Oba

ÜŞINŞI BÖLIM

Ūzaq aptalar boiy oba tūtqyndary qolynan qalai kelse, solai jan dalbasa

jasady. Al aitalyq, Ramber siiäqty keibireuleri, joğaryda közimiz jetkendei,

qiiälğa boi aldyryp, äli de tañdau qūqyğy berilgen ierkin adamdardai qimyldady.

Al soğan qaramastan, tamyzdyñ ortasyna taman oba bäri-bärin bastan-aiaq ieñserdi

dep kämil aituğa bolady. İendi jeke, derbes tağdyr degen tegis joiyldy, jalğyz-aq

qalğany-ūjymdyq tarihymyz, dälirek aitqanda, oba jäne odan tuyndağan barşağa

ortaq tüisik-sezim. Qazirgi ieñ mändisi - aiyrylu men jer audaru jäne osydan

şyğatyn ürei men yza. Mine, sondyqtan da äñgimeni däl qazir, aptap pen indet örşip

tūrğan şaqta, jalpy auanda bolsa da, tiri qalğan azamattarymyzdyñ aşu-yzasyn,

ölgenderdi jerleu men aiyrylysuğa mäjbür bolğan ğaşyqtardyñ şer-mūñyn

mysal retinde surettep berudi oryndy sanaidy.

Däl osy jyly jaz ortasynda sūrapyl jel tūryp, birneşe kün qatarynan oba

jailağan qalany sabady-ai kep. Oran tūrğyndarynyñ jalpy jeldi jek köruge

barlyq negizi bar: qala boi kötergen jotada jelge tabiği tosqauyl bolatyn

tūldyr joq, sondyqtan ol jyn ūrğandai ūitqyp qala qabyrğasyn äp-sätte köktep

ötip, bilgenin istep jüre beredi. Oranğa biyl bir tamşy jañbyr jauğan joq,

birneşe ai quañşylyqtan keiin ol jel tūrsa köz aştyrmaityn şañ-tozañğa

kömilip, tipti sūrğylt tartyp ketti. Jel şañ būltyn aspanğa köterip, qağaz

qiqymdary jürui künnen-künge azaiyp bara jatqan adamdardyñ aiağyna oralady.

Üiinen joqşylyq quyp şyğarğan sol azdardyñ basy jerge jetkenşe bügilip,

auzyn qol oramalmen nemese alaqanymen basyp köşede äreñ jüredi. Ömiriniñ

qalğan künin ūzartuğa tyrysyp, iendi halyq köşede köp topyrlamaidy, biren-saran

keşkisin ğana şyğady. Jūrt köbinese üiine ne dämhanağa asyğady. Ymyrt ierte

üiiriletin bolğandyqtan, qala müldem qañyrap bos qalğandai körinedi. Tek qabyrğa

boilai tynymsyz ūlyğan jel ğana tynyştyq şyryşyn būzady. Būl aradan

körinbeitin mazasyz teñizden tūz ben baldyr iısi iesedi. Teñizdiñ iısine toly, şañnan

üsti-basy bozaryp, guildegen jelden qabyrğalary syqyrlap şaiqatylğan bizdiñ

qañyrağan qala qūdaidyñ qarğysyna ūşyrağan aral siiäqty yñyrana

yñqyldaidy.

Būğan deiin oba ortalyqta iemes, halqy köp qolaily tūrmystyq jağdai

jasalmağan şetki audandarda adamdardy baudai tüsirip, köbirek qyryp jatty.

Alaida ol kenetten bir-aq qarğyp, isker qotandarğa jetti de, sonda ornyğyp aldy.

Tūrğyndar auru tūqymyn jel taratady dep jürdi. "Barlyq qartty aralastyryp

jiberdi" dep şağynar iedi däiim meimanhana direktory. Ait, aitpa ne kerek,

özderine kezek kelgenin ortalyq qotandağylar da tüsindi, öitkeni iendi tün balasy

"jedel järdem" maşinalarynyñ tereze tübinen obanyñ selqos ta şerli şaqyruyn

paş ietetin guili jiı iestiletin boldy.

Bäz bireuler qalanyñ ortalyğyndağy oba jailağan birneşe audandy qorşap,

bölip tastap, olardan tek jūmys babymen jüretin adamdardy ğana şyğaryp,

kirgizuge ğana rūqsat berip, biligin asyra paidalanyp jatty. Osy qorşauğa tüsip

qalğandardyñ keibireui būl şarany özderine qarsy jeke basqa jasalğan qiiänat dep

ūğyp, säl ierkindeu basqa qotandyqtardyñ tūrğyndaryn azat adamdar dep sanady.

Al älgi azat adamdar mynau qiyn-qystau sätte hali özderinen de müşkilder baryn

baiqap köñilin demdedi. "Olar bizden de berik qūlypta otyr" degen sözderden

bärimizge ortaq jalğyz ğana ümit oty jyltyraityn.

Şamamen, osy kezde äsirese Orannyñ batys qaqpasy jaqtağy dumandy

qotandarda birinen keiin biri ört bastaldy. Tergeu būnyñ deni karantinnen

kelgenin, jaqyndarynan aiyrylyp, basy qaida qalğanyn bilmegen adamdardyñ

qolynan kelgenin, olar oba otqa janyp öletindei-aq öz üilerin örtegenin

anyqtady. Qala bilik oryndarynyñ būiryğymen jürgizilip jatqan dezinfektsiiä

aurudyñ jūğuyna ieşqandai jol bermeitinin san-sapalaq, biraq paidasyz

tüsindirulerden keiin jazyqsyzdan jazyqsyz üi örteuşilerge şūğyl şaralar

qoldanuğa tura keldi. Būl beimoraldardy torğa tüsu qaupi qorqytqan joq,

şoşyndyrğany - türmege qamalu degen ölim jazasyna kesilumen bara-barlyğy iedi,

qalalyq abaqtydağy ölim-jitim qūlaq iestimegen körsetkişke jetken-di. Söz joq, būl

senimniñ baz bir negizi de bar. Äbden tüsinikti sebepterge bailanysty oba dağdyğa

nemese qajettilikke bailanysty jūrttyñ toptasqan jerinde, iağni soldattardyñ,

sopylardyñ jäne tūtqyndardyñ ortasynda örşip ketti. Obanyñ öz tūrğysynan,

onyñ baisaldy közqarasy tūrğysynan türme bastyğynan bastap soñğy tūtqynğa

deiinginiñ bäri birdei ölimge basy bailanğan, bälkim būl ūzaq jyldardan beri

qamauda bärine birdei ädildik ornağanynyñ belgisi bolar.

