Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Моби Дик немесе Ақ Кит - 10
Total number of words is 4205
Total number of unique words is 2324
31.3 of words are in the 2000 most common words
44.1 of words are in the 5000 most common words
49.7 of words are in the 8000 most common words
қайғы өзінің құпия, қайсар да өктем ұлылығымен еңсеріп алды.
Алғаш рет ауада азырақ қана тыныстаған капитан Ахав өзінің
каютасына қайтып кетті. Бірақ осы күннен бастап команда оны əрбір
таңда көретін болды: не ол өзінің таяныш тесігіне аяғын қадап
тұратын, не болмаса, арнайы сүйек орындықта отыратын, немесе,
палубада ауыр басып жүретін. Үстіміздегі аспанның қабағы жібіп,
жылы шырайға бөккен сайын, құдды, жүзудің басында өзін қамалуға
мəжбүр еткен солтүстік суларын жайлаған қаныпезер қысқы суық қана
болғандай-ақ, ол оқшаулануға уақытты барған сайын аз бөле бастады.
Міне, енді біз аз-аздап оны палубада тəулік бойы дерлік керуге
болатындығына көндіктік; алайда, көптен күткен күн сəулесіне
шомылған ол, бейне кеме палубасындағы артық мачта сияқты, өзінің
харекетсіздігімен мұнда мүлдем керексіз болып көрінді. Əйткенмен,
"Пекод" аушылық құратын аймақтарға жаңа ғана бет алды, нағыз жүзу
алда еді, саяттың күллі қажетті дайындықтарын көмекшілер басқарды,
сондықтан,
бұлттар
əрқашан
аса
биік
тау
шыңдарын
жағалайтындықтан, өз маңдайына жал-жал болып үймелеген қара
бұлттарды тым құрыса қас қағым сəтке қуып тастап, еліге
айналысарлықтай ермек Ахавқа əзірше табылмай тұр.
Дегенмен де, азырақ уақыт өткен соң мейірлі де мерекелі күндердің
мың құбыла сүйіншілеген шуағы оның қатулығын ақырындап арбап,
сейілте бастады. Үйіне, мелшиген жабырқау орманға Сəуір мен Мамыр,
қызыл шырайлы биші қыздар оралған шақта жайдарман ару
мейманның келгеніне қуанып, тіпті, найзағай жайратқан, жап-жалаңаш
қарабұжыр кəрі еменнің де бірнеше көк өскінді қаулататыны сияқты,
ақыры Ахав та солай, күнгей жақтың самал желдерінің қызықтырмалы
қыз қылығына еріксіз бусанып бас қойды. Бірнеше дүркін оның
жанарынан нəзік өскіндер сығалады, олар кез келген басқа адамда көп
ұзамай гүл жарып күлім қағар еді.
XXIX тарау
АХАВ ПЕН СТАББ
Тағы бірнеше күн өтті, мұздар мен мұзтаулар "Пекодтың"
құйрығының артында қалды, енді біз тропиктердің мəңгілік
тамызының қарсаңында мұхитта бұлжымай билік құратын жалт-жұлт
еткен Эквадор көктемінің құшағында келе жаттық. Салқын да ашық,
қоңыраулы əрі хош иісті, жомарт һəм молшылықты мақпал күндер,
құдды мұздатылған қызғылт судың жұмсақ үлпектері ернеуінен асқан,
парсы шəрбəті толы хрусталь тостағандардай еді. Жұлдызды əсем
түндер асқақ жалғыздықта өздерінің алыстағы жауынгер-күйеулері
хақында, алтын дулығадағы шүпілдеген күн нұры хақында сыр түйіп,
үлде мен бүлдеге малынған тəкаппар герцогинияларға ұқсап кетті!
Мұндайда ұйқы қайда? Осынау арбаған күндер мен сиқырлаған
түндердің арасында таңдау жасау оңай емес. Бірақ өшпес сұлулықтың
сиқырлы күші құдіретті дуасын тек сыртқы дүниеге ғана дарытып
қойған жоқ. Ол əсіресе тымық та ерке кешкі сағаттарда ішке, адамның
жанына бойлап кірді; сол шақта мүлгіген іңірде мұздақтардай мөлдір
естелік кəусарлары тұнатын. Күллі осы тылсым күштер Ахавтың жан
жүрегіне ақырындап жол тапты.
Кəрілік ұйқыны сүймейді; сірə, адамның өмірмен байланысы
неғұрлым ұзағырақ болса, оған өлімді еске түсіретіннің бəрі соғұрлым
қызықсыз болса керек. Сақалын қырау шалған қарт капитандар
қараңғылық құшағындағы палубаға бару үшін кереуеттерінен
басқаларға қарағанда жиірек тұрып кетеді. Ахав та осылай; тек қазір,
ол тəулікті түгелдей дерлік шканцыда өткізіп жүрген кезде, керісінше,
ол каютаға бару үшін аз уақытқа палубаны тастап кетеді деп айтқан
дұрысырақ болар еді. "Мен сияқты кəрі капитан өз кереуетінің ажал
жастығына бас қою үшін тар баспалдақпен төмен түскен кезде, - деп
сыбырлайтын ол өзіне, - бейне өзіңнің көріңе түскендей боласың".
Міне, əрбір жиырма төрт сағат сайын, түнгі кезек басталып, адамдар
төмендегі өз жолдастарының ұйқысын күзетіп, палубада қарауылда
тұрған кезде; баққа үйме-жүйме арқан буддасын алып шыққан
матростар оны күндізгідей тақтайға лақтыра салмай, ұйықтап
жатқандарды мазаламауға тырысып, қажетті орнына абайлап қойған
кезде; кемеде осы бір мүлтіксіз тыныштық орнаған кезде жым-жырт
жүргізуші капитан каютасының есігіне қарағыштай бастайды, сəлден
кейін өзінің көтерілуін жеңілдету үшін баспалдақтың темір жақтауына
жармасып, шал дəйім қақпақтан шығып келе жатады. Дегенмен де оған
əлдебір адамгершілік пен қамқоршылдық тəн болатын, өйткені ол бұл
мезгілде əдетте шканцыда жүруден тартынатын; əйтпесе, сүйек
өкшесінің астында небары алты дюйм жерде саябыр-тыныс іздеген
қалжыраулы көмекшілерінің құлақтарында оның ауыр адымы тек
акула тістерінің шақырлағанын түстерінде көргізерлік, шартылдаған,
құлақ тұндырарлық күркіреудей естілер еді. Бірақ ол бір жолы қандай
да бір қамқоршылдықты күйттеуге мұршасы келмей, тым терең ойға
шомып шықты; содан өзінің сарт-сұрт еткен зілдей адымымен
палубаны грот-мачтадан гакабортқа шейін өлшеп шыққан кезде
шканцыдағы оған екінші көмекші, қарт Стабб көтеріліп, дауысындағы
дүдəмалды-қалжыңын өтінішпен айта бастаған: егер капитан Ахавқа
палубада жүру ұнаса, əрине, бұған ешкім қарсы келе алмайды, бірақ
тарсыл-тықырды ептеп те болса ақырындатып басуға болады ғой; егер
деймін-ау, айталық, талшық қалдығы сияқты бірдеңені алып, сүйек
аяққа кигізіп қойса, шіркін... О, Стабб! Сол кезде сен капитаныңды
жөнді білмегенсің ғой!
- Мен немене, зеңбіректің добы ма едім, Стабб? - деп сұрады Ахав. Мені киіз тығынмен бастырмақсың ба? Ау, мен ұмытып кетіппін; бар
өзіңе, түс төменге, сен сияқтылар алдын ала үйрену үшін табыт
жамылып ұйықтайтын өзіңнің түнемел көріңе түс, бар. Кет төменге, ит
неме! Жоғал! Бар үйшігіңе!
Қарт капитанның соншалықты болжалсыз соңғы зіркілін жəне
кенеттен бұрқ еткен кекшіл ашуына аңырып қалған Стабб бірер сəтке
тілі байланғандай сілейіп қалды да, сосын абыржи тіл қатты:
- Мен өзіммен бұлай сөйлесуге үйренбегенмін, сэр; бұлай сөйлеуді,
сэр, мен мүлдем ұнатпаймын.
- Аулақ, - деген Ахав тісін шақырлатып, ашудың əзəзілінен қашқысы
келгендей, шеткерек қағылды.
- Жоқ, сэр, аялдай тұрыңыз, - деп қоймай қойды батылданған Стабб.
- Өзімді ит деп атағанға мен үнсіз төзе алмаймын, сэр.
- Олай болса сен үш мəрте есек, жəне қашыр, жəне қойсың! Осы
сыйыңды ал да тайып тұр, əйтпесе дүниені сенің жер басып жүруіңнен
азат етемін.
Ахав осылай деп оған сондай қаһарлы, сондай төзгісіз долырған
кейіппен тұра ұмтылғанда, Стабб еріксіз кейін шегінді.
- Тиісті жауабын қайтармай, мен əлі ешқашан бүйтіп қорланған
емеспін, - деп мұрнының астынан міңгірледі Стабб, баспалдақпен
каютасына түсіп бара жатып.
- Бұл не боп кетті өзі! Токтай тұр, Стабб, мен тап қазір əлі түк те
біліп тұрған жоқпын, əлде кейін қайтып, оны бір перуім керек пе, əлде,
- бұл не? - тура осы арада тізерлеп, сол үшін сиынуым керек пе? Иə, иə,
қазір менің басыма тап осындай ой келді, ал менің сиынуым өмірімде
бірінші рет болайын деп тұр. Түсініксіз, өте түсініксіз, оның өзі де
түсініксіз, иə- иə, қалай десең де, мен əлі ешқашан мұндай түсініксіз
тылсым капитанмен жүзіп көрген емеспін. Ол маған қалай атылды
десеңші! Көздері - тура мылтықтың екі ұңғысы сияқты! Немене өзі,
жынды ма? Бұл жайшылық емес, тақтай сықырлағанда, палубада
бірдеңе болатыны сияқты, оның ойында бірдеңе бар ғой деймін.
Сосын, ол өзі қазір төсекте тəулігіне үш сағаттан артық жатпайды;
соның өзінде де ұйықтамайды. Кеме даяшысы Майтоқаш маған айтқан
ғой, шалдың төсегі таңертең ылғи астаң – кестен ұйпаланып қоқырап,
жаймалар аяқ астында тапталып жатады, көрпені түйіншектеп байлап
тастаған ба дерсіз, ал жастығы қыздырылған кірпіш басқандай күйіп
тұрады. Иə, күйіп тұрған қияпат шал Сірə, жағалаулардағы кейбіреулер
айтып жүргендей, оның əлгі ар-ұяты мазалайтын болар; бұл дегенің
іштен іріңдеген ісік сияқты нəрсе... немесе əлгі қалай еді?.. Өтірікшіжалғаншы болмайын. Tic ауруынан да жаман дейді. Иə-иə, өзім енді
анығын білмеймін, Құдай оны басыма сала көрмесін. Оның тұла бойы
тұнған жұмбақ; əрбір түн сайын ол трюмнің артқы бөлігіне неге түседі
- қайткенде де, Майтоқаш осылай ойлайды -оның неге өйтетінін менің
білгім-ақ келеді. Сол трюмде онымен жолығысып жүрген кім? Ал енді
осы бір түрлі тосын емес пе? Тек бұл арада анығын қайдан білерсің.
