Martin İden

Jiyrma jetinşi tarau
Martinniñ da baqyt küni tudy. Ruf kelip ketken künniñ ierteñine Niu-İorktiñ bir toğyşar jurnalsymağynan üş trioleti üşin üş dollardyñ çegi keldi. Tağy ieki kün ötkennen keiin Çikagonyñ bir gazeti «Qazyna izdeuşilerin» qabyldapty. Ol da basylyp şyğysymen on dollar jiberuge uağda ietken. Bağasy qymbat iemes, biraq äñgimeniñ özi de qalamaldysy-dy.— Oi tolquyn qağazğa tüsirudegi alğaşqy talaby bolatyn. Aqyrynda jastarğa arnalğan qyzyq oqiğaly ielitpe povesin «Jastyq häm baliğat» iesimdi ailyq jurnal qabyldady. Ras, būl povesi jiyrma bir myñ sözden tūratyn, soğan on alty dollar tölemek bolğan. Demek, myñ sözine jetpis bes tsentten keledi. Onyñ özin de basylsa ğana töleimiz depti. Al būl qalamynan şyqqan iekinşi ädebi ieñbegi-tin. Qazir onyñ kemşiligin özi de aiqyn sezedi.
Asyly, onyñ ieñ ierte jazğan şyğarmalaryn da orta qol dünie dep bağalauğa bolmas iedi. Qaita zeñbirekten torğaiğa dop atqyzatyn onda albyrt, arda küş mol-dy. Martin tyrnaq aldysynyñ osylai arzan da bolsa ötip ketkenine quandy. Atynyñ syry iesine mälim degen. Al onyñ ümit artatyny soñğy jazğandary. Maqsaty jurnaldarğa äñgime, povest jazyp jürgen avtorlardan joğary bolu, şyn suretkerdiñ barşa öneri men şeberligine jetilu. Biraq öziniñ qabiletine daryğan küşin de qūbyjyq körmeidi. Qaita şyğarmalarynyñ küşti jazyluyn qalar iedi. Älbette, asyra siltemeui kerek. Realizmge degen jaqsy yqylas onyñ tağy bir talaby. Öziniñ barlyq tuyndylarynda realizmdi ol qiiälmen jäne qiiäldan tuğan sūlulyqpen şeber ūlastyryp otyrady. Ol realizmniñ şabytty boluyn, adamğa jäne adamnyñ armanyna senim keltiruge sebepker boluyn qalaidy. Onyñ nieti ömir beinesin özgertpei beru, örminez, izdengiş sanaly jannyñ bū düniedegi ruhani azabyn būljytpai baian ietu.
Kitap oqi jüre Martin ieki türli ädebi mektep baryn baiqady. Bireui adamdy qūdiret tūtady da, onyñ düniiäui tabiğatyn ielemeidi. İekinşisi, kerisinşe, adamdy aiuanğa iesepteidi de, onyñ ruhani mūraty men ūly mümkinşilikterin mansūq ietedi. Mūnyñ iekeuin de Martin syñarjaq, ūşqary pikir dep qostağan joq. Onyñ oiynşa şyndyq osy iekeuiniñ orta şeninde «qūdiret» mektebi aqiqattan äldeqaida alşaq jatsa, döreki «aiuan» mektebi de aqiqatqa onan jaqyn iemes.
Ruf qostamaityn «Oqiğa» äñgimesinde Martin osy körkem şyndyq haqyndağy öziniñ armanyn aitqan iedi. Al «Qūdai men haiuan» degen maqalasynda būğan bailanysty teoriiälyq közqarasyn baiandady.
Biraq özi jaqsy dep sanaityn «Oqiğa» jäne basqa äñgimeleri äli künge bir redaktsiiädan bir redaktsiiäğa köşip, ieş jerge tūraqtai almai jür. Al ierte jazylğan şyğarmalaryna Martin män bermeidi; tek ol üşin alyp otyrğan qalamaqysyna ğana mäzir. Juyrda jurnaldar iekeuin qabyldağan «üreili» degen äñgimelerin de ol joğary bağalap jürgen joq. Būl äñgimeleri änşeiin şyndyqqa ūqsatyp, oidan şyğara salğan närseler iedi. Olardyñ bar qasieti şyndyqqa ūqsastyğynda ğana. Bolmağandy boldy qylyp körsetu Martin üşin jai triuk. Mūndailardy ülken şyğarma sanatyna qosuğa bolmaidy. Olardyñ körkemdik mäneri äsem boluy da yqtimal. Biraq Martin üşin ömir şyndyğyna janaspaityn qūr mänerde qasiet joq. Triuktiñ maqsaty oidan şyğarğan oqiğany jandy ömir beinesine keltiru ğoi. Martin «üreili» degen bes-alty äñgimesin jazğanda osy ädisti qoldanğan. Biraq ol «Oqiğa», «Quanyş», «Qūmyra» jäne «Ömir şarabynyñ» därejesine özi köterile almai tūrğanda jazğandary-dy.
Trioletterine alğan üş dollaryna «Aq tyşqannan» çek kelgenşe künelte tūruğa bolatyn iedi. Martin kisige senbeitin qytymyr portugalğa baryp, üş dollarlyq çegin aqşağa aiyrbastady da,— bir dollaryn bereşegi üşin portugaldyñ özine qaldyryp, qalğan ieki dollaryn naubaişy men ovoş satuşyğa bölip berdi. İet alatyn ol äli bai iemes, bar-joqty talşyq ietip, aşty-toqty jüre beredi. Bir küni asyğa kütken «Aq tyşqannyñ» çegi de kelip jetti-au. Martin qapelimde ne qylaryn bilmedi. Aqşa aluğa ömirinde bankige baryp körmegen ğoi. İendi balalyğy ūstap, Oklendtiñ ieñ ülken bankisine baryp, mensinbegen adamdai şirenip tūryp, qyryq dollardyñ çegin terezesine tastai bergisi kelgen. Al, dūrysynda, çegin baqalşyğa aiyrtyp aluy kerek, nesiege tağy da azyq alatyn kün tusa, bedel degen de kerek qoi. Amal joq, aqyry sol baqalşyğa baruğa tura keldi, çegin aiyrbastatyp, boryşynan tügel qūtyldy. Onan şyqqanda qoiny-qonyşy toly aqşa iedi, jol-jönekei naubaişy men qasapşyğa soğyp, olarğa da qaryzyn qaitardy, Mariiäğa ötken ai men kelesi aidyñ päter aqysyn tügel töledi. Velosipedin keri aldy, jazu maşinasynyñ aqysyn ötedi. Sonymen qaltasynda nebäri üş dollar qaldy.
Osy az aqşanyñ özi köp dünie körindi oğan. Kostiumin zaqyletten qaitaryp alyp, dereu Ruftiñ üiine jöneldi. Jol boiy qaltasyndağy bir uys kümis aqşany qyzyq körip, qaita-qaita şyldyrlatyp qūiady. Aş adamnyñ jūtynyp, tamaqtan közin ala almaityny siiäqty köpten beri qaltasyna bir tsent tüspegen Martin aqşany uysynan şyğarğysy kelmeidi. Ol dünieqūmar, aşköz adam iemes, aqşağa dollar men tsenttiñ belgili bir somasy dep te qaraidy. Aqşa, onyñ oiynşa, adamdy baqqa jetkizuge tiıs. Martin üşin kümiske soğylğan samūryq jeñisiniñ qanatty habarşylary tärizdi.
Būl dünie tamaşa qyzyq degen senim Martinniñ köñiline tağy da ieleusiz ornyğa bastady. Dünie oğan būrynğysynan da qyzyq körinip ketti. Talai-talai sarylumen ötken ūzaqty künderi äri qaiğyly, äri qarañğy siiäqty iedi. Biraq qazir, boryşynyñ bärinen qūtylyp, qaltasyndağy üş dollar kümisi syldyr-syldyr ietip, baqqa qolym jetesiñ-au degen ümiti artqan şaqta kün nūry da jadyrap, jylyta tüskendei iedi. Tipti, oilamağan jerde nöserlep ötken ötkinşige de rahattanyp, külip jiberdi ol. Aştyq azabyn şegip jürgende düniedegi san myñ aryğan-aşqandar jaily ünemi oilanyp jüretūğyn. Qazir, özi toiynyp alğasyn, olar ūmytyla bastady, oi-sezimin ğaşyqtyq bilegen Martin jer betindegi sansyz köp ğaşyqtar jaily qiiälğa berildi. Kömeiine ğaşyq jyry qūiylyp, aqyndyq aruağy qozyp ketken jigit tramvaidyñ ieki kvartal asyp ketkenin baiqamapty.
Morzdardyñ üii toly qonaq ieken. San-Rafaelden Ruftiñ ieki nemere siñlisi iere kelipti. Qonaqtyñ köñilin aulau syltauymen missis Morz Ruftiñ mañaiyna jastardy jinau nietin jüzege asyra bastağanğa ūsaidy. Martinniñ kele almai jürgenin paidalanyp, ol kisi jau-jarağyn sailağan. Martin soğys qimylynyñ tap qyzyp jatqan kezinde keldi. Missis Morz üiine «osy adam bolady» degen jastardy nemese sanatqa kirgen kisilerdi ğana şaqyrğan ğoi. Sondyqtan mūnda jañağy apaly-siñlili Doroti men Florenstei özge ieki universitet oqytuşysy boldy: biri latinist, biri ağylşyn filologiiäsynyñ mamany. Olardan basqa — bala kezinde Rufpen bir mektepte oqyğan, Filippin araldarynan jañada ğana oralğan äskeri jas ofitser; San-Frantsiskodağy qarajat qoğamynyñ basşysy Djiuzef Perkinstiñ öz hatşysy Melvill degen jigit; banktiñ bas buhgalteri Çarlz Hepgud degen azamattar boldy. Hepgud jasy otyz bester şamasyndağy, kerbez kiıngen, sypaiy kisi ieken, Stenford universitetinen tärbie alğan, Nil jäne Qūrama klubtarynyñ müşesi, respublikalyq partiiänyñ sailau nauqany kezinde söz söileitin qoltuma şeşeni — qysqasy, qai jağynan da ümit aqtarlyq nağyz «adam bolatyndardyñ» özi bolyp şyqty. Al äielderden: keskin suretşisi jäne bir muzykany käsip ietken kerbez sylqym, San-Frantsiskonyñ tükpir-tükpirinde tūratyn kedei-kepşikke sadaqa jinaumen aty şyqqan äleumet ğylymynyñ doktory — tağy bir äiel boldy. Asyly, missis Morzdyñ jospary boiynşa äielderdiñ roli änşeiin qosalqylyq. Olar tek sän üşin, qonaq aldau üşin ğana otyruğa tiısti. Ümit artqan ierkekterge iermek te kerek qoi.
— Kisilermen aptyqpai, qyzarañdamai söilesiñiz,— dedi sybyrlap Ruf Martinge ony qonaqtarmen tanystyrar aldynda.
Alğaşynda Martin öz-özinen qolapaisyzdanyp otyrdy: mebeldiñ nemese äşekeileriniñ bireuin qağyp ketem be degen qauyp tağy üreiin aldy. Bir jağynan kisilerden de uialady. Būryn mūnşalyq aituly adamdarmen bir joly kezdesip körmegen ğoi. Äsirese, oğan küşti äser ietken bas buhgalter Hepgud. Martin reti kelgende sonymen jaqyn tanyspaq. Syrttai jasqanşaq Martinniñ «menmendigi» de joq iemes-ti. Qazir ol qonaqta otyrğan ier-äieldermen küş synasyp, olardyñ kitap pen ömirden özi äli añğarmağan nendei jañalyğy baryn bilmek nietinde.
Martindi közinen äste qağys qaldyrmağan Ruf onyñ nemere siñlilerimen iemin-ierkin äzildesip otyrğanyn körip, asa tañyrqady da, quandy da. Martin, şynynda da qysylmai, ierkin otyrğan. Sebebi, tek jaiğasyp otyrğan jağdaida ğana ol bir närseni qağyp ketip, qiratam dep imenbeidi. Ruf nemere siñlisiniñ iekeui de aqyldy, kisimen äñgimelesuge ūsta iekenin biletūğyn. Tünde jatarda olardyñ Martindi maqtağanyn iestip, tañ qaldy. Martin būryn özi teñdes adamdar arasynda qu tildi, barlyq oiyn-jiynnyñ bazary bolyp ädettengen adam iedi. Mūnda da ol ara-tūra oryndy äzil söz tastap, köñildi otyruğa bolatynyn sezgen. Älgi qiiälyndağy bolaşaq baq-däuleti demeu boldy ma qalai, äiteuir, qymtyryla bermei, qamşyny basqan, özi de külip, ieldiñ de iezuin jidyrmağan.
Keş aiaqtala kele Ruf qoryqqan bäleniñ nyşany köringendei boldy. Martin būl kezde professor Kolduellmen äñgimelesip otyrğan. Äli qoldaryn sermei qoimağanymen, közderi şatynap, dauysy şañqyldap, qyzarañdai bastağanyn baiqady Ruf. Özin-özi, albyrt küşin bilei almaityn Martin ūstamdy jas professor aldynda jeñiltekteu körindi.
Martin syrttai ädep saqtaudy oilağan da joq! Köp närseden habary bar, asa bilimdi adamğa kezikkenin birden sezdi. Professor Kolduell ağylşyn filologiiäsynyñ oqytuşylary turaly öziniñ dereksiz ölşemine üilespedi. Martin oğan qalai da öz mamandyğyn söz iettirmekke tyrysty. Professor alğaşynda taisaqtağanymen, aqyry qaqpaiyna köndi de. Alaida osy köp adam bas qosqan jerde mamandyq jaily söz qozğau ne sebepti iersi sanalatynyn Martin tüsinbeidi.
— Būl bir jönsiz qylyq,— degen iedi ol Rufke mūnan köp uaqyt būryn,— käsibi taqyrypty nege söz ietpeske? Ärkim öziniñ ieñ köp, ieñ jaqsy biletin mamandyğyn söz ietpeitin bolsa, köp jūrttyñ bir jerge bas qosyp, pikir alysuynan ne paida. Adam balasy ne närseniñ soñyna tüsse, neni öziniñ negizgi käsibi ietse, nendei käsipke ömirin bağyştasa, ne turaly kündiz-tüni oilanyp, arman ietse,— sony jaqsy bileşek. Oilap qarañyzşy, ieger igi qauymnyñ dästürine bağyp mister Betler Pol Verlen turaly, nemis dramasy jaiynda nemese d’Annuntsionyñ romandary haqynda pikir aita bastasa ne bolar iedi. Jūrt mülde zeriger iedi. Mağan salsa, mister Betlerdiñ zañ ğylymyn söz ietkenin artyq körer iem. Öitkeni, zañdy onan artyq kim biledi. Al ömirimiz tym qysqa. Sol az ömirde ärkimniñ ieñ asylyn bilip qalğym keledi.
— Degenmen jūrttyñ bäri birdei ieltifatqa alatyn söz de bar iemes pe,— degen Ruf. Sonda Martin:
— Joq, qatelesesiz,— dedi,— ärbir adam, qoğamnyñ ärbir toby özinen därejesi joğarylarğa ğana ielikteidi. Qoğamda kimniñ därejesi joğary? İeñbek ietpeitin qareketsiz bailardyñ därejesi joğary. Olar belgili bir tiiänaqty jūmyspen ainalysyp jürgen adamnyñ biletinin bile almaidy. Sondyqtan ondai naqty sözdi tyñdaudan zerigedi, jerinedi, tipti ony käsibi äñgime dep, uiat dep aittyrmaidy. Äñgime taqyrybyn bağyttaityn da solar. Olardyñ oiynşa: jaña opera turaly, jaña romandar, karta häm biliard oiyny, kokteil, avtomobil, jelqaiyq, at körmesi, añşylyq pen saiatşylyq, forel aulau jaily ğana söz boluğa tiıs,— iağni, baiqaisyz ba,— ieñbeksiz ömir keşken, ierinşek adamğa ğana jaqsy tanys närseler söz bolmaq kerek. İeñ qyzyğy būl arada aqyldy kisiler nemese özin aqyldymyn dep sanaityndar sandalbailar men aqylsyzdardyñ pikirine moiyn ūsynady. Mağan salsa, ärkimniñ boiyndağy ieñ asyl qazynasyn özime jaratqan bolar iedim. Mūny käsibi äñgime dei me, tūrpaiy söz dei me nemese tağy ne deidi, bäribir mağan.
Biraq Ruf Martinniñ būl pikirin ūqpady. Jūrt ūnatqan dästürge kilige beru qyñyrlyğynan, daraqylyğynan dep tüidi.
Qysqasy, Martin salualy qalyp körsetip, professor Qolduelldi ieliktirip aldy da özine kerek pikirin, oiyndağysyn aitqyzdy. Ruf jaqyn kelip qalğan bir şaqta, Martin:
— Alaida, Kaliforniiä universitetinde būl tärizdi küpirli söz aituğa bata almağan bolar iediñiz,— dep qaldy.
Professor Kolduell iyğyn qaqty.
— Ärbir adal nietti salyq töleuşi azamattyñ azdap saiasatşyl boluy da lazym. Qarajat beretin Sakramento (Sakramento — Kaliforniiä ştatynyñ astanasy.) ğoi, Sakramentomen sanasuğa tura keledi. Universitet basqaruşylarymen de, partiiä baspasözimen de, dälirek aitsaq, ieki partiiänyñ baspasözimen de sanaspai bolmaidy.
— Onyñyz ras, biraq öziñizge obal iemes pe!—dedi dauystap Martin.— Möldir sudan jağanyñ topyrağyna şyğaryp tastağan balyq siiäqty bolmaisyz ba!
— Universitet bögetinde mağan ūsağandar köp iemes. Oqta-tekte özimdi qūrğaqqa şyğaryp tastağan balyq tärizdi köretinim de ras, sol uaqta Parij syndy ülken şaharda bolsam, ondağy jol sanağan jazuşysymaqtardyñ arasynda jürsem nemese Latin oramy boiyndağy tentek qydyrmalardyñ dumanyna aralassam jaqsy bolar ma iedi, bälkim, solardyñ ortasynda özimdi ierkin sezer me iedim dep te oilaimyn. Arzan restorannan as işip, şarap jūtyp, külli älem qūrylysy haqynda tym-aq batyl pikir aitqan bolar ma iedim deimin. Kei-keide özime-özim radikal ispetti körinem. Biraq amal bar ma, äli künge anyq bilmeitin jaitter barşylyq! Kürdeli mäseleniñ, äsirese ömirdiñ keleli mäseleleriniñ şeñberin tolyq qamtuğa adamşylyq örisimniñ jetpei qalatynyn sezgende jüreksinemin de.
Mūny iestigende «Passat jyryndağy»
Kündiz-tüni bar jelkendi
Köteremin, türemin.
degen joldar Martinniñ iesine ieriksiz tüse ketti.
Būl sözder auzynan şyğyp ta kete jazdağan. Professordy ol soltüstik-şyğystan üzbei üretin salqyn, küşti, qaryspa qara jelge ūsatty. Būl da bir tūraqty, ainymaityn adam tärizdi, özinde kisi seskengendei ses te bar. Küşin sarqa jūmsamai, iekpinin işine tarta soğatyn, boiyndağy quatyn ieşuaqytta syrtyna şyğarmaityi passat sekildi būl da oiyndağysyn aqtara salmaityn adam bolu kerek. Martin beineli obraz türinde oilanatyn adam. Onyñ miy ieste qalğandary men oidan şyğarylğan körinisterdiñ iesigi ünemi aşyq tūratyn qoimasy syqyldy. Nendei oqiğağa duşar bolmasyn, ol qoimasynan soğan ūqsas nemese oğan qarama-qarsy bir kepti ala salyp, qolma-qol aiqyn obraz jasai qūiady. Būl ieriksiz, özdiginen bolyp jatatyn jağdailar. Naqty ömir şyndyğynyñ ärbir oqiğasyna osylai onyñ qiiälynan tuğan suret iere jüredi. Äne bir küni Ruftiñ közinen jarq ietken qyzğanyş oty aily tüngi dauyldy iesine tüsirgeni syqyldy bügin de professor Kolduell batyp bara jatqan kün şūğylasy tüsip, qyzyl küreñ tartqan teñizdi, onyñ betindegi soltüstik-şyğys passaty qualağan būira-būira tolqyndardy köz aldyna keltirgen. Osylaişa minut saiyn onyñ köz aldynan aluan türli ieles ötip jatady, biraq ol ielester oi şyrqyn būzbaidy, qaita ajarlandyra tüsedi. İelester Martinniñ basynan keşken oqiğalardyñ köleñkesi, közimen körip, ne kitaptan oqyp bilgen köp dünieniñ beinesi. Sol ielester ūiau jürse de, ūiyqtap jatsa da qiiälynda syñsyp tūrady.
Mine, qazir de aqyldy, bilimdi professor Kolduelldiñ kömeiinen qaiyrğan qūlaqqa jağymdy sözderin tyñdap otyrğanda Martinniñ oiyna ötken ömiri tüsti. Jaña ğana jigit bola bastağan öziniñ bozbala şağy ielestedi. Ol kezde Martin stetson qalpağyn, qausyrma kurtkasyn kiıp alyp, qyntiyp, oiyn-jiynnan qalmaityn, aiağyn ädeii alşañ basyp, qai jerde politsiiä tyimaityn sotqarlyq, būzaqylyq bolsa sony jağalaityn. Martin iesine tüsken osy oqiğanyñ ieşbir jerin ne bügip, ne ajarlağan joq. İä, ömiriniñ belgili kezeñinde kädimgi ūrynşaq, äuleki tobyrdyñ, şaikanyñ bastyğy bolğany ras, politsiiämen jaulasyp, jūmysşy oramynda tūratyn, ieşkimge zalaly timegen adal momyndarğa kün körsetpeuşi iedi. Biraq, būl künde ol ömirdegi mūratyn özgertken. Mine, ol ainalasyna, äsem kiıngen sypaiy ier-äielderge köz saldy, mädeniettiñ biiäzy, jūmsaq lebin sezdi, osylai otyrğan şağynda ietegi daliğan ülken qalpaq, qausyrma kurtka kigen bozbala ieles berdi, ol qonaq üige tösegen qyzyldy-jasyldy kilem üstinde yrğala basyp kele jatqandai körindi. İe, däl özi, bir kezdegi köşe kezgen tentek tobyrdyñ būzaqy basşysymağy, būl künde jūmsaq kresloda şirenip otyryp institut professorymen äñgime şertetin Martin İden bola qalypty.
Asyly, äli künge Martin ömirden ornyn tapqan joq. Qaida jürse de ielmen on-oñai üilese ketetin ol jūrtqa jağymdy-aq. Jūmysta da, oiynda da ieşkimnen olqy tüspeidi, ieşkimniñ qorlyğyna könbeidi, ieldiñ yqylasyn özine audaryp ala qūiady. Degenmen ieşuaqytta, ieş jerde taban tirep, tamyryn jaiğan iemes. Joldas-jorasy qylyğyn ūnatqanymen ömirine özi riza iemes. Köñili ünemi alağyzyp, alyp ūşyp, äldeqaida şaqyrğan, äldeneni sağyndyrğan bir ün iestiledi de tūrady. Soğan ieleñdep, ol dünieni köp aralady, qaşan kitapqa, körkem önerge, ğaşyğyna ūşyrasqanşa tynym tapqan joq. Bügin ol öz ortasynan üzdik şyğyp, qadirmender qauymynda otyr, qazir ol Morz syqyldy kisilerdiñ de törine şyğa alatyn bolğan.
Osy oilar Martinniñ söz tyñdauyna böget bolğan joq, äriptesiniñ bilimi şalqyğan kisi iekenin de, al öziniñ, Spenserden alğan tağylymyna qaramastan, olqy jeri baryn da baiqap otyr. Sol olqysynyñ ornyn toltyruğa uaqyt qana kerek siiäqty. «Äli küş synasarmyz!» dep qoidy ol işinen. Äzirşe professordyñ auzyna qarap, aitqanyn yqylaspen qūptap, aldynda otyr. Professordyñ älsiz jağyn da abailai bastağandai, äñgimeniñ bağyty özgergen saiyn ol aiqynyraq sezile tüsedi, biraq olqylyğynyñ qai mäsele jöninde iekenin anyqtau äli oñai iemes. Aqyry onyñ osal jerin tapqan kezde baryp, professordyñ aldynda özin qoraşsynğanyn qoidy.
Ruf qastaryna iekinşi ret jaqyndağanda, Martin jaña ğana söz bastağan iedi.
— Sizdiñ qateñizdi, iağni pikiriñizdiñ älsiz jerin aitaiyn ba,— dedi ol.— Siz biologiiäğa män bermeidi iekensiz. İeşbir tūjyrymyñyzdan ony äli iesti almai otyrmyn. İağni būl arada meniñ aitaiyn degenim — bioorganikalyq zattarğa laboratoriiälarda jan bitiru täjiribesinen bastap, äleumettik jäne estetikalyq jalpy qorytyndy jasauğa deiingi nağyz keñ şeñberdi qamtityn, ämmeniñ arqauy bolğan şyn mänisindegi ğylymi biologiiä.
Ruf onyñ sözine tañyrqap qaldy. Professor Kolduellden ieki jyldai lektsiiä tyñdağan iedi, ony danalyqtyñ tiri közi dep biletūğyn.
— Läkin, söziñizge tüsine almadym,— dedi professor kümiljip.
— Tüsindirip köreiin,— dedi Martin.— Ūmytpasam, Mysyr ieliniñ tarihynan oqydym ğoi deimin, äueli Mysyrdyñ ierekşeligin mūqiiät zerttemeiinşe, önerin tüsinu mümkin iemes, degen söz bar.
— Äbden dūrys,— dedi professor.
— İendeşe, meniñ oiymşa, dedi Martin sözin jalğastyryp,— ieñ aldymen, ömirdiñ qalai jasalğanyn, neden qūralğanyn bilmesek, ieldiñ ierekşeligin de bile almaisyz. Äueli oilap şyğaruşy adamdardy, sol adamdardyñ tabiğatyn bilmei tūryp, biz olardyñ zañdaryn, mekemelerin, ädet-ğūrpyn, dinin tüsine almaimyz. Mysyr ieliniñ hramdary men symbat öneri syqyldy ädebieti de adamnyñ aqyly men qolynan tuğan. Düniejüzilik evoliutsiiä zañyna bağynbaityn bükil älemde birde-bir zat joq. Keibir jeke öner evoliutsiiäsynyñ tarihy zerttelui ras, biraq, meniñşe, sonyñ özi tüsinbei jazylğan. Adam şet qalğan. Arfa, skripka siiäqty aspaptar evoliutsiiäsy, muzyka, bi, än evoliutsiiäsy tamaşa tereñ zerttelgen. Biraq adamnyñ öz evoliutsiiäsy turaly, birinşi aspapty jasağanğa deiin, birinşi än salu därejesine jetkenge deiin birte-birte dami kelgen, onyñ müşeleri turaly biz qazir ne aita alamyz? Mine, osy jailardy siz iesten şyğarğansyz. Men mūny biologiiä dep ataimyn. Būl nağyz keñ mağynadağy biologiiä. Pikirimdi oilanbai, auzyma tüsken sözben aita saldym, tüsindire aldym ba, joq pa — bilmeimin. Būl oi mağan siz söilep otyrğanda kelgen iedi, qolma-qol tüsinikti ietip jauap qaitaru qiyn boldy. Siz keleli mäseleniñ iegjei-tegjeiin, aluan türli faktordy tügel qamtuğa adamnyñ keide öresi jetpei qalady dediñiz. Meniñşe, mūnyñ sebebi — siz biologiiälyq faktordy iesten şyğarğansyz, iağni öner ataulynyñ negizi bolğan, tipti adam balasynyñ barşa is-äreketiniñ tüp negizi bolğan osy faktordy ūmytqansyz.
Professor Koduelldiñ Martindi taban astynda sözden jyğyp, auzyn aşyrmai tastau ornyna aitqanyn ieltifatpen tyñdağanyna Ruf tağy da tañ qaldy, tegi, jastyğyn ieskergen bolar dep oilady. Sağatynyñ altyn şynjyrymen oinap, säl ündemei otyryp qalğan professor azdan keiin bylai dedi:
— Bir kezde bir ūly adam, Jozef Lekont degen oqymysty evoliutsionist osy mäselege bailanysty meni azarlağan. Ol kisi opat boldy. İendi meniñ olqylyğymdy aitatyn adam joq qoi dep jüruşi iedim. Olai iemes ieken, öziñiz syndy aiyptauşyğa tağy keziktim. Bälki, sizdiñ mağan taqqan kinäñizda bir şyndyq, tipti, mol şyndyq baryn moiyndauyma tura keler. Men biryñğai klassiktermen şūğyldanyp, jaratylys ğylymynyñ damuyna ilese almai qaluym mümkin. Būl — jigerim men iejdahatymnyñ jetispeuinen bolar. Meniñ küni büginge deiin ieşbir fizikalyq ne himiiälyq laboratoriiäda bolmağanymdy aitsam, bälkim, tañ qalarsyz da. Biraq būl aqiqat närse. Sizdiñ aitqandaryñyz tärizdi, mister İden, Lekonttyñ sözderi de oryndy iedi, läkin sonyñ qanşalyqty ras iekenin anyq bile almaimyn.
Ruf būl tūsta bir syltaumen Martindi oñaşa şyğaryp alyp:
— Professor Kolduelldi äbden öñgerip aldyñyz ğoi. Mümkin, ol kisimen bireu-mireudiñ söileskisi kelip otyrğan şyğar,— dep sybyr ietti.
— Ğafu ietiñiz,— dedi uialyp qalğan Martin,— qaita-qaita men söz tartyp qoimağasyn, professor iendi ğana şeşilip söilese bastağan iedi. Äñgimesi öte qyzyqty, soğan ieligemin dep, özge jūrtty ūmytyp ketippin. Būğan deiin mūnan aqyldy, bilimdi adam körmegenimnen de bolar. Şynymdy aitaiyn ba sizge? Būryn men universitet bitirgen nemese zor därejege qoly jetken adamnyñ bäri birdei osyndai aqyldy, bilimdi keletin şyğar dep oilauşy iedim...
— Ol ierekşe üzdik adam ğoi,— dedi Ruf.
— Bolsa bolar. Tağy kimmen söiles deisiz? Hepgudke aparyñyzşy meni.
Martin bas buhgaltermen on bes minuttai söilesti, būl joly Ruf ğaşyğyna qatty razy bop qaldy. Öitkeni Martin közin alartyp, qyzarañdağan joq, öte sabyrly qalyp körsetti. Ruf būğan tañyrqady da. Al Martinniñ aldynda bank qyzmetkerleriniñ bedeli äbden tüsti, aqyr soñynda bank qairatkeri men pasyq degen ūğymnyñ arasynda aiyrma az ieken ğoi dep qaldy. Al äskeri ofitser aqköñil, salmaqty, öz tağdyryna özi mäz, deni-qarny taza, tyğyrşyqtai adam ieken. Onyñ da ieki jyl universitette oqyğanyn iestip, Martin bilimnen qalaişa qūr alaqan qalğanyn tüsine almady. Biraq Çarlz Hepgudten göri ofitser özine ūnañqyrady.
— Men onyñ pasyqtyğyna keiimeimin,— dedi keiin Martin Rufke,— jeksūryn sözderin özinşe qamqorşy adamsyp, qoqilanyp, äldeqandai bolyp aitatynyna keiimin. Kisini äure ietip, qanşama uaqytty bosqa ketiredi deseñizşi. Sol iskersingen neme mağan jūmysşy partiiäsy men demokrattar partiiäsy qosylyp ketti degen bir auyz sözdi tüsindiru üşin köp uaqytymdy aldy. Sol uaqyttyñ işinde men Reformatsiiänyñ külli tarihyn baiandap berer iedim. Sabaz sözdi qara sudai sapyrady ieken.
— Ättegen-ai, ūnamağan ieken ğoi sizge,— dedi Ruf.— Mister Betlerdiñ jaqsy köretin adamy iedi. Mister Betler ony ieñ adal, senimdi kisi deidi; bank mekemesiniñ tireui bolarlyq berik şyñ tärizdi dep maqtaidy.
— Ras bolar, köp söilesip synamasam da, solai iekenine kümänim joq. Biraq büginnen bastap, bank ataulydan köñilim qaitty. Qymbattym, oiymdağyny tura aitqanyma renjimeisiz be?
— Joq! Qaita būl bir qyzyq jait ieken.
— İä,— dedi Martin,— mädenietten jaña ğana när ala bastağan anaiy, nadan adammyn ğoi men. Älbette, mädenietti kisige meniñ būl qylyğym qyzyq körinui mümkin.
— Al meniñ nemere siñlilerim turaly ne aitasyz?—dedi Ruf.
— Mağan özge äielderden göri solar köbirek ūnady. İekeui de öte köñildi, menmendigi joq, minezi jaqsy, jaidary adamdar ieken.
— Olai bolsa, özge äielder de ūnağan ieken ğoi?
Martin basyn şaiqady.
— Änebir qoğam qairatkeri äleumet mäseleleri turaly ielden iestigenin aityp, toty qūstai sairağan iezbe ieken. Ollahi, ieger sol kisiniñ miyn aşyp qarasaq, işinen özindik ieşbir ideiä tappas iedik. Al suretşiñiz kisini tez zeriktiretin köñilsiz adam, Hepgudke taptyrmaityn qosaq. Pai-pai, muzykantşa-ai! Şapşañdyğy, oryndau öneri, qağu mäneri keremet, biraq sonyñyzdyñ muzykadan habary joq.
— Nege, tamaşa oinaidy ğoi.
— İä, öte şeber oinaityn siiäqty, biraq muzykanyñ qasietin tüsinbeidi, mūrnyna iısi de barmaidy. Men muzykanyñ işki mäni turaly ne bilesiz degenimde,— būl mäselege ünemi üñile qaraitynym öziñizge mälim,— ol mağan muzykany janym süiedi, muzyka — körkem önerdiñ kökesi, muzykany özimniñ ömirimnen de artyq sanaimyn degennen özge ieşteme aita almady.
— Siz jūrttyñ bärin käsibi äñgimege qarai qaqpailai berdiñiz.
— Ol şyn. Oilap qarañyzşy, ieger ärkim öz mamandyğy turaly mardymdy ieşteme aita almasa, jalpy taqyryp jöninde ol ne aityp jarytpaq? Men būryn mädeniettiñ ien ortasynda jürgen mūndağy abzal adamdar...— Osy jerde Martin basyna stetson qalpağyn, üstine qausyrma kurtkasyn kigen älgi bir jigit yrğañ-yrğañ basyp, bölmege kirip kelgenin körip, säl kidirip qaldy.— İä, men būryn mūndağylardy aqyly men bilimi şalqyğan kisiler ğoi dep oilauşy iedim. Bügin az ğana aralasqannan keiin köpşiliginiñ nadan iekenin, qalğanynyñ toqsan protsenti kisini bezindirip jiberetin köñilsiz jandar iekenin kördim. Professor Kolduelldiñ jöni basqa. Ol — adamgerşiligi öte mol kisi.
Ruf gül-gül jainady.
— Professor turaly pikiriñizdi tolyğyraq aityñyzşy mağan, – dedi Ruf, – jaqsy jağyn iemes, ony özim de bilem, sizge qai jağy ūnamady — sony aityñyzşy.
— Şi şyğaryp alalamyn ba dep qorqamyn, äueli öziñiz aityñyzşy. Älde jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp ketem be dep seskenesiz be?
— Men ol kisiniñ ieki kurs lektsiiäsyn tyñdadym, özin ieki jyldan beri bilemin, sondyqtan äueli sizdiñ alğan äseriñizdi bilgim kelip otyr.
— Äsirese, kemşiligin aityñqyrañyz deisiz ğoi? Jaraidy, tyñdañyz olai bolsa! Meniñşe, ol sizdiñ tañyrqauyñyzğa da, qadir tūtuyñyzğa da tūrarlyq adam. Būryn-soñdy kezdestirip jürgen kisilerimniñ işinde onan aqyldy, onan jetik adam körgenim joq. Biraq ojdanynda bir kädik bar. O, jamanatqa jori körmeñiz!—dedi Martin.— Meniñ aitpağym: bir kezde ol kisi dünie ğalamatynyñ tereñ syryn közi şalyp qalyp, şoşyp ketkenge ūsaidy. İendi tük körgenim joq dep özin-özi sendirmek. Oiymdağy pikirimdi sizge tüsindire almadym-au deimin. Basqaşa baiandap köreiin. Bir adam syñsyğan orman işindegi hramğa aparatyn jalğyz aiaq jolğa tap bolğan ieken, biraq sol jolğa tüspegen ieken delik. Mümkin hramnyñ özin de körip qalğan bolar. Ol körgenin ieleske jorydy da özin-özi aldap kete bardy. Nemese. Bir adamnyñ aitarlyqtai ierlik is jasauğa mümkinşiligi bar iedi, kezinde sol ierlik is jasaudan boi tartty, qajet dep tappady. Artynan qatty ökindi. İeger ierlik isti jasai qalsa, qūrmet-qoşemetke jetetinin bildi. Al sonyñ özin iştei äldenege qūbyjyq kördi. Biraq jüreginiñ tereñ tükpirinde: ättegen-ai, sonan nege qaştym, adamdyq qaryzymdy nege ötemedim degen ökiniş ketti.
— Men ol kisini ondai adam dep oilamaimyn,— dedi Ruf. – şynymdy aitsam, ne aitqyñyz kelip otyrğanyn jete tüsingenim joq.
— Özim de äli ūğynyp bolğanym joq,— dedi Martin kinäsin moiyndağan adamşa,— ieşbir logikağa syidyra almai otyrmyn. Būl oi iemes, sezim ğoi deimin. Sezim degen aldamşy keledi. Bälki, siz professor Kolduelldi menen artyq biletin şyğarsyz, tegi, sizdiki jön bolar.
Morzdardyñ üiinde ötkizgen osy keşten keiin Martinge bir-birine qaişy, ğajap oilar keldi, äldeneden köñili qaityp, ümiti aqtalmağan adamdaiyn ol därejesine jetsem be deitin kisilerden tüñile bastağandai iedi. Äri özine-özi riza. Öitkeni, būryn jüreksine beretin biıkke köterilu iendi qiyn iemes siiäqty körindi oğan. Martin qiyn da bolsa biıkke köterile alypty (mūny ynjyq, jasyq, kişipeiildikke bağyp, özinen jasyrğan joq). Älbette, professor Kolduelldi qospağanda, osynyñ därejesine jetsem-au deitin özge kisilerden özi joğary tūrğan siiäqty. Ömirdi de, kitapty da solardyñ bärinen jaqsy biletin bolyp şyqty. İapyr-au osylardyñ universitetten alğan bilimi qaida ketken dep tañ qaldy. Ol öziniñ ierekşe aqyldy adam iekenin jäne nağyz tereñ oily danyşpandardy Morzdardyñ qonaq üiinen izdemeui kerek iekenin äli ūqpai jür. Nağyz dana oişyldar kündelikti küiki tūrmystyñ äbigerinen aulaq, sonau kögildir aspannyñ kümbezinde qyrandai qalyqtap jüretinin qaidan bilsin.
Jiyrma segizinşi tarau
Baqyt qūsy Martin İdennen tağy köz jazyp qalğanğa ūsaidy. Soñğy kezderi iesigin ieşkim qaqqan joq. Jiyrma bes kün ūdaiymen, jeksenbi, meiram künderi de, taban audarmai ol «Kün masqara boldy» atty otyz myñ şamalas sözden tūratyn ülken maqala jazğan. Būl Meterlink mektebiniñ mistitsizmine qarsy köp oilanyp baryp jazğan düniesi. Ol äldebir keremettiñ küşimen igilik ornağai dep işten tynyp jürgen qūrğaq qiiälşyldarğa qarsy bağyttalğan, pozitivti biliminiñ bekinisinen atylğan oq-tyn. Maqalanyñ öz ruhy da keremetten qūr iemes, faktyğa qaişy jeri joq. Osy ülken maqalasyna Martin köp ūzamai «Keremet abyzdary» jäne «Menimizdiñ ölşemi» degen kişigirim ieki maqalasyn qosty. Sonymen üş maqala da Martinniñ aqşasyna redaktsiiälardy aralap, sapar şeguge ketken.
«Kün masqara boldyğa» saryp qylğan jiyrma bes kün işinde Martin «tabys üşin» jazğan şyğarmalaryn alty jarym dollarğa satqan iedi. Bireuine ielu tsent, küldirgi-syqaq aptalyğyna jibergen tağy bireuine bütindei bir dollar alğan. Onyñ üstine tağy ieki syqaq öleñin satty, bireuin ieki dollarğa, iekinşisin üş dollarğa. Qūtaimağan dünie köpke barsyn ba,— aqyry bir küni tağy da nesiege azyq ala almai qalğan Martin (baqalşy bes dollarğa deiin şydağan) velosipedi men kostiumin zaqyletke berdi. Bir jağynan jazu maşinasynyñ iesi de: kelisim boiynşa maşinkamdy jaldağanyñyz üşin aqysyn bir ai būryn tölep tūruğa tiıs iediñiz, uaqyt ötip barady dep, mazasyn ala bastağan.
Ūsaq-tüiegin ötkizip dänikken Martin tağy da «qara käsippen» ainalyspaq boldy. Mümkin osymen de küneltuge bolatyn şyğar dep oilady. Stol astynda ädebi agenttikter almai qoiğan jiyrma şaqty şağyn äñgimesi jatatyn. Gazet äñgimelerin qalai jazu kerek iekenin anyqtau üşin jäne özine belgili bir ülgi jasap alu nietimen Martin sol äñgimelerin qaitadan mūqiiät qarap şyqty. Baiqasa, gazet äñgimesine qaiğyly hal bolmasqa kerek ieken, aqyry jaqsy bolğany jön ieken jäne sūlu söz, sony pikir, näzik sezim degenderdiñ qajeti joq ieken. Biraq sezim jalpy sözsiz boluy şart sekildi jäne neğūrlym molyraq bolsa, solğūrlym täuir körinedi. Qandai sezim? Bir kezde özi galerkada otyryp, qol şapalaqtaityn, «kedei bolsaq ta, adalmyz» degen taqyrypqa jazylğan äsire otanşyl melodramalar men pesalarda kezdese beretin izgi sezim ğana küşti boluy kerek ieken.
Osy bir jağdaidy anyqtap alğannan keiin Martin özi pişken ülgi boiynşa äñgime jazuğa kiristi. Ülgi üş müşeden tūrady: 1) ieki ğaşyq ajyrasyp ketedi; 2) belgili bir sebeppen iekeui qaita qosylady; 3) oiyn-duman, toi-tomalaq. Üşinşisi tūraqty müşe, al birinşi, iekinşi müşeleriniñ özgerip tūruy mümkin. Mysaly, ieki ğaşyqtyñ arasy būzyluyna oida-joqta kilige ketken qyrsyqtyñ, aluan qily oqiğanyñ, qyzğanşaq köre almauşynyñ, qatygez ata-ananyñ, zymiiän qamqorşy — opekunniñ, tağysyn-tağy, tağy sondailardyñ sebepker boluy yqtimal; al qosyluyna ğaşyq bolğan jigittiñ ne qyzdyñ tamaşa ierlik isi, jañağy qamqorşynyñ, ata-anasyñ nemese köre almauşynyñ amalsyz nemese öz yqtiiärymen könui, oilamağan jerde bir jasyryn sūmdyqtyñ äşkerelenip qaluy, ğaşyqtyñ qūrbandyqqa baruy siiäqty şeksiz köp jailardyñ sebep boluy mümkin. Mine, osy taqyrypty oilastyrğanda Martin, äsirese, ibaly qyzğa birinşi qadam jasatudy öte-möte äsirelegen, mūnan özge de tolyp jatqan qyzyq oqiğalar men triukterdi oilap tapqan. Tek bir jağdaiğa qūzyry jürmeidi. Ärbir äñgime, aspan ainalyp jerge tüsse de, sauyq-sairanmen aiaqtaluy şart. Mölşeri de mälim: köp bolsa myñ jarym, az degende — myñ ieki jüz söz.
Būl tärizdi äñgime jazu önerine jetilu üşin Martin äueli bes-alty ülgi pişip alyp, jazuyn sol ülgisine salystyrdy. Mūnysy matematikanyñ kestesi syqyldy, ony joğarydan tömen, tömennen joğary, oñnan solğa, soldan oñğa qarai oqi beruge bolady jäne qalai oqysañ da, qai mezgilde bolsa da ünemi dūrys jauaby tabyla ketedi. Osyndai tamaşa ülgi boiynşa Martin jarty sağat işinde on şaqty siujet qūryp tastaidy da qoly bosağanda ony öñdei qūiady. Būl käsippen ädette kündizgi auyr jūmystan keiin ūiyqtar aldynda ainalysady. Keiin Rufke ol mūndai äñgimeni ūiyqtap jatyp ta jaza alar iedim, ieñ äueli ülgisin jasap aluym kerek, sonan keiinginiñ bäri oilanbaityn oñai dünie degen.
Martin būl formulasynyñ ötimdi iekenin jaqsy tüsinip, alğaşqy ieki äñgimesinen aqşa kütti. Şynynda da, on şaqty künnen keiin ärqaisysy tört dollarlyq ieki çek keldi.
Osy tūsta jurnaldardyñ da mysy şyğa bastağan. «Transkontinental ailyğy» «Qoñyrau kümbirin» basqan ieken, biraq çek jibermei qoidy. Aqşağa öte zäru bolyp otyrğan Martin redaktsiiäğa hat ta jazdy. Olardan çek ornyna syrğaqsyğan salqyn jauap keldi. Ol ol ma, ol-pūlyñyzdy bizge jibere beriñiz dep jylmañdapty. İeki kündei dym syzbağan Martin velosipedin zaqyletke tağy berdi. Jetisine ieki ret «Ailyqqa» hat jazyp, alaşaq bes dollaryn iesine sala bergen iedi, jauap kelmedi. Tegi, alğaşqy alğan jauaby qañğalaqtap äldeqalai kelip qalğan qağaz bolu kerek. Al «Ailyqtyñ» özi soñğy jyldary qalt-qūlt ietip qana kün körip jürgenin, ony jazdyryp aluşy da, satyp aluşy da joq iekenin, tek jūrttyñ järdem bolsyn dep aiap bergen qūlaqtandyruyn basyp, sonyñ aqşasyna jan saqtap jürgenin Martin qaidan bilsin. Baspaşy men redaktordyñ bir ğana tabysy osy «Ailyq», tabys degende de onyñ özi avtorlardyñ qalam aqysyn amaldap jyryp qalu iedi. Ony Martin bilgen joq. Martinniñ bes dollaryna baspaşy Alamededegi üiin qaita syrlatyp alğan. Kisi jaldauğa aqşasy jetpei özi syrlağan, al alğaşqy jaldağan ştreikbreheri äldebireu ädeii qağyp ketip, baspaldaqtan qūlap, aiağy synyp, auruhanağa tüsken — osynyñ bärin ol qaidan bilsin?
Martin Çikago gazetinen «Qazyna izdeuşiler» oçerkine tiesili on dollaryn da ala alğan joq. Basylyp şyğuy anyq iedi, qalalyq oqu üiindegi tiguli tūrğan gazetten baryp körgen. Biraq özine jauap kelmedi, jazğan hattaryna ieşkim ün qatpady. Hatynyñ baspaşy qolyna tigen-timegenin anyqtau üşin zakaznoi qylyp ta jazğan. Aqyry būl talan-taraj, tal tüste kisi tonauşylyq dep tüidi ol, özimniñ aryp-aşyp jürgenim mynau, bir üzim nan bola ma degen qolymdağy bar pūlymdy jūrttyñ tonap jatqany anau.
«Jastyq häm baliğat» atty aptalyq jiyrma bir myñ sözdik povesiniñ üşten iekisin basyp, qalğanyn jariiälamai qoidy. Sonymen, on alty dollar alam degen ümiti tağy zaia ketti.
Būl azdai öziniñ jaqsy dep jürgen äñgimesi «Qūmyra» da qaiyrsyz dünie bolğan. Köp jurnaldy qolai körmei, ony San-Frantsiskoğa, «Tolqyn» jurnalyna jibergen iedi. Ondağysy, būl redaktsiiä qol sozym jerde, şyğanaqtyñ arğy betinde ğana degen oi bolatyn. İeki aptadan keiin äñgimesi jurnaldyñ körnekti jerine basylğanyn körip quandy, tipti, äşekeilep, är jerine suret beripti. Jüregi alyp-ūşyp, üiine kele sala: iendi ieñ jaqsy äñgimeme qanşa töler ieken, dep özinşe türli saqqa jügirtip, boljal jasady. Äñgimeni, äsirese, tez qabyldap, qapyl jariiälağanyna quandy. Qoljazbanyñ qabyldanğanyn baspaşynyñ küni būryn aitpağany ras. Oqasy joq. Oida-joqta osylai bir quanğan qandai jaqsy! Bir jeti, ieki jeti, tağy birneşe kün kütkennen keiin Martin redaktorğa uiala-uiala tağy bir hat joldady, öziniñ mardymsyz sçety, älbette, is basqaruşynyñ ūqypsyzdyğynan bir jerde ūmyt qaldy-au degen küdigin sezdirdi.
Tym qūrsa bes dollar tölese iedi, sol aqşağa būrşaq-mūrşaq satyp alyp, tağy osyndai on şaqty äñgime jazyp tastar iedim, dep oilady Martin.
Bir küni jauap keldi, onyñ ädemi jazylğan arsyz sözine Martin tipti tüşirkenip qaldy.
«Körkem äñgimeñizge köp rahmet,— depti olar.— Redaktsiiädağy myna bizder ony tügelimizben qatty süisinip oqyp şyğyp, mineki, körip otyrsyz, qūrmetti jerimizge basyp şyğardyq. Biz bergen suretter sizge de ūnağan şyğar.
Hatyñyzğa qarağanda qalamaqy dämetetin körinesiz, nietiñiz dūrys-aq, biraq sol qalai bolar ieken, biz ädeii zakaz bermegen şyğarmağa qalamaqy tölemeuşi iedik, al sizdiñ būl äñgimeñizge zakaz bergenimiz joq iedi ğoi. Ony baspağa qabyldağanda būl şart öziñizge mağlūm bolar dep oilap qalyppyz. Al iendi osyndai qolaisyz jağdai tuğanyna qatty qynjylamyz. Tağy da bek köp rahmet sizge, ol-pūlyñyzdy ūmytpai jiberip tūrğaisyz. Üşpu hat jazuşy»... t. t.
Hat soñynda: «dağdyda «Tolqyndy» ieşkimge tegin bermeuşi iedik, läkin redaktsiiä jurnalymyzdyñ aldağy jylğy sandaryna Martin İdendi aldyruşy retinde atap otyr. Al biz üşin iesimiñiz ülken däreje ğoi»,— depti.
Osynau renişti oqiğadan keiin Martin ärbir qoljazbanyñ birinşi betine: «Öziñiz tağaiyndağan dağdyly mölşerge sai qalamaqy töleñiz» dep jazyp jiberetin boldy.
«Künderdiñ küninde olar meniñ özim tağaiyndağan dağdyly mölşerim boiynşa töleidi!»—dep köñilin jūbatqan boldy.
Būl kezde Martin būryn jazğan şyğarmalaryn tüzeuge myqtap kirisken. Ol «Köñildi köşe», «Ömir şaraby», «Quanyş», «Teñiz tolğaulary» siiäqty ierterekte paida bolğan tuyndylaryn üsti-üstine tüzep, tipti, qaita jazumen boldy. Künine būrynğyşa on toğyz sağat jūmys istese de uaqyt jetpeidi. Äri köp jyldan beri qanyna siñgen temekiniñ qūmaryn basu üşin de şylym şegu ornyna tynymsyz jazumen, oqumen şūğyldanbaq kerek. Ruf jibergen därini stolynyñ bir tüpkirine tyğa salğan. Äsirese, aş uaqytynda temekiniñ azaby qatty qinaidy ieken; qanşama tyrysqanymen bälekettiñ qūmary tartpai tarqamaidy ieken. Būl şydamdylyğyn özi asqan ierligim dep sanasa, Ruf dūrys jasap jür dep qana bağalady. Därini qyz tüireuişke degen aqşasyna ala salğan iedi, köp ūzamai ony ūmytyp ta ketti.
Martin jobamen jazğan äñgimelerin özi jek köretin, kületin-di. Biraq bir ğajaby osylar ötimdi bolyp şyqty. Sonyñ arqasynda ğana boryşynyñ bärinen qūtylyp, tipti, velosipedine jaña şin satyp aldy. Işip-jemin aqtap, baisaldy jūmyspen ainalysuyna jağdai tuğyzyp otyrğan da osy äñgimeleri. Bir jağynan, «Aq tyşqannan» alğan qyryq dollary köñiline zor demeu. Kim bilgen, özge ülken jurnaldar da özi sekildi belgisiz avtorğa osynşalyq, tipti, onan da köp qalamaqy töleitin şyğar dep ümittenedi. Ätteñ, sol ülken jurnaldardyñ nazary özine bir tüspei-aq keledi. Äli künge ieñ täuir degen äñgimesi men öleñiniñ birde-birin qūptap körgen iemes, söite tūra nomer saiyn qaidağy bir dämsiz, süreñsiz närselerdi toğytyp basa beretinin qaitersiz.
«Osynau märtebeli baspaşylardyñ bireui,— dep oilaidy keide Martin,— talabyñ jaqsy ieken degen bir auyz söz jazbaidy ieken! Älde meniñ jazğandarym ielden ierek pe, bolmasa türli sebeppen olarğa ūnamai jür me. İapyrau, sonyñ işinde ieñ bolmasa jauap qaitaruğa tatityn ieştemeniñ bolmağany ma!»
Olai tolğanyp, būlai tolğanyp, aqyry Martin: osy baspaşylardyñ til qatpau sebebin bileiinşi dep «Oqiğany» nemese sol siiäqty basqa äñgimeni alyp, qaita-qaita üñilip oqidy.
Kaliforniiänyñ jadyrağan jyly köktemi kelisimen Martinniñ rahat künderi de öte bastağandai. Äldeneşe apta boiy ädebiet agenttiginiñ ün qatpauy tynşuyn alyp jürgende, bir küni ülgi boiynşa jazğan on äñgimesi qaityp keldi. Agenttik joldama hatynda materialğa şaş-ietegimizden batyp otyrmyz, birneşe ai boiy ieşbir qoljazba qabyldai almaimyz depti. Al osy on äñgimesine ümit artqan Martin soñğy kezderi aqşasyn tipti ysyrap jūmsağan iedi. Agenttik būryn ärbir äñgimesine bes dollardan tölep kelgen ğoi jäne birde-birin özine qaitaryp körmegen iedi; sondyqtan ol ielu dollary öziniñ şotynda jatqandai köretin. Sonymen, auyrtpalyq basyna bir künde ornady da qaldy. Ol tağy da ieski äñgimelerin basuyn bassa da, aqşa tölemeitin ūsaq baspalarğa, jañalaryn äri baspaityn, äri aqşa tölemeitin ülken jurnaldarğa jantalasyp jiberip jatty. Zaqylet dükenine baruyn tağy jiılete bastady. Niu-İorktiñ aptalyqtary qabyldağan birneşe äzil-öleñin biraz kün talşyq ietti. Osy tūsta ol täuekelge bel bailap, iri-iri degen jurnaldarğa şyğarmalarymdy nege baspaisyzdar dep hat jazğan. Olar jauabynda: öz betimen kelip tüsken qoljazbany qaramaimyz da, al jariiälanyp jürgen materialdyñ köpşiligin atağy men täjiribesi bar avtorlar jurnaldyñ zakazy boiynşa ğana jazady depti.
Jiyrma toğyzynşy tarau
Biylğy jaz Martin İdenge auyr tidi. Redaktorlar men retsenzentter demalysqa tarap ketkendikten ädette ieki-üş aptada qaityp oralatyn qoljazbalary iendi redaktsiiälarda üş ailap jatady. Bir täuiri marka şyğyny azaidy. Al qyzu jūmys istep jatqan qaraqşy jurnaldar ğana. Martin «Inju izdeuşilerin», «Teñizşi käsibin», «Tasbaqa aulauşylardy», «Soltüstik-şyğys passatyn» osy jurnaldarğa jibergen. Biraq ieşqaisysynan qoljazbasyna qalamaqy tüsken joq. Alty ai hat jazysyp jürip «Tasbaqa aulauşylary» üşin ūstara alğany ras, al «Soltüstik-şyğys passaty» men «Akropolğa» olar bes dollar jäne bes jylğa jurnalğa jazuğa uäde ietken iedi, sonyñ soñğysyn ğana oryndady.
Stivenson turaly soneti üşin Martin Bostonnyñ bir talğamy näzik, qoly qysqa baspaşysynan äreñ degende ieki dollar jyrğan. Juyrda bitirgen ieki jüz joldy «Peri jäne meruert» iesimdi küldirgi-syqaq poemasy temir jol kompaniesiniñ qarajatyna San-Frantsiskoda şyğyp tūrğan bir jurnaldyñ redaktoryna öte ūnağan ieken. Ol poemanyñ qalamaqysy üşin temir joldan tegin bilet äpereiin depti. Martin ony böten kisige satuğa bola ma dep sūrağan iedi, bolmaidy ieken. Demek, mūnan aqşa önbeitin bolğan soñ, qoljazbasyn qaitaruyn ötindi. Köp ūzamai aldy da. Redaktor jauap hatynda poemany basa almağanyna ökiniş bildiripti. Martin ony tağy da San-Frantsiskoğa, būl joly «Köbelek» jurnalyna jiberdi. Jurnaldy äuel basta ūiymdastyrğan tamaşa jurnalist kezinde onyñ bedelin bir köterip tastağan ieken. Biraq Martin tumai tūrğan sonau bir şaqta «Köbelektiñ» küii kete bastapty. Sol «Köbelektiñ» redaktory Martinge poemasy üşin on bes dollar tölemek bolğan. Poema basylyp şyqqannan keiin, ol da uädesin ūmytty. Talai jazğan hatyna ieş jauabyn ala almai, Martin qattyraq aityp tağy bir hat jazğan. Juyrda kelgen böten bir redaktordan: men özimnen būryn bolğan bireu üşin jauap bere almaimyn, al «Peri jäne meruert» özime ūnağan joq degen salqyn jauap keldi.