Qala ökimeti jalpyğa ortaq osy teñestiruge baz bir ierarhiiälyq aiyrmaşylyq

iengizbek bolyp, obadan opat bolğan, qarauyldardy qyzmetin mindetin oryndau

barysynda qaza tapty dep marapattamaq niet bildirgeni beker-aq boldy. Sebebi

qala qorşau jağdaiynda dep jariiälanyp, belgili közqaras tūrğysynan qarauyldar

küzetke şaqyrylyp, ölgennen keiin marapattalyp jatyr ieken degen pikir tuady

ğoi. Al tūtqyndar būndai jağdaimen til tappai kelisse, äskeri bilik, kerisinşe, iske

basqaşa qarap, būl şara orandyqtardyñ aqyl-oiyn uaiym-qaiğymen şatastyrady

dep oilady da, būiryğyn jariiälap jiberdi jäne jariiälauy negizsiz de iemes. Äsker

basylarynyñ ötinişin qūrmettep, bärinen dūrysy - qarauyldardy indetke qarsy

küreste qaza tapqany üşin marapattau dep şeşken-di. Alaida bolar is boldy obadan alğaş 

qaza tapqan qarauyldardyñ medalin qalai, qaityp alarsyñ, onyñ

üstine äskeri bilik öz közqarasyn jön dep könbeidi. İekinşi jağynan indetke qarsy

küres üşin medaliniñ ieleuli kemşiligi bar: ol äskeri nagrada bergendei ieste

qalarlyq äser tuğyzbaidy, öitkeni indet jyly oğan qarsy küres üşin medal alu

ädettegi qūbylys. Bir sözben aitqanda, bäri de narazy boldy.

Onyñ üstine türme basşylyğy dini bilik oryndağandai qimyl jasai almaidy,

al äskeriler turaly tipti söz de joq. Qaladağy ieki monastyrdyñ iekeuiniñ de

sopylary taqua otbasylaryna bölip taratylyp jiberdi. Sol siiäqty

kazarmadağylardan alğaşqy mümkindik tuğanda-aq şağyn qosynmen soldattardy

şyğaryp, olardy mektepter men basqa da qoğamdyq ğimarattardyñ küzetine bölip

berdi. Söitip qala tūrğyndaryn toptastyruğa tiıs siiäqty körinetin indet, qorşau

jağdaiyndağydai iemes, dästürli qauymdastyqty ydyratyp, jūrtty qaitadan

jalğyzdyqqa duşar ietti. Būnyñ bäri alaşapqyn äbiger äkeldi.

Osy jağdaidyñ bäri jäne aduyn jel keibir köñildegi ört jalynyn ürlep

örşitip jiberdi desek qatelespeimiz. Tünde qala qaqpasyna tağy da birneşe dürkin

şabuyl jasaldy, būl jolğy şabuyl jasauşylar qarulanğan bolyp şyqty. İeki

jaqtan da myltyq atylyp, birneşe adam jaralandy, birneşe adam bostandyqqa

sytylyp şyqty. Alaida qarauyl küzeti küşeitilip, qaşyp şyğuğa

ärekettengenderdiñ joly kesildi. Biraq qalada bülik dauyly dürildep jüre beruine

osynyñ özi jetip boldy, buyrqanğan körinister bastaldy deisiñ. Jūrt birinen-biri

ūrlap, sanitarlyq tūrğydan örtengen jäne jabylğan üilerdi tonauğa lap qoidy.

Aşyğyn aitqanda, būnyñ aldyn ala jobalanğan piğylmen jasalyp jatqany

aqylğa qonbaidy. Köbinese qūrmetke tolyq laiyq dep jürgen kisiler keleñsiz

qylyqtarğa baryp, tabanda olarğa ielikteuşiler köbeiip ketkeni jaman boldy.

Qaiğydan tiri ölip tūrğan üi iesiniñ közinşe janyp jatqan üige qoiyp ketip,

birdeñeler arqalap şyqqan jankeşti ölermender de tabyldy. Üi iesiniñ

därmensizdigi men nemqūraidylyğyn paidalanğan qyzyqtauşylardyñ birazy älgi

jankeştilerge ieliktep, örtke qoiyp ketip, olar da qolyna ilikkenin alyp şyğyp,

jan-jaqqa qaşyp jatty, örttiñ jarqylynan är-är jerde mamyqtaq nemese

oryndyq arqalap bükşeñdep bara jatqan dünieqoñyzdar közge şalynyp qaldy,

keibireuleriniñ iyğynda kiım-keşek oralğan tüiinşekter bar. Osyndai oqşau

qylyqtar üşin qala ökimeti oba jağdaiyn qorşau jağdaiyna teñestirip, soğan

säikes şaralar qoldanuğa mäjbür boldy. İeki tonauşy atyldy, alaida būl jazanyñ

jūrtqa qanşalyq äser ietkeni beimälim, öitkeni qaladağy qisapsyz qazanyñ

arasynda būl ieki jaza teñizdegi tamşy siiäqty iemes pe. Şynyn aitqanda, osy

ispettes körinister qaitalana bastady, bilik oryndary bolsa, ieşteñe köripbilmegendei 

keiip tanytty. Zaiyry, äser ietken jalğyz şara qalada komendant

sağatyn iengizu ğana bolsa kerek. Sağat on birden keiin qarañğylyq qūşağyna

kömilgen qalamyz tas bop qatyp qalğandai äser tuğyzdy.