Міне, дəйім осылай. Қой, барып мызғып алайын. Иə, сайтан алғыр, тек
көз іліндіру үшін ғана бұл дүниеге келуге болады. Рас қой,
нəрестелердің өздері де туа сала ұйқыға кіріседі емес пе. Ойлап тұрсаң,
бұл да түсініксіз ғажап. Сайтан алғыр, ойлай берсең, дүниедегінің бəрі
тылсым. Тек бұл менің сенімдеріме сəйкес келмейді. "Ойлама" - бұл
менің он бірінші қағидам; ал он екіншісі - "Ұйқың келгенде, ұйықта".
Сондықтан, жүр, кішкене мызғып алайық. Алайда, тоқта, тоқта.
Айтпақшы, ол мені ит деп сілейткен сияқты еді ғой? Қарғыс атсын! Ол
мені үш мəрте есек деп балағаттап, үстінен қашыр мен қойлардың
қаншама қойыртпағын үйіп тастады емес пе. Керек десеңіз, ол мені
аяғымен теуіп те жібере алар еді. Бəлкім, ол мені тіпті ұрған да шығар,
тек өзім байқамаған болармын, өйткені, оның бет-əлпеті мені қатты
қайран қалдырды. Ол уақыттан ағарған сүйектей жап-жарық боп
тұрды. Мені өзі не пəлекет айналдырып барады? Аяғымнан тұра
алмаймын. Құдды шалмен ұстасып қалғасын, содан түп-түгел
терісімнен айналғандаймын. Құдай атымен ант етейін, осының бəрін
мен түсімде көрдім ғой деймін. Бірақ қалай, қалай, қалай сонда? Мұның
бəрін тек бір қуыс түкпірге тыққыштап қана тыныш табу керек. Сосын
кереуетке жетіп алайын. Ал ертең бұл қарғыс атқыр жəдігөйге күндізгі
жарықта бір қарайық, бəлкім, бір айласын табармыз. Кештен таң
ақылдырақ.
XXX тарау
ҚОРҚОР
Стабб кеткеннен кейін Ахав кеменің жақтауынан аса еңкейіп
біршама уақыт тұрды; сосын, өзінің дағдысымен, матросты шақырып
алып, каютасынан сүйек орындық пен қорқор əкелуге жұмсады.
Қорқорын нақтауз шамынан тұтатып, орындықты палубаның ық
жағына қойғызды да, отырып, темекісін шегуге кірісті.
Бағзыдағы викингтер заманында, аңыздың айтуынша, теңізқұмар
дат корольдерінің табыттары су хайуаны сыңар мүйіздердің
азуларынан жасалыпты. Қазір үш аяқты сүйек орынтақта отырған
Ахавқа зер салғанда оның тұлғасы нышандаған патшазадалық ұлылық
жайында ой толғамау мүмкін бе? Өйткені Ахав теңіздердің ханы, əрі
палубаның құдайы, əрі левиафандардың əміршісі емес пе.
Бірер сəт ол темекіні үнсіз сорғыштады, қою түтін аузынан будақбудақ болып жиі əрі тез ұшып шығып, жел қайырып əкеп қайтадан
бетіне соқты. "Бүл не гəп? - деді ол ақыры өзі-өзіне, сосын мүштігін
аузынан алды. — Темекі мені тыныштандырмайтын болыпты. О,
менің қорқорым! Сенің де сиқыр-сайтаның ғайып болса, маған қиын-ақ
болатын шығар. Менің алдымда думан-сауық емес, ауыр еңбек пен
тауқыметтер тұр, ал мен болсам есалаң адамша ертелі-кеш темекі
тартып, түтінді желге үрлеп отырысым мынау; желге қарсы түтінді
жанұшыра үрлегенім сондай, ауаға ең ақырғы, ең қуатты, ең айбынды
бұрқағын атқылап, жан тəсілім еткелі жатқан киттен аумаймын.
Қорқор менің не теңім? Ол бейғам тыныштықта ақ түтіннің əсем
будақтарын менікі сияқты үрпиген аққырау сабалақ жүнмен емес,
жібектей төгілген алтынды бұрымдармен қосып өруі керек қой. Мен
енді темекі тартпаймын..."
Осылай деп ол тұтатулы қорқорын теңізге лақтырып жіберді. От
толқындарда быж ете қалды; келесі сəтте кеме суға батқан қорқордан
қалған көпіршіктердің үстінен заулай ағып өте шықты. Қалпағын
маңдайына бастыра киген Ахав тəлтіректей басып, палубада тағы да
ерсілі-қарсылы жүре бастады.
XXXI тарау
КОРОЛЕВА МАБ
Ертеңгісін Стабб Фласкқа былай деп айтты:
- Мен мұндай қисынсыз түстерді əлі ешқашан көрген емеспін,
Сукесер. Түсінесің бе, түсімде біздің шал мені өзінің сүйек аяғымен
құйрығымнан теуіп жібергендей болды; ал мен оған қарымта
қайырмақшы болғанымда; мəңгібақи ғұмырмен ант етейін, балақан,
аяғым əншейін жұлынып қала жаздады. Сосын жалт қарасам - Ахав
аумаған бір пирамида екен деймін, ал мен нағыз əумесер сияқты, оны
қайта-қайта аяғыммен теуіп қалуға тырысамын. Бірақ ең ғажабы,
Фласк, - кейде қандай ғажайып түстер көретінімізді өзің білесің ғой - ең
ғажап болғаны сол, оған қалай ызалансам да, өне бойы Ахавтың бұл
теуіп жібергені мүлдем де соншалықты ауыр қорлық емес қой деп
ойлаумен болдым. "Тəйір-ай, - деймін өзіме өзім, - сонша шу
көтеретіндей мұнда тұрған не бар? Аяғы да шын аяқ емес қой". Ал енді
сені немен: жанды аяқпен немесе қолмен - немесе əлдебір жансыз
затпен -ұрғанында үлкен айырмашылық бар. Себебі, бар ғой, Фласк,
таяқпен ұрғаннан да шапалақпен тартып жібергеннің қорлығы мың есе
басым. Жанды нəрсенің жанасуы күйдіреді, балақан. Сөйтіп, осы
түсімде бəрі шатысып, бытысып кетті, мен де қоймай тепкілесем
керек, əлгі құрып қалғыр пирамида күллі бəшайларымды қан қылып
мыжып тастапты. Соған да қарамай ішімнен ойлап жүрмін: "Оның аяғы
деген не тəйірі? Таяқ қой. Сүйектен жасалған асатаяқ тəрізді. Құдай
ақы, деп ойлаймын, ол асатаяғымен əншейін қалжыңдап түртіп қалды,
мүлдем де қорлап теуіп жіберген жоқ. Оның үстіне, деп ойлаймын,
көзіңді ашып қарасаңшы: оның аяғының ұшы əне қандай - табаны
болуға тиісті жерде бізтұмсық; егер əлдебір фермер мені зілдей жалаң
табанмен теуіп жіберсе, онда бұл шын мəнісінде арсыздықпен
басынған аса ауыр қорлау болар еді. Ал мына арада қорлау мүлдем
дерлік болмағанға саяды, біз табанның ұшында қайралып тегістеліп
кеткен". Бірақ дəл осы арада ең қызығы болды, Фласк. Пирамиданы əлі
де болса қоймай тепкілеп жатқам, кенет біреу иығымнан ұстай алды.
Қарасам: су перісі сияқты жалбыраған бір бүкір шал екен. Сол мені
иығымнан алып, өзіне қаратып: "Сен не істеп жатсың, ə?" -дейді. Енді,
білесің бе, мен қатты шошыдым. Ұсқынын көрсең - жаның түршігеді!
Дегенмен де сабыр шақырып: "Не істеп жатырмын? Ал, айта қойшы,
мұнда сенің шаруаң қанша, қымбатты мистер Бүкір? Мүмкін, сен де
құйрыққа тепкенді керексінген шығарсың?" деймін. Құдайдай шыным,
Фласк, осыны айтып үлгерген жоқпын, сол екі ортада ол теріс қарап
еңкейіп, балдырлардың арасынан етегін көтерді - сонда мен не көрді
деп ойлайсың ғой? Көзіңе елестет, достым, өтірік болса, осы арада
жердің тесігіне құлап кетейін: оның күллі құйрығы үшкірі сыртқа
қараған қадашалар екен. Содан сəл ойландым да: "Сірə, мен сенің
құйрығыңа теппеспін, қария" - дедім. - "Ақылдым сол, Стабб, ақылдым
сол", - деп жауап қатты ол маған, сөйтті де осыны қоймай қайталап,
алжыған мыстан кемпірдей былдырлайды. Оның ешбір тоқтай
алмайтынын көріп тұрмын, тек бар білетіні: "Ақылдым сол, Стабб,
ақылдым сол, Стабб" - деп қақсай береді, сол кезде мен пирамидаға
қайтадан батыл кірісуге болатын шығар деп ойладым. Бірақ аяғымды
көтере бергенім сол еді, ол "Дереу тоқтатқын!" - деп зірк ете түсті, "Ей, - деймін мен, - саған тағы не керек, қария?" - "Бері қара, - дейді ол. Қанеки, екеуміз осы жайды ақылдасайықшы. Капитан Ахав сені
құйрығыңнан тепті ме?" - "Тап солай, - деп жауап беремін, - міне, дəл
мына жерге". - "Тамаша, - деп жалғастырды ол. - Сонда, немен? Сүйек
аяғымен бе?" - "Ия". - "Мұндай жағдайда, - дейді ол, - сен неменеге
наразысың, ақылдым-ау, Стабб? Ол сені жақсы ниетпен тепкен ғой. Ол
сені қайдағы бір қарағай аяқпен тепкен жоқ қой, солай ма? Сені
құйрықтан ұлы адам тепті, Стабб, жəне де асыл текті, əсем сүйегімен
тепті. Ау, бұл деген сен үшін құрмет қой. Бұған тап осылай қарағайсың.
Тыңдашы, ақылдым Стабб. Ескі Англияда айбынды лордтар, егер
королева оларды ұрып, Байлауыш өрденінің рыцары мəртебесіне
көтерсе, соны өздеріне зор абырой санаған; ал сен, Стабб, өзіңді карт
Ахав ұрып, ақылды кісілердің қатарына қосқаны үшін мақтана аласың.
Осы айтқанымды есіңде сақта: ол сені құйрыққа теуіп сыйлай берсін,
оның тепкенін өзіңе құрмет санап, ешқашан оған қарымта соққы
жасамаққа əуреленбе, себебі, бұған сенің шамаң жетпейді, Стабб
ақылдым. Ана пирамиданы көріп тұрмысың?". Осы арада ол кенеттен
əлдебір түсініксіз түрде менің қасымнан əуеге қалықтап жым-жылас
жоғалды. Мен қорылдап, екінші жамбасыма аунап түстім де, өз
кереуетімде ояндым! Ал, осы түсім туралы сен не ойлайсың, Фласк?
