Martin İden

Birinşi tarau
Alda kele jatqan jigit frantsuz kiltimen iesik aşty. Oğan iergen jas jigit, tabaldyryqtan attamas būryn, äldenege qolapaisyzdanyp, jūlqa tartyp, basyndağy kepkasyn qolyna aldy. Onyñ jūpyny şidem kiıminen teñiz lebi añqidy; keñ hollğa kirgen kezde būl jigittiñ ne qylsa da berekesi qaşaiyn dedi. Kepkasyn qaida qūiaryn bilmei, qaltasyna iendi jytyrğaly jatqanda serigi jairañdap, özimsinip, qolynan kepkasyn ala qoiğan iedi, onyñ būl qylyğy jigitke ūnap ketti. «Jağdaiğa tüsinetin jaqsy jigit ieken, tegi, uiatqa qaldyrmas»,— dep oilady işinen.
İedendi joğaryly-tömen teñiz teñseltip tūrğandai ol naiqalyp, aiağyn nyğarlai basyp, seriginiñ soñynan jürip keledi. Alşañdağan alpamsadai jigitke dağaradai bölme tar körindi — ol iesiktiñ jaqtauyn iyğymmen qağyp keter me iekem nemese kaminniñ üstinde tūrğan jyltyrauyq-jarqyrauyqtaryn ūşyryp jiberem be dep zäresi qalmady. Olai-būlai orynsyz būryla bergendikten, qaidağy joq bälege özi bas boldy. Rūial men üstinde üiilip köp kitap jatqan stoldyñ arasynan alty adam ierkin öter iedi, sol aradan äldenege sasqalaqtap, bir özi äreñ ötti. Soqtaldai bolyp solbyraiğan ieki qolyn qūiarğa jer tappağandai. Birde stol üstindegi kitaptardy qağyp ketem-au dep, ürikken attai orğyp tüskende, rūialdiñ tübindegi oryndyqty qūlatyp kete jazdady. Ol aldynda alañsyz ierkin jürip kele jatqan serigine qarap, öziniñ arpyl-tarpyl jürisin iersi kördi. İeki beti ottai duyldap ketti. Mañdaiynan şyp-şyp ter şyqty, säl kidirip, oramalymen künge küigen qoñyrqai betiniñ terin sürtti.
— Artur, dostym, säl kidiriñizşi,— dedi ol uialğanyn sezdirgisi kelmei äzildei söilep. —Körmegen jerdiñ oi-şūqyry köp degen osy da, berekem ketti, kişkene iesimdi jiyp alaiyn. Öziñiz bilesiz, osynda kelgim kelgen-aq joq iedi, semiañyz da meni köruge yntyğyp otyrmağan bolar.
— İeşteñe ietpeidi, saspañyz!—dedi ol.— bizden qaimyqpai-aq qoiyñyz. Öziñiz siiäqty qarapaiym kisilermiz biz de .. İehe! Mağan hat kelgen-au, sirä!
Artur qonağym säl sūlqyn bassyn dep oilady da, stol basyna baryp, konvertti aşyp, hatyn oqi bastady. Būl jigit jaratylysynan sezimtal, sergek jan iedi, syrttai sasqalaqtap jürse de, kisiligin saqtai bildi. Mañdai terin tağy bir sürtip, qazuly orğa tüsem be dep seziktengen tağydai ol jan-jağyna seskene, tosyrqap qaraidy. Bäri jat, ne istep, ne qūiaryn bilmeidi. Öziniñ tym doğal, rabaisyz adam iekenin iendi ğana tüsingendei. Osylai öz-özinen quystanyp, qatty qysylyp otyrğanda hat oqyp tūrğan Arturdyñ ara-tūra közin ala berip, külimsirep qarağany öñmenine oqtai tidi. Biraq közine közi tüsip ketkende de syr bergen joq, sebebi ol ömirinde talaidy körip, är uaqytta ieñ aldymen tärtip, ädep saqtau lazym iekenin köñiline berik tüigen. Asyly, būl jai şymbaiyna timei de otyrğan joq. Mūnda kelgenine ökindi de, degenmen bir kelip qalğan soñ ne bolsa da nar täuekel, aqyryn tosaiyn dep otyra berdi. Būrynğydai iemes, boiyn jiyp, namysyna tyrysyp, qatulanyp, közinen keiistik oty ūşqyndap ketti. Ol tağy da jan-jağyna köz saldy, būl joly körgeniniñ, bärin ūsaq-tüiegine deiin jadyna toqyp almaqqa niet ietip, ädepkidegiden göri boiyn ierkin ūstap otyrdy. Onyñ tañdana-tañyrqai qarağan közinen ieşnärse qağas qalğan joq: sändi jasau-jihazdardy körgen saiyn köñili jadyrap, köz janary jyli bastağandai. Onyñ sūlulyqqa jany qūmar iedi, mūnda közge qonaq bergendei körkem dünie köp ieken.
Bir sätke qabyrğada iluli tūrğan syrmen salğan suretke közi tüsti. Jağalaudağy jartasqa dürs soğyp, kökke şapşyğan asqaq tolqyn; aspandy torlap alğan, tünere tüksigen būlt ieteginen jaña ğana uiasyna qonyp bara jatqan künniñ şūğylasy körinedi; aqbas asau tolqyndardyñ şoqtyğynda bir kişkene jelkeme qylañdaidy; oiysa zyrlap kele jaqtan kemeniñ palubasy alaqannyñ aiasyndai ap-anyq körinip tūr. Suret sūlu dünie ieken, sūlulyq ärqaşan da jigitti özine tartuşy iedi. Ol ikemsizdigin ieleñ qylmai, suretke jaqyndap barğan iedi, jaña ğana köz tartqan sūlulyq ğaiyp bop ketti. Onyñ ornyna aiğyz-aiğyz alamyş būiauğa qarap melşidi de qaldy. Keiin şegindi. Şegingen saiyn suret jarqyrap jana tüskendei körindi. «Köz bailaityn suret ieken»,— dedi de būrylyp ketti, osynşama sūlulyqty köz bailau üşin qor ietkeni me, dep qatty renjidi. Onyñ körkem resimnen habary joq-ty. Bar biletini alystan da, jaqynnan da jaltyrap körinetin hromolitografiiä. Ras, magazinderdiñ vitrinasynan syrmen syzğan suretterdi de körgeni bar, biraq sony äinek arqyly anyqtap köre almağan ğoi, tegi.