Aily aspan astynda ol öziniñ aqşyl qabyrğalary men tüzu köşelerin körmege

qoiğandai közge ūrady, biraq onda ağaştyñ birde-bir qara köleñkesi körinbeidi,

birde-bir adamnyñ aiaq düsiri nemese birde-bir ittiñ ürgeni iestilmeidi. Tymyraiğan

ünsiz ülken qala mūndai tünderde kesek te jansyz tekşelerdiñ jiyntyğy siiäqty

körinedi, solardyñ arasynda adam balasynyñ baiağyda ūmyt bolğan

jarylqauşylary men qalağa quyp tyğylğan qazirgi älem ūlylarynyñ statuialary

közge ūrady. Tas pen temirdegi olardyñ būrmalanğan beinesi men bet-jüzi ğana

kezinde olardyñ da adam bolğanyn aiğaqtap tūrğandai. Orta qoldy būl äulieler

tamyzdyñ būiauy qalyñ aspany astynda tiri pende joq qañyrağan qiylystarda boi

körsetip, tobymyzben tap bolğan meñireu qimylsyzdyqtyñ būljymas beinesindei

bolyp ielesteidi. Onyñ soñğy beinesi, oba men qapastan jäne tastan tūratyn mazar

beinesi aqyry jandy adam ünin tūnşyqtyryp tynğan.

Al qara tünek qapas bar jürekti tūmşalap tastağan, sondyqtan qoldanylyp

jürgen jerleu räsimine qatysty añyz ben aqiqattyñ azamattarymyzdy airyqşa

sergite qoiuy neğaibil Öitkeni qalasañ da, qalamasañ da jerleu jöninde aituyñ

kerek, ol üşin äñgimeşi aldyn ala keşirim ötinedi. Ol barynşa zañdy kinäny til

qatpai qabyldauğa äzir, biraq onyñ jalğyz-aq aqtalary mynau - osy kezeñniñ

bärinde jerleu degen bolyp tūrdy ğoi, bizdiñ barlyq azamattar siiäqty olarğa

äñgimeşiniñ de qatysuyna tura keldi. Bylaişa aitqanda, ol jalpy mūndai

räsimderdiñ äuesqoiy iemes, odan da tirilerdiñ ortasyn artyq sanap, jağajaidy,

teñizge tüsudi jaqsy köredi. Biraq teñizge tüsuge tyiym salyndy, tiriler qauymyn

öliler qauymy yğystyryp şyğara ma dep qauip oilady. Aqiqat osyndai. Älbette,

ony körmeuge tyrysuğa bolar iedi, közdi tars jūmyp, ielemei attap ötse de ieşteñe

iemes, biraq aqiqat degenniñ ğalamat küşi bar, ol qaşanda saltanat qūryp şyğa

keledi. Al aityñyzdarşy, sol küni öziñiz jaqsy köretin adamdy jer qoinauyna

tapsyru kerek bolğanda, jerleudi qalaişa ielemei kete alasyz.

Mine, iendi bizdiñ jerleu räsimimizge tän sipat, ieñ aldymen, şapşañdyq. Ädetğüryptyñ 

barlyğy oñailandy, aza tūtu räsimi äzir toqtatyldy. Aurular

jaqyndarynyñ köz aldynda üide ölmeidi, dästürli türde şildehana küzetuge

tyiym salyndy, sondyqtan aitalyq, keşke ölse tünde jalğyz jatady, al kündiz

ölse, sol küni jerleuge tyrysady. Otbasyn habardar ietetini tüsinikti, biraq köp

jağdaida tuğan-tuysqandar qalada ierkin jürip-tūra almaidy, öitkeni aurumen

tikelei bailanysta bolsa karantinde ūstalady. İeger marqūm tuysqandarynan

bölek tūrsa, olar belgilengen uaqytta, iağni mäiit arulanyp tabytqa salynyp,

ziratqa alyp jürer kezde keledi.

Aitalyq, mūndai räsim däriger Rie basqaratyn qosymşa lazarette ötsin.

Mektepke kiretin jer bas ğimarattyñ syrtynda, dälizge şyğatyn qosalqy ülken

bölmede tabyttar saqtauly. Dälizden otbasy jabylyp şegelenip qoiğan tabytty

tapsyn. Sol zamat ğūryptyñ negizgi böligine köşip, basqaşa aitqanda, otağasyna qol

qoiu üşin qajetti qağazdardy beredi. Sosyn tabytty jabyq avtomobilge salady,

keide ol kädimgi furgon, keide jedel järdem maşinasy boluy mümkin.

Tuysqandary ol kezde äzir taratylmağan taksilerge otyryp, qaraly şeru şetki

köşelermen molağa qarai jöneidi. Qala qaqpasynda şerudi jandarmdar toqtatyp,

resmi rūqsat qağazğa mörin basady, onsyz qazir aqtyq tynys ornyna jol joq, sodan

keiin ğana maşinalar ötkizilip, bizdiñ ağaiyndar aityp jürgendei, şarşy alañğa

toqtaidy da, qatar-qatar tizilgen orlardyñ biriniñ auzyna jügin tüsiredi. Mürdeni

qarsy aluğa pop şyğady, öitkeni şirkeude janaza şyğaru toqtatylğan. Dūğa

oqylyp jatqanda mäşineden tabyt tüsirilip, jippen buylyp, syrğyta otyryp

orğa tüsiriledi, pop qasietti qūtysyn būlğap tūrğanda alğaş tastalğan topyraqtar

tabyttyñ bet taqtaiyna tarsyldap tiıp jatady. Dezinfektsiiädan ötu kerek

bolğandyqtan furgon birden ketip qalady; kürekpen laqtyrylğan topyraqtardyñ

tarsyly küşeigen kezde tuysqandar taksige otyra bastaidy.