- Білмеймін. Тек, менің ойымша, бұл бір ақымақ түс екен.
- Ақымақ болуы да əбден мүмкін. Ал мені ол ақылды адам етіп
шығарды, Фласк. Көрдің бе, əне, ана жақта Ахав тапжылмай қаздиып
алыс бір жаққа қадала қарап тұр ма? Ендеше, міне, біздің қолдан
келетін ең жақсысы - шалдың мазасын алмау, ол не айтса да, ешқашан
бетіне келмеу. Тоқтай тұр, ол ана жақта не деп айқайлап жатыр?
Тыңда!
- Əй, мачтадағылар! Сендер бəрің де жақсылап караңдар! Мына
суларда киттер болуы керек! Егер ақ китті көрсеңдер,
жұтқыншақтарың жыртылғанша айқайлаңдар!
- Ал, бұған не айтасың, Фласк? Осы арада титімдей түсініксіз бірдеңе
жоқ па, о? Ақ кит -естідің бе? Саған айтам-ау, ауада бір түсініксіз иіс
шығады. Əзір түру керек, Фласк. Ахав бір қатерге бастайтындай. Ал,
өшірдім үнімді, ол осында келе жатыр.
XXXII тарау
ЦЕТОЛОГИЯ
Біз қазір теңіз жылымдарын батыл шарлап келеміз; енді аз уақыт
өткенде ашық мұхиттың ұшы-қиырсыз кең байтағында жоғаламыз.
Бірақ бұл оқиға болғаннан бұрын, "Пекодтың" балдырларға
шырмалған қаңқасы ұлу қабыршақтары жабысқан левиафан
ұшасының қасында тербетілгеннен бұрын, алдымен бір жалпы
мəселеге мұқият көңіл бөлуіміз керек-ақ, себебі, мұның мəн-жайын
анықтап алу əлі біздің алдымыздан шығатын неғұрлым дербес
ашылымдарды, салыстырмалар мен сілтемелерді терең əрі жан жақты ұғынуымыз үшін өте-мөте қажет.
Мен өзім осы арада мысалға келтірмекке құлшынған кит
тектілердің барлық тұқымдарын тəптіштеп, жүйелеу жайын айтып
тұрмын. Əйткенмен де бұл оңай міндет емес. Ол ғалам
жаратылысының құрамдастарын саралап жіктеу əрекетімен пара-пар.
Осыған байланысты аса ұлы жаңа беделдер не дейді екен?
"Зоологияның бірде-бір саласы нақ сол цетология деп аталатыны
сияқты соншалықты шатысқан емес", - деп жазады капитан Скорсби
б.д. 1820 ж.
"Кит тектестерді жіктер мен тұқымдарға бөлудің ақиқат тəсілдерін
зерттеу - тіпті, шамам жетіп тұрған шаруа болғанның өзінде де - менің
ниеттенген жоспарларыма кірмейді. Мамандардың бүл мəселе жөнінде
құйттай да өзара түсіністіктері жоқ", - деп пайымдайды кеме дəрігері
Бийл б.д. 1839 ж.
"Үлкен тереңдіктерде зерттеу жүргізуге бейімсіздік". "Біздің кит
тектестерді зерттеуімізге кедергі жасайтын жасырын қалқалар".
" Тіксінген қаптаған алқап". "Осы толық емес мəліметтердің
барлығы табиғаттанушының жанын азаптауға ғана қабілетті". Кит
жайында ұлы Кювье, Джон Хантер жəне Лессон, зоология мен
аматомияның осынау шамшырақтары осындай пікірлер айтады.
Алайда, ақиқат білім тым аз болғанымен, кітаптардың саны көп.
Баршасында да осылай, цетологияда, немесе киттер туралы ғылымда
да осылай. Киттер жайында қайсыбіреуі егжей-тегжейлі, қайсыбірі
там-тұмдап жазған ұлылы-кішілі, ертедегі һəм қазіргі, теңізші жəне
теңізші емес көп адамдар болған. Тек кейбір есімдерді ғана көзбен
шолып өтіңіздер:
Тəурат авторлары; Аристотель; Плиний; Альдрованди; сэр Томас
Браун; Джеснер; Рэй; Линней; Ронделециус; Уиллоуби; Грин; Артеди;
Сиббальд; Бриссон; Мартен; Ласепэд; Боннетерр; Демарэ; барон Кювье;
Фредерик Кювье; Джон Хантер; Оуэн; Скорсби; Бийл; Беннет; Дж.Росс
Браун; "Мириам Коффиннің" авторы; Олмстед жоне əулие əкей
Т.Чивер. Бірақ та барлық осы еңбектердің жинақтама нəтижелері
неменеге саятынын біз жоғарыда келтірілген еңбектерден көрдік.
Осында санамаланған авторлардың ішінде тек Оуэннен кейін
тұрғандары ғана тірі киттерді өз көздерімен көрген; ал солардың тек
біреуі ғана нағыз кит аулаушы һəм кəсіпқой гарпуншы болған. Мен
капитан Скорсбиді айтып тұрмын. Гренландиялық, немесе нағыз
китке байланысты жеке мəселелер бойынша ол көзі тірі ең ірі бедел
болып табылады. Бірақ Скорсби ұлы спермацетті кит жайында ештеңе
білген жоқ жəне ештеңе жазған да жоқ, онымен салыстырғанда
гренландиялық кит əншейін, айтуға да татымайды. Осы арада айтып
қояйық, гренландиялық кит - теңіздердің тағын озбырлықпен тартып
алған. Ол тіпті, киттердің ішіндегі ең ірісі де емес. Алайда,
дəмегөйліктегі байырғы біріншілік құқына орай. сондай-ақ бар-жоғы
жетпіс жыл бұрын мифтік немесе ол кезде мүлдем беймəлім
спермацетті
кашалот-китті
құндақтаған
адамдардың
толық
бейхабарлығының аркасында осы озбырлық барлық тараптарды түгел
қамтыды, əрі кейбір ғалымдардың құжырасы мен жекелеген кəсіпшілік
айлақтарын қоспағанда, аталмыш бейхабарлық əлі күнге шейін бүкіл
əлемде үстемдік етіп отыр. Өткен замандардың ұлы ақындарының
левиафандарды атаған жерлерін қарасақ та жеткілікті, сонда олар
үшін, мұхиттарда, ешбір бəсекелессіз, жалғыз гренландиялық кит
билік құрғаны түсінікті болады. Бірақ, міне, ақыры жаңалықты жария
ететін уақыт туды. Біз - Черинг-кростамыз: тыңдаңыздар,
тыңдаңыздар, ізгі ниетті адамдар, гренландиялық кит тақтан
құлатылды, қазіргі патша - кашалот!
- Ақымақ болуы да əбден мүмкін. Ал мені ол ақылды адам етіп
шығарды, Фласк. Көрдің бе, əне, ана жақта Ахав тапжылмай қаздиып
алыс бір жаққа қадала қарап тұр ма? Ендеше, міне, біздің қолдан
келетін ең жақсысы - шалдың мазасын алмау, ол не айтса да, ешқашан
бетіне келмеу. Тоқтай тұр, ол ана жақта не деп айқайлап жатыр?
Тыңда!
- Əй, мачтадағылар! Сендер бəрің де жақсылап қараңдар! Мына
суларда киттер болуы керек! Егер ақ китті көрсеңдер,
жұтқыншақтарың жыртылғанша айқайлаңдар!
- Ал, бұған не айтасың, Фласк? Осы арада титімдей түсініксіз бірдеңе
жоқ па, ə? Ақ кит -естідің бе? Саған айтам-ау, ауада бір түсініксіз иіс
шығады. Əзір тұру керек, Фласк. Ахав бір қатерге бастайтындай. Ал,
өшірдім үнімді, ол осында келе жатыр.
Тірі кашалотты бейнелеуге тырысқан, əрі сонысы тым үстірт те
болса, сəттіліктен құралақан емес тек екі кітап қана бар. Бұлар кезінде екеуі де ағылшындық кит аулаушы кемелерде дəрігер болып
күнгей теңіздерде жүзген һəм екеуі де адал ниетті əрі дұрыс адамдар
болып табылатын Бийл мен Беннеттің кітаптары. Олардың
кітаптарында спермацетті кит жайында қызықты мəліметтердің онша
көп болмауы əбден табиғи жай, əйткенмен, негізінен тек ғылыми
сипаттамаға сая тұрса да, сондағы бар деректердің өзі де мейлінше
ғажап. Соған қарамастан кашалот əлі күнге шейін не ғылыми, не
көркем əдебиетте жан-жақты баян етілген емес. Оның ғұмырбаяны
əліге шейін басқа киттерге қарағанда əлдеқайда зор дəрежеде
жазылмаған қалпында қалып отыр.
Киттердің алуан түрлерін алғашқы шақта тым құрыса қаралай
үлгіде болса да, кейінгі еңбектер бөлім-бөлімі бойынша
толықтыратындай етіп түсінікті де көрнекі түрде жіктеп саралау
қажет. Ал енді неғұрлым лайықтылардың ешқайсысы бұл іске кіріспей
жүргендіктен, оқырманға мен өзімнің мардымсыз қызметімді
ұсынамын. Бас-аяғы бүтін ештеңе уəде де етпеймін, өйткені, жеріне
жеткізілді деп жарияланған, адам қолымен жасалған əрбір іс осының
өзімен-ақ құрыған іс болып қалады. Мен əралуан түрлерді
анатомиялық тұрғыдан тəтпіштей салғастырып та, сондай-ақ тым
құрыса осы арада -егжей-тегжейлі суреттеп те жатпаймын. Мұндағы
менің мақсатым - əншейін кит тектестер жіктемесінің нобайын сызып
қана беру. Мен - сəулетшімін, құрылысшы емеспін.
Бірақ бұл - орасан зор міндет; ол пошта кеңсесіндегі қарапайым хат
сұрыптаушының қолынан келмейді. Олардың соңынан теңіз түбіне
көзсіз қойып кету; дүниенің тап тылсым негіздерін, иығы мен
бөкседегі белдеулерін қолмен ақтарыстыру - апырмау, осы сұмдық
емес пе? Левиафанды қармаққа ілуге батылы баратындай мен сонша
кіммін? Аюптың дүлей өжеттіктері мені шошындырса керек еді. "Ол
(левиафан) сенімен келісімге келер ме? Себебі, байқа, үміт бекер".
Бірақ мен ұзақ жүзу сапарларымда кітапханалар мен мұхиттарды
шиырладым; мен өзім, мына қарақан басыммен киттердің ісіне
кірістім, мен қалжыңдап тұрған жоқпын, жəне де бақ-талайымды
сынауға əзірмін. Тек алдын ала кейбір мəселелерді шешіп алу қажет.
Ең алдымен. Цетологияның əуел ілкіден-ақ ғылым ретіндегі
бұлдырлығы, тиянақталмағандығы мына жайттан-ақ көрінеді:
кейбіреулер үшін кит балық па деген мəселе əлі күнге шейін даулы
болып қалып отыр. Өзінің "Табиғат жіктемесінде; (б.д. 1776 ж.)