Jigit hat oqyp tūrğan dosyna qarap iedi, stolda jatqan kitaptarğa közi tüsti. Ac körgen aş adamdai ieki közi jainap ketti. Tağaty tözbei stolğa jetip bardy da abyrjyp, kitaptardy audarystyra bastady. Är kitaptyñ atyn, avtoryn qarady, jeke sözderin oqydy, kitap betin alaqanymen aialady, sonyñ işinen özi oqyğan bir kitap şyqty. Biraq özge kitaptyñ bäri, avtorlary da tanys iemes. Qolyna Suinbernniñ bir tomy ilikken iedi, ony ielti oqyp, iesinen tandy; ieki beti gül-gül jainady. Kelgen jerine sūq qolyn salyp, ieki ret syrtyndağy avtoryn qarady. Suinbern! Būl iesimdi tiri jürse ūmytpas. Osynau Suinbern är närseniñ aumağy men aişyğyn tez añğaratyn köregen kisi tärizdi. Kim ieken özi? Aqyndardyñ köpşiligi sekildi dünieden mūnan jüz jyl būryn ötip ketken marqūm ba nemese äli künge öleñin jazyp, aramyzda jürgen adam ba? Kitaptyñ birinşi betin audaryp qarady. Tegi, Suinbern mūnan özge de kitap jazğan kisi bolar. Jaraidy, ierteñ kitaphanağa baryp, bir tomyn alarmyn.
Kitapty ūiyp oqyp otyrğan jigit bölmege bir jap-jas qyz kirip kelgenin baiqamady. Arturdyñ:
— Ruf! Mynau mister İden,— degen dausyn iestigende baryp iesin jidy.
Kitabyn tars japty, būryn baiqalmağan bir ötkir sezim özegin örtegendei boldy, biraq būl — qyzdyñ keluinen tuğan sezim iemes, onyñ ağasy aitqan sözdiñ äseri-di. Jigit baluan deneli balpañ bolğanymen, sezimi küşti sergek jan. Syrt dünie bolar-bolmas äser ietse-aq onyñ oi-sezimi tez serigip, jalyndai jalqyndap keter iedi. Ol ierekşe sezimtal, alğyr da albyrt boluynan asqaq qiiäly alas ūryp, zattardyñ ara qatynasyn, bir-birine ūqsastyğy men aiyrmaşylyğyn añğarumen tynym tappas iedi. Ony titirentken jañağy «mister İden» degen bir auyz söz. Ömir boiy ony jūrt «İden» nemese «Martin İden» tipti bolmasa «Martin» dei salatyn ğoi, qazir oida joqta «mister» boldy. «Būğan da şükir»,— dedi ol işinen. Onyñ qiiäly lezde sañlauly keñ kamera syqyldy köz aldyna trium, dok, keme, ailaq, türme, şaraphana, auruhana men laşyq üilerdi äkeldi, osynyñ bäri ömirinde talai iestip jürgen öz iesiminiñ töñireginde şyr ainaldy.
Osy sätte jalt būrylğan jigittiñ közi qyzğa tüsti. Qiiälynda syñsyp tūrğan ielestiñ bäri demde joq bop ketti. Qarasa, qarsy aldynda altyn şaşy tolqyğan, ai dese auzy, kün dese közi bar, ürip auyzğa salğandai ülbiregen bir qyz tūr. Üstindegi kiımi qandai iekenin mūqym añğarğan joq, biraq özi qandai sūlu bolsa, kiımi de sondai äsem iekenin sezdi. Qyzdy qiiälynda sabağy näzik altyndai aqşyl-sary gülge ūqsatty. Joq, mynau būl — ruh, perişte, äiel täñirisi, mūndai qasiet jer basyp jürui mümkin iemes. Älde kitap sözi ras bolğany ma, qoğamnyñ biık satysynda mūndai arular da bola ma ieken? Şirkin, Suinbern jyr ietkendei ieken özi. Ol anau stol üstinde jatqan kitabynda İzoldany surettegen şaqta qiiälynda däl osyndai symbatty sūludy ielestetti me ieken? Osy bir sezim jäne hor qyzyndai tizilgen öñşeñ sūlular sağymdai tolqyp, köz aldynan tez ötip ketti. İelespen qosarlanyp, ömir şyndyğy da syrt körmekke öziniñ qalypty retimen toqtausyz ötip jatyr. Ruf qolyn sozdy, jigittiñ közine tura qarap, qolyn alyp, qatty qysty, tym qysyñqyrap jibergenin baiqap qaldy jigit. Tanys äielderi būlai ietpeuşi iedi. Tipti, qol alyp amandaspaitūğyn da. Būryn kezikken, tanysqan äielderi iesine tüsip, qiiälynda tağy da türli körinis tizbek-tizbek bolyp öte bastady. Biraq jigit ieleske jeñdirmei qyzğa qadalyp qarai berdi. Mūndai äiel zatyn būryn-soñdy körgen iemes. Onyñ körip jürgen äielderi... «Sol» äielder qyzben qatarlasyp, köz aldyna keldi. Mäñgiliktei köringen bir ğana sekund uaqyttyñ işinde ol özi portret galereiinde tūrğandai sezindi, galereidiñ ortasynda qyz, onyñ ainalasynda syğylysqan köp äiel, sonyñ ärqaisysyn bir şolyp, qyzben salystyryp ülgermek kerek. Mine, fabrikada isteitin betinde qan-söli joq äiel jūmysşylar, köşede ömir keşetin şūnañdağan qyz-qyrqyn, ülken-ülken mal rançolarynda qyzmet jasaityn batraq äielder. Meksikanyñ auzynan sigaretin ieki ieli aiyrmaityn qara tory kelinşekteri. Bir kezde ağaş kebisin tyqyldatyp, bügejek-bügejek ietken quyrşaq tärizdi japon bikeşteri, keskini tym quaryñqy, azğyndai bastağan İevraziiä äielderi, onan keiin milyğyna gül örgen Tynyq mūhit araldarynyñ tyğyrşyqtai şoi qaralary ielestedi. Aqyr soñynda jan türşigerlik sūmyrailar — Uaitçepeldiñ panelderin panalağan jalbyr şaşty jezökşeler, ūry-qarynyñ arasynan şyqqan araq qūmar antūrğandar, jahannamnan şyğa şūbyrğan malğūndai jiırkenişti beibaqtar, keme ailağynda teñizşilerdi tosyp alatyn äieldiñ azğyndary, gavan ataulynyñ silimtigi, qazandai qainağan adam balasynyñ köbigi men tosaby keldi köz aldyna.
— Otyryñyz, mister İden,— dedi qyz.— Siz turaly Arturdyñ aitqanyn iestigennen beri sondai tanysqym kelip jür iedim. Siz bir keremet ierlik jasapsyz.