Söitip, barlyğy da meilinşe şapşañ, ieşbir qauip-qatersiz öte şyğady. Älbette,

indettiñ alğaşqy kezeñinde mūndai şapşañdyqqa şyn jan sezimimen tuysqandary

renjip te jürdi. Biraq oba kezinde ondai tüsinik iesepke alynbaidy, istiñ paidasy

üşin barlyğy qūrban ietiledi. Aitqandai, basynda būndai täjiribeden

tūrğyndardyñ zardap şekkeni anyq, sebebi jaqsy jerleuge degen arman-tilek

qaşannan da qasterli äri keñ tarağan, sondyqtan o ğyp-bū ğyp köme saluğa ieşkimniñ

de köngisi kelmeidi. Alaida qiyndyq bärine köndirdi, bärin de jeñdirdi. Ol ol ma,

azyq-tülik jağynan qiyndyq tuyp, tūrğyndardy basqa qam-qareket alañdatty.

Bizdi kezekte sağattap tūrudyñ özi-aq jep qoidy. Tamaq tabu üşin oryndauğa tura

keletin är aluan salt, qam-qareket adamdardyñ ainalasynda jūrt qalai ölip

jatqanyn, sağaty soqsa ierteñ özi qalai öletinin oilanuğa da uaqyt qaldyrğan joq.

Söitip, öz aldyna bir zaual sanalatyn materialdyq qiyndyq, qyzyq qylğanda,

igilikke ainaldy. Qazirdiñ özinde körip otyrğanymyzdai, indet mūnşalyq keñ

taramasa, barlyğy da jaqsy bolar iedi ğoi.

Tabyt azaiyp, kebinge kerek mata taptyrmai, ziratta jer jetpei jatty. Bäriniñ

de bir amalyn tabu kerek boldy. İeñ oñaiy jäne ieñ paidalysy - birneşe jerleu

räsimderin biriktiru dep tabyldy, mūndai qajettilik tuğan soñ lazaret pen mola

arasyndağy kölik qatynasyn jiıletu şart. Būl kezde däriger Rieniñ

basqaruyndağy lazarettiñ qarauynda nebary bes-aq tabyt qalğan iedi. Olardyñ bäri

tolğan soñ maşinağa tiedi. Qabir basynda tabyttardy bosatyp, tot basqan temir

tüstes mäiitterdi zembilge salyp, arnaiy jabdyqtalğan saraiğa qoidy. Sonan soñ

tabyttardy dezinfektsiiälaityn ieritindimen şaiyp, lazaretke qaityp apardy, būl

qareket qanşa qajet bolsa, sonşa qaitalandy. Būl istiñ ülgili jolğa qoiylğany

sondai, prefekt birneşe märte qanağat sezimin bildirdi. Ol tipti Riege obağa

arnalğan ieskilikti jylnamalarda qarapaiym arbalarğa mäiitterdi artyp alyp

molağa apara jatqan negrlerdiñ suretin körgenin, oğan qarağanda jerleudi bizdegi

ūiymdastyru äldeqaida jetildirilgenin aitady.

- Ras, jerleudiñ bäri sondai, - dep kelisti Rie. - Bizde tek oğan qosa kärtişkeler

toltyru kerek bolady. Äitpese ilgerileuşiliktiñ bary anyq.

Būl saladağy jetistikterdiñ bärine qaramastan prefekturanyñ jerleu kezinde

tuysqandarynyñ qatysuyna tyiym saluyna tura keldi, öitkeni uaqyt öte kele

jerleu ğūrpy nedäuir ūsqynsyz tarta bastady. Tuysqandarğa zirat qaqpasyna

deiin ğana keluge rūqsat ietildi, onyñ özi de resmi iemes. Bül özgeris jerleu räsiminiñ

qorytyndy bölimine qatysty jasaldy. Zirattyñ şet jağyndağy ūiysqan būğa

ösken bos jerden ülken ieki or qazyldy. Bir or - ierlerge, iekinşisi äielderge arnaldy.

Bül mäsele äkimşilik alğaş ädep saltyn saqtap, sosyn biraz keiinirek qalyptasqan

jağdaiğa bailanysty sypaiylyqty tastap, ölgenderdi ierkek, äieline qaramai

toptap bir jerge köme bastady. Bir jaqsysy -būl aqyrzamandyq ağattyq

auyrtpalyqtyñ aiağyna ğana tap keldi. Oğan deiin bölek bölek qabir qazyp

jerlegenderine prefektura äjeptäuir mäz bop maqtanyp jüretin. Ärbir ordyñ

tübinde qalyñ ğyp qūiylğan söndirilgen äk būrq-būrq ietip jatatyn. Olardyñ

şetinde sondai äkterdiñ üiindisi jatatyn, olar auanyñ äserinen būrqyldap,

köpirşip tūrady. Kölik qatynasy aiaqtalğan kezde saraidan zembilderdi şyğaryp,

olardy bir-birine janastyra tizip säl bürisken jalañaş denelerdi orğa tastap,

üstinen jañadan äk qūiyp, ony topyraqpen jauyp, kelesi kömilgenderge oryn

qaldyryp otyrady. Kelesi küni tuysqandaryn şaqyrtyp, tirkeu kitapşalaryna

qol qoiğyzyp alady, mūnyñ özi, aitalyq, itke deiin baqylap otyratyn adamdar

arasyndağy aiyrmaşylyqty aiğaqtağandai iedi.