Bärinen ozğan Çikagonyñ «Globus» jurnaly. Martin köp tolğanyp, aqyry aştan öler bolğasyn, «Teñiz tolğaularyn» osynda bastyruğa ūiğarğan. Ondağan jurnal qabyldamai jürgen būl öleñi «Globusqa» baryp äreñ aialdağan iedi. Tsikl otyz öleñnen tūratyn. Ärqaisysyna Martin bir dollardan qalamaqy alatyn boldy. Alğaşqy aida-aq tört öleñi basylyp, Martin ile-şala tört dollardyñ şegin aldy, biraq jurnaldan öleñin körgende jüregi tas töbesinen şyqty. İeñ aldymen olar öleñniñ attaryn özgertip jiberipti: «Finis» degendi «Finiş» depti, (Finis (lat)— aqyry; finiş (ağylş.)— sport bäigesiniñ qaraqşysy (soñğy punkti)). «Jalğyz jartas jyryn»— «Marjan jartastyñ jyry» degen. Al keibir öleñniñ, mülde üilespese de, atyn özgertip jibergen. «Meduza jaryğyn» redaktor «Kepi sapar» dep tüzetipti. Öleñniñ özin de öñdeimin dep äbden büldirgen. Martin tisin qairady, şaşyn jūldy. Keibir sözderi, joldary, şumağy tügelimen tüsip qalğan, bytysqan, orny auysqan, keibiri tipti tüsinip bolarlyq iemes. Kei joldary özgerip ketken. İesi dūrys redaktor mūndai jauyzdyqqa bara qoimas dep, Martin osynyñ bärin baspahananyñ hat tasuşysynan nemese hat köşiruşiden kördi de, iendi mūnan äri jariiälaudy toqtatyp, qoljazbany özime qaitaryñyz dep birneşe hat jazdy, ötiniş aitty, talap ietti, tipti, qorqytyp ta qarady. Biraq jauap kelmedi. Ai saiyn osylai büldirgen öleñderi basylyp jatty da, ai saiyn çek kelip jatty.
Tūrmysy öte naşarlap, qara kostiumin tağy da zaqyletke bergen şaqta talanyna qarai aiaq astynan respublikalyq partiiänyñ okrugtik komiteti jarys jariiälamasyn ba, tipti, bir iemes, üş bäige tigipti. Martin sonyñ üşeuinen de jülde aldy. Kün köris saldarynan osyndai küige jetkenine qorlandy ol. Bäigege arnap jazğan poemasyna birinşi syilyq — on dollar, ügit öleñine iekinşi syilyq — bes dollar, respublikalyq partiiänyñ mindeti turaly jazğan maqalasyna tağy da birinşi syilyq — nebary jiyrma bes dollar alatyn boldy. Aqşa beretin kün jetkenşe, quanyşy qoinyna syimai jürdi. Biraq komitet tegi sätsizdikke ūşyrağan bolu kerek — qūramynda bir bankir, bir senator boluyna qaramastan, olardyñ aqşalary joq bolyp şyqty. Osylai äri-särimen jürgende, Martin demokratiiälyq partiiänyñ mindetterinen de meilinşe habardar iekenin körsetip, būl partiiä jariiälağan jarysta da maqalasy birinşi bäige aldy. Tipti, jiyrma bes dollar aqşasyn da alyp aldy. Respublikalyq partiiädan tiesili qyryq dollary sol boiy ketip otyrdy.
Rufpen körisu üşin Martin şamaly qulyq jasady. Soltüstik Oklendten Morzdardyñ üiine baryp qaitu köp uaqyt alatyn bolğandyqtan, Martin qara kostiumin zaqyletke qaldyryp, velosipedin aldy. Velosipedpen jürse, äri uaqyt ünemdeidi, äri dene şynyqtyrady. Onyñ üstine şolaq kenep şalbary men ieski kürtesi velosiped kostiumi ornyna jarap keteşek. Sonymen, Martin Rufpen birge tüskilikten keiin seruenge şyğatyn boldy. Ruftiñ üiinde til qatysu būl tūsta qiynğa ainalğan, öitkeni missis Morz äli künge biröñkei yğai men syğaidy jinap alyp, ünemi solarmen köñil köteru jabdyğynda-dy. Al Martin Morzdardyñ qonaq üiinde kezdestire jürgen, özi juyrda ğana qūrmet tūtqan qalaulylardy körse, iendi tanaby taryla bastaityn da. Olar sonşama ardaqty adam siiäqty körinbeitin. Auyr tūrmys, ünemi saryltumen küşine tigen auyr jūmys, talabynyñ sätsizdikke ūşyrai berui Martindi küigelek, aşulanşaq adam ietip jibergen iedi de, sol ardaqtylardyñ sözin iestise de zyğyry qainap ketetūğyn. Joq, būl menmensu iemes. Bireu turaly belgili pikir qorytu üşin ieñ aldymen ony özi kitabyn oqyğan ūly oişyldarmen salystyrady. Äli künge Ruftiñ üiinen ol professor Kolduellden özge birde bir aqyldy kisi kezdestire alğan joq. Al professordyñ özi soñğy künderi būl üige kelmeitin bolypty. Qalğandarynyñ bäri iesek miyn jegen öñşeñ bişaralar. Olardyñ nadandyğyna Martin tañ qalady. İapyr-au, būlardyñ bäri birdei nege bilimsiz? Alğan bilimi qaida ketken? Özi oqyğan kitapty būlar da oqydy ğoi. Sonşama kitaptap ieşbir tağylym-tärbie almağandary ma dep qairan bolady.
Martin aqyl iesi, tereñ oily nağyz ūly adamdar düniede bar iekenin biledi. Olardyñ barlyğyna dälel Morzdardyñ ortasynan özin bir biıkke kötergen kitaptar. Qatte «qauym» dep atalmyş halyqtyñ arasynda da Morzdardyñ qonağynan anağūrlym aqyldy da qyzyq adamdar kezdese beredi. Martin ağylşyn romandaryn oqyğan. Sondağy keiipker bekzadalar bas qosyp otyrğanda saiasi-filosofiiä taqyrybyn tamaşa söz ietedi. Angliiänyñ ğana iemes, tipti, Amerikanyñ ülken qalalarynda öner men ğylym ökilderi osyndai mäjilis qūratyn salondar bolady ieken. Būryn ol jūmysşy qataryna qosylmaityn, biraq ädemi kiıngen adamnyñ bäri ziiäly, sezimdi dep qatelesip jüripti. Ol qatyrğy aq jağa mädeniettiliktiñ belgisi dep tüsingen, universitet diplomy men bilimdi bolu degenderdiñ parqy bir iemes iekenin bilmegen.
Jaraidy, meili! İendi ol örge özi jol salady. Rufti soñyna iertedi. Martinniñ ol şyn ğaşyğy, qaida salsa da janyp tüsedi. Özi şyqqan ortasy bir kezde ösuine qanşama böget jasasa, Ruftiñ de bügingi ortasy aiağyna oralğy iekenin iendi tüsinip jür. Būğan şekte qyzdyñ zeiini artuyna şyn jağdai bolmağan. Äkesiniñ kabinetindegi kitaptar, qabyrğadağy suretter, rūialda jatatyn notalar köz aldau üşin änşeiin köruge qoiğan zat qana. Nağyz ädebietke, nağyz suretke, nağyz muzykağa kelgende Morzdardyñ da, olardyñ barşa tanystarynyñ da közi soqyr, qūlağy kereñ. Al ömirden olar mülde habarsyz. Özderin sondai-aq bilimpaz tūtyp, ierkin oilai alatyn, oi azattyğyna qolymyz jetken adamdarmyz dei tūra, pozitivti ğylymnan olar ieki ğasyr kenje qalğan, aqyl-oiy orta ğasyr şeñberinen äli ozbağan, älem qalai qūrylğan, düniege tirşilik qalai tarağan — būl jaily olardyñ közqarasy adam balasy üñgir mekendegen sonau köne zamandağy, tipti, onan da arğy tağy zamandağy nağyz metafizikalyq közqaras därejesinde. Oiynda tük joq, qannen-qapersiz jürgen maimyl ūsqyndy alğaşqy anaiy adamdy äldene dep zäresin alyp, ürikken ieşkidei üreilendirgen, tūñğyş jühitterge Hauana Adamatanyñ qabyrğasynan jaralypty-mys degizgen, Dekartty külli älem «meniñ» säulem deitin idealistik pikirge keltirgen, al ağylşynnyñ atyşuly bir sopysyna evoliutsiiäny mazaq ietkizip, masairatyp, aqyry iesimin tarih betine qara ärippen bylşityp jazğyzyp ketken de osy metafizika bolatyn.
Äri oilap, beri oilap Martin myna bir pikirge bekingendei boldy: bir jağynan, advokat, ofitser, isker, bankir degender men, iekinşi jağynan, jūmysşy adamdardyñ arasyndağy aiyrmaşylyq işip-jeminde, kiıminde ğana. Būlardyñ ieki jağyna da jetispei jürgen negizgi bir närse bar, ol qasiet kitaptan ğana tabylaşaq jäne sonyñ öz kökireginde baryn Martin jaqsy sezedi. Morzdar yğaiy men syğaiyn üiine şaqyryp körsetti ğoi, solardyñ ieşqaisysy tañ qaldyra alğan joq. Ösimqor jalmauyzdardyñ qaiyr tilegen qūly bolyp jürse de, Morzdardyñ qonaq üiinde ūşyrasqan kisilerden özi anağūrlym joğary tärizdi. Al zaqyletke bergen jalğyz kostiumin az künge keri alyp, sol qauymda otyrğan şaqta ol özin malşy-malailar arasynda otyrğan hanzadadai körip, tipti, namystanady da.
— Sotsialisterdi siz jek köresiz, qorqasyz,— dedi ol bir küni tüski as üstinde mister Morzğa.— Nege olai? Olardyñ ne özin, ne pikirin bilmeisiz ğoi.
Sotsializm turaly söz bastauyna sebep bolğan missis Morz iedi. Ol kisi mister Hepgudti jer-kökke syiğyzbai biraz maqtağan. Martin kökiregine nan pisken osy bir pasyq nemeni jaqtyrmauşy iedi de, bireu iesimin atasa, tyjyrynyp qaluşy iedi.
— İä,— dedi Martin,— Çarli Hepgud bolaşağy zor azamat, jūrttyñ bäri solai deidi. häm būl ras ta bolar. Meniñ oiymşa, ölerinen köp būryn ol gubernatordyñ kreslosyna sözsiz otyraşaq nemese körersiz, Qūrama Ştattardyñ senatory bolyp alady.
— Nege olai jorydyñyz?—dedi missis Morz.
— Sailau aldy nauqanda söilegen sözin tyñdağan iedim. Onysy qadiri ketken kädimgi, aqyldy-aqylsyz söz bolyp şyqty, tegi, kösemderi mister Hepgudti meilinşe senimdi, zalalsyz adam dep sanaityn bolu kerek. Al onyñ sözderine kelsek, ol qatardağy pasyq sailauşynyñ piğylyna qaişy iemes. Öziniñ oiyndağysyn bireu minbeden ädemilep, mänerlep aityp berse, ärkim-aq äldeqandai bolmai ma?
— Meniñşe, siz mister Hepgudti köre almaisyz,— dedi Ruf.
— Qūdai saqtasyn!
Martinniñ sonşalyq şoşyp ketuinen missis Morz tiksinip qaldy.
— Älde mister Hepgudti aqymaq adam degiñiz kele me? — dedi ol yzğarly ünmen.
— Qatardağy respublikaşyldan nemese qatardağy demokrattan aqylsyz iemes,— dedi Martin.— Olardyñ bäri ne qu, ne aqymaq keledi, biraq qulary azşylyq. Al respublikaşyldardyñ işindegi ieñ aqyldysy millionerler men solardyñ sapaly jandaişap qyzmetşileri. Olar öz iesebin jaqsy biledi.
— Men, mine, respublikaşylmyn,— dedi jymiyp mister Morz,— men turaly pikiriñiz qalai, meni qaisylarynyñ qataryna qosasyz?
— Siz sanasyz qyzmetşi bolarsyz?
— Qyzmetşi deisiz be?
— İä, älbette. Siz korporatsiiäğa jūmys jasaisyz. Jūmysşylar arasynda klientiñiz joq, qylmysty is bolsa da qaramaisyz. Äielin sabaityn sabazdardan nemese qaltağa tüsetin ūrylardan tabys kirmeidi sizge. Siz şonjarlarğa qol artyp, kün körip otyrğan adamsyz; ärkim-aq kim asyrasa — sonyñ qūly, soğan qyzmet ietedi. Ärine, siz de sondai qyzmetşisiz. Öziñiz qyzmet ietip jürgen kapitalistik ūiymdardyñ ğana müddesin qorğaisyz, solai iemes pe?
Mister Morz säl qyzaraiyn dedi.
— Apyrai, ser,— dedi ol,— siz baryp tūrğan sotsialisşe söilep kettiñiz ğoi.
Mine, osy sözden keiin baryp Martin sotsializm turaly pikirin aitqan.
— Sotsialisterdi siz jek köresiz, qorqasyz. Nege olai? Olardyñ ne özin, ne pikirin bilmeisiz ğoi,— degen.
— Äiteuir, sizdiñ pikiriñiz solardyñ pikirine ūsaidy,— dedi mister Morz.
Ruf jaltaqtap, sasyp qaldy, missis Morz bolsa Martin üi iesiniñ şamyna tidi dep quandy.
— İeger men respublikaşyldar aqylsyz desem, bostandyq, teñdik, tuysqandyq degen ūrandar bos söz desem,— meni sotsialist deuge bolmaidy,— dedi Martin külip.— İeger men Djeffersonnyñ közqarasyn qoldamasam jäne oğan yqpal jasağan, biraq ğylymnan tüiiri joq älgi bir frantsuzdyñ, pikirine qosylmasam — būl üşin de mağan sotsialissiñ dep aidar tağuğa bolmaidy. Mister Morz, nansañyz sotsializmge qaita menen göri siz bir taban jaqynsyz; al men onyñ qas jauymyn.
— Mūnyñyz, älbette, äzil ğoi?—dedi mister Morz salqyn keskinmen.
— Joq. Şynym osy. Siz teñdik ornaidy degenge senesiz ieken, söite tūra teñdiktiñ körin qazyp jürgen kapitalistik korporatsiiälarğa qyzmet ietesiz. Al teñdikti mansūq ietip, öziñiz külli is-äreketiñizben rastap kelgen printsipti qoldağanym üşin meni sotsialissiz deisiz. Bile bilseñiz, teñdik degen sözdi auzynan tastamaityn respublikaşyldar is jüzinde onyñ ieñ qas dūşpany. Teñdiktiñ iesimimen teñdiktiñ özin joiyp jürgen solar. Respublikaşyldardy aqymaq deitin sebebim de sonan. Men daraşyl individualispin. Jarysta jüipik ozady, küreste küşti jyğady — men sony jaqsy bilemin. Būl şyndyqty biologiiädan taptym. Tağy aitaiyn, men daraşylmyn, daraşyldar sotsialisterdiñ ata jauy.
— Alaida, sotsialisterdiñ mitingisine barğyştap jüretin bolarsyz,— dedi keiisti keskinmen mister Morz.
— Ärine, jau işine jansyz adam baratyny siiäqty men de baryp jürem. Öitpese, jaudyñ syryn biluge bola ma? Onyñ üstine mitingiler öte köñildi ötedi. Sotsialister az bolsyn, köp bolsyn, oqyğan adamdar ğoi, söz talastyruğa şetinen şeber, daukes. Olardyñ qai-qaisysy bolsa da sotsiologiiäny, tipti, «logiiä» ataulynyñ bärin qatardağy kapitalisterden artyq biledi. İä, sotsialisterdiñ mitingisinde on şaqty ret bolğanym ras, biraq Çarli Hepgudtiñ sözine ierip, respublikaşyl bolyp ketpegenim siiäqty men sotsialisterge de iermedim.
— Qaidan bileiin, qaidan bileiin,— dedi kümiljip mister Mopz. – Mağan äiteuir sotsialister jağynda siiäqty körinesiz de tūrasyz.
«Qara bassyn,— dedi işinen Martin,— tük tüsinbepti! Meñireumen tildesken adamdai boldym-au! Bilimi qaida ketken mūnyñ?»
Sonymen Martin öziniñ ömir saparynda ekonomikağa negizdelgen moralmen — tap moralimen osylai betpe-bet ūşyrasqan. Köp ūzamai būl moral, mūndai piğyl oğan, tipti, äzireiildei bolyp alğan. Aqyl-oiğa süiengen onyñ öz piğylyna ainalasyndağy adamdardyñ moradi üilespeui sonşa — ol attağan saiyn aşuyna tie beretin boldy; olardyñ morali ekonomikanyñ, metafizikanyñ, sezimtaldyq pen ielikteuşiliktiñ tañğajaiyp qosyndysy, qoiyrtpağy bolyp şyqty.
Mūnyñ mysalyn ol oilamağan jerden öz tuğandarynan baiqady. Merien ieñbek dese ierinbeitin bir mehanik jas nemispen tanysady. Käsibine mūqiiät maşyqtanyp alğan būl jigit öz aldyna velosiped şeberhanasyn aşypty. Äri arzan velosiped satuğa ökildik alady da, üi tūrmysyn äbden tüzeidi. Merien Martinge bir kelgende sol jigitpen ömirlik joldas boluğa söz bailasqanyn aitty, sonan keiin ierkelep otyryp, Martinniñ alaqanyna qarap bal aşqan boldy.
Kelesi bir qatynağanynda ol German Şmidti de ierte kelipti. Martin iekeuine sypaiy, ädemi sözdermen qūtty bolsyn aitqan, biraq topastau küieuge onyñ şeşensui ūnamai qalsa kerek. Mūnan keiin Martin tek otyrmai anada Merien kelip ketkennen keiin jazğan bir öleñin oqydy. Küieu jigit onan saiyn beziresin... «Bal aşar» degen būl öleñi Merienge arnap şyğarğan tym täuir dünie iedi de, Martin dauystap, näşine keltirip özi oqyp bergen iedi. Biraq qonağynyñ ieşqaisysy ieleñ qylmağanyn baiqap, tañ qaldy. Ol ol ma, Merien qymsynyp küieuine qarai berdi, al jigittiñ döreki keskininde ökiniş men renişten özge ieşteme baiqalmady. Köp ūzamai iekeui ketip qaldy. Oqiğa iendi osymen tynğandai bolğan iedi. Biraq Martin, tegi, jūmysşy bolğanymen zaty äiel Merienniñ özine arnap şyğarğan öleñge masattanbağanyn tüsine almady.
Birneşe kün ötkesin Merien tağy keldi. Būl joly jalğyz ieken. Anada iersi qylyq körsettiñ dep Martinge kele kilikti.
— Nemene, ne bop qaldy, Merien,— dedi tañ qalğan Martin.— Sen tuğan-tuysqanyña, ieñ kemi mağan namystanyp kelgennen saumysyñ?
— Ärine, namystanyp kelip otyrmyn,— dedi qyz.
Közinen jas şyqqanyn körip, Martin onan saiyn sasty. Äiteuir, ökpeleui ras siiäqty.
— Bauyry tuğanyna bir auyz öleñ şyğarğan ieken dep Germanyñ şynymen-aq qyzğanyp qalğan joq pa?
— Qyzğanğany nesi, täiiri,— dedi qyz öksi jylap,— ol ädepsizdik qoi būl, kör... körgensizdik deidi.
Martin «solai söile» degendei bir ysqyrdy da, jäşikten «Balaşaryn» aldy.
— Tük tüsinbeimin,— dedi ol öleñdi Merienge berip jatyp,— öziñ-aq oqyp qaraşy, körgensiz derlik ne bar işinde? Sen solai dediñ ğoi?
— German aitqan ieken, solai boluğa tiıs,— dedi Märien jiırkengen adamşa qağazdy keri iterip,— Dereu jyrtyp tastasyn dep jatyr. qalyñdyğym turaly mūnan bylai jūrttyñ bäri oqityn öleñ jazuşy bolmasyn, masqara... töze almaimyn būğan,— deidi.
— Tyñda, Merien, aqymaqtyq qoi būlaryñ,— dei tüsti de sözin bitirmei toqtap qaldy Martin.
Qatty renjip, pūşaiman bolyp otyrğan Meriendi aiady, qyzğa da, küieuine de ieşqandai söz iem bolmasyn tüsindi, qylyqtarynyñ iersi iekenin bile tūra iekeuine de qarsy bolmai-aq qūiaiyn dep oilady.
— Jaraidy,— dedi de qağazdy jyrtyp-jyrtyp, korzinkağa tastady.
«Balaşardyñ» tüp nūsqasy bir Niu-İork jurnalynyñ redaktsiiäsynda jatqan, sony köñiline demeu tūtty. Merien de, küieui de ony ieşuaqytta körmeitini sözsiz, basylğan künde de kişkentai künäsyz öleñnen ieşkimge keler bäle joq.
Biraq Merien qipaqtap, korzinkağa qarai beredi.
— Ūryqsat pa?—dedi ol bir kezde.
Martin basyn izedi. Merien küieu jigitiniñ tapsyrmasyn oryndağanyna dälel bolsyn degendei qağaz qiyndylaryn terip, bärin qaltasyna salyp aldy. Būl kezde Martin işinen Meriendi Lizzi Konollige ūsatyp tūr iedi. Bauyry teatrda kezdestirgen sonau jas jūmysşy qyzdai ötkir de albyrt bolğanymen, iekeuiniñ kiıminde, minez-qūlqynda, qalpynda bir ūqsastyq bar ieken. Martin qiiälynda būl iekeuin Morzdardyñ qonaq üiinde körip, küldi. Küldirgi suret kömeskilenip, joq bop ketti de, Martindi ile-şala äldeqandai şeksiz jalğyzdyq sezimi jeñdi. Merien de, Morzdardyñ qonaq üii de ömir saparynyñ ötkinşi kezeñderi ğana ğoi. Ol, mine, ötip te ketti. İendi Martinniñ añsary kitaptaryna audy. Senimdi syrlasy, ainymas adal joldasy osylar ğana.
— Nemene, mağan birdeme dediñ be?—dedi ol kenet tañyrqap.
Merien sūrağyn tağy qaitalady.
— Nege jūmys istemei jürsiñ deisiñ be?—dep Martin küldi, biraq onysy şyn külkige ūqsağan joq.— Däu de bolsa osyny sūratyp otyrğan seniñ Germanyñ ğoi.
Merien basyn şaiqady.
— Ötirik aituşy bolma,— dedi ol qatulanyp, qyz tömen qarady.— Germanyña aita bar: özgeniñ şaruasynda isi bolmasyn. Qalyñdyğyna arnap öleñ jazsam, bälkim, oğan da tietin şyğar, biraq onan özgege aralasuynyñ reti joq. Bildiñ be? Demek, sen de menen jazuşy şyqpaidy dep, meni adasyp jürgen adam dep oilaidy iekensiñ ğoi. Semiasyn düiim jūrtqa masqara qylyp jürgen bireu dep bağalaidy iekensiñ ğoi? Solai ma?
— Meniñşe öziñe laiyqty qyzmet tapqanyñ jön,— dedi zilmen Merien, Martin onyñ şynyn aityp tūrğanyn sezdi.— German bylai deidi...
— Menen aulaq jürsin Germanyñ!—dedi Martin äzildep. — Onan da toilaryñ qaşan bolady — sony aitşy. Jäne Germanyñnan sūrap bil — toiyñda menen syilyq aluğa rūqsat iete me ieken?
Merien ketkennen keiin osy oqiğa turaly Martin ūzaq oilandy, küiindi, iştei küldi. İä, būlardyñ bäri: Merien, onyñ küieui, özi teñdes joldastary, Ruftiñ töñiregindegiler — bäri de jalpy bir ölşemge, bir pişimge beiimdeledi, bäri birdei tūrmysta būrynnan kele jatqan daiyn ülgi boiynşa tūrmaq bolady. Ünemi birin-biri köre jüre, biri-birine ieliktei jüre, būl sorlylardyñ ärqaisysy öziniñ jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, özgeşe dara qasietin jūiam dep äbiger. Jörgeginen qūly bolyp ketken josyqsyz jol-jorany būzbau üşin būlar ömirden at-tonyn ala qaşady. Martinniñ köz aldynan tizbektelip külli tanystary — mister Betlermen qoltyqtasyp Bernard Higginbotam, Çarli Hepgudpen qūşaqtasyp German Şmidt ötti. Solardyñ bärine par-parymen, jeke-jeke Martin zeiin qoiyp qarap ötti. Kitaptan körgen biık parasat, izgi moral tūrğysynan ärqaisysyna bağa berdi, biraq ieşkimge taqymy tolğan joq. Būl ūly jürek, danyşpan aqyl iesi adamdar qaida ketken? Jauap tappady. Tar bölmesine syimai qaptap ketken pasyq, topas, tūrpaiy ielestiñ arasynan ondailardy köre almady. Būl tobyrdy ol it ietinen jek köredi, mümkin Tsirtseiä da öziniñ doñyzdarynan osylai jiırkengen bolar.
İelestiñ ieñ soñğysy köz aldynan ğaiyp bolğan şaqta, kütpegen, tilemegen tağy bir ieles paida boldy, ol — qalpağynyñ jiegi deldigen, üstine qausyrma kurtka kigen, aiağyn yrğañ-yrğañ basqan, oiyn-jiyn dese qalmaityn iesalañ-jelökpe — sonau alystap ketken ömirindegi Martin İden iedi.
— Seniñ de jetisip tūrğan jeriñ şamaly-dy, dostym,— dedi oğan Martin.— Seniñ de oi-piğylyñ, bilimiñ osylardan ozğan joq-ty. Sen de aqyl toqtatyp, qaiğy-qam oilağan iemessiñ. Pikir degendi daiyn tūrğan tiguli zattai kiıp jüre beretinsiñ. Sen de jūrt ne aitsa, sony istediñ. Şaikanyñ jyn qaqqan kösemsymağy boldyñ. Sebebi, olar osyğan laiyqsyñ dedi,— sen köndiñ. Şaikamen qyryq pyşaq bolyp, qyrqysqanda, osyny ūnatqandyqtan iemes, joq, şynynda, seniñ onan janyñ türşigetin, tek jūrt qolpaştap qoimağasyn, iyğyñnan qaqqasyn, maqtağandy kötere almai ökirektep ketetinsiñ. Seniñ Mai Südinmen ūrysu sebebiñ şegingiñ kelmedi, şeginbegen sebebiñ kökiregiñde közi tasyraiğan qara jürek aiuan tūrdy. Onyñ üstine jūrt būryn ierkek adam qatty, qaharly, qanqūmar, rahymsyz boluy tiıs, bireudi öltire soğu, zaqymdau ierkekke laiyq is dep qūlağyñ ietin jegen. Al sen küşik birge jürgen joldastaryñnyñ qyzyn nege azdyrdyñ? Bilesiñ be? Ūnatqandyqtan iemes iedi ğoi, joq, olai ietken sebebiñ: öziñmen birge ūrğaşynyñ soñynan şūbyrğan öñşeñ töbet seni ädeii qairap, aidap salatyn. Sen solardyñ qolşoqpary boldyñ. Sonan beri talai uaqyt ötken ieken. Aitşy qane, qazirgi pikiriñ qalai?
Osyğan jauap qaitarğysy kelgendei ieles qybyr ietip, özgerdi. Döreki kurtka meñ jiegi daliğan qalpaq ğaiyp bolyp, onyñ ornyna jūpyny kostium paida boldy; jigittiñ suyq tüsi jylynyp, aqiqat pen sūlulyqtyñ işten tüsken säulesinen qiiäpaty nūrlandy. Būl körinis qazirgi Martinge ūqsas iedi. Ol şam jaryğy tüsken stol üstindegi aşuly tūrğan kitapqa ieñkeiip qarap tūr. Kitaptyñ atyna köz saldy. «Estetika negizderi». Martin lezde ieleske ienip, tūlğalasyp tūtasyp ketti de, stolğa otyryp, üñile qarap, kitabyn oqi bastady.
Otyzynşy tarau
İekeui bir-birine ğaşyq iekenin alğaş ret aşyp aitatyn byltyrğy qoñyr küzdiñ tamyljyğan künderindei biylğy küzdiñ bir şyryn şuağynda Martin Rufke «Süiispenşilik turaly sonetterin» oqydy. Būl küni olar bauyr basqan baiağy töbeşikterine baryp, oñaşa otyrğan iedi. Ruf sonetke süisingendei tamsana berdi; qoljazbasynyñ soñğy betin oqyp bolğan soñ, Martin osy joly būl ne aitar ieken dep abyrji kütti.
Biraz uaqyt ündemei otyryp qalğan Ruf oiyndağy pikirin auzynan şyğaruğa imengen adamşa kümiljip, tūtyğa söiledi.
— Būl öleñiñiz tamaşa,— dedi ol,— älbette, öte jaqsy.Biraq osyğan ieşkim qalamaqy tölemeidi. Meniñ ne aitaiyn dep otyrğanymdy tüsinesiz be,— dedi jalynğandai,— jazğandaryñyzdyñ tirşilikke paidasy joq. Ne sebepti iekenin bile almaimyn, bälkim, sauda-sattyq jağdaiy solai ma, äiteuir şyğarmalaryñyzben kün köre almaitynyñyz anyq. Sözimdi dūrys tüsiniñiz, qymbattym. Men, mine, myna bir jaqsy öleñniñ özime arnalğanyna masattanyp qaldym — äitpese, äiel bolam ba. Biraq, öziñiz aityñyzşy, Martin, osy öleñ iekeuimizdiñ qosylu toiymyzdy jaqyndata ala ma? Joq. Meni paidakünem, aqşaqūmar adam ieken dep oilamañyz. Men sizdi süiemin, kündiz-tüni oilaitynym sizdiñ bolaşağyñyz. Mine, bir-birimizge syr aşqanymyzğa attai jyl asqan ieken. Sonan beri toi ötkizer künimiz alystamasa, jaqyndamapty. Sözimdi ädepsizdikke jori körmeñiz: äñgime meniñ jan-jüregim turaly, bükil ömirim turaly iekenin ieskeriñiz. Zäude jazbai tūra almaityn bolsañyz — gazetterdiñ birine nege ornalaspaisyz, mysaly, sizge nege habarşy bolmasqa? Tipti, az künge bolsa da.
— Stilim būzylady,— dep Martin küñk ietti,— osy küngi stilime töselu üşin qanşama ieñbek ietkenimdi bilmeisiz ğoi.
— Bilemin, aqşasyna bola gazetke talai feleton jazğansyz, onan stiliñiz būzylğan joq iedi ğoi.
— Onyñ jöni basqa. Men ūzaqty kün sarylyp otyryp, jazu jūmysyn aiaqtağannan keiin ğana özimdi-özim qamşylap, qinalyp feleton jazatynmyn. Al gazetke basybaily habarşy bolu biryñğai qara käsippen ainalysyp, ierteli-keş şapqylap, baryñdy soğan sarp ietu degen söz! Tirşiligiñ qūiynğa ainalady, ne aldy, ne arty joq minuttik mindet üşin ömir suruge tura keledi. Habarşynyñ habarlaudan özge jūmyspen ainalysuğa, mysaly, stil turaly oilanuğa da mūrşasy joq. Habar ädebiet iemes. İendi ğana öz stilim qalyptasa bastağan şaqta habar-oşar jinap ketu ädebiette ölimmen teñ. Ärbir feleton, onyñ ärbir sözi men üşin tiri azap, özime, sūlulyq sezimime jasalğan zorlyq, qiiänat. Mūnyñ mağan öte auyr tietinin, mümkin, tüsine qoimassyz. Men şyny qylmys jasağan adam tärizdimin. Men «qara käsip» retinde jazğan äñgimelerim ötpei qalsa, ol üşin kostiumimdi zakyletke beruge tura kelse de,— iştei quanatynmyn. Al «Süiispenşilik turaly sonetterdi» jazğanda tebirenip, töbem kökke jetkendei boluşy iedim! Tvorçestvo quanyşy degen düniedegi ieñ asyl sezim, izgi quanyş. Meniñ basyma oralğan tarynşylyq pen auyrtpalyqtyñ bärin köterip ketetin sol ğana.
Ruftiñ tüsinuinşe tvorçestvo quanyşy degen bos söz. Onyñ osy pikirde iekenin Martin bilmeidi. Öitkeni, bireumen äñgimeleskende Ruf būl sözdi jiı qoldanady. Özi de ony sonyñ auzynan iestigen. Tvorçestvo quanyşy turaly Ruf kitaptan oqyğan ğoi. Universitet professorlarynyñ lektsiiäsynan da iestigen, öner bakalavry därejesine iemtihan tapsyrğanda özi būl sözdi talai qoldanğan da. Biraq Ruf bireudiñ sözin jattap alyp, qaitalau ğana bolmasa, özindik oi-pikiri joq, tvorçestvolyq serpinis degendi bilmeitin adam.
— Bälki, sizdiñ «Teñiz tolğaularyñyzdy» redaktordyñ tüzetui oryndy şyğar?—dedi Ruf.— Ädebi şyğarmağa dūrys bağa bere almasa redaktor — redaktor bola ma?
— Mineki, būl köpşilik maqūl körgen, biraq şalağai pikirdiñ jany siri iekenine tağy bir dälel,— dep Martin qany süimeitin redaktorlardyñ atyn atağanda yrşyp tüsti.— Bardyñ bäri kämil, bärinen de sol maqūl deuşilik bar. Belgili bir qūbylystyñ bolu faktysynyñ özi ğana sonyñ zañdy iekenine dälel dep sanauşylyq bar jäne osy pikirdegi kisilerdiñ oiynşa mūnyñ bäri qazirgi jağdaida ğana iemes, mäñgi-baqi zañdy bola bereşek. Qatardağy küiki adam, nadan bolğandyqtan mūndai sandyraqqa sene beredi. Būl qūralyptas adamdardyñ oi jüiesin Veininger tamaşa surettegen. Özi oiğa olaq adam, oily adamdardyñ syrtynan tağdyryn bilep jürmin dep sanaityn körinedi.
Osynyñ bärin tüsinuge Ruftiñ öresi jetpeitin şyğar degen oi cap iete tüsti de Martin kilt toqtady.
— Veiningerdiñ kim iekenin bilmeimin,— dedi qyz,— sizdiñ är närseniñ basyn qosyp-şatyp, şumaqtap-şumaqtap äkelip, qoryta saluğa qūmarlyğyñyz sonşa, keide tipti pikiriñizge tüsine almai qalamyn. Men aitqam, ieger redaktor...
— Men aitaiyn,— dep jigit tağy sözin böldi onyñ,— redaktorlardyñ kemi toqsan toğyz protsenti mūratyna jete almağan, talaby janbağan talantsyzdar. Talantsyz jazuşylar. Olarğa tvorçestvo quanyşynan göri redaktsiiäda beinet şegip, mi aşytu, jurnalynyñ jūrtqa tarauy men baspaşynyñ jylpostyğyna kiriptar bolu oğai ğoi deisiz be. Olar kezinde jazuşy bolam dep dämelenip, jazyp ta qarağan. Biraq, tük şyğara almağan. Osynyñ saldarynan kelip ömirde qisynsyz bir paradoks paida boldy. Ädebiettiñ kirer iesigin sol biröñkei ädebiettegi talantsyz töbetter qorityn bolğan. Redaktor, olardyñ kömekşileri, retsenzentter, jalpy qoljazba oqityndardyñ bäri — bir kezde jazuşy bolam dep, bola almai qalğandar. Mine, ädebiettiñ tağdyryn şeşuge,— neni basuğa tūrady, neni basuğa bolmaidy degen mäseleni şeşuge kelgende, būğan pravoly kisilerdiñ işinde ieñ sorlysy osylar bolsa kerek iedi. Is jüzinde olai iemes, – talant turaly pikir aitatyn sol darynsyz daraqylardyñ özi. Onan keiin synşylar, būlar da talansyzdardyñ bir sorty. Siz mağan osylardyñ bäri bir kezde öleñ, proza jazudy arman ietpedi, tipti, jazyp körgen joq demeñiz, jazyp körgende qandai, biraq tük şyqpağan ğoi. Al jurnaldağy solar jazğan syn maqalalar balyq maiy syqyldy jylymşy tatyp, jürek ainytady. Qysqasy, retsenzent pen synşy ataulyğa meniñ közqarasym qandai iekenin bilesiz. Älbette, ūly synşylar bar, biraq olar jarqyn jūldyzdai ädebiet äleminde sirek kezdesedi. İeger menen jazuşy şyqpasa, men redaktor bolamyn. Äiteuir nan tauyp jeuge jararmyn. Mümkin, nan soğar ğana iemes, mai coğap da bolyp qalarmyn.
Añdampaz Ruf ğaşyğynyñ pikirinde qaişylyq baryn tez añğardy.
— Jaraidy, solai-aq bolsyn, Martin,— sonda talantty adamnyñ bärine birdei iesik jabyq bolsa, ūly jazuşylar qaidan şyqqan?
— Olar bolmaityn isti bolğyzdy. Jalyn atqan tamaşa şyğarmalarymen jaularynyñ külin kökke ūşyrdy. Myñnan birdiñ ğana basyna qonatyn ğalamattyñ küşimen armanyna jetti. Karleildiñ däuleri syndy olarğa ieşkimniñ äli jetpedi. Men de sondai däu bolam. Bolmasty boldyramyn.
— Öziñiz aitqandai, talabyñyz janbasa qaitesiz? Men turaly da oilauyñyz kerek qoi, Martin-au!
— Talabyñyz janbasa deisiz be? —dep Martin qyzğa qisynsyz söz aitqandai mūqata qarady. Sonan keiin qulana külimsirep,— ieşteme şyqpasa, redaktor bolam-dağy, siz redaktordyñ zaiyby bolasyz!—dedi.
Ruf ierkelep, jaratpağan adamsydy. Martin şöpildetip süidi.
— Boldy, qoişy iendi, janym-ai,— dep Ruf jigittiñ ieriksiz ieljiretip äketken qylyğyna qarsy kele alğan joq.— Äke-şeşemmen söilestim. Būryn olarmen būlai söilesip körgen joq iedim. Aitqan sözderin tyñdağanym joq, özderin syilağanym joq. Men olarğa ötiniş iemes, talabymdy aittym. İekeui de sizge qarsy. Qatty ğaşyq bolyp qalğanymdy aityp qoimağasyn, papam aqyry jibidi, sizdi keñsesine qyzmetke aluğa köndi. İekeumiz üilenip, kişkene kottedjde jeke tūruğa jetetindei sizge jalaqy tağaiyndaityn boldy. Mūnysy bizge qarasqany ğoi, qaiyrym ietkeni ğoi, Martin, solai iemes pe?
Martin ortaiyp qaldy. Qarmanyp qaltasyna qolyn salyp, temeki, qağaz izdedi (qaltasyna temeki salmağaly köp bolğan), öz-özinen dybdyrlap, kübirlei berdi.
Ruf äli söilep otyr.
— Şynyn aitaiyn, renji körmeñiz, jağdaidy bilsin dep ädeii aityp otyrmyn mūny, papama tym batyl söz aita bermeñiz, ūnatpaidy, äri sizdi jalqauğa sanaidy. Jalqau iemes iekeniñizdi özim bilem ğoi. Jūmysty köp isteitiniñizdi de bilem.
«Joq, tap osyny sen de bilmeisiñ»,— depoilady işinen Martin.
— Öziñiz qalai köresiz? Meniñ pikirim sizge de tym batyl körine me?—dep qyzdyñ közine qadala qarap, jauabyn kütti.
— Meniñşe, mağan... kümändi tärizdi.
Aitylar söz aitylyp qaldy, osynan keiin Martinge külli dünie küñgirt körindi de jañağy Ruftiñ saqtyqpen ieptep aitqan, äkemniñ keñsesine qyzmetke ornalassañyz qaitedi degen ūsynysy tars iesinen şyğyp ketti. Al qyz bolsa mūnyñ jauabyn būl joly asyqtyrmai-aq, tözimmen qolaily jağdaiyn kütip, iesine tağy birde saluğa äzir iedi.
Köp kütken joq, Martin de qyzğa öz tarapynan sūraq qoiyp, bir jağdaidy anyqtamaq bolğan. Nieti qyzdyñ özine sener-senbesin synau iedi. Bir jūmadan keiin ärqaisysy saualyna tiısti jauabyn aldy da.
Martinniñ Rufke «Kün masqara boldy» degen maqalasyn oquy būl jaitty tezdetip jiberdi.
— Gazetke habarşy boludan nege qaştyñyz? – dep Ruf şañq ietken Martin maqalasyn oqyp bolğannan keiin. – Jazu-syzudy jaqsy köresiz, bälkim, ataqty jurnalist, bir gazettiñ arnauly tilşisi bolyp, köp ūzamai közge ilinip keter me iediñiz. Arnauly tilşilerdiñ keibiri keremet köp aqşa tabady, äri dünie köredi desedi. Olardy tipti Afrikağa da jiberedi ieken ğoi. Stenlidi sonda jiberipti. Jurnalist Vatikanda papamenen tildesedi, Tibettiñ qūpiiä tükpir-tükpiriniñ bärin tekseredi dep jür ğoi jūrt.
— Demek, meniñ maqalam sizge ūnamady ma? – dedi Martin.— Sizdiñşe, men jurnalist bola alamyn da, jazuşy bola almaimyn ba?
— O, joq! Maqalañyz öte ūnady. Tamaşa jazylğan. Biraq soğan äleumettiñ öresi jetpei me dep qorqam. Äiteuir, meniñ özime tüsinu qiynğa soqty. Lebiziñiz jaqsy, mağynasyn tüsinu qiyn, ieşnärse ūğa almadym. İeñ aldymen işinde arnauly ğylymi termin köp. Siz şyğandap, şekten asyp ketuge qūmarsyz ğoi, qymbattym, öziñizge op-oñai närse myna bizdiñ bärimizge de solai ieken dep oilamañyz.
— İä, maqalada filosofiiälyq terminder az iemes,— dedi kümiljip Martin.
Kökeiinde jürgen armandy oiyn birinşi ret syrtyna şyğaryp, dauystap oqyğanğa köñili qobaljyp otyrğan Martin qyzdyñ myna sözine qairan qaldy.
— Jaraidy, sözi olaq-aq bolsyn, sonda pikiri de ūnamady ma sizge?
Ruf basyn şaiqady.
— Joq. Maqalañyz meniñ būryn-soñdy oqyğandaryma ūqsamaidy... Men Meterlinkti de oqyğanmyn, ony tüsinuşi iedim.
— Sizge onyñ mistitsizmi de tüsinikti bolğany ma?— dep Martin dauystañqyrap jiberdi.
— İä. Ony minep jazğan sizdiñ myna maqalañyz mağan mülde tüsiniksiz. Älbette, ärkimniñ özindik sony pikiri turaly aitar bolsaq...
Martin qozğalaqtap, birdeñe aitqysy keldi de, ündemei otyryp qaldy. Azdan keiin qūlağyna Ruftiñ sözderi şalyndy.
— Saiyp kelgende, siz üşin tvorçestvo oiynşyq iedi,— dedi Ruf,— biraz aldandyñyz ğoi. İendi tirşilik turaly, myna iekeuimizdiñ bolaşağymyz turaly oilanatyn uaqytyñyz jetti, Martin. Būğan deiin bir öziñiz üşin ömir sürip kördiñiz ğoi. Sol da jetken joq pa?
— Meniñ qyzmet ietuimdi qalaisyz ba?
— İä, papam sizge...
— Bilem, bilem,— dep Martin kenet sözin bölip jiberdi,— onan da turasyn aityñyzşy: siz mağan senbeisiz be?
Ruf ündemei qolyn qysty. Közderi būldyrap ketti.
— Sizge iemes... jazuşylyğyñyzğa senbeimin, süiiktim,— dedi qyz sybyrlap.
— Jazğanymnyñ bärin oqyp iediñiz,— dep Martin de tötesinen ketti,— käne, aityñyzşy, qalai köresiz? Sonyñ bäri birdei jaman ba? Özgelerdikinen tömen be?
— Özge jūrt jazğanyna aqşa alady.
— Joq, būl jauap iemes. Turasyn aityñyz, sizdiñşe meniñ ädebietke qyrym joq pa?
— Jaraidy, olai bolsa, jauabyn bereiin,— dedi Ruf äreñ köngen adamdai.— Men sizdi jazuşy bolady dep aita almaimyn. Renjimeñiz, keiimeñiz, qymbattym! Sūrağan öziñiz ğoi jäne meniñ ädebietti sizden artyq biletinim öziñizge mälim.
— İä, siz öner bakalavrysyz,— dedi Martin oilanyp,— biluge tiıstisiz...— Osy arada ol biraz ündemei qaldy. Būl otyrys iekeuine de öte qolaisyz boldy. Azdan keiin:— biraq būl däleliñiz jetkiliksiz,— dedi ol.— Men de öz küşimdi şamalaimyn, öz jaiymdy özim bilmegende kim biledi. Degenime tübi jetetinim haq. Qiynşylyqtyñ qandaiyn bolsa da jeñemin. Öleñ, maqala, äñgime bolarlyq oi-qiiäl kökeiimde sairap tūr. Biraq osyğan ilana köriñiz demeimin. Mağan da, meniñ ädebi talantyma da ümit artpai-aq qoiyñyz. Bir ğana ötinişim — meniñ sizge ğaşyq iekenime seniñiz, siz de meni būrynğyşa süiiñiz. Mūnan bir jyl būryn ieki jylğa pūrsat sūrağan iedim. Bir jyly ötti. İendi qalğan jylğa tolmas uaqyttyñ işinde armanyma jetemin. İesiñizde bar ma, bir kezde mağan jazuşy bolu üşin şäkirttik kezeñnen ötpek kerek dep iediñiz. Ol kezeñnen men öttim. Asyqtym, merziminen būryn öttim. Sondağy asyqqan armanymnyñ ieñ asyly, tüp maqsatym siz iediñiz, köñilimniñ quanyşy, süienişi iediñiz. Meniñ alañsyz ūiyqtau degendi ūmytqanyma köp zaman bolğan. Jyly tösekte jaiğasyp, ūiqym qanğanşa ūiyqtamağanyma million jyl ötkendei körem. Qazir meni kün saiyn qoñyrauly sağat ūiatady. Ūiyqtaityn uaqytyma şağyndap, sağattyñ qoñyrauyn būrap qūiam. Ūiyqtarda tağy būraimyn, şam söndiremin, sebebi ierteñine ierte ūianuym kerek, ūiyqtar aldynda oryndaityn jūmysym osy. Oqyp otyrğanda qalği bastasam, mazmūny auyr kitapty tastai berip, jeñiline köşemin. İeger tağy qalğysam ūiqy aşu üşin öz basymdy özim tüigişteimin. İesiñizde bar şyğar, Kiplingtiñ bir şyğarmasynda ūiqydan bezgen adam bar. Ol kereuetine atty äskerdiñ şporyn qadap qūiady, ūiyqtap bara jatsa, sol tebingiştiñ istigi jambasyna qadalyp, ūiyqtatpaidy ieken. Men de solai jasadym. Tün ortasyna, tüngi sağat birge, iekige deiin ūiyqtamaityn iedim. Ūiyqtap ketsem, şpor ūiatyp jiberedi. Sol şpordy köp ailar boiy almadym. Söite-söite bes jarym sağat ūiqy da köp körindi mağan. Qazir kün täuligine tört-aq sağat ūiyqtaimyn. Şarşadym, şaldyqtym. Jarğaq qūlağym jastyqqa timegen soñ keide basym ainalady, aqylym şatasady; kei uaqytta kör ūiqysy da raqat körinedi mağan. Longfellonyñ myna bir öleñi iesime tüsedi:
Teñizdiñ salqyn tübinde
Bäri ūiqyda tym-tyrys.
Su dir ietse, jañağy
Joq bolady qūbylys.
Ärine, osynyñ bäri bos söz. Jüikelep şarşağandyq. Men kim üşin osyndai halge jetti deisiz ğoi? Siz üşin, Ruf. Jäne siz aitqan şäkirttik merzimdi qysqartu üşin, tezirek degenime jetu üşin. İendi şäkirttik şağym ötti. Men özimdi özim synadym, qolymnan ne keletinin qazir jaqsy bilemin. Studenttiñ bir jylda oqitynyn men bir aida öte alamyn. Būl dausyz. Mağan seniñiz. Meniñ osynşama bajalaqtau sebebim – siz tüsinsin dep otyrmyn. Būl maqtanşylyq iemes. Men, älbette, özim oqyğan kitaptarğa süienip, pikir aitamyn. Ağalaryñyz raqattanyp ūiyqtap jatqanda, men köz maiymdy tauysyp, kitap oqydym, bilim izdedim, meniñ söitip tapqan bilimime qarağanda — ağalaryñ anaiy adam tärizdi. Bir kezde dañqym jer jarsa deuşi iedim. Qazir ol nietten de aryldym. Mağan keregi siz ğana. Siz mağan işer astan, kier kiımnen, qadir-qūrmettiñ qandaiynan da qymbatsyz. Meniñ bir ğana armanym bauyryñyzğa basymdy süiep damyl alu. Jyl tolmai būl armanyma da jetermin.
Jigittiñ uytty jigeri Rufti tağy da otşa şarpydy; onymen qarsylassam degen saiyn jaqyndai tüsti. Mine, būl küş, osy jiger jarqyrap, onyñ köz janarynan körinedi, qyzu-qyzu sözderinen iestiledi, külli denesinen şiyrşyq atady. Qas pen közdiñ arasynda nağyz Martin, oty özegine ötken öktem, aduyn Martin ielestedi! Tağyny qaiyrğan adamnyñ keide küdiktenetini siiäqty Ruf te osynau albyrt şirkindi juasyta alam ba, joq pa dep şübälandy.
— Bir ğajaby,— dedi jigit,— siz de meni jaqsy köresiz. Nege? Meni yryqsyz jazu jazuğa köndirgen zor küş sizdi de mağan ieriksiz ğaşyq ietti. Ğaşyq bolğan sebebiñiz men töñiregiñizdegi özge kisilerdiñ ieşqaisysyna ūqsamaimyn, äitpese äldeqaşan solardyñ birine ğaşyq bolar iediñiz ğoi. Men keñse üşin, buhgalter kenegesin şimailau üşin, ūsaq-tüiekpen şatylu üşin tuğan adam iemespin. İeger töñiregiñizdegi kisilerdiñ bäri ne istese, mağan da sony istetseñiz, solarmen isim de, tynysym da, oi-piğylym da bir bolsa, siz olarmen meniñ aramdağy aiyrmaşylyqty jūiar iediñiz, sizdi mağan ğaşyq ietken qasietti, sonymen birge meni de qūrtar iediñiz. Meniñ peşeneme jazylğan jandy qasiet — tvorçestvoğa degen ynta-yqylasym. Men qatardağy köptiñ biri bolsam, jazuşylyqty arman ietpes iedim de, siz meni süimes iediñiz.
— Nege olai deisiz,— dep Ruf sözin böldi, qyzdyñ üstirt, biraq ailaşyl aqyly osy arada bir ūtymdy teñestirudiñ säti kelip qalğanyn añğara qoiğan iedi.— Sizden būryn da mäñgi motor oilap şyğaramyn dep, külli ömirin soğan sarp ietip, üi-semiasyn aştyqqa, joqşylyqqa qamağan qojanasyrlar bolğan. Biraq solardyñ äieli de ierin süigen, qosağymen joqşylyq zaryn birge tartqan. Sonda ömirlik joldasyn, onyñ qojanasyrlyğyn sezbegendikten iemes, bile tūra jaqsy körgen.
— Dūrys aitasyz,— dedi Martin.— Biraq özge önertapqyştar da bolğan, olardyñ bäri birdei qojanasyr bolmağan, qaita adamğa paidaly dünie oilap tabamyn deumen ömir keşken, aqyry oilağanyna jetken de. Men de mümkin iemes närsege ūmtylyp jürgenim joq...
— «Bolmasty bolğyzamyn» deuşi iediñiz ğoi.
— Joq, ol beineleu üşin aitylğan söz. Şynynda men özimnen būryn talai adamnyñ qoly jetken närsege, jazuğa, ädebi ieñbekpen kün köruge talpynamyn.
Ruftiñ ündemei qalğany Martinniñ şamyna tidi.
— Siz mūny da mäñgi motor siiäqty qūrğaq qiiäl dep oilaisyz ba?
Qyz jauap ornyna ierke balasyn jūbatqan anadai jigittiñ qolyn qysty. Ruf üşin Martin şynynda da şoljaq bala, bolmasty boldyramyn dep jürgen qojanasyr.
Ruf äke-şeşesiniñ öş iekenin tağy da jigittiñ iesine saldy.
— Äiteuir öziñiz meni jaqsy köresiz ğoi?—dedi Martin.
— Jaqsy körem, süiemin!
— Men de süiemin sizdi. Olar ieşteñe de jasai almaidy.— Jigittiñ dausy köñildi, köteriñki iestildi. — Meni süietiniñizge közim jetkennen keiin mağan olardyñ jek körgeni tük iemes. Būl düniede süiispenşilikten berik, onan tūraqty ieşnärse joq, özgeniñ bäri özgere beredi. Tek ğaşyqtyq qana ainymaidy, ieger ol aiağyn attağan saiyn sürinetin ölekse iemes, nağyz süiispenşilik bolsa, ainymasqa kerek.
Otyz birinşi tarau
Bir küni Brodveide Martin apasy Gertrudany ūşyratty, būl kezdesu iekeuine de qolaisyz bolğanymen, aqyry qaiyrly bop şyqqan. Gertruda būryşta tramvai kütip tūr iedi, inisin anadaidan aldymen közi şalyp qaldy — omsyraiğan jadau keskini tym sazaryñqy ieken. Martin sol küni rasynda da köñilsiz iedi. Velosipedine tağy aqşa sūrap alam ba dep ädeii baryp, ösimqormen kelise almai, keiip kele jatqan beti-tin. Küzde jer laisañ bop ketkesin, ol velosipedin zaqyletke bergen, nieti qosymşa aqşa alsa, qara kostiumin kie tūru iedi.
— Qara kostiumiñiz bar iedi ğoi, – dedi Martinniñ bar mülkin jatqa biletin ösimqor. Ony älgi Lipke degen ievreige berip qoiğan joqsyz ba? Olai bolsa...
Ol oqty közimen qarağan iedi, Martin sasqalaqtap:
— Joq, joq!— dedi.— Kostiumimdi bergem joq;— Onsyz özime qiyn bolatyn boldy.
— Tamaşa,— dedi ösimqor säl jibip.— İendeşe sol kostiumsiz meniñ de şaruam önetin iemes. Osy käsippen iermek üşin ainalysyp jür ğoi deisiz be. Şyn aqşa alğyñyz kelse — mūny da oilañyz.
— Velosipedimniñ qūny kemi qyryq dollar, özi zyrlap jürip tūr,— dedi Martin.— Mağan jeti dollar ğana tölediñiz. Jeti de iemes! Alty dollar 25 tsent! Ösimin küni būryn alyp otyrsyz ğoi!
— Menen tağy da aqşa alğyñyz kelse, şyrağym, kostiumdi äkele qoiyñyz,— dedi ol salqyn ünmen. Sonan keiin äbden tüñilgen Martin qapyryq tar dükennen şyğa jönelgen. Gertrudanyñ köñiline qaiau salğan keskinindegi keiistik belgisi osynyñ saldary iedi.
İekeui amandasyp ülgirgenşe, Telegraf-aveniuge baratyn tramvai da kele qaldy. Martin apasyn şyntağynan süiep, tramvaiğa otyrğyzdy, sonda baryp, Gertruda Martinniñ özi jaiau ketkeli tūrğanyn sezdi. Ol tramvaidyñ baspaldağynda tūryp, keiin būryldy, Martinniñ üñireiip ketken közin körgende jüregi ieljirep ketti.
— Nemene, jürmeisiñ be?—dedi ol.
Özi jalma-jan tramvaidan tüse qalyp, qasyna bardy.
— Men densaulyq saqtau üşin boilai jaiau jüremin,— dedi ol.
— Jaraidy, olai bolsa men de jaiau jüreiin, mağan da paidaly bolar. Soñğy kezde naşarlap ketippin.
Martin apasyna köz toqtatyp, birinşi ret qarağan iedi, özgergenin iendi baiqady. Şarşağan, üsti-basy alqam-salqam, beti küldirep, qatparlanyp, bädeni būzylğan; özi birtürli jaiylyp, salpiyp ketipti; aiağyn tyrp-tyrp basyp jürgen jürisi deni sau, köñili tetik äieldiñ ūrşyqtai üiirilgen jeñil jürisin mazaq ietu üşin ädeii jasağan karikatura syqyldy.
— Qoi, tramvai küteiik,— dedi Martin kelesi aialdamağa jetkende, Gertrudanyñ alqynyp qalğanyn añğaryp.
— Qūdai-au, saqtai gör! Şarşağanym ras. Sen de tramvaiğa otyrsaişy. Ūltanyñ öte jūqa ieken. Soltüstik Oklendke jetkenşe tesilip qalar.