Пинией: "Мен киттерді балықтардан бөліп аламын", - деп мəлім
дейді. Алайда, өз тəжірибемнен білуім бойынша Линнейдің айқын
жарлығына қарамастан, 1850 жылға шейін акулалар мен жайындар,
майда балықтар мен майшабақтар бұрынғыша левиафанмен бір
теңіздерде мекен етеді.
Өзінің киттерді судан қуып шығу əрекетіне негіздеме ретінде
Линней мынаны қосады: "Олардың қос қоржынды жылы жүрегі,
көздерінің жылжымалы қастары, іші қуыс құлақтары болуы себепті,
репет intrantem feminam mammis lactantem" жəне, ақырында. "ex leqc
naturae meritoque" . Мен мұның бəрін бір кездерде өзіммен бірге
жүзген жолдастарым, нантакеттік Сайман Мэйси мен Чарли
Коффиннің қарауына бердім, олар сонда бірауыздан ұсынылған
дəлелдер мүлдем жеткіліксіз деген тұрғыда пікірлерін білдірді. Ал
арам ниетті Чарли, тіпті, маған мұның əншейін түкке тұрмайтынын
емексітіп сездірді.
Иə, сіздерге мағлұм болсын, мен табалдырықтан аттағаннан- ақ кез
келген талқылаудан бас тартып, кит - балық дейтін көнеден келе
жатқан даналық пікірге қосыламын, жəне де əулие Жоһанды өзімнің
дұрыстығымды қолдандыруға шақырамын.
Осы негізгі мəселені шешіп алған соң
балықтардан
өзгешелігін
сипаттайтын
қандайлығын анықтауға тиіспіз. Жоғарыда
қағидаларын келтіріп те қойдым. Қысқаша
киттің өкпесі бар жəне қаны жылы, ал, басқа
əрі өкпелері жоқ.
біз енді киттің басқа
ішкі
ерекшеліктері
мен Линнейдің негізгі
олар мыналарға саяды:
балықтар салқын қанды
Бұдан ары. Китті мəңгі-бақилық бір жарқын атақпен жарылқау үшін
оның сыртқы тұрқының көрнеу белгілері бойынша оған қандай
анықтама беруге болады? Егер тəптіштеуден бойды аулақ салсақ, онда
кит дегеніміз - бұрқақ атқылайтын һəм құйрығының көлбеу қалағы бар
балық. Міне, сізге байыптама. Осыншалықты ықшам бола тұра ол көп
ой-толғаныстардың жемісі болып табылады. Сусиыр (морж) да
киттікіне ұқсас бұрқақ атқылайды, бірақ қосмекенді болғандықтан да
сусиыр балыққа жатпайды. Біріншісімен үйлескенде анықтаманың
ақырғы тармағы əсіресе бұлтартпайды. Құрлықтағы азаматтардың
қатысы болған барлық балықтардың құйрықтары жайпақ емес, тік
болып, шаншылып тұратындығы баршаға мағлұм. Сонымен қатар
бұрқақ атқылайтын балықтар, тіпті, пішін өзгешелігімен дараланбаса
да, үнемі құйрықтарының көлбеу қалпымен сипатталады.
Киттің жоғарыда келтірілген анықтамасы неғұрлым беделді
Нантакет тұрғындары осы кезге дейін киттер тобына қосып жүрген
теңіз мақұлықтарының бірін левиафандық бауырластықтан шығарып
тастай алмайды; екінші жағынан, ол ертеректе ғұламалар бөгде
бірдеме деп санаған балықтарды бұл қатарға жатқызбайды. Осылайша,
бұрқақтармен жəне көлбеу құйрықтармен əйгіленген барлық майда
балықтар Цетологияның бас жоспарына енгізілуі тиіс.
Сонымен: күллі кит қосынының негізгі бөлімшелері.
Алдын ала ескерту. Көлемдеріне қарай, мен киттерді бастапқыда
олардың барлығын -кішілерін де, үлкендерін де - қамтуға мүмкіндік
беретін үш Кітапқа (тарауларға бөлінген) бөлемін:
I. OCTAVO Мұнда орта көлемдегі киттер кіреді, олардың ішінен
атауға болатындары: I. Сұр дельфин; II. Қара дельфин; III. Нарвала; IV.
Қанішер-кит; V. Балға-балық.
Бұл кітаптың не себептен in Quarto деп аталмағандығы айдан анық.
Əңгіме мынада: мұнда жатқызылған киттер алдыңғы бөлімдегі
киттердей оншалық ірі болмағанымен, дегенмен ол өз денесінде
оларға пропорцияналды ұқсастықты сақтаған, сөйте тұра in Quarto
томының тарауларында in Octavo томдарынан айырмашылығы көлем
кішілігімен бірге in Folio томдарынан сондай-ақ пішін жағынан да
өзгеше болып келеді. Автор ескертпесі.
II Kiman (in Octavo). I тарау (Сұр дельфин). Қатты дыбыспен əуезді
тыныстауы, дəлірек айтқанда, пысылдауы құрлықта, тіпті, мəтелге
айналған бұл балық тұңғиықтың мекендеушісі ретінде кеңінен мəлім
болғанына қарамастан, сонда да болса халық ара-сында оны, əдетте,
кит деп есептемейді. Бірақ та ол левиафандардың барлық даралық
белгілеріне ие болғандықтан, табиғаттанушылардың көпшілігі оны
солардың қатарына қосады. Ол ұзындығы он бес пен жиырма бес
футтардың арасында ауытқитын in OctavoHbiH орташа мөлшерімен
һəм белдің тиісті жуандығымен ерекшеленеді. Үйірлерімен жүзіп
жүреді,жарықтандыруға əбден жарамды майы айтарлықтай мол
болғанымен, ол ешқашан аулаудың арнайы нысаны болған емес.
Кейбір кит аулаушылар сұр дельфиндерді айбынды кашалот
таяғандығының хабаршысы деп санайды.
II Kiman (in Octavo ). II тарау (Қара дельфин). Мен барлық жерде
киттерге қарата балықшылар мен кит аулаушылар арасында белгілі
болған атауларды пайдаланамын, себебі, жалпы алғанда, осы аттар
неғұрлым көңілге қонымды деп есептеймін. Атаудың мағынасы
бұлдыр əрі айқын емес жағдайларда мен мұны ескеріп, өз нұсқамды
ұсынамын. Мысалы, қара дельфинге қатысты іс жайы осылай болып
тұр, өйткені, əдетте, қара түс барлық кит тектестерге тəн. Сондықтан,
осы ретте, егер көңілдеріңізден шығып жатса, қорқау-кит деген атауды
пайдалануларыңызға болады. Қорқау- киттің обырлығы баршаға аян,
ал оның езулерінің жоғарыға қарай дүрдие жымқырылып тұруы
қайталанбас аяр жымиыс тудырады. Бұл киттің орташа ұзындығы он
алты - он сегіз футқа жетеді. Барлық ендіктерде дерлік кездеседі.
Жүзгенде ол бір түрлі римдік мұрынды еске түсіретін, арқасындағы
имектеу жүзгіш қанатын судан əлдебір ерекше сəнмен шығарып
қояды. Басқа пайдалы ештеңе болмай қалған кезде үйішілік мұқтажға
арналған арзан май қорын толықтыру үшін кит аулаушылар кейде
қорқау-китті де жайратып салады - кейбір үнемшіл қожайындар өз
үйлерінде қонақ жоқ кездерде хош иісті балауыздың орнына сасық май
шырақтарды жағып қояды ғой. Май қабатының жұқалтаңдығына
қарамастан бұл киттер кейде отыз галлонға дейін теңіз хайуанының
майын береді.
II Kiman (in Octavo). IІІ тарау (Нарвал, басқаша айтқанда, Mұрынды
кит). Сірі, өзінің шығу тегі жөнінен бұрын ұзын үшкір мұрын ретінде
қабылданып жүрген өзгеше мүйізге қарыздар, қолайсыз атаудың тағы
бір қызғылықты мысалы. Бұл жануарлардың ұзындығы он алты футқа
жуық, ал мүйізі орта есеппен бес фут болады, дей тұрсақ та, жекелеген
жағдайларда он, тіпті он бес футқа дейін жетеді. Нақтырақ айтқанда,
бұл мүйіз де емес, көлбеуден гөрі сəл ауытқыған бағытта ауыздан
сорайып шығып тұрған селебедей азу. Бірақ ол тек сол жақтан ғана
өседі, осының өзі оның иесіне əлдебір қаһарлы келбет беріп, біршама
ебедейсіз солақайға ұқсатып жібереді. Осы ақ мүйіздің, осынау сүйек
шанышқының тікелей қызметі қандай - айту қиын. Нарвал мұнысын
семсер-балық пен инебалық өздерінің үшкір мұрындарын
қолданғандай мақсаттарға пайдаланбайды; рас, кейбір теңіз
саяхатшылары нарвалдың мүйізі олардың азық іздеп теңіз түбін
қопарыстыруы үшін тырнауыш орнына жүреді деп есептейді. Ал енді
Чарли Коффин мүйіз нарвалдың мұзды аюына қызмет етеді деп
тұжырымдады теріскей теңіздерде нарвал жоғарыға жүзіп шығып,
теңіз беті мұзбен кіреукеленгенін көргенде ол оны мүйізімен ұрғылап
тесіп, осылайша ауаға саңылау ашады. Бірақ осынау болжамдардың
дұрыстығын дəлелдеу мүмкін емес. Ал менің өзімнің жеке
пайымдауымша, осы сыңар-солақай нарвал мүйізінің іс жүзіндегі
қолданысы қандайлық болса да, ол кез келген жағдайда нарвалға
Алғаш рет ауада азырақ қана тыныстаған капитан Ахав өзінің
каютасына қайтып кетті. Бірақ осы күннен бастап команда оны əрбір
таңда көретін болды: не ол өзінің таяныш тесігіне аяғын қадап
тұратын, не болмаса, арнайы сүйек орындықта отыратын, немесе,
палубада ауыр басып жүретін. Үстіміздегі аспанның қабағы жібіп,
жылы шырайға бөккен сайын, құдды, жүзудің басында өзін қамалуға
мəжбүр еткен солтүстік суларын жайлаған қаныпезер қысқы суық қана
болғандай-ақ, ол оқшаулануға уақытты барған сайын аз бөле бастады.
Міне, енді біз аз-аздап оны палубада тəулік бойы дерлік керуге
болатындығына көндіктік; алайда, көптен күткен күн сəулесіне
шомылған ол, бейне кеме палубасындағы артық мачта сияқты, өзінің
харекетсіздігімен мұнда мүлдем керексіз болып көрінді. Əйткенмен,
"Пекод" аушылық құратын аймақтарға жаңа ғана бет алды, нағыз жүзу
алда еді, саяттың күллі қажетті дайындықтарын көмекшілер басқарды,
сондықтан,
бұлттар
əрқашан
аса
биік
тау
шыңдарын
жағалайтындықтан, өз маңдайына жал-жал болып үймелеген қара
бұлттарды тым құрыса қас қағым сəтке қуып тастап, еліге
айналысарлықтай ермек Ахавқа əзірше табылмай тұр.
