
– Tūra tūryñyzdar, men birge baramyn,– dep ol joğarğy qabatqa jügirip
şyğyp ketti.
Şal men qyz syrtqa şyqty. Vahter kempir mūrny şuyldap köz jasyn
syğyp-syğyp aldy da, belgisiz bireulerdiñ jer-jebirine jetip, jeken suyn
işkizip, būrqyldap söilep jür. Söziniñ yñğaiyna qarağanda, Asylhanğa
qastandyq jasağandardy biletin siiäqty, biraq ieşkimniñ atyn atamaidy.
Quat qariiänyñ qabağy tyrysty. Jaiqiğan sary kempirdiñ qylyğyna
narazy bola tūra ündemedi, tilin bilse “jamandyqqa bastama” dep tiyp
tastar iedi.
– Myna kempirdiñ nietiniñ jamany-ai,– dep küñirenuden aspady.
Jaidar köp küttirmedi. Üşeui taksige otyryp, jedel järdem
auruhanasyna tartty.
– Qazaqtyñ balasy iekensiñ, qarağym. Adam joğaltyp, izdep jürmiz. Ketip
qalmai, bizdi tosa tūr. Jeti tünde qai käpirge jalynyp jüremiz,– dedi Quat
jedel järdem auruhanasynyñ aldyna kelgen kezde taksi aidauşyğa
jalynğandai bolyp. Qaltasynan jiyrma bes som şyğaryp, mūrtty
jigitke ūsynyp iedi, imany bar jan ieken, şorşyp tüsti.
– Oi, aqsaqal, qaidağyny şyğarmañyz. Mynauyñyz köp. İeseptegiş barjoğy alty som soqty,– dep şaldyñ qolyn qaqty.
– Äi, şyrağym, mynany atamnan täbärik dep al. Men siiäqty jetpisten
asqan auyldyñ şaly seniñ mäşineñe kün saiyn otyra bermes. Al,
qarağym, yrym ğyp al,– dedi şal qinalyp. Jigi qynjyla tūra şaldyñ
bergenin aldy.
Kelip tüsken aurulardy qabyldaityn bölmege baryp, Hadişa men Jaidar
ieki jaqtap tüsindiruge tyrysty.
– Familiiäsyn aityñyzdar, – dedi kezekşi däriger olardyñ sözin bölip.
– Mūsahanov Asylhan.
– Ondai adam tüsken joq.
– İe-ie, alla! – dep, Quat qariiä iştei kübirlep, betin sipady. Hadişanyñ
jüzine qan jügirdi.
– İe-ie, bäse! Asylhan üş-tört adamğa äl bermeidi. Aqbota iekeui qydyryp
jürgen şyğar,– dep Jaidar tarqyldap küldi. – Aqbotasy üşin ol MekkeMädinege ieñbektep barudan qaşpaidy.
Üşeui köñilderin osylai jūbatyp, iendi ketuge yñğailanğanda manadan beri
ünsiz tūrğan medbike qyz:
– Osydan ieki sağat būryn bir qazaqtyñ jigitin alyp kelgen. Mūrty bar,
jalañbas,– dep üşeuiniñ betine alma-kezek köz jügirtti. Özi qorqyp tūrğan
siiäqty.
– Türi qandai, türi? – dedi Jaidar taqymdap. Medbike qyz janaryn
jyğyp, bas şaiqady. – Kiımi şe? Qolynda A.A. degen qos ärip...
– Bil-mei-min,– dedi jasqa tūnşyğyp. – Ol bir telefondy jäne qyzdyñ
iesimin atady. Jäne bir söz... – Qyz qaltyrağan qolymen mañdaiyn ūstap,
ūzaq oilandy. Myqtap qorqyp qalsa kerek, tūla boiy qalş-qalş ietedi.
Suyqta qalğandai tisi-tisine timei saqyldaidy. – Ger-r-k-u-les...
– Gerkules?
– İä, iä... Sonan soñ Aqbota dedi. Sonan soñ alpys toğyz, on, nol...
– Ol... Ol qaida qazir?
– Ol... Ol joq! – dep medbike qyz iegilip jylap qūia berdi.
A-a-syl-h-a-a-n!..
– Hadişa şyñğyryp jiberdi.
24
İeki künnen keiin Asylhannyñ tabytqa salynğan denesin Mūsahan qariiä
bastap kelgen ağaiyndy bes ūl şyr ietip düniege kelgen kindik jūrtyna –
ata-babasyna mäñgilik jaily meken bolğan qasietti tuğan jerine alyp
ketti...
Aiauly azamatty şyğaryp saluğa köp adam kelgen joq. Onyñ kim iekenin
töñireginde jürgen azyn-aulaq adamdardan basqa ieşkimde bilmeitin. Ol
äzirşe ieşkim iemes iedi. Sūm dünie nağyz azamatty, özge üşin oilanbai
özegin jūlyp bere saluğa daiyn, özge üşin öz ömirin qiiüdan taiynbaityn
ūldy äli ieşkim iemes kezinde qyrşynynan qidy. Söitip Jer-Ana tağy bir
ūlanynan aiyryldy.
Ūlynyñ mäiitin morgten alyp şyqqanda közine jas almağan dini qatty äke
qarğadai qyz kelip, Asylhannyñ öli denesin qūşaqtap, atyn atap,
qūlağyna dauystap ūiata almai, amaly qūryğan soñ zar ieñirep jylağanda
şydamai ieñkildep qūia berdi. Kelin bolyp tüspei jesir atanğan mūñlyqpen
bes ūl kezek-kezek körisip, jinalğan jūrttyñ barlyğyn jylatty.