— Üide tağy bir par başmağym bar,— dedi Martin.
— İerteñ tüski asqa kel bizdikine,— dedi Gertruda kütpegen jerde.— Bernard üide bolmaidy. San-Leandroğa ketkeli jatyr.
Martin basyn şaiqady, biraq tamaq iesine tüskende, közderinen jarq ötken qomağailyğyn jasyra alğan joq.
— Qaltañda jalğyz pesiñ joq, Mart, seniñ jaiau jürgeniñ sondyqtan ğoi. Densaulyq saqtaimyn degen bolasyñ äliñe qaramai!
Pysqyraiyn dep iedi, därmeni jetpedi.
— Tūra tūrşy...
Sumkasynan alyp, Martinge bes dollarlyq altyn aqşa berdi.
— Jaqynda tuğan küniñ tolyp iedi, ūmytyp ketippin ony.
Martin altyn aqşany uysyna qalai qysa qoiğanyn özi de baiqamai qaldy, almauğa tiıs iekenin keiin tüsinip, qatty qobaljydy. Biraq tamaq, tirşilik, ruh jäne tän quaty, tvorçestvolyq jiger tasqyny — bäri osynau oimaqtyñ auzyndai döñgelek altynnyñ işine syiyp tūrğan siiäqty. Kim bilgen, bälkim birdeme jazyp tastasa myna sekildi altyn döñgelektiñ talaiyn tabar da. Marka satyp aluğa aqşasy bolmai stol astynda ybyrsyp jatqan köp qoljazbanyñ üstine tastai salğan soñğy ieki maqalasy közine aiqyn ielestedi. Olardyñ tasqa basylğan attary közine ottai basyldy: «Keremet abyzdary», «Sūlulyq besigi». Äli ieşqaida jibermegen iedi olardy, osy qūralyptas maqalalarynyñ işindegi ieñ täuiri-di. Ätteñ marka joq. Jibersem öter iedi degen ümit aştyqqa qosylyp, iekeui aqyry ieriksiz köndirdi: ol köz ilestirmei altyn teñgeni qaltasyna süñgitip jiberdi.
— Men mūny öziñe jüz iese ietip qaitaramyn, Gertruda,— dedi ol äreñ, öitkeni, bulyğyp, kömeii tüiilip, közine jas kelgen iedi.— Osy sözimdi ūmytpa! İendi bir jyl tolmai men myna syqyldy jüz döñgelek äkelip beremin sağan. Meniñ sözime şanbai-aq qoi. Küt. Kezinde körersiñ!
Gertruda sözine sengen de joq. Äldenege uialdy da, ne derin bilmei:
— Aşyğyp jürsiñ ğoi, Mart, bilemin jaiyñdy. Keskiniñde jazuly tūr bäri,— dedi.— Tüski asqa ünemi kelip tūr. Higginbotam üide joqta özim habar ietermin. Balalardyñ bireuin jibere qūiarmyn. Mart-au...
Martin ne aitaiyn dep kele jatqanyn bile qoidy, öitkeni apasynyñ oi örisi özine mälim.
— Bir jerge ornalaspaisyñ ba?
— Nemene, sen de menen ümit üzdiñ be?
Gertruda basyn şaiqady.
— Mağan özimnen özge ieşkim senbeidi, Gertruda,— dedi ol öz-özinen örşelenip.— Degenmen, birsypyra jaqsy dünie jazyp tastadym. İerte me, keş pe — bärine de aqşa aluym kerek.
— Jaqsy iekenin qaidan bilesiñ?
— Nege deseñ...— Ädebiet pen ädebiet tarihy turaly biletinderiniñ bäri iesine tüse ketti de, özine ne sebepti senetinin qanşama täptiştep aitqanymen apasyna tüsindire almasyn bildi. – Nege deseñ, jurnalda basylyp jürgen maqalalardyñ toqsan toğyz protsentinen meniñ jazğandarym artyq.
— Sonda da oryndy keñeske qūlaq asqanyñ jön, iä, qūlaq asqanyñ jön,— dedi qaitalap Gertruda,— al ierteñ kel.
Martin apasyn tramvaiğa otyrğyzdy da, özi jügirip poçtağa baryp, bes dollardyñ üş dollaryna marka satyp aldy. Keiin, Morzdardyñ üiine bara jatqan bette poçtağa kirip, markasynyñ bärine qalyñ-qalyñ köp paket tapsyrdy. Qolynda ieki tsenttik üş marka ğana qalğan.
Ol bir ieste qalarlyq keş iedi, öitkeni, Martin sol küni Ress Brissendenmen tanysty. Brissendenniñ Morzdikine qalai kelgenin, kim iertip äkelgenin Martin bile alğan joq. Mūnyñ jaiyn Ruften de sūrağan joq. Aldymen ol öte quqyl, tym ajarsyz körindi. Bir sağattan keiin tipti nadan ieken dep te oilap qaldy. Öitkeni, Brissenden uialmai-qyzarmai bölme bitkenniñ bärin aralap, suretterge qarağyştap, stol üstinde ne sörede jatqan kitap-jurnaldardy timiskileumen boldy. Aqyry özge jūrtty mülde ieleñ qylmastan, öz üiinde jürgen nemedei, şalqaiyp, morris kreslosyna baryp otyrdy da, ün-tün joq, qaltasynan kitabyn alyp, oqi bastady. Kitap oqyp otyryp, anda-sanda şaşyn bir syipap qūiady. Sonan keiin Martin ony ūmytyp ketken. Tek qonaq tarqar aldynda körip qalady, öñkei kelinşekterdiñ ortasynda äñgime aityp otyr ieken, äielder onyñ sözin raqattanyp tyñdai qalysypty.
Üiine qaityp bara jatyp, Martin jolda Brissendendi quyp jetti.
— A, siz iekensiz ğoi,— dedi oğan.
Brissenden qūlyqsyz küñk iete tüsti de qatarlasa jürdi. Martin sonan qaityp söz tartqan joq, iekeui ün-tünsiz birneşe kvartal birge jürdi.
— Pañsynğan käri iesek!
Kütpegen jerde nyğarlai aitqan būl söz Martinge tym tosyn iestildi. Külkisi keldi, Brissendendi būrynğydan da jek körip ketkenin sezdi.
— Siz sol üige nege baryp jürsiz?—dedi ol tağy bir kvartal jürgennen keiin.
— Öziñiz şe?
— Qūdai aqyna, özim de bilmeimin. Bügin birinşi baruym. Kün täulikte jiyrma tört sağat uaqyt bar. Äiteuir, bir jerde uaqyt ötkizu kerek qoi. Jüriñiz, birdeñe jūtaiyq.
Martin öziniñ ielgezektigine iştei renjidi, üiinde «qara käsibi» kütip tūrğan; äri bügin tüni ol Veismannyñ bir tomyn oqymaq iedi, Gerbert Spenserdiñ özi jazğan romannan da qyzyq ömirbaiany tağy tūr. Mynau süikimsiz nemege uaqyt aldyryp keregi joq iedi, dep oilady Martin. Biraq ony ieliktirgen serigi de, işimdik te iemes, soğan bailanysty jaittar: jarqyrağan aspaly şamdal şam, şar aina, jarq-jūrq, syñğyr-syñğyr ietken şyny ydystar, qyzara-börtken kisiler men qyzu-qyzu sözder. İä, iä, ömirde degenine jetken, iendi aqşany sudai şaşyp jürgen, paruaisyz, köñildi myrzalardyñ sañqyldağan dausyn iestigisi kelgen. Martin özimen özi bolyp jalğyz qalğan jan ğoi — qyrsyq osynda. Brissendenniñ şaqyrğanyna iere ketu sebebi de osynan. «Qainar būlaqtan» ketip, Djomen qoştasqaly şaraphanağa basyn sūqpağan, dükenşi portugaldan işken bir stakan şaraptan keiin äli dym tatpağan. Jigeri iemes, aqyly jasysa, adam araq añsamaidy. Qazir de onyñ işuge zauqy joq. Biraq jūrt işip, guildesip, aiqailasyp, qarq-qarq külip, u-şu bop jatqan qyzdy-qyzdyğa kirgisi keldi. «Üñgir» de dumandy kabaktyñ biri ieken. Brissenden men Martin saqtiiän kresloğa şalqiiä otyryp, şotland viskiın sodaly su aralastyryp, simire jūtty.
Äñgime-düken qūryp, ara-tūra kezek-kezek araq aldyryp otyrysty. Araqqa aqylyn jeñdirmeitin Martin şölmektes seriginiñ de berispei otyruyna añ-tañ. Äsirese, aitqan sözderi, pikiri ğajap. Köp ūzamai Martin Brissendenniñ bilmeitini joq, jalpy ömirde ūşyratqan iekinşi ieñ ziiäly intelligentim ieken dep oilady.
Biraq professor Kolduelldiñ basynda bar kemşilik mūnda joq. Būl bir janyp tūrğan ot, oi-qiiäly ūşqyr, köregen de zerek jan. Sözge sondai şeber. Jūqa ierninen ūşyp şyqqan ötkir sözderi alğyr stanokta ūştalğan qūraldai tesedi de, kesedi de. İendi bir sätte ol aiqyn da ajarly obrazdarğa toly körkem sözderin tolqytyp, lekitip, marjandai tögedi. Birese sözderi dauyl sūrapylyna, älem älemetterine şaqyrğan kerneidiñ şyñğyrğan ūrandy ünindei aşy iestiledi, keide kümistei syñğyrlaidy, jūldyzdy aspannyñ salqyn jasylyndai jalt-jūlt ietedi. Brissenden ğylymnyñ ieñ soñğy tabysyn qysqaşa aiqyn tūjyrymdaidy ieken. Sonymen birge aitqandary aqyn sözindei añqyldaidy, äserin sözben baiandauğa bolmaidy, tek adamnyñ kökireginde ūiatqan näzik te şytyrman sezimi arqyly asyldyğyn añğaruğa bolar iedi. Brissendenniñ aqyly adam balasynyñ boljauğa täjiribesi, aituğa tili jetpegen sonau būldyr alystağyny aiqyn köre alatyn siiäqty. Onyñ dualy auzy ädettegi sözge ädettegiden özge mağyna syiğyzady. Mümkin, jabaiy adam onyñ mazmūnyn ūğa almas. Al Martinge tüsinikti de, janyna jağymdy da.
Martin demde Brissendenge işi jylyp qaldy. Būryn kitapta oqyğanyn iendi ömirde ūşyratqandai. Būl bir aldynda qūraq ūşyp, qūrdai jorğalauyna tūratyn abzal adam ieken, nağyz oişyl ieken. «Men mūnyñ aldynda kişireiip, jik-japar bolaiyn»,— dep oilady ol sözin ieltifatpen tyñdai otyryp.
— Biologiiäny, älbette, oqyğan bolarsyz?—dep qoidy Martin öziniñ de qūr alaqan iemesin ieskertkisi kelgendei.
Brissenden joq degendei basyn şaiqady. Martin tañ qaldy būğan.
— Biologiiäny bilmeitin adam siz jasağan tūjyrymğa keluge tiıs iemes,— dedi Martin Brissendenniñ közinen onyñ da tañyrqap qalğanyn baiqap.— Sizdiñ qorytyndylaryñyz ūly ğalymdardyñ pikirine üiles. Olardyñ ieñbegin oqymauyñyz mümkin iemes.
— Mūny iestigenime quanam, meniñ üstirt biligim aqiqatqa jol tapqanyna öte quanamyn. Biraq pikirim dūrys pa, būrys pa — mağan bäribir. Öitkeni, adam balasy absoliut aqiqatty bäribir bile almaidy.
— Siz Spenserdiñ jolyn quğan şäkirti iekensiz ğoi!— dep Martin quanğannan dauystañqyrap jiberdi.
— Bala jasymnan beri Spenserdi oqyp körgenim joq. Bala kezimde «Tärbiesin» ğana oqyğanmyn.
— IIIirkin, men de siz syqyldy bilimge oñai jetilip keter me iedim, dedi Martin jarty sağattan keiin Brissendenniñ bilimin aqylymen tügel bir saralap ötip.— Bir ğajaby — qarsy söz aitarlyq sañylau qaldyrmaisyz. Ğylymnyñ a posteriori (Täjiribege süienu (lat.).) aitatynyn siz birden kesip aitasyz da tötesinen tūp-tura dūrys qorytyndy jasai qūiasyz. Rasynda da, aqiqatqa töte jol tauypsyz jäne sol jolmen köz ilestirmei tez öte şyğasyz. Būl tabiğattan tys zerektik.
— İä, būğan ūstazdarym abyz Djozef pen ağam Detton da qairan qalatyn,— dedi Brissenden.— Biraq ieşqandai keremet joq mūnda. Baq bergende, men qarşadaiymnan katolik kolledjine tüskem. Öziñiz qaida oqyp iediñiz?
Martin özi turaly söilep otyrğanda, ieki közi Brissendende bolğan: aqsüiekterge laiyq näzik kelbetine, salbyrañqy iyğyna, stulge tastai salğan paltosine, onyñ qaltasynan soraiyp şyğyp tūrğan kitaptarğa zerttei qarağan. Brissendenniñ beti men näzik qoldary künge küiip, qoñyrqai tartypty, būğan Martin tañ qaldy. Brissendendi taza auada seruendeuge qūmar jan deu qiyn. Olai bolsa, qaida jürip künge küidi ieken? Martinge būl tabiği närse iemes, aurudyñ zardaby siiäqty körindi de, Brissendenniñ ieki ūrty sualğan aşañ, sopaq jüzi men sūlu qyr mūrnyna qaita-qaita qarap, osy turaly oilana berdi. Onyñ köz qiyğynda ieleuli ieşteme joq. Janary qūbylğan qara közderi onşa ülken de iemes, tym kişkene de iemes; biraq köz nūrynda bir jasyryn ğajap oi, qaişylyq belgisi bar. Közderi täkappar, aduyn, tipti, aşuly siiäqty köringenimen äldenege aianyş sezim tudyrady. Nege iekeni belgisiz, Martin iştei Brissendendi aiap ketti, köp ūzamai mūnyñ da syryn bildi.
— Meniñ qūrt auruym bar,— dedi Brissenden öziniñ juyrda ğana Arizonadan kelgenin aityp.— Onda ieki jyl şamasy tūrdym: taza aua jūtyp, tazardym.
— Mūndağy üirenşikti aua raiynan seskenbeisiz be?
— Seskenbeisiz be?
Ol sözin jai qaitalağanmen Martin Brissendenniñ būl düniede ieşnärseden aiylyn jimaitynyn tüsindi. Ol közderin süzip, tanauyn jelbiretip, qyranşa qaharlana tüskendei iedi. Qatty sūqtanğan Martinniñ jüregi dürs-dürs soqty.
«Netken tamaşa adam, ä»,— dep oilady da, dauystap:
Qatal tağdyr qaiyrym ietpei,
Qan jūtsam da bas imen,—
dedi.
— Genlidi jaqsy köresiz be?—dedi Brissenden közderi nūrlanyp, jadyrap.— Ärine, ony jaqsy körmeu mümkin iemes. Ah, Genli! Mäñgi öşpes ruh! Ol osy küni jurnaldarğa öleñ jazyp jürgen darynsyz aqynsymaqtardyñ qasynda kileñ ätektiñ ortasynda jürgen gladiator siiäqty.
— Jurnaldarda basylğan dünie sizge ūnamai ma?— dedi Martin.
— İe, öziñizge şe?—dep aqyrğanda, Martin selk iete tüsti.
— Men... men de azdap jazuşy iedim, dälirek aitsam, meniñ de jurnalğa birdeme jazbaq oiymda bar.
— Talabyñyz jaman iemes,— dedi säl juasyğan Brissenden.— Jazu oiyñyzda bolar, biraq qaiyry bolmas. Būğan deiin sätsizdikke ūşyrap kelgeniñizdi tüsinemin, sol üşin de bağalaimyn, syilaimyn. Ne jazyp jürgeniñizdi de bilemin, tipti şyğarmañyzdy oqudyñ keregi joq. Läkin, bir ğana kemşiligiñiz bar, sizge böget bolyp jürgen sol. Tegi, şyğarmañyzdyñ mazmūny tereñ bolar, al jurnaldarğa mūndaidyñ mülde qajeti joq. Olarğa keregi qoqyr-soqyr, keregin artyğymen alyp ta jür biraq, sizden iemes, älbette.
— Qara käsipten meniñ de qaşyp jürgenim joq.
— Joq, kerisinşe...— Brissenden säl kidirdi de, Martiniıñ özin, uqalanğan ieski galstugin, jyltyrap ketken jeñderin, jiegi qyrqylğan manjetterin ötkir, öjet közderimen bir şolyp ötti; sonan köz toqtatyp, omsyraiğan onyñ jüdeu keskinine qarap, biraz otyrdy.— Joq, qara käsip qaita sizden bezim jür, ol boilauyq bolyp alğan, tegi, ūstata qoimas. Beri qara, qymbattym, ieger as ūsynsam, ökpelemeisiz be?
Martin qyzaryp ketkenin sezdi, Brissenden būğan masairap küldi.
— Toq adam as iş degenge ökpelemeidi,— dedi ol.
— Azdyrğyş äzäzil!—dedi qyzarañdap Martin.
— Qarağym-au, jazyğym sūrağanym ba, basqa ne aittym?
— Aityp qarañyz!
— Solai ma? İendeşe meniñ iesebime menimen birge as işuge şaqyramyn.
Brissenden osy sözdi aitty da, restoranğa baratyn yñğai bildirip, ornynan tūrdy.
Yzasy kelgen Martin jūdyryğyn tüidi, qany qyzyp, ieki şekesi duyldady.
— Ataqty jylan obyr keldi! Jylandy tirilei jūtady! Tirilei jūtady!—dedi Brissenden järmeñkedegi balağannyñ jarşylaryna ieliktep.
— Rasynda da, osy tirilei jūtyp jibereiin be?—dedi Martin aurudan äbden jüdegen Brissendenge oqty közimen ata qarap.
— Men biraq tatymaimyn oğan.
— Siz iemes, syltauy is tatymaidy deseñizşi,— dedi Martin şyn yqylasymen külip.— Şynymdy aitsam, siz otyrğyzyp kettiñiz. Meniñ aşyğuym tabiği närse, uialatyn tügi de joq. Körip otyrsyz, ädet-ğūryp degenge, soqyr senimge män bermeimin. Siz şymbaiyma ädeii tie söilegesin, men de teris bağyp, soqyr senimniñ soñyna ierip ketippin.
— İä, şamdanyp qaldyñyz,— dedi Brissenden.
— Şamdanğanym ras, moiyndaimyn onymdy. Adamnyñ bala jasynan qanyna siñgen soqyr senimderi bolady. Jetildim-aq, degenmen keide osylai syr berip qalatynym ras. Ärkimniñ bir älsiz jeri bar, älgi qit ietse, qağanağy jaryla qalady degen söz osydan şyqqan bolar.
— İendi jarylmai ma?
— Jarylmaidy.
— Nyqpysyñ?
— Nyqpyn.
— Olai bolsa, jüriñiz, tamaq işeiik.
— Jüriñiz.
Martip araqqa aqşa tölemek bolyp, qalğan ieki dollaryn şyğara bergende, Brissenden alaqanymen iyğynan sypaiy qağym iedi, qaitadan qaltasyna sala qoidy.
Otyz iekinşi tarau
Kelesi küni Mariiänyñ üiine tüneugidei syi qonaq kelip, jüregi tağy bir su ietti. Äitse de, būl joly sabyr saqtady, kelgen kisige qonaq üide küte tūryñyz dep, mañğazdyq körsetti.
— Basa-köktep kirip kelgenime qarsy iemessiz be?— dedi Brissenden.
— Joq, joq, o ne degeniñiz!—dedi Martin qolyn alyp, qatty qysyp, qonağyna bölmesindegi jalğyz oryndyğyn ūsyndy da, özi keruetine otyrdy.— Adresti qaidan bildiñiz?
— Morzdarğa telefon soqqam. Miss Morzdyñ özi keldi. İendi ğana tauyp kelip otyrmyn.
Brissenden qaltasynan kişkene tom aldy.
— Mineki, sizge bir aqynnyñ öleñin äkeldim,— dedi ol kitapty stolğa qoiyp jatyp,— oqyp şyğyñyz. Osyny syilaimyn, alyñyz!—dedi ol dauystap Martinniñ alğysy kelmei qolyn sermegenin körip.— Mağan kitaptyñ keregi joq. Bügin tañerteñ öñeşten tağy qan ketti. Viskiıñiz joq pa? Ärine, joq bolar! Bir minut küte tūryñyz.
Ol ornynan ūşyp tūryp, şyğa jöneldi. Martin Brissendenniñ bir kezde jauyryndy jigit bolğanymen qazir ineliktei bügilip, ieñsesi tüsip ketkenin körip, aiap ketti.
İeki stakan äkelip, stolğa qoidy da, kitapqa üñildi. Genri Vogan Marloudyñ öleñder jinağy ieken.
— Şotland şaraby joq ieken,— dedi Brissenden iesikten kire,— sūrqiiälar amerikan şarabyn ğana satady. Amal joq, bir bötelkesin aldym.
— Men qazir balalardyñ bireuine limon aldyraiyn, şarapty jylytyp jiberip, grog jasaiyq,— dedi Martin — Marlou osyndai kitabyna qanşa aqşa alady ieken?
— İelu dollar şamasy,— dedi Brissenden. — Oğan da şükir. Täuekelşil baspaşy tapqanyna raqymet aitsyn.
— Poeziiämen küneltuge bolmai ma?
Martinniñ dauysynan qatty qynjylğandyq sezildi.
— Ärine, bolmaidy!— Qai aqymaq qazir poeziiämen kün körem dep jür ğoi deisiz. Ony-mūny, joqty-bardy üilestire saluşylar ğana bolmasa. Mäselen, Brius, Virjiniiä Spring nemese Sedjvik siiäqtylar, ras, kemeline kelip otyr. Al nağyz aqyndar... Marloudyñ tamağyn qalai asyrap jürgenin bilesiz be? Pensilvaniiäda oqudan kenje qalğan balalar mektebinde sabaq beredi. Būl düniede mūnan artyq dozaq bar ma? Men tağy ielu jyl ğūmyr berse de barmas iedim. Al qazirgi öleñ jazyp jürgen aqynsymaqtardyñ dümbilezine qarağanda Marloudyñ öleñderi şyny arasynda jatqan lağyl siiäqty. Bizdiñ synşylardyñ ol turaly ne jazyp jürgenin bilesiz be? Osy bilgişsingen sūmyrailardyñ-aq yzasy ötti-au!
— Asyly, jazuşy bolu qolynan kelmei jürgen adam nağyz jazuşy jaily pikir aituğa qūştar keledi ieken,— dedi Martin.— Solardyñ Stivenson turaly aitpağany joq!
— Montany zymiiändar!—dedi Brissenden tistenip.— Bilem olardyñ sylaiyn. Abyz Damendi qorğap, hat jazğany üşin olar ömir boiy Stivensondi ğaibattaumen keledi, baqalşağyna deiin şağyp, kinäsin mysqaldap ölşeumen keledi...
— Jäne özderiniñ tükke tatymaityn toğyşarlyq tūrğysynan bağa beredi,— dedi Martin.
— Dūrys aitasyz. Däl özi! Marloudyñ ieñ jaqsy qasietin silikpege salyp, aramdap, iendi: «Būl itke adam jete me!» dep arqasynan qaqqan bolady. Tfu! Riçard Rilf olar turaly öler aldynda «ala qūiryq sauysqan»,— dep beker aitpağan ğoi.
— İä, olar tauyqşa jūldyz tozañyn şoqymaq bolady,— dedi Martin kijinip,— nietteri danyşpan adamnyñ qūiryqty jūldyzdai ağyp bara jatqan oi-qiiälyn ūstai alu. Men osy synşylar jaiynda, dälirek aitsaq, retsenzentter turaly maqala da jazyp iedim.
— Käne, äkeliñizşi köreiin!
Martin stol astynda jatqan «Jūldyz tozañynyñ» bir danasyn alyp berdi. Brissenden ala sala oqydy, äueli pysqyryndy, sosyn qoldaryn üikeledi, tüşirkendi, tipti, işip otyrğan grogin ūmytyp ketti.
— Sol jūldyz tozañynyñ jarqynşağy öziñiz iekensiz ğoi mynau kökireginde közi joq iergejeililerdiñ ieline ūşyp kelgen!—dedi aiqailap Brissenden maqalany oqyp bitkesin.— Birinşi jibergen jurnalyñyz maqalany, älbette, qūşaqtai jyğylğan şyğar?
Martin qoiyn däpterine qarady.
— Būl maqalany qabyldamağan jurnal sany jiyrma jetige jetipti.
Brissenden qarqyldap küle tüsti de, jötel qysyp, bulyğyp qaldy.
— Siz öleñ jazasyz ba,— dedi ol bir kezde qyryldap.— Beriñizşi mağan, oqyp köreiin.
— Biraq mūnda oqymañyz, sizben äñgimeleskim kelip otyr. Öleñimdi bereiin, alyp ketip üiiñizde oqyrsyz.
Brissenden sol küni «Süiispenşilik turaly sonetter» men «Peri jäne meruertti» üiine alyp ketti.
Kelesi küni Martinge is-mis joq:
— Käne, qalğanyn beriñiz,— dedi.
Öleñderin tügel oqyp şyqqannan keiin Martinge: öziñiz nağyz aqyn iekensiz dedi. Baqsa, onyñ özi de öleñ jazady ieken.
Martin de Brissendenniñ öleñderin oqydy, qatty ūnatty, äli künge ieşqaida bastyruğa bermegenin iesitip, tañ qaldy.
— Oba kelsin jurnaldaryñyzğa,— dedi ol myna öleñderdi redaktsiiäğa jiberu kerek qoi degen Martinge.— Sūlulyq sūlulyq üşin. Jurnal turaly oilanyp, basyñyzdy auyrtpai-aq qoiyñyz. Ah, Martin İden! Teñizge, kemeleriñizge qaityp oralsañyz qaitedi, sizge aitar aqylym osy. Mynau qalada, najestiñ arasynda ne bar sizge? Sūlulyqty jurnaldarğa qor ietip, kün saiyn dünieden tüñilip, öziñizdi öziñiz qinap qaitesiz! Juyrda bir aitqan söziñiz äli iesimde, qalai iedi? İä... «Adam — tūrlausyz, fani dünieniñ tūraqsyz qonağy». Siz üşin ataq — u, jūrttyñ sözi — dämi joq, tatuy joq botqa. Öitkeni, siz ierekşe jaralğan, ömir qūbylysyna ün qosuşy, airyqşa aqyldy adamsyz. Mūnan bylai jazğandaryñyzdyñ bir jolyn da jurnalğa satpassyz dep senemin. Tek qana sūlulyqqa qyzmet ietpek kerek. Soğan ğana qyzmet ietiñiz! Armanyma jetsem deisiz be. Qarağym-au, qandai arman? Mūnan artyq ne arman kerek! Jetipsiz ğoi tilegiñizge: Stivenson turaly sonetiñiz, meniñşe, Genlidiñ «İelesinen» köp joğary, «Sūlulyq turaly sonetteriñiz», teñiz tolğaulary da tamaşa! Aqyn armany ataq iemes, tvorçestvo quanyşy. Talaspañyz. Ne aityp otyrğanymdy jaqsy bilemin. Öziñiz de tüsinip otyrsyz. Sūlulyq sizge de jara salğan. Ol jazylmaityn jara, iemi joq auru, jürekke sūqqan pyşaq. Jurnaldardy iendi äurelemei-aq qoiyñyz. Maqsatyñyz Sūlulyq bolsyn. Ony aqşağa aiyrbastap keregi ne? Bäribir tük şyqpaidy. Dämetpei-aq qoiyñyz — tamağyñyz isedi. Myñ jyldan beri şyqqan jurnaldyñ bärin qarap şyqsañyz da Kitstyñ bir jolyna tatityn tüiir dünie taba almaisyz. Dañq, altyn degendi mülde ūmytyñyz da, ierteñ teñizge, dünie kezuge şyğyñyz.
— Men dañq üşin iemes, süiispenşilik üşin ieñbektenip jürgen janmyn,— dedi Martin külip.— Sizdiñ jüregiñizde süiispenşilikke oryn joq-au deimin. Men üşin sūlulyq süiispenşiliktiñ qūly.
Brissendenniñ közinen äri aianyş, äri quanyş belgisi körindi.
— Äli jassyñ ğoi, Martin. Ah, sondai jassyz äli! Siz biıkke köterilesiz. Saq bolyñyz — qanatyñyz äli qatqan joq. Küidirip alyp jürmeñiz. Azdap ot şarpyğan ğoi deimin. «Süiispenşilik turaly sonetter» äiel ietegin jyr qylğan... Masqara ğoi būl!
— Joq, ietegiñiz ne, süiispenşilikti jyr ietedi,— dedi Martin tağy da külip.
— Qiiälilardyñ filosofiiäsy būl,— dedi Brissenden qyzarañdap.— Naşa tartyp, özim de qiiäl quyp körgem. Saqtanyñyz! Myna burjuaziiä qalalary tübiñizge jetip jürmesin. İekeumiz alğaş ret tanysatyn tüneugi saudagerlerdiñ tuyn tikken jerin alyp qarañyzşy. Qūdai biledi, sypyryndy tastaityn şūqyrdan da jaman. Adamdy arbamai, azdyrmai qoimaidy. Tūnşyqtyrady. Sol soraqydan joğary tūrğan ne ierkek, ne äiel kördiñiz be? Bäri de ieki aiaqty qaryn siiäqty jäne jai qaryn iemes, ideiä men körkemdikten dämesi bar qaryndar...
Ol kilt toqtap, Martinge qarady. Oiyna birdeme tüse ketkendei nemese äldeneden şoşynyp, tañyrqap qalğandai körindi.
«Süiispenşilik turaly sonetteriñizdi» änebir ierni kezergen ūrğaşy beibaqqa arnap jazğan joqsyz ba?
Sol kezde Martin oñ qolymen alqymynan ala tüsip, silkip-silkip jibergen iedi, Brissendenniñ tisteri saq-saq ietti. Biraq közinen ürei köre almady. Tek tañyrqap, kekete, kemsite külgendei körindi. Martin Brissendendi tösekke qarai iterip jiberdi.
Brissenden köpke deiin ientigin basa almai, ieseñgirep otyrdy. İentigi basylğansyn baryp küldi.
— Apyrai, keudemde özi äreñ jürgen şybynymdy şyğaryp jibere jazdadyñyz ğoi, şyğyp ketkende jaqsylyğyñyzdy ötei almai armanda ketetin iedim,— dedi.
— Soñğy kezde jüikesi qūrğyrym äbden bosap ketipti, qolym qatty tigen joq pa? Tağy da grog äzirlep bereiin,— dedi Martin kinäsin juğysy kelgendei.
— Ah, jas nauan, albyrt ellin!—dedi Brissenden.— İeren küşti iekensiz, biraq qairatyñyzdy bilei almai qalady iekensiz. Nağyz jas qabylansyz ğoi! Jas arystansyz! Jaraidy, jaraidy! Ömir sazaiyñyzdy tarttyrar äli.
— O ne degen söziñiz?—dedi Martin stakan ūsynyp jatyp.— Alyp jiberiñiz, aşu basyñyz.
— Aitaiyn degenim: äielden körersiz äli köresini. Qazir-aq qyr soñyñyzdan qalmai jürgen bolar, iendi öle-ölgenşe osylai maza bermeidi. Men keşe tuğan adam iemespin. Tağy da alqymymnan alyp jürmeñiz, ainalaiyn. Bäribir aitarymdy aitpai tynbaimyn. Ana qyz birinşi ğaşyq bolğan adamyñyz ğoi deimin, tegi. Sonda da Sūlulyq üşin qyz tañdai bilu şart. Sizge burjuaziiä qyzdarynyñ keregi ne? Aulaq jüriñiz olardan, jolamañyz mañaiyna! Otty, därtti, qany ystyq nağyz äiel tauyp alyñyz, «ömirge de, ölimge de küle qaraityn, ğaşyq oty özegin örtegende jan-tänin pida qylatyn» aru tabyñyz. Ömirde mūndai äiel az iemes, mynau burjuaziiänyñ būlañ ösken jany jasyq bişaralary ğūrly olar siz syqyldy ier adamğa nağyz ğaşyq jar bola alady.
— Jany jasyq bişara deisiz be?—dedi aşulanyp, aiğailap Martin.
— İä, solai dedim! Ol qūittaiynan miyna qūiyp tastağan, atam zamannan iel-jūrtqa äbden äigi äldeneni ürjaña qylyp aituyn qoimas, nağyz ömirden at-tonyn ala qaşatyn bolar. Ol sizdi özinşe jaqsy körer de, biraq bärinen tükke tūrmaityn öziniñ moralin artyq sanaidy. Asyly sizge ondai adam iemes, tügel beriletin ūly ğaşyq jar kerek, jan qajaityn sūr küie iemes, köz quantatyn kölbeñdegen qyzyldy-jasyldy köbelek kerek. Soryñyzğa qarai, būl düniede ūzaq tūryp qaldyñyz bar ğoi, äiel ataulydan tūiasyz. Ai, biraq ūzaq tūra almassyz deimin! Teñizge tez oralmasañyz mynau şirip jatqan qalada şatasyp jürip, künderdiñ küni siz de irip-şirip bitesiz ğoi.
— Meili, ne deseñiz de,— dedi Martin, bäribir ügittei almaisyz meni! Ärkimniñ öziniki özine jön, siz ömir körgen adamsyz, meniñ de körgenim az iemes.
Ğaşyqtyqqa, jurnaldarğa, tağy özge tolyp jatqan mäselege būl iekeuiniñ közqarasy bir jerden şyqpağanymen, tegi, olar bastas iedi, tatu iedi. Martin Brissendenge üiir ğana iemes, ietene boldy. Sondyqtan, Brissenden jaida bir sağat şydap otyra almastai Martinniñ tymyrsyq tar bölmesinde iekeui künde kezdesetin boldy.
Brissenden kelgen saiyn bir bötelke viski ala keledi, iekeui restoranğa bara qalsa, sodaly su men şotland şarabyn aldyrady. Aqşany Brissenden töleidi, sonyñ arqasynda Martin būryn körmegen talai tağam tatty, dämi til üiirgen, iısi mūrnyn qytyqtağan şampan şaraby, rein şaraby degenderdi qylğymai jūtty.
Sonda da Brissenden Martin üşin äli jūmbaq, syrt qaramaqqa dünieni tärk ietken adam siiäqty köringenimen jäne auruly adam bolğanymen ol ömir raqatyn bağalai biledi ieken. İä, ras, ol ölimnen qoryqpaidy, adam balasy tirşiliginiñ qai körinisin bolsa da aşy tilimen ajualaidy, mysqyl ietedi, söite tūra ömir qūbylysynyñ aluan qyry men syryn, ūsaq-tüiegine deiin janyndai jaqsy köredi. Ol ömirge öte qūmar, onyñ ärbir dirilin jan-tänimen sezedi, tüşirkenedi, birde ol Martinge: «özim jaralğan osy kosmos tozañynyñ işinde jandy bürşiktei qybyrlağym keledi» degen iedi. Brissenden adamdy ielittiretin naşa, apiyn siiäqty zattardy şegip te, işip te äserin baiqap körgen, būryn jany sezbegen jaña sezimniñ qandai bolatynyn bilu üşin özin-özi äldeneşe azapqa da salğan. Ol şöl basu raqatyn bilemin dep tört kündei su ūrttamai jürgen. Martin onyñ kim iekenin, qaidan kelgen adam iekenin de bile alğan joq. Ol bir ötkeni joq, bolaşağy ierteñ kör qūşyp, üzilgeli tūrğan, al bügin ömir jeligi örtep jürgen jan iedi.
Otyz üşinşi tarau
Martin tarynşylyqtan äli künge deiin arylğan iemes. Qanşama ünemdegenimen ädebi ūsaq-tüiekten tüsken tabysy kündik mūqtajyna da jetpeidi. Aqyry qara kostiumin ösimqorğa tağy tabys ietti de, Minajat küni Morzdardyñ üiine qonaqqa bara almaityn boldy. Būl jaidy iestigen Ruf öte qynjyldy. Martinniñ aiaq astynan täuekelge bel bailauyna qamşy bolğan sebeptiñ biri osy-dy. Ol qyzğa alaşaq bes dollarymdy quyp, «Transkontinental ailyğynyñ» redaktsiiäsyna özim baramyn, aqşa tise kostiumimdi keri alyp, sizdikine tağy kelermin dep ketip qaldy.
İerteñine tañerteñ Mariiädan on tsent qaryz aldy. Brissendennen sūrağanyn artyq körip iedi, ol soñğy künderi iz-tüzsiz joq bop ketken: kelmegenine ieki jūmadai bolğan. Martin ökpeletip aldym ba dep te sasty. Olai oilap, būlai oilap, sebebin bile almai-aq qoidy. On tsent aqşa paromğa kerek iedi. Şyğanaqtyñ arğy betine şyğyp, Market-Strittiñ boiymen kele jatqan Martinniñ iendigi uaiymy üiine jetu boldy. Öitkeni, aqşasyn ala almasa, Oklendke qaitu üşin San-Frantsiskoda on tsent sūrap ala qūiatyn tanysy da joq-ty.
«Transkontinental ailyğynyñ» iesigi aşyq tūr ieken. Bireulerdiñ söilesip jatqan dausyn iestip, Martin tysta tūra qaldy.
— Mäsele onda iemes qoi, mister Ford,— deidi bireu.— (Ford — redaktordyñ familiiäsy iekenin Martin biletūğyn). Töleuge şamañyz kele me, joq pa? Mäsele osynda. Älbette, men qazir qolma-qol aqşalai töleu turaly aityp tūrmyn. Kelesi jyly jurnalyñyzdyñ jağdaiy jaqsara ma, joq pa — onda meniñ şaruam qanşa. Oryndağan jūmystyñ tiısti aqysyn töleñiz. Mağan onan özge ieştemeniñ de keregi joq. Al ieger tügel tölemeseñiz, Mäulet künine arnalğan nomer maşinağa salynbaidy, aitpady demeñiz. Hoş bolyñyz körgenşe. Aqşa tapsañyz — kelersiz.
İesikten bireu şyğa jöneldi. Äldekimge jūdyryğyn saptap, söginip barady. Martin tysta tağy on bes minuttai kidirmek boldy. Olai-būlai jürip, aqyry ömirinde tūñğyş ret redaktsiiänyñ tabaldyryğynan attady. Sylaiy, mūnda vizit kartoçkasy degenniñ qajeti joq siiäqty. Bir bala qalqanyñ ar jağyna baryp, mister Fordty bireu sūrap tūr dedi de, qaita kelip, Martindi redaktordyñ kabinetine iertip apardy. Martinniñ közine ieñ aldymen ierekşe iersi köringen bir jağdai — bölmedegi tärtipsizdik. Sonan keiin ol stol basynda otyrğan samai saqaldy bir jasañ kisini kördi. «Būl qaisy iedi tağy» degendei ol tüiile qaraidy. Beti bülk ietetin iemes. Baspahananyñ adamymen jaña ğana janjaldasqany jadynda da joq.
— Men... men — Martin İdenmin («men sizden bes dollar aqşamdy alaiyn dep keldim» degisi kelgen onyñ).
Biraq, ömirinde birinşi didarlasqan redaktory bolğasyn, salğan jerden qatty ketpeiin dep oilady. Bir ğajaby mister Ford ornynan ūşyp tūryp:
— Apyrau, qoiyñyzşy, şyn aitasyz ba!—dep quanğandai qolyn alyp, silkip-silkip qoidy.— Sizben tanysqanyma öte quanyştymyn, mister İden, syrtyñyzdan qandai kisi ieken dep jüruşi iedim.
Mister Ford bir adym keiin şeginip, Martinniñ iyğynan tüspei jürgen, tozyğy jetken jalğyz kostiumine ieljirei qarady. Ne jöndeuge, ne jamau saluğa kelmei qalğan jaman kostiumniñ, şalbarynyñ qyryn Martin Mariiä Silvanyñ ütigimen şyğarda qatyryp alğan.
— Men sizdi jasamys kisi ğoi dep jüruşi iedim. Astapyralda-au, äñgimeñizdiñ mazmūny sondai tereñ, jazyluy sondai şeber. Nağyz şedevr. Bastapqy üş-tört jolyn oqyğanda-aq anyq şebersiñ ğoi degenmin. Äñgimeñizdi alğaş ret qalai oqyğanymdy aitaiyn ba sizge? Joq! İeñ, äueli qyzmetkerlermen tanystyraiyn.
Mister Ford osylai sambyrlap jürip, Martindi ülken bölmege apardy da, öziniñ orynbasary mister Uaitpen tanystyrdy. Ol bezgegi ūstağan adamnan jaman, qoly mūp-mūzdai, täpeltek, tyriğan aryq bireu ieken.
— Al mynau mister Ends. Mister Ends — bizdiñ is basqaruşymyz.
Martin kisige qarağanda közderi qydyryp ketetin qasqabas bireudiñ qolyn aldy. Ol aqsary saqalyn qauqityp qūia beripti. Özi, tegi, jasamys kisige ūsamaidy. Ädette, äieli jeti aiyn onyñ saqal-mūrtyn qaişymen basyp, jelkesin qyryp berip tūratyn iedi.
Üşeui Martindi qorşap alyp, dabyrlasyp maqtap ala jöneldi. Aitqandary aqyry Martinge äşeiin sözge ainaldyru siiäqty bolyp körindi.
— Biz sizdi redaktsiiäğa nege bas sūqpaidy dep tañ qalyp jüretin iedik!—dedi mister Uait.
— Paromğa aqşam bolmady,— dedi Martin aqşağa mūqtaj iekenin sezdireiin degendei.
«Meniñ qolym qysqa iekenin üstimdegi «bir kierimnen-aq» baiqap tūrğan şyğarsyñdar», dep oilady ol işinen.
Mūnan keiingi aitqan sözderinde Martin nege kelgenin qaita-qaita sezdirumen bolğan. Biraq talantqa tabynuşy myrzalar būl sözin ieleñ qylğan joq. Martin jibergen äñgimelerdiñ özderine, äielderine, tuğan-tuysqandaryna keremet ūnağanyn maiyn tamyzyp qaita-qaita aitumen boldy. Al alaşaq aqşasyn töleu kerek-au dep yqylas bildirgen ieşqaisysy bolğan joq.
— Aitpaqşy, äñgimeñizdi birinşi ret qandai jağdaida oqyğanymdy äli aitpağan iekenmin ğoi sizge,— dedi ökingendei mister Ford.— Poezben Niu-İorktan kele jatyr iedim. Jolşybai Ogdende vagonymyzğa bir gazet qyzmetkeri otyrdy, sol kiside «Transkontinental ailyğynyñ» soñğy nomeri bar ieken.
«Jasağan-au,— dep oilady Martin,— būl sūrqiiä pulman vagonymen seruendep jürgende, meniñ aqy-adal bes dollarymdy ala almai aryp-şarşap jürgenim mynau». Aşu-yza boiyn kernedi. «Transkontinental ailyğynan» körgen zäbiri basynan asyp ketkendei sezindi; ailar boiy sarylyp kütkeni, kembağaldyğy, talai-talai aşyqqany iesine tüsti, keşe ğana tösegine aş jatyp, bügin äli dym syzbağany oiyna keldi. Kekti aşu basyna şapty. Būlar qaraqşy da iemes, ūsaq jölikter! Ötirik uäde berip, äñgimesin tal tüste aldap alğan ieken ğoi. Naisaptar! Jaqsy, jaraidy! Körsetermin äli köresini!
Martin alaşağymdy tügel öndirmei iendi osy redaktsiiädan şyqpaspyn dep iştei özine ant ietti. Bäribir qaltasynda qaita qūiatyn aqşasy joq. Degenmen, biraz sabyr saqtady ol, sonda da qaharly keskinnen mañaiyndağylar seskene bastağan iedi.
Olar maqtauyn onan saiyn üdetti. Mister Ford «Qoñyrau kümbirin» birinşi ret qalai oqyğanyn şūbyrtyp aita jöneldi, mister Ends nemere qaryndasyna būl äñgimeniñ qatty ūnağanyn baiandai kelip, qaryndasym tegin kisi iemes, Alamedede mūğalima dep qoidy.
— Men sizderden aqşamdy alaiyn dep keldim,— dep Martin osy arada tötesinen ketken,— bäriñizge ūnağan äñgimem üşin, sizder basyp şyğarğannan keiin, bes dollar qalamaqy töleuge tiısti iediñizder ğoi.
Mister Ford qazir-aq tölep jiberetin adamnan jaman dereu qaltasyn qarmady da mister Endske qarap, qap, aqşam üide ūmyt qalğan ieken dedi. Mister Ends te oğan qynjyla qarap, jalma-jan şalbarynyñ qaltasyn basa qoidy. Martin onyñ qaltasynda aqşa baryn baiqap qaldy.
— Ättegen-ai,— dedi mister Ends,— jaña ğana baspahanaşyğa barymdy berip qoiyp, qaltamda tük qalmapty. Ärine, kinä özimnen, aqşany molyraq alyp şyğuym kerek ieken ğoi, biraq... älgi baspahanaşy neme osynda oilamağan jerde jetip kelip, merziminen būryn avans bere tūryñyz dep talaqşa jabysqan joq pa.
İekeui de iendi mister Uaitqa qarady. Ol şiñkildep, aşy küldi de iyğyn qaqty. Äiteuir, öziniñ ojdany taza. Ol «Transkontinental ailyğyna» jurnal jūmysyn zertteu üşin kirgen. Zerttep jürgeni negizinen aqşa jağy-dy. «Ailyq» özine jalaqy tölemegeli tört ai bolğan. Sondağy täjiribeden tüsingeni redaktordyñ orynbasaryna aqşa tölegennen de baspahanaşynyñ köñilin tapqan köp artyq.
— Qap, ättegen-ai,— dedi tağy da mister Ford tañdaiyn qağyp, beti şylp ietpesten.— Mister İden, bizge sätsiz küni kelipsiz. Al iendeşe bylai ietelik. İerteñ tañerteñgi poçtamen çegiñizdi jiberelik. İe-ie, mister Ends, mister İdenniñ adresin jazyp alğan bolarsyz.
O, älbette, mister İdenniñ adresi jazuly ieken, küni ierteñ aqşasy sözsiz jiberiledi ieken. Martin aqşa, bank degenderge şorqaq iedi de, ierteñ beretin çegin bügin de bere alatyn şyğar dep tüsindi.
— Sonymen kelistik qoi deimin, mister İden, küni ierteñ öz iesimiñizge çek jiberemiz.
— Mağan aqşa bügin kerek, ierteñ iemes,— dedi Martin tüksiıp.
— Apyrai, qarañyzşy, qaidağy joq qyrsyqtyñ kilige ketuin! Basqa bir küni kelgeniñizde ğoi...— dep kele jatyr iedi mister Ford, mister Ends şyrtetpe adam boluy kerek, kenet onyñ sözin bölip:
— Mister Ford jağdaidy äbden tüsindirdi ğoi sizge,— dedi tikilenip,— men de aityp tūrmyn. İerteñ jiberemiz çegiñizdi.
— Men de tüsindirmedim be sizge,— dedi Martin,— aqşa mağan küni bügin kerek.
Is basqaruşynyñ basyna söilegeni Martinniñ şamyna tiıp qalğan iedi. İendi onan közin alğan joq ol. «Ailyqtyñ» kassasy tap osynyñ şalbarynyñ qaltasynda jürgen bolar dep oilady.
— Ättegen-ai,— dep kele jatyr iedi tağy mister Ford...
Küigelek Ends ketetin yñğai körsetip, jalt būryldy. Sol sätte Martin de şap berip, keñirdeginen ala tüsti, mister Endstiñ aqsary sūlu saqaly selteñ iete qaldy. Martinniñ is basqaruşyny silkilep, farsy ieliniñ kilemindei tozañyn qağyp jatqanyn körgen mister Ford pen mister Uaittyñ zäresi ūşyp ketti.
— Äi, jas talanttyñ ieñbegin jegen közelderim,— dedi Martin üidi basyna köterip,— şyğaryñdar aqşalaryñdy, äitpese, boiyñdağy baryñdy özim silkip tüsiremin jalğyz tsentim qalğanşa!
Sonan keiin sasyp tūrğan körermenderine qarady:
— Jarmasyp jürmeñder mağan... adam tanymastai qylamyn.
Mister Ends qylğyna bastady, aitqanymdy oryndatuğa mūrşa bereiin degendei Martin sausaqtaryn säl bosatty. Sol kezde is basqaruşy qoly qaltyrap, qaltasyn aqtaryp, tört dollar on bes tsent aqşa şyğardy.
— Qaltañdy dūrystap ainaldyr!—dep ämir ietti Martin oğan.
Tağy on tsent tabyldy. Martin qate bolmasyn degendei aqşany ieki ret ieseptedi.
— İendigi kezek sizdiki,— dedi ol mister Fordqa aqyryp.— Äli jetpis bes tsent tolmai tūr!
Mister Ford jalma-jan qaltalaryn qarap, alpys tsent aqşa tapty.
— Jaqsylap qarañyz,— dep jekirdi oğan Martin,— anau kamzoldyñ qaltasynan şyğyp tūrğan nemene?
Jaqsylap-aq qarağanyn körseteiin degendei mister Ford ieki qaltasyn da ainaldyrdy. Qaltasynyñ bireuinen tört būryşty qatyrğy qağaz tüsti. Mister Ford ony qaltasyna qaita salğaly jatyr iedi, Martin:
— O ne? Paromnyñ bileti iemes pe? Äkel beri!—dep aqyrdy.— Būl on tsent tūrady. Hoş, sonymen nebary, biletti qosa ieseptegende, tört dollar toqsan bes tsent boldy. Käneki, tağy bes tsent qosyñdar!
Mister Uaitqa tesile qarap iedi, tämpek djentlmen qūnjyñdap, qaltasynan ala sala nikel aqşa ūsyndy.
— Rahmet bäriñizge de,— dedi Martin ainala qarap,— Hoş-sau bolyñyzdar!
— Tonauşy!— dedi Ends artynan jylanşa ysqyryp. Martin oğan:
— Alatuiaq!— dedi de iesikti tars japty.
Jeñiske jelikken Martinniñ iesine iendi «Peri jäne meruert» degen şyğarmasy üşin «Köbelekten» alaşaq on bes dollary tüse ketti de, sony da ala keteiinşi dep oilady. Biraq «Köbelektiñ» redaktsiiäsynda kileñ bir qyrynğan tazyğyr jastar otyr iekei. Nağyz qaraqşyğa ūsaidy bäri de. Tegi, iel-jūrtty da, özdi-özin de tonap üirengen sūmdar bolu kerek. Martinniñ birsypyra mebeldi qiratqany ras, biraq arpalystyñ aqyr soñynda redaktor (student kezinde atletikadan jülde alğan baluan jigit) is basqaruşynyñ, qūlaqtandyru jinaityn agent pen şveitsardyñ kömegimen aryp-aşyp kelgen qonağy Martindi iesik aldyna şyğaryp saluy azdai, baspaldyryqtan tömen qarai domalatyp jibergen.
— Kelip tūryñyz, mister İdeñ, didaryñyzdy köruge öte qūmarmyz!— dedi olar külip.
Martin de külip, türegeldi ornynan.
— Fu,— dedi ol dybyrlap,— jaraidy, jigit iekensiñder! Transkontinentaldyñ sümelekterinen täuir iekensiñder.
Analar qarqyldap tağy küldi.
— Ädilin aitu kerek qoi, mister İden,— dedi «Köbelektiñ» redaktory,— özge aqyndai iemes, ädisqoi bäle iekensiz. Bra ruleni kimnen üirendiñiz?
— Eh, öziñizge qos nelsondy kim üiretken iedi?— dedi Martin.— Köziñizdiñ asty kögerip şyqpasa mağan sert!
— Sizdiñ de moinyñyz qyşymasa mağan keliñiz,— dedi syzylyp redaktor.— Osynyñ qūrmetine jūtqynşağymyzdy jibitsek qaitedi? Älbette, zaqym bolğan moinyñyzdyñ qūrmetine iemes, tanysqanymyz üşin de.
— Men jeñildim ğoi, aitqanyñyzğa könuge tiıstimin, – dedi Martin.
Sonymen tonauşylar da, tonaluşy da bas qosyp, bir bötelkeni bosatty. Ūrysta kim küşti — sol jeñdi, olai bolsa, «Peri jäne meruert» üşin tiesili on bes dollar «Köbelekte» qalsyn degen mämlege keldi bäri de.
Otyz törtinşi tarau
Artur syrtqy iesik aldynda qaldy da, Ruf Mariiä Silva üiiniñ baspaldağymen jügire basyp, joğary köterildi. Qūlağyna asyğys şyrt-şyrt basqan jazu maşinasynyñ dybysy iestilgen iedi, bölmege kirip barsa, Martin maşina basyp otyr ieken. Ol qoljazbanyñ soñğy betin jazyp bitiruge jaqyndap qalğan ieken. Ruftiñ mūnda arnaiy kelu sebebi Minajat küni Martin qonaqqa bara ma, joq pa, sony bilu-di. Şyğarmanyñ qyzyğymen bolyp otyrğan Martin söileuge de mūrşa bergen joq.
— Oqyp beruge rūqsat ietiñizşi!—dedi ol dabyrlap, basqan betin maşinadan alyp, köşirmelerin aiyryp jatyp.— Būl meniñ soñğy äñgimem. Özge äñgimelerimniñ ieşbirine ūsamaidy. Äldenege jüreksinemin de. Al özime jaqsy siiäqty körinedi. Mineki, töreligiñizge tapsyrdym. Äñgime Gavaiia ömirinen. Aty «Viki-Viki».
Ruf tar, suyq bölmege kirgende tūla boiy titirkenip ketken iedi. Al delebesi qozğan Martinniñ qoldary mūzdai bolsa da, beti gül-gül jainap tūr.
Ruf äñgimeni zer salyp tyñdady. Biraq ūnatpağany keskininen körinip tūr. Oqyp bolğasyn Martin:
— Käne, şynyñyzdy aityñyzşy — ūnady ma, joq pa? — dedi.
— O, özim de bilmei tūrmyn, sizdiñşe, mūny bir jerge bastyruğa bola ma?
— Bolmaidy ğoi deimin. Jurnaldardyñ öresi jete qoimas. Biraq bäri şyn, aqiqat närseler.
— Osy ötpeitin dünieni örşelenip nege jaza beresiz? — dedi Ruf beti-jüziñ bar demei.— Älde siz kün köru üşin, tamaq asyrau üşin jazyp jürgen joqsyz ba?
— İä, kün köru üşin jazyp jürmin. Biraq keiipkerim özimnen küşti bolyp şyqty. Köndire almadym. Ol oqiğa osylai bolsyn, özgeşe bolmasyn, dedi de tūrdy.
— Viki-Vikidiñ sözderi sonşama nege doğal? Qūlaqqa türpidei tiedi. Ärine, redaktorlar äñgimeñizdi qaitaryp jiberse, ökpeleuge däleliñiz joq.
— Qaiteiin, ömirdegi nağyz Viki-Viki tap osylai söileuşi iedi.
— Jaqsy-jamandy aiyra bilmegendiginen solai söileidi-dağy.
— Joq, būl ömirdiñ özi!—dedi Martin jūlyp alğandai.— Būl şyndyq. Aqiqat, ras närse. Men ömirdi būljytpai baiandauğa mindettimin.
Ruf ieşteme aita alğan joq. İekeui de ündemei otyryp qaldy. Martin qyzdy öte jaqsy körgenimen keibir qylyğyn tüsine almauşy iedi, Ruf te ony tüsinip jürgen joq. Öitkeni, Martin Ruftiñ jalpy adam turaly şalağai pikirine üilespeidi.
— «Transkontinental ailyğynan» aqşamdy aldym,— dedi Martin qyzdy keksiz sözge būraiyn dep, redaktsiiä qyzmetkerlerinen tört dollar toqsan tsent aqşa men bir bilet öndirip alğany iesine tüskende qarqyldap külip jiberdi.
— Öte jaqsy! Olai bolsa bizdikine keledi iekensiz ğoi?— dedi quanyp Ruf.— Meniñ bilgeli kelgenimniñ özi de osy.
— Kelgeni qalai? Qaida?
— Bizdiñ üige de, tüski asqa, ierteñ. Aqşa tise kostiumimdi qaityp alam, kelem dep iediñiz ğoi.
— Ol mülde iesimnen şyğyp ketipti,— dedi Martin uialğandai.— Biraq bügin bir kütpegen oqiğa kez bola qaldy... Tañerteñ polismen Mariiänyñ ieki siyry men bir būzauyn aidap äketipti qalanyñ işine jaidyñ dep. Ştraf töleuge aqşasy bolmağan... Ol üşin men töledim. Sonymen «Qoñyrau kümbiri» Mariiänyñ siyryna būiyrdy.
— Olai bolsa, kele almaisyz ba?
Martin mūñaiyp, ieski kostiumine qarap:
— Tegi, bara almaspyn,— dedi.
Kögildir közderine möltildep jas kele qalğan Ruf läm degen joq, būrtiyp azarlai qarady da qoidy.
— Kelesi jyly Minajat künin Delmonikoda nemese Londonda nemese Parijde, tipti, bolmasa özge bir öziñiz qalağan jerde toilatarmyn. Būğan ieşbir kümänim joq.
— Jaqynda gazetterden körip iedim,— dedi Ruf onyñ sözine jauap qaitaru ornyna,— poçtada oryn bosaidy ieken. Sonda birinşi kezekte tūrğan joq pa iediñiz?