Jigit qolyn sermep, qyzdyñ sözin bölip jiberdi de, sonyñ bäri tük iemes, meniñ ornymda özge bireu bolsa, ol da söiter iedi dep kübir ietti. Qyz jigittiñ qoly jaryq-jara iekenin baiqap qaldy; iekinşi qolyna qarasa, ol da sondai. Ruftiñ synai qarağan közi syrğyp otyryp iendi jigittiñ öñine kidirdi, betindegi tyrtyğyn kördi, mañdaiynda, şaşynyñ astynda tağy bireui bar ieken, qatyrğy jağasynyñ jieginen de jaranyñ tañbasy körinedi. Künge totyqqan moinyn qatyrğy jağa bunap tastapty, qyz külip jibere jazdady. Tegi, būryn moinyna jağa salyp ädettenbegen adam bolu kerek. Qyzdyñ köregen közi kostiumynyñ olpy-solpysyn, iyğyndağy irkis-tirkisin, tyrsiğan būlşyq ietin, jeñiniñ qyrtys-tyrtysyn añğaryp qaldy.
Jigit bolğan oqiğanyñ ierekşe ieşteñesi de joğyn tağy aityp, semeñdep, ūsynğan kresloğa qarai jürdi. Sol ieki arada kerbez qyzdyñ kresloğa kerilip otyrğanyna süisinip, öziniñ dobaldyğyna qynjyldy. Būl da bir jañalyq. Ömirinde ol öziniñ iepti iekenin nemese iebedeisiz iekenin ieskergen jan iemes-ti. Būl onyñ qaperine kelmegen närse. Jigit kreslonyñ şetine aqyryn otyrdy, biraq qolyn qaida qūiaryn bilmedi. Qalai qoisa da üilespeidi. Onyñ üstine Artur tap osy kezde bölmeden şyğyp kete qūiar ma, Martin İden jetimsirep sol jaqqa qarai beredi. Äiel beinesindegi osynau aq periştemen oñaşa qalğasyn jigit mülde sasaiyn dedi. Ätteñ būl arada türegelip tūryp qağyp jiberetin ne araq joq, ne syrağa jūmsai qūiatyn bala-şağa körinbeidi, äitpese adamdy aşyna qylyp jiberetin sol susynmen kömekeiin säl jibitken teris bolmas iedi.
— Moinyñyzda jaraqattyñ tañbasy bar körinedi, mister İden,— dedi qyz.— Būl ne? Bälkim, qyzyq oqiğanyñ belgisi şyğar?
— Bir tentek meksikan pyşaq salğan iedi, miss,— dedi ol iernin bir jalap, kömeiin aşqysy kelgendei jötkirip qoiyp.— İekeumiz töbelesip, men onyñ qolyndağy pyşağyn tartyp almaq bolyp jürgende ol meniñ mūrnymdy tistep ala jazdady.
Būl jaidy jaibaraqat aityp otyrğanda sonau Salina-Krutstiñ jūldyzdy qapyryq tüni onyñ köz aldynda ielestedi: bozamyq teñiz jağalauy, qant tiegen kemelerdiñ jarqyrağan ottary, äudem jerde mas matrostardyñ sambyrlağan dauysy, qaqtyğysyp qaptap jürgen jükşiler, aşudan keskini būzylyp ketken meksikan, jainañ-jainañ ietken onyñ aiuan közderi, moinyna mūzdai bop qadalğan bolat, josalap aqqan qan, qaumalağan halyq, aiğai-şu, ieki kisiniñ ūmar-jūmar bolyp, qūm üstinde ireleñdegen denesi, aulaqta gitaranyñ syñğyrlağan sazdy sūlu üni. Oqiğa osylai bolğan, ol iesine tüskende jigit selk ietti, anau qabyrğadağy suretti salğan adam osy oqiğanyñ bärin būiaumen naqyşyna keltirip salyp bere alar ma iedi dep oilady ol. Ağarañdağan jağalau, jymyñdağan jūldyzdar, jaryğy tūnğan jük kemeleri — osynyñ bäri äsem bolyp şyqsa kerek iedi — qūm üstinde arpalysyp jatqan ieki kisini qaumalağan bir top kisi, suretke pyşaqty salsa da bolar — jūldyz jaryğymen jarq ietken bolat janyp tüspei me!
Būl turaly jigit läm degen joq.
— İä, ol meniñ mūrnymdy qyrşyp ala jazdady,— dedi de qoidy.
— O!
Qyzdyñ būl lebizi men keskini iersi körgendigin baiqatqandai iedi. Jigittiñ özi de müdirip qaldy, qoñyrqai jüzi küreñitip laulağan kömir qazannyñ auzynda bir sağat tūrğandai ieki beti duyldap ketti. Pyşaqtasu sekildi söleket närseni degdarlar aldynda äñgimeleu laiyqsyz şyğar. Būlar kitap betinde mūndai soraqylyqty söz ietpeidi, älde mūqym bilmei me ieken?
Jaña ğana jarasa bastağan äñgime osy arada bölinip ketti. Ruf jigittiñ betindegi taby turaly tağy bir sūraq qoidy. Qyzdyñ äñgimeni özine qanyq jailarğa qarai būryp otyrğanyn tüsingen Martin osy saualyna jauap bergennen keiin sözdi qyzdyñ özine bereiin dep oilady.
— Oqiğa bylai bolğan,— dedi ol betin bir sipap.— Bir küni tünde, teñiz qatty tolqyp, kememizdiñ grot-jelkenin jel tüp-ornymen jūlyp äketti. Trosymyz symnan örgen arqan iedi, sol ainala üiirilip, jylanşa tulady. Vahtada tūrğan matrostardyñ birde-biri ūstai alsynşy ony. Men de ūmtyldym, äiteuir ilektirip bailadym-au, biraq jandärmen küni arqan betimdi tilip ketipti kelistirip tūryp.
— O!—dedi qyz tağy da. «Grot», «tros» degen sözder ol üşin qytai iemlesindei qiyn köringenimen, būl joly säl aianyş bildirgendei iedi.
— Osy... Svainbern,— dedi jigit oiyndağy nietin oryndağysy kelip, biraq aqynnyñ at-iesimin dūrystap aityp bere almai.
— Kim?
— Svainbern,— dedi ol tağy da,— älgi aqyn şe.
— Suinbern deseñizşi.
— İä, iä, däl özi,— dedi ol tağy da qyzarañdap.— Ol kisiniñ ölgenine köp boldy ma.
— Opat bolğanyn iestigenim joq,— dedi qyz tañyrqai qarap oğan.— Onymen qalaişa tanysyp iediñiz?
— Tudy-bitti körgen kisim iemes. Tek jaña ğana siz keler aldynda anau stol üstinde jatqan kitabynan bir-ieki auyz öleñin oqyp iedim. Onyñ öleñderi ūnai ma sizge?