Dosynyñ qazasy turaly habardy keş iestigen Almas maşina iendi jürgeli
tūrğanda keldi. Jalañbas, jügirip kelgen siiäqty, paltosynyñ öñiri
aşylyp ketken, ientige dem alady. Öñ joq, tüs joq, bop-boz bolyp ketken.
Ony körip, köz jasy jaña äzirde ğana qūrğağan Hadişa qaitadan iegilip qūia
berdi. Asylhannyñ bes bauyry Almaspen körisip, jinalğan jūrtty tağy
da bir tolqytty.
İerteli kündi keş qylmañdar, şyraqtarym. Biraz jer jüredi iekensiñder.
İel-jūrt kütip otyr degendei... Joldaryñnan qalmañdar. Anasyna tezirek
jetkiziñder azamatty,– dep Quat qariiä aqyl aitty.
– Men birge baramyn,– dedi jylap tūrğan Almas.
– Jeñil şyğypsyñ balam. Jol qaşyq. Myna türiñmen üsip ölesiñ,– dep
Mūsahan qariiä qarsy bolyp iedi, Almas könbedi.
– Baramyn,– dedi jasty közben aqsaqalğa jalt qarap. Hadişanyñ jüregi
iezilip ketti. Jügire basyp üige kirdi de, tüie jünnen toqylğan keudeşesin,
tübit şälisin jäne anasynan qalğan mūra – jün salyp qabyğan qalyñ
körpeni alyp şyqty.
Jürip bara jatqan maşinany quyp jetti de, qolyndağy zattaryn kuzovqa
laqtyrdy.
– Almas, körpege oranyp otyr. Toñyp qalma.
Almas oğan jalt qarady, Hadişanyñ közinen özine degen jylylyqty, ieñ
bir jaqyn adamynda ğana bolatyn ierekşe meiirimdi tanydy.
Däl osy küni radio atauly tañerteñnen bastap qaraly muzyka oinady.
İeñsesin basqan qasiretti kötere almai jatyp qalğan Aqbotağa būl ieñ
süiikti adamynyñ, Asylhanynyñ qazasyna aza tūtyp, qaiğyrğan köptiñ
nazasy sekildengen. Azaly äuenge qosylyp iegilgen beişara qyz sol küni
Leonid Brejnevtiñ qaitys bolğanyn bilgen joq
25
Aiauly azamattyñ qazasy ieşqandai tuystyğy bolmasa da bir äkeniñ
balalaryndai bir jeñnen qol, bir jağadan bas şyğaryp, öz şyndyğyn, kez
kelgen sätte qorqau qasqyr syndy qaraulyqtyñ jemtigine ainalyp ketui
mümkin tağdyryn qorğau üşin jalanyñ qūrbany – Aldiiär Aqpanūlynyñ
şañyrağynyñ astyna jinalğandardy ieseñgiretip ketti. Ol jany jaraly,
köñili jarym bir top adamnyñ arqa süieri, ūiytqysy iedi. Jigittiñ
ölimimen birge sol şañyraqty köterip tūrğan diñgek qūlağandai boldy.
Aldiiär men Quat qariiälar aqyldasa kelip, Asylhannyñ dos-jarandaryn,
ieñbektes serikterin şaqyryp, jetisin berudi ūiğardy. Bar salmaq
Hadişağa tüsti. Kündiz jūmysta, balalardy baqşağa alyp baru, alyp kelu
sonyñ moinynda. Tamaq jasau, üi tazalau, bir top adamnyñ kirin juu oñai
ma, az uaqyttyñ aralyğynda beişara qyz közi şüñireiip, jağy sualyp
jüdep ketti. Sonda da qyñq dep, qabaq şytpaidy. “Ou, soy senderdiñ
mağan ötkizip qoiğandaryñ bar ma?” der iedi basqa bireu. Hadişa beişarada
artyq söz joq, jymiyp külip jürip barlyq şaruany tap-tūinaqtai
tyndyrady.
Būl joly da tepeñdep özi jügirdi. Jaidar kömektespegende mülde ülgere
almas iedi. Sonşama adamğa dastarhan jasau oñai ma?! Basyn qaiğy
qañğyrtyp, ieseñgirep qalğan Aqbotany mazalağysy kelmegen. Ol beişara
Asylhandy jerlep kelgennen keiin jataqhanağa barmai osy üide qalğan.
Jaişylyqta jeñil-jelpi qiyndyqqa qyñbaityndai bolyp körinetin
Aqbotany däl osyndai küirek dep oilamauşy iedi. Tüni boiy döñbekşidi,
kürsinedi, dauys şyğarmai iegilip jylaidy. Keide şyrt ūiqydan ūianyp
ketedi, iegilip jylağan qūrbysyn jūbata almai şarşaidy. Oğan qosylyp,
özi jylap tynady.
– Meniñ de ölgim keledi,– deidi qyz tūnşyğyp. – Asylhanğa baramyn.
Onsyz ömir sürgim kelmeidi.
– Qoişy qaidağyny aitpai,– deidi Hadişa ony qūşaqtap. Köz jasyn
sürtip, jūbatuğa kirisedi. – Meniñ anam tym ierte ketti ğoi. Bota. Ol kezde
men nebäri toğyz-aq jasta iedim. Anasyz ömir süru mümkin iemestei
körinetin. Köp ūzamai ölemin dep oilaitynmyn. Söitip jürgende biraz
uaqyt ötti. Anam alystai berdi, alystai berdi. Men jalğyz ömir süruge,
jalğyzdyqqa üirendim.
– O-o-oi, Hadişa, mağan onsyz ömir joq. Asylhandai adam tabylar ma
iendi. Joq, joq!..