Martin şaqyru qağaz alğanyn, biraq barmağanyn aitty.
— Bolaşaqtan ümitim sondai zor, özime sondai senemin,— dedi ol qyz aldynda aqtalaiyn degendei.— Bir jyldan keiin poştabaiyñyzdyñ qandaiynan bolsa on iese artyq aqşa tabatyn bolamyn. Körersiz äli.
— Ah!—dedi de qoidy oğan Ruf. Ornynan tūryp, perçatkasyn kie bastady.— Ketetin uaqytym boldy. Tysta Artur kütip tūr.
Martin qysyp qūşaqtap süidi. Biraq Ruf selqos tūr. Denesi būrynğydai qaltyrağan joq, moinynan aiqara qūşaqtağan joq, ierninen süigen joq.
«Ökpelep ketti-au,— dep oilady Martin, qyzdy şyğaryp salyp, qaityp kele jatqanda.— Nege? Ne üşin? Ärine, polismenniñ bügin tap bola ketui ökinişti-aq, biraq būl kezdeisoq närse ğoi. Būğan ieşkim kinäli iemes». Martin oqiğa özgeşe boluğa tiıs dep oilağan da joq. «Älbette,— dep tüidi ol aqyry.— Azdy-köpti kinäm bar da şyğar, poçtağa barmauym da äntek bolar. Biraq «Viki-Viki» osy qyzğa tübi ūnaidy.
Tu syrtynan bireudiñ kele jatqanyn sezdi. Jalt qarasa, poçta tasityn kisi taianyp qalğan ieken. Martin ädettegisinşe abyrjyp, onyñ qolynan ūzynşalau kelgen ülken-ülken qalyñ konvertterdi aldy. Işinde bir kişkene konvert te jür. Ştampyndağy «Niu-İork barlauşysy» degen jazu közine tüse ketti, biraq konvertti aşqan joq. Tegi, būl materialyñyzdy qabyldamadyq degen hat boluğa tiıs iemes. Öitkeni, «Niu-İork barlauşysyna» ieştemesin jibergen joq-ty. «Mümkin, Martinniñ jüregi dir iete tüsti, mümkin mağan maqala jazuğa zakaz jibergen bolar? Biraq būl siiäqty oryndalmaityn zor ümit aqtalady deuge jüregi daualağan joq.
Aqyry aşyp qarasa, işindegisi resmi, qysqaşa hat bop şyqty. Redaktor myna bir domalaq aryz alğan iedik. Qam jemeñiz. Redaktsiiä domalaq hatqa män bermeidi, dep jazypty.
Hatty äldebireu baspahana ärpimen qoldan jazğan. Öreskel arsyz donos: «Martin İden degen atpen jurnaldarğa äñgime-öleñderin jiberip jürgen adam jazuşy iemes. İeski jurnaldardan ūrlağan äñgimelerdi maşinağa qaita bastyryp, öz atynan toğytyp jürgen bir sūm»,— depti. Konvertte «San-Leandro» ştempeli tūr. Martin soğan qarap, kim jazğanyn bile qoidy. Hattyñ ärbir jolynan Higginbotamnyñ grammatikasy, Higginbotamnyñ qyrşañqy tili, Higginbotamnyñ aram nieti añqyp tūr. Qağazdy sondağy tuysyna jazdyrğanyn da tüsinu qiyn iemes.
Mūnysy nesi dep oilady ol işinen.— Bernard Higginbotamğa ne jazdym sonşama? İä, būl bir öreskel iersi qylyq ieken. Belgili sebebi bar dep te joruğa bolmas. Bir jūmanyñ işinde şyğystağy jurnaldardan tağy on şaqty osyndai hat keldi. Redaktorlardyñ mūnysy adamgerşilik ieken dep oilady Martin. Köpşiligi tanymasa da, tilektestigin bildiripti. Domalaq aryzdan jiırkenetindikteri körinip tūr. Sonymen aqylsyz nemeniñ aram nieti aqtalmağan tärizdi. Qaita redaktorlardyñ Martin iesimine nazaryn audaryp, paidasy tiıp jürmesin äli. Keibir redaktor äñgimesin oqyğanda: ie, ie, mynau älgi domalaq aryzda söz bolatyn Martin İden ieken ğoi demei me. Kim bilgen, şyğarmasyna mūnyñ şarapaty tise de ğajap iemes!
Şamasy osy tūsta bir oqiğa Mariiä Silva aldynda Martinniñ abroiyn airandai tökti. Martin bir küni üige kelse, syrqattanyp qalğan Mariiä jylap otyr ieken; auyr ütikti köteruge şamasy keletin iemes. Martin būl gripp bolyp auyryp qalğan ieken ğoi dep oilady da, Brissenden äkelgen bötelkeniñ tübinde qalğan viskidi işkizip, iendi jatuyñ kerek dedi oğan. Mariiä jatuğa jağdaiym kelmeidi, qalğan kirdi bügin ütiktep, iesine aparyp bermesem, ierteñ balalarym aş qalady dep bolmady.
Sonan keiin Martin qyzyp tūrğan ütikti ala salyp, kiım ütikteitin taqtaiğa jūqa bätes koftany jaia bergende Mariiä jağasyn ūstady (osy oqiğany ol öle-ölgenşe auzynan tastamaityn iedi). Būl osy kvartaldağy sänpaz sylqym Ket Flenagannyñ meiramğa kietin ieñ täuir koftasy-dy. Miss Flenagan koftamdy bügin keşten qaldyra körmeñiz dep zyğyrdy iegip ketken. Onyñ Djon Kollinz deitin ūstamen köñildes iekenin ieldiñ bäri biletūğyn. Mariiänyñ «jaiau-habardan» iestuinşe, bügin keşke sol iekeui Altyn Darbaza bağyna seruenge şyğuğa tiıs. Mariiä koftany büldiredi-au osy dep, bezek qağyp iedi, Martin tyrp ietpeñiz, dep ony stulge otyrğyzyp qoidy. Martinniñ ierkek basymen kir ütiktegenin körip, qatty qairan qalğan Mariiänyñ közi şarasynan şyğyp kete jazdady. On minuttiñ işinde Martin koftany qatyryp, ütiktep te şyğardy jäne önerin asyryp jibergeni sondai, Mariiä astapyraldau, ömiri kiımdi özim de mūndai ädemi ütiktep körgenim joq dep şynyn aitty.
— Ütik ystyğyraq bolğanda, mūnan da tez ülgiretin iedim,— dedi Martin oğan.
Mariiänyñ pikirinşe, ütikti mūnan artyq qyzdyruğa bolmaityn sekildi.
— Al, kirge su bürke bilmeidi iekensiz,— dedi Martin tağy da tek tūrmai,— känekei, qalai bürku kerek iekenin körseteiin. Siz kirdi tez ütiktegiñiz kelse, su bürikken dymqyl kirdi üstine salmaq salyp, biraz bastyryp qoiu kerek.
Martin bazdan baryp jäşik alyp keldi. Oğan qaqpaq jasady. Balalardyñ tapsyruğa jiğan temir-tersegin äkeldi. Su bürikken iş kiımdi jäşikke toltyra salyp, qaqpağyn jauyp, üstinen kileñ temir-tersekpen bastyryp qoidy. Daiyndyq osymenen aiaqtaldy.
— Al iendi beri qarañyz,— dedi de Martin köilegin şeşip tastap, qyzaruğa säl qalğan ütikti ala sala arpalysa kep...
Sonan keiin, Mariiänyñ düiim jūrtqa jyr qylyp aituyna qarağanda, masqara-ai, Martin Mariiäğa jünnen toqylğan būiymdy qalai juu kerek iekenin tüsindiripti-mis.
— Ol aitqan mağan: «Mariiä, siz ülken aqymaq, men sizge üiretemis — osylai kirak». Aqyry qoimai üiretti. On minutta maşina jasady. Maşina bir boçka, ieki taiaq, küpşek.
Būl lekerdi Martin «Qainarbūlaqta» jürgende Djodan körgen. Martin äueli tegermeştiñ küpşegin taiaqqa kigizip, porşen jasady da, taiaqtyñ iekinşi basyna arqan bailap, ony as üidiñ ürliginen ötkizdi. Bir qolyñyzben arqannyñ ūşynan tartsañyz porşen kädimgidei jürip tūrady. Jünnen toqylğan būiymdy böşkege salyp, sol qūralmen sapsuğa da, syğuğa da bolatyn körinedi. Mariiä balasynyñ bireuin körik basuğa üiretkendei maşyqtandyryp aldy da, közin aşty. Ülkenniñ isin qūralmen tittei balağa istettirip qoiğan Martin İdenniñ tapqyrlyğyn aityp jete almady.
Biraq önerimen ieñbegin jeñildetkenimen osynan keiin Mariiä aldynda Martinniñ qadiri ketti. Dardai körip jürgen jigittiñ būrynğy kir juatyn jūmysşy iekenin iestigende, tük bedeli qalğan joq. Kitaptarynyñ da, bylqyldağan jeñil arbağa otyryp kelip jüretin nemese ylği viski bötelkelerin qaldyryp ketetin mañğaz, qadirli qonaqtarynyñ da säni ketti. Baqsa, Martin de özi siiäqty jūmysşy ieken ğoi, iekeui de bir taptyñ adamy ieken ğoi. Pä-äli! Būğan qarağanda Martin özine äri tüsinikti, äri bir taban jaqyn bola bastağandai. Būryn tañyrqatyp jürgen tamaşa syrdyñ iendi siqy ketti.
Martin soñğy kezde tuğandarynan da aulaqtai bastağan. Mister Higginbotamnyñ sätsiz sandyrağynan keiin German Şmidtiñ de külmäni şyğyp qaldy. Martin bir kezde ūsaq öleñ-äñgimelerin bastyryp, şaruasyn tüzegen-di. Birsypyra boryşynan qūtylyp, kostiumi men velosipedin de qaitaryp alğan. Velosipedin azdap jöndeu kerek boldy da, bolaşaq jaqynyna iş tartyp jaqyndasaiyn degen nietpen, ony German Şmidttiñ şeberhanasyna jiberdi.
Sol künniñ keşinde-aq ol velosipedin üiine äkep tastapty. Martin būğan äri tañ qaldy, äri quandy. Şmit te syrttan jaqyn tartyp jür ieken ğoi, velosipedin kezek küttirmei tez jöndep, tipti, üige jetkizip tastağanyn qaraşy, özge şeberhananyñ ieşqaisysy būlai ietpeuşi iedi dep riza bolyp qaldy. Biraq velosipedin jaqsylap qarasa, ieş jerin jöndemepti. Bū qalai dep, şeberhanağa telefon soqqan iedi, German Şmidt-iekeñ salğan jerden: «Qaramdy körmeñiz» dep, qaiyryp tastady.
— German Şmidt myrza,— dedi Martin sabyrly ünmen,— qazir baryp, sirä, qūlağyñyzdy jūlamyn ğoi deimin.
— Olai ieter bolsañyz, politsiiä şaqyrtamyn! Körsetem men sizge köresini, bildiñiz be! Töbeles şyğaram dep oilamañyz, ieşteñe önbeidi onan! Siz siiäqtylar mağan serik iemes. Öitkeni, siz jatyp işer jalqau adamsyz. Bilemin, oiyñyz meni maily işektei ainaldyru ğoi — bolmaidy ol. Merienge üilenedi ieken, būiyrsa, tonauğa men de kiriseiin dep jürsiz-au, tegi. Öitkenşe, adal käsippen nege ainalyspaisyz? A? Käne, aityñyzşy osyny!
IIIyn filosof Martin aşuğa jeñdirmei sabyr saqtap, trubkany ildi de, päli degendei bir ysqyrdy. Alğaşynda būğan külkisi kelgen iedi, keiin jalğyzdyq sezimi jeñip, jabyrqap qaldy.
İeşkim tüsinbeidi, ieşkimi joq, ieşkimge keregi de joq. Bir ğana Brissenden bolmasa. Onyñ da qaida joğalyp ketkenin qūdai bilsin.
Martin azyq köterip, ovoş dükeninen şyqqanda qas qaraia bastağan. Būryşta tramvaidan tüse qalğan ūzyn boily, aşañ deneli bireu közine ottai ūşyrady. Quanğannan jüregi alyp ūşty. Bül Brissenden iedi, terezeden tüsken şam jaryğymen Martin onyñ qaltalary qampaiyp tūrğanyn kördi. Baqsa bir qaltasyndağy kitap, bir qaltasyndağysy bötelke ieken.
Otyz besinşi tarau
Brissenden köpten beri kele almai ketkenin aitqan joq. Martin sebebin sūrağan joq. Aldyna buy būrqyrağan grog qoiyp, Martin dosynyñ quqyl, jüdeu keskinine jaqsy közimen soñyrqai qarap otyrdy.
— Men de qol qusyryp, qarap otyrmadym,— dedi Brissenden, Martin soñğy künderi ne jazğanyn baiandap bergennen keiin.
Ol qaltasynan qoljazba alyp, Martinge ūsyndy, Martin şyğarmanyñ atyn köre sala dosyna añqiyp qarap qaldy.
— İä, iä,— dedi külimdep Brissenden,— şirkin, aty at-aq iemes pe? «Fani dünie»... Būl sözdi men äuelbasta sizden iestidim. İesiñizde me, bir küni adam turaly äñgimelei kelip, ony «tūrlausyz fani dünieniñ tūraqsyz qonağy» degeniñiz, adam balasy da jandy materiiä ğana, kün äleminen öz ornymdy tabamyn dep tyrbañdağan balğyn bürşik dep iediñiz ğoi. Osy sözder köpten beri kökeiimnen ketpei qoidy. Onan arylu üşin tügeldei poema jazuyma tura keldi. Käne, oqyp jiberip, pikiriñizdi aityñyzşy.
Martin oqydy. İeligip, ientelep, bir qyzardy, bir bozardy. Şirkin, körkem şyğarmanyñ şūraiy ieken. İeger aqyl-oidyñ ärbir näzik qūbylysyna qolaily söz tabudy mazmūnnyñ türge ienui dep tüsinsek, myna poemany tür saltanaty deuge bolar ma iedi. Aqynnyñ sözin şeber qiystyruyna qatty süisingen Martinniñ közinen ystyq jas keldi. Būl alty jüz nemese jeti jüz auyz öleñnen tūratyn ūzaq poema ieken. Oğaş, tañğajaiyp tamaşa, üreili dünie. Mūndai şyğarma jazu aqylğa syimaityn, mümkin iemes is siiäqty. Biraq onyñ aqqa qaramen jazyluy haq. Mūnda şeksiz-şetsiz keñistik äleminen ötip, sonau ieñ alystağy künder şeñberine jetsem-au deitin izdenuşi öjet adam balasynyñ armany söz bolady. Būl älsiz jüregi äreñ soğyp jatqan, äli tiri, biraq öleşek bendeniñ basynda alasūrğan iesalañ qiiäl. Poemanyñ saltanatty saryny men birkelki yrğağynan planetalardyñ gürili, älem şeñberinde tüiisken aqpa jūldyzdardyñ satyry, otty būlttardyñ jaiqyn jaryğy tüsken sonau qarañğy älem şyñyrauynda soqtyğysyp jatqan jūldyzdardyñ dürsili iestilgendei bolady. Älek bolğan älem düniesiniñ jan türşigerlik gürsili işinde adam balasynyñ syñsyğan jalynyşty baiau yzyñy da qūlaqqa sezilgendei.
— Mūndai şyğarmany äli ieşkim jazyp körgen joq,— dedi Martin söileuge tili kelgen bir mezette.— Būl mültiksiz jazylğan keremet dünie! Keremet! Meni müldem iesimnen tandyryp jiberdi! Mynau mäñgi-baqi kökeiimnen keter iemes. Aqyly jetpeitin jailardy tüsinemin dep äurelengen adamnyñ yzyñdağan üni qūlağymnan keter iemes! Mağan ol ökirgen pilder men aqyrğan arystandardyñ arasynda ölgeli jatqan masanyñ yzyñy siiäqty iestiledi. Biraq onyñ yzyñynan düniege toiymsyz qūmary da sezilgendei. Meniñ sözderim tym iersi bolsa ğajap iemes. Biraq mynau poemañyz meni terbep, tebirentip äketui ras. Siz... tipti, ne derge de bilmei otyrmyn, siz danyşpan adamsyz. Aityñyzşy, qalai jazdyñyz? Qolyñyzdan osy qalai ğana keldi!
Qyzyl sözdiñ qyzyğyna tüsip ketken Martin tynys qaiyrğaly säl kidirdi.
— Men iendi jazudy qoidym. Meniki jazu iemes, şatpaq. Şeberlikti sizden kördim. Siz danyşpansyz! Joq, danyşpannan da joğarysyz! Mynau qiiäli qiiäldan tuğan şyndyq, şyndyqtyñ asyly. Dogmatik, tüsinesiz be? Sizdiñ söziñizdi ğylym da bekerge şyğara almaq iemes. Būl säuegeidiñ auzynan şyqqan aqiqat. Öleñniñ qūdireti küşti yrğağy ğaryş tüneginen somdap qūiyp şyğarğan sūlulyq, danalyq, danyşpandyq. Mūnan artyq ne aitaiyn! Men jeñildim, jermen-jeksen boldym! Joq, tağy bir auyz sözim bar: poemañyzdy jurnaldardyñ birine bastyruğa rūqsat ietiñiz.
Brissenden qarqyldap küldi.
— Qoi, bükil hristian düniesinen mūny basatyn jurnal tabyla qoimas! Ony öziñiz de jaqsy bilesiz!
— Joq! Qaita düniede būl poemağa jarmasa ketpeitin jurnal joq dep oilaimyn. Mūndai tuyndy düniege jüz jylda bir keledi. Būl kündik, jyldyq poema iemes. Zamana poemasy.
— Öidöit degen!
— Qyljaqty qoiyñyz!— dedi Martin.— Redaktordyñ bäri birdei topas iemes. Būğan közim jetti. «Fani dünieni» biri almasa, iekinşisi alady. Bästesesiz be?
— Bästese almaimyn, sebebi bar,— dedi Brissenden säl kidirip:— būl poema meniñ jazğandarymnyñ işindegi ieñ täuiri, ömirmen aqyrğy aryzdasuym — dedi.— Mūny jaqsy bilemin. Maqtanuğa da, aldynda bas iiüge de tūrarlyqtai poema. Äiteuir, özim ony viskiden de artyq köremin. Jas şağymda, adamnyñ arman añsap, oilağan maqsatyma jetemin dep talpynatyn kezinde, ömirden kütken ümitim iedi būl. Mūratyma bir aiağym jerde, bir aiağym körde tūrğanda jetkendeimin. Söitken düniemdi doñyzdarğa qor ietkim kelmeidi! Joq, bäs tigispeimin! Būl meniki! Özegimdi jaryp şyqqan tuyndym. Ony tek sizge ğana körsete alamyn.
— Özge düniemdi de oilasañyzşy,— dedi Martin.— Sūlulyqtyñ maqsaty — süisindiru, quantu iemes pe!
— Olai bolsa, meni quantsyn, özimdi süisindirsin.
— Özimşil bolmañyz!
— Joq, men özimşil iemespin,— dedi Brissenden aitar sözin aitpai jatyp, auzy tūşyğandai iezu tartyp.— Men aş doñyzdai köpşilmin.
Martin olai aityp, būlai aityp, köndire almady. Brissendenniñ jurnaldardy jek körui bir betkeilik, qisynsyz kejirlik, Efes Dianasynyñ hramyn örtegen Gerostrattyñ äreketinen de öreskel is, degendi de aitty. Brissenden grogin ūrttap qoiyp, sizdiki jön degendei basyn izep, otyra berdi. Ol redaktor ataulyny ölerdei jek köredi ieken, olardy tildegende Martinnen asyryp jiberedi.
— Poemamdy maşinağa köşirip basyp beriñizşi,— dedi ol,— sizden artyq mūny ieşkim basa almaidy. Läkin, bir paidaly keñes aitaiyn.— Brissenden qaltasynan qalyñ qoljazba suyryp aldy.— Mynau «Kün masqara boldyñyz». Üş ret oqyp şyqtym! Şyğarmağa osynan artyq maqtau bola ma? «Fani dünieni» jer-kökke syiğyzbağannan keiin meniñ ündemeuim kerek iedi. Sonda da aitpai bolmas: «Kün masqara boldyny» bastyrsañyz ülken şu köteriledi, talas tuady, atağyñyz jaiylady.
Martin qarqyldap küldi.
— Jurnaldardyñ birine jiber deisiz be?
— Joq, bastyrğyñyz kelse, olai jasamañyz. Äueli iri baspalardyñ birine ūsynyp köriñiz. Qiiäly ne mas bolğan bir retsenzent oqyp şyğyp, maqūl körmes pe ieken. Kitapty köp oqyğanyñyz körinip tūr! Sonyñ bäri Martin İdenniñ miynda qorytylyp, «Kün masqara boldy» arqyly qalypqa qaita qūiylypty. Künderdiñ küninde Martin İdenniñ dañqy şyğaşaq. Sonda onyñ atağyna qosqan myna dünieniñ ülesi az bolmasqa kerek. Bastyruşy izdeñiz. Neğūrlym tez tapsañyz, solğūrlym jaqsy!
Brissenden sol küni ūzaq otyryp qalğan. Martin ony tramvaiğa şyğaryp salğan iedi. Vagonğa kirip bara jatyp, Brissenden dosynyñ qolyna bükteuli bir qağaz qystyrdy da:
— Ala tūryñyz mynany, bügin säti tüsip, atjarysta aqşa ūtqan iedim,— dedi.
Qoñyrau soğyldy. Tramvai jürip ketti. Tañ-tamaşa qalğan Martin qağazdy ūstağan qalpynda qala berdi. Üiine kelgesin, aşyp qarasa, jüz dollarlyq banki bileti ieken.
Martin aqşany arlanbai jūmsai berdi. Dosynyñ somaly iekeni özine aian. Köp ūzamai qaryzyn qaitaram ğoi dep te oilady. Kelesi küni tañerteñ ol boryşynyñ bärinen qūtyldy, Mariiänyñ päter aqysyn üş ai būryn tölep qoidy. Zaqyletke bergen närselerin tügel qaityp aldy. Merienniñ ūzatu toiyna arnap jasau satyp aldy, Ruf pen Gertrudağa Mäulet küni beretin syilyğyn satyp alyp qoidy. Silvanyñ bütkil semiasyn iertip, Oklendke alyp bardy, uädesin (ras, bir jyl keşikkenimen) oryndady. Mariiäğa da, balalaryna da başmaq satyp äperdi. Balalardy oiynşyq pen tättige qaryq qyldy.
Bäri şūbyryp tağam satatyn dükenge kirip barsa, Ruf pen şeşesi iekeui sonda tūr ieken. Missis Morz uialğannan jerge kirip kete jazdady. Ruf te ne qylaryn bilmei sasyp qaldy. Ruf ärqaşanda syrttai ädep saqtağandy ūnatatyn. Martinniñ öñşeñ alba-jūlba portugaldardy äspettep jürgenin jaratpai qaldy. Mūnysy namysynyñ joqtyğy, özin-özi qadirlemegeni dep oilady. İeñ, jamany būl oqiğa Martinniñ öz ortasynan joğary köterile almaityndyğyna dälel dep ūiğardy. Bir jigittiñ basyna būl uiat ta az iemes. Martinniñ osy qylyğyn jūrt aldynda, Ruftiñ bastas adamdary aldynda maqtan ietuiniñ jöni joq iedi. Ruf pen Martinniñ söz bailasy qūpiiä saqtalğanymen, sybys ielge äldeqaşan tarap ketken ğoi. Sondyqtan tağam satatyn dükenge sol küni äldeqalai kele qalğan Ruftiñ tanystary atastyryp qoiğan qyzdyñ äldekimniñ arasynda jürgenine tañyrqasty. Öz ortasynyñ ierketotaiy Ruf Martinniñ darqan minezin dūrys tüsingen joq. Qaita mūny masqara dep ūqty. Sol küni Morzdardyñ üiine barğanda Ruftiñ būlan-talan bolyp otyrğanyn körip, Martin ädeii alyp kelgen syilyğyn ūsynuğa da bata almady. Qyzdyñ köz jasyn, aşu men yzağa töze almai jylağanyn birinşi körui iedi. Qatty qynjylyp, ne üşin iekenin bilmese de, işinen özin-özi haiuansyñ dep qoidy. Özi siiäqty kedei-kepşikti boiyna ar sanau Martinniñ oiynda da joq-ty. Sondyqtan Mariiä Silvanyñ balalaryna paiğambar tuğan küni syilyq äperip, sorlyny bir quantsa, Ruftiñ adamgerşiligine nūqsan keledi dep oilağan joq. Biraq ol Ruftiñ ökpesi men bazynasyn öz auyzynan iestip, keşirim ietuge äzir iedi jäne osynyñ bäri äiel balasynyñ, sonyñ işinde ieñ asyl degen äieldiñ de sabyrsyzdyğynyñ saldary şyğar dep juyp-şaiuğa daiyn bolatyn.
Otyz altynşy tarau
— Jüriñiz, men sizge «nağyz adamdardy» körseteiin,— dedi Brissenden Martinge bir küni ianvar aiynyñ işinde.
Būl oi oğan iekeui San-Frantsiskodan tüski tamaq işip, Oklendtiñ paromyna iendi ğana otyrğaly tūrğanda kelgen. Osy sözdi aitty da Brissenden jalt būrylyp, plaşynyñ ietegi delegeilenip, qalağa qarai tartty. İere būrylğan Martin oğan äreñ ilesip keledi. Jolda Brissenden syrtyna tal toqyğan qūty ydysqa qūiuly ieki gallon ieski portvein satyp aldy da, Mişen-stritke baratyn tramvaiğa otyrdy. Sol tramvaiğa birneşe bötelke viski öñgergen Martin de mindi. «Meni qazir Ruf körse, ne der iedi» degen oi sap iete tüsti oğan, biraq qazir onyñ iesil-derti «nağyz adamdarda».
— Mümkin, bügin üiinde ieşkim bolmas,— dedi Brissenden iekeui tramvaidan tüsip, Market-stritten oñtüstikke qarai aiyrylatyn jūmysşy kvartalynyñ bir qarañğy oramyna būrylğansyn.— Olai bolsa bügin köpten izdegeniñizdi köre almaisyz!
— Ol ne?
— Jañağy nağyz aqyldy adamdardy aitamyp. İekeuimiz tūñğyş kezdesetin şaraphanadağy jaman saudagerler sekildi qu myljyñ iemes būlar. Siz kitapqa köp üñilip, jalğyzdyq zaryn talai tartqan jansyz ğoi! Men sizdi solarmen tanystyraiyn, öziñiz syqyldy olar da kitapqa köp qarağan kisiler. Mūnan bylai jalğyzsyramaityn bolasyz.
— Olardyñ ūzaq talas söziniñ mağan qajeti şamaly,— dedi Brissenden bir kvartal ötkesin,— jalpy kitabi filosofiiäny suqanym süimeidi. Biraq būl kisiler burjuaziiälyq doñyzdar iemes, nağyz ziiälylar! Saq bolyñyz, ne turaly söilemesin, basyñyzdy ainaldyryp äketedi!
— Norton bügin üiinde şyğar,— dedi ol azdan keiin, ökpesi qabynyp, alqynyp. Qolyndağy portveiindi Martin alğysy kelip iedi, bermedi,— Norton — idealist. Garvard universitetin bitirgen! Öte zerek adam! İdealizm aqyry filosofiiälyq anarhizmge kiliktirip, semiasy özinen bezip ketipti. Äkesi — temir jol kompaniesiniñ prezidenti, asqan bai millioner, balasy — aiyna jiyrma bes dollar jalaqy üşin anarhistik jurnalğa redaktor bolyp, Friskoda işer asqa jarymai jürgen siqy mynau.
Martin San-Frantsiskony, äsirese, qalanyñ būl jağyn jaqsy bilmeuşi iedi, Brissendenniñ qaida bastap kele jatqanyn tüsinbedi.
— Mağan ol kisiler haqynda tolyğyraq aitsañyz, bilgim keledi, qandai adamdar, qalai kün körip jür, qaidan kelgen?
— Gamiltondy kezdestirsek jaqsy bolar iedi,— dedi Brissenden solyğyn basu üşin säl kidirip.— Onyñ familiiäsy qos sözden tūrady: Straun-Gamilton. Özi oñtüstikte tūratyn baiyrğy semiadan şyqqan, tabiğatynda kezbe, meilinşe jalqau adam. Osynda bir kooperativte aptasyna alty dollar alyp, jūmys isteidi. Dūrysy, jūmysqa iendi kireiin dep jür. Kejegesi keri tartqan kezbeniñ özi! San-Frantsiskoğa da sol kezbelikpen kelip şyqqan bolu kerek. Birde ol kün ūzyn as-su tatpastan parkte skamiada otyrdy da qoidy. Meniñ qasyma ierip jüriñiz, restoranğa baryp tamaq işeiik, osy aradan ieki-aq kvartal jerde, dep iedim, «äurelenip qaitemiz, dostym. Onan da bir paşke papiros alyp beriñiz» dedi. Ol da öziñiz siiäqty spenserşil iedi. Keiin Kreis ony materialistik monizm jolyna tüsiripti. Özin monizm turaly söiletu kerek. Norton da monist. Biraq onyki idealistik monizm. Nortonnyñ Gamilton, Kreis iekeuimen talasy-aq bitpeidi.
— Kreis degeniñiz kim?
— Qazir sonyñ üiine kiremiz. Būryn professor bolğan... Universitetten quylğan, osy kezde jiı kezdesetin jait qoi būl. Aqyldy, ötkir tildi adam. Käkir-şükir käsippen küneltedi. Köşede jük tasuşy da boldy. Yrym-jyrymdy bilmeitin birbetkeileu. Öliktiñ kebinin şeşip aludan da taiynbaidy. Burjuadan aiyrmasy — ūrlyğyn aityp isteidi, montanysyp, özin-özi aldamaidy. Ol Nitsşe, Şopengauer, Kant turaly da ierkin söilei beretin kisi. Al ūstağan joly monizm. Öziniñ zaiyby Meridi de monizmdei madaqtamas. Täñirisi — Gekkel. Şamyna tigiñiz kelse — Gekkeldi jamandañyz. Mineki, kelip te qaldyq.
Brisseden joğary köterilmei tūryp, ientigin basaiyn degendei, qolyndağy qūtylaryn basqyşqa qoidy. Üi ädette būryşta tūratyn ieki etaj, astynda salony men azyq-tülik dükeni bar köp üilerdiñ biri ieken.
— Bäri bir jerde, iekinşi etajda tūrady,— dedi Brissenden.— Kreistiñ ğana ieki bölmesi bar. Jüriñiz!
Joğaryda jaryq joq. Brissenden qarañğyda üi iesindei ierkin jürip keledi. Bir sätte säl kidirip, Martinge:
— Stivens degen bireu bar, teosof,— dedi. — Qyzyp alsa, iegesken kisisin jeñbei qoimaidy. Jaqynda restoranda ydys juuğa ornalasypty. Jaqsy sigarany janyndai köredi. Meşkei bazarynan on tsentke tamaq işip, ielu tsentke sigara satyp alatyn traşyñnyñ özi. Soğan kerek bola ma dep ieki sigara ala şyqtym. Mūnda tağy bir avstriiälyq tūrady, familiiäsy Parri, statistik. Özin sport jönindegi jandy entsiklopediiä deuge bolady. Paragvai ieli bir myñ toğyz jüz üşinşi jyly ieginnen qanşa önim aldy, nemese Angliiä bir myñ segiz jüz toqsanyşy jyly Qytaiğa qanşa kenep şyğardy nemese Battling-Nelsondy jeñgen Djimmi Braittyñ salmağy qanşa iedi nemese Qūrama Ştattarda bir myñ segiz jüz alpys segizinşi jyly orta salmaqtan çempion atağyn alğan kim iedi dep sūrastyrsañyz avtomattan tez jauap alasyz. Endi degen bir kisi bar, tas qalauşy — ne närse jaily bolmasyn özinşe pikir aityp otyratyn adam, şahmat oiynyn öte jaqsy biledi. Garri degen bir naubaişy da tūrady osynda, baryp tūrğan sotsialist, käsipodaq qairatkeri. Aspazşylar men daiaşylar iereuili iesiñizde me? Sony ūiymdastyrğan Gamilton. Kreistiñ bölmesinde otyryp, odaq qūrğan, iereuildiñ josparyn jasağan. Osynyñ bärin ol iermek üşin istepti. Artynan jalqaulyğy ūstap, odaq jūmysyna qatyspai ketedi. Qalasa, äldeqaşan körnekti orynda otyratyn adam. Ne şara, mümkinşiligi zor bola tūrsa da, jalqaulyğy jelkesinen tartyp, jibermeidi.
Brissenden qarañğyda jürip keledi. Bir kezde tabaldyryqtan jyltyrağan jaryq körindi. İesik qağyldy, äldekim: «Kiriñiz!» dedi. Būlar üige kirdi. Martin baryp, Kreistiñ qolyn alyp amandasty. Ajarly, tisi marjandai tizilgen, qara mūrtty, ülken qara közdi, qara tory kisi ieken. Aqqūbaşa kelgen jas Meri kişkene bölmede ydys juyp jatty. Ol būlardyñ as pisiretin, äri as işeten bölmesi bolsa kerek. Birinşi bölme özderi jatatyn jäne qonaq kütetin jailary siiäqty. Bölmeniñ o şeti men bū şetine jip kerip, kir jaiyp qoiypty. Martin qapelimde būryşta äñgimelesip otyrğan bögde ieki kisini baiqağan joq-ty. Brissenden men onyñ qolyndağy qūtylaryn körgende, üidegiler sambyrlap, quanyp qaldy. Martin tanysa kele jañağy būryşta otyrğandar Endi men Parri iekenin bildi. Parri keşe bolğan boks oiynyn äñgimelep otyr ieken. Martin de qūlağyn sala qoidy. Brissenden asyğyp-üsigip, bötelkelerdiñ auzyn aşyp, punş jasauğa kiristi. Brissenden «şaqyryñyz bärin» degen iedi, Endi basqalaryna habar bergeli üiden şyğyp ketti.
— Jolymyz boldy, bäri de ornynda ieken,— dep Brissenden Martinge sybyr ietti.— Mynau otyrğan Norton men Gamilton. Jüriñiz, tanystyraiyn. Stivens äzir körinbeidi. Men monizm turaly söz qozğap, būlardyñ delebesin qozdyraiyn.
Ädepkide äñgime onşama qyza qoimasa da, būlardyñ aqyldy, alğyr adamdar iekeni sezile bastady. Ärqaisysynyñ özindik pikiri bar. Sözderinde qaişylyq ta joq iemes, biraq äzil-mysqylyn aralastyra söilegenimen ūşqary pikir aitylğan joq. Martin olardyñ (ne turaly söilese de) ğylymnan zor habardar iekenin jäne ömir men qoğam turaly özderiniñ tūjyrymdy aiqyn pikiri barlyğyn añğardy. Bäri de ielge resim bolğan daiyn pikirdi qaitalamaityn, qaita qajetti jerinde qasqaiyp tūryp, qarsy pikir aita alatyn, pasyqtyqqa baspaityn qaisarlar tärizdi. Morzdardyñ üiinde Martin mūndağydai tynysy keñ, talğamy men taqyryby bai söz iestip körgen iemes. Düniede būlardyñ talqysyna tüspeitin köp joq siiäqty. Äñgime birese missis Hemfri Uordtyñ soñğy kitabynan bastalyp, aiağy Şoudyñ jaña komediiäsyna ūlasyp ketedi nemese dramanyñ bolaşağy jaily söz Mensfild turaly iestelikterge jalğasady. Olar tañerteñgi gazetterdiñ bas maqalalaryn ne maqtaidy, ne mysqyldaidy. Jaña Zelandiiä jūmysşylarynyñ ahualyn, Genri Djeims pen Brender Metiuzdi söz ietedi. Germaniiänyñ Qiyr Şyğystağy saiasaty turaly jäne qoñyr näsildi halyqtardyñ qaupi deitinniñ ekonomikalyq zardaby jaily pikir aitylady, Germaniiädağy sailau haqynda jäne Bebeldiñ soñğy sözi jöninde söz talastyrady. Birese jergilikti saiasatty, sotsialistik partiiä basşylarynyñ arasyndağy alauyzdyqty, port jükşileriniñ iereuiline türtki bolğan sebepterdi talqylap ketedi.
Martin olardyñ ne turasynan bolsa da airyqşa habardar iekenine tañ-tamaşa. Gazette ieşuaqytta jazylmaityn jaittar, nendei bir istiñ astarynda qandai syr jatyr, ol oqiğa kimniñ dümpuimen osylai bolyp otyr — osynyñ bärin sairatyp soğyp beredi. Äñgimege ara-tūra Meri de aralasyp ketedi. Martin özi tanityn äielder arasynan aqyly men bilimi oğan para-par keletin ieşkimdi taba almai, tañyrqap otyrdy.
Būlar Suinbern men Rossettidi äñgimelei kelip, frantsuz ädebietine köşken. Sol kezde Meri sözdi Martinniñ qaperinde joq bir sonyğa qarai būryp äketti. Añyryp qalğan Martin reti kelgen bir sätte «Kün masqara boldynyñ» özegi tärizdi özine qanyq bir däleldi aldyna kese-köledeneñ tartyp, sözden äreñ toqtatty.
Bölmege tağy birneşe kisi keldi, üi işi temeki tütininen kökala tūman. Mine, osy tūsta Brissenden qyzu aitysty bastamaqqa bel bailady.
— Aramyzda öner tapsam, önege körsem degen jauqazyndai bir jigit otyr, Kreis,— dedi ol,— albyrt jas Gerbert Spenserdi pir tūtady. Käne, şamañyz kelse osyny Gekkeldiñ jolyna tüsirip köriñizşi!
Kreis denesinen elektr toğy ötkendei dür silkindi. Norton Martinge qarap, saspa jigitim, qasyñda qol ūşyn beretin men otyrmyn degendei jymiyp qoidy.
Kreis qapiiäda Martinge tarpa bas salğan. Biraq Norton oqtyn-oqtyn qiiäñqy söz tastap, aiağynan şaluyn qoimady da, aqyry Kreis iekeui nağyz jekpe-jekke köşti. Olardyñ sözin ūiyp tyñdap otyrğan Martin öz qūlağyna özi senbedi. Oğan osynyñ bäri tüsimde iemes, öñimde boluy mümkin be jäne bir ieleuli orynda da iemes, mynau Market-strittiñ oñtüstigi sekildi jūmysşy kvartalynda boluğa yqtimal ma degen oi keldi. Baiağydan beri oqyğan kitaptaryna jan bitip, bügin tilge kelse bolar ma. İeki şeşen ieleurep, qyzyna-qyzyna söileidi, keibir kisiniñ aşulansa, ne araq işse delebesi qozyp ketetini bar ğoi. Al būl iekeuin pikir talasy — aqyl jarysy ğana arqalandyratyn tärizdi. Būlardiki Kant pen Spenser syqyldy mifologiiälyq pirler taratqan semik, jazba filosofiiä iemes, jandy filosofiiä, aituşynyñ qany men tänine siñgen, sonyñ sözi arqyly lebizi anyq iestiletin tiri filosofiiä. Özgeleri de birte-birte sözge aralasyp nemese temeki tartyp, äñgime tyñdap otyrysty.
Martin ieşuaqytta idealizmmen şūğyldanyp körgen iemes. Nortonnyñ aituyna qarağanda ol bir jañalyq syqyldy. Äitse de Martinge dausyz siiäqty köringen logika Kreis pen Gamiltonğa ieşqandai äser ietpeidi. Qaita olar Nortondy siz metafiziksiz dep äjua qylady. Norton joq, men iemes, özderiñiz metafiziksizder dep olardy keketedi.
«Fenomen», «noumen» degen sözder qaita-qaita aitylyp jatty. Kreis pen Gamilton Nortonğa siz sanany sananyñ özimen tüsindirmek bolasyz dep kinä tağady. Al Norton bolsa sizder jalañ sözdi qaqpaqyl qylasyzdar, ieşbir fakty keltirmesten, ūğymğa ğana arqa süiep, tūjyrym aitasyzdar dep olardyñ özin aiyptaidy. Anau iekeui būğan būrqan-talqan bolady. Öitkeni, olardyñ negizgi printsipi de äueli faktydan bastap, sol faktyğa laiyqty iesim tabu.
Norton Kanttyñ qiyn-qiyn qisyndaryna tüsip ketken şaqta, Kreis oğan: ieski mektepten tärbie alğan ärbir abzal nemis filosofynyñ jany özi ölse Oksfordqa barady ieken dep qoidy. Norton Gamilton aita beretin şarttylyq zañyn söz ietken kezde, anau iekeui biz de osy zañğa süienip otyramyz dep şyğa keldi. Martin ieki tizesin qūşaqtağan qalpynda, qaltyrai tyñdap otyr. Nortan Spenserdiñ jolyn berik ūstağan kisi iemes ieken, äñgime üstinde Martinmen de pikiri jaraspai talasyp qalyp otyrdy.
— Sizder äli künge deiin ieşkimniñ Berklige jauap bere almağanyn bilesizder me,— dedi ol Martinge qarap.— Gerbert Spenserdiñ oğan jauap beruge jaqyndap kelgeni ras, biraq tolyq jauabyn aita alğan joq. Al Spenserdiñ jolyn quğan ieñ batyl degen şäkirti ūstazynan oza almady. Spenser turaly Salibidiñ maqalasyn oqydym. Ol da Spenser Berklidiñ saualyna jauap berdi «deuge bolady» dep syrğaqsypty.
— Al, būl turaly İumniñ aitqany iesiñizde me?!—dedi dauystap Gamilton.
Norton basyn izedi, biraq Gamilton pikirin basqalarğa tüsindirgisi kelgendei:
— İum Berklidiñ dälelderi ieşqandai jauap berudi kerek ietpeitin şübäli närseler degen,— dedi.
— Şübäli bolsa, İumğa ğana solai şyğar,— dedi Norton.— Siz İummen pikirles adamsyz ğoi, biraq aralaryñyzda bir aiyrmaşylyq bar — İumniñ sizdei iemes, Berklige jauap tabu öte qiyn dep şynyn aituğa aqyl-ary jetipti.
Norton özin-özi ūstai bilgenimen, aptyqpa, aşuşañ adam ieken, al Kreis pen Gamilton asyqpai-saspai, synai qarap, äueli jauynyñ osal jerin añdaitūğyn sazarğan salqyn qandy tağy adamdar tärizdi. Ūzaqty keş iekeui birdei metafiziksiñ dep äjualauyn qoimağasyn, şamdana bastağan Norton qyzulyq jeñip, ornymnan atyp tūrmaiyn degendei ieki qolymen stuldan myqtap ūstap alyp, közderi jarq-jūrq ietip, äriptesterine azuyn batyra söiledi.
— Jaraidy, Gekkelşil sabazdarym,— dedi ol qatty dauystap,— osy arada diuananyñ sözin söilegen men-aq bolaiyn. Sonda sizder kimsizder? Retti jerinde de, retsiz jerde de pozitivti ğylym turaly dauryğa bermei aityñyzdarşy, arqa süieitin mardymdy neleriñiz bar? Sizder, nadan dogmatiksizder! Materialistik monizm mektebi düniege kelmesten köp būryn ğalymdar ieski qonysty qoparyp, üstine qaitadan irge tas qalauğa ieşbir oryn qaldyrmağan. Mūny jasağan Lokk iedi! Djon Lokk! Mūnan ieki jüz jyldai būryn ol öziniñ «Adamnyñ aqyl-oi täjiribesi» degen ieñbeginde adammen işten birge tuğan ideiä bolady deitinniñ qisynsyz iekenin däleldep berdi. Al sizder äli künge sony ürjaña körip jürsizder. Bügin ūzaqty keş ieşqandai işten tuğan ideiä bolmaidy dep basymdy qatyrdyñyzdar. Al iendi osynyñ mänisi nede iekenin bilesizder me? Onyñ mänisi — adam balasy nağyz asyl şyndyqty aqyryna şeiin bile almaidy degen söz. Jaña tuğan näresteniñ miynda ieşteme de bolmaidy. Tuğannan keiin tanym fenomender negizinde ğana paida bolady, ony adam öziniñ bes sezimi arqyly qabyldaidy. Al tuğanda joq noumender, tuğannan keiin miyñyzğa syrttan iene almaidy.
— Dūrys iemes...— dedi Kreis sözin bölip.
Toqtañyz, aityp bolaiyn äueli!—dedi Norton oğan.— Quat pen materiiänyñ bir-birine ieteşek yqpaly sizdiñ sezimiñizge de äserin tigizeşek. Demek, bildim dep jürgeniñiz mine osy qūbylystyñ körinisi ğana. Körip otyrsyzdar, men talas pikirdi aiqyndai tüsu üşin materiiä bar degen tūjyrymğa deiin barudan qaşpaimyn! Biraq qazir sizderdi öz dälelderiñizben jyğyp ketem. Ökinsem de özge ylajym joq. Sebebi, sizderge abstrakt, dereksiz oilau degen qaşannan maşyq iemes. İä, sonymen pozitivti ğylymnyñ biıginde tūryp aityñyzdarşy, käne, materiiä turaly ne bilesizder? Älbette, sezim ne qabyldasa, sony ğana bilesizder, iaki būl da bäz-baiağy fenomender. Materiiänyñ qūbylysyn, dūrysy, öziñizge sonyñ qūbylysy siiäqty köringenderdi ğana bile alasyzdar. Pozitivti ğylymnyñ zerttep jürgeni de fenomender. Al sizder siiäqty iesalañdar biz noumenmen şūğyldanyp jürmiz, biz ontologpyz dep dardai bolady. İä, pozitivti ğylym syrt qūbylysty ğana ieskeredi. Qūbylystar turaly ğylym qūbylystyñ özinen joğary köterile almaidy degen ğoi bir bilgir. Sondai-aq, Kanttyñ ilimin bekerge şyğarğan künde de, Berklige jauap taba almaityndaryñyz anyq. Sonda da Berkli qatelesedi deudi qoimaisyzdar. Öitkeni, sizder jaqtağan ğylym qūdai joq, materiiä bar degenge şäk keltirmeidi. Men materiiä bar degen de, tek qana pikirim tüsinikti boluy üşin aittym. Meili, pozitivist-aq bola qoiyñyzdar, biraq pozitivti ğylymnan ontologiiäğa oryn joq. Olai bolsa, ontologiiäny qoiyp-aq qoiyñyzdar. Spenserdiñ agnostik retinde aitqandary dūrys, biraq Spenser...
Oklendtiñ ieñ soñğy paromy jüretin mezgil taianyp qalğandyqtan, Brissenden men Martin ketip qaldy. Būl iekeui ieşkimge sezdirmei üiden şyğa jönelgen kezde Norton äli söilep otyrğan. Kreis pen Gamilton oğan iendi tap bermekke qos tazydai qosarlana tönip qalyp iedi.
— Siz mağan tañğajaiyp dünie aştyñyz,— dedi Martin Brissendenge iekeui paromğa mingennen keiin.— Osyndai adamdarmen äñgimelesken saiyn düniede ömir süruge bolady dep oilaisyñ! Basym ainalyp ketti! Osy uaqytqa deiin idealizmniñ ne iekenin jöndi bilmeuşi iedim. Qazir de tüsinip, sony ūnatyp ketkenim şamaly. Men tübi şynşyl, realist bolyp ketemin, jaratylysym solai ma, kim bilsin. Biraq Kreis pen Gamilton iekeuimen aitysqa bir tüsip körer iedim. Nortonğa aitar bir-ieki auyz sözim de joq iemes. Tegi, Spenserge qarsy baisaldy pikir aityla qoimas. Men birinşi ret tsirk körgen baladai añyryp qalyppyn. Äiteuir, äli köp dünie oquym kerek iekeni anyq. Salibidiñ kitabyn tauyp alamyn! Spenserge ieşkimniñ tisi batpasyna közim jetedi. Kelesi joly aitysqa men de tüsemin...
Brissenden qu süiegi qalğan qalaqtai iegin jyly şarfyna tirei basyn tömen salyp, auyr dem alyp, qalğyp otyr, vint ainalğan saiyn taramys denesi dir-dir ietedi.
Otyz jetinşi tarau
Brissendenniñ aitqan aqylyn almai Martin kelesi küni tañerteñ «Kün masqara boldyny» «Akropolge» jiberdi. Jurnaldardyñ biri bolmasa biri basatyn şyğar, ieger säti tüsip, jariiälanyp ketse, kitap baspalaryna da jol aşylady ğoi dep oilady. «Fani dünieni» de maşinağa köşirip basyp, birge jiberdi. Brissendenniñ redaktor, jurnal ataulyny jek köruine qaramastan, poema qalaida jaryq köruge tiıs dep ūiğardy. Ärine, ony avtordyñ rūqsatynsyz bastyram dep oilağan joq. Nieti iri jurnaldyñ biri qabyldasa, sonan keiin Brissendenniñ kelisimin alu iedi.
Martin povest jazuğa kiristi. Ol üş apta boiy qiiälynda tolğağy jetip, iendi qağazğa tüsirudi ğana kütip jürgen. Äñgime teñiz ömirinen. Şynaiy harakterler men bolğan jağdaidy baiandaityn, oqiğa jelisi qyzyq, jiyrmasynşy ğasyrdyñ romantikasyna laiyq dünie-di. Biraq qyzyqty oqiğanyñ astarynda belgili mazmūn jataşaq. Üstirt oqyğan adam ony ielemese de äñgimeni süisinip oquğa tiıs. Povestiñ Martin üşin qūndy jeri oqiğany qyzyqtauynda iemes, osy astarly «mäninde». Martin ärqaşanda şyğarmanyñ ideiäsyna airyqşa nazar audarady, oqiğa jelisi ünemi osyğan bağynyşty. Özi üşin äueli ideiäny anyqtap alğannan keiin, ol osy ideiäny öte-möte aiqyn beineleitin obrazdar men jağdailardy oilastyrady. Povestiñ aty «Keşikken», kölemi alpys myñ söz boluğa tiıs. Martinniñ iejdağaty men tvorçestvolyq jigerine būl auyr jük iemes. Alğaşqy jaza bastağan künnen-aq Martin şyğarmasyna qanağat ietkendei boldy. Ol iendi ädebi türdiñ keibir olpy-solpy jeri pikir topşylauyna nūqsan keltiredi dep qoryqpaidy. Ūzaq ailar boiy, taban serippei, sarğaiyp otyryp siñirgen ieñbegi jemisin bere bastağandai, közdegen maqsatyna iendi töte jol tabylğandai. Mūnan bylai şyn yqylasymen jasağan ieñbegi zaia ketpeuge tiıs. Qazir tūrmysty dūrys tüsinip, dūrys surettei alatyn därejege jetip qalğan tärizdi. Martin «Keşikken» povesinde ömirde bolğan oqiğany surettemek, aqiqat bar adamdar men solardyñ oi-sezimin būljytpai körsetpek. Sonymen qabat povestiñ işki astarynda barlyq ielge, bükil zamanağa, barşa halyqtarğa ortaq ädil ideiä, ūly syr jatuy tiıs. «Osynyñ bäri Gerbert Spenserdiñ arqasy,— dep oilady Martin stuline arqasyn süiep, şalqaia otyryp.— İä, Gerbert Spenserdiñ arqasy, qolyma ūstatqan, evoliutsiiä dep atalatyn ūly älem kiltiniñ aşyp bergen syry».
Martin qalamynan şyqqan būl şyğarmasynyñ qūndy närse iekenin sezedi. «Isim örge basu kerek! Basady!»—dedi ol işinen. Şynynda da, şeru tartyp bara jatqan joq pa. Jurnaldar körgen jerden jabysa ketetin dünie jazatyn kün de tuğan sekildi. Bükil povesi onyñ köz aldynda otty ärippen jazylğandai jarqyraidy. Martin jazudan basyn köterip, qoiyn däpterine povestiñ qorytyndy tarauynyñ nobaiyn türtip qoidy. Äñgimeniñ ūzyn-ūrğasy özine sondai anyq, soñyn küni būryn jazyp qoiuyna da bolar iedi. Äli aiaqtalmağan povesin basqa jazuşylardyñ osyndai teñizge arnalğan äñgimelerimen salystyrğanda öz şyğarmasynyñ anağūrlym artyq iekenine közi jetti.
— Būğan ūqsas äñgime jaza alatyn bir-aq adam bar,— dedi ol kübirlep özine-özi,— ol — Konrad. Sol kisiniñ özi de mynau povesim üşin qolymdy qysyp: «Bärekelde, jaqsy şyğypty, jaraisyñ, dostym Martin!» der iedi.
Küni boiy jazumen otyryp qalğan Martinniñ iesine bügin Morzdardyñ üiine şaqyrylyp qoiğany tüse ketti. Brissendenniñ kömegimen qara kostiumin ol qaityp alğan, iendi iel közine körine alady. Jolda kitaphanağa kirip Salibidiñ «Ömir kezeñi» degen kitabyn aldy. Tramvaiğa otyryp, onyñ Norton aitqan maqalasyn oqyp şyqqysy keldi. Biraq oqi bastağannan-aq zyğyry qainap ketti. Bir qyzardy, bir bozardy, közderi şytynap, kijinip, äldekimge jūdyryğyn tüidi. Tramvaidan şyğysymen aşuly Martin aiağyn qūşyrlana basyp, qattyraq jürip ketti de, sol betimen Morzdikine jete bere qoñyraudyñ knopkasyn nyğarlai basty. Sonda baryp, iesin jiyp, qarqyldap öz-özinen külip jiberdi. Biraq üige kirgen kezde köñili su sepkendei basylyp qaldy. Biıkke alyp-ūşqan şabyttyñ jelqanaty topşysynan qaiyrylyp, jerge qūlap tüskendei boldy.
«Burjua! Paidakünem saudagerler!»—dei beretin Brissendenniñ sözi tüsti iesine. «Meili,— dedi ol özine-özi,— Men būlardyñ semiasyna iemes, qyzyna üilenem ğoi!»
Ruf bügin ierekşe qunaqy, uyljyğan ajarly da nūrly ieken. Almadai qyzarğan ieki betinen, mäñgilik säulesi tögilgen kögildir közderinen közin ala almady. Ras, ol soñğy kezde ğylimi kitapty köp oqyp, mäñgilik degenderdi ūmyta bastağan iedi. Biraq bügin Ruftiñ közinen sonyñ dälelin, sözden ötimdi, ottan ystyq tilsiz aiğağyn kördi. Onyñ körgeni ğaşyqtyq iedi. Sol ğaşyqtyq oty az közinen de jainap tūrğan. Süiispenşilikke söz jüre me. Martinniñ kämil den qoiğan senimi osy.
Tüski asqa deiin Rufpen ötkizgen jarty sağat mezgili Martindi baqytqa bölep, ömirge degen qūmaryn arttyra tüsti. Biraq as üstinde qatty qaljyrağanyn sezdi. Tegi, būl ūzaqty kün atqarğan auyr jūmystyñ zardaby bolu kerek. Közi tüiilip, sirkesi su kötermei otyrdy. Martinniñ iesine osy stol basynda mädenietti degen adamdarmen alğaş kezdeskeni tüsti. Qazir qylyqtaryna külkisi kelip otyrğan sol qauym bir kezde oğan biık te sändi mädeniet ortalyğy siiäqty körinetin. Bälkim, ol tūsta būlarğa özi de, minezi de oğaş, iebdeisiz körinse ğajap iemes. Şynynda da, ol kezde özi jartylai tağy iedi ğoi, äri qorynyp, äri uialyp, ter onan da, mūnan da şūbyryp, syily orynda ädeppen as aludyñ da retin bile almai, bir jağynan soraiğan sūsty lakeiden seskenip, kezdeisoq sebeppen kelip qalğan jağdaiğa üilese almai, qai jerimnen min tabady dep qymtyrylyp, qysylyp otyrğanda, qoi, özimde joq bilimpazdyqpen, sypaiygerşilikpen közge tüsem dep äurelenbei-aq qūiaiyn, onan da özimmen özim bolyp, jaiymmen otyra bereiin dep täuekelge bel bailağany ras-ty.
Martin Rufke köz qyryn tastady, keme passajiri qystalañda ürgen döñgelekke osylai qaraidy. İä, ömir synynan ieki närse ötipti, ol ğaşyqtyq pen Ruf! Qalğannyñ bäri kitapqa qarai bastağan künnen ielestei ğaiyp bop ketken. Ruf pen ğaşyqtyq ieles iemes. Būl iekeuine Martin biologiiädan dūrys tüsinik tapty. Ğaşyqtyq ömirdiñ ieñ asyl körinisi. Tabiğat Martinniñ özin de ğaşyqtyqqa bola jaratqan, ärbir deni taza adam siiäqty ony da osyğan äzirlegen. Tabiğat on myñdağan, jüz myñdağan jyldar boiy, joq, milliondağan ğasyr boiy osy maqsatqa bola külli adam balasynyñ tūqymyn asyldandyrğan. Martin sonyñ jemisi. Tabiğat oğan ğaşyqtyq lebin bergen, sol lepke sansyz mol quat pen qiiäl darytqan, söitip ony bar ömirge, jasampaz şeber bendeniñ armanyn keş, azabyn tart, köre alsañ quanyşyn kör dep qūia bergen. Martin stol astynan Ruftiñ qolyn qysty. Ruf te qysty. İekeuiniñ közderi ūşyrasa ketti. Ruftiñ köz janarynda jaudyrağan ğaşyqtyq nūry, jyly meiir bar. Martinniñ közderi de jainap tūr. Biraq ol Ruftiñ janaryndağy jaryq öz közinde laulap janğan ottyñ säulesi ğana iekenin baiqamady.