Qyz müdirmei söilep ala jöneldi. Jigittiñ arqasy iendi ğana keñip, tipti jaiğasyñqyrap otyrdy, biraq alğaş atqa mingen baladai kreslonyñ qanatynan ūstap alyp aiyrylmaidy. Qyzdyñ jaqsy biletin taqyrybyn tauyp bergesin, iendi būl onyñ sözin bar yqylasymen tyñdauğa tyrysty, osynşama köp bilim osynau sūludyñ ūrşyqtai basyna qalai ğana syiyp tūr ieken dep bir jağynan tañyrqasa, bir jağynan onyñ näziktigine sūqtanyp ta otyr. Qyz auzynan ierkin tögilgen tüsiniksiz sözder tañdandyryp, kätte onyñ oi-örisi özine mülde jat bolğanymen, iestigenin qūlağyna qūiyp aluğa qūmartty. Aqyr soñynda osynyñ bäri onyñ oi-sanasyn qozğady. Aqyl düniesi, parasat degenimiz osy-dağy dep oilady ol, būryn tüsime de kirmegen tañğajaiyp tamaşa sūlulyq, mine, osy. Ol özge dünieniñ bärin ūmytyp, qyzdan közin ala almai sonyrqap otyr. İä, bir ğana osyndai ğaşyq jar üşin ömir sürip, dünieden ümit ietuge bolady. Sol üşin küresip, sonyñ jolynda ölip ketuge de bolady. Tegi, kitapta beker aitylmağan. Düniede mūndai da äiel zaty bolady ieken ğoi. Sonyñ biri mynau qyz. Qyz onyñ qiiälyn ūiatyp jiberdi, köz aldyna ainadai jarqyrağan ülken bir körinis keldi, onyñ betine köz tūndyrğan romantikaly ğajaiyp obrazdar tüsti, aqqūba, äljuaz äiel üşin — altyndai asyl, meiram bağy-gül üşin ierlik jasağan albyrt abzal jandardyñ ğaşyqtyq hikaialary köşken keruendei köz aldynan lek-lek bolyp ötip jatty. Sağymdai tolqyğan osynau tūrlausyz qiiäl düniesi arqyly būldyrap, onyñ közine körkemöner men ädebiet turaly qyzğylyqty keñes şertken kädimgi tiri qyz körindi. Sonan közin almai, sözin iemirene tyñdady, ol öziniñ közderinen külli ierkek näsili ieljirep tūrğanyn abailağan joq. Biraq ömirdi de, ierkek adamdy da jaqsy bilmeitin qyz bir kezde jigittiñ ottai jainağan ystyq közderine közi tüsip ketip, äldenege seziktenip qaldy. İeşbir ierkek būryn-soñdy būlai qarap körgen iemes iedi, qyz qymsynaiyn dedi. Müdirip, sözinen jañylyp, toqyrap qaldy. Jigitten seskenetin tärizdi, biraq nege iekenin kim bilsin, onyñ osylai qarağany özine ūnady da, jüregine jyly tidi. Tärbieniñ qanyna siñgen tağlymy mynau qaterden, arbasyp, ieriksiz tarta bastağan siqyrly küşten saqtandyrdy, biraq qanyn qozdyrğan instinktiniñ kim iekeniñdi, ne iekeniñdi ūmytyp, mynau özge dünieden kelgen qonaq balağa qarsy ūmtyl, qatyrğy jağasy moinyn qajağan, qoldary jaryq-jara jas jigitke qūşağyñdy aş, tärbiesiz döreki adamdardyñ arasynda öreskel ömir sürgeni är qylyğynan körinip tūrğan jas şirkinge qarai ūmtylsaişy degen öktem ünin iestigendei de bolady. Qyz taza bala iedi, onyñ päk köñili būl ünge qarsy da; biraq zaty äiel iemes pe, äiel tabiğatynyñ tañqalarlyq paradoksyn jaña-jaña tani bastağan albyrt jas iemes pe.
— Sonymen, jaña aittym ğoi... Aitpaqşy, men ne aityp iedim?—dep qyz kenet sözin bölip, jymiiä küldi.
— Siz bylai dediñiz: Suinbern ūly aqyn bolam dep bola almady, nege deseñiz... iä... mine, däl osy arağa kelip, toqtadyñyz, miss...
Osy sözdi aitqannan keiin äldenege aştyq azaby qinağan adamdai sezindi. Qyz külkisinen tūla boiy türşikti. Külkisi kümistei ieken dep oilady ol, qūddy bir syñğyrlağan kişkene kümis qoñyraudai ieken; sol mezette, közdi aşyp-jūmğanşa alysta jatqan bir iel ielestedi: aqşyl küreñ gül şaşqan şie ağaşynyñ astynda ol temeki şegip otyr, taqualardyñ aiağyna borşyn kiıp, ğibadat qylatyn şağy, solardy şaqyrğan mūnaraly ğibadathana syñğyr-syñğyr ietken qoñyrau dybysy qūlağyna keledi.
— İä, iä... rahmet sizge,— dedi Qyz.— Suinbernniñ ūly aqyn bola almau sebebi, rasyn aitsaq, ol kisi kei-keide ädep saqtamaidy. Keibir öleñderin, tipti, oquğa uialasyz. Nağyz aqynnyñ ärbir joly aqiqat bolu kerek, adamnyñ ieñ asyl sezimin ūiatuğa tiıs. Ūly aqynnyñ birde-bir jolyn alyp tastauğa bolmaidy. Öiter bolsaq dünie älemge zor qiiänat jasar iedik.
— Mağan özim oqyğan jeri tym täuir siiäqty körindi,— dedi jigit kümiljip,— ieşbir oğaş sözin baiqağanym joq. Mümkin, basqa kitabynda bar da şyğar.
— Siz oqyğan kitaptan da köp jerin alyp tastasa tük ietpeidi,— dep qyz pikirin kesip aitty.
— Mağan ūşyramağan ğoi, tegi,— dedi ol.— Men oqyğan jeri jaqsy-aq iedi. Kökiregime kün nūry jauğandai nemese projektordyñ jaryğy tüskendei bolyp iedi. Mağan solai köringeni ras, miss; abzaly men tüsine almağam ğoi.
Jigit kilt toqtap, sözge olaq iekenin sezip, qynjylyp qaldy. Jaña ğana oqyğan öleñnen bir quat, ömir lebin iestigendei bolğan, biraq sony aityp beruge tili jetpedi. Ol jat kemege otyryp, tas qarañğy tünde kendir baularyna şyrmalyp, şyğa almağan matrostai boldy. Jaraidy, olai bolsa, sol jat düniege de jetiluim kerek dep oilady ol. Būğan deiin maqsat ietken isin oryndamağan kezi bolğan joq-ty, al qazir oi-sezimin ierkin aityp bere alsam dep arman ietip otyr. Ne qylsa da qyz onyñ aspanyn ainala torlap alğandai.
— Mysaly, Longfello..— dei berip iedi qyz, jigit öziniñ ädebietten az da bolsa habary baryn sezdirmekke asyğyp, dereu sözin bölip:
— İä, iä. Oqyğam, oqyğam,— dedi.— Men onyñ «Ömir aiattaryn», «Ekstselsioryn» oqydym... Basqa şyğarmasyn oqymağan şyğarmyn.