– Uaqyttan küşti iemşi joq, Bota. Uaqyt barlyq aurudy jazady. Uaqyt
ötedi, bäri qalpyna keledi,– deidi Hadişa säuegeilik jasa. Aqbota basyn
şaiqaidy.
– Bäribir Asylhan qaityp kelmeidi. Ol joq,– deidi de Hadişany
qūşaqtap alyp, qoimai öksidi.
– Bibi ūianyp ketedi,– deidi ony jūbatudyñ basqa amalyn tappağan
Hadişa. Osydan keiin ğana Aqbota özin özi qolğa alyp, dauysy
tiylğanmen tünniñ bir uağyna deiin közi ilinbeidi, iştei iegilip jylap
jatady.
Asylhannyñ jetisin beretin küni Äsem auruhanadan şyqty. Auruhanada
ūzaq jatyp äbden älsirep qalğan kelinşek Asylhannyñ qazasyn iestip,
talyp qala jazdady. Dauys şyğaryp jylauğa şamasy joq, ieki közinen
mölt-mölt tamğan jasty qaita-qaita sürtkiştep, demikti de qaldy. Jedel
järdem şaqyryp, däri iekkennen keiin ğana dūrystalyp, beti beri qarady.
Balalarynyñ ortasyna kelip, Bibini qūşaqtap, Oljasy men İeljasyn
aimalap süiip, mauqyn basa almai otyrğan kelinşek Asylhanğa arnap
jaiylğan dastarhannan däm tatyp, botalaryna qaityp oraldy. Asyl
azamat turaly jaqsy-jaqsy sözderdi iestip, jaibaraqat otyra almasyn
sezdi, basqalar da qolqalamady.
Professor Aldiiär Aqpanūlynyñ üiine Asylhanmen jos-jar bolğan qyzjigitter, brigadanyñ müşeleri tügel jinaldy. Quat qariiä Asylhannyñ
aruağyna bağyştap qūran oqyp, dastarhanğa bata jasady. Sözdi birinşi
bolyp Aldiiär bastady.
– Şyraqtarym,– dedi ol dauysy dirildep. Köñili būzyldy ma, bir sät ünsiz
qaldy. – Keşe ğana aralaryñda jürgen azamat bügin aruaq. Ol... Bizdiñ
Asylhanymyz qara niet zalymnyñ qolynan qaza tapty. Jamanşylyq
ärqaşan üstem, şyraqtarym. Ol jalañdağan qanjaryn jaqsy adamğa
jūmsaidy. Biraq jaqsy adam ieşqaşan ölmeidi. Ol... Bizdiñ Asylhanymyz
ölgen joq. Ol bizdiñ jüregimizde... – Aldiiärdyñ iegi kemseñdep, közine jas
üiirildi. Bir sät ünsiz qaldy. Qystyğyp äreñ otyrğan Aqbotanyñ köz jasy
parlap qūia berdi. Oğan basqa qyzdar qosyldy. – Jylağanmen Asylhan
oralmaidy, şyraqtarym. Asyl azamatty ieske alyp, däm auyz tiıp
otyryñdar.
Köz jastaryñdy tiyñdar, qaraqtarym. Asylhanğa auyr tiedi,– ded Quat
qariiä. – Būl Asylhan balamnyñ qūrmetine jaiylğan dastarhan. Aruaqqa
tie bersin dep däm alyñdar.
Özi şelpektiñ şetinen üzip alyp, auzyna saldy. Manadan beri bastary
salbyrap, ün-tünsiz otyrğan jūrt qimylğa köşti. Söz bastağysy kelip,
tili qyşyp otyrsa da, olardyñ täbetin būzbaiyn dep Aldekeñ sabyr
saqtady.
– Älgi zalymdardy tapty ma ieken? – dep sūrady birazdan keiin Quat qariiä.
– Gerkules pen Arab qaida qaşyp qūtylar deisiz. Izdestirip jatyr ol
sümelekterdi.
– Oi, jauyzdar-ai! – dedi Sergei qinala bas şaiqap. Közinde ürei bar. –
Añdyp jürgen ğoi. Olar ieşkimdi aiamaidy. İekeui de otyryp kelgen. Ondai
qanişerlerdi türmeden şyğaruğa bolmaidy. Dereu aparyp qamamasa tağy
da bireudiñ obalyna qalady.
– Atyp tastau kerek olardy! – dep kijindi kelgeli beri qabağy aşylmai,
tūnjyrap otyrğan Aldiiär Aqpanūlynyñ qimylyn añdyğan Sypatai. –
Baiağyda atyp tastasa biz bügin qasiretke qaqalyp otyrmas iedik qoi,
äkeñniñ!.. Asylhan bauyrmyyz külip-oinap ortamyzda jürer iedi. –
Sypatai basyn tūqşityp, qaltasynan betoramalyn alyp, közin sürtti.
Hadişa anyq kördi, brigadirdiñ közi mülde dymdanbapty. Ūnatpaityn
adamnyñ jädigöiligine aşuy kelgenmen ülkenderdiñ aldynda ädep saqtap,
tilin tistedi. – Asylhan meniñ balamdai iedi. Ağalap aldymnan qiiä
ötpeitin. Oi, nesin aita bereiin, bolaiyn dep tūrğan bala iedi. Amal qanşa.
Sypataidan keiin basqalar da Asylhan turaly bilgenderin aita bastady.