Mister Morzdyñ oñ jağynda, Martinge qiiäs, ştattyq joğarğy sot müşesi sudia Blount otyr. Onymen Martin talai kezdesken. Şynyn aitqanda, onşama ūnata qoiğan joq-ty. Sudia Ruftiñ äkesimen käsipodaqtary turaly, saiasi ahual, sotsializm haqynda äñgimelesip otyr. Mister Morz Martinnen söz tartqysy kelgendei, bir sätte ony sotsialistik ilimniñ jaqtauşysy dep qoidy. Sudia Blount aiağan adamşa oğan qarai köz qiyğyn tastady. Martin de işinen bir külip qoidy.
— Oqa iemes, jigitim, jüre bara aiyğyp ketesiz,— dedi ol meiirli qamqor ünmen.— Jas balanyñ auruyn uaqyt jazady! (Osy sözdi aitty da sudia mister Morzğa qarai būryldy). Mūndai rette söz talastyrudy hoş körmeuşi iedim, sebebi, talas ieges tuğyzady, auru örşip ketedi.
— Äbden dūrys aitasyz,— dedi mañğazdanyp mister Morz.— Biraq kei-keide dimkäs adamğa syrqatynyñ aqyry nemen tynatynyn ieskertip qoiğan da jön.
Martin zorlanyp, külgen boldy. Kün ūzaq, jūmysy tym auyr iedi, şarşağan bolar.
— Söz joq, bilgir doktorsyzdar ğoi,— dedi ol.— Biraq auru adamnyñ atynan men aitaiyn: diagnoz dūrys iemes. Sizder aityp otyrğan syrqat menen iemes, iekeuiñizdiñ boiyñyzdan tabylady. Mağan ondai dert jūqpaidy. Sizderdi abyrjytyp otyrğan sotsialistik filosofiiä mağan ieşuaqytta daryp körgen iemes.
— Äkkisin qara, äkkisin,— dedi sudia kübirlep,— aiypty aiyptauşynyñ özine tañu daukestiktiñ bir ädisi.
— Men mūny sizdiñ söziñizge süienip aityp otyrmyn,— dedi Martin. Közderi şatynai bastağanmen aşuğa jeñdirmei.— Sailau nauqany kezinde söilegen sözderiñizdi talai iestigenmin. Meniñ pikir qaitalau ädisi degen özime ūnaityn, özge jūrt tüsine bermeitin bir tūjyrymym bar. Siz osyndai ädis qoldanu arqyly belgili pikir tuğyzyp jüretin adam iekensiz. Mysaly, söz jüzinde siz bäsekeni qostaisyz, bäsekede älsizdi küşti jeñedi degen printsipti jaqtaisyz. Söite tūra, küştiniñ aldynan ünemi or qazyp jüresiz.
— Jigitim!..
— İesiñizde bolsyn — söziñizdi talai iestidim dedim ğoi! — dedi Martin oğan.— Ştattar arasyndağy sauda mäselesin tärtipteu, «Standart oil» kompaniesi men temirjol tresiniñ qyzmetin retteu, orman-toğaidy josparly türde paidalanu tağy sondailar jönindegi ūstağan bağytyñyz tejeu salu, bylaişa aitqanda, sotsialisterdiñ pikirine saiu degen söz iemes pe?
— Sizdiñşe qalai, şamadan tys ielge ökimin jürgizuşilerdi auyzdyqtamauymyz kerek pe?
— Söz būl mäsele turaly iemes. Men tek diagnozyñyz qate, mağan sotsializmniñ bakteriiäsy jūqqan joq demekpin. Nietim sol bakteriiänyñ öziñizge jūqqandyğyn däleldeu! Al men sotsializmniñ iejelgi jauymyn, sizderdiñ qortyq demokratiiäñyzdyñ da qas dūşpanymyn. Öitkeni, ol demokratiiä iemes, köpirme qyzyl sözben bet bürkegen jalğan sotsializm. Men özim kertartpamyn. Osyğan den qoiyp ketuim sonşa, myna özderiñiz syqyldy qoğamdyq jalğan qarym-qatynas jağdaiynda ösken, örisi tar, boljalsyz kisilerge meni tüsinu qiyn. Sizder kim küşti — sol jeñedi degenge senemiz dep oilaisyzdar. Men özim būğan kämil senemin. Aiyrmaşylyq osynda. Säl jastau kezimde — mūnan birneşe ai būryn — men de sizderdei iedim. Ol kezde sizderdiñ ideiälaryñyz mağan belgili äser ietti. Biraq saudagerler men dükenşiler iel basqaruğa äri qorqaq, äri şorqaq. Olar paidakünemdikten ärige bara almaidy. Sondyqtan, bilik jürgizuge aqsüiekter artyq pa dep oilaimyn. Osy bölmede daraşyl adam men ğana. Memleketten ieşqandai ümitim joq. Tek küşti adam, at oinatqan ier jürek azamat qana memleketti azğyndyqtan araşalap qalady dep bilemin. Nitsşe dūrys aitqan. Onyñ kim iekenin tüsindirip, uaqytyñyzdy almai-aq qūiaiyn. Nitsşeniñ aitqandary aqiqat! Dünie küştiniki. Kim küşti – sol qūrmetti, sol — asyl. Olar sauda-sattyqtyñ bylğanyşyna barmaidy. Dünie qojasy nağyz aqsüiekter, aq näsildi sūğanaq jylpostar. Olar kelisu degeniñizdi bilmeidi. Tek biz tiri bolaiyq, jasasyn ömir deidi. Sizder siiäqty sotsializmnen at-tonyn ala qaşatyn, daraşylmyz dep dardai bolyp jürgen sotsialissymaqtardy olar ieki şainap, bir jūtady. Sizderdiñ tübiñizge jetetin ieki jağyna da jağynamyz, jağamyz deitin qūlşyldyq pitine moral! Älbette, osynyñ bäri siz üşin qytai jazuy siiäqty jūmbaq. Sondyqtan mazañyzdy almai-aq qūiaiyn. Bir närse iesiñizde bolsyn! Oklendte nağyz daraşyl bes-alty-aq adam bar, sonyñ biri — myna täñiri qūly Martin İdeniñiz.
Martin osymen sözdi doğaraiyq degendei Rufke qarai būryldy da:
— Şarşadym, mağan äñgime iemes, süiispenşilik kerek,— dedi.
Mister Morzdyñ:
— Siz meñiñ közimdi jetkize alğan joqsyz, şyraq. Sotsialisterdiñ bäri birdei ieki jüzdi sūrqiiä keledi. Olarda özge qasiet joq,— degen sözine Martin jauap qaiyrmady.
— Käp iemes! Biz būl jigitti jaqsy respublikaşyl ietip şyğaramyz,— dedi sudia Blount.
— At oinatqan azamat sizden būryn ülgirip jürmese,— dedi de Martin Rufke qarady.
Mister Morz narazy iedi. Bolaşaq küieuiniñ jalqaulyğyn, ielge resim paidaly käsipten jiırkenuin jaratpaidy. Oi-pikiri jat, qūlqy tüsiniksiz — būl qandai adam, dep oilady da sözdi Gerbert Spenserge būrğysy keldi. Ol bastağan äñgimeni mister Blount qostai ketti. Filosoftyñ iesimin iestigende qūlağy ieleñ iete tüsken Martin sudianyñ mañğazsynyp, Spenserdiñ ideiälaryn özinşe synap otyrğanyn iestidi. Mister Morz «iestip otyrsyñ ba, bala?»—degendei Martinge ara-tūra köz qiyğyn tastap qūiady.
— Şyqylyqtağan sauysqan-ai,— dep küñk ietti de Martin Rufpen, Arturmen äñgimelesip otyra berdi.
Biraq kündizgi azaby, keşegi «nağyz adamdarmen» tanysqany tityğyna tise kerek, onyñ üstine tramvaida oqyğan maqaladan keiin de qūrysy tarqamai otyrğan.
— Sizge ne boldy?—dedi abyrjyp Ruf Martinniñ äldenege tyqyrşyp otyrğanyn sezip.
— «Tanylmağannan özge täñiri joq, Gerbert Spenser sonyñ paiğambary»,— dedi sudia.
Martin jalt būryldy.
— Arzan äzil,— dedi ol sabyrly keskinmen,— būl sözdi alğaş ret Siti-Holl parkte bir jūmysşynyñ auzynan iestigem. Ol aqyldy adam iemes iedi. Sonan beri ärkimnen-aq iestip kele jatyrmyn. Osy söz qūlağyma tigen saiyn türşigip qalamyn. Uiat iemes pe! Sizdiñ syldyr söziñizden ūly kisiniñ qasietti iesimin iestigende kilkirgen qaqqa şyq tamğandai köremin. Sondai jiırkenişti!
Martin sözi jūrtqa töbeden tüsken naizağaidai iestildi. Sudia Blount qyp-qyzyl bolyp ketti. Otyrğandar tüneriñki, tym-tyrys. Iştei quanyp qalğan tek mister Morz. Būl qylyq qyzynyñ namysyna tigen şyğar dep oilady. Degenine jetkendei: jeksūryn köretin adamy tabiğatyna bitken dörekiligin körsetip aldy.
Ruf jalynyşty keskin körsetip, stol astynan Martinniñ qolyn qysty. Biraq aşu qysyp, qany qainap otyrğan Martin därejesi biık-aq degen adamdardyñ topastyğyna, özderin tym joğary sanauyna qatty yzaly-dy. Joğarğy sot müşesi bolğanyña bolaiyn! Mūnan ieki-üş jyl būryn osy ūsqyndy sorlylardy äldeqandai adam sanap, aldynda tize büguge de äzir iedi-au.
Sudia Blount özin-özi tez bilep, bet-didaryn tüzep, äñgimesine tağy kiristi. Tipti, Martinge de birer auyz sypaiy söz tastap qoidy. Martin mūny sudianyñ syilağandyğynan iemes, ädeii äielderge minez körsetu üşin jasap otyrğanyn tüsindi de onan saiyn yzalandy. İapyr-ai, būl düniede adaldyq degenniñ şynymen-aq bolmağany ma?
— Spenser haqynda menimen söz talastyryp qaitesiz?— dedi ol dauystap.— Onyñ özge otandastary tärizdi sizdiñ de Spenser jaiynda aitaryñyz şamaly ğoi. Ras, būğan siz kinäli iemessiz! Qazirgi jappai nadandyq kinäli. Sonyñ bir mysalyn bügin de kördim! Osynda kele jatyp, Gerbert Spenser turaly Salibidiñ maqalasyn oqyğam. Siz de oqyp köriñiz. Jeñil jazylğan, tüsinikti. Kez kelgen magazin men kitaphanadan tauyp aluğa bolady. Salibidiñ Spenser syndy ūly adam jaily jazğandaryn oqyğanda öziñiz de uialarsyz. Ol toğyşar nemeniñ qasynda siz qaita sypaiy körinesiz. Spenserdiñ qaptalyna da kelmeitin sol akademiiälyq filosof ony «jetilmegen filosof» depti. Öziñiz ğoi Spenser şyğarmasynyñ on betin de oqyğan joqsyz. Sizden aqyldy synşylar da oqyp jarytqan iemes. Sonda da olar Spenserdiñ jolyn ūstağan adamdarğa onyñ ideiäsy jalğan dep dauryğuyn qoimaidy! Tüsinesiz be? Ğylymi tanymnyñ külli salasyn qamtyğan danyşpan adamdy olar osylaişa qor ietedi. Spenser psihologiiänyñ atasy iedi; pedagogika salasynda da zor töñkeris jasağan iedi. Qazir Frantsiiänyñ derevniasyndağy jastary da Spenserdiñ ädisimen oqu oqyp, jazu jazyp, iesep şyğaryp jür. Onyñ iesimin qorlauşy bişara sorly adamdardyñ özi de osy küni Spenserdiñ ideiäsyn täjiribede qoldanyp, nan jep jür. Basynda tüiiri bolsa, sol üşin Spenserge boryşty iekenin bile me ieken olar? İeger Spenser şyqpasa, toty qūstai jattap alatyn da tügi bolmas iedi ğoi. Al Oksfordtyñ rektory Ferbenks myrza,— sudia Blount, iesiñizde bolsyn, onyñ qyzmet orny sizdiñ ornyñyzdan joğary,— Spenserdi keiingi ūrpaq oişyl adam deuden göri qiiälşyl aqyn dep ataidy depti. Şäuildegen itter kileñ! İendi bireui «Negizgi bastamalar» ädebi körkemdikten de qūr alaqan iemes degen bolady, oğan qosyla tağy biri ol aqyl ieñbekkeri, sony pikir aitqan iri oişyl adam iemes dep zar qaqsaidy. İttei ürgen şäuildekter! Şäuildegen öñşeñ it!
Martin dolyryp, ündemei qaldy. Üi işi jym-jyrt. Ruftiñ semiasy sudia Blountty syilaityn. İendi Martinniñ myna sözi bäriniñ de jer-jebirine jetip ketkendei. Tüskiliktiñ aqyry kisisi ölgen üidiñ qonaq asyndai boldy. Sudia men mister Morz ğana aqyryn äñgimelesip otyr, özgeleri tym-tyrys.
Martin men Ruf astan keiin oñaşada biraz sözge kelisip qaldy.
— Siz öreskel, ağat kettiñiz,— dedi Ruf köz jasyn būlap.
Biraq Martinniñ aşuy äli basylmağan.
— Haiuandar! Netken maqūlyq, ä!..
Ruf sudiağa til tigizdiñiz degende, Martin:
— Qalaişa? Şyndyqty aitu til tigizgendik bola ma?— dedi.
— Şyn ba, ötirik pe, mağan bäribir, biraq är närseniñ şegi bolmaq kerek. Kisini qorlauğa, tildeuge qandai pravoñyz bar?
— Olai bolsa sizdiñ Blounttyñ şyndyqty qor ietuine kim pravo beripti?—dep Martin şañq ietti.— Bişara adamğa til tigizuden göri aqiqatqa til tigizu anağūrlym jaman. Sudia Blount mūnan da soraqy is jasady! Ol opat bolğan kirşiksiz danyşpan adamdy qaralady. Ah, netken haiuandar iedi! Netken haiuandar iedi, ä!
Martinniñ yzaqorlyğy Rufti şoşyndyraiyn dedi. Qatty keiigenin birinşi körui-di, öz oiynşa, osynşama ağat ketu sebebin tüsingen joq. Bir jağynan, jigitke yqylasy da auyp, tağaty qalmai tūrğan qyz kütpegen jerde Martinniñ moinyna qos bilegin arta saldy. Sözi namysyna tigenimen, basyn keudesine taqap, qysyp-qysyp qūşaqtady.
— Haiuandar-ai, ah, haiuandar-ai!— degen sözin de iestigenimen ieleñ qylğan joq.
Ol tipti:
— Men mūnan būlai qonaq asyñyzdyñ şyrqyn būzbai-aq qūiaiyn, qymbattym. Dostaryñyz meni jaratpaidy ieken, meniñ de olarğa jalbaqtağym kelip jürgen joq. Meni jek körse, men de olardy jek köremin. Fu! Jeksūryn! Būryn därejesi joğary, jasauly jaqsy üide tūratyn, universitet diplomy men bankide sçety bar adamdardy äldeqandai körip jüretinmin, özimdi qor, olardy zor tūtatynmyn. Añqau basym, olardy syilasuğa tatidy dep jürippin ğoi,— degende de Ruf basyn kötergen joq.
Otyz segizinşi tarau
Sotsialisterdiñ klubyna baraiyq!—dedi bir küni Brissenden. Ol soñğy üş kün işinde iekinşi ret qan tükirip, jarty sağat būryn ğana iesin äreñ jiğanymen bir stakan viskiın qalt-qūlt ietip, qolynan äli şyğarmai otyr iedi.
— Onda baryp ne bitirmekpin?—dedi Martin.
— Köldeneñ kisilerge de bes minut söz söileuge rūqsat ietedi, mümkin söilersiz. Sotsializmge ne sebepti qarsy bolyp ketkeniñizdi aityñyz. Olardyñ özi turaly, paqyrşylyq etikasy jaily söileñiz. Nitsşe haqynda ortasyna bir domalaq pikir tastañyzşy — apalañ-topalañ bolyp jatsyn. Olarğa häm öziñizge de pikir talastyru paidaly! Közim tirisinde sotsialist bolğanyñyzdy körsem dep iem. Öitkeni, būl hal tirşiligiñizge ierekşe män berer iedi. Ömirden tüñilgen şaqta taryqqan köñiliñizge demeu bolar iedi.
— Sizdiñ qalaişa sotsialist bolğanyñyzğa tañym bar, qara tobyrdy jek köresiz,— dedi Martin.— Rasynda da öziñiz syndy estettiñ qaimana halyqtyñ müddesi men mūqtajynda ne şaruasy bar?—Martin viskidi azarlai nūsqap:—sizdi sotsializm mynadan araşalai almapty ğoi,— dedi.
— Men qazir qatty auyryp jürmin. Sizdiñ jöniñiz basqa. Jassyz. Deniñiz sau, tileuiñiz alda, bolaşağyñyz bar, sizge aldyñyzğa belgili maqsat qoiu abzal. Mağan qalaişa sotsialist bolyp kettiñiz dep tañ qalasyz. Aitaiyn sebebin. Sotsializm sözsiz ornaidy. Öitkeni, qazirgi qoğam qūrylysy şirigen, tozğan, küni sanauly. Al öziñiz aitqan at oinatqan ierlerdiñ däureni ötip ketti. Qūldar qazir ondailardyñ soñyna iermeidi. Qūl degen qara-qūrym. İeriñiz aiağyn üzeñgige sala bergende-aq qağyp tüsiredi. Amalsyz qūldardyñ moraline moiyn ūsynuğa tura keleşek. Ärine, oñai iemes. Biraq özge ylaj bar ma. Nitsşeniñ ideiäsyn jaqtauşy myna sizder üñgir mekendegen tağylarsyñdar, Martin. Bolar is bolğan, ötken dünie iendi qaityp oralmaidy. Tarih qaita oralady deu jalğan pikir. Siz dūrys aittyñyz, men tobyrdy jek köremin, öitpegende şe? At oinatatyn azamattan ümit joq. Al qūian jürek burjuaziiälyq doñyzdardyñ bileuine bas kesse de köne almaimyn. Qoi, kettik. İendi säl kidirsek, men köp işip, qatty mas bolam! Doktordyñ ne aitqanyn bilesiz be? Äi, doktory qūrsynşy! Solardyñ bylşylyn bekerge şyğaryp, totityp kete alsam jarar iedi.
Kün jeksenbi. Sotsialisterdiñ Oklendtegi yqşam kluby yğy-jyğy lyq toly. Köpşiligi jūmysşylar. Martin söz söilep tūrğan aqyldy ievreidiñ aitqandaryna salğan jerden iştei qarsy bolsa da, özin ūnatty. Şeşenniñ ieki iyğy solbyraiyp, ieñsesi tüsip ketuine qarağanda, getto perzenti bolu kerek. Soğan qarap, Martin köz aldyna adam aiağandai älsiz qūldar men iel-jūrtqa ämirin jürgizuşi at töbelindei alpauyttardyñ arasyndağy mäñgi arpalysyn ielestetti. İä, dep oilady ol, iejelden qūl bilep qalğan şonjarlar ömir baqi bilep-töstei bereşek. Myna aldymda tūrğan sülde sonyñ simvoly. Ol sorly būljymaityn biologiiänyñ zañyna bağynyp, azaby mol ömir saparynan ölimin tappai qoimaityn özi syqyldy öñşeñ tirşilikke beiimsiz aş-aryqtar būqarasynyñ jiyntyq beinesi ispetti. Olardyñ bäri qūruğa mäjbür. Ailaly da äkki filosofiiäsy men qūmyrsqadai ūjymşyl boluyna qaramastan, olardan tabiğat öñşeñ äldi men küştiniñ nesibesi bolsyn dep, teris ainalğan. Älbette, öler aldynda sotsialister sekildi jan talasyp, typyrşuy yqtimal, jinalysyp, şuyldasyp, ömir tarynşylyğyn qalai jeñildetemiz, qalaişa älemdi aldaimyz dep äureşikire boluy da mümkin.
Brissenden siz söz alyp söileñiz, myna jinalğan jūrtty qyspaqqa bir alyñyzşy dep qūiar da qoimai köndirgennen keiin Martin osy oilaryn ortağa salğan iedi. Äueli ol minberge şyğyp, dästür boiynşa predsedatelge qarap tūryp, söz bastady. Jai bastap, ievrei sözinen tuğan qalyñ oiyn ret-retimsp ağytyp aityp bere almai, tūtyğa söiledi. Mūndai mitingide är şeşenge bes minuttan söz beriletin. Tiısti uaqyty bitken kezde Martin jaña-jaña qyzyp, sotsialisterdiñ qisynyn mineuge iendi ğana kirisken. Sözin qyzyğa tyñdağan jūrt tağy berilsip dep bir auyzdan ötil aitty. Halaiyq köldeneñnen kelgen kök attynyñ tegin jau iemes iekenin sezgendei ärbir sözin ielti tyñdap otyrğan. Martin de arqalanyp, qūldardyñ moralin tildedi, qūldar dep osyndağy jiyndy ataitynyn tūspaldamai tura aityp saldy. Spenser men Maltustyñ sözderin mysal ietip, dünie damuynyñ biologiiälyq zañyn däriptedi.
— Sonymen,— dedi ol sözin qoryta kele,— biryñğai qūldardan qūralğan memleket baiandy bolmaidy! Evoliutsiiänyñ negizgi zañynyñ qūdiretin, mine, osydan añğaratyn bolsaq kerek! Ömir süru üşin sūrapyl küreste, meniñ joğaryda sizderge däleldep bergenimdei, küşi ğana, küştiniñ ūrpağy ğana jan saqtan qalady, ömir süredi. Älsiz ben älsizdiñ ūrpağy toz-toz bolyp qūryp bitedi. Al osynan keiin äldiniñ ürim-būtağynyñ ärbir buyny äldene bereşek. Evoliutsiiä degenimiz osy! Sizder, qūldarsyzdar, ärine, qūl iekeniñdi moiyndau oñai iemes,— sizder evoliutsiiänyñ osy ūly zañyna bağynbaityn qoğam armandaisyzdar. Ömirge beiimsiz, berekesiz, öñşeñ aş-aryq qūrymasa ieken deisizder. Älsizder de äldiler sekildi semia qūryp, übirli-şübirli bolsa ieken deisizder. Sonda aqyry ne bolmaq! Aqyry adam balasynyñ ömirge degen jigeri men küş-quaty buynnan buynğa öspei, örkendemei, kemi bermek, jasymaq, älsiremek, keri ketpek. Mine, būl «qūldar filosofiiäsynyñ» zaualy. Qoğamyñyz, iaki qūldar ornatqan, qūldar üşin ornatylğan, qūldar iesiminen ornatylğan qoğam, birte-birte küizelip, şögip, aqyry bir zamanda qūryp bitpek. İesteriñizde bolsyn, men mūny janym aşyğandyqtan, ösiet retinde iemes, biologiiä zañyna süienip aityp tūrmyn. Qūldar memleketi ömir süre almaidy.
— Qūrama ştattar şe?—dedi bireu aiğailap.
— Qūrama Ştattar deisiz be?—dedi Martin.— On üş otar iel bir zamanda arasynan bileuşilerin alastap, respublika degendi qūrypty. Qūldar özine-özi qoja bolypty. İelde naizanyñ ūşymen, bilektiñ küşimen bileuşi küştiler qalmapty. Biraq qūldar qojaiynsyz otyra ala ma, jaña bileuşi tağy paida bolady, baiağy bilegi juan, adamgerşiligi bar ierler iemes, örbigen örmekşidei öñşeñ saudager, ösimqor degender şyqty! Söitip, olar myna sizderdi tağy da qūl ietti, küş körsetip, aqyryp, aityp kelgen joq, bükşeñdep, būğyp keldi, aila-amalymen, qulyq-sūmdyğymen, ötirik-ösegimen qol-aiağyñdy matady. Sudialaryñdy satyp aldy, zañ-jobany būrmalatyp, öñin ainaldyryp jiberdi, ūl-qyzdaryñdy iezgisine saldy. Mūnyñ qasynda būrynğy zañdy türde qūl ielenuşiliktiñ sūmdyğy oiynşyq bolyp ketti. Bügin tañda äli buyny bekimegen ieki million bala dirdek qağyp, Qūrama Ştattardyñ önerkäsip oligarhiiäsyna ieñbek ietip jür. On million qūl ieşbir baspanasyz, nansyz otyr. Joq, qūldar memleketi ömir süre almaidy, būl evoliutsiiänyñ biologiiälyq zañyna qaişy. Qūldar qoğamy ornağan küni keri ketuşilik, azğyndyq paida bolaşaq. Sizder evoliutsiiä zañyn mansūq ietesizder me? Jaqsy! Olai bolsa arqa süierlik özge, jaña zañ tapqan bolarsyzdar? Käne, aityñyzşy, ol qandai zañ? Tyñdaiyq.
Martin ornyna baryp otyrdy. Jūrt azan-qazan. Jiyrma şaqty kisi söz sūrap, ornynan öre türegeldi. Birinen soñ biri şyğyp söilep, qoldaryn oñdy-soldy sermep, bäri de Martinge bas saldy. Zaldağylar būğan qol şapalaqtady. Nağyz qyrğyn ūrys, ideiälar şaiqasy bastaldy. Şeşenderdiñ birazy jalpylama söilegenimen, köpşiligi Martinge şüilikti. Köptegen jaña, sony pikir aitylyp qaldy. İeski biologiiä zañyn jañaşa qoldanuğa jağdai tudy. Äbden qyzynyp alğan şeşender, ädep saqtau degendi ūmytyp, predsedateldiñ äldeneşe aralasuyna da tura keldi.
Jinalysta gazet habarşysy da bar-dy. Ol bir iel qūlağyn qaitsem ieleñdetemin dep, izdenip jürgen jas talap bolar ma. Aqyly men täjiribesi azdau jigit-ti. Gazet qyzmetkeri ğoi, uiattan da üş kün būryn tuğan iedi. Öte nadan boluynan aitylğan pikirdi ol añdamai qalypty. Söite tūra, mynau jūmysşy tabynan şyqqan, onyñ oiynşa örşelengen öñşeñ myljyñnan özin artyq sanap, şikireiip ketken türi bar. Onyñ üstine iel-jūrtqa ämirin jürgizuşi, gazetter men ūlt saiasatyna bağyt silteitin sonau ülken orynda otyrğan dökeilerdi ol keremet syilaitūğyn da. Armany — joqty bardai, bardy dardai qylatyn aituly habarşy bolmaq.
Ol söileuşilerdiñ ne aityp, ne qoiğanyn ūqpai qaldy. Aita berseñiz, oğan tüsinudiñ qajeti de joq. Oğan keregi «revoliutsiiä» degen siiäqty jeke sözder ğana. Bir süiek tapsa, soğan qarap otyryp, bütin bir maqūlyqtyñ qañqasyn jasap beretin paleontolog siiäqty būl habarşymyz da, mysaly, «revoliutsiiä» degen iesinde qalğan jalğyz auyz sözge süienip, söileuşiniñ külli sözin sol aitty qylyp, özinşe zaulata jöneler iedi. Onyñ bügingi käsibi de osy. Tipti, tigisin bildirmei jylmityp jibergeni de ras. Äiteuir, ieldiñ köbi Martin turaly şuyldasqandyqtan, jazğandarynyñ bärin «sol aitty» qylyp, onyñ özin anarhist ietip şyğardy da, kertartpa daraşyl piğylyn nağyz äsire qyzyl solaqai sotsializm dep tüsindirdi. Jas habarşynyñ ädebi daryny joq iemes-ti. Sondyqtan yñ-jyñ, azan-qazan bolyp jatqan aşuly tobyrdyñ ortasynda ieki qolyn kezek-kezek sermep, yzğarly, aşy dauysymen qūlaqty tese jazdaityn, şaşy jalbyrağan kileñ bir qahar jandardy, öñşeñ küigelek, şäñgirlegen azğyndardy jaqsy surettep berdi.
Otyz toğyzynşy tarau
Kelesi küni tañerteñgi kofe üstinde Martin dağdyly ädeti boiyşna gazet oqyp otyrğan. Ömirinde tūñğyş ret gazettiñ birinşi betinen, iri ärippen jazylğan öziniñ at-iesimi közine jarq iete tüsti. Oqysa, Martin İden Oklendtegi sotsialisterdiñ körnekti kösemi dep jazyp qoiypty. Qairan qaldy. Jas habarşy jazğan öziniñ jalyndy sözin közimen tez şolyp ötti de arsyz nemeniñ qaidağy joqty oidan şyğaryp, syrttan teligenine qatty aşulandy. Biraq bitegeneden keiin külip, gazetti laqtyryp jiberdi.
— Mynany ne mas bolyp otyryp jazğan nemese qasaqana qastyq nietpen jazğan,— dedi Martin, tüsten keiin şarşap-şaldyğyp, äzer jetip, Martinniñ jalğyz oryndyğyna jaña ğana otyra bergen Brissendenge. Özi ädeti boiynşa keruetinde otyrğan.
— Bäribir iemes pe?—dedi Brissenden.— Gazet oqityn burjuaziiä doñyzdarynyñ pikirine şynymen-aq män bergeniñiz be?
Martin säl oilandy.
— Ärine, olarda meniñ ieşqandai şaruam joq. Tek Ruftiñ semiasymen aramyz būzylyp kete me dep qorqamyn, Ruftiñ äkesi meni sotsialist degenge äbden nanyp ketuli. Myna şatpaq sonyñ sözin rasqa şyğaryp otyr. Meili, aita bersin, aiylymdy da jimaimyn. Degenmen... Äi, qūrsynşy, bäribir iemes pe? Onan da sizge bügingi jazğandarymdy oqyp bereiin. Baiağy «Keşikken» ğoi. Jartysynan köbin bitirdim.
Martin oqi bergende Mariiä iesik aşyp, bölmege täuir kiıngen bir jas jigitti iengizdi. Ol kire sala jan-jağyna qaranyp, kerosinka men as quiatyn jäşikke säl köz toqtatty da Martinge qarai būryldy.
— Otyryñyz! — dedi Brissenden.
Martin qonaqqa yğysyp oryn berip, sūrauly keskinmen betine qarady.
— Keiingi jiynda söilegen söziñizdi iestigen iedim, mister İden,— dedi jigit jaiğasyp otyrğannan keiin.— İendi özim izdep tildespekke kelip otyrmyn.
Brissenden qarqyldap küldi.
— Sotsialisti-iejettesiñiz iemes pe mynau?—dedi habarşy Brissendenge bir qarap, işinen: osy tiri ölikti surettep bersem, ielge äseri qandai bolar iedi, dep qoidy.
— Myna maqalany jazğan osy bala şyğar-au,— dedi Martin oilanyp.
— Özin sileitip tūryp soiyp jiberseñiz qaitedi, — dedi Brissenden.— Qazir ökpeme bes minutke saulyq bergen kisige bir myñ dollar töler iedim.
Jas jurnalist közin baqyraityp qoiyp, myna iekeuiniñ äldene aityp otyrğanyna abyrjyp qaldy. Biraq sotsialister mitingisi turasynda gazetke jaqsy maqala jazyp bergeni üşin ol redaktordan jaña ğana maqtau iestip, qazirgi qoğam tärtibine qarsy ūiymdasqan jaulardyñ kösemi Martin İdenmen auyzba-auyz söiles degen tapsyrys alğan.
— Äueli suretiñizdi tüsirip aluğa qarsylyğyñyz joq pa?—dedi ol.— Fotograf ala kelip iem, tezdetu kerek dep tūr ol. Kün batyp barady ğoi. Artynan äñgimelese jatar iedik.
— İe-ie, fotograf deñiz?—dedi Brissenden dausyn sozyp. Ne kütip otyrsyz, Martin? Sabap-sabap jiberseñizşi myna nemeni!
— Qartaiyp baramyn ğoi deimin, sirä,— dedi Martin.— Sabap jiberuim kerek iekenin bilip otyrmyn-au, zauqym joq soğan. Ne keregi bar, ne üşin?
— Sorly şeşesiniñ ana haqy üşin,— dedi Brissenden.
— Mine, osy däleliñiz oryndy. Biraq mağan būl da äser ietetin iemes. Zauqym joq. Bireudi ūru üşin küş jūmsau kerek. Küştenip jatam ba soğan?
— Ras aitasyz, keregi joq,— dedi quanyp habarşy, äitse de iesik jaqqa köz qiyğyn bir tastap qoidy.
— Ärine, jazğandarynyñ işinde bir auyz şyn söz joq,— dedi Martin Brissendenge qarap.
— Täiir-ai, jalpylama jaza salğan närse ğoi...— dep jigit özinşe jağdaiyn jeñildetpek boldy.— Bir jağynan, sizge būl jap-jaqsy reklama ğoi... Öziñiz aityñyzşy, solai iemes pe?
— İesiñizde bolsyn, Martin, būl siz üşin reklama!—dedi Brissenden.
— İä, iä!.. Onysy ras.
— Mister İden, tuğan jeriñizdi biluge bola ma?— dedi habarşy bar yqylasymen tyñdauğa äzir adamşa Martinge mölie qarap.
— Baiqaisyz ba, ieşteme jazyp otyrğan joq,— dedi Brissenden qosarlanyp,— jadyna toqyp otyr.
— Men ylği östemin.— Jigit sasyp otyrğanyn sezdirgisi kelmedi.— Täjiribeli habarşy jazbaidy ğoi, tyñdaidy.
— Bäse, sondai jigit iekeniñizdi körip otyrmyz... keşegi maqalañyzdan.
Brissenden zūlymdyqqa zorlyq jasama deitin ideiäny qoldamauynan dauysyn kenet özgertip, qatulanyp:
— Martin! Mynany siz sabamasañyz, men-aq sabaiyn! Ölsem de bir ūryp öleiin!— dedi.
— Şapalaq bersek te jetpei me?—dedi Martin.
Brissenden säl oilanyp, basyn izedi.
Sol sätte habarşy Martinniñ tizesine ietpetinen jalp iete tüsken.
— Tisteuşi bolma,— dep ieskertip qoidy Martin.— Äsem tūmsyğyñdy byt-şyt qylsam, obal bolar.
Oñ qolymen habarşyny şapalaqpen şyqpyrta bastady ol. Jigit baj-baj ietip, typyrlap, balağattap jatsa da tistegen joq. Brissenden jaiymen qarap otyr. Bir şaqta şydai almai ol da bos bötelkeni ala ūmtyldy.
— Käne, men de ūraiynşy!
— Men şarşadym, qolym saldyrap qaldy,— dedi de Martin habarşyny jelkesinen bürip alyp, silkip-silkip, ornyna otyrğyzdy.
— Aitamyn politsiiäğa! Qamattyramyn!— Yzalanğan jigittiñ köz jasy ottai janğan betine sorğalady.— Jauapqa tartqyzamyn. Körersiñder!
— Mässağan bezgeldek, mynau taiğanaq jolğa tüskenin äli tüsinbepti ğoi,— dedi Martin.— Öziñdei adam balasyna opasyzdyq jasau ierkekke jaraspaityn ädepsiz, oñbağan, oğaş qylyq iekenin mūğaiym tüsinbegen.
— Sonyñ üşin de tülen türtip sizge kelgen ğoi,— dedi Brissenden.
— Mağan äueli jabar jalasyn jauyp, masqara qylyp kelip otyr iemes pe. Dükenşi iendi mağan nesiege tiride azyq berer me? İeñ jamany mynau sorly bala özi tüsken teris joldan şyğa almai osy betimen ketip, aqyry, bir küni mañdai aldy jurnalist, aty şuly sūmyrai bolyp şyğady ğoi.
— Uaqyt bar äli tärbieleitin,— dedi Brissenden.— Mümkin būl şirkindi dūrys jolğa iendi öziñiz salarsyz.
— Ättegen-ai, tym bolmasa bir ūrğyzbadyñyz-au. İgilikke meniñ de üles qosuym kerek iedi!
— İekeuiñdi de abaqtyğa japtyram!—dedi kemseñdep adasqan ūl.— Mä-mä-mälğūndar!
— Beti jyltyrağan neme ğoi,— dedi Martin basyn şaiqap,— ieñbegim zaia ketetin şyğar. Būl jigitti jönge salu mümkin iemes. Körersiz, tübinde qalamy jüirik jurnalist bolyp şyğady. Uiattan bezgen, arsyzdyqpen-aq alğa tüsip alar.
Osy kezde jigit ornynan atyp tūryp, qolyndağy bötelkesin äli tastamai, şoqyraiyp otyrğan Brissendenge seskene qarap, bölmeden şyğa jöneldi.
Kelesi küni Martin özi turaly tağy birsypyra qyzyq jañalyq iestidi. «İä, biz qoğam tärtibiniñ jaularymyz,— depti-mis ol baspasöz ökiline,— biraq ta anarhist iemespiz! Sotsialispiz!» Habarşy būl ieki ağymnyñ arasynda aiyrmaşylyq joq qoi degende, Martin basyn izepti. Jurnalistiñ baiqauynşa, Martinniñ bet-auzy omsyraiyp, azğyndai bastağan adam, äsirese, mūny buyltyq-buyltyq bolğan qoldary men qanişer adamşa kisige tesile qaraityn obyr közderinen añğaruğa bolady-mys.
Martin mūnan keiin gazetten özi jaily mynadai jañalyqtar oqydy: «Siti-Hol parkte ol kün saiyn derlik jūmysşy mitingilerinde söz söileidi. Halyqty azğyryp jürgen anarhister men ügitşilerdiñ işindegi ieñ ötimdisi jäne ieñ revoliutsiiäşyl söz aituşysy osy». Habarşy mūnan äri Martinniñ üişigin surettegen, kerosinka men jalğyz oryndyğyna deiin qaldyrmağan; joldasyn da kelistiripti: «Ol ölikke ūsağan, qañğyryp jürgen kezbe, ūsqynyn köre qalsañyz, jiyrma jyl türmede otyryp, juyrda ğana şyqqan zäntalaq der iediñiz»,— depti.
Jas habarşy şiraqtyğyn da körsetken. Martin İdenniñ külli semiasynyñ tarihyn bilip alğan. Mister Higginbotamnyñ dükeni men onyñ iesiginiñ aldynda tūrğan mister Bernard Higginbotamnyñ suretin tauyp alğan. Atalmyş djentlmendi özi iesebin jaqsy biletin qadirmen kommersant, baldyzynyñ sotsialistik közqarasyna qosylmauy bylai tūrsyn, qarasyn körgisi kelmeidi ieken dep jazypty. Onyñ aituyna qarağaida Martin İden ieñbek ietpeitin, jūmysqa qyry joq, jalqau adam, talai ret jaqsy orynğa şaqyrğanda barmağan, älbette, ierte me, keş pe, nağyz türmege tüsetin adamnyñ özi depti. German fon Şmidtpen de äñgimelesken. Ol Martindi: «Semiadağy şirigen jūmyrtqa», onymen tuys retinde ieşqandai aralasym joq»,— depti. «Meniñ jelkeme mingisi kelgen iedi, mañyma jolatpadym»,— degen German Fon Şmidt: «Samtyrap osynda kele beretin iedi, tyiyp tastady. Ondai bosqa sandalğan adamnan qaiyr kütuge bolmaidy!»
Būl joly Martin şyn keiidi. Brissenden osynyñ bäri kisi külerlik närse ğoi, köñil bölmei-aq qoiyñyz dese de Martin aşuyn basa alğan joq. Rufpen tüsinisu qiynğa ainalğanyn bildi. Al qyzdyñ äkesi bolsa, mynau öreskel ötirikti paidalanyp, iendi iekeuiniñ arasyn būzuğa tyrysady. Martinniñ özi de kütip jürgen jamanat aqyry aldynan şyqqandai. Kelesi küni Ruften hat keldi. Martin bir sūmdyqtyñ bolğanyn sezip, qolma-qol konvertti aşyp jiberip, oqi bastady, hat äkelgen poştabaidyñ aşyq qaldyrğan iesigin de japqan joq.
Hatty oqyp tūryp, Martin oilanbastan, ieski ädeti boiynşa, qaltasyn qaita-qaita qarmalap, temeki, qağaz izdedi. Qaltasy köpten beri bos iekenin, tipti ne izdep tūrğanyn da sezgen joq
Hat jazğanda Ruftiñ sabyr saqtağany baiqalady. İeşqandai keiistik bildirmegen. Biraq haty basynan aiağyna deiin ökpe men ökinişke toly. Ümitimdi aqtamadyñyz depti Ruf. Ğaşyq iekenimiz ras iedi, döreki, oğaş minezi tüzeler, näubet bolsa jarasyp, iel qatarly tūrmys qūryp ketermiz dep oilauşy iedim. İendi äke-şeşem bergen uädeñdi būz dep otyr. Sözderin dälelsiz dei almaimyn. Bäribir aramyz tüzelip, aqyry jaqsy bola qoimas. Äuel basta özim qate jasağanmyn, depti. Martinniñ betine salyq qylğan bir ğana kinäsi janyna batty. «Qyzmetke ornalasyp, ömirden ornyñyzdy tabu kerek iedi ğoi!— dep jazypty Ruf.— Biraq būl mümkin iemes. Siz yrdu-dyrdu, beibereket ömirge üirenip ketken adamsyz. Būğan kinäli iemes iekeniñizdi bilemin. Tabiğatyñyz, tärbieñiz solai ğoi. Sizdi aiyptap otyrğanym da joq, Martin, būl iesiñizde bolsyn. Papam men mamamnyñ aitqany ras ieken: iekeumiz bir-birimizge laiyq iemespiz. Mūny is nasyrğa şappai tūrğanda bilgenimiz üşin quanaiyq... Jüzdesemin dep ümit ietpei-aq qoiyñyz,— depti ol hattyñ soñynda,— iekeumizge de, mamama da ol oñai soqpas. Onsyz da mamam baiğūsqa artqan auyrtpalyğym az iemes, onyñ aldynda kinämdi keşiru üşin äli köp uaqyt kerek bolar».
Hatty Martin aiağyna şekte oqyp şyqty, jaqsylap tağy bir ret oqydy. Sonan keiin jauap jazuğa otyrdy. Ol ieñ aldymen sotsialistik mitingide söilegen sözin tolyğymen keltirip, gazetti osynşama arsyzdyqqa baryp, ösek taratqany üşin kinalady. Osynyñ bäri jala iekenin, şylği ötirik iekenin, öz basy aq iekenin aitumen bastalğan haty ğaşyqtyq şerin şertken toqsan türli tolğaumen aiaqtaldy. «Mağan qalai da bir jauabyn beriñiz, meni jaqsy köresiz be, joq pa — osyny ğana aityñyz»,— dep bitirdi hatyn.
Kün ötti, tağy bir kün ötti, jauap kelmedi. «Keşikken» aşyq qalğan küii äli jatyr. Qaityp oralğan qoljazbalarğa stol asty toldy. Martinniñ ūiqysy qaşty. Būl būryn bolmağan oqiğa. Morzdikine üş ret barğan, üşeuinde de qyzmetşi iesigine jolatqan joq. Brissenden tösek tartyp, auyryp jatqan iedi. Ara-tūra bara jürgende, Martin oğan būl qaiğysyn aitpady.
İä, Martinniñ qaiğysy qalyñ. Habarşynyñ qitūrqysy kütpegen jerde qyrsyq bolyp jabysty. Baqalşy-portugal nesiege azyq bermei qoidy, tegim asyl, men amerikanmyn dep böse beretin kök satuşy otanymyzğa opasyzdyq jasadyñ dep Martinniñ beresisin jazyp jürgen qağazyn közinşe byt-şyt qylyp jyrtyp, öziñ de qūry, aqşañ da qūrysyn dedi. Körşileri de küñkildei bastady, kün-kün saiyn öşige beretin syñaiy baiqaldy. Opasyz-sotsialist dep, ieşkimniñ aralasar türi joq. Mariiä baiğūsty da küdik pen kümän azaby qinauly. Biraq Martinge degen adaldyğynan ainyğan joq. Bir kezde Martinniñ üiine kelgen syily qonaqtarynyñ, äsem tarantasynyñ äserin ūmyta bastağan körşi balalary da ony körse, syrtynan «äi, jalqau», «sandalbai» dep aiğailaityn boldy. Berispei jürgen tek Mariiänyñ balalary ğana. Martinniñ namysyn jyrtyp, qyran-jaqpan bolyp, töbelesip, bet-auzy jara-jara bolyp kelgen balalaryn körgende Mariiä onan saiyn renjidi.
Bir küni köşede Gertrudany kezdestirip, Martin būrynnan kütip jürgen bir jağdaidy bildi. Bernard Higginbotam qatty aşulanyp, Martin semiamyzdy masqara ietti, iendi üiime jolamasyn depti.
— Bir jaqqa kete tūrsañ qaiter iedi, Martin,— dedi Gertruda.— Täuir qyzmet tauyp al. Myna u-şu basylğasyn qaityp keler iediñ.
Martin basyn şaiqady, biraq läm degen joq. Ne deuge bolady! Özi men tuystary arasynda ötpes or jatyr. Onan iendi özi öte almaidy! Nitsşeşil adam retinde sotsializm turaly pikirin Gertrudağa tüsindirip jatsa, külki bolar iedi! Olai ieterlik söz de joq. Bäriniñ biletini: bir jaqsy oryn tauyp al. Özge söz joq. Oilary osynan ozbaidy. Oryn tap! Qyzmetke kirseişi! Bişara, topas, toban aiaq qūldar, dep oilady Martin Gertrudanyñ sözin tyñdap tūryp. Küştilerdiñ bükil dünieni bilep-tösteui tegin iemes! Qūldar qūlşylyqtan ūzap kete almağan. «Qyzmet» olar üşin tabynatūğyn pūt, sonyñ aldyna jata qalyp, jalbaryna beru kerek.
Gertruda aqşa bereiin dep iedi, Martin iendi birneşe künnen keiin kostiumin zakyletke beretinin bile tūra, basyn şaiqady.
— Äzirşe Bernardtyñ közine tüspei tūr,— dedi Gertruda.— Birer ai ötsin, aşuy tarqasyn. Sonan keiin qolai körseñ oğan kölikşi bolyp jaldanarsyñ. İeger men kerek bop qalsam, kisi jiber, bara qūiam ğoi, bildiñ be?
Gertruda közinen jas alyp, būrylyp jürip ketti. Äbden qaljyrağan apasynyñ aiağyn balp-balp basyp, ketip bara jatqanyn körgende, Martinniñ jüregi ieljirep sala berdi de, nitsşeşildiktiñ ğimrasy kenet dir ietip, teñsele jönelgendei boldy. Qūldardyñ qaidağy bir berekesiz qisyny turaly anau-mynau deu oñai bolğanymen, ony öz tuğanyña qoldanu qiyn ieken. Asyly, äldiden iezgi körgen qorğansyz jan izdegen kisige Gertrudadan artyq ieşkim tabyla qoimas. Būl paradoksqa Martin tūnjyrai küldi. İet-jüreginiñ dir ietken saiyn pikirleriñnen taia bastasañ, nitsşeşildigiñe bolaiyn. Osy arada öziñ de qūldardyñ moraline jeñdirip tūrğan joqsyñ ba, apañdy aiauyñ da qūlşyldyq, bişaralyq qylyq iemes pe? Nağyz küşti adam kisini aiaudan, bireudiñ qaiğysyna ortaq boludan joğary tūruy kerek. Mūndai ynjyq sezim qūldar zyndanynda tuğan, älsizder men paqyrlardyñ ienşisine tigen küirektik, dep oilady Martin.
Qyryqynşy tarau
«Keşikken» önbei qoidy. Redaktsiiälarğa jibergen qoljazbanyñ bäri stol astynan kelip oryn tepti. Kelmei jürgen Brissendenniñ «Fani düniesi». Velosipedi men qara kostiumin Martin zakyletke bergen, al jazu maşinasynyñ aqşasyn tölemegeli ne zaman. Biraq Martin būğan abyrjyğan joq. Maqsat ieñ aldymen ömirden mūrat tabu. Osyndai köñilge demeui bolmauynan da toqyrap jürgen joq pa.
Arada äldeneşe apta ötti. Künderdiñ küni Martin köpten beri kütip jürgen bir jağdaiğa duşar boldy. Köşede Rufke kezdesip qaldy. Ras, jalğyz iemes ieken. Norman bar ieken qasynda. İekeui de körmegen kisi bolğansydy. Martin jaqyndai tüsip iedi, Norman des bermei jolyn bögedi.
— Qaryndasyma jarmasa berudi iendi qoisañyz deimin, qoimasañyz qazir polismen şaqyramyn,— dedi ol.— Sizben söileskisi kelmeidi, jūrt aldynda abyroiyn tögip, namysyn keltirip, bosqa jalbaqtamağanyñyz jön.
— Janjal şyğarmañyz, jigitim,— dedi Martin tüsin suytyp,— äitpese, rasynda da polismen şaqyruğa tura keler de, iesimiñiz gazetke şyğyp jürer. Bylai tūryñyz kes-kestemei. Rufpen söilesetin sözim bar.
— Öz auzyñyzdan birauyz söz iestigim kelip tūr,— dedi ol Rufke qarap.
Qyz qaltyrap, bozaryp ketti, toqtap, sūrauly keskinmen qarady.
— Hatymda aitqan ötinişime jauap beriñiz,— dedi Martin.
Norman şyjbalaqtap iedi, Martin bir qarağanda meselin qaitaryp tastady.
Ruf basyn şaiqady.
— Öz yqtiiäryñyzben osylai ūiğardyñyz ba?
— İä, öz yqtiiärymmen,— dedi Ruf aqyryn, biraq batyl ünmen.— Siz meni masqara iettiñiz, qazir tanystarymmen kezdesuge uialamyn. İeki kisiniñ basy qosylsa, äñgimesi men. Bar aitarym osy. Meni baqytsyz iettiñiz, iendi qaityp sizdi körgim kelmeidi.
— Tanystar! Sypsyñ ösek! Gazettiñ ötirigi! Osynyñ bäri ğaşyqtyqtan küşti iemes! Siz meni ieşuaqytta süimegen iekensiz.
Ruftiñ sūrğylt öñi qyzaryp ketti.
— Myna masqaradan keiin de süie ber deisiz be? Martin, öziñiz äueli ne aityp tūrğanyñyzdy bilesiz be?! Kim dep tūrsyz meni?
— Körip tūrsyz ğoi, mine, jaryqtyğym-au, sizben söileskisi kelmei tūr ğoi!—dep dauystady da Norman qaryndasyn qoltyğynan süiep, alyp ketti.
Martin olardyñ artynan qarap, oilanbastan, qaltasynda joq temeki, qağaz izdep, qarmanğan qalpynda qala berdi.
Soltüstik Oklend būl aradan qaşyq iemes-ti. Biraq Martin qalai baryp jetkenin baiqamady. Bölmesine kirip, keruetine otyrğanda ğana iesin jinap, jynynan aiyrylğan baqsydai jan-jağyna qarady. Közi stol üstinde jatqan «Keşikkenge» tüsti. Stoldy özine qarai tartyp, qolyna qalam aldy. Bastağan isti aiaqtau qanyna siñgen ädeti iedi. Aldynda bitpei qalğan is jatqasyn däti tözbedi. Bir kezde özge jūmyspen aldanyp, būğan köñil bölmei ketken ğoi. Qazir özge jūmys bitti, iendeşe «Keşikkenge» de kezek keldi. Onan keiin ne isteitinin Martin bilmeidi. Biraq ömiriniñ bir kezeñi ötkenin jaqsy bildi. Sondyqtan nükte qoiu üşin äueli sözin tūjyrymdauy lazym. Bolaşağy ne bolmaq,—onymen isi joq. Ne bolğanyn köp ūzamai köredi ğoi. Onda tūrğan tük te joq. İendi qai isinde män qaldy.
Martin anda-sanda as işkeni bolmasa, bes kün bas kötermei, ieşqaida şyqpai, ieşkimdi körmei «Keşikkendi» jazumen boldy. Altynşy kün degende poştabai «Parfenonnyñ» redaktorynan hat äkeldi. Konvertti aşyp jibergende-aq «Fani dünieniñ» qabyldanğanyn tüsindi.
«Poemany mister Kartrait Briuske oqyp beruge jibergen iedik,— depti redaktor,— ol kisi maqtapty, iendi jurnalymyzğa quana-quana basqaly otyrmyz. Poemany avgust sanyna qaldyrğan sebebimiz iiül aiyniki terilip qoiğan iedi. Mister Brissendenge sälem aitarsyz, talantyna tañ qalyp, özin aiyryqşa ardaq tūtamyz. Mümkin bolsa, resimi men ömirbaianyn jiberiñiz. Qoiğan gonorarymyz az soqsa, telegraf arqyly öz şamañyzdy habarlañyz».
Gonorary üş jüz ielu dollar ieken, Martin telegramma soqpai-aq qūiaiyn dep oilady. İendi Brissendenniñ kelisimin alu kerek. Martinniñ boljamy rasqa şyğypty. Şyn poeziiäny bağalai biletin redaktor bar ieken. Gonorary da tipti «zamana poemasy» üşin az iemes. Onyñ üstine Martin Brissendenniñ Kartrait Briusti synşylardyñ işindegi ieñ qadirlisinen sanaitynyn biletūğyn.
Martin tysqa şyqty. Tramvaiğa otyrdy. Terezeden zymyrap ötip jatqan üilerge, köşelerge köz salyp, oiğa şomdy: dostyñ talaby janğanda da, özimniñ sūrapyl arpalysta jeñip şyqqan künimde de köñil şirkinniñ selt ietpegeni nesi dep jabyrqady. Qūrama Ştattardyñ tañdauly synşysy poemağa laiyqty ädil bağasyn beripti ğoi, olai bolsa Martinniñ: nağyz körkem şyğarma qaitken künde de baspasöz betine özi jol tabady degeni rasqa şyğyp otyr. Sonda da Maptinniñ köñilinde būrynğydai alyp ūşqan ynta-yqylas joq. Ol Brissendenge quanyşty habar aitudan göri özin körgenin iştei artyq sanaitynyn anyq sezdi. «Keşikkendi» jazumen ötkizgen bes kün işinde Brissendennen habar-oşar bolmai ketkeni, ol iesine de kelmegeni oiyna iendi ğana tüsip otyr. Ruhani düniesi küizeliste iekenin ol jaña sezdi, dosynan uialdy. Uialsa da öziniñ qūlyqsyz, sūlyq otyrğanyn baiqady. «Keşikkendi» jazğan şaqta şabyty kelgeni ğana bolmasa, özge uaqytta ieşnärsege zauqy bolmağan. Bireu äfsüp oqyp, basyn ainaldyryp tastağandai. Tramvai kele jatqan köşeniñ dumany alystağy būldyr ieles siiäqty, tipti, sonau şirkeu mūnarasy köz aldynda qazir külpära bolsa da, tañyrqaityn türi joq.
Qonaq üige kirisimen, aiağyn tez-tez basyp, joğary etajdağy Brissendenniñ nomerine köterildi de, köp ūzamai asyğa basyp, qaita tüsti. Bölme bos. Närse qarasy joq.
— Mister Brissenden bir jaqqa jürip ketken be?—dep sūrady Martin porteden.— Adresin qaldyrğan joq pa?
Porte tañyrqai qarady.
— İestigen joq pa iediñiz?
Martin basyn şaiqady.
— Gazetterdiñ bäri jazdy ğoi. Töseginde jatyp, jan tapsyrypty marqūm. Özin-özi atyp öltirgen.
— Jerledi me?
Martinge būl sūraqty bergen özi iemes, özge bireu siiäqty iestildi.
— Joq. Tergeu bitisimen süiegin Şyğysqa alyp ketti. Tuğandary jaldağan advokattar isin jauyp tastapty ğoi.
— Nege asyqqan mūnşama?
— Asyqqany qalai? Bes kün ötti ğoi oğan!
— Bes kün ötti deisiz be?
— İä.
Jol-jönekei telegrafqa kirip, «Parfenonnyñ» baspasyna poemany basuğa bolady degen habar jiberdi. Telegrammany özderi tölep alatyn ietip jöneltti. Öitkeni, qaltasynda üiine qaituğa jetetin bes-aq tsenti qalğan ieken.
Üiine kelisimen Martin tağy jūmysyna otyrdy. Kün demei, tün demei jazuyn jaza berdi. Üiinen ieşqaida attap şyqqan joq. Bar bolsa köjesi men botqasyna da täbeti tartpaidy. Joq bolsa joqtamaidy. Povesin basynan aiağyna deiin oilastyryp alğanymen kirispesin qaita jazuğa ūiğardy, demek mölşerden tys tağy jiyrma myñ söz qosylmaq. Qoljazbany täpteştep tüzei berudiñ qajeti joq sekildi iedi, biraq qoly üirenip ketken Martin üstirt kete almaidy. Jazuyn ünemi ūiyp otyryp jazdy, özge dünieni ūmytty, ötken ömiriniñ täjiribesine aruaqtai siyndy. Bireudiñ ölgen adamnyñ aruağy qaita kelip, ieles bolyp, būrynğy tanystaryn aralap jüredi degen sözi iesine tüsti. Būğan Martin senbeitūğyn da. İendi osy kep öz basyma kelmegei, dep säl küdiktenip qaldy.