Qyz müsäpirsitken adamdai basyn izep, iezu tartyp küldi. Tegi, jigit bilgişsinemin dep bilmestigin añğartyp alğandai. Longfello köp kitap jazğan bireu bolmasa ne qylsyn.
— Ğafu ietiñiz, miss, men orynsyz kiligip, söziñizdi bölip jiberdim,— dedi ol.— Şynymdy aitaiyn — tüsinigim şamaly. Būl meniñ aqylyma syimaityn dünie. Biraq, sony tübinde syidyrsam kerek.
Soñğy sözderi qūlaqqa «seni me bälem» degendei zildi iestildi. Dauysy sūñqyldap, közderi iejireiip, ieki iezui salyñqylanyp, sazara qaldy. Qyzğa ol tüsin būzyp, iegin köstitip, «kelseñ — kel» dep qūşyrlanğandai, ör jigeri önboiyn tolqynşa terbetip äketkendei körindi.
— Siz... aqylyñyzğa sözsiz syidyra alasyz, kümänim joq — dep küldi qyz.— Sondai jigerlisiz ğoi öziñiz!
Qyzdyñ közi jigittiñ künge küigen, būqanyñ şüidesindei küdireigen jūp-jūmyr, qyp-qyzyl moinyna säl kidirdi. Aldynda pysy jeñilip, pūşaiman bolyp otyrsa da, qyzdyñ añsary audy oğan. Äldene iersi oilar keldi. İeger moinynan qysyp qūşaqtasa, onyñ küşi men quaty özine toğysatyndai kördi. Uialdy. Būryn baiqamai jürgen būzyq nietiniñ mysy şyğyp qalğandai boldy oğan. Ol adamnyñ qairatyn dökir, soraqy närse dep biluşi iedi. İer kisiniñ körki sūlu, kerbez de symbatty bolğanyn qalar iedi. Solai bola tūrsa da jañağy bir ğajap oiynan aryla alğan joq. Künge küigen moinynan ne sebepti qūşaqtai alğysy kelgenin ieş tüsinbedi. Dūrysynda, mūnda qairan qalatyn ne bar. Jaratylysynda tabiğaty näzik qyzdyñ özine jetispei jürgen mol küşke jan-tänimen ūmtylğany da. Biraq, mūny özi bilmeidi, onyñ biletini, būryn-soñdy ieşbir ierkek osynau sözderi qūlaqqa türpidei tietin dolañ jigittei küşti äser ietip körgen iemes.
— Ras, men qara küşke kelgende ögizdeimin,— dedi ol,— kerek bolsa asqazanym tot basqan temirdi de qorytady. Biraq qazir işime as ainalmai qalğan sekildi. Siz aitqan sözdiñ köbin siñire alman, sirä. Meni būryn ieşkim ieşnärsege baulymağan. Men kitap, öleñ degendi jaqsy körem, qalt ietsem oqi bastaimyn. Biraq būlar jaiynda siz syqyldy oilanyp, pikir tüiip körgenim joq. Sondyqtan da mağan pälen deudiñ özi qiyn. Men qūbylanamasyz, qartasyz jat kemege otyrğan jandaimyn. Äueli añysyn biraz añdauym kerek ieken. Mümkin, siz kömek ietersiz? Sizdiñ osynşama köp biluiñiz neden?
— Men oqydym, mektep kördim.
— Bala kezimde men de mektepte boldym.
— İä, biraq men orta mektepti bitirdim ğoi. Onan keiin universitette lektsiiä tyñdap jürmin.
— Siz tipti universitette oqydyñyz ba,— dedi jigit tañdanyp. İekeuiniñ arasy osy tūsta million mil qaşyqtap ketti.
— Men onda äli oqyp jürmin. Ağylşyn filologiiäsynyñ arnauly kursyn ötpekpin.
Jigit «filologiiänyñ» ne iekenin bilmeitūğyn. Osy mäseleden öziniñ nadandyğyn sezip, tağy bir saual berdi:
—Universitetke tüsu üşin qanşa, neşe jyl oqu kerek?
Qyz onyñ meselin qaitarğysy kelmedi de:
— Ol būryn qanşa oqyğanyñyzğa bailanysty,— dedi.— Siz orta mektepte mülde oqyğan joqsyz ba? İä, ärine, oqymağan şyğarsyz... Biraq bastauyş mektepti bitirdiñiz ğoi?
— Bitiruime ieki-aq jyl qalğanda tastap kettim... Biraq jaqsy oqyp, ünemi nagrada aluşy iedim.
Aitaryn aityp salğanmen öziniñ maqtanyp ketkenine yzalanyp, kreslonyñ qanatyn qatty qysqany sondai, qoldary ūiyp qaldy. Osy kezde bölmege bir äiel kirip keldi. Qyz jalma-jan ornynan ūşyp tūryp, aldynan şyqty. Şamasy, qyzdyñ şeşesi bolarsyñ-au dep oilady jigit. Özi üiine laiyqty äsem kiıngen aqşyl sary, boişañ, tip-tik, sūlu, aidyndy adam ieken. Kiımniñ qimasy men qynaiy köz tartady. Onyñ külli tür-sipatyn Martin İden būryn sahnada köre jürgen äielderge ūqsatty. Tap osylai kiıngen osy syqyldy mañğaz, pañ äielderdi ol London teatrlarynyñ vestibiulderinde de talai körgen, qaşan polismen jañbyr qūiyp tūrğan köşege quyp şyqqanşa köz almai qaraumen bolatyn. Mūnan keiin qiiäly ony İokogamağa, Grand-Otelge alyp ūşty, onyñ mañaiynan da, alystan bolsa da, osy qūrylyptas äielderdi körgeni bar. Onyñ köz aldynan İokogamanyñ — onyñ qalasy men gavanynyñ — jüzdegen körinisi ielestep, tolqyndap ala jöneldi. Biraq, qiiälynda syñsyğan suretterdiñ perdesin kenet jauyp jiberip, ol iendi bar yqylasyn qazirgi ömir bolmysyna audardy. Äueli özin tanystyratyn bolğandyqtan, ornynan tūruy kerek; ornynan äreñ tūrdy, biraq şalbarynyñ keptelip qalğan tizesi deldiıp tūrğanyn abailady, Qoldary zil tartyp, salbyrady, öziniñ synğa tüserin sezip, sazaryp, sümpidi de qaldy.