Aqbota tömen qarap, ün-tünsiz otyr. Mynalardyñ äñgimesi jarym köñiline
jūbanyş bolar iemes. Olar qanşa maqtap, marapattağanmen birde-bireui
Asylhannyñ qandai azamat iekenin bilmeidi ieken. Aqbota iendi tüsindi,
qanşa uaqyt birge jürse de mynalardñ ieşqaisysy ony özindei tanyp,
özindei bağalai almapty. Būlar Asylhandy tanyp ülgermepti. Demek küni
ierteñ-aq ūmytyp ietedi. Qyz kürsindi. Ornynan tūryp ketti. Balalarynyñ
ortasyna kelip, mäz-meiram bolyp otyrğan Äsemniñ janyna tize bükti.
Ülken as keldi. Quat qariiä kübirlep qūran oqydy. İeñ soñynda:
– Mūsahanūly Asylhannyñ aruağy razy bolsyn. Oğan qūdaidiyñ rahymy
tüip, paiğambarlardyñ şapağaty tisin. Ağaiyn-tuğany aman-iesen bolyp,
jamandyq körmesin. Alla-tağala osy üidiñ dastarhanyna bereke berip,
mereiin üstem ietsin. Aumin! – dep betip sipady. – Al, qaraqtarym, däm
alyñdar. Asylhanğa tie bersin.
– Asylhan siiäqty jigitterdi birtuar deidi. Ol nağyz ier. Biz osy küni Ūly
Otan soğysynda ierlik körsetken Motrosov, Sūltan Baimağanbetov siiäqty
batyrlardy maqtaimyz ğoi. Meniñ ūğymymda, Asylhan solar siiäqty ierdiñ
ieri. Kez kelgen jūmyr basty pende özin özi oqqa bailap, otqa laqtyrmaidy.
Ülken täuekelge baru üşin ülken jürek kerek adamğa. – Professordyñ
söilei bastağanyn qūlağy şalğan Aqbota bosağağa kelip, iesiktiñ
jaqtauyna süienip tūrğan. Ülken kisiniñ myna sözinen keiin köñili bosap,
közine jas irkildi. – Asylhan sondai ülken jürekti adam iedi. Şyndyq üşin
şyryldap baryp, otqa tüsip ketuden taiynbaityn. Köñili tüsken adamyna
kömekteskisi kelse oğan janyp tūrğan ot ta, jauyp tūrğan oq ta kedergi
jasai almas iedi. Ülken parasat iesi, nağyz azamat qana osyndai täuekelge
bara alady, jigitter,– dedi jasaurağan közin jūmyp, tereñ kürsingen
Aldiiär Aqpanūly. – Men ony az ğana uaqyttan beri bilemin. Onyñ men
baiqamağan, men sezbegen, bilmegen asyl qasietteri de köp şyğar. Meniñ
bir ğana aqiqatty aitqym kelip otyr. Asylhandy ülken bolaşaq kütuli
iedi...
Aqbotanyñ ieki iyğy selkildep, öksip-öksip jylady.Hadişa qūiyp
otyrğan sorpasyn tastai salyp, Aqbota qoltyğynan demep, basqa bölmege
alyp kirip ketti. Jym-jyrt tynyştyq ornady.
– Aityp otyrğan söziñiz şyndyq, ağa,– dedi bir uaqytta Sypatai tükirigi
şaşyrap. Mañdaiynan şyp-şyp terdi alaqanymen sylyp tastap,
qabağyn tüiip alyp, tas müsindei qimyl-qybyrsyz qatyp otyrğan
Aldiiärğa qarap, jaramsaqtana jymidy. Küşi, abyroi-bedeli asyp, mysy
basyp tūratyn adamdardy arqa tūtyp, solardyñ yğyn panalap üirengen
Sypatai būl joly da ieski ädisine saldy. – Danyşpandyq söz aittyñyz.
Bizdiñ Asylhan däl siz aitqandai jigit iedi ğoi, marqūm. Bireuge köñili
qūlasa ieşteñeden qaitpaityn. Söitip jürip arandap qaldy ğoi beişara. –
Tağy da manağy ädetine bağyp, basyn tūqşityp, közin sürtken boldy.
“Ainalamdağy adamdar bärin körip otyr-au. Osynym äbes-au” dep
qymsynğan joq. – “Qazaqtyñ qatyndary sen siiäqty ūldy künde taba
bermeidi, arandap qalmai abailap jür” dep talai aittym. “Oi, ağa, men
suğa salsa batpaimyn, otqa salsa janbaimyn” deitin. “Bäle jūğady, odan
alys jür, men antilerdi on şaqyrymnan tanyimyn” dedim. Tüsinbedi
meni. Sol antidi qorğaimyn dep bandittermen töbelesti ğoi beişara. O-oi, qairan ierim-ai! İttiñ balasyn sūlatty da saldy. Omadai bolğan nemeni
bir-aq ūryp qūlatty. Aitsam senbeisizder ğoi tegi... Kädimgi kinodağydai...
Ol iekeuinen Asylhannyñ arqasynda qūtylğanbyz.
– Gerkules pen Arab basymyzğa şyğyp aldy iedi.
– Aqyry solar jetti tübine,– dedi Sypatai, jylaityn adamdai iegi
kemseñdep, qol oramalymen közin sürtti. – Al ol ittiñ ğana balasy bärin
büldirip alyp, tük bilmegendei typ-tynyş jatyr.
– Kimdi aityp otyr? – dep jinalğan jūrt bir-birine qarap, sybyrlasa
bastady. Kinäli adam osy dastarhannyñ basynda otyrğandai bir-birine
küdikpen köz tastaidy, Aldiiärdyñ özi Sypataidyñ myna sözinen keiin
qozğalaqtap, “mynau ne byqsytyp otyr” degendei moiyn būryp,
brigadirge tüksie qarady.