Дегенмен де, азырақ уақыт өткен соң мейірлі де мерекелі күндердің
мың құбыла сүйіншілеген шуағы оның қатулығын ақырындап арбап,
сейілте бастады. Үйіне, мелшиген жабырқау орманға Сəуір мен Мамыр,
қызыл шырайлы биші қыздар оралған шақта жайдарман ару
мейманның келгеніне қуанып, тіпті, найзағай жайратқан, жап-жалаңаш
қарабұжыр кəрі еменнің де бірнеше көк өскінді қаулататыны сияқты,
ақыры Ахав та солай, күнгей жақтың самал желдерінің қызықтырмалы
қыз қылығына еріксіз бусанып бас қойды. Бірнеше дүркін оның
жанарынан нəзік өскіндер сығалады, олар кез келген басқа адамда көп
ұзамай гүл жарып күлім қағар еді.
XXIX тарау
АХАВ ПЕН СТАББ
Тағы бірнеше күн өтті, мұздар мен мұзтаулар "Пекодтың"
құйрығының артында қалды, енді біз тропиктердің мəңгілік
тамызының қарсаңында мұхитта бұлжымай билік құратын жалт-жұлт
еткен Эквадор көктемінің құшағында келе жаттық. Салқын да ашық,
қоңыраулы əрі хош иісті, жомарт һəм молшылықты мақпал күндер,
құдды мұздатылған қызғылт судың жұмсақ үлпектері ернеуінен асқан,
парсы шəрбəті толы хрусталь тостағандардай еді. Жұлдызды əсем
түндер асқақ жалғыздықта өздерінің алыстағы жауынгер-күйеулері
хақында, алтын дулығадағы шүпілдеген күн нұры хақында сыр түйіп,
үлде мен бүлдеге малынған тəкаппар герцогинияларға ұқсап кетті!
Мұндайда ұйқы қайда? Осынау арбаған күндер мен сиқырлаған
түндердің арасында таңдау жасау оңай емес. Бірақ өшпес сұлулықтың
сиқырлы күші құдіретті дуасын тек сыртқы дүниеге ғана дарытып
қойған жоқ. Ол əсіресе тымық та ерке кешкі сағаттарда ішке, адамның
жанына бойлап кірді; сол шақта мүлгіген іңірде мұздақтардай мөлдір
естелік кəусарлары тұнатын. Күллі осы тылсым күштер Ахавтың жан
жүрегіне ақырындап жол тапты.
Кəрілік ұйқыны сүймейді; сірə, адамның өмірмен байланысы
неғұрлым ұзағырақ болса, оған өлімді еске түсіретіннің бəрі соғұрлым
қызықсыз болса керек. Сақалын қырау шалған қарт капитандар
қараңғылық құшағындағы палубаға бару үшін кереуеттерінен
басқаларға қарағанда жиірек тұрып кетеді. Ахав та осылай; тек қазір,
ол тəулікті түгелдей дерлік шканцыда өткізіп жүрген кезде, керісінше,
ол каютаға бару үшін аз уақытқа палубаны тастап кетеді деп айтқан
дұрысырақ болар еді. "Мен сияқты кəрі капитан өз кереуетінің ажал
жастығына бас қою үшін тар баспалдақпен төмен түскен кезде, - деп
сыбырлайтын ол өзіне, - бейне өзіңнің көріңе түскендей боласың".
Міне, əрбір жиырма төрт сағат сайын, түнгі кезек басталып, адамдар
төмендегі өз жолдастарының ұйқысын күзетіп, палубада қарауылда
тұрған кезде; баққа үйме-жүйме арқан буддасын алып шыққан
матростар оны күндізгідей тақтайға лақтыра салмай, ұйықтап
жатқандарды мазаламауға тырысып, қажетті орнына абайлап қойған
кезде; кемеде осы бір мүлтіксіз тыныштық орнаған кезде жым-жырт
жүргізуші капитан каютасының есігіне қарағыштай бастайды, сəлден
кейін өзінің көтерілуін жеңілдету үшін баспалдақтың темір жақтауына
жармасып, шал дəйім қақпақтан шығып келе жатады. Дегенмен де оған
əлдебір адамгершілік пен қамқоршылдық тəн болатын, өйткені ол бұл
мезгілде əдетте шканцыда жүруден тартынатын; əйтпесе, сүйек
өкшесінің астында небары алты дюйм жерде саябыр-тыныс іздеген
қалжыраулы көмекшілерінің құлақтарында оның ауыр адымы тек
акула тістерінің шақырлағанын түстерінде көргізерлік, шартылдаған,
құлақ тұндырарлық күркіреудей естілер еді. Бірақ ол бір жолы қандай
да бір қамқоршылдықты күйттеуге мұршасы келмей, тым терең ойға
шомып шықты; содан өзінің сарт-сұрт еткен зілдей адымымен
палубаны грот-мачтадан гакабортқа шейін өлшеп шыққан кезде
шканцыдағы оған екінші көмекші, қарт Стабб көтеріліп, дауысындағы
дүдəмалды-қалжыңын өтінішпен айта бастаған: егер капитан Ахавқа
палубада жүру ұнаса, əрине, бұған ешкім қарсы келе алмайды, бірақ
тарсыл-тықырды ептеп те болса ақырындатып басуға болады ғой; егер
деймін-ау, айталық, талшық қалдығы сияқты бірдеңені алып, сүйек
аяққа кигізіп қойса, шіркін... О, Стабб! Сол кезде сен капитаныңды
жөнді білмегенсің ғой!
- Мен немене, зеңбіректің добы ма едім, Стабб? - деп сұрады Ахав. Мені киіз тығынмен бастырмақсың ба? Ау, мен ұмытып кетіппін; бар
өзіңе, түс төменге, сен сияқтылар алдын ала үйрену үшін табыт
жамылып ұйықтайтын өзіңнің түнемел көріңе түс, бар. Кет төменге, ит
неме! Жоғал! Бар үйшігіңе!
Қарт капитанның соншалықты болжалсыз соңғы зіркілін жəне
кенеттен бұрқ еткен кекшіл ашуына аңырып қалған Стабб бірер сəтке
тілі байланғандай сілейіп қалды да, сосын абыржи тіл қатты:
- Мен өзіммен бұлай сөйлесуге үйренбегенмін, сэр; бұлай сөйлеуді,
сэр, мен мүлдем ұнатпаймын.
- Аулақ, - деген Ахав тісін шақырлатып, ашудың əзəзілінен қашқысы
келгендей, шеткерек қағылды.
- Жоқ, сэр, аялдай тұрыңыз, - деп қоймай қойды батылданған Стабб.
- Өзімді ит деп атағанға мен үнсіз төзе алмаймын, сэр.
- Олай болса сен үш мəрте есек, жəне қашыр, жəне қойсың! Осы
сыйыңды ал да тайып тұр, əйтпесе дүниені сенің жер басып жүруіңнен
азат етемін.
Ахав осылай деп оған сондай қаһарлы, сондай төзгісіз долырған
кейіппен тұра ұмтылғанда, Стабб еріксіз кейін шегінді.
- Тиісті жауабын қайтармай, мен əлі ешқашан бүйтіп қорланған
емеспін, - деп мұрнының астынан міңгірледі Стабб, баспалдақпен
каютасына түсіп бара жатып.
- Бұл не боп кетті өзі! Токтай тұр, Стабб, мен тап қазір əлі түк те
біліп тұрған жоқпын, əлде кейін қайтып, оны бір перуім керек пе, əлде,
- бұл не? - тура осы арада тізерлеп, сол үшін сиынуым керек пе? Иə, иə,
қазір менің басыма тап осындай ой келді, ал менің сиынуым өмірімде
бірінші рет болайын деп тұр. Түсініксіз, өте түсініксіз, оның өзі де
түсініксіз, иə- иə, қалай десең де, мен əлі ешқашан мұндай түсініксіз
тылсым капитанмен жүзіп көрген емеспін. Ол маған қалай атылды
десеңші! Көздері - тура мылтықтың екі ұңғысы сияқты! Немене өзі,
жынды ма? Бұл жайшылық емес, тақтай сықырлағанда, палубада
бірдеңе болатыны сияқты, оның ойында бірдеңе бар ғой деймін.
Сосын, ол өзі қазір төсекте тəулігіне үш сағаттан артық жатпайды;
соның өзінде де ұйықтамайды. Кеме даяшысы Майтоқаш маған айтқан
ғой, шалдың төсегі таңертең ылғи астаң – кестен ұйпаланып қоқырап,
жаймалар аяқ астында тапталып жатады, көрпені түйіншектеп байлап
тастаған ба дерсіз, ал жастығы қыздырылған кірпіш басқандай күйіп
тұрады. Иə, күйіп тұрған қияпат шал Сірə, жағалаулардағы кейбіреулер
айтып жүргендей, оның əлгі ар-ұяты мазалайтын болар; бұл дегенің
іштен іріңдеген ісік сияқты нəрсе... немесе əлгі қалай еді?.. Өтірікшіжалғаншы болмайын. Tic ауруынан да жаман дейді. Иə-иə, өзім енді
анығын білмеймін, Құдай оны басыма сала көрмесін. Оның тұла бойы
тұнған жұмбақ; əрбір түн сайын ол трюмнің артқы бөлігіне неге түседі
- қайткенде де, Майтоқаш осылай ойлайды -оның неге өйтетінін менің
білгім-ақ келеді. Сол трюмде онымен жолығысып жүрген кім? Ал енді
осы бір түрлі тосын емес пе? Тек бұл арада анығын қайдан білерсің.
Міне, дəйім осылай. Қой, барып мызғып алайын. Иə, сайтан алғыр, тек
көз іліндіру үшін ғана бұл дүниеге келуге болады. Рас қой,
нəрестелердің өздері де туа сала ұйқыға кіріседі емес пе. Ойлап тұрсаң,
бұл да түсініксіз ғажап. Сайтан алғыр, ойлай берсең, дүниедегінің бəрі
тылсым. Тек бұл менің сенімдеріме сəйкес келмейді. "Ойлама" - бұл
менің он бірінші қағидам; ал он екіншісі - "Ұйқың келгенде, ұйықта".
Сондықтан, жүр, кішкене мызғып алайық. Алайда, тоқта, тоқта.
Айтпақшы, ол мені ит деп сілейткен сияқты еді ғой? Қарғыс атсын! Ол
мені үш мəрте есек деп балағаттап, үстінен қашыр мен қойлардың
қаншама қойыртпағын үйіп тастады емес пе. Керек десеңіз, ол мені
аяғымен теуіп те жібере алар еді. Бəлкім, ол мені тіпті ұрған да шығар,
тек өзім байқамаған болармын, өйткені, оның бет-əлпеті мені қатты
қайран қалдырды. Ол уақыттан ағарған сүйектей жап-жарық боп
тұрды. Мені өзі не пəлекет айналдырып барады? Аяғымнан тұра
алмаймын. Құдды шалмен ұстасып қалғасын, содан түп-түгел
терісімнен айналғандаймын. Құдай атымен ант етейін, осының бəрін
мен түсімде көрдім ғой деймін. Бірақ қалай, қалай, қалай сонда? Мұның
бəрін тек бір қуыс түкпірге тыққыштап қана тыныш табу керек. Сосын
кереуетке жетіп алайын. Ал ертең бұл қарғыс атқыр жəдігөйге күндізгі
жарықта бір қарайық, бəлкім, бір айласын табармыз. Кештен таң
ақылдырақ.