Osy qareket-qimyldyñ bärine kisi kerek, kün asqan saiyn solar jetpei qala ma

degen qauip küşeie tüsedi. Alğaş käsibilerden qūralğan, keiin syrttan alynğan

sanitarlar men qabirşilerdiñ köpşiligi obadan opat boldy. Qalai saqtanyp, qandai

amal jasasa da jūqpaly auru öz degenin istedi. Jaqsylap oilansaq, ieñ ğajaby indet 

ietek alğan kezdiñ bärinde de yntalylardyñ tabylğany. Syn sağat aurudyñ

deñgeii ieñ biıkke köterilerden säl būryn tudy, sondyqtan Rieniñ aldyn ala dabyl

köterui öte oryndy boldy. Bilikti qyzmet bylai tūrsyn, qara jūmysqa da adam

qoly jetispedi. Alaida oba qalany äbden jailap, bilep-töstep alğanda, onyñ

şetindiginiñ özi paidağa şeşildi. Indetke bailanysty Orannyñ bükil ekonomikalyq

ömiri sansyrap, mūnyñ özi jūmyssyzdar sanyn ösirip jiberdi. Olarmen

mamandardyñ ornyn toltyruğa bolmağanymen, qara jūmysqa qatyp ketti.

Şynynda da, däl osy künderi qaiyrşylyq üreiden de küşti bolyp şyqty, öitkeni

ieñbekaqy qauipke bel bailauyna qarai tölendi. Sanitarlyq qyzmettiñ jūmys kütip

jürgender jazylatyn öz tizimi boldy, bos oryn bolsa-aq tizimde birinşi

tūrğandarğa telefon soğylyp, tiri bolsa ol taban auzynda jetip kelip otyrdy.

Sondyqtan qosalqy jūmystarğa tūtqyndardy jeguge ūzaq uaqyt bel bailai

almağan prefektura şetin şaralar qoldanudan qūtyldy. Jūmyssyzdar barynda

küte tūruğa bolady dep sanady ol.Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn tamyzdyñ aiağyna

deiin bizdiñ azamattar özderiniñ mäñgi tūrağyna aitarlyqtai bolmağanmen de,

ülgili tärtippen jönelip, bilik oryndary öz boryştaryn oryndadyq dep köñilin

demdedi. Alaida, säl ilgeri ozyp, jerleudi basqaratyn qyzmettiñ perde syrtynda

tağy qandai şaralar qoldanuğa mäjbür bolğanyn aita ketken abzal Tamyzdan

bastap indettiñ sol tūstağy şaryqtauyna orai qūrbandardyñ sany şağyn

ziratymyzdyñ mümkindiginen nedäuir asyp ketti.

Qorşaudyñ bir bölegin alyp tastap, töñiregindegi biraz jerdi ölgenderdiñ

biligine bergenmen de, tez arada basqa mümkindikter izdestiruge tura keldi. Bastapqy

bette jerleudi tünde ūiymdastyru şeşildi, mūnyñ özi qyzmetşilerdi basy artyq

şegindikten aryltyp, maşinalarğa mäiitterdi tolğanşa tieuge mümkindik berdi.

Komendant sağaty iengizilgennen keiin tyiym salynğanyna qaramastan,

şaruasymen keşigip qalğan (nemese qyzmet babymen tünde jüruge mäjbür bolğan)

bäz bireuler aq tüspen syrlanğan ūzyn maşinalardyñ qatty gürili qarañğy

köşelerdi jañğyryqtyryp, bar pärmenimen jüitkip bara jatqanynyñ kuäsi boldy.

Sosyn mäiitter asyğys-üsigis orğa tastaldy. Olar biriniñ üstine biri bylş iete tüsip,

bet-auzy ierigen äkke kömilip jer jaryqtyq osynau atsyz-atausyzdardyñ bärin

jasyryp, iendi ädeii tereñ qazylatyn orlar jūtyp jatty.

Arağa biraz uaqyt salyp, degenmen, jaña joldar izdep, jaña şepterge şyğuğa

tura keldi. Prefekturanyñ būiryğymen ieski qabirler qozğalyp, qazyp alynğan

mürdeler peşke jağyldy. Ūzamai obadan ölgenderdiñ mäiiti örtele bastady. Būl

maqsat üşin qalanyñ şyğys böligindegi, qaqpanyñ syrtynda tūrğan qoqys örteitin

peş qaita jabdyqtaldy. Küzetterdi ärirek äketti, al meriiänyñ bir qyzmetşisi

äkimşilik jūmysyn jeñildeter ūsynys jasady, onyñ aqylymen ölik tasuğa būryş

tau jolymen teñizdiñ üstimen jüretin teñizge baratyn, qazir toqtap tūrğan tramvai

paidalanylatyn boldy. Ol üşin tirkeme men motor vagonyndağy oryndyqtar alyp

tastalyp, tramvailar būl jelidegi aqyrğy aialdama - qoqys örteitin stansağa deiin

jiberildi.

Jazdyñ aiağynda, küzgi nöserlerdiñ töpeleitin tūsynda kögildir tün qoinyn

tilgilep, tau jolymen jolauşysyz tramvailar legi syldyrlap, şiqyldap teñiz

üstimen ketip bara jatqanyn kün saiyn köruge bolatyn iedi. Aqyr aiağynda

tūrğyndar būnyñ ne iekenin timiskilep bildi. Küzet tobynyñ tekşege jaqyndauğa

tyiym saluyna qaramastan kisilerdiñ keibir toby tolqyn ūryp jatqan

jartastardy boilap baryp janynan ötken tramvaidyñ tirkemesine gül şoqtaryn

jiı laqtyryp jürdi. Jazğy tünderde mürdeler men gülder tielgen tramvai

vagondarynyñ syldyry bizge de jetip jatty.