– Oi, it-ai! Bizdiñ Asylhannyñ basyn op-oñai ainaldyryp aldy. Özi
ğalym, özi kandidat näuk, ieşe qūrylysqa kelip qara jūmys isteidi, – dep
Sypatai bas şaiqap, yrjiyp küldi . – Nege? Sender osynyñ sebebin
oilandyñdar ma? Joq, birde bireuiñ oilanğan joqsyñdar. Al men birden
bildim. Ony Keñes ükimetiniñ jaulary bizdiñ aramyzğa ügit jürgizu üşin
ädeii jibergen.
Osy kezde qonaqtar otyrğan bölmege Bibi, onyñ soñynan Oljas jügirip
kirdi. Qyz tömendeu otyrğan Aldiiärdyñ aldyna şyqty, Oljas öz atasyna
bettedi.
– Oi, altyndarym! – dep Sypatai iendi ieki balany maqtauğa kiristi. – Mine,
bizdiñ bolaşağymyz osylar. Antilerge qarsy küresetin osylar. Baqytty
bolyñdar ainalaiyndar...
– Brigadir, sen kimdi aityp otyrsyñ? – dep sūrady Sergei.
– Öi, baiağyda bizde istegen kandadt näukti ūmytyp qaldyñ ba?
– Sypeke, qaidağyny aitpai tynyş otyryñyz,– dedi Jaidar köz astymen
ieki şalğa ūrlana qarap. İekeuiniñ de tüsi qaşyp, qabaqtary qyrjiyp,
tistenip äreñ şydap otyrğan tärizdi. Äsirese Quat qariiänyñ qabağy qatu,
qaba saqaly selkildep, basy qaltañdai bastağan. Töñiregine bajailap
qarap, jūrttyñ peiilin baiqap, sezip otyrğan Sypatai joq, dastarhan
basyndağylar ündemegenge üdei soğyp, iekpindep barady.
– Öziñ bilmeidi iekensiñ. Biletin adamnyñ auzyna qaqpaq bolma. Vot solai,
bala. Men aitsam, sen siiäqty şiki baldarğa sabaq bolsyn, Asylhan
siiäqty adasyp, arandap qalmasyn dep aitamyn. Al sen bolsañ mağan
zameşanie jasap...
Quat qariiä äñgimeniñ kimge qarai oiysyp bara jatqanyn sezip, äreñ dep
ornynan tūrdy da, teñsele basyp, dälizge şyqty. Onyñ nege tūryp
ketkenin Aldiiär, Hadişa, Jaidar üşeuinen özge ieşkim de bilgen joq.
– Qoiyñyz, ağa, uiat bolady. Bireuge küie jaqpañyz,– dep Hadişa qattyraq
aityp iedi, brigadir örşelenip ketti.
– Mine, būlar ünemi osy, qariiä. Ağa syilaudy bilmeidi. Betten alady. Bäri
özimizdiñ qazaqtyñ baldary. Men ğoi būlardyñ äkesindei adammyn.
Kommunistpin. Brigadirmin. Sabaq bolsyn, auyldan kelgen qazaqtyñ
baldary arandap qalmasyn dep şybyn janym şirkei bolady. Ol ittiñ
küşigi türmede jatyr. KGB-nyñ adamy myna meni şaqyryp, tüsinikteme
aldy. Vo-o, mäsele qaida?!. Al sender tük bilmei tūryp, ony
jaqtaisyñdar.
– Uialsañyzşy! Ol kiside neñiz bar? Asylhan turaly aityñyz. Şañyraqqa
qarap qoiyñyz, Sypeke,– dep Jaidar qabaq şytty. Onyñ neni meñzegenin
tauyqtikindei ğana miy bar Sypatai qaidan tüsinsin. Odan saiyn
örşelendi.
– Şañyraqqa qarasa qorqady deisiñ be? Biz dalada tünep jürgen joqpyz.
Mūndai üi bizde de bar. Mojymyt bizdiñ üi būdan... – Sypatai janjağyna qarap alyp, tağy bösti. – Artyq şyğar dajy... Bilip qoi, bala, men
imenno Asylhan turaly aityp otyrmyn. Onyñ ölimi sen siiäqty şaltaibaltailarğa sabaq bolsyn dep aityp otyrmyn. Aiağan siiäqty antilerge
aldanyp qalmasyn dep aityp otyrmyn. Ondailardyñ közine kök şybyn
üimeletu kerek. Vot tak, vot!..
– Äi! – dedi būdan aryğa şydai almağan Aldiiär şañq ietip. – Sen sol
Aiağannyñ dastarhanynda otyrsyñ. Sen jerden alyp, jerge salyp otyrğan
azamat myna büldirşinniñ äkesi.
– Oi, altynym! Baqytty bol, ainam,– dedi Sypatai betk bülk ietpesten.
Aşuly şalğa qarap, arsyz jymidy.
– Sende uiat joq, brigadir,– dedi Sergei oğan alara qarap. Sypataidyñ
iezuindegi arsyz külki lyp öşti. Ol dastarhan basynda otyrğandarğa
jağalai süzilip qarap şyqty. Özin birde bir adamnyñ ūnatyp otyrmağanyn
sezdi, bäriniñ tüsi suyq, qabaqtary şytqyl. Ol suyq jymiyp, ornynan
tūrdy da:
– Men mūndai dastarhanda otyra almaimyn. Men kommunistpin,– dedi de
Aldiiärdyñ aldynda otyrğan Bibige qarady, biraq alğaş körgendegidei
ainalyp-tolğanğan joq.
Sypatai şyğyp ketkennen keiin dastarhan basyndağylar bas kötere
almai, brigadirleriniñ sözine ölerdei uialyp, tömen qarap otyryp qaldy.