XXX тарау
ҚОРҚОР
Стабб кеткеннен кейін Ахав кеменің жақтауынан аса еңкейіп
біршама уақыт тұрды; сосын, өзінің дағдысымен, матросты шақырып
алып, каютасынан сүйек орындық пен қорқор əкелуге жұмсады.
Қорқорын нақтауз шамынан тұтатып, орындықты палубаның ық
жағына қойғызды да, отырып, темекісін шегуге кірісті.
Бағзыдағы викингтер заманында, аңыздың айтуынша, теңізқұмар
дат корольдерінің табыттары су хайуаны сыңар мүйіздердің
азуларынан жасалыпты. Қазір үш аяқты сүйек орынтақта отырған
Ахавқа зер салғанда оның тұлғасы нышандаған патшазадалық ұлылық
жайында ой толғамау мүмкін бе? Өйткені Ахав теңіздердің ханы, əрі
палубаның құдайы, əрі левиафандардың əміршісі емес пе.
Бірер сəт ол темекіні үнсіз сорғыштады, қою түтін аузынан будақбудақ болып жиі əрі тез ұшып шығып, жел қайырып əкеп қайтадан
бетіне соқты. "Бүл не гəп? - деді ол ақыры өзі-өзіне, сосын мүштігін
аузынан алды. — Темекі мені тыныштандырмайтын болыпты. О,
менің қорқорым! Сенің де сиқыр-сайтаның ғайып болса, маған қиын-ақ
болатын шығар. Менің алдымда думан-сауық емес, ауыр еңбек пен
тауқыметтер тұр, ал мен болсам есалаң адамша ертелі-кеш темекі
тартып, түтінді желге үрлеп отырысым мынау; желге қарсы түтінді
жанұшыра үрлегенім сондай, ауаға ең ақырғы, ең қуатты, ең айбынды
бұрқағын атқылап, жан тəсілім еткелі жатқан киттен аумаймын.
Қорқор менің не теңім? Ол бейғам тыныштықта ақ түтіннің əсем
будақтарын менікі сияқты үрпиген аққырау сабалақ жүнмен емес,
жібектей төгілген алтынды бұрымдармен қосып өруі керек қой. Мен
енді темекі тартпаймын..."
Осылай деп ол тұтатулы қорқорын теңізге лақтырып жіберді. От
толқындарда быж ете қалды; келесі сəтте кеме суға батқан қорқордан
қалған көпіршіктердің үстінен заулай ағып өте шықты. Қалпағын
маңдайына бастыра киген Ахав тəлтіректей басып, палубада тағы да
ерсілі-қарсылы жүре бастады.
XXXI тарау
КОРОЛЕВА МАБ
Ертеңгісін Стабб Фласкқа былай деп айтты:
- Мен мұндай қисынсыз түстерді əлі ешқашан көрген емеспін,
Сукесер. Түсінесің бе, түсімде біздің шал мені өзінің сүйек аяғымен
құйрығымнан теуіп жібергендей болды; ал мен оған қарымта
қайырмақшы болғанымда; мəңгібақи ғұмырмен ант етейін, балақан,
аяғым əншейін жұлынып қала жаздады. Сосын жалт қарасам - Ахав
аумаған бір пирамида екен деймін, ал мен нағыз əумесер сияқты, оны
қайта-қайта аяғыммен теуіп қалуға тырысамын. Бірақ ең ғажабы,
Фласк, - кейде қандай ғажайып түстер көретінімізді өзің білесің ғой - ең
ғажап болғаны сол, оған қалай ызалансам да, өне бойы Ахавтың бұл
теуіп жібергені мүлдем де соншалықты ауыр қорлық емес қой деп
ойлаумен болдым. "Тəйір-ай, - деймін өзіме өзім, - сонша шу
көтеретіндей мұнда тұрған не бар? Аяғы да шын аяқ емес қой". Ал енді
сені немен: жанды аяқпен немесе қолмен - немесе əлдебір жансыз
затпен -ұрғанында үлкен айырмашылық бар. Себебі, бар ғой, Фласк,
таяқпен ұрғаннан да шапалақпен тартып жібергеннің қорлығы мың есе
басым. Жанды нəрсенің жанасуы күйдіреді, балақан. Сөйтіп, осы
түсімде бəрі шатысып, бытысып кетті, мен де қоймай тепкілесем
керек, əлгі құрып қалғыр пирамида күллі бəшайларымды қан қылып
мыжып тастапты. Соған да қарамай ішімнен ойлап жүрмін: "Оның аяғы
деген не тəйірі? Таяқ қой. Сүйектен жасалған асатаяқ тəрізді. Құдай
ақы, деп ойлаймын, ол асатаяғымен əншейін қалжыңдап түртіп қалды,
мүлдем де қорлап теуіп жіберген жоқ. Оның үстіне, деп ойлаймын,
көзіңді ашып қарасаңшы: оның аяғының ұшы əне қандай - табаны
болуға тиісті жерде бізтұмсық; егер əлдебір фермер мені зілдей жалаң
табанмен теуіп жіберсе, онда бұл шын мəнісінде арсыздықпен
басынған аса ауыр қорлау болар еді. Ал мына арада қорлау мүлдем
дерлік болмағанға саяды, біз табанның ұшында қайралып тегістеліп
кеткен". Бірақ дəл осы арада ең қызығы болды, Фласк. Пирамиданы əлі
де болса қоймай тепкілеп жатқам, кенет біреу иығымнан ұстай алды.
Қарасам: су перісі сияқты жалбыраған бір бүкір шал екен. Сол мені
иығымнан алып, өзіне қаратып: "Сен не істеп жатсың, ə?" -дейді. Енді,
білесің бе, мен қатты шошыдым. Ұсқынын көрсең - жаның түршігеді!
Дегенмен де сабыр шақырып: "Не істеп жатырмын? Ал, айта қойшы,
мұнда сенің шаруаң қанша, қымбатты мистер Бүкір? Мүмкін, сен де
құйрыққа тепкенді керексінген шығарсың?" деймін. Құдайдай шыным,
Фласк, осыны айтып үлгерген жоқпын, сол екі ортада ол теріс қарап
еңкейіп, балдырлардың арасынан етегін көтерді - сонда мен не көрді
деп ойлайсың ғой? Көзіңе елестет, достым, өтірік болса, осы арада
жердің тесігіне құлап кетейін: оның күллі құйрығы үшкірі сыртқа
қараған қадашалар екен. Содан сəл ойландым да: "Сірə, мен сенің
құйрығыңа теппеспін, қария" - дедім. - "Ақылдым сол, Стабб, ақылдым
сол", - деп жауап қатты ол маған, сөйтті де осыны қоймай қайталап,
алжыған мыстан кемпірдей былдырлайды. Оның ешбір тоқтай
алмайтынын көріп тұрмын, тек бар білетіні: "Ақылдым сол, Стабб,
ақылдым сол, Стабб" - деп қақсай береді, сол кезде мен пирамидаға
қайтадан батыл кірісуге болатын шығар деп ойладым. Бірақ аяғымды
көтере бергенім сол еді, ол "Дереу тоқтатқын!" - деп зірк ете түсті, "Ей, - деймін мен, - саған тағы не керек, қария?" - "Бері қара, - дейді ол. Қанеки, екеуміз осы жайды ақылдасайықшы. Капитан Ахав сені
құйрығыңнан тепті ме?" - "Тап солай, - деп жауап беремін, - міне, дəл
мына жерге". - "Тамаша, - деп жалғастырды ол. - Сонда, немен? Сүйек
аяғымен бе?" - "Ия". - "Мұндай жағдайда, - дейді ол, - сен неменеге
наразысың, ақылдым-ау, Стабб? Ол сені жақсы ниетпен тепкен ғой. Ол
сені қайдағы бір қарағай аяқпен тепкен жоқ қой, солай ма? Сені
құйрықтан ұлы адам тепті, Стабб, жəне де асыл текті, əсем сүйегімен
тепті. Ау, бұл деген сен үшін құрмет қой. Бұған тап осылай қарағайсың.
Тыңдашы, ақылдым Стабб. Ескі Англияда айбынды лордтар, егер
королева оларды ұрып, Байлауыш өрденінің рыцары мəртебесіне
көтерсе, соны өздеріне зор абырой санаған; ал сен, Стабб, өзіңді карт
Ахав ұрып, ақылды кісілердің қатарына қосқаны үшін мақтана аласың.
Осы айтқанымды есіңде сақта: ол сені құйрыққа теуіп сыйлай берсін,
оның тепкенін өзіңе құрмет санап, ешқашан оған қарымта соққы
жасамаққа əуреленбе, себебі, бұған сенің шамаң жетпейді, Стабб
ақылдым. Ана пирамиданы көріп тұрмысың?". Осы арада ол кенеттен
əлдебір түсініксіз түрде менің қасымнан əуеге қалықтап жым-жылас
жоғалды. Мен қорылдап, екінші жамбасыма аунап түстім де, өз
кереуетімде ояндым! Ал, осы түсім туралы сен не ойлайсың, Фласк?
- Білмеймін. Тек, менің ойымша, бұл бір ақымақ түс екен.
- Ақымақ болуы да əбден мүмкін. Ал мені ол ақылды адам етіп
шығарды, Фласк. Көрдің бе, əне, ана жақта Ахав тапжылмай қаздиып
алыс бір жаққа қадала қарап тұр ма? Ендеше, міне, біздің қолдан
келетін ең жақсысы - шалдың мазасын алмау, ол не айтса да, ешқашан
бетіне келмеу. Тоқтай тұр, ол ана жақта не деп айқайлап жатыр?
Тыңда!
- Əй, мачтадағылар! Сендер бəрің де жақсылап караңдар! Мына
суларда киттер болуы керек! Егер ақ китті көрсеңдер,
жұтқыншақтарың жыртылғанша айқайлаңдар!
- Ал, бұған не айтасың, Фласк? Осы арада титімдей түсініксіз бірдеңе
жоқ па, о? Ақ кит -естідің бе? Саған айтам-ау, ауада бір түсініксіз иіс
шығады. Əзір түру керек, Фласк. Ахав бір қатерге бастайтындай. Ал,
өшірдім үнімді, ол осында келе жатыр.
XXXII тарау
ЦЕТОЛОГИЯ
Біз қазір теңіз жылымдарын батыл шарлап келеміз; енді аз уақыт
өткенде ашық мұхиттың ұшы-қиырсыз кең байтағында жоғаламыз.
Бірақ бұл оқиға болғаннан бұрын, "Пекодтың" балдырларға
шырмалған қаңқасы ұлу қабыршақтары жабысқан левиафан
ұшасының қасында тербетілгеннен бұрын, алдымен бір жалпы
мəселеге мұқият көңіл бөлуіміз керек-ақ, себебі, мұның мəн-жайын
анықтап алу əлі біздің алдымыздан шығатын неғұрлым дербес
ашылымдарды, салыстырмалар мен сілтемелерді терең əрі жан жақты ұғынуымыз үшін өте-мөте қажет.