Bastapqy kezde jürek ainytatyn qoiu tütin qalanyñ şyğys qotandaryn torlap

tūratyn. Därigerlerdiñ birauyzdan däleldeuine qarağanda, būl bulanu myñ jerden

jağymsyz bolsa da ieşqandai ziiän keltirmeidi. Alaida būl qotandardyñ

tūrğyndary oba aspannan jauyp jatqandai körip, üirenisken jerin tastap basqa

jaqqa köşpek boldy, sondyqtan kürdeli tütintūtqyş jüie jasauğa tura kelip, jūrt

sol iske qosylğasyn ğana basyldy. Tek dauyldy jel künderi ğana şyğystan ūratyn

sasyq iısti tolqyn iendi bizdiñ bärimiz de jaña tärtip jağdaiynda ömir süretinimizdi

jäne oba jalyny är keş saiyn öz sybağasyn talap ietetinin ieske salady.

Şyrqau şyñyna şyqqan obanyñ zarary men saldary osyndai. Alaida, baqytqa

orai, indet tūraqtady, demek qala kökeleriniñ qiiäly, prefekturanyñ tapqyrlyğy,

iağni būiryq şyğaruğa şeberligi, tipti peşterdiñ ötkizu quaty sarqyluğa jaqyn

dep oilau läzim. Rie toryğudan tuğan tağy bir jaña jobalar ūsynyldy dep iestidi,

mäselen, bireu mäiitterdi teñizge tastau kerek depti. Därigerdiñ qiiäly kök tolqynda

qainağan qorqynyşty köbikti op-oñai köz aldyna ielestetti. İeger ölgender sany

arta beretin bolsa, kez kelgen, tipti ieñ mültiksiz ūiymnyñ özi därmensizdenip

qalatynyn, jūrttyñ top-tobymen qyrylyp, prefekturanyñ külli aila-amalyna

qaramastan mäiitter köşelerde irip-şirip, qala bulvarlary men alañdarda ölgeli

jatqandar äbden tüsinikti öşpendilikpen jäne iessiz ümitpen tirilerdiñ ietegine

jarmasyp jatqanyn köretinin ol jaqsy biledi.

Qalai bolğanmen de, osynau aiqyndyq pen abailauşylyq bizdiñ azamattardyñ

boiyndağy quğyndalu men bölinip qalu tüisigin küşeite tüsti. Osy tūrğydan,

äñgimeşiniñ öz hamsasyn äserli bettermen jetkilikti bezendire almağany, mäselen,

sergek serpin berer qaharman beinesin somdamağany nemese iejelgi hikaialarda

kezdesetindei şyğannan şyqqan oqiğalardyñ joqtyğy ökinişti-aq, ony özi de öte

jaqsy tüsinedi. Demek, baqytsyzdyq suretinen äsersiz ieşteñe joq, ieñ ūly

auyrtpalyqtyñ özi birsaryndy, ūzaqqa sozylğandyqtan tolyqtyryp, qamyqtyryp

tastaidy. Obanyñ üreili künderin bastan keşirgenderdiñ jadynda olar qaharly da

qaterli ört beinesinde iemes, bärinen būryn barlyğyn astyna basyp alyp, bir

oryndy ūşy-qiyrsyz taptau bolyp qalady.

Joq, obanyñ däriger Rieniñ indet bastalğannan-aq qyr soñynan qalmağan ieste

qalar körinistermen üş qainasa sorpasy qosylmaidy. Bärinen būryn oba baz bir

äkimşilik tetik boldy. Bolğanda da asa saq äri mültiksiz barlyq jağdaida qaltqysyz

qyzmet isteitin tetik. Äñgimeşi aqiqat aldynda künä jasap aludan jasqanyp, ieñ

bastysy - özine özi qarsy şyğudan seskenip, birinşi kezekti ädildikke ūmtyldy.

Stiliniñ äsemdigi üşin, keibir mazmūndau örnegindegi äntek talaptar bolmasa,

ieşteñeden de taiynğan joq. Tūp-tura ädildiktiñ özi, qazir osy däuirdiñ ieñ ūly

azaby, barşağa ortaq ieñ tereñ uaiym-qaiğysy -aiyrylysu bolsa, obanyñ osy

satysyndağy jaña sipatyn barynşa päk ar-ojdanmen surettegisi kelse, onda būl

qaiğy-qasiret alğaşqy arynynan airylğanyn jasyrmaudy būiyrar iedi oğan.

Bizdiñ ağaiyndar, äsirese, būl baqytsyzdyqtan bärinen köp azap şekkenderi, öz

jağdaiyna üirenip, ieti ölip ketken joq pa ieken? Būlai dep üzildi-kesildi paiymdau

ädiletsizdik bolar iedi. Olar tän azabynan göri jan azabyn köbirek tartyp, ieñ

aldymen, oi-boljamdarynyñ taianyş tireksizdiginen japa şekti degen dälirek

bolar. Indettiñ basynda qiiäl şirkin qapiiäda köz jazyp qap, uaiym jegizgen jaqyn

pendeni aiqyn suretteuşi iedi. Al, olar süikimdi jüzin, tanys külkisin keiin ieñ bir

baqytty şağym dep bilgen künderin iesinde aiqyn saqtasa, iendi süiiktisiniñ sonau

alys ölkede däl qazir ne istep, ne qoiyp jatqanyn anyq ielestete almaidy. Jalpy

osy kezeñde olardyñ jady jūmys isteidi de, oi-qiiäly şaban tartady. Obanyñ

iekinşi satysynda jady da öşedi. Būl olardyñ süiikti jüzin ūmytqanynan iemes, joq

beineniñ özi būldyr tartyp, qaityp ony jürek tükpirinen taba almauynan tuady.

Indettiñ alğaşqy aptalarynda olar öz mahabbaty bar qyr-syrymen köleñkege

ainalyp ketti dep şağynsa, keiin sol köleñkeniñ özi teksizdenip, jady bolmaşy

belgisine deiin kiedei körip saqtap jürgenderdiñ bäri bualdyr tartyp, bara-bara

ğaiyp bolady. Demek, şeksiz airylysudyñ aiağyna qarai olardyñ baiağy

jaqyndyqty da, süiikti pendesimen bir kezde qūian-qoltyq jaqyn tūryp, kez kelgen

sätte qolyna qolyn tigizetinin de ielestetuge şamasy kelmei qalady.