İekinşi tarau
Ashanağa baru da qiiämet ieken. Martin birdemesin qağyp ketem be dep, jolyndağy jypyrlağan närseniñ bärine sekund saiyn sestene qarap, kibirtiktep, älsin-äli kidirip, sürinip, bögelumen boldy, ashanağa aman-iesen jete alsam bolar iedi dep zäresi qalğan joq. Aqyry qyzdyñ qasyna baryp otyrdy-au. Stol üstinde pyşaq pen şanyşqy tym köp ieken, osynan bir şi şyğaryp alatyndai iesi ketip, köz almai qarap otyr. Aqyry jarqyrağan köp zattan közi būldyrady. Būldyr birte-birte köriniske ainaldy, közine matros kubrigi ielestedi. Mine, ol joldastarymen birge tūzdağan ietti bäkisimen turap nemese qolymen jūlmalap jep, qoiu būrşaq köjeni bäri bir ydystan maiysqan qalaiy qasyqpen ūrttap otyr. Mūrnyna borsyğan iettiñ iısi keldi, qūlağyna matrostardyñ sylp-sylp tamaq jegeni, kemeniñ syqyry iestildi. «Biz tamaqty da şoşqaşa jeidi iekenbiz-au. Jaraidy, būl jerde abai bolarmyn. Ac işkende ysyldap-pysyldamauym kerek ieken ğoi, būl ieste bolsyn»,— dep oilady.
Sonsoñ qasyndağylardy ainala şolyp ötti. Qarsy aldynda Artur men onyñ inisi Norman otyr. Sirä, qyzdyñ ağalary bolar dep oilady da, işi jylyp ketti. Būl üidiñ jandary birin-biri qandai qadirleidi! Ruftiñ şeşesin qarsy alğany, iekeuiniñ süiiskeni, qūşaqtasyp qasyna kelgeni iesine tüsti. Öziniñ tuyp-ösken ortasynda ata-ana men balanyñ arasynda mūndai ieljiresu degen dästür iemes. Būl da bir jañalyq, degdarlar tabynyñ ädeptiligine, näziktigine dälel, mynau jaña körgen jat dünieniñ tamaşasy. Būl oğan ülken äser ietti, äbden riza bolyp jüregi ieljirep ketti. Martin ğūmyr boiy süiispenşilikke yntyzar jan iedi. Onyñ añsağany da, armany da süiispenşilik. Biraq būl kezge deiin mahabbat būiyrmai, ünemi jalğyzdyqpen kün keşip, qatybas, qatal bolyp ketui ras. Tipti, jany mahabbat tileitinin ieşuaqytta ielegen de iemes. Qazir de sezip otyrğan joq. Tek myna kisilerden jyly meiir, jarastyq belgilerin körip, köñili tolqyp, mine, nağyz sypaiygerşilik, adamgerşilik osy dep oilady.
Martin mister Morzdyñ bolmağanyna quandy. Rufpen, onyñ şeşesimen, ağasy Normanmen tanysqanym da jeter, Arturdy az da bolsa bilem ğoi, al būl joly äkesimen de tanysuym artyğyraq şyğar dep otyr. Bügingidei ieşuaqytta da auyr mindet atqarmağan sekildi. Tiriniñ azaby ieken. Mañdaiy terşidi. Būryn dağdy qylmağan jailardyñ ärdaiym qybyn tabamyn deumen äbiger. İeñ äueli aldyndağy asyn sūğynbai ädeppen ala bilui kerek, qoly tiıp körmegen qūraldardy retti jerinde ğana ornymen paidalana bilmek kerek, ol üşin ieşkimge sezdirmei äueli bärin baiqap aluğa tiıs. Ainalasynan alğan äseri men baiqağan jañalyqtyñ bärin aqyl ieleginen ötkizip ülgerui de şart; bir jağynan Rufke köñili auyp otyr; qyzdyñ därejesindei biıkke qalai köterilemin dep oiy şarq ūrady. Köñili alysta, köz ainalasyndağy kisilerde: pyşaq pen şanyşqynyñ qaisysyn qalai ūstar ieken dep ara-tūra aldyndağy Normanğa nemese özge bireuge köz qiyğyn tastap qūiady. Bir jağynan ärkimniñ tür-sipatyn, minez-qūlqyn zerdesine toqyp, onyñ Rufke qatynasyn äbden anyqtauğa tyrysty. Otyrğan kisilermen söilespei, aitylyp jatqan äñgimege qūlaq qoimai, retti jerinde tiısti jauabyn qaitarmai tağy bolmaidy, bireumen äñgimelesken kezde būrynğy beipil auyz bolyp üirengen ädeti boiynşa jaramsyz söz aityp qalmauyn qadağalauy da kerek. Osynyñ bäri azdai daiaşy degen tağy bir bäle qyr soñynan qalmaidy, ol dybysyn sezdirmei qasyna tönip kelip, ünsiz mölie qarağanda ne aityp, ne qūiaryn bilmei sasady. Sausaq şylaityn ydys iesinen şyqpai qoidy. Qaita-qaita oiyna oralyp: qandai bolady ieken, qaşan äkeler ieken deumen boldy. Būğan deiin iestigeni bolmasa, körgeni joq-ty, iendi mümkin bir-ieki minuttan keiin körip te qalar — as artynan sausağyn sumen şylaityn myrzalarmen qazir bir stolda otyrğan joq pa — olai bolsa, özi, iä, özi de sausağyn jyly suğa malatyn şyğar. Ony ierekşe abyrjytqan tağy bir hal: özin-özi qalai ūstauy kerek, qandai qalyp körsetkeni jön. Osyny oilap äbden basy qatty. Keide būlarğa özgeşe bir minez körsetsem qaitedi degen oi keledi, biraq ömirimde montanysyp körmegenmen üilestire almai qūr beker aqymaq bolyp, uiatqa qalarmyn dep jüregi daualamaidy.
Osylaişa oiy är tarapqa jügirip, Martin tüski as üstinde biraz uaqyt tym-tyrys tūiyq otyryp qalğan. Tegi, būl qalpy Arturdyñ sözin bekerge şyğarğandai. Öitkeni, ol tüskilikke bir tağy adam äkelem, abyrjyp jürmeñder, minezi öte qyzyq jigit dep üi işine ieskertip qoiğan-dy. Mūny Martin bilgen joq. Ruftiñ ağasy, bir ölimnen araşalap qalğan serigi uiatqa qaldyrar dep kütken joq. Tek özin-özi qūbyjyq körip jabyrqap, äri töñiregindeginiñ bärine tañ-tamaşa bolyp stol basynda otyra berdi.
As adamnyñ arqauy ğana iemes iekenin jaña tüsinip otyr ol. Būryn ne işip, ne jegenin ielemeitūğyn ğoi. Ac işu tek qūrsaq toltyru, toiynu dep biletin. Al mūnda, mynau dastarqan basynda, öziniñ körkemdikke degen talğamyna qanağat tapqandai, ol as aludyñ da estetikalyq mäni baryn añğardy. Aita berse, parasatqa da jatqyzuğa bolatyn tärizdi. Öitkeni, as üstinde aqyl-oiy damyl körgen joq. Osynda tüsiniksiz nemese tek kitapta ğana kezdesetin köp söz iestidi, özi ortasynan şyqqan paqyrlardyñ oğan tili de kelmes iedi. Al myna qyzdyñ semiasy müdirmei söilesip otyr. Kitaptan oqyğan ne tamaşanyñ bäri şyndyq ieken ğoi dep oilady ol. Armanyna bügin qoly jetkendei, qiiäly ömir şyndyğyna ainalyp ketkendei kördi.