Aqyry bir küni «Keşikken» de aiaqtaldy. Jaldau kontorynyñ agenti kirip kelgende, Martin soñğy betin basyp jatyr iedi, sony bitirgenşe agent keruettiñ üstinde kütip otyrdy. «Soñy» dep jazdy Martin. Būl şynynda da soñy-dy. Agent ile-şala maşinany köterip alyp ketkende, Martin moinynan bir auyr jük tüskendei keruetine sylq ietip, jata ketti. Aştyqtan älsirep ketken ieken. Dym syzbağanyna otyz alty sağat bolğan ğoi, tamaq iesine de kelmegen. Şalqasynan tüsip, ieki közin jūmyp jatty. Basyna birte-birte qalyñ tūman oralğandai boldy. Ūiqyly-ūiau jatyp, ol Brissenden auzynan tastamaityn bir öleñdi oqi bastady. Mūny iesik syrtynan iestigen Mariiä mazmūnyn tüsingen joq, biraq Martinniñ özimen-özi söilesip jatuynan seskeneiin dedi.
Lira, aulaq! Men jyrymdy bitirdim!
Qairan meniñ
Qaiğyly ünim
Öşti jetip alysqa!
Lira, aulaq! Men jyrymdy tauystym!
Albyrt bala
Orman, dala
Araladym än saldym,
Köşti keruen,
Ötti däuren
Jettik, mine, zändemge
Lira, aulaq! Men jyrymdy tügestim!
Mariiä töze almady. Qazan-peşine jügirip baryp, ülken bir aiaq sorpa qūidy, ojauymen qoiuynan, ieti men ovoşynan kösip alyp, tağy qūidy da asyğa basyp, Martinge alyp bardy. Şyntaqtap jatyp, sorpany ūrttap qoiyp, ol Mariiäğa jañağy dauystauy sandyraq iemes iekenin, deni sau, iesi dūrys iekenin tüsindirdi.
Mariiä şyğyp ketkennen keiin Martin keruetinde bükşiıp, bir nükteden közin almai qalşiiä qarap, ūzaq otyrdy. Älden uaqytta tañerteñgi poçtamen kelgen jurnalğa közi tüsti. «Mynau «Parfenon», avgust aiynyñ sany, «Fani dünie» osynda basyluğa tiıs. Ättegene-ai, Brissendenniñ közi tiri bolmady-au!»—dep oilady.
Jurnaldyñ betin audaryp, qarap otyrdy da, bir kezde kilt toqtaldy: «Fani dünieni» Berdsli stilinde suretpen tym äşekeilep jiberipti. Ortada poemanyñ aty, bir jağynda Brissendenniñ resimi, iekinşi jağynda Britaniiä ielşisi ser Djon Veliudiñ resimi. Redaktsiiä atynan jazğan kirispede: ser Djon Veliu juyrda Amerikada aqyn joq, degen iedi. «Fani dünieni» basqandağy maqsatymyz oğan: «Mä, mineki, rahym ietiñiz, ser Djon Veliu!»—deu,— dep jazypty. Kartrait Briusti Amerikanyñ ieñ ūly synşysy dei kelip, onyñ: «Fani dünie»— amerikan poeziiäsynyñ ieñ ūly şyğarmasy»— degen sözin keltirgen. Kirispe mynadai sözdermen aiaqtalğan: «Fani dünieniñ» tamaşasyn aqyryna deiin äli aityp bere alğanymyz joq; mümkin ieşuaqytta tolyq bağasyn bere almaspyz da. Biraq poemany qaita-qaita oqyğan saiyn mister Brissendenniñ aiyryqşa söz bailyğyna qairan qaldyq, mister Brissenden osynşama qazynany qaidan tapty ieken, qalaişa ğana qiynnan qiystyrdy ieken dep talai-talai saual da qoidyq».
Sonan keiin poemanyñ özin basqan.
«Opat bolğanyñ mūndai jaqsy bolar ma, bişara Bris!»—dedi Martin. Qolyndağy jurnaly iedenge tüsip ketti.
Netken oñbağandyq, ne qylğan körgensizdik. Biraq Martin būğan qatty renjigen joq. Aşulanğysy da kelip iedi, jigeri jetpedi. Bireu töbesinen ūrğandai del-sal. Tamyr soğuy toqtap, iendi aşuy kelse de qany qainamastai bolğan. Tañ qalatyn ne bar? Osynyñ bäri Brissenden marqūm ölerdei jek körip ketken burjuaziiä qoğamynyñ ädetti äreketi iemes pe?
— Bişara Bris! Mynany körse ğoi, künämdi ieşuaqytta keşirmes iedi.
Ornynan äreñ tūryp, Martin stolynyñ būryn aq qağaz saqtağan tartpasyn aşty. Işinen dosynyñ on bir öleñin tauyp aldy. Bärin asyqpai otyryp jyrtyp, zembilge tastady. Qaitadan ornyna otyryp, äldebir tüpsiz bos quysqa tük körmeitin su qarañğy közderimen qadaldy da qaldy.
Osy qalpynda qanşa uaqyt otyrğanyn sezgen joq. Bir kezde būldyr tūmannan jarq ietip, ūzyn aq beldeu qiiädan közine şalyndy. Bū ne ğajap. Anyqtap qarasa, ol Tynyq mūhittyñ marjan rifine soğyp jatqan soqpa tolqynnyñ biık jotasy ieken. Köbik şaşqan kökbas tolqynnan bir mezette qiyny qaşqan kişkene şölmek qaiyq körindi. Qaiyqtyñ qūiryğynda jarqyrağan ieskekterin suğa malyp, myqynyna qyrmyzy qyzyl borlat bailağan, denesi qoladai sarğyş jas qūdai otyr. Martin tani ketti. Moti ieken. Tami köseminiñ kenje balasy. Demek mynau köringen Taitidiñ jağalauy. Olai bolsa marjan rifiniñ ar jağynda Papara dep atalatyn tamaşa iel jatyr. Ol ielde özen sağasynda kösemniñ qūraq qamystan örgen üii bar.
Keşki mezgil. Motidiñ, sirä, balyq aulaudan oralğan beti ğoi. Qaiyğyn däs köterip, riften syrğyp ötkizetin ülken tolqyn kütip otyrğan şyğar-au. İendi bir mezette Martin qaiyqta otyrğan özin kördi. Ol būryn osylai talai otyrğan. Zäulim biık kök tolqyn zymyrap kele bergende, Motidiñ işarasy boiynşa, ieskekterin şapşañ-şapşañ iese bastaityny äli iesinde. İendi bir sätte ol körermen iemes, körinistiñ özine ainaldy. Moti bar dausymen baqyrğan kezde, Martin jantalasyp, qaiyq iesti. Mine, iekeui tulağan tolqynğa ilesip, zymyrap keledi. Asau tolqyn möñkidi, gürsildeidi, suyldaidy, su bürkedi. Biraq äp-sätte būlar ainadai jarqyrağan tynyq lagunağa da jetti. Moti tūzdy su şarbyğan közin sürtip, küledi. Qaiyq iendi marjan jağalaumen aqyryn jyljyp jüzip keledi. Jiekte syptai tüzu qūrma ağaştarynyñ arasynan batyp bara jatqan kün şūğylasyna malynğan Tamidiñ qamys üişigi altyndai jarqyrap körindi.
Köp ūzamai körinis selt ietip, seldirep, tūmanğa ainaldy. Martinniñ közi qaitadan ybyrsyğan tärtipsiz tar bölmesine tüsti. Taitidi tağy da körsem dep zorlanğanmen ydyrap ketken ieles oralmady. İä, qazir qūrma toğaiynyñ ortasynda än salyp, ai jaryğymen qyzdar bi bilep jatqanyn Martin jaqsy biledi. Biraq aldyndağy äpter-täpteri şyğyp, köl-kösir bop jatqan stoly men jumağan küñgirt kir terezeden özge ieşteme köre alğan joq. Ol kürsinip, yñyrsyp, yñyranyp, közin jūmdy da talmausyrap baryp, ūiqyğa batty.
Qyryq birinşi tarau
Tüni boiy azapty auyr ūiqyda jatqan Martindi tañerteñ iesik qağyp, poçtanyñ hat tasuşysy ūiatyp jiberdi. Ölegzigen sülesoq Martin äkelgen hattardy aşyp oqydy. Aty şuly «qaraqşy» jurnaldyñ ştampysy basylğan bir hattyñ işinen jiyrma bes dollardyñ çegi şyqty. Osy aqşany Martin jyl jarymdai izdengen iedi. İendi mine qolyna tigende quanğan joq. Qazir baspa çegin körse, būrynğydai jüregi alyp ūşpaidy. Sonau bir künderi aqşany bolaşağynyñ kepili siiäqty köretūğyn. Qazir oğan azyq satyp alatyn jiyrma bes dollardyñ qağazy dep qana qarady.
Osy poçtamen tağy on dollarlyq çek keldi. Ony iertede qabyldağan küldirgi öleñderi üşin Niu-İorktyñ bir jurnaly jiberipti. Martinge oi tüsti. Sony salmaqtap, aqyl tarazysyna salyp, biraz otyrdy. Mūnan bylai ne istep, ne qūiaryn bilmedi. İeşnärsege qūlqy soqqan joq. Äitse de, tiri janğa tirşilik ietpek kerek. Boryştaryn da ötegeni jön. Olai bolsa, myna on dollardy markağa jūmsap, stol astynda üiilip jatqan qoljazbalardy tağy bir saparğa jöneltkenim paidaly şyğar,— dep oilady. Bir-iekeuin, mümkin, alatyn adam tabylyp qalar. Äiteuir kün köru kerek qoi. Martin osy aqylğa toqtady. Çegine Oklend bankisinen aqşa alyp, tügel markağa jūmsady. Sonan keiin tar bölmesine qaita baruğa, tağy da azaptanyp, as pisiruge moiny jar bermei qoidy. Birinşi ret boryşyn öteudi de ieskergen joq. Üiinde özi pisirse tūia jeitin tamağyna on bes — jiyrma tsentten artyq aqşa ketpes iedi. Biraq ol «Forum» kafesine bardy, ieki dollarğa türli tamaq aldyrdy. Şaiyna ğana jiyrma bes tsent, mysyr papirosyna ielu tsent jūmsady. Ruf ūrysqannan beri temekini tastağan iedi ğoi. İendi ol raqattan tyiylatyn ne syltauym qaldy, meili temekige qūmartyp tūrğanda, şerimdi bir tarqataiyn,— dep oilady.— Aqşany ünemdep qaitem? Ärine, bes tsentke jai temeki men qyryq şylymğa jetetin qağaz aluğa bolar iedi. Onan ne mağyna? Aqşanyñ bügin, qazir bir dünielik aludan özge ne säni qaldy?! Jalğyz özi bağdarsyz qañğyryp qalğanda, ğaziz basyn tauğa da, tasqa da soğudyñ keregi bar ma? Ağystyñ ağynymen jylji berse, ömir taqsiretin tartpaq iemes qoi. Al ömir taqsireti degenimiz tirşiliktiñ, būl dünieniñ azaby.
Künderdiñ tolassyz tizbegi üzdiksiz ötip jatty. Bir küni bir künine ūsaidy. Kün täuligine segiz sağat ūiyqtauğa da ädettenip aldy. Tağy çek keler dep dämetip, japon restorandarynan on tsentke ğana as işip jürse de, äjeptäuir oñaldy. Būrynğydai kündiz-tüni sarylyp otyrmauynan omsyraiğan ūrty qalpyna kelip, ieki beti büirektei boldy. İeşteñe jazğan joq, qol timegen kitaptary iesiz düniedei sörede tūr. Jiı-jiı ol qala şetindegi töbeşikterdi aralaidy. Ūzaq uaqyt dem alyp, parkte otyrady. Ne dosy, ne bir tanysy joq, kisimen tanysuğa qūlqy da joq. Keregi ne? Ol toqtap qalğan ömir tynysyn qozğap jiberetin syrttan tosyn dümpu kütip otyra berdi. Qazirgi tirşiligi adamdy zeriktiretin, mağynasyz, biryñğai äureşilik, bir bos quys.
Birde ol San-Frantsiskoğa baryp, tüneugi «nağyz adamdardy» körmek boldy. Biraq sol üidiñ iesigine taiana bergende sabyndai būzylyp, jalt būrylğan, aiağyn asyğa basyp, gettonyñ u-şu köşesimen ketip qalğan. Sebebi, kirip barsam filosofiiä turaly aitys sözge kiligemin dep jüregi daualamağan iedi. Köşede «nağyz adamdardyñ» bireui kezdesip qala ma dep, ol qattyraq jürip ketti.
Jūrttyñ «Fani dünie» turaly ne jazyp jatqanyn bilu üşin Martin oqtyn-oqtyn gazet-jurnal qaraidy. Poema töñireginde şu köterilipti. Jäne şu bolğanda qandai. İeldiñ bäri poemany oqyğan, bäri de būl poeziiä ma, joq pa dep talasyp jatqan körinedi. Jergilikti gazetter ğylymi maqalağa, kekesin retsenziiäğa, oqyrmandar hatyna toly ieken — bäri sol poema turaly. Elen Della Delmar (Qūrama Ştattardyñ asqan ūly aqyny dep juyrda aidar tağylğan aty şuly bikeş) Brissendendi özimen birge Pegasqa otyrğyzğysy kelmeuli, ony tipti aqyn iemes dep är jerge hat jazypty.
«Parfenon» kezekti sanynda özi kötergen aiğai-şudy paidalanyp, ser Djon Veliudi jündei tütken, Brissendenniñ ölimin özine reklama ietken. Jarty million oquşymyz bar dep maqtana beretin bir gazet Elen Della Delmardyñ Brissendendi äjualağan poemasyn jariiälapty. Miss Delmar onymen qoimai «Fani düniege» parodiiä jazğan.
Dosynyñ ömiri däl osy sağatqa jetpegenine Martin talai quandy. Sebebi, Brissenden tobyrdy jek körumen ketken iedi, al bügin tañda onyñ ieñ asyl oi qazynasy sol tobyrdyñ mazağyna berilip otyr. Onyñ poemasyndai şyn sūlulyq kün saiyn solardyñ silikpesine salynyp otyr. Täştireñdegen öñşeñ sūmyrai iendi Brissendenniñ nūryna bölenip, jūrtqa «meni kördiñ be» dep jür. Bir gazet bylai dep jazypty: «Belgisiz djentlmennen hat aldyq, ol kisi: mūnan birneşe jyl būryn däl osyndai poema jazğan iedim, meniñ poemam myna Brissendendikinen täuir iedi», depti. Tağy bir gazet Elen Della Delmardyñ parodiiä jazğanyna reniş bildire kelip, bylai degen: «Miss Delmar parodiiäsyn jazğanda, ūly aqyn ūly aqyndy, aita berse därejesi özinen biık tūrğan aqyndy syilauğa tiıs degen qağidany ūmytqan bolsa kerek. Miss Delmar «Fani dünieniñ» dañqy jaiyluyna qyzğanyş bildirgenimen, poemanyñ özine ülken äser ietkeni körinip tūr, sondyqtan künderdiñ küninde osyndai poema jazuğa öziniñ de talaptanuy ğajap iemes».
Uağyz aituşylar «Fani dünieni» uağyzyna qosa bastağan, poemany jaqtap söilegen bireudi olar din būzğan dep aiyptapty. Ūly poema qūrmetti qauymnyñ köñil köteretin iermegine ainalyp ketuli. Syqaq öleñ jazuşylar men karikaturaşylar-aq jūrtty küldiremiz dep älek körinedi, feleton jazuşylar da qalyspağan. Olardyñ aituynşa Çarli Frenşem degen bireu Arçi Djennigske: «Fani dünieniñ» bes jolyn oqyğan adam ielirip, üige süikenedi, on jolyn oqysa özen-suğa sekirip, suğa ketip öledi dep sybyrlapty-mys.
Martin būğan külgen joq, küiingen de joq, tek jabyñqy köñili jabyrqai tüsti. Öziniñ ğaşyqtyq düniesi küiregennen keiin baspasöz ben halaiyqtan beiili qaituy sondai bir sūrapyl iemes siiäqty. İä, Brissendenniñ jurnaldar jaily pikiri dūrys ieken, būğan öziniñ közi jetkenşe köp uaqyty ötipti. Jurnaldar Brissendenniñ aitqanyn aqtau tügil asyryp jibergen. Meili, jetken jerimiz osy bolsa amal qanşa, dep Martin özin-özi jūbatqandai boldy. Būlttan asyp, aspanda şyğandarmyn deuşi iedi, bylş ietip batpaqqa qūlağan ieken.
Köz aldynda tağy da sonau alystağy Taitidiñ tamaşa, jarqyn suretteri señdei tolqydy! Mine, Paumotu jazyğy, äne tauly Markiz araldary. Martinniñ özi sauda kemesinde nemese kişkene älsiz katerde tūrğandai, ol Papeeta rifterin töñirektep nemese Taiohae qoinauyna barar joldağy Nukuhiva meruert qairañyn jiektep jüzip barady. Tamari qonağynyñ qūrmetine qaban sūiatynyn ol jaqsy biledi. Tamaridiñ qyzdary maida qoñyr än salyp, sylq-sylq külip, moinyna tizgen gül asyp, sändeidi. Tynyq mūhit osylaişa tynym bermei şaqyrady, añsatady. Martin ierte me, keş pe — mūhitqa baraşağyn sezdi. Qazir ol ūly bilim patşalyğyna ūzaq uaqyt saiahat jasap şarşağandyqtan, ağysqa ilesip, dem alu jabdyğynda.
«Parfenonnan» üş jüz ielu dollarlyq çek alysymen Martin ony Brissendenniñ ösietin oryndauşyğa tabys ietip, qoltañba aldy da, özi jüz dollarğa boryşty iekendigine qağaz berdi.
Al Martinniñ kişkene japon restoranynan as işetin künderi ötken tärizdi. Küresti qoidym degen mezgilde basyna baqyt qūsy da qona ketken. Tym keş qonğany ras. Bir küni «Milleniumnyñ» konvertin aşa bergende işinen sudyr ietip üş jüz dollardyñ çegi şyğa keldi. «Oqiğanyñ» gonorary. Barlyq boryşy, protsentimen qosa ieseptegene, jüz dollarğa jetpeitūğyn. Onysyn ötep, jüz dollaryn Brissendenniñ ösietin oryndauşyğa jibergenniñ özinde de jüz dollardai mol bailyq bir özine tidi. İendi ol jaqsy kostium tiktirip, qalanyñ ieñ täuir degen kafesinen as işetin boldy. Özi baiağy Mariiänyñ tar bölmesinde tūra berdi. Biraq jarasymdy jaña kostiuminiñ körşilerine äseri sonşa, balalar būrynğydai üi töbesine, dualğa şyğyp alyp: aram tamaq, kezbe, jalqau dep aiğailamaityn boldy.
Martinniñ «Viki-Viki» dep atalatyn «gavaiia» äñgimesin osy tūsta «Uorren aptalyğy» ieki jüz ielu dollarğa satyp aldy. «Soltüstik barlauşysy» «Sūlulyq besigin» basyp şyğardy, al «Makintoş» jurnaly Merienge arnağan Balaşaryn» qabyldapty. Redaktorlar men retsenzentterdiñ jazğy demalysynan qaituy sebepti qoljazbalar tym tez ainalatyn boldy. İeki jyl ūdaiymen ieşkim kerek qylmağan düniesin iendi ieldiñ bäri saudalaspai ala bastağanyna Martin añ-tañ. Öitkeni, jazğandarynyñ ieşqaisysy jaryq körgen joq-ty. Oklendten özge jerge atağy da şyqpağan. Al Oklendtiñ özin biletin azyn-aulaq adamdary Martindi «qyzyldardyñ» arasynan şyqqan nağyz oiyq qūlaq sotsialist dep sanaidy. Aiaq astynan qalaişa qauyrt özgeris tuğanyna tüsinu qiyn iedi. Tağdyrdyñ tälkegi bolar, dep tüidi Martin.
«Kün masqara boldyny» birneşe jurnal qaitaryp jibergesin, Martin ony marqūm dosynyñ keñesine qūlaq asyp, kitap baspasyna ūsynğan. Biraz sozbaqqa salğanymen «Singltri, Darnlei häm K0» dep atalatyn asa iri firma aqyry ony basyp şyğarmaq boldy. Martin avans sūrağan iedi, baspaşy biz kün būryn aqşa tölemeimiz, sebebi būl tärizdi kitap ädette şyğynyn aqtamaidy, bir myñ danadan artyğy öte qūiar ma ieken, dep jauap qaitarypty. Martin ieger kitap bir dollardan satylyp ketse, on bes protsent ülesine jüz ielu dollar tiedi ieken dep ieseptedi de, qolyña qalam alsañ belletristika jazu kerek ieken ğoi dep oilady.
«Oqiğa» kölemi jağynan «Kün masqara boldyğa» qarağanda tört iese az, al oljasy ieki iese artyq boldy. Baqsa, jazuşy gonorary turaly baiağyda gazetten oqyğandary ras ieken. Birinşi därejeli jurnaldar rasynda da qoljazbany qabyldasymen qalamaqy töleidi jäne köp qūiady. «Millenium» är sözine ieki tsentten iemes, tört tsentten qoiypty. Ol ol ma, nağyz şyğarma jerde qalmaidy ieken — şyğarmalaryn şetinen alyp jatyr. Osy bir oi tüskende Martin köñilsiz küldi.
Ol «Singltri, Darnlei häm K°-ge» hat jazyp, «Kün masqara boldyny» jüz dollarğa basybaily satqysy keletinin bildirgen iedi, baspa täuekelge bara almapty. Biraq Martin aqşağa zäru iemes. Soñğy kezde bes-alty äñgimesi ötken, aqşasyn alyp ta qoiğan. Martin tipti, birneşe jüz dollaryn bankige salyp, sçet aşyp qoidy. «Keşikken» köp jerdi aralap, «Meredit-Louel» baspasynan oryn tepti. Gertrudağa bir kezde bes dollar qaryzyñdy üş iese artyğymen qaitaram degen uağdasy iesine tüsip. Martin baspağa bes jüz dollar avans sūrap hat jazdy. Köp ūzamai sūrağan somasyna çek kelgende Martin tañ qaldy. Çekti tügelimen altyn teñgege aiyrbastap, Gertrudağa: jolyğyp ket, dep telefon soqty.
İentigip, asyğyp-üsigip, Gertruda da kelip jetti. Bir sūmdyq boldy ğoi dep, bar aqşasyn sumkasyna sala kelgen ieken. Martinniñ şaqyruyn teginge jorymağan ol körgen jerde körise jylap, bar aqşasyn tyqpalai bastady.
— Özim baraiyn dep iedim,— dedi Martin,— mister Higginbotammen sözge kelip qalarmyn, dep barmadym. Barsam, sözsiz şekisip qalar iedik!
— Käp iemes, aşuy basylady ğoi,— dep apasy Martinniñ ne bälege ūşyrağanyn tezirek bilgisi keldi.— Öziñ bir jerge qyzmetke kirseişi. Bernard adal ieñbek ietken adamdy jek körmeidi. Gazette şyqqan sonau maqala bäle boldy ğoi. Men Bernardtyñ sondağydai qatty aşulanğanyn körgenim joq.
— Qyzmetke kirgim kelmeidi,— dedi külip Martin,— osyny meniñ atymnan Bernardyña aita bar. İeşqandai qyzmettiñ qajeti joq. Sonyñ däleli mineki.
Martin apasynyñ tizesine bir uys bes dollarlyq altyn teñgelerdi jaltyldatyp, syñğyrlatyp töge bastady.
— İesiñde me, tramvaiğa otyruğa aqşam bolmai tūrğanda bes dollar berip iediñ ğoi mağan? Mynau sol bes dollaryñ jäne sonyñ ülkendi-kişili uialastarynyñ tağy toqsan toğyzy.
Gertruda Martinge äldene bop qaldy dep abyrjyp kelgen iedi, iendi jüregi tas töbesinen şyqty. İeşqandai kümän qalğan joq. Küdiktenbesten soraqy masqarağa jori saldy da üreili keskinmen Martinge qarady, döñgelek teñgeler dozaq otyndai denesin küidirip bara jatqan adamşa qalş-qalş ietti.
— Osynyñ bäri seniki!—dedi Martin yrjiyp.
Gertruda ökirip jylap jiberdi.
— Sorly bala! Sorly bolğan bala!
Martin qapelimde sasyp qalğan. Biraq apasynyñ oiyn lezde tüsine qoidy da, kitap baspasynan kelgen qağazdy körsetti. Gertruda ony iejiktep oqyp şyğyp, köz jasyn sürtip, bitegeneden keiin älde de senbegendei:
— Osynşama aqşany adal ieñbekpen tapqanyñ ras pa? — dedi.
— İendi qalai! Tipti, ūtys aqşa da iemes, aqy-adal ieñbegim.
Apasynyñ közi säl ajarlanaiyn dedi, hatty jaqsylap tağy bir oqyp şyqty. Martin mūnşa köp aqşany qalai tapqanyn, ne üşin alğanyn äreñ tüsindirdi. Al osy aqşanyñ bäri iendi seniki, men aqşağa mūqtaj iemespin degen sözine apasyn sendiru onan da qiyn boldy.
— Men būl aqşany bankige aparyp, seniñ atyña salyp qūiaiyn,— dedi aqyry Gertruda.
— Joq! Sen almasañ Mariiäğa beremin. Ol bir kädesine jaratar. Öziñ qyzmetşi äiel jaldap, jaqsylap tynyqsaişy.
— Qoi, Bernardqa baryp aitaiyn,— dep Gertruda ornynan tūrdy.
Martin äueli qabağyn säl şytqan iedi, artynan qarqyldap tūryp küldi.
— Ait, aita ğoi. Mümkin meni qonaqqa şaqyrar.
— Ärine, şaqyrady! Ne degeniñ, söz joq şaqyrady,— dep apasy moinynan qūşaqtady.
Qyryq iekinşi tarau
Köp ūzamai Martinniñ işi pysty, zerikti. Deni sau, qairatty ier adam tük istemei qolyn qusyryp otyryp qaldy. Jazudy, kitap oqudy qoiğannan beri, Brissenden opat bolyp, Rufpen ajyrasqannan keiin onyñ ömirinde bos quys paida bolğan. Ol osy quysty restoranmen, mysyr papirosymen toltyram dep bosqa äurelenip jür. Ony oñtüstik teñizderi ierkinen tys ieliktirip jürgeni de ras, biraq mūnda Qūrama Ştattarda arbasu äli aiaqtalğan joq. Taiauda ieki kitaby basylmaq, basqalaryna da baspaşy tabylatyn türi bar. Olai bolsa, aqşa molaia bermek. Al oñtüstik teñizderine sapar şegu üşin, qapşyqqa altyndy syqap ala ketu üşin äli az kün küte tūruğa tura keledi. Martin Markiz araldarynda tūrmysqa öte qolaily añğar baryn, ony bir myñ çili dollaryna satyp aluğa bolatynyn biluşi iedi. Añğar attyñ tağasyndai döñgelengen şyğanaqty boilap, basyn būlt qūşqan biık taularğa baryp tireledi. Jer beti jaiqalğan tropik gülderi, al şyrmalyp ösken qalyñ būtanyñ arasy qaptağan kekilik pen qabandar. Tauda tağy ösken ielik-ieşkilerdi tağy itter quyp jüredi. Būl añğardy tabiğattyñ äli at tuiağy timegen nuy dese bolar iedi. Adam balasy aiaq baspağan jer. Osy añğardy şyğanağymen qosa bir myñ çili dollaryna satyp aluğa bolady.
Ūmytpasa şyğanaq yqtasyn, suy tereñ, ülken mūhit kemeleri de toqtai alatyn jer. Būl arany Tynyq mūhit marşrutynyñ anyqtamasy osy öñirdiñ ieñ jaqsy keme ailağy dep bağalağan. Martin jelkeme, iahta siiäqty tez jüretin kişkene jeñil keme satyp alyp, osynda sudan meruert izdemek, qūrma dänin satyp, sauda jasamaq. Añğarda onyñ bazasy boluğa tiıs. Osy arağa ol kösem Tamidiñ üişigi siiäqty qamystan şoşala öredi, jergilikti qara näsildi halyqtan birneşe qyzmetşi jaldaidy. Ol öz üiinde Taiohaeden kelip tūratyn deldal saudagerlerdi, sauda kemesiniñ kapitandaryn, kontrabandisterdi, aqpeiil teñiz kezbelerin qabyldaidy. Äşkere, ierkin ömir süredi, qonağyn padişahşa qarsy alady. Bälkim, osylai ietse ğana ol bir kezde oqyğan kitaptaryn, qūrğaq qiiälğa ainalyp ketken aldamşy ömirin ūmytar da iedi.
Osy armanyna jetu üşin ol äzirşe Kaliforniiäda otyruy kerek, qapşyğyn altynğa toltyra beruge tiıs. Aqşa jan-jaqtan tögilip kele de bastady. Tek kitaby tez ötse ğana bolğany iedi, sonda qalğan qoljazbalaryn satu qiynğa soqpaidy. Añğardy da, şyğanaqty da, jelkemeni de basy baily öziniki ietu üşin ūsaq äñgimeleri men öleñderinen bir jinaq qūrauy abzal. İendi ol mūnan bylai qalam türtpeidi. Būğan belin bekem bailağan. Biraq kitaptary basylğanşa birdeme jasamaq kerek. Osylai sileiip, selsoq otyra beruge bolmaidy.
Bir küni ol aldağy jeksenbide Şell-Mound-parkte tas qalauşylardyñ serueni bolady degendi iestip, sonda barmaq boldy. Ötken jyldary osyndai seruenderde talai bolğan iedi. Onyñ qalai ötetinin jaqsy biledi. Sondyqtan parkke kirip barğanda, köpten ūmytylğan bir türli sağynyş sezimi tağy ūianğandai boldy. Ūiansa şe, ol öziniñ sybailasy, iejettesi jūmysşylardyñ arasyna kelgen joq pa. Onyñ tuyp-ösken ortasy osylar ğoi. Az uaqyt syrdañ tartyp, jatsynyp ketkenimen, qaryna tartyp qaita oralğanyna quanady da.
— Öi, mynau bizdiñ Mart qoi!—dep şūrqyrağan dauys iestildi de, bireu syrtynan iyğyna qolyn saldy.— qaida jürdiñ körinbei, käri şöñge-au? Teñizde bolğan joqsyñ ba? Käne otyr, bir bötelke syra qağyp jibereiik!
Qarasa bäri de ieski tanystary ieken. Arasynda biren-saran jat keskinder körinedi, közine keibir tanystary ūşyramağandai da. Älbette, tas qalauşylarğa būlardyñ qatysy joq. Ädet boiynşa jeksenbiniñ kezekti qyz oinağyna kelgen. Bileu kerek, şuyldasu kerek, küş synaspaq kerek. Martin dostarymen araq işip, jany jaña ğana kire bastağandai boldy. «Būlardan boiymdy aulaq salyp, aqymaq bolğan iekenmin! — dep oilady ol.— Ortalarynan ketpegenimde, kitabi bilim quyp, özimdi mensinbeitin öñşeñ täkabbar adamdardyñ arasynda boludy däreje sanamağanda, bälkim, ömirde baqyttyraq bolar ma iedim. İä, sözsiz baqytty bolar iedim... Biraq syra būrynğydai dämdi iemes. Tegi, Brissenden jaman üiretken ğoi. Mümkin älde jigit kezindegi dostarynan ajyrauyna kitap kinäli şyğar? Olai iemes iekenin däleldeu üşin Martin pavilonğa baryp, bi bilemek boldy. Barsa baiağy apasynyñ üiinde päterde tūratyn qūbyraşy Djimmi sonda jür, qasynda boiy soraiğan bir aqqūbaşa qyz bar. Ol qyz Martindi köre sala qylmyñdai bastady.
Martin sol bikeşpen bilei jönelgen kezde qasyndağy jigitteri Djimmidi ortağa alyp, qağytyp, äzildei bastady.
— Ol ylği östedi!—dedi Djim olarğa.— Qyzğanbaimyn. Qaita özin körgenime quanyp tūrmyn! Qaraşy, qalai jaqsy bileidi, şaitan, ä? Mynağan qai qyz töze alady!
Martin qyzdy iertip äkelip, Djimniñ özine qosty, sol arada tūrğan bes-alty jigit qarqyldap külisip jatyr. Bäri de Martinniñ oiynğa kelgenine masairap qalypty. Martinniñ ieşbir kitaby äli jaryq körmegen. Olai bolsa jigitterdiñ köñili riiäsyz. Olar Martinniñ öz basyn ğana syilaidy, jaqsy köredi. Būlardyñ arasynda Martin aidaudan kelgen hanzadadai kördi özin, şyn yqylasymen balaşa jadyrağan dostarynyñ arasynda mūz bolğan jüregi jibidi. Tipti, köñili tasyp ketti. Qaltasynda şyldyrlap jürgen altyn teñgelerin aiağan joq. Būryn ol teñiz saparynan qaitqanda ğana osyndai bir şabylyp qalatūğyn.
Kenet Martin köp arasynan bi bilep jürgen Lizzi Konollidi körip qaldy. Serigi jūmysşy jigit tärizdi. Azdan keiin pavilondy aralap jürip, stol basynda salqyn susyn işip otyrğan Lizzige ūşyrady, qasyna bardy. Lizzi Konolli mūny köre sala qatty tañyrqap, quanyp qaldy. Amandyq sūrasqannan keiin iekeui parkke bardy, muzykanyñ dybysynan aulağyraq jerge baryp otyrdy. Martin bir qarağannan-aq qyzdyñ köñili äli özinde iekenin sezdi. Onyñ jylağan bala közdenip qarauy, biiäzy, köngiş qalpy, ärbir sözin iemirene tyñdauy osynyñ aiqyn däleli siiäqty. Biraq sonau kezde teatrda kezdesken bala qyz Lizzi Konolli būl künde ieseigen, kädimgi boijetken bola bastağan. Onyñ qūbylğan albyrt ajary qūlpyra tüskendei; biraq kemeline kelip, tolyqsyğan qyz albyrttyğyn tejep üirengen tärizdi.
— Qas sūlu, netken kerim sūlu qyz,— dep sybyrlady tañ qalğan Martin özine-özi. Tek qolyn ğana sozsa, dünie şetine baram dese de qyzdyñ iere beretinin bildi.
Osy mezette bireu qapylysta qūlaq şekesinen qoiyp jibergen iedi, Martin ieseñgirep baryp, iesin äreñ jidy. Kim de bolsa jūdyryqpen soqty, şyqşyttan däldep ūram dep, aşuly adam asyğysta jaza basqanğa ūqsaidy. Jalt qarasa, bireu qūlaştap tağy ūrmaqqa tönip keledi ieken, jaltaryp qaldy, jūdyryq būl joly da däl tigen joq. Sol sätte Martin qapysyn tauyp, sol qolymen ūşyra soqty ony, sürine jyğylğan jigit ornynan ūşyp türegeldi. Qarasa, aşudan tüsi būzylyp ketken beitanys bireu. Būğan men ne jazdym, dep tañ qaldy Martin. Biraq tağy ūmtylğan sotqardyñ qolyn köz ilestirmei qağyp ülgirdi de, iekinşi ret ony mūrttai ūşyrdy. Osy kezde Djim de jarandarymen japa-tarmağai jügirip kelip jetken.
Qūmary tarqamağan Martin qaltyrap tūr. Ötip ketken baqytty ömiri bügin qaita oralğandai: bi, sauyq-sairan, töbeles! Jauyn közinen tasa qylmastan, Lizzi Konollige de birde köz tastap qaldy. Mūndaida qyzdar baj-baj ietip, baibalam salady ğoi, Lizzi Konolli syr bergen joq. Demin işine tartyp, ieñsesin säl ilgeri ūmsynyp, bir qolyn keudesine basyp, ieki beti ottai janyp, tañyrqağan közderiniñ janary nūrlanyp, qalşiypty da qalypty.
Martinge tiısetin jigit tağy türegelip, Djimniñ joldastarymen birge araşalağanyna boi bermei, jūlqynyp jür.
— Qyz meni kütip otyrğan,— deidi ol aiğailap.— Meni kütip otyrğan qyzdy mynau körgensiz iertip äketipti! Jiberiñderşi! Körseteiin men oğan köresini!
— Öi, iesiñ dūrys pa öziñniñ!—deidi oğan Djim.— Sen onyñ Mart İden iekenin bilemisiñ? Bailanyspa. Bärşa-bärşañdy şyğarady ğoi sorly-au.
— İe, ol nege meniñ qyzymdy iertip äketedi?
— Dauylpazdy da ūryp jyqqan ol. Dauylpazdyñ kim iekenin bilesiñ ğoi. Besinşi raundyda-aq jūmysyn bitirdi. Sen bir minutke de şydamaisyñ. Tüsindiñ be?
Osy söz sūlqyn basqan bolu kerek, jigit juasyp qaldy. Martinge biraz synai qarap tūrdy da būrynğydai şatynamai, biraq aibat şekkensip:
— Qoi, şanbaimyn,— dedi.
— Dauylpaz da äueli ilanbağan,— dedi Djim.— Jür, keteiik! Tasta! Basqa qyz jetpei me sağan?
Jigit köndi. Bäri pavilonğa qarai bettedi.
— Bū kim?—dedi Martin Lizzige.— Osynşama tas-talqan bolğany nesi?
Degenmen būrynğydai iemes, Martinniñ de töbelesten qūmary qaita bastapty. Öziniñ är qylyğyn aqylğa salu ädetinen qit ietse oi-sezimi türli saqqa jügirip, qolma-qol qimyl jasaudan qalyp bara jatqanğa ūsaidy.
Lizzi Konolli kekilin bir qağyp:
— Jai bir jigit qoi, soñğy qydyryp jürgen jigitim iedi,— dedi.
Säl oilanyp:
— Köñilimniñ hoşy bolmai jürgen soñ... biraq sizdi körgen sağatty ūmytqanym joq, äli iesimde...— dep dauysyn bäseñdetip, közi qydyryp, aidalağa qarady — Qasymda siz bolsañyz qaramas iedim oğan!..
Martin qazir qyzğa tek qolyn sozuy kerek iekenin tüsindi; biraq onyñ riiäsyz sözin iestigende kitap sözine män bere berip qaitemin degen oi tüsti de... qyz sözine jauap qaitarudy ūmytyp ketti.
— Siz onyñ sazaiyn berdiñiz ğoi jaqsylap tūryp,— dedi qyz külip.
— Myqty jigit ieken. Analar iertip äketpegende, biraz äurem şyğatyn iedi.
— Tüneugi küni qasyñyzda jürgen jas äiel kim iedi? — dedi Lizzi.
— Jai tanys bireu ğoi.
— Talai zaman ötip ketipti-au,— dedi qyz oilanyp.— Myñ jyl ötkendei köremin.
Martin jauap qaitarmady, äñgimeni basqa jaqqa būrdy. İekeui restoranğa bardy. Jigit tätti şarap, qymbat tamaq būiyrdy, qyz qaşan şarşağanşa bi biledi. Martin jaqsy bileitin iedi, Lizzi ūrşyqtai üiirilip, rahatqa batty; basyn jigittiñ iyğyna süiep, iştei ömir boiy osylai ketsem-au dep armandady. Biden keiin iekeui qaitadan parkke bardy. Būrynğy ädeti boiynşa qyz kök şöptiñ üstine baryp otyrdy, onyñ tizesin jastanyp, Martin de jata ketti. Köp ūzamai qalği bastağan Martinniñ şaşyn sipap, Lizzi aza boiyn bilegen bir rahat sezimine berilip otyra berdi.
Martin älden uaqytta közin aşyp jiberse, qyz ieljirei qarap, iemeksip otyr ieken. Qapelimde imenip qalğan qyz demde öjetsine qoidy.
— Soñğy jyldarym sizdi kütumen ötti,— dedi ol sybyrlap.
Martin solai iekenin sezdi. Būl tañ qalarlyq tamaşa şyndyq iedi. Jigittiñ qyzğa yntyğy arta tüskendei boldy, ony baqytty ietu qazir tolyq öz ierkinde. İeger baqyt özine būiyrmasa, qyzdan qyzğana ma? Üilenip, Markiz araldaryna alyp ketuine bolady ğoi. Bir sätte onyñ qūmaryna jeñdirgisi de kelgen, biraq iştegi ün olai jasauşy bolma,— dep ämir ietti. Martin öz ierkine özi qarsy kelip, ğaşyqtyq sezimine opasyzdyq jasai almady. Jigittiktiñ, jeñiltektiktiñ däureni ötken. Ol iendi qaityp oralmaq iemes. Özi de mülde özgergen ieken ğoi, özgerip ketkenin iendi ğana sezip otyr.
— Lizzi, men ieşkimge ier bola almaimyn,— dedi ol külip.
Qyzdyñ bolar-bolmas dir ietip, tiyla qalğan sausaqtary qaitadan qaltyrap, jigit şaşyn sipap, aialai tüsti. Keskininde kenet paida bolğan qataldyq köleñkedei jüzinen jyljyp ötti de, ieki beti lezde almadai bolyp qyzardy, köz janary nūrlana tüsti.
— Meniñ aitaiyn degenim ol iemes iedi...— dep qyz müdirip qaldy.— Mağan bäribir. İä, iä, bäribir. Mağan bir ğana yqylasyñyz jetip jatyr. Siz üşin bärine de äzirmin. Tegi, jaratylysym sondai bir sorlymyn ğoi deimin.
Martin basyn köterip, ornynan tūryp otyrdy. Qyzdyñ qolyn qysty, qolynyñ qyzuy joq, därtsiz ieken, bir türli salqyn lep kelgendei boldy.
— Jaraidy, būl sözdi osymen toqtatalyq,— dedi qyz.
— Siz adamgerşiligi bar jaqsy balasyz,— dedi Martin.— Dostyq yqylasyñyzdy qaita meniñ qadir tūtuym kerek şyğar... Qasterleimin. İä, iä! Meniñ tymyrsyq, qarañğy ömirime tüsken siz jyly, jaryq, nūr boldyñyz. Mağan degen adal nietiñizge meniñ de adal jauap qaitaruym kerek.
— Adalsyz ba, adal iemessiz be — mağan bäribir. Ne jasasañyz da yqtiiäryñyzdamyn. Osy arada batpaqqa batyryp, aiaq asty ietem deseñiz de meiliñiz. Biraq biligimdi özgege iemes, bir ğana sizge beremin,— dep qyz takabbar basyn ketepip, qasqaia qarady.— Men qarşadaiymnan osylai özimdi özim bilep üirengen adammyn.
— Sondyqtan da meniñ sizge öte adal boluym kerek,— dedi Martin jyly lebizben.— Siz sondai tamaşa taza adamsyz, aldyñyzda meniñ de abyroily bolğym keledi. Men sizge üilene almaimyn jäne... az künge aşyna bolyp qaitemiz. Būryn ondai-ondai bolğan, qazir tyiyldym. Tap bügin sizdi kezdestirgenime ökinemin. Ylaj joq, jağdai solai. Būlai bolady dep oilağanym joq. Men sizdi keremet jaqsy köremin, Lizzi, aita berse, sizge qairan qalamyn, aldyñyzda bas iemin. Tamaşa, taptyrmaityn adamsyz! Biraq mūny aitqannan ne paida? Bir ğana tilegim bar. Tūrmysyñyz öte auyr. Sizge az da bolsa kömek körsetip, qarasuyma rūqsat ietiñiz!— Qyzdyñ közi jarq ietip, demde söne qaldy.— Juyrda köp aqşa alamyn. Öte köp aqşa alamyn!
Osy sätte ol sonau sūlu añğardy da, şyğanaqty da, qamystan örgen üişikti de, aq iahtany da ūmytty. Keregi ne? Qalasa, qaida baram dese de, qandai kememen jüzem dese de öz ierkinde iemes pe.
— Sol aqşany sizge bersem deimin. Kurske oquğa tüsip, bir mamandyqqa üirenip şyğar iediñiz. Mümkin stenografistka bolarsyz. Men järdemdesem ğoi. Äke-şeşeñiz äli tiri me? Tiri bolsa, baqal düken satyp äpereiin. Äitpese köñiliñiz ne qalaidy,— aityñyz, qalağanyñyzdy oryndaiyn.
Lizzi ilgeri qarap, sazaryp, ünsiz otyr. Läm degen joq. Alqymyna tirelgen bir tüinek dem alğyzar iemes. Qyzdyñ ne halde otyrğanyn tüsingen Martinniñ de köñili būzylaiyn dedi. Būl äñgimeni bastamai-aq qoiuy kerek iedi ğoi. Jigittiñ ūsynğany qyzdyñ qimasyna tatymaidy. Onyñ ūsynğany özine keregi joq, artylyp qalğan düniesi. Al qyzdyñ uiattan, künädan, öle-ölgenşe süiegimen ketetin ökinişten qoryqpai ūsynğany özi iedi ğoi.
— Jaraidy, būl sözdi osymen toqtataiyq,— dedi de qyz alqymynda bulyqqan yzadan qūtylğysy kelgendei bir jötkirip qoidy.— Qaitatyn uaqyt ta bolğan ieken! Şarşadym!
Seruen aiaqtalyp, jūrt tarapty. Martin men Lizzi ağaş arasynan şyğa kelse, būlardy kütip bir top adam tūr. Martin seze qoidy. Būl täbeleske äzirlenip jürgender, syñaiy soğan ūsaidy. Mynau ūrysuşylardyñ qoryqşylary. Bäri birge qaqpağa qarai bettedi. Äudem jerde tağy bir top kele jatyr, būlar Lizzidiñ jigiti men jigittiñ joldastary. Tegi, olardyñ nieti Martinnen kek alu. Birneşe polismen soiqan bolaryn sezip, şoqyraiysqan ieki topty San-Frantsiskoğa baratyn poezğa deiin şyğaryp saldy. Martin Djimmige men on altynşy köşedegi aialdamada tüsip qalyp, Oklend tramvaiyna otyraiyn, dep ieskertip qoidy. Osynyñ bäri qūlyqsyz Lizzidi ieliktirgen joq.
Poezd on altynşy köşege toqtady. Onda tūrğan tramvaidyñ konduktory ieldi asyqtyryp, qoñyrauyn dyñğyrlatyp jatyr ieken.
— Al, qyzdy al da jönel!— dedi dauystap Djimmi.— Tez! Biz analardyñ jolyn tosaiyq.
Būl ädisti kütpegen öşikken top qapylysta añyraiysyp qaldy, ile-şala topyrlap, vagonnan tüse-tüse qalyp, qaşaqtardy qua jöneldi.
Jügirip kelip tramvaiğa minip, būryştağy bos ieki orynğa otyra ketken qyz ben jigitke vagondağylar nazar audarğan joq. Tramvaidyñ basqyşyna sekirip mingen Djimmi vagon jürgizuşige:
— Äida, äida, jigitim, qimylda, tezdet!— dep aiqai salğanda da būl şudyñ ieki jasqa qatysy bar dep ieşkim oilağan joq.
Bir kezde ientelep kelip tramvaiğa jarmasa bergen quğynşylardy Djimmi jūdyryqtap jolatpady. Ile-şala qalğandary da kelip jetti. Jūdyryqtary jarq-jūrq ietip, Djimmidiñ joldastary iesigi aşyq vagonnyñ basqyşyna qazqaz-qatar tūryp alyp, siltep jatyr. Qoñyrauy dañğyr-dūñğyr ietip, tramvai ornynan qozğala bergende Djimmiler de sekirip-sekirip tüse qaldy. Apalañ-topalañ ūrys alystap artta qalyp barady. Passajirdiñ ieşqausysy būl janjalğa sebep bolğan sonau būryşta otyrğan syrbaz jigit pen sūluşa qyz dep ūiğarğan joq.
Töbeles alğaşynda Martinniñ de delebesin qozdyrğan. Biraq köp ūzamai qaiğysy jeñe bastady. Qartaiğan ieken, paruaisyz jastyq ömiriniñ osynau darqan, riiäsyz dostarynan bir ğasyr būryn qartaiğan ieken. Olardan tym alystap,qarasyn üzip ketuli. Keri oralu mümkin iemes. Bir kezde basynan ötken ömirge iendi qyzyqpaidy. Būrynğy dostary qazir bötensigen. Jaña auzyna tūşymağan syra sekildi olardyñ tirşiligi de jeksūryn körinedi. Tym şyğai bop ketuli. Ömirinde oqyp şyqqan san myñ kitaby solar men öziniñ arasyna soğylğan biık qorğan tärizdi. İä, ol özin-özi jalğyzdyqqa äkelip qamağan. Aqyl-oidyñ ūlan-ğaiyr teñizin aralap, şyğannan şyğyp ketipti. İendi sonau artta qalğan, alystap ketken düniege oralaşaq iemes. Äitse de adam bolğan soñ adam balasyn iemseidi de.
Biraq ol jaña jūrt tapqan joq. Özin äli ieşkim ūqqan joq: dostary da, tuğandary da, burjuaziiä ortasynan tapqanjaña tanystary da, tipti, tym joğary sanap, keremettei qadirleitin qasyndağy qasyndağy qyz da tüsingen iemes. Köñiline osy oi oralsa, Martin renjidi, jabyrqaidy, jalğyzsyraidy.
— Tabysyñyzdar,— dedi Martin Lizzige qoştasarda, qyzdy jūmysşy oramynyñ Atynşy köşesi men Marketstrit aralyğyndağy üiine aparyp salyp.
Onyñ oiy bügin özi äldeqalai ornyn basqan jigit pen qyzdy tabystyru iedi.
— Qūrsynşy... İendi qaityp qalai tabysamyn.
— Käp iemes!—dedi Martin külimdep.— Bir ysqyrsañyz özi-aq jetip keler.
— Oi täiiri-ai,— dei saldy qyz.
Martin qyzdyñ oiyndağysyn tüsindi.
Lizzi kenet kerilip, jigitke qarai boi ūsyndy. Oiynda qylymsu, qyzyqtyru nemese ädepsiz ierkinsu nieti joq iedi. Qaita būl būiyğy, ibaly işaraty bolatyn. Martinniñ jüregi ieljirep ketti. Tabiğatynan raqymdy jigit qyzğa qaiyryldy, qysyp qūşaqtap, ūzaq süidi, qyz ierniniñ qaitarğan jauaby būl dünieniñ ieñ taza, ieñ qylyqty läzzäti iedi.
— Jasağan-ai,— dedi qyz öksip jylap.— Siz üşin janym pida!.. Bir ğana siz üşin şybyn janym sadağa!
Lizzi jalt būrylyp, qaqpağa kirip, joq boldy. Martinniñ de mölt ietip közine jas keldi.
— Martin İden,— dedi ol byldyrlap özine-özi.— Sen aiğa şapqan arystan iemessiñ, tükke arzymaityn nitsşeşil müskinsiñ. Osy qyzğa üilenuiñ kerek iedi, hūzyry qolyñda tūrğanda armanyna jetkizuiñ kerek iedi. Ol qolyñnan kelmedi. Mūnyñ uiat, masqara! «Qart kezbe qaiğy jūtyp, zar şegedi»,— dedi ol Genlidiñ sözi iesine tüse ketip;— «Külli ömirimiz ökiniş. Masqaraşylyq!» İä, ömirimiz ökinumen, uiat, qate is jasap, masqara bolumen ötip keledi.
Qyryq üşinşi tarau
«Kün masqara boldy» oktiabrde basylyp şyqty. Poçtadan kelgen banderoldy aşyp, işinen baspaşy jibergen avtorğa tiesili alty dana kitapty körgende quanu ornyna Martinniñ jany küizeldi. İeger osy oqiğa birneşe ai būryn bolsa, töbem kökke jetkendei quanatyn iedim dep oilady. Qazir ol sazaryp, sūlyq otyr. Kitaby, öziniñ tyrnaq aldy tūñğyşy, mine aldynda, stol üstinde jatyr. Biraq jüregi selt ietken joq, qaita qamyğa tüsti. Qazir ieş qyzyğy joq siiäqty. İeñ myqtağanda, alatyny aqşasy ğoi. İendi sonyñ da qajeti bar ma?
Bir kitabyn as äzirlep jürgen Mariiäğa aparyp syilyq retinde ūsyndy.
— Myna kitapty jazğan men iedim,— dedi ol abdyrap qalğan Mariiäğa.— Mynau qūitaqamdai bölmeñizde otyryp jazğam, ony jazuğa sorpañyzdyñ da septigi az bolğan joq. Alyñyz, közimdei körip saqtañyz.
Martinniñ oiynda Mariiä aldynda maqtanaiyn degen küpirlik bolğan iemes. Tek quantaiyn, köp jylğy aq nietin adaldaiyn dep oilady. Mariiä kitapty tauratynyñ qasyna aparyp qoidy. Öz üiinde tūrğan päterşisi jazğan kitap qoi, Mariiä üşin ol qasietti dünie, tatulyq belgisi. Martindi ol būrynğydai kir juğan qara jūmysşy dep qoraşsynuyn, qomsynuyn qoidy. Kitaptyñ bir auyz sözine tüsinbese de, onyñ ärbir jolynda zor mağyna jatyr dep sendi. Ysylmağan, qarapaiym, qara jūmysqa köndigip ketken sary taban äieldiñ bir qymbatty qasieti bar iedi, ol — adamğa senu, adamnan küder üzbeu.
Martin qiyndy biurosy apta saiyn jiberip tūratyn öziniñ jazğandary turaly baspasöz pikirin de kitaby siiäqty ieleñ qylmady. Kitaby ülken şu kötergen, būl haq. Olai bolsa ala qapşyğy altynğa tola beredi. Meili, Lizzige qarasar, ärkimge bergen uağdasyn oryndar, aqyry bir küni qūraqtan örgen keñ saraidai laşyğyna baryp, oryn teber.
«Singltri, Darnlei häm K°» saqtyq jasap, ädepkide kitapty bir myñ dana ietip basyp şyğarğan. Alğaşqy retsenziiänyñ lebizine qarai, kompaiie ony iekinşi ret — üş myñ dana ietip taratty. Köp ūzamai üşinşi ret — tağy bes myñ danasyn basty. Al Londondağy bir firma ony ağylşyn qauymyna arnap basyp şyğarmaqqa kelissöz jürgizipti, Frantsiiä, Germaniiä, Skandinaviiä ielderinen de audarar iedik degen ötiniş kelse kerek. Meterlinktiñ syn mektebi äli iel kökeiinde ieken. Ülken talas tudy. Silibi men Gekkel birinşi birinşi ret pikiri jarasyp, iekeui birdei «Kün masqara boldyny» jaqtapty. Kruks pen Uolles qarsy şyqqan. Al ser Oliver Lodj öziniñ kosmos filosofiiäsyna osy aradan ymyra tapqan tärizdi. Meterlinkti jaqtauşylar mistitsizm tuy astyna jinalğan Çesterton iel äues köretin taqyrypqa dep birneşe maqala jazyp, külli jūrtty mäz-mairam qyldy. Al Bernard Şou tigen jerin oiyp tüsetin ötkir sözderin seldei qaptatyp, pikir talastyruşylardy da, talas tudyrğan kitapty da tūnşyqtyra jazdady. Būl ieki jarqyn jūldyzdan özge maidanğa tüsken maida-şüideler de az iemes — qysqasy, pikir talasy örşip ketuli.
«Būl būryn bolmağan kep,— dep jazdy Martinge «Singltri, Darilei häm K°» firmasy,— syn-filosofiiä kitaby romandai ötip jatyr. Taqyryby tym sätti bolsa kerek, onyñ üstine öziniñ laiym joly bolyp tūr. Jağdaidy biz de paidalanyp bağarmyz, kümäniñiz bolmasyn. Qūrama Ştattar men Qanadada kitabyñyzdyñ qyryq myñ danasy tarady. Qazir tağy jiyrma myñy basyluda. Jūrt tilegin tügel oryndap ülgire alatyn iemespiz. İeldiñ kitapqa nazaryn audaruğa biz de az ieñbek siñirgenimiz joq. Reklamağa bes myñ dollardan astam aqşa jūmsaldy. Būl kitap rekordtyñ bärinen asyp tüsetinge ūsaidy.
Osymen birge sizdiñ mūnan bylai jazylaşaq şyğarmalaryñyzdy basuğa jasaityn şart jobasyn ūsynyp otyrmyz Jäne iesiñizge sala keteiik, qalamaqyñyzdy jiyrma protsent ösirdik,— būl bizdiñ firma siiäqty irgeli firma üşin de ieñ köteriñki bağa. İeger ūsynysymyzdy maqūl körseñiz, blankege kitabyñyzdyñ atyn jaza salyñyz. Mazmūny turaly ieşqandai şart qoimaimyz. Qalağan taqyrypqa jazylğan qandai kitabyñyz bolsa da qabyl ietemiz. İeger daiar dünieñiz bar bolsa — bek jaqsy. Tek keşiktire körmeñiz. «Temirdi qyzğan kezde soq» degen.
Qol qoiğan şart qağaz kelisimen bes myñ dollar avans jibermekpiz. Körip otyrsyz, sizge kämil senemiz häm täuekel ietuden qaimyqpaimyz. Näubet bolsa, şyğarmalaryñyzdyñ bärin basyp şyğaruğa belgili merzimge — aitalyq, on jylğa — bizge airyqşa pravo beru haqynda kelisim jasasyp qoiudy qalai körer iediñiz? Läkin, būl mäselege keiin oralarmyz».
Hatty bylai qoiyp, Martin iesepke otyrdy. On bes tsentti alpys myñğa köbeitip, onyñ toğyz myñ dollar bolatynyn anyqtady. Şartqa qolyn qoidy, kitap atyn «Baqyt tütini» dep jazdy da oğan gazet feletondaryna qalamy töselmei tūrğanda jazylğan jiyrma qaraly ūsaq äñgimesin qosyp, baspaşyğa jöneltti. Köp ūzamai Amerikanyñ ieñ ūşqyr poçtasymen bes myñ dollardyñ çegi de kelip jetti.
— Bügin qalağa baraiyq, Mariiä, sağat iekide,— dedi Martin çek alğannan keiin, – äitpese, sağat iekide on törtinşi köşe men Brodveidiñ būryşynda kezdesermiz.