İeger iske osy tūrğydan qarasa, olar obanyñ kündelikti, sondyğynan da pärmendi

tärtibine kirigip, äbden dağdylanyp ketedi. Sol sebepti ieşqaisymyzda da ūly sezim

qalğan joq. Onyñ ornyna bäri derlik bir bolbyr sülesoq sezimniñ qūşağynda jürdi.

Bäri de tezirek bitse ieken dep, kökiregi qars airyldy ağaiyndarymyzdyñ, öitkeni

auyrtpalyq kezinde ortaq qaiğy-mūñnyñ aqyryn tileitin iejelgi ädet, onyñ üstine

olar būl alapattyñ aiaqtaluyn şynymen-aq tiledi. Alğaşqy aptalardyñ aduyn

aşuynyñ ornyn meñireu nemqūraidylyq basty, ony äste de bağynyştylyqpen

şatastyruğa bolmaidy, biraq iekeui de uaqytşa amal iekeninde dau joq.

Bizdiñ azamattar kezeñge bağyndy, dälirek aitqanda, beiimdeldi, öitkeni basqa

laj qalmady. Olardyñ syrttai qaiğy men uaiym mūqaltqan kisiler iekeni belgili,

biraq birinde de alğaşqy küizelis joq. Alaida däriger Rie ieñ basty qasiret osy

deidi, toryğudyñ özinen toryğuğa üirenip ketu jaman. Būryn bölek tūrğandar

aqyr-taqyryna deiin baqytsyz bolmaityn, olardyñ azap-qaiğysynyñ özinde

jylt ietken ümit ūşqyny bar-tyn, qazir ol da söndi. Al qazir olardy qaida

kezdestirseñ de, meili köşe qiylysynda ne dostarynyñ üiinde bolsyn, sabyrly ne

alañdauly qalpynda da közderi sondai mūñly körinedi, soğan qarap bizdiñ qala basy

bütin kütu zalyna ainalyp ketken be dep qalasyñ. Şūğyldanar şaruasy barlardyñ

özi ony obanyñ yrğağynda mūqiiät, biraq jarqyldamai atqarady. Jūrttyñ bäri

şetinen iıs almas momyn bolyp aldy. Ömirinde alğaş airylysqandar öziniñ

janynda joq syñary turaly tanystarymen ieşteñe bolmağandai tym jaibaraqat

söilesedi jäne sözderi de jattandy, bölek tūrularyn ölim-jitimniñ sanymen

bağalaityndary da qyzyq. Tipti osy uaqytqa deiin öziniñ uaiym-qaiğysyn ortaq

qasiretpen şatastyrmauğa jantalasyp kelgenderdiñ özi qazir teñgermeşilikke

ketti. Jady men ümitinen aiyrylğandar qazirgige, bügingi künge tabandap tūryp

qaldy. Şynyn aitqanda, köz aldynda barlyğy da bügingi bop ketti. Oba birin de

qaldyrmai, bärin mahabbat pen dostyqtan aiyrdy deuge bolady. Öitkeni mahabbat

tamşydai bolsa da bolaşaqty talap ietedi, al biz üşin tek qazirgi sät qana bar.

Būnyñ bäri nedäuir tūrpaiylandyrylğany öz-özinen tüsinikti. Öitkeni bölek

tūryp mūñğa batqandardyñ barlyğy, ädildigin aitqanda, būndai halge bir mezgilde

kelgen joq, olar jaña jağdaiğa üirenisip ketkenmen, oilamağan jerde oi ūianuy,

kütpegen kezde qaita oralu, kezdeisoq aiyğu - sezimniñ sonylyğy men osaldyğyn

qaita-qaita silkintip, ötkendi ieske tüsirdi. Osy sätter olarğa qajet te boldy, bügingi

künniñ küibeñinen qoly bosağanda solardy köz aldyna keltirip, oba toqtağandai-aq

keler künderge jospar qūrdy. Sondai-aq dereksiz qyzğanyştyñ tūtqiyl şanşuy

da qajet boldy, ol şamyrqantyp jaqsylyqqa ūmsyntty. Qaita tülep jañğyrudyñ

osyndai kütpegen kezeñin basqalar da bastan keşirip, aptanyñ belgili bir künderi

bolsa da tomağa-tūiyqtyqty sypyryp tastap, äsirese senbi men jeksenbiniñ

keşinde baz bir otbasy saltyna bailanysty ötkiziletin şaralardy ieske tüsirdi.

Bolmasa äsirese keşkilik meñdep ketetin sağynyş, özin-özi ūdaiy aqtamasa da, jady

qaita oralar degen ümitke jeteleidi. Katolikter öz ar-ojdany aldynda arylyp,

ğibadat qylatyn keşki mezgil tūtqyndağy men quğyndağy pendeler üşin öte auyr,

olardyñ bos keñistikten basqa tabynary joq. Osylai olar bir sätke dür silkinip,

sosyn qaita qatygezdik şeñgeline tüsip, obamen tūiyqtalady.