Äsemniñ öksip jylağan ünin, Quat qariiänyñ basu aitqan sözin barlyğy
iestidi. Dastarhannyñ berekesin ketirip, otyrystyñ şyrqyn būzğan
aqylsyz brigadirlerine bäri yzaly iedi, äsirese qyzdar jağy uiattan örtene
jazdap otyr.
– Jaña ornynan tūryp ketken Aiağannyñ äkesi. Osynda jügirip jürgen üş
bala sol şaldyñ nemereleri,– dep aqyryn ğana kürsingen Aldiiär moiyn
būryp, as üide jürgen Hadişağa dauystady. – Qyzym şai äkeliñder.
– Brigadir üşin keşirim sūraimyz. Ol ağamyz osyndai,– dedi Jaidar
qysyla külimsirep.
– Aiağan ağany bärimiz jaqsy köremiz.
– Ol kisini ükimetke qarsy degenge ieşkim senbeidi.
– KGB nege Sypataidy şaqyrady? Tüsiniktemeni bizden alsyn.
– Bärimizdi şaqyrsyn.
– Özimiz jazyp aparyp beremiz,– dep jinalğan jūrt şuyldai bastady.
Äñgimeniñ betalysy özgergenin basqa bölmede otyryp iestigen Quat qariiä
qaityp kelip, Aldekeñniñ qasyna jaiğasty. Oğan ilesip kelgen İeljas pen
Oljas atalarynyñ ieki tizesine mindi.
– Ol jağyn özderiñ bilesiñder, şyraqtarym. Közderiñ aşyq, aqyldaryñ
jetedi. Senderdi ieşkim jetektep jürgen joq,– dedi Aldiiär köñili bosap.
Myna jastardyñ Aiağan üşin ieşteñeden qaitpaitynyn işi sezip otyr. –
Bügin mūnda Aiağannyñ mäselesin aqyldasu üşin iemes, küni keşe aramyzda
jürgen aiaulymyz Asylhandy ieske tüsiru maqsatymen jinaldyq. Ondai
jigitti... Asyl azamatty ärqaşan ieske alyp jürgen läzim, şyraqtarym.
– Aiağan ağağa degen Asylhannyñ köñili ierekşe iedi. “Mūndağylar ädil
şeşpese Moskvağa baramyn. Ädildikke jetkenşe toqtamaimyn” deuşi iedi.
İekeumiz tünniñ bir uağyna deiin ūiyqtamauşy iedik.
Jaidardyñ közi Quat qariiäğa tüsti, saqalady däl manağydai selkildei
bastapty. İeki közi botalağan. “Jūrttyñ köñilin bosatyp, tynyşyn almai
nege jaiyma otyrmadym” dep jigittiñ mazasy ketti.
– Ä-ä-i-i, iesil ierim-ai!– dedi Quat qariiä kemseñdep. – Jaqsylyğyñ
moinyma qaryz boldy-au. Sol jaqsylyğyñdy qaitsem aqtarmyn?!
– Jä, qariiä bosamañyz,– dedi Aldiiär şaldy arqasynan qaqty. – Äñgimeni
jalğai ber, Jaidar şyrağym.
– “Aqbota oquyn bitirse tuğan auylyma baramyn, öz jobammen köp qabatty
üiler salamyn. Syrttai oqimyn, tarihşy bolamyn” deitin. Aqbotağa
degen köñilin aitpañyz... Joq, tilim jetpeidi,– dep Jaidar mūñaiyp
otyryp qaldy. Qyzdar mūryndary pysyldap, közderin sürte bastady.
Barlyğynyñ közi demniñ arasynda qyzaryp şyğa kelipti. Körşi bölmeden
Äsemniñ älsiz dauysy iestildi.
– Qoi iendi, Aqbota! Qoi, janym... Jylai bermeşi, ainalaiyn. Aqylyñ
bar ğoi, qalqam. Bizge de janyñ aşysynşy, Botam. Botam!..
Kenet äldekimniñ aşuly, aibarly dauysy iestildi. Bölmedegiler ieleñdesip,
tym-tyrys tynğan.
– Qoi iendi, bozdai bermei! Seniñ zaryñ qūlağyna jetse bir jetiden beri
ornynan tūryp kelmes pe iedi. Qyms ietse köz jasyñdy köldetip, ieñirep qūia
beredi iekensiñ. Onsyz da qabyrğasy qaiysyp, qaiğy jūtyp jürgen
jūrttyñ janyn qinama. Basyña tüsken azapty ündemei köter...
Hadişanyñ dausyn barlyğy tanydy. Quat qariiä ieki közin jūmyp alğan.
Qyzdyñ aitqan sözderin qūptağandai bas şūlğyp otyr. Aldekeñ özine tura
qarauğa imenip, iba saqtap, syzylyp tūratyn uiañ qyzdyñ myna qylyğyna
tañyrqap, ieptep qana iezu tartty. Hadişanyñ ülken adamgerşiligine,
meiirbandyğyna süisinip jüretin, būl joly onyñ qaisarlyğyna, kerek
kezinde minez körsete alatyn iestilinine işi jylyp qaldy.
– Biz qaitaiyq,– dedi jigitterdiñ biri.
– Aiağan ağa üşin bärimiz küresemiz,– dep Jaidar ieki şaldy kezek-kezek
qūşaqtady. – SEKAsyna da baramyz kerek bolsa... Jigitterdi
ūiymdastyramyn...
– Rahmet şyraqtarym! Asylhannyñ aruağy razy bolsyn!
Quat qariiä qybylağa qarap, ūzaq kübirledi. Basqalar qol jaiyp şaldyñ
selkildegen saqalyna qarap otyr. Qoly talyp ketti me, kişkentai Bibi
auzyn būrtitty.