Uağdaly sağatta Mariiä keldi; būl ne ieken dep qairan qalğan Mariiänyñ dämesi qat-mūqtaj jaña başmaqtan äri oza almağan. Sondyqtan Martinniñ aiaq kiım magazinine kidirmesten, bir kontorğa iertip äkelgenine sağy synyp qaldy.
Biraq sonan keiingi oqiğalar Mariiänyñ iesinde jaqsy tüstei mäñgi saqtalaşaq. Öñşeñ syrbaz djentlmender Mariiäğa jymiiä qarap, Martinmen jäne özara söilesip jatty. Şyrt-şyrt ietken jazu maşinasynyñ dybysy iestildi. Asyly bir asa mañyzdy qağaz basylğan bolu kerek, ärkimder soğan qol qoiysty. Mariiä päterde tūrğan üidiñ iesi de osynda ieken, qağazğa ol da qolyn qoidy.
Köşege şyqqannan keiin üi iesi:
— Al, Mariiä, būl aiğa sen mağan jeti jarym dollar tölemeisiñ,— dedi.
Mariiä añ-tañ.
— Onan arğy ailarda da päter aqy tölemeitin bolasyñ,— dep qoidy ol tağy da.
Mariiä özine bir zor qaiyrym ietkendei üi iesine bar alğysyn aityp jatyr. Tek üiine kelgesin, körşi-qolañmen, ieñ äueli dükenşi portugalmen aqyldasyp, bai-jaidy tüsiniskennen keiin ğana pälen jyl päter aqy tölep tūrğan kişkene üi mūnan bylai öziniñ basybaily menşigine ainalğanyn tüsindi.
— Menen azyq almai kettiñiz ğoi?— dedi bir küni portugal jik-japar bolyp, tramvaidan jaña ğana tüsip üiine karai kele jatqan Martinge.
Martin oğan būrynğydai üiinde as pisirmeitinin aitty, sonan keiin dükenşi keliñiz, bir bötelke şarap jūtyp ketiñiz, dedi. Ol dükeninde bar şaraptyñ ieñ täuirin tauyp äkelip, sol arada qonağyn aiaq üsti syilady.
— Mariiä,— dedi Martin sol künniñ keşinde,— men būl üiden iendi şyğamyn. Köp ūzamai öziñiz de ketuiñiz kerek. Üidi bireuge jalğa berip, ai saiyn päter aqysyn alyp tūryñyz. Sizdiñ San-Leandroda ma, Heiuordste me, süt ferma ūstaityn ağañyz bar siiäqty iedi ğoi? Jūrttyñ kirin jumai, tüsindiñiz be? Jumai, sol küiinde özderine taratyp berip, San-Leandroğa nemese Heiuordskske, äiteuir ağañyzğa baryñyz... Meniñ onymen söilesetin şaruam bar, sony aityñyz. Men mūnan bylai Oklendte «Metropolde» tūratyn boldym. Bile kelsin, sol mañaida satylatyn süt fermasy joq pa ieken.
Sonymen Mariiä äri üi iesi, äri ferma qojasy boldy; auyr jūmys atqaratyn ieki qyzmetşi jaldady, balalary aiaq kiımge molyğyp, mektepke de qatynap jürgenimen Mariiänyñ bankidegi sçety öse berdi. Ömirde ierteginiñ bekzadasy jiı kezdese bermeidi ğoi. Biraq auyr beinetten miy aşyp, ieşqandai bekzadany ieşqaşan arman ietpegen Mariiänyñ būrynğy kirhanada istegen jūmysşy sipatynda bekzadağa ūşyrağany anyq.
Halaiyq osy tūsta Martin İdenniñ kim iekenin biluge qūştar bola bastağan. Ol baspa oryndaryna öziniñ ömirbaiany turaly ieşqandai mälimet bergen joq-ty, biraq gazetterden köz tasa qalu qiyn ieken. Martin İden Oklendte tuyp-ösken adam iedi, gazet habarşylary osynda ony bala jasynan biletin tanystarynyñ talaiyna jolyğypty. Sonymen, gazet betinde Martinniñ kim bolğanyn, ne istegenin ötirik-şyny aralas tolyq baiandaityn habar jariiälana bastady. Osy maqalalarmen birge sureti, fotografiiäsy basyldy. Bir kezde Martindi suretke tüsirgen talapty pysyq fotograf tabylyp, ol Martinniñ kartoçkalarymen qyzu sauda jasady. Jurnaldar men burjuaziiä qauymyn jek köretin Martin osyndai u-şuğa jüre bara köndi, jan tynyşyn oilady. Alystan arnaiy kelgen tilşilermen söilespei qoiudy da qolai körgen joq. Onyñ üstine jazu men kitap qarauyn qoiğaly bos uaqytyn qalai ötkizuge bilmei, zerigip te jürgen. Sondyqtan säl baptanyñqyrap ketkeni ras: ol jurnalistermen äñgimelesti, olarğa öziniñ ädebi-filosofiiälyq közqarasyn tüsindirdi. Katte qonaqqa şaqyrğan bai burjua üilerine qatynap tūrdy. Būryn basynda bolmağan tamaşa tynşu tapty. İeşnärseni ieleñ qylmaityn boldy. Jūrttyñ bärine, barşa qylyğyna keşirim ietti, tipti bir uaqytta özin qaterli sotsialist ietip surettegen jas habarşyğa foto suretimen birge bir polosağa jeterlik äñgime aityp berdi.
Oqta-tekte Martin Lizzidi körip qalady. Ol Martindi ieldiñ ūlyq tūtuyn jaqtyrmaityn syqyldy. Sebebi, osyğan bailanysty iekeuiniñ arasyndağy or tereñdei tüskendei körindi oğan. Älde osy orğa köpir bolsyn dedi me, Lizzi Martinniñ aqylyn alyp, keşki mektepke, stenografiiä oquyna tüsti, tañdauly şeber tiginşige qyruar aqşa tölep, susyldağan äsem köilek tiktirdi. Lizzidiñ talpynyp, tez köterile bastauy Martinge oi tüsirmei qoiğan joq. Oipyr-au, meniñ osy qylyğym jön be,— dep oilady ol. Lizzi ne istese de özi üşin isteitinin jaqsy biledi. Qyzdyñ Martinge ūnağysy kelip jürui anyq. Ol özinşe Martinge osy jağady-au degen ädetke boi ūra beredi. Biraq Martin oğan ümit iettirerlik ieşbir sylai körsetken joq. Sirek kezdesedi, qaryndasyndai ğana syilaidy.
Martinniñ atağy şyğyp, dürsip tūrğan şağynda Meredit Louel baspasy «Keşikkendi» basyp şyğardy. Jäne būl povest körkem tuyndy boluynan «Kün masqara boldyğa» qarağanda ielge ūnañqyrady. Sonymen Martinniñ ieki birdei kitaby ieñ ötimdi düniege ailanyp ketti. Būl būryn bolmağan oqiğa. Taqyryby qyzyq, jeñil äñgimelerdi ūnatuşylar da, «Kün masqara boldy» siiäqty qiyn kitapqa qūştar baisaldy oquşylar da povesti qūmartyp oqityn boldy, şyğarmanyñ küşti jazyluyna, avtordyñ aiyryqşa şeberligine bäri de riza bop, tañ qalysty. Martin İden taiauda ğana mistitsizmge teoriiä jüzinde şabuyl jasasa, iendi ämmege önege bolarlyq nağyz ädebiet ülgisin ūsyndy. Sonymen bir özi ieki türli talant iesi iekenin — äri bilimdi synşy, äri şeber jazuşy iekenin däleldedi.
Martin ūly ädebiet aspanynyñ qūiryqty jūldyzyndai boldy. Dañqy jer küñirentip, aqşa degen ağylyp kelip jatty. Biraq azğana iermek ietkeni ğana bolmasa, būğan ol quanğan joq. Osy tūsta bir bolmaşy närse Martindi tañ qaldyrğan. İestise ärkim-aq tañdanarlyq oqiğa. Bälki, özge jūrt oqiğanyñ özine iemes, Martinniñ oğan tüsinbegenine qairan qalar. Oqiğa bylai bolğan. Bir küni sudia Blount Martindi qonaqqa şaqyrdy. Tükke tūrmaityn osy fakt köp ūzamai Martin üşin mañyzy zor oqiğağa ainaldy. Bir kezde ol sudia Blountty jūrt aldynda masqaralap, til tigizgen iedi. İendi sol myrza köşede köre sala Martindi üiine qonaqqa şaqyrdy. Martinniñ Morz üiinde sudiamen talai jolyqqany iesine tüsti. Ol kezde Martindi üiine şaqyru Blounttyñ oiyna da kelgen iemes. «Meni myrza bolsa sol uaqytta nege şaqyrmağan?»— dep oilady Martin.— Sonan beri ne özgerdi? İeşteme de özgergen joq. Men baiağy Martin İdenmin. Bū qalai? Älde jazğandarynyñ jaryq körui sebep boldy ma? Sonyñ bärin baiağyda jazyp iedi ğoi. Onan beri qalam tartqan joq. Öziniñ ieñ tañdauly degen tuyndylaryn sudia Blount jūrt sözine ierip, Martinniñ düniege közqarasy men Spenserdi däripteuin mazaq ietetin kezde jazğan. Olai bolsa sudia Blount Martindi adal ieñbegin qadirlegendikten şaqyryp otyrğan joq, ieñbeginiñ jañğyryğyn iestip, daqpyrtqa ierip jür.
Sudia qonaqqa şaqyrğanda Martin jymiyp, küle qarap, rizalyq bildirdi de, op-oñai iere ketkenine özi tañyrqap qaldy. Tüski asqa onyñ üiine äieli men qyzdaryn iertip, alty-jeti igi jaqsy jiylğan ieken, bäriniñ yqylas-nazary Martinge audy. Sudia Blount jäne ony qyzu qoldai ketken sudia Henuel: «Stiks» atty klubymyz bar iedi, soğan sizdi jazyp qoiğymyz kelip otyr dep Martinnen rūqsat sūrady. Oğan özi däuletti boluynyñ üstine ierekşe közge tüsken adamdar ğana alynady ieken.
Martin onan saiyn tañyrqai tüsti de, ūsynysty qūptamady.
Martin qazir būrynğysynşa qoljazbalaryn ornalastyru qamynda. Baspaşylardan hat kelip jatady. Bäri de Maptin keremet stilist iekensiz, şyğarmalaryñyzdyñ türi körkem, mazmūny tereñ dep däripteidi. «Soltüstik barlauşysy» «Sūlulyq besigin» iendi osy tärizdi tağy birneşe maqala jiberuin ötingen. Martin būl tilekti oryndamaqqa kirisip jatqanda tağy bir hat keldi. Bäsekeniñ qyzyğyna iergen «Berton jurnaly» är bireuine bes jüz dollar qalam aqy tölep, bes maqalasyn basuğa ūsynys jasapty.
Martin oğan hat jazyp, kelisimin bildirdi, biraq är maqalasyna myñ dollar sūrady. Öitkeni, qazir maqalalaryna talasyp jürgen jurnaldar bir kezde sonyñ bärin kerek qylmağan. Ötinişine qaitarğan bir saryndy salqyn jauaby da iesinde. Kezinde olar aiağan joq qoi, iendeşe Martin de aiamaidy «Berton jurnaly» saudalaspai sūrağanyn berip, bes maqalasyn aldy. Tağy sondai tört maqalasy qalğan iedi. Onyñ bärin ärqaisysyna myñ dollardan tölemek bolyp, «Makintoş ailyğy» alyp ketti. Al «Soltüstik barlauşysy» kedei boluynan, būl jurnaldarmen taitalasa alğan joq. Sonymen «Keremet abyzdary», «Qiiälşyldar», «Menimizdiñ ölşemi», «Būldyr qiiäl filosofiiäsy», «Qūdai men aiuan», «Öner häm biologiiä», «Syn jäne üldirik», «Jūldyz tozañy», «Ösimqorlardyñ ör zorlyğy» jaryq kördi. Būl şyğarmalardyñ töñireginde tağy ülken şu köterildi.
Baspaşylar qalamaqy haqynda iendi öz şamañyzdy aityñyz deitin boldy. Martin aitudan tartynğan joq. Būryn jazğandarynyñ bärin bastyruğa berip jatty. Jaña şyğarma jazbady. Qolyna qalam alaiyn dese jany bezireidi. Sebebi, Brissendenniñ tağdyryn ūmytqan joq. Ol marqūm tobyrdyñ qūrbandyğy boldy. Sondyqtan qoşemetşil tobyr qol soqqanymen jüregi jibimeidi, jek köredi. Tipti, öziniñ atağy şyğuyn ol Brissendenniñ aruağyn qorlağandyq dep bildi. Biraq jiırkense de, şegingen joq, qapşyğyn altynğa toltyruğa belin bekem bailady.
Ara-tūra Martin baspaşylardan mynadai hat alyp qūiady:
«Mūnan bir jyl būryn lirikalyq öleñderiñizdi qabyl körmei qaiyrsyz is jasağanğa ūsaimyz. Sol tūsta-aq öleñderiñiz bizge ülken äser ietken iedi, biraq keibir jağdailarğa bailanysty paidalana almadyq. İeger äli ieş jerde basylmağan bolsa jäne qaiyrym ietip, qaita jiberer bolsañyz, bärin dereu basar iedik te öziñiz atağan qalam aqysyn töler iedik. Sizge meilinşe paidaly şart jasasyp, öleñderiñizdi jeke kitapşa ietip şyğaruğa da äzirmiz».
Martinniñ iesine öleñmen jazylğan tragediiäsy tüsti de öleñ ornyna sony jiberdi. Jiberer aldynda oqyp şyqqan iedi, tym naşar jazylğan ieken, tañ qaldy. Biraq jiberdi, jurnal basyp şyğardy. Būl isine Martin artynan ökindi de. Öitkeni, ūnatpağan oquşylar narazylyq bildirip, myna şalağai dünieni jazğan aituly Martin İden degenge kim senedi dep senimsizdik aitty. Būl būiama närse nemese Martin İden Diuma-äke siiäqty öz atynan böten bireuge jazdyrğan dep şuyldasty. Martin būl şyğarmany ädebietke äli şorqaq kezimde, jas şağymda jazğan iedim, onyñ jaryq köruine sebep — qiylyp sūrauşylardyñ köñilin jyqpağandyğym, dep tüsinik bergende, iel küldi. Sonan keiin jurnal redaktory ornynan alyndy. Tragediiä jeke kitapşa bolyp şyqpasa da Martin şimirikpei, alğan avansyn qaitarmady.
«Kolmen aptalyğy» Martinge ūzaq-süre telegramma jiberipti. Kemi oğan üş jüz dollar jūmsağan boluğa tiıs. Jiyrma şaqty oçerk jazyp beriñiz, ärqaisysyna myñ dollardan töleimiz degen. Ony jazu üşin baspa iesebinen Qūrama Ştattardy aralap, öziñizge qyzyq köringen taqyryp tabyñyz, depti. Onan keiin baspa, oiy äride jatqanyn baiqatu üşin, mysalğa birneşe taqyryp atağan. Martinniñ aldyna qoiğan bir ğana şarty oçerk Qūrama Ştattar ömirinen bolsyn.
Martin baspanyñ özi tölep alatyn ietip, telegramma soqty: märtebeli senimiñizdi aqtauyma jağdaiym bolmai tūr dep zor ökiniş bildirdi.
«Uorren ailyğynda» basylğan «Viki-Viki» povesi ierekşe sätti boldy. Köp ūzamai körkem kitapşa bolyp qaita şyqqan povest birneşe künde tarap ketti. Synşylardyñ bäri bir auyzdan būl tuyndyny «Bötelkedegi ruh», «Şegiren bylğary» siiäqty klassikalyq şedevrdiñ qataryna qosuğa bolady desti.
Alaida, «Baqyt tütini» jinağyna jūrt qapelimde tüsine almai, teris yñğai körsetti. Burjuaziiä qoğamy onyñ tym batyl aitylğan morali men ieskişildikti qyrnauyn jaqtyrmady Al kitap frantsuz tilinde basylyp şyqqanda külli Parij iesinen tanğan. Sonan keiin Angliiä men Amerika da jinaqqa qyzyğa bastaidy. Martin «Singltri, Darnlei häm K°»-den üşinşi kitabyna jiyrma bes protsent üles sūrady. Būl ieki jinaqqa Martinniñ türli jurnaldarda basylğan äñgimeleri iengen. «Qoñyrau kümbiri» men «Ürei» äñgimeleri birinşi tomğa iendi de, iekinşi tomğa —«Oqiğa», «Qazan», «Ömir şaraby», «İırim», «Köñildi köşe» tağy birneşe äñgime kirdi. Maqalalary öz aldyna bir tom bolyp şyqty. Öleñder jinağy — onyñ işinde «Teñiz tolğaulary» men «Süiispenşilik turaly sonetter» — jeke tom bop basyldy. Būl ieki poema äueli «Äielder seriginde» basylğan, oğan jurnal qyruar köp aqşa tölegen.
İeñ soñğy qoljazbasyn ornalastyrğanda Martin uh dep demin bir aldy. Qūraqtan örgen keñ sarai, aq jelkenge qoly jetetin boldy. Brissendenniñ nağyz körkem şyğarmağa jurnal betinen oryn joq degen pikirin Martin bekerge şyğardy. Öz täjiribesi Brissendenniñ būl tūjyrymy qate iekenin tamaşa däleldep bergendei. Sonda da dosynyñ aitqany ras iekenin iştei sezedi. Äuelde şyğarmalarynyñ säti tüsuiniñ basty sebebi «Kün masqara boldynyñ» jaryq körui iedi. Qalğandary sonyñ izimen kezdeisoq kete berdi. Köp jyldar boiy sonyñ birde-birin ieşkim kerek qylmağan. Bir küni äldeqalai «Kün masqara boldy» jaryqqa şyğa qaldy da u-şu pikir talasy köbeiip, Martinniñ atağy jaiylyp ketti. «Kün masqara boldy» şyqpasa, aitys-tartys tumas iedi. Tegi kitap ğajap närse. Mūny «Singltri, Darnlei häm K°»-de moiyndağan. Olar alğaşynda jüreksinip, bir myñ bes jüz danadan artyq basa almağan-dy. Keiin jyryndy bolğan baspaşylar da kitaptyñ ötimdi bop şyqqanyna tañ qaldy. Būl bir keremet siiäqty körindi. Olar osy sezimnen äli künge arylğan joq. Öitkeni, Martinge jazğan ärbir hatynan būl aiqyn sezilip tūrady. Sebebin ieşkim bilmeidi. Olardyñ oiynşa būl ieşqandai joramalğa, iesep-qisapqa üilespeitin siqyr siiäqty ierekşe oqiğa.
Martin dañqy jaiyluyna dandaisymady. Kitabyn oqyp, qapşyğyn altynğa toltyryp jatqan burjuaziiä. Onyñ sylaiy özine mälim. Biraq şyğarmalarynan burjuaziiänyñ ne qyzyq, ne barhadar tauyp jürgenin tüsinbeidi. Älbette ielge atağyn jaiğan, kitabyn talasyp taratyp äketken jüzdegen myñ adamnyñ şyğarmanyñ söz sūlulyğy men mazmūnynda jūmysy joq. Martin änşeiin tağdyrdyñ ierkesi, qūdailardyñ qamsyzdyğyn paidalanyp, abaisyzda Parnasqa ötip ketken pysyqsymaq. Brissendenniñ «Fani düniesine» bir kezde bäri jabylyp, keiin tamtyğyn qaldyrmai qūrtyp jiberetin jüzdegen myñ haiuan iendi bäri birdei Martinniñ kitabyna üñile qalypty, tügine tüsinbese de iesi ketip, ieliripti. Küştiniñ aldynda qūiryğyn būlğap, älsizdi körse öñeşine şoşqa tisin qadai tüsetin öñşeñ aş böri! Tek istiñ äldeqalai säti tüsui biledi! Martin būrynğysynşa «Fani dünie» özi jazğandarynyñ bärinen joğary degen pikirde. Ol bolaşaqta qalamynan şyğatyn qandai ieñbeginen de joğary tūrmaq. Öitkeni ol — däuir poemasy. Olai bolsa juyrda sol «Fani dünieni» aiaqqa basqan tobyrdan ne raqym kütuge bolady? Martin üstinen auyr jük tüsken adamdai boi jazyp, arqasy keñip, tynşu tapty. İeñ soñğy qoljazbasy satyldy. İendi köp ūzamai isin bitirui kerek.
Qyryq törtinşi tarau
Mister Morz Martinmen «Metropol» meimanhanasynyñ vestibiulinde ūşyrasyp qaldy. Mūnda ol jai kelip jür me, älde Martin İdenmen jolyqqysy keldi me — osy arasy küdikti, biraq Martin işinen ädeii keldi-au dep oilady. Qysqasy, mister Morz, Ruftiñ äkesi, Martindi üiine mañailatpai, qyzymen bailasqan uağdaly sözin būzatyn Morz Martindi üiine qonaqqa şaqyrdy!
Martin keiigen joq. Namysy da kelgen joq. Qaita sözin tözimmen tyñdady, ülken basyn kişireitu özine de oñai soqpağan şyğar dep oilady. Barmaimyn degen joq, tek rahmet dei saldy da, üi-semiasynyñ amandyğyn, ieñ aldymen missis Morz ben Ruftiñ saulyğyn sūrady. Ruftiñ iesimin atağanda müdirgen joq. Sabyr saqtady. Basyna qan teuip, jüregi taidai tulamağanğa iştei tañyrqady.
Soñğy kezde Martindi qonaqqa şaqyruşy köbeidi. Üiinen däm tatqyzu üşin jaqyndasuğa ärkim-aq syltau izdeitin tärizdi. Osy bolmaşy närsege Martin añ-tañ. Tipti, barabara būl mañyzy zor mäselege ainalyp ketti. Bir küni oida joqta Bernard Higginbotam da üiine şaqyrğan. Martin onan saiyn abdyrady. İapyrai, aştyqtan işi būralyp, közi qaraiyp jürgende qonaqqa ieşkim şaqyrmauşy iedi. Bir şaqyrsa, şaqyratyn kezi sol iedi ğoi, kün sanap jüdep, qan-söli qaşyp, äli bitip, äreñ jüretūğyn. Būl bir bolmağan paradoks. Apta boiy asqa jarymai otyrğanda tiri jan şaqyryp körgen iemes. İendi bügin jüz myñ türli tağam aldyramyn dese de mol jetetin qarajaty bar tūrğanda, asqa täbeti tartpai, şepik bolğan şağynda, oñdy-soldy şaqyrudy köbeitip, myna jūrttyñ istep jürgenin-ai! Mūnda ädildik te, qūrmet te şamaly. Özi özgergen joq — baiağy Martin İden. Şyğarmasynyñ bärin aş jürgen küninde, mister häm missis Morz qañğybas, jalqau neme dep aidar tağyp, arağa Rufti salyp, kontorğa klerk ietip almaq bolatyn uaqytta, äldeqaşan jazğan. Jazğandary olarğa sol tūsta-aq mälim-di. Martinniñ Rufke oquğa bergen qoljazbasynyñ bärin olar da körgen. İendi sol şyğarmalary men iesimi gazetke şyğuyna bailanysty, tek qana iesimi gazetke basyluyna bailanysty qūrmetti qonaq bola qalypty.
Bir jağdai anyq — Morzdardyñ Martin İdende de, onyñ jazuşylyğynda da heş şaruasy joq. Qonaqqa şaqyrsa öz basyn, şyğarmalaryn qūrmet ietuinen iemes, atağy üşin şaqyryp otyr, mümkin, būğan bankide jatqan jüz myñ dollarynyñ de sebep boluy. Burjuaziiä qoğamynyñ būl dağdyly ädeti, älbette, onan özge qylyq kütuge de bolmaidy. Biraq Martin namysker, täkabbar adam. İendi özin būlai bağalağanyn namys köredi, öz basyn nemese jazuşylyğyn syilasa ieken deidi. Saiyp kelgende, būl iekeuiniñ sabağy bireu. Lizzi onyñ osy qasietin bağalaidy. Aita berse, şyğarmasyna da airyqşa män bermeidi; bir ğana öz basyn qadir tūtady. Djimmi de, onyñ serikteri de solai. Olar riiäsyz, adal köñilin būryn talai körsete bilgen, ony jeksenbi küni Şell-Moundparkte tağy bir däleldedi. Martinniñ jazğandaryn olar tükke sanamaidy. Biraq özin, Martin İdendi tamaşa jigit, öz adamymyz dep janyndai jaqsy köredi, ol üşin otqa da, suğa da tüsuge äzir.
Ruf olardai iemes. Ruftiñ de Martinniñ öz basyn ūnatatyny ras. Biraq onyñ burjuaziiälyq soqyr senimi basym bolyp şyqty. Martinniñ käsibin ol olja keltirmeitin bos iermek dep, maqūl körmeidi. «Süiispenşilik turaly sonetterdi» de osy tūrğydan bağalağan. Ruftiñ özi de qyzmetke ornalas dep talai digirlegen. Ras mūny ol «iel qataryna qosylu» dep ataidy. Biraq ne degenmen de söz mänisi özgermeidi, tek «qyzmet» degenge Martinniñ qūlağy üirenip ketken. Martin Rufke şyğarmasynyñ bärin oqydy: poemalaryn, äñgimelerin, maqalalaryn, «Viki-Vikidi», «Kün masqara boldyny»— bärin oqyp bergen. Sonda da qyz qyzmetke kir, jūmysqa ornalas deuden jazğan iemes. O, rabbym! Men Rufke laiyqty serik bolamyn dep, jarğaq qūlağym -jastyqqa timei, boiymdağy bükil küş-quatymdy aiamai, ögizşe jūmys istegen joq pa iedim!
Bolmaşy närse osylai ülken, mağynaly iske ainaldy. Martin deni taza, boiynda quaty bar iekenin sezedi. Tamağy toq, ūiqysy qanyq. Sonda da bolmaşy bir närse maza bermeidi. Äldeqaşan jazğan iedim ğoi!—degen oi miyn būrandalaidy. Onyñ jeksenbi küni, tüski as üstinde Bernard Higginbotamnyñ qarsy aldynda otyrğanda bylai dep aiğai salğysy keldi:
«Osynyñ bärin äldeqaşan jazyp iedim ğoi! Sen meni bügin qonaq ietip otyrsyñ. Bir kezde aştan öleiin dep jürgende de qaraspap iediñ, üiiñnen quyp şyğyp, qyzmetke kirmeseñ qaramdy körme dep iediñ. Men şyğarmalarymnyñ bärin sol kezde jazyp bitirgenmin. İendi bügin men söilesem alaqtap auzyma qaraisyñ, qoşemet ietesiñ, kültekteisiñ, aldymda auzyñdy aşa almaisyñ, är sözimdi qūlağyña quiasyñ. Men sağan syr tüiisken serigiñniñ bäri sūrqiiä, paraqor, sūm desem, sen namys köru ornyna sömpiıp, sözimdi qostap, bas izeuge beiilsiñ. Nege olai? Olai bolatyn sebebi, men qazir atağym şyqqan adammyn! Aqşam köp! Sender myna meni, Martin İdendi, jaqsy jigit ieken, aqylsyz adam iemes ieken dep otyrğan joqsyñdar! İeger men aspandağy aidy kögerip ketken süzbeden jasağan ieken desem de nana beresiñder, qarsy keler bireuiñ joq. Öitkeni, meniñ altynym köp. Sol altynğa aiyrbastağan ieñbegimdi äldeqaşan jazğanmyn, sender meni adam sanatyna qospai, betime tükirip jürgen şaqta jazğanmyn».
Martin iştegi aiqaiyn syrtyna şyğarmady. Syzdanyp, sonda da tüsin bermei, sypaiy külgen bolyp, otyra berdi. Ol ündemei otyrğasyn Higginbotam söz bastady. Bernard Higginbotam osy därejege öz ieñbegimen jetken. Oğan maqtanatyn körinedi. Mağan ieşkim qol üşin bergen joq, şükir, azyn-aulaq özim qūrağan däuletim üşin ieşkimge de mindetti iemespin dep qoidy ol. Qazir ol köp semia bağyp otyrğan pätualy azamat. Al mynau «Higginbotamnyñ bölşek saudasy» dep atalatyn düken — ieñbegi men kisiliginiñ kepili, qoly jetken biıgi, käsibi iemes, ğaşyğy. Ol Martinge bar syryn tökti, osy dükendi qalai saldyryp, käsip ūiymdastyruğa qanşa aqşa jūmsağanyna deiin aitty. Al iendi bolaşaqtan, şükir, ümitim mol, ümitim mol dedi ol. Kvartalda halyq sany köbeiip keledi. Dükenniñ köp ūzamai olqy soğatyn türi bar. Keñirek üiim bolsa, keibir jañalyq iengizip, tabysymdy köbeiter iedim dep saldy. Osy nietin ol köp ūzamai oryndamaq, irgeles jer uçaskesin satyp alyp, sol arağa ieki qabat tağy bir üi tūrğyzbaq. Üstiñgi qabatyn jalğa berip, astyn düken ietpek. Astyly-üstili osy üidi beldeuleitin jaña mañdaişanyñ äşekeili jazuyn aitqan kezde ieki közi iejireiip ketti.
Martin onyñ sözine qūlaq asqan joq. «Äldeqaşan» degen ieki auyz söz qūlağynda küñgirledi de tūrdy. Osy bir sarynnyñ qaiyrmasy janyn jegidei jep, jyndandyrar boldy, qalai da būl bäleden qūtyluy kerek.
— Qanşa tūrady dediñ?— dedi ol kenet.
Jezdesi kvartal boiyndağy sauda-sattyqtyñ bolaşağy turaly aityp otyrğan äñgimesin kilt üzip, Martinge bajyraia qarady. Dükeniniñ qanşağa tüsetini jaily äli aitqan joq iedi ğoi, bū qalai, biraq Martinniñ bilgisi kelse aituğa äzir. İesebi daiyn.
— Qazirgi naryq boiynşa, tört myñğa tüsedi.
— Mañdaişasyn qosa ieseptediñ be?
— Joq. Mañdaişasyn iesepke kirgizgenim joq. Äueli üi bolsyn, üii bolsa mañdaişasy ieşqaida qaşpaidy ğoi!
— Jer şe?
— Üş myñdai bolady.
Martin çek jaza bastağanda, Bernard Higginbotam tobarsyğan ierinin jalap, qoldary qaltyrap, kirpik qaqpai qarap otyrdy. Martin ony Higginbotamğa ūsyndy. Jeti myñ dollardyñ çegi ieken.
— Men... men sağan alty protsentten artyq ösim tölei almaimyn, jarqynym,— dedi sasqannan dauysy qyryldap qalğan Higginbotam.
Martinniñ külkisi kelip iedi, syr bergen joq.
— Al ösimi qanşa bolady?—dedi.
— İesepteiik. Alty protsent... Alty jerdegi jetiñ — tört jüz jiyrma.
— Olai bolsa aiyna otyz bes dollardan keledi ieken ğoi?
Higginbotam basyn izedi.
— Jaraidy, ieger qarsy bolmasañ bylai ietelik.— Maptin osy sözdi aitty da, Gertrudağa qarady.— Negizgi soma basybaily öziñde qalsyn. Al sen üide as pisiretin, kir juatyn ieki äiel jaldauğa aiyna otyz bes dollar jūmsap tūramyn dep uädeñdi ber. Qysqasy, mūnan bylai Gertruda üidegi auyr jūmysty istemeitin bolsa, jeti myñ dollar seniki. Könesiñ be osyğan?
Mister Higginbotam mūrnyn şuyldatyp auyr kürsindi. Äieline qara jūmys istetpe deui namysyna tigendei. Mol syiynyñ qaiyruy da şymbaiyna batatyn türi bar, qatty batatyn türi bar. Qatyn qara jūmys istemesin degen ne sūmdyq! Bernardtyñ aşu qysyp, tügi syrtyna şyğyp ketti.
— Jä, meiliñ,— dedi Martin.— Sen könbeseñ aiyna otyz bes dollardy özim-aq tölep tūraiyn, biraq...
Martin çekke qolyn tağy soza bergen iedi, Bernard Higginbotam alaqanymen üstinen basa qoidy.
— Jaraidy, köndim! Köndim!
Tramvaiğa otyrğanda Martin şarşağanyn sezdi, jiırkeniş sezim paida boldy. Mañdaişadağy maqtanyş jazuğa közi tüskende: «Doñyz, ne qylğan doñyz!» dep oilady.
«Makintoş jurnaly» «Balaşardy» jaqsy surettermen bezep, basyp şyğarğanda German Şmidt ol öleñdi bir kezde ädepsiz dep tildegenin ūmytty. Būl öleñ meniñ äielimniñ qūrmetine jazylğan dep kim köringenge aitumen boldy, gazet habarşysynyñ qūlağyna da saldy. Habarşylar qarap jatsyn ba, fotograf, suretşilerin iertip kelip jetti. Jeksenbi küngi qosymşanyñ bir betinde Martinniñ tym ajarlap jibergen portreti, Martin İden men onyñ semiasynyñ hikaiasy basylyp şyqty, jurnaldan arnaiy rūqsat alyp, «Balaşardyñ» tekstin de tügel beripti. Būl habar iel qūlağyna ilinip, jaqyn mañaidağy körşi-qolañnyñ äielderi ūly jazuşynyñ bauyrymen tanyspyz dep maqtanatyn boldy. Äli tanysyp ülgirmegenderi tanysuğa asyqty. German Şmidt quanğannan alaqanyn üikeledi, tipti, şeberhanasyna tağy bir jaña stanok qondyrdy.
— Reklamanyñ kökesi osy,— dedi ol,— äri aqşam şyğyp jatqan joq.
— Qonaqqa şaqyrsaq qaitedi?— dedi Merien.
Martin qonaqqa kelgende iet satyp, iri sauda jürgizip tūrğan bir juan qasapşy men onyñ özinen de juan zaiybymen sypaiy söilesti. Öitkeni, būlar German Şmidt syqyldy ieti tiri talapker jas jigitke paidasy tietin bedeldi kisiler tärizdi körindi. Üi iesi qonaqqa ataqty jazuşy keledi dep ieskertpegende olardyñ kelui de neğaibyl-dy. Tynyq mūhit velosiped kompaniesi agenttiginiñ ağa basqaruşysy da osy jemge tüsken bolu kerek. German Şmidt agenttiktiñ Oklendtegi ökildikten dämesi bar, ağa basqaruşynyñ aldynda qūrdai jorğalaidy. Bir sözben aitqanda, German Martin İdenmen tuystyğyn tirşilik müddesine paidalanyp qalmaq. Biraq būryn jağdai osylai bolyp qalar dep oilağan iemes. Martinniñ qalaişa ataqqa ie bolğanyn tüsinbeidi. Ol tün ortasynda, äieli ūianyp ketpesin dep jasyrynyp, Martinniñ şyğarmalaryn talai oqyp kördi. Oqyğan saiyn osyny aqşa tölep alyp jürgen kiside mūqym ies joq dep oilaityn.
Martin küieu jigittiñ özi turaly ne oilap jürgenin jaqsy biledi: oryndyqtyñ arqalyğyna süienip, şalqaiyp otyryp, ol German Şmidtke synai qarady, iştei kijindi — menmensigen pasyq nemis!—dep oilady. Alaida bir minezin ūnatady. Qanşa kedei bolğanymen, qanşama baiyğysy kelip jantalasqanymen Merienge üi jūmysyna qolğabys ietetin qyzmetşi äiel jaldapty. Tüski astan keiin Martin velosiped kompaniesiniñ basqaruşysymen söilesti de, Germandy oñaşa şyğaryp alyp, Oklendte velosiped jäne velosiped jabdyğyn satatyn ieñ jaqsy magazin saldyruğa qarajat bergisi keletinin aitty. Tipti, myrzalyğy ūstap, tağy bir avtomobil şeberhanasy men garaj qarastyr, seniñ ieki birdei käsip basqaru qolyñnan keledi dep qoidy.
Qoştasarda Merien Martindi qūşaqtap, közine jas aldy, jaqsy köremin, būryn da jaqsy köruşi iedim dep sybyrlady. Soñğy sözin müdiriñkirep aituy ras, biraq onyñ iesesine köz jasy men süiüin köbeitken. Martin Merienniñ bir künderi küdik aityp, qyzmetke ornalas degeni üşin iendi keşirim ötinip tūrğanyn tüsindi.
— İe-ie, būğan aqşa qūtaimaidy ieken,— dedi keşke German Şmidt äieline.— Protsent turaly aita bastap iem, būlan-talan boldy! Ne degenin aitaiyn ba? Protsent tügili kapitalyñnyñ da keregi joq. İeger tağy aitar bolsañ, sen nemistiñ «keldeñdi qyrqamyn» deidi.— Sözi osy. Jaraidy, isker adam bolmağanymen, jigit ieken. Bir kömegi tidi!
Tūs-tūstan qonaqqa şaqyru köbeidi. Köbeigen saiyn Martin qobalji tüsedi. Bir küni ol ierteden kele jatqan irgeli klubtyñ qūrmetti qonağy bolğan. Bankette ömir boiy iesimin ne syrtynan iestip nemese gazetten oqyp biletin kisilerdiñ ortasynda otyrdy. Olardyñ bäri de: «Transkontinental ailyğynan» «Qoñyrau kümbirin», «Köbelekten» «Peri men meruertti» oqyğanda-aq düniege ūly jazuşy kelgenin tüsingenbiz desti. «Jasağan-au,— dep oilady Martin tağy da,— sol künderi men işer asqa, kier kiımge jarymai jüruşi iedim ğoi! Sonda nege şaqyrmağan būlar? Taryğyp, aryp-aşyp jürgen adamdy şaqyryp alyp, bir toidyrğan qandai jaqsy. Al būlar maqtap otyrğan dünieniñ iekeuin de men äldeqaşan jazğam. İeger meni būryn, bir kezde jazğandaryma bola qonaqasy berip otyrsañdar, sony taryğyp jürgende nege bermediñder? Sonan beri «Qoñyrau kümbiriniñ», ne «Peri men meruerttiñ» bir sözin özgertkenim joq. Joq, sender meniñ ieñbegimdi bağalap otyrğan joqsyñdar. Būl künderi meni qonaqqa şaqyru abyroi sanalady, sondyqtan ğana şaqyryp otyrsyñdar, aiuannyñ uialastyq sezimine äli künge bağynyşty bolğandyqtan şaqyryp otyrsyñdar. Martin İdendi qonaqqa şaqyrttyryp otyrğan osy topas, tūrpaiy sezim. Al Martin İden men onyñ ieñbeginde ieşqaisyñnyñ isiñ joq»,— dep keiip, köñili jabyrqap otyrsa da, ol aqyldy, oryndy tosqa aqyldy da oryndy jauap qaitarmaqqa ornynan ūşyp türegeldi.
Qaşan da osy. Qaida barsa da osy: säuletti klubtarda, sypaiy qonaq üilerde, ädebi keşterde,— aitylatyn söz bireu-aq: «Qoñyrau kümbiri», «Peri men meruert» şyqqanda ūly jazuşy paida bolğanyn bilgenbiz desedi bäri de. Osy sözdi iestigen saiyn Martinniñ kökeiine «qonaq asylaryñdy sol kezde nege bermediñder?» degen beimaza, jabysqaq oi orala ketedi. Būl dünie äldeqaşan jazylğan. Sonan qaityp «Qoñyrau kümbiri», «Peri men meruert» tük özgergen joq. Sol kezde-aq şeber jazylğan jaqsy şyğarma bolatyn. Biraq, sender meni ol üşin, tipti özge şyğarmalarym üşin de syilap otyrğan joqsyñdar. Qazir meni qonaq ietu sännen sanalady, sondyqtan jelikken tobyr Martin İdendi üiine şaqyrudy bäseke qylyp alğan.
Osyndai minuttarda, öñşeñ yğai men syğailardyñ ortasynda otyrğanda, köz aldyna üstine qausyrma kurtka, şekesine stetson kigen, oiyn-jiyn dese qalmaityn jelökpe jigit ielesteidi. Oklendte äielder kluby ūiymdastyrğan ädebi keşte de osylai bolğan. Estradağa jaña şyğa bergende köz tanys kurtkasyn iyğyna jamylyp, basyna stetson qalpağyn basa kigen jelökpe jigitti anadaidan, zaldyñ art jağynan körip qaldy. Martin İden nemenege qadalyp qarady ieken dep tañsyq körgen bes jüz äsem äiel de keiin qarai japyryla qarady. Biraq ieşteme körgen joq. Jigit basyndağy qalpağyn alar ma ieken dep, Martin äli qarap tūr. İeles estradağa bettedi, estradağa köterildi. Jastyq däureniniñ köleñkesin körip, kim bolmağyn jäne kim bolğanyn oilap, köñili būzylyp, jylap jibere jazady. İeles estrdany köktei ötip, Martinge taianyp keldi de, ğaiyp bop ketti. Bes jüz äiel perçatka kigen süiriktei sūlu qoldaryn soğyp, du iete tüsti. Äldeqalai imenip qalğan ataqty jazuşyğa dem berdi. Sonda baryp şiryğyp, ielesten äreñ arylğan Martin yrjiiä külip, sözin bastady.
Bir küni köşede Martinge mektep direktory kezigip qaldy. Añqyldaq, aq köñil adam iedi, ol Martin baiağyda balalarmen töbelesip, sotqarlyq jasağany üşin quylğanda keñsesinde bolğan jailardy aitty.
— «Qoñyrau kümbiriniñ» ieñ alğaş basyluyn oqyğam,— dedi ol.— Öte jaqsy jazylğan! Edgar Ponyñ jazğandarynan kem tüspeidi. Sol kezde-aq öte jaqsy dep bağalağanmyn.
«Solai ma? Meni köşede sol künderi ieki ret körip, tanymağan iediñiz ğoi,— dei jazdady Martin.— Onda aştyq aidap, men iyğymdağy jalğyz kostiumimdi zakyletke beruge jügirip bara jatqanmyn. Tanyğan da joqsyz! Şyğarmalarymnyñ bärin men sol kezde jazğanmyn! Al qazir qai belgimnen, qalaişa tani kettiñiz?»
— Jaqynda ğana jūbaiyma: Martin bizdiñ üige kirip şyqsa qandai jaqsy bolar iedi dep iedim, şaqyrsaişy dedi. İä, şaqyr dep ötinip iedi.
— Qonaqqa ma?—dep Martin barq ietti.
— İä... iä... sağan qonaq asy bereiik dep iedik, qymsynbai, qymtyrylmai kele beriñiz... qart ūstazyñyzbyn ğoi...— dep däbdirlei tüsti ol. Uialğan tek tūrmas degendei:— Äi, şaitan-ai,— dep Martindi iyğynan qağyp, sasyp qalğanyn sezdirmeu üşin özimsingensidi.
Martin jüre tüsip, kilt toqtady, būrylyp ketip bara jatqan qartqa qarady.
— Apyrai! Mynanyñ zäresin aldym-au, ä!—dedi.
Qyryq besinşi tarau
Osy qarsañda Martinge Kreiz keldi — baiağy nağyz adamdardyñ biri. Martin onyñ kelgenine quandy, adam aitsa nanğysyz qiiäldan tuğan bir keremet käsip ūiymdastyrmaq ieken, onysy jazuşyğa bolmasa, iesepqoi taqys finansiske qolaisyz şarua körindi. Degenmen Martin sözin yqylas qoiyp tyñdady. Söz arasynda Kreiz «Kün masqara boldynyñ» hikaiasyna tüsip ketip, ony qiiäli adamnyñ sandyrağy ğoi dep qoidy.
— Biraq men mūnda filosofiiäny söz ietu üşin kelgenim joq,— dedi de tağy öz sözin özi bölip.— Meniñ bileiin dep kelgenim käsibime bir myñ dollar üles qosasyz ba, joq pa?
— Joq, būl şaruağa üles qosatyn men qiiäli iemespin,— dedi Martin,— biraq öz oiymdy aitaiyn. Siz ömirimde ieñ bir qyzyq keş ötkizuime sebepşi bolğan iediñiz. Sol keşte sizderden iestigen sözdi aqşağa satyp aluğa bolmaidy. Al qazir men üşin aqşanyñ qadiri joq. İesten ketpestei sol otyrystyñ qūrmeti üşin bir myñ dollardy jai-aq bereiin. Sizge aqşa kerek, mende aqşa köp. Alğyñyz kelse anau-mynau dep aldarqatpai ala qoiyñyz!
Kreiz būğan tañdanğan joq. Çekti alyp, qaltasyna sala saldy.
— Büiter bolsañyz, jeti saiyn bir keş ötkizip tūraiyn.
— Joq, keşiktiñiz,— dedi Martin basyn şaiqap,— ol meniñ ieñ birinşi jäne ieñ soñğy airyqşa keşim ieken. Özge düniede bolğandai äli qairanmyn. Sizder üşin onda ieleuli ieşnärse bolğan joq. Mağan bäri ğajap körindi. Ol sät iendi qaityp oralmaidy. Filosofiiäny jauyp qoidym, iestigim de kelmeidi.
— Ömirimde filosofiiädan olja tüsirgenim osy iedi,— dedi Kreiz iesikke qarai ketip bara jatyp,— ol da bolsa ūzağynan bolmady-au.
Bir küni köşede missis Morz jarqyrauyq jeñil arbamen Martinniñ janynan zyr ietip öte şyqqan; közi tüsip ketkende ol kisi izetpen bas iıp küldi. Martin de jymiyp, qalpağyn köterdi, biraq būl kezdesu oğan ieşqandai äser ietken joq. İeger bir ai būryn ūşyrasa, bälkim, tiksiner me iedi, älde küler me iedi, missis Morz ne oimen olai ietti ieken dep, deldal bolar ma iedi. Qazir būl oqiğa sanasyna jetken joq. Älginde ğana özi qasynan qapersiz ötken ortalyq bank nemese ratuşa syqyldy missis Morzdy da tez ūmytty. Biraq miy toqtausyz jūmys istep keledi. Bäz-baiağy «äldeqaşan» degen söz miyn şağyp barady. İertemen ūiana ketse iesine keledi, ūiyqtasa tüsine kiredi. Körgeni, iestigeni, sezgeni — ämmesi sanasynda «äldeqaşan» degen sözben midai aralasyp jatady. Logikalyq tüisigi Martinge: sen qazir ieşkim de iemessiñ, tük iemessiñ dep oi tūiyğyna qamaidy. Sauyqşyl, jel ökpe Martin İden, jahangez teñizşi Martin İden ömirde bar tiri adam iedi. Al ūly jazuşy Martin İden ömirde ieşuaqytta bolmağan qūr lebiz. Ūly jazuşy Martin İden jalğanşyl tobyrdyñ oidan şyğarğan ötirigi, ony jel ökpe, sauyqqoi teñizşi Martin İdenniñ tänine äkep teligen solar. Osynyñ bäri aldamşy dünie iekenin ol jaqsy biledi. Toqmeiilsingen öñşeñ tobyr bas iıp, aldyna as tartyp, qūlqynyn aldaimyz dep älek bolyp jürgen ierteginiñ qaharmany özi iemes, ol nağyz Martin İden iemes. Mūny jaqsy biledi.
Martin jurnaldardyñ özi turaly jazğanyn oqyp jür, basqan suretterin körip jür. Biraq sonyñ bärin şyndyq dep oilamaidy. Ol qala şetinde, jūmysşylar arasynda tuyp östi, solarmen birge ömir sürdi, öz qaderinşe qyzyq kördi. Ol kisige qaiyrymdy iedi, tūrlausyz tağdyrdyñ tepkisin talai körse de moiyğan joq, sağy synğan joq. Ol jat ielderdi de köp aralağan, kün raiyna qaramastan, qalşiyp talai-talai vahtada tūrğan, bir kezde özi siiäqty tentekterdiñ soiqandy süregin bastağan. Ol kitaphananyñ tūñğyş tabaldyryğynan attağanda tizilip tūrğan köp kitapqa qairan qalyp, qaiterin bilmegen. Keiin sonyñ bärin oqyp, tüsinetin boldy. Ol tün ortasy auğanşa şamyn söndirip körgen iemes, ūiyqtap ketem dep tösegine şege seuip jatty, aqyry bir kezde özi de kitap jazdy. Biraq qazir jūrttyñ bäri qonaqqa şaqyryp jürgen ynsapsyz obyr özi iemes.
Būl ieldiñ kei minezi qyzyq. Jurnaldyñ bäri qazir Martin İdendi biz taptyq dep talasatyn körinedi. «Uorren ailyğy» öziniñ oquşylaryn Martin İdendi ielden būryn körgen biz, iağni ärqaşan da jas talant izdeudi özine mäşhür ietuşi bizdiñ jurnalymyz iedi dep sendirmek bolğan. «Aq tyşqan» būl ataqqa biz iemiz depti. «Soltüstik barlauşysy» men «Makintoş» jurnaly da ieşkimnen qalysar iemes. Aqyry olarğa «Globus» dau aityp, sözin rastau üşin baiağyda borşa-borşasyn şyğaryp, biraq birinşi bolyp basatyn «Teñiz tolğaularyn» dälel ietipti. Boryşynan äreñ qūtylyp, jaryq dünieni jaña körgen «Jastyq häm baliğat» jurnaly da Martin İdenge pravosy barlyğyn bildirgen. Bir täuiri, būl jurnaldy fermer balalarynan özge ieşkim oqymaidy. «Transkontinental ailyğy» ataqty avtordy qaşan, qalai aşqany turaly arnaiy maqala jazdy. «Köbelek» redaktsiiäsy «Peri men meruertti» bärinen būryn özi basqanyn habarlap, «Transkontinental ailyğynyñ» sözin bekerge şyğardy. Al osy u-şudan kişipeiil «Singltri, Darnlei häm K°-nyñ» üni iestilgen joq. Öitkeni, öziniñ jurnaly bolmauynan ol Martinge hūqy baryn ielge iestirtip aita almady.
Al gazet atauly Martinniñ qalamaqysyn iesepteumen äbiger. Sondyqtan kei jurnaldyñ myrzalyğy ielge iestilip qalsa kerek; Oklendtiñ uağyzşylary Martinnen qaiyr-sadaqa dämetetin boldy, tolyp jatqan sūğanaq sūranşylar auyzşa da, hat arqyly da ötiniş aityp, maza bermeidi. Bärinen beimaza äielder ieken. Martin İdenniñ fotografiiäsy ielge tarap ketken ğoi, al gazet habarşylary onyñ «qoladan qūiğan müsindei keskinin», «qaqpaqtai jauyrynyn», «sabyrly aşyq közqarasyn», «dünieni tärk qylğan taquadai aşyq jüzin» aityp jete almaidy. «Aşañ jüzdi» iestigende jelikti jastyq şağy iesine tüsip küldi, ol kezde äielderdiñ osy qalai dep sūqtana, synai qarağan sözden ötkir, ottan ystyq közderin talai köruşi iedi. Brissendenniñ saqtandyrğany iesine tüskende de bir küldi. Joq, äiel zaty iendi azapqa sala almaidy. Olarğa būrynğydai qaiyrylmaidy.
Bir küni Martin Lizzidi keşki mektebine iertip bara jatqanda ädemi kiıngen bir sūlu äieldiñ iekeuiniñ qasynan öte berip, Martinge jalt qarağanyn Lizzi baiqap qalğan. Közi Martinge bolar-bolmas qana kidirgenimen sonyñ syryn seze qoiğan Lizzi qaltyrap, qatty aşulandy. Lizzidiñ aşulanu sebebin keiin bilgen Martin ondaidyñ talaiyn körip jürgenin, biraq äiel qylyğy özine äser ietpeitinin aitqan iedi.
— Mümkin iemes!—dedi sonda qyz közi jalt ietip.— Äldebir auruyñyz bar ma?
— Densaulyğym öte jaqsy. Tipti semirip, salmağyma bes qadaq qosyppyn.
— Täniñiz auyrady demeimin, janyñyz auyratyn bolar. Sizde bir närseniñ salqyny bar iekeni anyq. Ony men iekeş men de sezip jürmin!
Martin oilanyp qaldy.
— Qūrysyñyz tezirek tarqasa ieken dep tileimin!— dedi tağy da qyz kenet.— Siz siiäqty ierkek äiel nazary tüskende ieleñ ietpei qalmasa kerek iedi. İeger köñiliñiz şyn selt ietpeitin bolsa, būl tabiğatqa jat ädet ieken. Siz bala iemessiz ğoi. Ollahi, sizdi sergitetin äiel tabylsa quanar iedim.
Lizzidi şyğaryp salyp, Martin «Metropolge» qaityp oraldy.
Qozğalmai, oilanbai aldyna tüiile qarap, kresloda otyrdy. Tek mezgil-mezgil köz aldyna ötken ömirinen būldyr ieles keledi. Tüs körgen adamdai sol ieleske oisyz qaraidy. Biraq özi ūiau. Bir uaqytta selk ietip, sağatyna qarady. Attai segiz. Bitiretin jūmys joq, ūiyqtauğa ierte. Oiy tağy şyrmatylyp, bytysa bastady, köz aldynan qalyqtap, tizbek-tizbek bolyp tağy ieles ötti. Biraq ieste qalar ieş körinis baiqalmaidy. Ünemi qalyñ japyraqtyñ arasynan seldiregen kün säulesi köz aldynan ketpeidi.
Bireu iesik qağyp, ūiatyp jiberdi. Biraq ol ūiyqtağan joq-ty. İesik qaqqan mezette oiyna telegramma, hat, juylğan kir äkelgen qyzmetşi tüsti. Qiiälyna äldeqalai Djo oraldy. Qazir ol qaida jür ieken...
— Kiriñiz!
Djony oilap otyrğan Martin kelgen kisige būrylyp qarağan joq. İesik öte aqyryn aşylğan, bireudiñ älgide ğana iesik qaqqanyn ūmytyp ketken Martin ieşnärse körmese de ilgeri qadala qarağan qalpynda otyra berdi. Bir kezde bulyğyp jylağan äiel dausy iestildi. Martin ūşyp türegeldi.
— Ruf!— dedi ol tañyrqap.— Özi äldenege şoşyp ketti.
Qyzdyñ jüzi quqyl da qaiğyly ieken. Bir qolymen iesikke süienip, bir qolyn keudesine basyp tūr. Älden uaqytta ol jalbarynğan adamdai qolyn sozyp, ilgeri ūmtyldy. Martin Rufti kresloğa aparyp otyrğyzdy. Sausaqtarynyñ mūzdai iekenin sezdi. Tağy bir kreslo jaqyndatyp, janyna özi otyrdy. Sasqanynan ne aitaryn bilmedi. Rufke degen süiispenşiligi jüreginde köpten beri kömuli jatqan. Özi «Metropolda» iemes, bir jetiden beri jiylğan kiri ybyrsyp, üiilip jatqan «Qainarbūlaqtyñ» kirhanasynda tūrğandai sezindi. Söileskisi kelip, birneşe ret oqtalyp iedi, bata almady.
Meniñ mūnda kelgenimdi ieşkim bilmeidi,— dedi aqyryn Ruf jalynyşty adamdai qipaqtap küle qarap.
— Ne deisiz?
Öz dausyna özi tañdanyp qaldy Martin.
Ruf bir aitqan sözin qaitalap tağy aitty.
— O!—dedi ol, auzyna tüskeni osy boldy.
— Qonaq üige kirgeniñizdi syrtyñyzdan kördim de, säl kidirip, men de kirdim.
— O!—dedi ol tağy da.
İeşuaqytta tili mūndai kürmelip körgen iemes. Aqyl-zerdesi qaida ketken. Ündemei qalu iersi siiäqty, biraq bireu öltiremin dese de ündeitin därmen joq. Rasynda da qazir «Qainarbūlaqtyñ» kirhanasynda bolğany jaqsy iedi, ieki jeñin sybanyp jiberip qyzu jūmysqa alañsyz aralasar iedi ğoi.
Ruf qulana küldi, keudesin japqan şarfyn şeşti.
— Tüneugi qyzben ketip bara jatqanyñyzdy bügin tağy kördim...
— İä, keşki mektebine şyğaryp saldym.
— Nemene, meni körgiñiz kelmei otyr ma?—dedi qyz biraz kidirgennen keiin.
— Joq, körgim keledi, ärine, quanyp otyrmyn,— dedi Martin sasqalaqtap,— biraq mūnda jalğyz keluiñiz laiyq pa?
— Men ieşkimge bildirmei jasyrynyp ötip kettim. Mūnda iekenimdi ieşkim bilmeidi. Sizdi körgim keldi. Zerdesiz iekenimdi tüsindim dep öziñizge aitqaly keldim. Töze almağasyn keldim. Jüregim ämir ietkesin keldim... kelgim kelgesin keldim!
Ruf ornynan tūryp, Martinge jaqyndady. Qolyn iyğyna salyp, jüregi lüpildep, jiı-jiı dem alyp, bir mezet tūrdy da Martinniñ keudesine basyn idi. Jaratylysynan raqymdy, kisi köñilin jyqpaityn Martin qyzdyñ betin qaitaru qiyn iekenin tüsindi, qylyğyna qylyq körsetpese qyzdyñ namysyna, öjdanyna tietinin bildi. Bärin bilgenimen, tüsingenimen qūşağynyñ qyzuy, köñiliniñ yqylasy joq iedi. Qoldarymen tek qapsyra qūşaqtağany bolmasa. Biraq qyz işi-bauyryna iene tüsti, alaqanyn moinyna saldy, ätteñ, osynyñ bäri būrynğydai Martinniñ bütkil denesin dir ietkizgen joq, būl haldi qolaisyz körgen ol iştei uialdy.