Al būl özindik ataulynyñ bärinen bas tartu iekenin, şamasy, oqyrman tüsingen

bolar. Indettiñ alğaşqy künderi olardyñ köñili basqalar üşin ieş mäni joq

bolmaşy närseni dyq alsa, özderi üşin sondai mändi sol bolmaşylar jiyntyğy

ömir täjiribesin tolyqtyryp otyrsa, al iendi, kerisinşe, olardy basqalar, yqylas

audarğandar ğana qyzyqtyryp, ortaq ideiälar şeñberinde şyr ainalyp, tipti

mahabbattyñ özi basqa qiiäpatqa ie boldy. Osylardyñ özderin obanyñ uysyna

ūstatyp qoiğany sondai, keide tipti sol syilağan tüske senip: "şaptyñ bezi

şoşysa şoşysyn, tek bäri bitsinşi" dep bebeu qağatyn boldy. Ūiyqtağannyñ

özinde de olarğa mynau ūzaq kezeñ is jüzinde şegi, şeti joq tüs siiäqty bolyp

körindi. Qalany kileñ şala ūianğan ūiqyşylar mekendegen siiäqty, olar tağdyrdyñ

matasqan torynan sirek qūtylyp, tek tünde jazylyp kele jatqan jarasynyñ auzy

aşylyp ketkende ğana ūianatyn tärizdi. Auyrsyna ūianğan olar najağai

jarqylymen közine tüskendei jañğyrğan qaiğy-mūñymen qosa öz mahabbatyn,

abyrjyğan jüzin körip, isingen iernin jalaidy. Al ierteñgilik bäri auyrtpalyqqa,

dälirek aitqanda, ieskilik ädetine moinyn tosady.

Alaida oqyrmannyñ älgi aiyrylysu şermendeleri syrt közge qalai körinuşi

iedi dep sūraityn şyğar. Qalai körinuşi iedi - käduilgidei, qajet deseñiz, jūrttyñ

bäri siiäqty körinetin, türi de barlyğymyzğa ortaq jalpy pişin, külli qala siiäqty,

balalyq añqaulyq pen äbigerlik jağdaiynda ömir sürdi. Salqynqandy bolyp

körinemin dep synşyl sezim syñaiynan aiyryldy bäri. Mäselen, aqyldy degen

adamdardyñ özi ainalasyndağylardyñ dürmegine ierip, indettiñ tez joiyluy

turaly işaratty gazetter men radiohabarlardan izdep, baz bir jurnalistiñ iesinep

otyryp jazğanyna ümit artyp, keide tipti qauip oilap otyrğanyn baiqauğa

bolatyn iedi. Al qalğan qareketiniñ bärinde syrasyn işip, auruyn kütip, bolmasa

qara ter bolyp statistikalyq kesteler qūrastyryp, qala berdi küitabaq tyñdap

kün keşti, bir-birinen sonysymen ğana daralandy. Basqaşa aitqanda, basqaşa

ieşteñe qalağan joq. Oba olardy bağalai biluşilik qabiletinen aiyrdy. Mūnyñ özi

ieş pendeniñ satyp alğan kiım-keşegi men azyq-tüliginiñ sapasyna zer salmauynanaq körindi. 

Barlyğyn talğamai qabyldaityn boldy bäri.

Būl mäseleni tämamdau üşin airylysu şermendeleriniñ ieñ qyzyq

artyqşylyğynan köz jazyp qalğanyn qosar iedim. Olar mahabbattyñ özimşildigin,

sodan tuyndaityn onyñ artyqşylyğyn joğaltyp aldy. Onyñ iesesine jağdai

aiqyn boldy, baqytsyzdyqtyñ soqpağan ieşteñesi qalmady. Bizdiñ bärimiz de qala

qaqpasynda atylğan myltyqtyñ gürsili astynda, ömirimizdiñ yrğağy men

jerlenuimizdiñ jaiyn aiqyndaityn ştempel tyqylynyñ astynda, ört-jalyn

men tirkeu kärtişkeleriniñ, ürei men ädet-ğūryptyñ ortasynda äbes äri uiatty,

biraq bar tärtip boiynşa ölimge kesilgender, sasyq tütin şudasy men "jedel

järdem" maşinalarynyñ ürei ūşyrğan sirenasy arasynda bizdiñ bärimiz de birdei

därejede quğynnyñ dämin tatyp, özimizge de belgisiz jürek tebirenterlik qauyşu

men tatulasu tañyn küttik. Mahabbatymyzdyñ būrynğysynşa özimizben birge

bolğany tüsinikti, biraq ol ieşteñege tañylmai, barşamyzdy auyrtpalyğymen

janşyp, qylmys nemese ölim jazasy siiäqty jüregimizge sylbyr uialady. Bizdiñ

mahabbatymyz keleşegi joq, kütui köp şeksiz şydamdylyq boldy. Osy tūrğydan

qarağanda, azamattarymyzdyñ baz biriniñ tärtibi qalanyñ är şetindegi azyq-tülik

dükenderi aldynda tizilgen ūzynnan-ūzaq kezekti ieske tüsirdi. Onda da, mūnda da

qiiäldan ada tözim men könuge degen qabilet şañ beredi. Tek qana osy sezimdi myñ iese

ösiru kerek, öitkeni būl arada aiyrylysu turaly, barlyğyn da jūtuğa qabiletti

basqa bir aştyq jaiynda söz bolady.

Qalai bolğanmen de baz bireu bizdiñ aiyrylysu şermendeleriniñ köñil küiiniñ

naqty beinesin bilgisi kelse, bärinen oñaiy - mynau kögaldan jūrdai qalanyñ

köşelerine ierler men äielder örip ketpei tūryp tüsken jalqyn şañdy tausylmas

keşterdi qiiälyña qaita keltiru. Öitkeni qala köligi men avtomobilderdiñ

joqtyğynan keşkilik altyn künniñ jalqynyna malynğan terrasalardan

maşinalardyñ şiqyly men metaldardyñ şyñylyn, iağni qalalardyñ qalypty

äuenin iemes, ne bitpeitin, ne qoimaityn birkelki aiaq tyqylyn, jūrttyñ jamyrağan

kübir-sybyryn, myñdağan tabandardyñ tyrpylyn iestisiñ. Tymyrsyq aspandağy

qamşynyñ suylyndai keñirdekti qabatyn sol tyqyl men sol tyrpyl külli Orandy

keulep, bir keşten iekinşi keşke ūlasyp, jürekterimizdegi süiispenşilik sezimin

almastyrğan körsoqyr qaryspalyqtyñ üni jäne mūñly üni bolyp ketti.