– Ata, bolmaisyñ ba tegi...
– Mūsahanūly Asylhanğa qūdaidyñ rahymy jauyp, paiğambar ataulynyñ
şapağaty tie bersin. Onyñ aruağy barşañyzdy jelep-jebep jürsin.
Jaqsylyqta, quanyşta jolyğaiyq. Aumin!
– Aumin!..
26
Quat qariiä qalağa kelgeli jarty aidan asyp barady. Tabanynan tausylyp,
barmağan jeri, aşpağan iesigi qalmağan şyğar. Tipti Mūsa Bailarovtyñ
aldyna da baryp şyqty. Türin körmei tūrğanda “äi, bir siqyñ joq
sūmyrai şyğarsyñ” dep oilağan. Mūsany körgende öz közine senersenbesin bilmei atşaptyrym kabinettiñ kireberisinde bir sät abdyrap,
añyraiyp tūryp qaldy. Ūzyn boily, atjaqty, aqqūba öñdi, jyly jüzi
jigit ornynan tūryp kelip, tosylyp toqtap qalğan qariiänyñ qolyn alyp,
ierekşe iltipat körsetti.
– Assalaumağaleikö-öm, aqsaqal! Joğary şyğyñyz.
– Älikisalam,– dedi şal aqyryn ğana. “Şyny ma, joq ötirigi me” degendei
sūrauly keiippen rektordyñ kisige meiirmen qaraityn şarasy keñ közine
nazar tiktedi. Jas şamasy qyryqtan iendi ğana asqan tärizdi. Sausaqpen
sanarlyq qana ağy bar moiyl qara şaşyn şekesiniñ tūsynan qaq jaryp,
oñ jağyna jatqyzyp, jylmityp tarap qoiypty. Sol qolynyñ şyldyr
şümek sausağyna jalpaq saqina salğan, üstinde ine-jipten jaña
şyqqandai qara kostium, äppaq jeidege qyzyl jolağy bar kögildir galstuk
jarasyp tūr.
Ol öz özinen qysylyp, tartynşaqtap tūrğan şaldy qoltyqtap, törge alyp
şyqty da jūp-jūmsaq kresloğa otyrğyzdy, sonan soñ stolynyñ janyna
baryp, bir nükteni basty da:
– Roza, şai alyp kel,– dep tapsyrdy. Özi şaldyñ qarsy aldyna –kelip
jaiğasty. – Densaulyğyñyz qalai, qariiä?
– Şükir allağa...
– At-köligiñiz aman-iesen keldiñiz be?!
– Şükir..
– Auyl-ieliñiz aman-iesen be?
– Şükir, qarağym. Bir allanyñ demeuimen qybyrlap jürmiz äiteuir.
– Zaman tynyş, iel toq. Būl bir qoi üstine boztorğai jūmyrtqalağan zaman
boldy ğoi. Qiynşylyqtyñ bärin sizder kördiñizder. – Mūsa säl qabaq
tyrjityp, qinalğandai basyn äri-beri qozğap qoidy. – Töñkeris,
kollektivtendiru, aştyq, otyz jeti, sonan soñ soğys... Sizderdiñ
barlyqtaryñyzdyñ keudeleriñizge bir-bir jūldyz tağyp qoisa jarasar iedi.
– Rahmet, şyrağym! Osyğan da täuba. Ökimetten örden sūrağan joqpyz.
Mynany al dedi, aldyq. Örden üşin soğysyp, örden üşin ieñbek ietken
joqpyz. Periştemiz qağyp, oq pen ottyñ ortasynan aman keldik. Täuba
osyğan da...
– Mine, mine! Sizder nağyz kommunissizder... Al qazirgiler tuiağy
qimyldasa auzyn aşady.
Tyşqannyñ izindei ğana qaiqy qasy bar, arşyn tös sūlu kelinşek stolğa
tätti toqaş, konfet qoiyp, şai äkeldi. İeki kesege qaimaq qatqan şai
qūiyp, aiağynyñ ūşynan basyp, şyğyp ketti. Jüris-tūrysyna qarağanda
rektordan öte qatty qaimyğatyn tärizdi.
– Şai alyp otyryñyz,– dep tätti men toqaşty Quattyñ aldyna
jyljytty. – Däm alyñyz.
– Rahmet şyrağym! Şai işip, altyn uaqytyñdy almaiyn. Isim tüsip, kelip
otyrmyn. Qazaqtyñ balasy iekensiñ. Jarylqap tastamasañ da, zaryma
qūlağyñdy tos. Qūlağyña kirse jüregiñe jeter. Naqaq küigen bir qazaqtyñ
balasyna qol ūşyp berer dep keldim. Köptiginen qorlyq körip, jerge
syimai qadyry ketken qazaqtyñ balasy joq äli.
– İä, aqsaqal, iä!.. Öte dūrys aitasyz. Köp bolyp qūnymyz tüsip,
qadyrymyz ketken joq. Öz qadyrymyzdy özimiz ketirip jürsiz.
– Söz tüsiner, kisiniñ parqyn biler bala iekensiñ, şyrağym. Sağan meni
özderiñdi basqaratyn ministirdiñ orynbasary jiberdi. – Şal qanşa
oilansa da jibergen adamynyñ atyn iesine tüsire almai qoidy. Bir
japyraq qağazğa jazdyryp almağanyna ökindi. – Aty-jöni iesimnen şyğyp
ketipti.
– İä, aita beriñiz. Ol kisiniñ aty-jöniniñ bizge keregi bola qoimas,– dep
Mūsa jyly jymidy.