Būryn tūrmystyñ biık satysyna köterilip körmegen Martin özine jūrt nazaryn audarğysy kelmei köp tyñdap, az söiledi, qyz til qatsa: «iä, miss» ne «joq, miss» dep, qyzdyñ şeşesi birdeme aitsa: «iä, mem», nemese «joq, mem» dep qysqa jauap qaiyryp otyrdy. Qyzdyñ ağalarymen söilesken kezde teñiz tärtibi boiynşa: «Qūp bolady, ser» dep te qala jazdağan. Būlai dese jūrt aldynda bişaralyğyn körsetip almaq, iendeşe qyzğa ūnau üşin auzyna saq boluy abzal. Asyly, kisi aldynda kişireietin ne bar? Qūdai biledi, osylardyñ ieşqaisysynan kem iemespin dep oilady ol; olar menen göri bilimdi, köp närseden habardar iekeni ras, biraq men de ömir täjiribesinen osylardyñ bärine sabaq beruge jaraimyn. Söz arasynda qyz nemese onyñ şeşesi: «mister İden»,— dese köñildegi kikiljiñin ūmytyp, jairañdap qalady. Qazir ol toqtauly, mädenietti kisi bolyp otyr — iä, iä, älbette, solai dep qoidy ol işinen,— jäne būryn kitaptan ğana biletin adamdardyñ qauymynda qatar tüzep otyr. Özi de solar syqyldy kitapqa jazylyp, tom betinde şalqyp jürgendei bolady.
Martin Artur aitqandai tağy adam siiäqty iemes, qoidan da qoñyr körindi, qaita qai jerimnen min tabady dep ylği qobaljumen boldy. Tek syr bergisi kelmei, auzyn sarañ ūstağany bolmasa ol sondailyq momyn, ynjyq, küiki kisi iemes; jüris-tūrysy sekildi söilegen sözi de oğaş. Minut saiyn müdirip, kümiljip, är ieldiñ tilimen şūbarlanğan söz qorynan laiyqty söz taba almai, tapsa dūrystap aityp bere almai, aitsa iersi körine me, nemese tüsiniksiz bolyp jüre me dep jüreksinumen boldy. Tili kürmelip, oiyndağy pikirin, körgen-bilgenin aityp bere almağanyna qynjyldy. Qatyrğan jağasynyñ qylğyndyrğany syqyldy til qysqalyğy da ierkin söiletpei, auzyn buyp otyr. Osylai tūnşyğyp otyra beruge töze alatyn iemes. Şarq ūrğan qiiäly men oi sezimi işin örtep, belgili bir söz beinesine keluge asyqty; osylai alağyzyp otyrğanda auzynan üirenşikti bir sözdiñ qalai şyğyp ketkenin abailamai qaldy.
Tu syrtynda iebelek qaqqan daiaşy bir asty qaita-qaita aldyna tyqpalai bergesin ony ysyryp jiberip:
— Pau,— dep qysqaşa qaiyryp tastady ony.
Bağanadan beri añdyp otyrğan jūrt kenet tyna qalysty, daiaşy tabalağan adamdai jyrtañ ietti. Martin bireu töbesine ūrğandai sekidi de qaldy. Biraq özin-özi tez bilep:
— Būl kanaka lūğaty, «boldy», «jeter» degen mağynada. Abaisyzda auzymnan şyğyp ketipti,— dedi.
Ruftiñ qolyna tañdana qarap otyrğanyn baiqap:
— Taiauda Tynyq mūhity arqyly poçta tasityn bir parohodpen kelgen iedim,— dedi ol tağy da.— Kememiz jolda keşigip qalyp, Piudjet şyğanağyndağy porttarda jantalasyp jük tieuge tura kelgen. Tegi, sonda mynau qoldarym jyrym-jyrym bolyp qalğan ğoi.
— Men onyñyzğa qarap otyrğan joqpyn,— dedi qyz jalma-jan.— Mynau baluan deneñizge qarağanda, qolyñyz tym näzik ieken, soğan qarap otyrmyn.
Tağy bir kemistigin betine basqandai jigit qyzaryp ketti.
— İä, jūdyryğym kişkeneleu iekeni ras,— dedi ol qynjylğandai.— Biraq būlşyq ietim tastai, siltegenim qūr ketpeidi. Bireudi auyzdan opyraita soqsam, qolym qanaidy.
Martin būl sözdi aityp saldy da, añdausyz äldene söilep kettim-au dep ökindi.
— Būryn körmegen-bilmegen Arturğa ara tüsip, ierlik jasapsyz,— dedi Ruf uialtpaiyn degendei. Jigit qyzaryp ketti, biraq onyñ sebebin qyz tüsingen joq.
Martin qyzdyñ sypaiygerşilik jasap otyrğanyn sezdi, riza boldy, būğan onan saiyn masairap:
— Tük iemes, täiiri,— dedi ol.— Meniñ ornymda kim bolsa da söiter iedi. Beibastaq äuleki şaika öz-özinen alabūrtty iemes pe. Artur olarğa tiısken joq. Qaita bäri birdei jabyla ketken özderi. Men de bara kiliktim, oi, sazaiyn berdim-au, ne kerek! Qolym jara bolğanşa soqtym, bälem biraz tisin qaqsam kerek. Tegi, özim dūrys jasağanmyn, soğan iendi quanyp jürmin. Meniñ bir jaqsy jerim osyndaida...
Martin ağat ketkenin añğaryp, kilt toqtady, auzyn jabuğa şamasy kelmei, añyraidy da qaldy, qyzben qatar otyruğa, bir auamen dem aluğa tatymaityn jeksūryn iekenin sezdi. Onyñ abdyrap qalğanyn baiqağan Artur sözin dereu ilip äketti de, paromda bolğan oqiğany bastan-aiaq tağy baiandady: bir top mas būzaqy Arturğa bas salğan, Martin İden oğan bolysyp, būzaqylarmen qyran-jaqpan bolğan. Osy äñgime üstinde maqtauly jigit, oqiğanyñ bas qaharmany qabağyn qars jauyp, añğalsoqtyğyna yzalanyp otyrdy, qadirmen kisiler aldynda qaiterin bilmei būrynğydan beter qysyldy, oiğa qaldy: mynalarğa qylyğymnyñ bäri iersi, özim de jat, sözim de jat. Būl kümänsiz. İendeşe ielikteuim kerek pe? Joq, ieşkimge ieliktei almaimyn. Rasynda da mäimöñkeleu, iekijüzdi körinu onyñ ädetinde bolmağan närse. Ondaiğa ary barmaidy. Meili, täuekel, dep oilady ol, öz auanyma köşeiin, äzirşe myrzalardan göri sūlu sözge şorqaq iekenim ras, jüre-bara jetilip ketemin ğoi, qazir ün-tün joq otyra beruge bolmas! Söileu kerek, ärine, iel qūlağyn ieleñdete bermeu üşin sypaiy, jūmsaq söileuge tiıs. Jūrt bilmegendi — bilip, tüsinbegendi — tüsinip otyr dep jalğanğa jorymasyn... Sondyqtan ağaiyndy ieki jigit universitet jaiyn söz iete otyryp, «trig» degen sözdi qaita-qaita aita bergesin, Martin İden:
— «Trig» degen nemene?—dep sūrap qoidy.