Мен өзім осы арада мысалға келтірмекке құлшынған кит
тектілердің барлық тұқымдарын тəптіштеп, жүйелеу жайын айтып
тұрмын. Əйткенмен де бұл оңай міндет емес. Ол ғалам
жаратылысының құрамдастарын саралап жіктеу əрекетімен пара-пар.
Осыған байланысты аса ұлы жаңа беделдер не дейді екен?
"Зоологияның бірде-бір саласы нақ сол цетология деп аталатыны
сияқты соншалықты шатысқан емес", - деп жазады капитан Скорсби
б.д. 1820 ж.
"Кит тектестерді жіктер мен тұқымдарға бөлудің ақиқат тəсілдерін
зерттеу - тіпті, шамам жетіп тұрған шаруа болғанның өзінде де - менің
ниеттенген жоспарларыма кірмейді. Мамандардың бүл мəселе жөнінде
құйттай да өзара түсіністіктері жоқ", - деп пайымдайды кеме дəрігері
Бийл б.д. 1839 ж.
"Үлкен тереңдіктерде зерттеу жүргізуге бейімсіздік". "Біздің кит
тектестерді зерттеуімізге кедергі жасайтын жасырын қалқалар".
" Тіксінген қаптаған алқап". "Осы толық емес мəліметтердің
барлығы табиғаттанушының жанын азаптауға ғана қабілетті". Кит
жайында ұлы Кювье, Джон Хантер жəне Лессон, зоология мен
аматомияның осынау шамшырақтары осындай пікірлер айтады.
Алайда, ақиқат білім тым аз болғанымен, кітаптардың саны көп.
Баршасында да осылай, цетологияда, немесе киттер туралы ғылымда
да осылай. Киттер жайында қайсыбіреуі егжей-тегжейлі, қайсыбірі
там-тұмдап жазған ұлылы-кішілі, ертедегі һəм қазіргі, теңізші жəне
теңізші емес көп адамдар болған. Тек кейбір есімдерді ғана көзбен
шолып өтіңіздер:
Тəурат авторлары; Аристотель; Плиний; Альдрованди; сэр Томас
Браун; Джеснер; Рэй; Линней; Ронделециус; Уиллоуби; Грин; Артеди;
Сиббальд; Бриссон; Мартен; Ласепэд; Боннетерр; Демарэ; барон Кювье;
Фредерик Кювье; Джон Хантер; Оуэн; Скорсби; Бийл; Беннет; Дж.Росс
Браун; "Мириам Коффиннің" авторы; Олмстед жоне əулие əкей
Т.Чивер. Бірақ та барлық осы еңбектердің жинақтама нəтижелері
неменеге саятынын біз жоғарыда келтірілген еңбектерден көрдік.
Осында санамаланған авторлардың ішінде тек Оуэннен кейін
тұрғандары ғана тірі киттерді өз көздерімен көрген; ал солардың тек
біреуі ғана нағыз кит аулаушы һəм кəсіпқой гарпуншы болған. Мен
капитан Скорсбиді айтып тұрмын. Гренландиялық, немесе нағыз
китке байланысты жеке мəселелер бойынша ол көзі тірі ең ірі бедел
болып табылады. Бірақ Скорсби ұлы спермацетті кит жайында ештеңе
білген жоқ жəне ештеңе жазған да жоқ, онымен салыстырғанда
гренландиялық кит əншейін, айтуға да татымайды. Осы арада айтып
қояйық, гренландиялық кит - теңіздердің тағын озбырлықпен тартып
алған. Ол тіпті, киттердің ішіндегі ең ірісі де емес. Алайда,
дəмегөйліктегі байырғы біріншілік құқына орай. сондай-ақ бар-жоғы
жетпіс жыл бұрын мифтік немесе ол кезде мүлдем беймəлім
спермацетті
кашалот-китті
құндақтаған
адамдардың
толық
бейхабарлығының аркасында осы озбырлық барлық тараптарды түгел
қамтыды, əрі кейбір ғалымдардың құжырасы мен жекелеген кəсіпшілік
айлақтарын қоспағанда, аталмыш бейхабарлық əлі күнге шейін бүкіл
əлемде үстемдік етіп отыр. Өткен замандардың ұлы ақындарының
левиафандарды атаған жерлерін қарасақ та жеткілікті, сонда олар
үшін, мұхиттарда, ешбір бəсекелессіз, жалғыз гренландиялық кит
билік құрғаны түсінікті болады. Бірақ, міне, ақыры жаңалықты жария
ететін уақыт туды. Біз - Черинг-кростамыз: тыңдаңыздар,
тыңдаңыздар, ізгі ниетті адамдар, гренландиялық кит тақтан
құлатылды, қазіргі патша - кашалот!
- Ақымақ болуы да əбден мүмкін. Ал мені ол ақылды адам етіп
шығарды, Фласк. Көрдің бе, əне, ана жақта Ахав тапжылмай қаздиып
алыс бір жаққа қадала қарап тұр ма? Ендеше, міне, біздің қолдан
келетін ең жақсысы - шалдың мазасын алмау, ол не айтса да, ешқашан
бетіне келмеу. Тоқтай тұр, ол ана жақта не деп айқайлап жатыр?
Тыңда!
- Əй, мачтадағылар! Сендер бəрің де жақсылап қараңдар! Мына
суларда киттер болуы керек! Егер ақ китті көрсеңдер,
жұтқыншақтарың жыртылғанша айқайлаңдар!
- Ал, бұған не айтасың, Фласк? Осы арада титімдей түсініксіз бірдеңе
жоқ па, ə? Ақ кит -естідің бе? Саған айтам-ау, ауада бір түсініксіз иіс
шығады. Əзір тұру керек, Фласк. Ахав бір қатерге бастайтындай. Ал,
өшірдім үнімді, ол осында келе жатыр.
Тірі кашалотты бейнелеуге тырысқан, əрі сонысы тым үстірт те
болса, сəттіліктен құралақан емес тек екі кітап қана бар. Бұлар кезінде екеуі де ағылшындық кит аулаушы кемелерде дəрігер болып
күнгей теңіздерде жүзген һəм екеуі де адал ниетті əрі дұрыс адамдар
болып табылатын Бийл мен Беннеттің кітаптары. Олардың
кітаптарында спермацетті кит жайында қызықты мəліметтердің онша
көп болмауы əбден табиғи жай, əйткенмен, негізінен тек ғылыми
сипаттамаға сая тұрса да, сондағы бар деректердің өзі де мейлінше
ғажап. Соған қарамастан кашалот əлі күнге шейін не ғылыми, не
көркем əдебиетте жан-жақты баян етілген емес. Оның ғұмырбаяны
əліге шейін басқа киттерге қарағанда əлдеқайда зор дəрежеде
жазылмаған қалпында қалып отыр.
Киттердің алуан түрлерін алғашқы шақта тым құрыса қаралай
үлгіде болса да, кейінгі еңбектер бөлім-бөлімі бойынша
толықтыратындай етіп түсінікті де көрнекі түрде жіктеп саралау
қажет. Ал енді неғұрлым лайықтылардың ешқайсысы бұл іске кіріспей
жүргендіктен, оқырманға мен өзімнің мардымсыз қызметімді
ұсынамын. Бас-аяғы бүтін ештеңе уəде де етпеймін, өйткені, жеріне
жеткізілді деп жарияланған, адам қолымен жасалған əрбір іс осының
өзімен-ақ құрыған іс болып қалады. Мен əралуан түрлерді
анатомиялық тұрғыдан тəтпіштей салғастырып та, сондай-ақ тым
құрыса осы арада -егжей-тегжейлі суреттеп те жатпаймын. Мұндағы
менің мақсатым - əншейін кит тектестер жіктемесінің нобайын сызып
қана беру. Мен - сəулетшімін, құрылысшы емеспін.
Бірақ бұл - орасан зор міндет; ол пошта кеңсесіндегі қарапайым хат
сұрыптаушының қолынан келмейді. Олардың соңынан теңіз түбіне
көзсіз қойып кету; дүниенің тап тылсым негіздерін, иығы мен
бөкседегі белдеулерін қолмен ақтарыстыру - апырмау, осы сұмдық
емес пе? Левиафанды қармаққа ілуге батылы баратындай мен сонша
кіммін? Аюптың дүлей өжеттіктері мені шошындырса керек еді. "Ол
(левиафан) сенімен келісімге келер ме? Себебі, байқа, үміт бекер".
Бірақ мен ұзақ жүзу сапарларымда кітапханалар мен мұхиттарды
шиырладым; мен өзім, мына қарақан басыммен киттердің ісіне
кірістім, мен қалжыңдап тұрған жоқпын, жəне де бақ-талайымды
сынауға əзірмін. Тек алдын ала кейбір мəселелерді шешіп алу қажет.
Ең алдымен. Цетологияның əуел ілкіден-ақ ғылым ретіндегі
бұлдырлығы, тиянақталмағандығы мына жайттан-ақ көрінеді:
кейбіреулер үшін кит балық па деген мəселе əлі күнге шейін даулы
болып қалып отыр. Өзінің "Табиғат жіктемесінде; (б.д. 1776 ж.)
Пинией: "Мен киттерді балықтардан бөліп аламын", - деп мəлім
дейді. Алайда, өз тəжірибемнен білуім бойынша Линнейдің айқын
жарлығына қарамастан, 1850 жылға шейін акулалар мен жайындар,
майда балықтар мен майшабақтар бұрынғыша левиафанмен бір
теңіздерде мекен етеді.
Өзінің киттерді судан қуып шығу əрекетіне негіздеме ретінде
Линней мынаны қосады: "Олардың қос қоржынды жылы жүрегі,
көздерінің жылжымалы қастары, іші қуыс құлақтары болуы себепті,
репет intrantem feminam mammis lactantem" жəне, ақырында. "ex leqc
naturae meritoque" . Мен мұның бəрін бір кездерде өзіммен бірге
жүзген жолдастарым, нантакеттік Сайман Мэйси мен Чарли
Коффиннің қарауына бердім, олар сонда бірауыздан ұсынылған
дəлелдер мүлдем жеткіліксіз деген тұрғыда пікірлерін білдірді. Ал
арам ниетті Чарли, тіпті, маған мұның əншейін түкке тұрмайтынын
емексітіп сездірді.
Иə, сіздерге мағлұм болсын, мен табалдырықтан аттағаннан- ақ кез
келген талқылаудан бас тартып, кит - балық дейтін көнеден келе
жатқан даналық пікірге қосыламын, жəне де əулие Жоһанды өзімнің
дұрыстығымды қолдандыруға шақырамын.
Осы негізгі мəселені шешіп алған соң
балықтардан
өзгешелігін
сипаттайтын
қандайлығын анықтауға тиіспіз. Жоғарыда
қағидаларын келтіріп те қойдым. Қысқаша
киттің өкпесі бар жəне қаны жылы, ал, басқа
əрі өкпелері жоқ.