– Aitsam şyrağym, men Aiağan degen kändidat balanyñ äkesimin. Nyspym
Quat. Ony bireuler jala jauyp, qamatyp qoiypty,– dep qaltasynan
jaialyqtai betoramalyn alyp, mañdaiynan şyp-şyp şyqqan terdi
qūrğatyp, myqtap tūryp siñbirindi. – Sen instötten şyğaryp jebiripsiñ
ony. Balada jazyq joq bala äli jas.
– İä, aqsaqal, dūrys aityp otyrsyz. Bala jaz, jazyğy joq,– dep, rektor
qūptağandai bas şūlğydy. – Sözge ierip, teris jolğa tüsip ketken. Bükil
Almaty biletin däukes, päleqor adamnyñ aitqanymen jürip, bizdiñ
tärbiege könbedi. Aiağan siiäqty halqymyzdyñ daryndy, bilimdi balasyn
müiizdep, qysastyq jasaityndai aqymaq iemespiz, aqsaqal. Bizdi mūnda
ükimet “qara basyñnyñ jağdaiyn jasap, tynyşt otyr” dep jibergen joq.
Bireu tärtip būzsa, teris jolğa tüsse basqadan iemes, menen sūraidy.
– Dūrys-au,– dep bas şūlğyp, rektordyñ sözine imandai ūiyp otyr. Myna
bala tyñdauşysyn ilandyryp, asyqpai bappen söileidi ieken. “Apyr-au,
myna bala Aldekeñ aitqandai iemes, aqyldy, köşeli kisi ğoi. Tüsi jyly
ieken öziniñ” dep oilady şal.
– Aiağan üşin meni şyryldatty. Ony, qazaqtyñ balasyn qorğau meniñ
azamattyq mindetim. Bireui qūlasa iekinşisi bar ğoi deitindei köp iemespiz.
Birimizge birimiz süienip, ildaldalap jürgen halyqpyz, aqsaqal. Aiağan
sekildi birinen keiin biri küiip kete berse Almatyda qazaqtyñ bir ziiälysy
qalmas. Mūny tüsinbeitin men keşe iemespin. Bilemin, tüsinemin. Qazaq
balasynyñ öskeni, abyroily bolğany kerek mağan. Men, qūdai dep
aitaiyn, ieşkimdi jüzge, ruğa bölmeimin, aqsaqal. “Jüzge bölingenniñ jüzi
küisin” deitin adammyn.
– Dūrys-au... Dūrys qoi...
– Joğarğy jaq tizege salğanda qarsylasuğa şamamyz kelmeidi, – dep
qinala qabaq şytqan Mūsa aqyryn ğana kürsindi. – Onyñ üstine Aiağanğa
aqyl kirmei-aq qoidy. Köpşiliktiñ yñğaiyna könip, keşirim sūraudyñ
ornyna örşelenip ketti. Qoi dedik, qoimady. Ülkendi ülken, kişini kişi
demedi. Sonymen köpşiliktiñ ūiğarymymen qyzmetten ketti.
– Qyzmeti bar bolsyn!– dep küiindi şal. Mūsanyñ sözine sengeni
sonşalyq, jalğyzynyñ ağat isine ölerdei küiindi, qatty küizelip,
küigelektene bastady. Köldei oramalmen mañdaiyn sürtti, moinyna
qūiylğan terdi qūrğatty. – Qyzmettiñ keregi joq oğan. Basyn araşalap
ber, auylğa alyp qaitamyn. Qoi baqsa da öşten ölip, köşten qalmas.
– O-o-i, aqsaqal! – dep küldi rektor ornynan tūryp. Qolyn qaltasyna
salyp, äri-beri jürdi. – Meni bir qolynan bäri keletin ü-ü-l-ken bastyq dep
dep oilaisyz-au deimin. Aiağan ieşkimge bağynbaityn, araşa bermeitin
mekemeniñ qarauyna ötip ketti. Tym keş qimyldapsyz, aqsaqal.
“Mylqaudyñ qolyna, kereñniñ astyna tüspe” deidi qazaq. Mylqauyñyz da,
kereñiñiz de sol mekeme.
– Ministirdiñ orynbasary “balañyz Mūsa Bailarovtan keşirim sūrap,
kemşiligin moiyndasa mäselesi şeşiledi” dep sağan jiberdi, şyrağym.
– Keşirim sūraityndai Aiağan mağan jamanşylyq jasağan joq. – Mūsa
ahahalap külip kelip, ornynan tūruğa äreket jasağan şaldy qoltyğynan
demedi. – Mäsele mağan qarap tūrsa nege kömektespeiin. Aiağandy aqtap,
aiybynan tazartyp alyp keliñizşi, ierteñ-aq dekannyñ orynbasary ietip
bekiteiin.
– Basy aman bolsa ier azamat jūmyssyz qalmas,– dep Quat qariiä qabaq
şytty. Rektordyñ būltañyn añğardy, nietin tüsindi. Köñili jasyp,
teñsele basyp, şyğar iesikke bettedi.
– Solai, aqsaqal, KGB degeniñiz ieşkimge bağynbaityn mekeme,– dedi şaldy
qoltyqtap kele jatqan Mūsa.
– İe-ie,– dedi şal dauysyn barynşa sozyp. – Keñes ükimetinde partiiäğa
bağynbaityn da mekeme bar ma iedi?
Mūsa qarqyldap külip jiberdi. Onyñ mūnysy üirenşikti ädet, kerek
uaqytynda ğana paidalanatyn ädis tärizdendi şalğa.
– İendi jalğyz ğana iesik qaldy men aşpağan,– dep kürsindi tityqtap
şarşağan şal.