— Nege qaltyraisyz?—dedi ol.— Toñyp tūrğan joqsyz ba? Kamin jağaiyn ba?
Martin qyzdyñ qūşağynan bosağysy kelgendei bolğan iedi, Ruf qatty qysyp, jibermedi.
— Nerviniki ğoi,— dedi ol tisi saqyldap.— Käzir basylady. Basylyp keledi.
Qaltyrağany birte-birte bäseñdedi de. Jigit ony äli qūşaqtap tūr, biraq tañyrqağan joq. Nege kelgenin tüsindi.
— Mamam Çarli Hepgudke küieuge şyqqanymdy täuir köretin iedi ğoi,— dedi Ruf.
— Çarli Hepgud deisiz be? Ol älgi ädepsiz, äldeneni aita beretin jigit pe?—dedi Martin. Säl kidirip:
— İendi sizdi mamañyz mağan bergisi kelip jürgen şyğar,— dedi.
Būl sözdi ol sūrauly ünmen aitqan joq. Solai iekenin anyq biletin adamşa kesip aitty. Osy kezde qalamaqysy köp tsifr bolyp, köz aldynan būldyrap öte şyqty.
— Mamam qarsy iemes.
— Meni sizge laiyq köre me?
Ruf basyn izedi.
— Ol kisi sertimizdi būzğannan keiin de men tärbieli, sypaiy kisi bola qoiğan joqpyn,— dedi Martin oilanyp.— Özgergenim joq. Baiağy Martin İdenmin. Qaita qazir būzyla bastağan siiäqtymyn, temeki tartamyn. Baiqadyñyz ba, tütin isi müñkip tūrğan joq pa menen?
Jauap ornyna Ruf qylymsyp, süigizgisi kelip, alaqanyn iernine tigizdi. Martin süigen joq, qolyn tartqanşa kütti.
— Men äli özgergen joqpyn. Qyzmetke kirgen joqpyn. Izdegenim de joq ony. Izdegim de kelmeidi. Men baiağydai Gerbert Spenserdi adamgerşiligi küşti, ūly adam dep bilemin, al sudia Blountty iesek miyn jegen dep iesepteimin. Keşe ğana üiinde tüskilikte bolğanymda būğan közim tağy jetti.
— Papam da şaqyryp iedi ğoi, nege kelmediñiz?— dep Ruf azarlai qarady.
— Ony qaidan bilesiz? Kim jiberdi ony mağan? Mamañyz iemes pe?
Rufte ün joq.
— Älbette, mamañyz jibergen ğoi! Özim de solai şyğar dep oilap iedim. Tegi, sizdiñ de sol kisiniñ aqylymen kelip otyrğan syñaiyñyz bar-au deimin.
— Meniñ mūnda kelgenimdi ieşkim bilmeidi,— dep Ruf azar da bezer boldy,— äntek aitasyz, mamam ondaiğa barmaidy.
— Alaida, käzir mağan küieuge şyğuyñyzğa qarsy iemes qoi, būğan şägim joq.
Ruf jalynyşty ünmen:
— O Martin, mūnşama nege qatal boldyñyz!— dedi dauystap.— Meni äli bir süigen joqsyz. Jibimeisiz. Oilap qarasañyzşy — sizge öz aiağymmen kelip tūrmyn ğoi!— Ol ainalasyna üreilene, biraq synai qarady.— Oilasañyzşy, qaida kelip tūrmyn men!
«Siz üşin janym pida! Bir ğana siz üşin şybyn janym sadağa!» degen Lizzidiñ sözi Martinniñ iesine tüsti.
— Būryn nege osylai ietpediñiz?—dedi ol yzbarlanyp.— Men tar laşyqta tūrğanda. Aşyğyp-aryp jürgen şağymda. Men sol kezde de adam iedim, jazuşy iedim, kädimgi Martin İden iedim. Osy sūraqty soñğy kezde özime jiı qūiamyn, sizge iemes bükil iel aldyna qūiamyn. Körip otyrsyz, tük özgergenim joq, tek tez köterilip ketkenim bolmasa. Bäz baiağy Martinmin! Basym, iyğym, on sausağym, aiağym bäri baiağy qalpynda. Būrynğyma jaña talant, ne bir öner qosqanym joq. Miym da sol qalpynda. Ädebi, filosofiiälyq közqarasym özgergen joq. Ataqsyz, qorğansyz künimdegiden qūnym artqan joq. Olai bolsa käzir meniñ kütpegen jerde qūrmetti qonaq bolyp ketuim neden? Ärine, jūrt meniñ öz basymdy bağalap jürgen joq, öitkeni men būryn ieşkim kerek qylmağan baiağy Martin İdenmin. Demek, olar meniñ özimdi iemes, özge bir närseni qadir tūtatyn siiäqty. Al olar oilap tapqan qasiettiñ mağan ieş qatynasy joq. Olar meniñ nemeneme qyzyğyp jür? Atağyma. Ataq şynynda mendik iemes, menen syrt dünie, özge dünie. Ol halaiyqtyñ qiiälyndağy närse. Olar meniñ aqşama da qyzyğady. Aqşamnyñ köp iekeni ras. Biraq aqşa da menen syrt dünie, ol bankide jatyr, tolyp jatqan Djon, Tom, Djek degenderdiñ qaltasynda jür. Mümkin sizge de meniñ aqşam men atağym kerek bolğan şyğar.
—Uh, jüregimdi tilkim-tilkim qyldyñyz-au,— dedi Ruf.— Meniñ sizge ğaşyq iekenimdi, ğaşyq boluymnan da osynda kelip otyrğanymdy jaqsy bilesiz ğoi.
— Siz meni dūrys tüsinbediñiz — dedi Martin sypaiy.— Aityñyzşy, bir kezde menen at-tonyñyzdy ala qaşqan öziñiz iediñiz ğoi, iendi ğaşyqpyn dep otyrsyz, nege būlai?
— Keşiriñiz, ötken isti ūmytaiyq!—dedi Ruf bezek qağyp.— Sizdi baiağydan süiemin! İestisiz be, baiağydan! Mūnda ädeii kelip, myna qūşağyñyzğa kiru sebebim osydan.
— Qazir men adam balasyna senbeitin bolğanmyn. Aitylğan ärbir sözdi aqyl tarazysyna salyp, mysqaldap otyramyn. Sizdiñ mağan degen süiispenşiligiñizdi de saralap, salmaqtap, ne zat iekenin bilgim keledi.
Ruf Martinniñ qūşağynan bosap, boiyn jazyp, betine qarady. Birdeme aitqysy kelip iedi, ündemei işine irkip qaldy.
— Būl mäsele jaily öz pikirimdi aitaiyn ba?—dedi Martin.— Bügingi därejege qolym jetkenşe öz tabym bolmasa özge ieşkim meni kerek qylğan joq. Kitabymnyñ bärin jazyp bolğannan keiin qoljazbamdy körsetken adamnyñ ieşqaisysy mynauyñ dūrys degen iemes. Qaita men bir masqara is jasağandai sen kitap jazasyñ dep balağattauşy iedi. Jazudy qoi, «jūmys iste» deuşi iedi bäri de.
Ruf qarsylyq bildirgisi kelgendei işarat ietti.
— İä, iä,— dedi ol tağy da,— mağan jūmys iste demei, qoğamnan ornyñdy tap degen siz ğana iediñiz! Osy «jūmys» degen söz syqyldy meniñ bükil jazğandarym sizge iersi körinetūğyn. Būl sözdiñ dörekileu iekeni de ras! Meni bir qylmysty adamdai körip, jönge salamyz deuşilerdiñ jūmys tap, qyzmet iste dei berui de meniñşe, dörekilik iedi. Aqyry ne boldy? Kitaptarym basylyp, ielge atağym jaiyldy, sonan keiin men turaly pikir de özgerdi. Kitabymnyñ bäri köp jyl būryn jazylyp bituine qaramastan, ol şyqpai tūrğan kezde siz de Martin İdenge küieuge şyqpaimyn dep otyryp alğansyz. Ğaşyq ta ömirlik serik te bola almai qalyp iediñiz! Käzir ğaşyqpyn deisiz, süiemin deisiz. Būl ğajaiyp özgeristiñ sebebi nede? Meniñ ataqty adam boluymda ma? Özge syltau joq. Meniñ tabysymdy söz ietpei-aq qūiayq, sizdiñ ony ieske almauyñyz mümkin. Biraq ata-anañyz mūny ieskermedi dep aita almaimyn, olar üşin tabys ieleusiz närse iemes, ülken mäsele.
Osynyñ bäri men üşin quanarlyq qylyq iemes! İeñ jamany ol qasietti süiispenşilik, ğaşyqtyq sözim bar degenge küdik tuğyzady! Ğaşyqtyq bireudiñ atağyna, tobyrdyñ pikirine qūl ma ieken? Bälkim, solai bolar! Osy turaly ünemi oilanumen basym ainalyp ketti.
— Obal-ai!—dep Ruf Martinniñ şaşyn sipady.— İendi qaityp basyñyz auyrmai-aq qoisynşy. Bärin qaitadan bastaiyq, Martin! Mamamnyñ sözine ieremin dep şalağailyq jasap alğanym ras. İermeuim kerek ieken. Adamnyñ älsizdigin keşire bilu kerek deitin öziñiz iediñiz ğoi. Mağan keşirim beriñiz. Qatelestim. Ğafu ietiñiz!
— O, keşirdim! Keşirer kinä bolmasa keşiru de oñai. Sizdiñ qylyğyñyz keşirim kerek ietpeidi. Ärkim özine ūnağanyn, özine dūrys köringenin oryndaidy. Mysaly, qyzmetke kirgenim üşin sizden meniñ keşirim ötinuim oryndy.
— Qyzmetke kiriñiz desem, qamyñyzdy oilağan şyğarmyn. Ğaşyğyña janyñ aşidy da!
— Onyñyz ras, biraq qam oilaimyn dep kesel keltire jazdadyñyz. İä, iä! Meniñ tvorçestvoma, bolaşağyma kesel keltire jazdadyñyz! Men şyn aitqandy jaqsy köremin. Burjuaziiä mädenieti şyndyqty kötermeidi. Burjuaziiä qorqaq. Ol ömirden qorqady. Siz de meni ömirden qorqatyn būiyğy, ynjyq adam ietip tärbielemek bolasyz. Torğa qamağyñyz keldi, meniñ öjdanyma jat, teris, öresiz, toğyşar pikir teligiñiz keldi.— Qyz osy arada qarsylyq bildirgisi kelgen iedi, Martin qolyn sermep, yryq bergen joq.— Toğyşarlyq, bişaralyq, tipti adal nietten tuğan künniñ özinde de, burjuaziiä mädenietiniñ, burjuaziiälyq näzik mädeniettiñ arqauy bolyp otyrady. Siz meniñ janymdy azdyryp, üi küşik öz adamyñyz ietpek boldyñyz, öziñizdiñ taptyq armanyñyzdy, taptyq moraliñizdi, taptyq senimiñizdi mağan telimek boldyñyz.
Martin mūñaiyp, basyn şaiqady.
— Siz qazir de meni tüsinip otyrğan joqsyz. Söz mağynasyn meniñşe iemes, öziñizşe topşylap otyrsyz. Meniñ aitqandarym siz üşin bos söz, qūrğaq qiiäl. Al men üşin — şyndyq. Siz mine nas tūrmystan, tömennen köterilgen, tärbiesiz bireu, bizdiñ tabymyzdy synamaq bolady, toğyşarsyñdar dep tildeidi, dep tañ qalasyz, aitqan sözimdi iltifat körmeisiz, iermek köresiz.
Ruf qynjylyp basyn Martinniñ iyğyna süiedi, tağy da denesi qaltyrady. Birdeme aitar ma ieken dep Martin az kütti. Ündemedi. Sonan keiin tağy söiledi.
— İendi qaitadan bastaiyq dep otyrsyz! Qosylaiyq, ierli-zaiyp bolaiyq deisiz. Men sizge iendi kerek bolyppyn! Sözimdi dūrys tüsiniñiz, ieger kitaptarym säti tüsip jaryq körmese, jūrt ony ūnatpasa, özim özgermei baiağy qalpymda qala bersem qaiter iediñiz? Siz mağan, ärine, öz aiağyñyzben kelmes iediñiz! Kelseñiz kitaptarym üşin ğana... Şaitan alğyr...
— Jaman söz aitpañyz,— dedi qyz.
Martin kekete küldi.
— Mine, mine!— dedi ol.— Ömirdegi ieñ zor baqytyñyz synğa tüsken sätte döreki sözden seskendiñiz. Siz jalpy ömirden qorqasyz.
Martin osynda kelgendegi nietin qorlağandai Ruf selk iete tüsti; aitqan sözin ädiletsizdik dep bilip, köñiline jäbir aldy.
Biraz uaqyt iekeui ündemei otyrdy: qyz qaitem dep qynjylsa, jigit kelmeske ketken süiispendik sezimin joqtady. Rufti ieş uaqytta süimegenin jaña tüsindi. Ol öziniñ qiiälyndağy Rufke, oiynda özi tudyrğan periştege, poeziiäsyna quat beruşi jarqyn obrazğa ğana ğaşyq bolyp jüripti. Al nağyz Rufti, psihologiiäsy burjuaziiälyq, oi-örisi burjuaziiälyq burjua qyzy Rufti ol ieşqaşan süimegen ieken.
Qyz keñet:
— Aitqanyñyzdyñ köbi şyn, moiyndaimyn,— dedi,— ömirden ürkip kelgenim ras. Sizge jan-tänimmen ğaşyq bola almağanym da ras. Biraq qazir şyn ğaşyqtyqtyñ ne iekenin tüsindim. Sizdiñ qazirgiñizge, ötken ömiriñizge, bügingi därejege jetkizgen minez-qūlqyñyzğa — bärine ğaşyqpyn. Sizdiñ men şyqqan taptyñ ökilderine ūqsamaityn özgeşe qylyğyñyzdyñ bärine ğaşyqpyn. Kei pikiriñizdiñ tüsiniksiz iekeni ras. Meili, jüre bara tüsinip ketermin! Temeki tartuyñyz, orynsyz söz aityp qaluyñyz ädet şyğar, sizdiñ ol mineziñizdi de jaqsy köreiin. Köp jağdaiğa üilesermin, üirenermin. Soñğy on minuttyñ işinde birsypyra närseni añğardym. Būryn men üstiñizge osylai kirip keler me iedim? O, Martin!..
Ruf jylap, Martinniñ keudesine betin basty. Ūzaqty keş birinşi ret yqylasy tüsken Martin qyzdy qapsyra qūşaqtady. Ruf onyñ meiirin seze qoiyp, kirpigin köterip, közi jadyrap qarady.
— Tym keşiktik,— dedi Martin. Osy arada Lizzidiñ sözi iesine tüsti.— Men auyramyn, Ruf. Joq, tänim iemes, janym auyrady, miym auyrady. Mağan qazir ieşnärseniñ qadiri joq. İeştemege zauqym joq. İeger jarty jyl būryn kelgeniñizde jağdai özgeşe bolatyn iedi. Qazir uaqytty ötkizip aldyq, tym keşiktik!
— Joq, äli keş iemes! Ony däleldei alamyn. Süiispenşiligim berik iekenin, ömirdegi ieñ qymbattym iekenin däleldei alamyn. Burjuaziiä madaqtaityn dünieniñ bärinen bas tartamyn. Ömirden irgemdi aulaq salmaityn bolamyn. Äke-şeşemdi tastap, öz betimmen ketemin, jüzi qara atansam da şimirikpeimin. Tipti, qazir sizben birge osynda qaluğa äzirmin. İeger qalasañyz aşyq türde aşyna bolaiyq. Men būl halden de özime quanyş, maqtanyş taba alamyn. İeger būryn özimniñ ğaşyğyma opasyzdyq ietken bolsam, iendi meni osy jolğa tüsirgen äzäzildiñ bärine opasyzdyq jasaimyn.
İeki közi jainañdap, Ruf Martinniñ aldynda biraz tūrdy.
— Kütip tūrmyn!—dedi ol sybyrlap.— Martin, siz «maqūl» desin dep kütip tūrmyn. Käne, bir qarañyzşy mağan.
«Netken tamaşa sūlu körinis,— dep oilady Martin qyzğa qarap tūryp,— būrynğy kinäsiniñ bärin judy, nağyz äiel bola bastağanyn körsetti, burjuaziiä ğūrpynyñ şynjyr būğauynan bosandy. Tañğajaiyp tamaşa, qandai äsem... Biraq mağan ne bolğan?
Ruftiñ öjet qylyğy Martinge onşa äser ietpedi, ol şyn tañqaldyrğan joq. Tek aqylymen ölşemdi bağasyn berdi. Örtenu ornyna samarqau qūptady. Jüregi tulağan joq, qany qyzyp, qaltyrap, yntyğa tüsken joq. Lizzidiñ sözi tağy iesine keldi.
— Men aurumyn, qatty auyryp jürmin,— dedi Martin ömirden beiili qaitqan adamdai qolyn bir sermep.— Būğan deiin dimkas iekenimdi baiqamappyn. Bir närse jetispeidi mağan. Ömirden qorqyp körgen iemes iedim, biraq onyñ qyzyğynan jerinemin dep oilağanym joq. Men ömirden toidym. Būl dünieden ieşbir ümitim joq. Tipti, sizge degen qūmarym da tarqağan. Körip otyrsyz, men aurumyn!
Ol kreslonyñ arqalyğyna süienip, közin jūmdy; jylağan balanyñ kün nūryn körse jūbana ketetini siiäqty Martin de oida joqta köz aldynda ielestegen bir suretke — arasynan seldiregen kün säulesi tögilgen jamyrağan jasyl jelekke qarap, auruyn da, Rufti de, külli dünieni de ūmytty. Jelek tym jasyl ieken, köz uialtyp şydatar iemes. Sonda da körgisi kelip, tüiile tüsti.
Bir kezde iesik tūtqasy sybdyr ietti. Qarasa, Ruf iesik aldynda tūr.
— Qalai şyğar iekem?—deidi ol jalynğandai.— Qorqyp tūrmyn.
— O, keşiriñiz!— Martin asyğys ornynan tūrdy,— iapyr-ai, ne bolğanymdy bilmeimin. Mūnda iekeniñizdi de ūmytyp ketippin.
Martin jalma-jan mañdaiyn sipady.
— Kördiñiz be, denim sau iemes. Üiiñizge aparyp salaiyn. Basqa qosalqy iesik bar, sonan şyğaryp jibereiin. İeşkim körmes. Biraq bet perdeñizdi tüsiriñiz.
Tar koridormen, qarañğy basqyşpen jürip kele jatqanda Ruf Martinniñ bileginen myqtap ūstap aiyrylmady.
— Mine keñşilikke de şyqtyq, iendi qoryqpaimyn,— dep Ruf köşege şyqqasyn, qolyn bosatqysy keldi.
— Üiiñizge deiin şyğaryp salaiyn.
— Joq, joq, qajeti joq!
Qolyn tağy da bosatpaq boldy. Jigit añ-tañ. Qorqar jerde batyrsynyp, myna keñşilikke şyqqan soñğy jerde neden qaimyğa qaldy ieken, menen qūtyla almai tūr ğoi özi, älde nervisi qozğalğany ras pa, dep oilady. Mümkin, solai da şyğar-au. Martin qolyn bosatpai, qyzdyñ üiine qarai būryldy. İekeui būryşqa taiana bergende Martin üstine ūzyn palto kigen äldekimniñ qağa beriste qarañ ietip, aulanyñ iesigine kirip ketkenin közi şalyp qaldy. Tūsynan öte berip, aulanyñ işine tağy bir qarağan iedi, tanytpau üşin jağasyn köterip alğan Ruftiñ bauyry Norman ieken — tani ketti.
Jol boiy iekeui köp söilesken joq. Qyz qaiğyly, jigit salğyrt iedi. Martin Tynyq mūhit araldaryna jürgeli jatqanyn aitty, qyz beiuaqta bölmesine kirgenine keşirim ötindi. Osymen söz toqtady. Qyzdyñ üiine jetkende iekeui aralarynda kikiljiñ söz bolmağandai qol alysyp, qoştasty, bir-birine jaily jatyp, jaqsy tūryñyz desti. Martin tipti iılip qalpağyn köterdi. İesik tars ietti. Martin papirosyn tūtatty da qonaq üige qarai bettedi. Norman kirip ketken iesiktiñ tūsyna kelgende toqtap, oilanyp tūrdy.
— Qyz mağan ötirik aitqan ieken ğoi,— dedi ol dauysyn şyğaryp,— öjetsinip, özinşe minez körsetken bolğan iedi, syrtta bauyry tosyp tūrypty ğoi.— qarqyldap küldi.— Ah, burjua! Kedei künimde qaryndasynyñ mañynan jürgizgisi kelmeuşi iedi. Bankiden men sçet aşqannan keiin özi iertip äkelgenin qaraşy!
Martin ilgeri jüre bergende äldebir kezbe artynan quyp jetip, şyntağynan qaqty.
— Qaiyr ietiñiz qojaiyn! Jambasyma töleitin tiynym bolmai tūr,— dedi.
Dausyn şyramytyp, jalt qarasa, Djo, jalma-jan qolyn alyp, amandasty.
— İesiñde me, iekeumiz kezdesemiz äli degen iedim ğoi. Aitqanym aqyry keldi, mine kezdestik!— dedi Djo.
— Ajaryñ jaqsy! Semirip ketipsiñ ğoi.
— Onyñ ras, ömir şirkinniñ ne iekenin kezbe bolğasyn bildim! Salmağyma otyz qadaq qosyppyn, densaulyğym öte jaqsy! Būryn ölimdesip jūmys istep, qūr sülderim qalğan ieken. Kezbelik mağan jaqqan siiäqty!
— Äi bilmeimin, bir tünep şyğuğa aqşa sūrap jürsiñ ğoi,— dedi Martin äzildep,— tün salqyn.
— Hm! Aqşa taba almai jür deimisiñ!— Djo qaltasynan bir uys maida şyğaryp,— mağan osy da jeter iedi, kelbetiñe qyzyğyp, qarauylğa alğanym ras,— dep şynyn aitty.
Martin qarqyldap küldi.
— Mynau janbasyñ tügil jūtqynşağyñdy jibituge de jetedi.
Djo mañğazdanyp, aqşasyn qaltasyna qaita saldy da:
— Joq, işudi qoiğanmyn,— dedi.— Qazir araqty täbetim tartpaidy. İekeumiz aiyrylysqannan beri bir-aq ret mas boldym, onda da aş qarynğa işip, özim aqymaqtyq jasappyn. Aiuanşa arpalysyp, auyr jūmys istep jürgende araqqa aiuandai sūğynuşy iedim. Qazir adamşa ömir süre bastağaly araqty da adam siiäqty işetin boldym! Oqta-tekte bir stakanyn qağyp jiberemin, sol jetedi!
Martin kelesi küni tağy jolyğatyn bolyp uädelesti de qonaq üige kirip ketti. Vestibiulde keme jüretin uaqytty anyqtap bildi. Bes künnen keiin «Maripoza» Taitige jürmek ieken.
— Mağan telefon arqyly bir kaiutağa zakaz beriñiz,— dedi ol portege.— Üstinen iemes, astynan, kemeniñ sol jaq bortynan bolsyn. Ūmytpañyz. Sol jağynan dep jazyp qoiyñyz.
Sonan keiin bölmesine kirip, tösegine jatty. Jastyqqa basy tier-timeste balaşa tez ūiyqtap ketti. Keşki oqiğanyñ ieşqaisysy iesinde iz qaldyrğan joq. Zerdesi ömir äserin toqymaityn tärizdi. Katte Djony körgendegi quanyşy da ūzaqqa barğan joq. Jarq ietip quandy da, jalp ietip söndi. İeski joldasyn körgende ieljirep söileskisi kelmei, osyny qaidan kördimge qaldy. Bes künnen keiin janyndai jaqsy köretin mūhityna jürgeli jatqany da quanta alğan joq. Raqattanyp közin jūmyp, segiz sağat alañsyz ūiyqtady. Töñbekşigen joq, tüs körgen joq. Ūiqy bärin ūmyttyrady ğoi, ūiansa öşpes ökiniş tağy qinaidy. Ömir ieñsesin basyp, uaqyt janyn auyr azapqa salady.
Qyryq altynşy tarau
— Bylai, kim, Djo,— dep bastady sözin Martin kelesi küni, osynda bir frantsuz bar, Jiyrma segizinşi köşede tūrady. Az-kem qarajat qūrap alğan bireu ieken, iendi ieline qaitpaq. Sonyñ parmen jüretin öte jaqsy şap-şağyn kirhanasy bar. İeger tüpkilikti oryn tebem deseñ sağan ol taptyrmaityn dünie. Mine, aqşa, osyğan üstiñe täuir kostium satyp al da, myna adreske bar. Onda bir komissioner tūrady, sağan laiyqty bir käsip tauyp ber dep tapsyrğan iedim. Ol öziñmen ierip baryp, bärin körseter. İeger kirhanany ūnatsañ jäne on ieki myñğa tatidy dep tapsañ mağan ait, sağan sony satyp alym bereiin. Al iendi jönel! Bügin qolym timeidi. Keiin söilesermiz.
— Bylai Mart,— dedi aqyryn Djo iştegi qainağan yzasyn äreñ basyp,— men mūnda seni köru üşin keldim. Tüsindiñ be? Senen syilyqqa kir juatyn maşina alaiyn dep kelgenim joq! Seni baiağy ieski dosym iedi dep kelsem, äldeqaidağy bireudiñ kirhanasyn tyqqyştağanyñ ne! Kip juatyn maşinañ da qūrsyn, öziñ de qūry!
Ornynan atyp tūryp, ketpek bolyp iedi, Martin iyğynan şap berip, jūlqa tartyp, betin özine qaratyp būrdy da:
— Äi, Djo, sen büiter bolsañ, baiağy ädetim boiynşa, sileitip tūryp sūiarmyn! Bildiñ be? Izdegeniñ osy ma iedi?
Djo jūlqynyp, Martindi keudesinen iterip jibermek bolyp iedi, äli jetpedi. Jağalasyp jürip, stulge jyğylyp, ony qiratyp, iekeui iedenge domalap tüsti. Martin şalqasynan tüsken Djonyñ üstine şyğyp alğan, bir tizesimen keudesinen basyp, jäukemdep jatyr. Biraz umaştağannan keiin bosatyp jiberip iedi, Djo äjeptäuir alqynyp qalğan ieken.
— Mine, iendi söilesuge bolady,— dedi Martin.— Kördiñ ğoi, menimen taitalaspağanyñ jön. İeñ äueli qazir baryp kirhanany bir yñğaila. Sonan keiin kel, ieski dağdymyz boiynşa ötken-ketkendi äñgimelep otyrarmyz. Qazir qolym bosamaidy. Nanbasañ myna qara.
Osy kezde bir qūşaq hat, jurnal köterip, lakei kirip keldi.
— Mineki äri oqyp, äri äñgimelesu mümkin be. Sözdi qoi, kirhananyñ jai-japsaryn tezirek bil de qaityp kel osynda.
— Jaraidy,— dep Djo küñk ietti.— Menen aqşa berip, qūtylaiyn dep jür ğoi desem, olai iemes ieken, qatelesippin. Biraq boksqa tüsseñ jeñe almaisyñ meni, Mart. Bäs tigemin.
— Jaraidy, jaqsy, keiin körermiz,— dedi Martin külip.
— Söz joq, küş synasamyz! Men kirhana satyp alysymen şyq jekpe-jekke.— Djo jūdyryğyn tüidi.— Köremisiñ mynany? Bir qoiğanda qalpaqtai tüsiremin.
Djo şyğyp ketkesin, Martin moinynan zil tüsken adamdai kürsindi. Ol keiingi kezde kisi kiık bola bastağan. Bireumen söilesu, şüiirkelesu kün saiyn qiyndap barady. Qasynda böten bireu otyrsa, tanaby tarylyp, söilesuge zerigedi. İeşkimniñ äuselesin kötergisi kelmeidi, tanysymen kezdese qalsa, qūtylğanşa asyğady.
Djo ketkennen keiin Martin kelgen poçtany qarağan joq. İepşärsege moiny jar bermei, kresloda jarym sağattai otyrdy, mezgil-mezgil miynan oi üzindileri zymyrap ötedi, aqyl-iesi anda-sanda bir kirip, jarq ietip qaita sönedi.
Aqyry bir kezde ornynan tūrdy, poçta qarady. Bes-alty hat avtograf sūrağan ötiniş ieken, ondai hatty qazir bir körgennen tanityn bolğan; birsypyrasy järdem sūrauşylar ötinişi, qalğandary mäñgi motor tetigin tapqan bir önerşi, jerdiñ beti oiys, şardyñ işki jağy iekenin däleldegen matematik, kommunistik koloniiä qūru üşin Meksikanyñ Kaliforniiä degen aralyn satyp aluyna kömek retinde qarajat sūrağan tağy bir sabaz siiäqty öñşeñ qojanasyrlar men şalağaişalduardyñ haty bolyp şyqty. Syrtynan tanysqysy kelip jürgen äiel jynysynyñ da jyly lebizi joq iemes körinedi. Sonyñ biri kisi külerlik: äiel tilşi öziniñ tärbieli, taza adam iekenin däleldeu üşin, şirkeuden tūraqty oryn alğanyna aqşa tölegen kvitantsiiäsyn salyp jiberipti.
Baspaşylar men redaktsiiälardan tüsken hat bärinen köp: jurnaldar maqalasyn, baspaşylar jaña jazğan kitabyn jalynyp sūraidy, bir kezde qoljazbalaryn ornalastyra almai, jiğan-tergenin markağa jūmsap, tamtyğy qalmauşy iedi, söitken qoljazbalarynyñ iendi qany tambai ketti. Ara-arasynda kütpegen çekter de ūşyraidy. Angliiäda şyqqan kitabyna qalamaqy kelgen, tağy bir şetel baspasy avans jibergen. Angliiädağy agenti Germaniiä üş kitabyn audaruğa pravo alğanyn habarlapty, şyğarmalary Şvetsiiäda da şyğa bastauly, biraq Şvetsiiä Bern konventsiiäsyna qol qoimauy sebepti audarmasyna aqşa tölemeitin tärizdi. Rossiiädan da osyndai ötiniş kelgen, biraq būl da resmi ieskertu ğana, öitkeni Rossiiä da Bern konventsiiäsyna qol qoimağan memlekettiñ biri.
Martin gazet qiyndylaryn jiberip tūratyn biurodan kelgen bir şoğyr paketti aşyp oqydy. Onda özi turaly, ä degenşe aspalap ketken atağy jaily aitylğan. Bir qyzyğy, Martin şyğarmasynyñ bärin bir qarsañda jariiälap, tobyrğa taptyrmaityn qylyq körsetken iedi ğoi. Atağynyñ tez tarap ketui de, bälkim, osynan bolar. Ol tobyrdy tūtqiyldan jeñip aldy, bir zamanda tap osyndai kepti Kipling te basynan keşirgen iedi. Ol tösek tartyp, ölim halinde jatqanda uialastyq aiuan sezimi ūianğan öñşeñ tobyr äldenege bäri jabylyp, onyñ şyğarmalaryn bas kötermei oqi bastady. Jarty jyl ötkennen keiin sol tobyr ieştemege tüsinbesten, Kiplingke qaita jabylyp, masqaralap, äuresin şyğardy. Būl iesine tüskende Martin iezu tartyp küldi. Kim bilgen! Mümkin, jarty jyldan keiin özine de sonyñ kebi keler. Biraq ol tobyrdy aldauğa tiıs. İendi bes-alty aidan keiin Martin alysta, sonau şalqyğan oñtüstik teñizderinde jüredi, qamys-qūraqtan laşyq örip alady, meruertpen, hūrma dänimen sauda jasaidy, tulağan tolqynğa minip, rifterden yrğyp ötip, oinaq salady, jaiyn aulaidy, Taiohae añğaryna irgeles jatqan alqapta tağy ieşkiler quyp, saiahatşylyq qūrady.
Osy minutte qazirgi haliniñ ümitsizdigi aiqyn ielestedi. Ol bügin tañda Köleñkeler Añğarynda, ölim köleñkeleriniñ ortasynda jür. Däureni ötken, ömiri kün sanap öşip barady, qaltyrap sönip barady. Soñğy kezde köp ūiyqtaityny, ūiqysy kele beretini iesine tüsti. Juyrda ğana ūiyqtağanyna ökinuşi iedi. Ūiqy ömiriniñ asa qymbatty sağattaryn ūrlağandai köruşi iedi. Jiyrma tört sağattyñ tört sağatyn ūiqyğa qiiü zaia ketken ömirmen bir iesep-ti. Ol kezde ūiqydan bezse, iendi ömirden beze bastady! Ömir qajytty, ulady. Tübine tap osy jetpese ne qylsyn. Öitkeni, ömir añsamağan adam ölu amalyn izdemek. İejelgi soqyr sezim, ölimnen saqtanu sezimi Martinniñ köñilinde de ūiandy. İä, asyğu kerek, tezirek ketpek kerek. Ol ainalasyna köz saldy. Biraq närse-qarasyn jinastyrudy azapsyndy. Jaraidy, meili büginşe qūia tūrsa da bolar, äueli kör-jer dünielik satyp aluy kerek.
Qalpağyn kiıp, dalağa şyqty. Tañerteñgi uaqytyn tügelimen saiatşylyq magazininde myltyq, patron, balyq aulaityn qūral alumen ötkizdi. Bazar narqy jiı özgerip tūratyndyqtan, sauda-sattyğyna kerekti tauardy keiin Taitige barğasyn-aq aldyrmaqqa ūiğardy. Qatte Avstraliiädan aldyrsa da bolar. Būl syltaudyñ tabylğanyna quanyp qaldy. Äitse de, qarap jatpai, qarmana beru kerek degen bir oi qamşylap, maza berer iemes. Qonaq üige qaityp kele jatqanda nomerdegi jantaia ketetin jaily kreslosy iesine tüsip, iesinep, rahattanamyn ğoi dep oilap iedi, kelse kresloda şaljiyp Djo otyr. Yzasy kelip, aqyryp jibere jazdady oğan.
Djonyñ köñili şat, kirhanasyn aityp jete almaidy. Uädelesipti, ierteñnen bastap özi tolyq ie bolmaq. Martin kereuetine jata ketti de mülgip, közin jūmyp, Djonyñ sözine qūlaq saldy. Oiy sanasynan tys, alysta qalyqtap jür. Ara-tūra Djoğa jauap qaitaruğa da ierinedi. Djony jaqsy köretini ras, biraq ol ömirge öte qūmar adam, Martinniñ qaljyrağan janyna zildei tiıp, apşysyn quyratyn onyñ osy ädeti. Djo künderdiñ küninde qolqap kiıp, bokske tüsemiz dep tikireñdegen iedi, būl söziniñ tikendei qadaluy sonşa, Martin şyñğyryp jibere jazdady.
— İesiñde bolsyn, Djo! Kirhanada baiağy «Qainarbūlaqta» öziñ aita beretin tärtipti ornatuyñ kerek,— dedi ol.— Kisileriñe merziminen tys jūmys istetpe. Tünde tipti istetuşi bolma, jalaqylaryn jaqsy töle. Jūmysqa bala jaldamağaisyñ! Jaldai körme, bildiñ be!
Djo basyn bir izep, qoiyn däpterin qolyna aldy.
— Bügin tañerteñ jūmys tärtibin belgilep qoidym. Mineki, qūlağyñ sal.
Djo oqi bastady. Martin maqūldap, oqta-tekte bir yñyranyp qūiady, biraq işinen osy neme tezirek joğalsa ieken dep jatyr.
Martin ūiana ketse, tünniñ birazy bolypty. Aqyl-oiy ömir şyndyğyn aqyryn-aqyryn añğara bastady. Bölme bos. Djo joq. Martinniñ ūiyqtap ketkenin körip, ketip qalğanğa ūqsaidy «Ädep saqtağany ğoi, öte dūrys»,— dep oilady Martin. Sonan keiin tamsanyp, közin jūmyp, tağy ūiqyğa şomdy.
Käsibimen ainalysyp ketken Djo soñğy künderi Martinniñ mazasyn ala qoiğan joq. Jüretinnen bir kün būryn gazetterde Martin İden «Maripozamen» jürgeli jatyr degen habar şyqty. Ölimnen saqtanu sezimi jeteledi me kim bilsin, äiteuir Martin doktorğa bardy. Doktor asyqpai mūqiiät qarady. Densaulyğy jaqsy ieken. Äsirese ökpesi men jüregi öte taza körinedi. Meditsina tūrğysynan qarağanda densaulyğynda kädik joq, är ağzasy öz qyzmetin mültiksiz atqaryp tūrğandai.
— İeşteme taba almadym, mister İden,— dedi däriger, tük auruyñyz joq. Deni-qarnyñyz taza. Densaulyğyñyz bek jaqsy. Keude saraiyñyz keñ! Asqazanyñyz quatty. Adamnyñ äldi boluy, sau-salamat boluy asqazanynyñ tazalyğyna bailanysty. Saulyğy sizdei adam myñnan bireu, tipti, on myñnan bireu-aq bolar. Jüz jyl jasaisyz, ieger jazataiym bir bälege duşar bolmasañyz.
Lizzidiñ diagnozy dūrys ieken. Martinniñ közi būğan anyq jetti. Täni taza. Biraq jan düniesinde bir kädik bar. Onan tek oñtüstikte, teñiz törinde arylyp ketui yqtimal. İeñ jamany, tap jürer aldynda jüruge köñili soqpai qaldy. Tamyljyğan Tynyq mūhittyñ burjuaziiä mädenietinen artyq jeri şamaly siiäqty. Saiahatqa şyğam ğoi dep jüregi alyp ūşpaidy. Sonyñ daiyndyğy arqasyna aiazdai batyp, ieñsesin köterter iemes, tağy biraz şatylyp jürgenşe osy qazir alañsyz, oisyz kemede jaiğasyp jatqanyn jaqsy köredi.
Aqtyqqy künniñ azaby da Martin üşin az bolğan joq. Jürgeli jatqanyn gazetten oqyğan Bernard Higginbotam men Gertruda bala-şağasyn iertip, qoştasuğa kelgen, olardyñ üstine German Şmidt pen Merien kele qaldy. Martin solardyñ bärin jöneltip saldy da öziniñ ärkimge beresi boryşyn ötep şyqty. Qyr soñynan qalmai jürgen gazet habarşylarymen äñgimelesti. Lizzi Konollimen keşki mekteptiñ iesigi aldynda atüsti ğana qoştasty. Aqyry qonaq üige qaityp oralsa Djo otyr, küni boiy kirhananyñ jūmysynan qoly bosamai, keşke taman kire keteiin dep kelgen beti ieken. Ony körgende Martinniñ zyğyry qainap ketti, biraq özin-özi tejep, aşudan kreslonyñ jantaiarynan qūşyrlana ūstap, amalsyz sözin tyñdauyna tura keldi.
— İesiñde bolsyn, Djo,— dedi ol söz arasynda,— kirhana qol-aiağyña kürmeu bolmasyn. Qalağan küni satyp, aqşasyn jelge ūşyryp jiberseñ de yqtiiäryñ. Toidyryp bara jatsa iel kezuge tağy qūlqyñ ketse tasta da jüre ber. Köñiliñ ne qalasa sony jasa!
Djo basyn şaiqady.
— Qoi, joq, keruen saparyn iendi kezer halim joq. Kezbelik qai jağynan da jaqsy-au, bir-aq jeri mandymaiy — qyz mäselesi qiyn. Qyzsyz tūra alatyn iemespin. Ne deseñ o de. Kezbelikte, öziñ bilesiñ, jalqy jürgen jaqsy. Keide äldebir üidiñ qasynan öte qalsañ muzyka oinap jatady. Terezesine köziñ tüsip ketse, bilep jürgen qyzdardy köresiñ, öñşeñ ülbiregen aq kiıngen äp-äsem qyzdar külim qağady! Beu, qyrylğyrlar-ai! Ömiriñ zaia ketkendei köresiñ. Men qala syrtynda, tabiğat qūşağynda aunap-qunağandy, bilegendi, aily tünde sauyq-seruen qūrğandy artyq körem. Şirkin, öziñniñ kirhanañ, jaqsy kostiumyñ, janyñda bir uys dollaryñ bolsa qandai jaqsy — oğan ne jetsin! Keşe bir qyz ūşyrattym, küni bügin üilener iedim soğan. Oiyma tüsse köñilim jadyrap qūia beredi. Közi qandai meiirimdi, dausy qandai ädemi, beine bir muzyka syqyldy. Ah, Mart, äli künge nege üilenbei jürsiñ? Sendei aqşaly adam qalasa qas sūludy qūşa alady ğoi!
Martin iezu tartyp küldi, adamnyñ äiel alamyn dep äbiger bolatyny nesi ieken dep işinen tañ qaldy. Būl tüsinbestei ğajap närse körindi oğan.
Jürer aldynda «Maripozanyñ» palubasynda tūryp, Martin kisilerin şyğaryp saluğa kelgen köptiñ arasynan Lizzi Konollidi kördi. «Öziñmen birge ala ketseişi»,— dedi sybyrlap işten şyqqan bir ün, «sağan keñ peiildi kisi körinu op-oñai. Al oğan būl zor baqyt». Būl oiğa köñili kenet iere tüskendei bolğan iedi, biraq zäresi ūşyp ketti. Şarşağan jany bezirep, sirkesi su köterer iemes. Borttan būryla jönelgen Martin: «Joq, şyrağym, seniñ auruyñ asqynyp ketken ieken» dep oilady.
Martin kaiutasyna kirip, iesigin işinen jauyp alyp, parohod qaşan teñiz jazyğyna şyqqanşa otyrdy. Tüskilikte kaiut-kompaniede kapitannyñ oñ jağynan oğan qūrmetti oryn berildi; saiahatqa şyqqan ataqty adam dep, «Maripozanyñ» barşa passajiri özinen köz almai qarap otyrğanyn baiqady. Biraq ol jūrttyñ ümitin aqtağan joq. Ūly kisi ūzynynan tüsip, közin jūmyp, küni boiy jatyp aldy, keşke jaqyn ielden būryn tūryp, ūiyqtauğa ketip qaldy.
Keme şaiqağan jolauşylar ieki kün ötkennen keiin iesin jidy, ierteden keşke deiin salondar men palubada señdei soğylysa bastady. Bara-bara būlar da Martinniñ aşuyna tidi, biraq ol öziniki dūrys iemes iekenin sezedi. Saiyp kelgende, olardyñ bäri de süikimdi, aqpeiil adam iekeni ras, mūny ol moiyndaidy, sonda da bükil burjuaziiä siiäqty būlar da işki saraiy, jan, örisi tar, parasatsyz kisiler ğoi dep tüidi. Martin olarmen tildese ketse, zerige bastaidy, aqylsyz, quys keude köredi. Al şuyldağan jastardyñ oiyn-äzili şyq ietip, şekesine tiedi. Degenmen jastar tynyş otyrsyn ba: palubada şūbyryp jürgeni — serso oinaidy, delfinderdi tamaşalaidy, ūşpa balyqtar körinse qoldaryn būlğap, mäz-meiram bolysady.
Martin ūiqydan bas kötergen joq. Tañerteñgi astan keiin qolynda jurnaly, jezlongyda otyrady da qūiady, biraq ieşnärseni aqyryna deiin oqyp şyqqan iemes. Közi talady, meñzeñ bolady, şarşaidy. Būl jūrttyñ qai-qaidağyny tauyp alyp, jaza beretinin qaitersin dep tañyrqaidy, tağy ūiqyğa batady. Säskelikke şaqyrğan dağyranyñ dausyn iestigende közin aşyp, ūiqysyn būzğanyn jaratpai, tyjyryna tüsedi.
Bir küni äbilettei basyp, ieñsesin kötertpei jürgen qalyñ ūiqydan qūtylam ba dep, Martin matrostardyñ kubrigine tüsti. Biraq olar baiağy öziniñ matros kezindegisindei iemes, bir türli özgerip ketkenge ūsady. Öñşeñ topas, köñilsiz, haiuan ispetti jandar ieken, ieşqaisysymen til tauyp şüiirkelese alğan joq. Qynjyldy. Sonau joğaryda Martinniñ ieşkimge keregi joq iedi, al bir kezde jaqsy biletin, jaqsy köretin osynau öz tabyna da iendi qaita orala alatyn iemes. Oralyp ta keregi joq. Birinşi klastağy misyzdar siiäqty tityğyna būlar da tiedi.
Közin qarytqan adam jaryqtan bezireidi, sol siiäqty Martin de ömirden beziregen. Jarq-jūrq ietip, jüz qūbylğan jaryq düniege qarai almaidy. Közi tüiiledi, kesiledi. Şydatpaidy.
Būl Martin İdenniñ ömirinde tūñğyş ret birinşi klasqa otyryp, saiahatqa şyqqan sapary-dy. Būryn mūndai zäulim kememen mūhit jüzuge şyqqanda ol ne vahtada nemese qara terge şomylyp, laulağan kömir qazannyñ auzynda tūratyn. Qaita-qaita liukten basyn qyltityp, palubada qaptap jürgen, äsem kiıngen kisilerge qyzyğa qarauşy iedi; jolauşylar seruendep, özara äñgime-düken qūrysyp, äzildesip, külisip, señdei soğylysyp jüretin de qūiatyn. Palubanyñ üstine köleñke üşin kergen kenep qalqa olardy jelge-künge qaqtyrmaidy, jylmañdağan stiuardylar aitqandarynyñ bärin qalt ietkizbeidi. Küñirsigen qapyryq kömir apannan şyqqan Martinge osynyñ bäri jūmaqtai körinuşi iedi. Al bügin özi kapitannyñ oñ jağynda, qūrmetti qonaq därejesinde otyrğanda, köruge yntyqqan jūrt köz almai qarap otyrğanda ol baiağy kubrigi men kömir qazanyn añsap, nağyz jūmağynan aiyrylğan adamdai ienjar otyr. İä, ol jaña jūmaq tapqan joq, ieski jūmağynan aiyryldy.
Az da bolsa köñil sergiteiin degen oimen ol keme qyzmetkerleriniñ arasynan da marhabat izdedi. Mehaniktiñ kömekşisimen söilesti, ol bir ziiäly adam ieken, salğan jerden sotsialistik nasihat aityp, qoiny-qonyşyn sotsialistik pamflet pen ündeuhatqa toltyrdy. Onyñ qūlşyldyq moral jaily aitqandaryn iestigende Martinniñ oiyna bir kezde özi uağazdağan Nitsşe filosofiiäsy keldi. Osynyñ bäri kimge kerek? Qiiäli Nitsşeniñ bir qiiäli qağidasy oiyna oraldy. Sol qağidasyna süienip, Nitsşe ämmeniñ bärine, tipti şyndyqtyñ özine de şäk keltiredi. Bälkim, Nitsşeniki dūrys ta şyğar. Mümkin, şyndyqtyñ tübi qisynsyz birdeme bolar. Biraq Martinniñ miy tez şarşady. Ol kreslosyna qaitadan jantaiyp, qalğyp bara jatqanyna quandy.
Kemedegisi azdai aldyndağy azaby onan da auyr bolatyn türi bar. Keme Taitige barğanda ne jasauy kerek? Qanşama maşaqat, qandai azap deseñizşi. Tauar qarastyru kerek, Markiz araldaryna baratyn jelkeme tabu kerek. Anausy-mynausy, käkir-şükiri tağy bar. Özin-özi zorlap, aldağy şaruasy jaily oilanuğa tura kelgen saiyn ol özine qandai hauip tönip kele jatqanyn aiqyn sezedi. İä, ol qazir Köleñkeler Añğarynda jür, ieñ jamany köñilinde qorqynyş joq. İeger az da bolsa qoryqsa, seskense, bälkim, ömirge qaityp oralar ma iedi. Biraq sektenu, saqtanu degen joq. Sondyqtan ol qarañğylyqqa qarai ketip barady. Sümip barady. İeşnärse, tipti, bir kezde janyndai jaqsy körgenderi de, jüregin jibite alar iemes. Mineki, «Maripozanyñ» qarsy aldynan köpten tanys soltüstik-şyğys passaty iesti, bir zamanda bal şarabyndai mas qylatyn kübirlegen qoñyr samal bügin denesin titirentti. Ötken künderi men tünderiniñ mamyqtai jūmsaq meiirban dosy iedi ğoi ol. Qazir inedei tigeni nesi. Martin tosyn kelgen osy äulekiden aulaq bolaiyn degendei otyrğan ornyn auystyrdy.
«Maripoza» tropikke taianğan şaqta Martin öziniñ öte baqytsyz iekenin seze tüskendei iedi. Ūiqysy qaşty. Būryn iezilip, tym köp ūiyqtai bergen ğoi, iendi köbinese ūiau jüredi, sondyqtan köruge közi şydamasa da, ömirge, jaryq düniege qarauğa mäjbür. Palubada bezek qağyp jüredi de qūiady. Aua dymqyl, tyğyz, tymyrsyq, äri būl jaqta jiı qūiyp tūratyn nöser — bäri qosylyp, keñ tynys bermeidi. Martin tirşilikten beziredi. Kei-keide qaljyrap, dünieden tüñilip kelip, kreslosyna qūlaidy, biraz mülgip otyryp, tağy tūrady, tağy da ilgeri-keiin jüredi. Özin-özi qamşylap, bir jurnaldy aqyryna deiin oqyp şyqty, kitaphanadan baryp ieki-üş tom öleñ aldy. Biraq zeiin toqtatyp, oqi alğan joq. Qaitadan jürip ketti.
Keşke Martin kaiutasyna jūrttan soñ tüsti. Keş jatqanymen ūiyqtai alğan joq. Jalyqtyrğan ömirden janyn saqtap kelgen ieñ soñğy iemi de qonbağany ğoi. Şarañ bolsa jasap kör! Şam jağyp, kitap aldy qolyna. Suinbernniñ tomy. Kitap betin audaryp, şolyp otyrğan Martin bir jerine qyzyqqandai boldy. Öleñdi aiağyna deiin oqyp şyqty da kelesi öleñge tüsti. Ony tastai berip, jañağy oqyğanyna qaita oraldy. Kitapty keudesine qoiyp, oiğa şomdy. İä! Mine! Tap özi! Ğajap, būryn iesine qalai kelmegen. Izdegeni tabyldy. Köpten beri qarañğyda qarmalap jüripti. Mine Suinbern ieñ jaqsy jol nūsqady. Tynşu kerek. Tynyştyq mineki, qasynda tūr. Martin illiuminatorğa qarady. Ol äjepteuir keñ, siymdy körinedi. Köp-köp künderden beri toryğyp jürgen jüregi tūñğyş ret quanğannan lüpildep qūia berdi. Apyrai, auruyna aqyry iem tabylğany ma. Kitapty köterip, dauystap oqydy.
Dünie — ümit
Aralap jürip,
Ärkim ärne joqtaidy.
Arman mäñgi,
Jürek jandy,
Küni jetse toqtaidy.
Är taraptan
Sular aqqan
Bir deñgeige qūiylar,
Ağyn asau,
Teñiz tüpsiz
Qūiylar da tyiylar.
Martin illiuminatorğa tağy bir köz tastady. İä, Suinbern qūtylar jolyn nūsqady. Ömir qajytady ieken. Dūrysy, qajytty ğoi, tözgisiz, köñilsiz bolyp ketti.
Arman mäñgi,
Jürek jandy,
Küni jetse toqtaidy.
İä, būl üşin täñirige raqmet. Onyñ bū düniede bendesine körseter qaiyrymy osy ğana. Ömir azaby tözbestei bolyp bara jatsa, onan qūtylu, mäñgi tynşu tabu oñai.
Kütetin neñ bar? Küniñ jetken.
İlliuminatordan basyn şyğaryp, Martin sudyñ süttei ağarañdap, köpirşigen köbigine qarady. «Maripoza» tereñdei jüzip keledi ieken, tegi, qolymen jaqtaudan ūstap asylsa, aiağy suğa jetetin. Biraq şalp ietpeidi. İeşkim iestimeidi. Betine su şaşyrady. İerinine tigen tūzdy sudyñ dämin rahattanyp tatty. Tipti, ieñ soñğy qoştasu öleñimdi jazyp ketsem qaitedi, dep oilady. Biraq būl iersi körindi. Uaqyt ta joq. Ol tezirek oiyna alğanyn oryndauğa asyqty.
Saqtyq üşin kaiutanyñ jaryğyn söndirip, Martin illiuminatordan äueli ieki aiağyn şyğardy. İyğy keptelip qalğan iedi, bir qolyn janbasyna japsyra basyp, salmağymen yrğaldy. Sol sätte tolqyn soğyp, solq ietken parohodtyñ iekpinimen sytylyp syrtqa şyğa kelgen Martin ieki qolymen jaqtaudan ūstağan qalpynda salaqtap asylyp tūrdy. Sozylyp suğa aiağy tigen kezde qolyn jazyp jiberdi. Ağarañdağan jyly su qūşağyna ala jöneldi. «Maripoza» qasynan zäulim qara qabyrğadai jyljyp ötip barady. Onyñ är jerinen jarqyrağan illiuminator üñireigen, döñgelek quys tesik ispetti körindi Martinge. Keme qatty jüzip keledi ieken, ä degenşe Martin alystap qala berdi. Ol keme tolqytyp, şymyrlağan mūhit suynyñ betinde jaiymen jüzip keledi.
Sudağy ireleñdegen aq deneni köre sala bonita da şanşyp ötken. Martin küldi. Denesi şym ietkende ğana suda nege jürgeni iesine cap iete tüsti. Alğaşqy arpalysta negizgi maqsaty oiynan şyğyp ketse kerek. Alystap ketken «Maripozanyñ» ottary körinbeidi. Martin osy aradan jüzdegen mil jerdegi jağalauğa jetkisi kelgendei äli jüzip keledi, jüzip keledi.
Būl sanadan tys ömir instinkti. Martin jüzbei de qarady. Auzyna su tolyp bara jatsa, tağy da typyrlap, ieki qolyn ierbeñdete tüsedi. «Ömirge qūştarlyq»— dep oilady. Äldekimdi keketken adamdai yzğarlana küldi. İä, onyñ da qazir bir qūştary bar, aqtyq küşin aiamai jūmsasa öz bolmysyn özi qyrquğa şamasy jetedi.
Martin suda tik jüzdi. Aspandağy ünsiz jūldyzdarğa qarady. Ökpesindegi deminiñ bärin syrtyna şyğardy. Tez şym batyp ketu üşin äluetti qol-aiağymen äueli qatty būlqynyp, beluaryna deiin soraiyp sudan şyqty. Oiy ieşbir qimyl jasamai, osy qalpynda, aq müsindei tereñge tikesinen batyp ketu. Ol süñgip bara jatqanda, tezirek talyqsyp ketu üşin däri iıskeitin auru adamdai, demimen işine su tattty. Su öñeşine tolyp, tūnşyqtyra bastağan kezde sanasynan tys, tek soqyr instinktiniñ ämiri boiynşa jan talasyp, su betine qalqyp qaita şyqty. Tağy da közine jarq ietip aspandağy jūldyzdar körindi.
«Ömirge qūştarlyq»,— dedi ol şymyrqanyp, qabynğan ökpesimen tünniñ salqyn auasyn jūtpauğa tyrysyp. Jaqsy, iendeşe ol özge amal jasaidy! Birneşe ret keudesin kerip dem aldy. Auany ökpesine toltyra simirip, bar pärmenimen tağy süñgidi, basymen süñgidi. Mūhittyñ tübine qarai tike jüzip, tereñdei berdi, tereñdei berdi. Közine kögildir tartqan jasyl ottar körindi. Ol ielestei şūbyrğan bonitalar. Bonitalar timese ieken dep oilady, tise şiryqqan jüikesin bosatyp jiberui mümkin. Tigen joq. Ömirde körgen ieñ soñğy qaiyrymym osy ieken dep, iştei olarğa alğys aitty.
Tereñge iekpinimen qūldilap süñgigen saiyn qol-aiağy ūiyp bara jatqanyn sezdi. Tym tereñge tüskenin baiqady. İeki qūlağy ine sūqqandai şanşyp, basy qaq aiyrylyp ketkendei körindi. Barşa jigerimen, ierik küşin aiamai, özin-özi qinap tereñdei tüsti, osy tūsta auanyñ qaldyğy ökpesinen ytyp şyqqan iedi. Būrqyrağan köpirşik betin, közin jybyrlatyp, joğary qarai zymyrai jöneldi. Bulyğyp, tūnşyğa bastady, qinaldy. Biraq sönip bara jatqan sanasy qinalu äli ölim iemes iekenin añğartqandai boldy. Ölim qinamaidy. Qinalu, jantalasu tirşilik belgisi, tirşilik azaby. Ömirdiñ būl ieñ soñğy soqqysy.
Qol-aiağy qaltyrap-dirildep, älsiz qimyl jasady. Biraq tym keşikken iedi! Öitkeni, Martin ierterek oilap, ömir qūştaryn aldağan! Tym tereñdep ketuinen iendi qalqyp qaita şyğu mümkin iemes. Qaptağan äldebir ieles teñizinde bir qalypty, jaiymen qalqyp kele jatqandai. Mynau ne? Maiak siiäqty ğoi özi! Miynda süttei jaryq säule janyp tūrğan sekildi. Ol jarqyrai tüsedi, jarqyrai tüsedi. Äldeqaidan jan türşigerlik küñirengen guil iestildi. Martinge zäulim biık baspaldaqtan tömen qarai tüpsiz tūñğiyqqa jūlym-jūlym qūlap bara jatqandai körindi. Mūny ol jaqsy tüsindi. Qūldyrap äli qūlap keledi. Osy halin anyq sezgen sätte ol sanasynan mäñgi aiyryldy.