біз енді киттің басқа
ішкі
ерекшеліктері
мен Линнейдің негізгі
олар мыналарға саяды:
балықтар салқын қанды
Бұдан ары. Китті мəңгі-бақилық бір жарқын атақпен жарылқау үшін
оның сыртқы тұрқының көрнеу белгілері бойынша оған қандай
анықтама беруге болады? Егер тəптіштеуден бойды аулақ салсақ, онда
кит дегеніміз - бұрқақ атқылайтын һəм құйрығының көлбеу қалағы бар
балық. Міне, сізге байыптама. Осыншалықты ықшам бола тұра ол көп
ой-толғаныстардың жемісі болып табылады. Сусиыр (морж) да
киттікіне ұқсас бұрқақ атқылайды, бірақ қосмекенді болғандықтан да
сусиыр балыққа жатпайды. Біріншісімен үйлескенде анықтаманың
ақырғы тармағы əсіресе бұлтартпайды. Құрлықтағы азаматтардың
қатысы болған барлық балықтардың құйрықтары жайпақ емес, тік
болып, шаншылып тұратындығы баршаға мағлұм. Сонымен қатар
бұрқақ атқылайтын балықтар, тіпті, пішін өзгешелігімен дараланбаса
да, үнемі құйрықтарының көлбеу қалпымен сипатталады.
Киттің жоғарыда келтірілген анықтамасы неғұрлым беделді
Нантакет тұрғындары осы кезге дейін киттер тобына қосып жүрген
теңіз мақұлықтарының бірін левиафандық бауырластықтан шығарып
тастай алмайды; екінші жағынан, ол ертеректе ғұламалар бөгде
бірдеме деп санаған балықтарды бұл қатарға жатқызбайды. Осылайша,
бұрқақтармен жəне көлбеу құйрықтармен əйгіленген барлық майда
балықтар Цетологияның бас жоспарына енгізілуі тиіс.
Сонымен: күллі кит қосынының негізгі бөлімшелері.
Алдын ала ескерту. Көлемдеріне қарай, мен киттерді бастапқыда
олардың барлығын -кішілерін де, үлкендерін де - қамтуға мүмкіндік
беретін үш Кітапқа (тарауларға бөлінген) бөлемін:
I. OCTAVO Мұнда орта көлемдегі киттер кіреді, олардың ішінен
атауға болатындары: I. Сұр дельфин; II. Қара дельфин; III. Нарвала; IV.
Қанішер-кит; V. Балға-балық.
Бұл кітаптың не себептен in Quarto деп аталмағандығы айдан анық.
Əңгіме мынада: мұнда жатқызылған киттер алдыңғы бөлімдегі
киттердей оншалық ірі болмағанымен, дегенмен ол өз денесінде
оларға пропорцияналды ұқсастықты сақтаған, сөйте тұра in Quarto
томының тарауларында in Octavo томдарынан айырмашылығы көлем
кішілігімен бірге in Folio томдарынан сондай-ақ пішін жағынан да
өзгеше болып келеді. Автор ескертпесі.
II Kiman (in Octavo). I тарау (Сұр дельфин). Қатты дыбыспен əуезді
тыныстауы, дəлірек айтқанда, пысылдауы құрлықта, тіпті, мəтелге
айналған бұл балық тұңғиықтың мекендеушісі ретінде кеңінен мəлім
болғанына қарамастан, сонда да болса халық ара-сында оны, əдетте,
кит деп есептемейді. Бірақ та ол левиафандардың барлық даралық
белгілеріне ие болғандықтан, табиғаттанушылардың көпшілігі оны
солардың қатарына қосады. Ол ұзындығы он бес пен жиырма бес
футтардың арасында ауытқитын in OctavoHbiH орташа мөлшерімен
һəм белдің тиісті жуандығымен ерекшеленеді. Үйірлерімен жүзіп
жүреді,жарықтандыруға əбден жарамды майы айтарлықтай мол
болғанымен, ол ешқашан аулаудың арнайы нысаны болған емес.
Кейбір кит аулаушылар сұр дельфиндерді айбынды кашалот
таяғандығының хабаршысы деп санайды.
II Kiman (in Octavo ). II тарау (Қара дельфин). Мен барлық жерде
киттерге қарата балықшылар мен кит аулаушылар арасында белгілі
болған атауларды пайдаланамын, себебі, жалпы алғанда, осы аттар
неғұрлым көңілге қонымды деп есептеймін. Атаудың мағынасы
бұлдыр əрі айқын емес жағдайларда мен мұны ескеріп, өз нұсқамды
ұсынамын. Мысалы, қара дельфинге қатысты іс жайы осылай болып
тұр, өйткені, əдетте, қара түс барлық кит тектестерге тəн. Сондықтан,
осы ретте, егер көңілдеріңізден шығып жатса, қорқау-кит деген атауды
пайдалануларыңызға болады. Қорқау- киттің обырлығы баршаға аян,
ал оның езулерінің жоғарыға қарай дүрдие жымқырылып тұруы
қайталанбас аяр жымиыс тудырады. Бұл киттің орташа ұзындығы он
алты - он сегіз футқа жетеді. Барлық ендіктерде дерлік кездеседі.
Жүзгенде ол бір түрлі римдік мұрынды еске түсіретін, арқасындағы
имектеу жүзгіш қанатын судан əлдебір ерекше сəнмен шығарып
қояды. Басқа пайдалы ештеңе болмай қалған кезде үйішілік мұқтажға
арналған арзан май қорын толықтыру үшін кит аулаушылар кейде
қорқау-китті де жайратып салады - кейбір үнемшіл қожайындар өз
үйлерінде қонақ жоқ кездерде хош иісті балауыздың орнына сасық май
шырақтарды жағып қояды ғой. Май қабатының жұқалтаңдығына
қарамастан бұл киттер кейде отыз галлонға дейін теңіз хайуанының
майын береді.
II Kiman (in Octavo). IІІ тарау (Нарвал, басқаша айтқанда, Mұрынды
кит). Сірі, өзінің шығу тегі жөнінен бұрын ұзын үшкір мұрын ретінде
қабылданып жүрген өзгеше мүйізге қарыздар, қолайсыз атаудың тағы
бір қызғылықты мысалы. Бұл жануарлардың ұзындығы он алты футқа
жуық, ал мүйізі орта есеппен бес фут болады, дей тұрсақ та, жекелеген
жағдайларда он, тіпті он бес футқа дейін жетеді. Нақтырақ айтқанда,
бұл мүйіз де емес, көлбеуден гөрі сəл ауытқыған бағытта ауыздан
сорайып шығып тұрған селебедей азу. Бірақ ол тек сол жақтан ғана
өседі, осының өзі оның иесіне əлдебір қаһарлы келбет беріп, біршама
ебедейсіз солақайға ұқсатып жібереді. Осы ақ мүйіздің, осынау сүйек
шанышқының тікелей қызметі қандай - айту қиын. Нарвал мұнысын
семсер-балық пен инебалық өздерінің үшкір мұрындарын
қолданғандай мақсаттарға пайдаланбайды; рас, кейбір теңіз
саяхатшылары нарвалдың мүйізі олардың азық іздеп теңіз түбін
қопарыстыруы үшін тырнауыш орнына жүреді деп есептейді. Ал енді
Чарли Коффин мүйіз нарвалдың мұзды аюына қызмет етеді деп
тұжырымдады теріскей теңіздерде нарвал жоғарыға жүзіп шығып,
теңіз беті мұзбен кіреукеленгенін көргенде ол оны мүйізімен ұрғылап
тесіп, осылайша ауаға саңылау ашады. Бірақ осынау болжамдардың
дұрыстығын дəлелдеу мүмкін емес. Ал менің өзімнің жеке
пайымдауымша, осы сыңар-солақай нарвал мүйізінің іс жүзіндегі
қолданысы қандайлық болса да, ол кез келген жағдайда нарвалға
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Моби Дик немесе Ақ Кит - 11
- Parts
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4152Total number of unique words is 259428.1 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words47.3 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4196Total number of unique words is 232332.4 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3981Total number of unique words is 251029.9 of words are in the 2000 most common words42.1 of words are in the 5000 most common words49.4 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4118Total number of unique words is 235731.5 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4102Total number of unique words is 244730.2 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4330Total number of unique words is 222334.7 of words are in the 2000 most common words47.7 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4286Total number of unique words is 224734.3 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4126Total number of unique words is 233131.0 of words are in the 2000 most common words43.8 of words are in the 5000 most common words50.4 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4042Total number of unique words is 215429.6 of words are in the 2000 most common words41.0 of words are in the 5000 most common words48.1 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4205Total number of unique words is 232431.3 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words49.7 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3994Total number of unique words is 239928.3 of words are in the 2000 most common words40.0 of words are in the 5000 most common words46.9 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4151Total number of unique words is 236129.6 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.2 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4092Total number of unique words is 245228.9 of words are in the 2000 most common words40.5 of words are in the 5000 most common words47.4 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3989Total number of unique words is 246827.0 of words are in the 2000 most common words38.8 of words are in the 5000 most common words45.3 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4085Total number of unique words is 240629.1 of words are in the 2000 most common words41.4 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4029Total number of unique words is 236630.7 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words49.2 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4044Total number of unique words is 241329.9 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4034Total number of unique words is 214131.9 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4000Total number of unique words is 232630.9 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3976Total number of unique words is 214830.2 of words are in the 2000 most common words42.5 of words are in the 5000 most common words50.3 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3932Total number of unique words is 241929.1 of words are in the 2000 most common words39.5 of words are in the 5000 most common words46.0 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4020Total number of unique words is 239430.4 of words are in the 2000 most common words42.7 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4173Total number of unique words is 232929.1 of words are in the 2000 most common words41.7 of words are in the 5000 most common words47.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4127Total number of unique words is 237130.3 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4199Total number of unique words is 230232.1 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4109Total number of unique words is 236330.7 of words are in the 2000 most common words42.5 of words are in the 5000 most common words49.2 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4114Total number of unique words is 236329.0 of words are in the 2000 most common words40.6 of words are in the 5000 most common words47.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4140Total number of unique words is 210231.8 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3997Total number of unique words is 241829.2 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4022Total number of unique words is 235728.9 of words are in the 2000 most common words41.5 of words are in the 5000 most common words49.1 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4174Total number of unique words is 242130.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4018Total number of unique words is 246827.1 of words are in the 2000 most common words39.1 of words are in the 5000 most common words45.9 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4247Total number of unique words is 233432.0 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words51.1 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4075Total number of unique words is 239829.3 of words are in the 2000 most common words40.7 of words are in the 5000 most common words46.7 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3953Total number of unique words is 229628.3 of words are in the 2000 most common words39.9 of words are in the 5000 most common words45.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4157Total number of unique words is 236731.0 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words49.2 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4144Total number of unique words is 227030.3 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words49.1 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4220Total number of unique words is 236929.7 of words are in the 2000 most common words42.5 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4193Total number of unique words is 228830.4 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words50.4 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4199Total number of unique words is 229631.6 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words50.5 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4159Total number of unique words is 238230.1 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4083Total number of unique words is 202930.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words49.6 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4253Total number of unique words is 226331.4 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.5 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3811Total number of unique words is 228222.9 of words are in the 2000 most common words32.2 of words are in the 5000 most common words39.0 of words are in the 8000 most common words
- Моби Дик немесе Ақ Кит - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2966Total number of unique words is 184420.2 of words are in the 2000 most common words28.6 of words are in the 5000 most common words35.2 of words are in the 8000 most common words