— Trigonometriiä degen söz,— dedi oğan Norman.— Joğary «matikanyñ» bir salasy.
— Al «matika» şe?—Jūrttyñ bäri Normanğa qarap küldi.
— Ol matematika, aitalyq, arifmetika degen söz.
Martin İden basyn şūlğydy. Ğylymnyñ şetsiz şeñberine közi tüsip ketip, qoly tigendei boldy. Onyñ ūşqyr qiiäly osy dereksiz ūğymdy naqty beinege keltirdi. Miyndağy alhimiiälyq amal trigonometriiä men matematikany jäne osy sözder arqyly beinelengen jalpy bilim salasyn tabiğat körinisine ainaldyrdy. Közine jasyl jelekter men orman alañqysy ielesteidi. Japyraq arasynan kün nūry tögiledi, birese örmektiñ jibindei seldireidi. Osynyñ bäri ülbiregen qyrmyzy perde jamylğan, perdeniñ ar jağynda keremet keñ dünie, ğajaiyp romantika düniesi jatyr. İerlik is jasauğa ierkinşilik beretin, oi-qiiäl men armanğa öris beretin keñşilik sonda, talapty jauyngerlerdiñ jaulap aluyna jeterlik mol dünie sonda. Tağy bir oi qosarlandy: sonyñ bärin kim üşin jaulap almaq — älbette, aldynda otyrğan lala güldei aiauly aru üşin.
Bağanadan beri Martin İden tağylyğyn körsetse ieken dep ūtylap otyrğan Artur köz tūndyrğan osy körinisterdi būzyp jiberdi. Martinniñ serti iesinde iedi. Tartynbai oiyna kelgen bir äñgimeni bastap ketti. Alğaşynda azyraq kürmelgeni ras. Köp ūzamai tvorçestvonyñ qyzyğyna ierip, ömirdi öz biliginşe baiandauğa tyrysty. Ol kontrabandisterdiñ «Alkion» atty jelkemesinde matros bolypty. Bir küni būlardy tamojnia kateri ūstaidy. Martin ömirdi köre de, körgenin aita da biletūğyn. Buyrqanğan teñizdi, kemeni, ondağy adamdardy surettegende tyñdauşylaryn ieliktirip, iertip äketti. Sezimtal nağyz suretkerge tän şeberlikpen oqiğanyñ aluan qily qūbylysy men būltarysynan ieñ qyzyğyn, äserlisin tanyp, tañdap alyp, jaryğy mol, būiauy qanyq, qimyl-qozğalysy qauyrt suret jasady, özine ğana tän şeşendigimen, şabytymen, qūdiretimen jūrtty baurap äketti. Keibir soraqy ömir şyndyğy, söz tirkesteri tyñdauşynyñ qūlağyna qatqyldau tigenimen, äñgimeniñ döreki jeri sūlulyqpen, qaiğyly halder küldirgi sözben, ötkir tildi teñizşilerdiñ äzil-ospağymen aralasyp, üilesip jatty.
Martin söilep otyrğanda Ruf oğan tañyrqai qarady. Jigit qyzuy janyna jyly tidi. Köp jyldan beri özine osyndai jyly meiir jetispei kelgenin sezdi. Janar taudai jigeri tasyp tögilgen mynau deni sau denesi paluan albyrt jasqa asyla ketkisi keledi. Biraq būla sezimge boi bermei, äzer otyr. Bir jağynan jigitten jerinedi de. Onyñ küs-küs qoldarynan, qolynyñ terisi men jaryq-jūryğyna siñip ketken tūrmystyñ tosaby men kirinen, tyrsiğan tastai būlşyq ietterinen, jağasy qajağan moinynan, doğal minezinen kirpidei jiyrylady. Ärbir döreki sözi qūlağyna, ärbir tūrpaiy ädeti sezimine türpidei tiedi. Degenmen, qyz oiynşa, jigitte ieriksiz tartatyn bir siqyrly küş bar. Sanasyna berik uialağan būrynğy tüsinigi bytysa bastağandai. Martinniñ romantikalyq qyzyq ömiri qyzdyñ dağdyly şartty ūğymyn bekerge şyğarğandai. Jigittiñ külkisin, hauip-qater turaly kekesinin iestigende oğan ömirdiñ özi bir qiynsyz qyzyq iermek sekildi, qalasa qynjylmai-aq bireuge bere salatyn oiynşyq syqyldy körinip ketti. Işki ün: «Käneki, sen-dağy ömirdi iermek iet, azyraq aldanyp kör, ierkelep asyla ket myna jigitke, zauqyñ soqsa, moinynan qysyp-qysyp qūşaqta» degendei bolady. Būl jelik, jeñil sezim qorqytaiyn dedi, öziniñ, tazalyğyn, mädeniettiligin, jigitten özge artyqşylyğyn iesine alyp baryp berkindi. Biraq aldanyş taba alğan joq. Ainalasyna qarasa, bäri de äñgimeni qyzyğa tyñdap otyr ieken, biraq şeşesiniñ közinde bir ürei bar. İä, bäse, mynau qarañğylyq düniesinen kelgen kelimsek — äzäzil ğoi. Ony şeşesi de añğarypty. Ruf qaşannan şeşesi ne aitsa, soğan beiildi. Martinniñ jalyny iendi örtemeitin boldy, qyzdyñ köñilindegi qobaljuy saiabyrlady.
Tüski astan keiin qyz jigitti qasyna alyp, rūial oinady, ondağy būldyr nieti jigitke iekeuiniñ arasyndağy zor aiyrmaşylyqty añğartu iedi. Qyz sausağynyñ kümbiri Martindi mas qyldy, töbesine jasyl tüskendei boldy, joiqyn küş jeñgenimen, jan düniesin tätti tebirentti de. Rufke ol sūqtana qarady. Qyz syqyldy būğan da iekeuiniñ arasyndağy tereñ op keñeie tüskendei körindi, biraq jigittiñ ier köñili sol ordan ötemin dep örşelene tüskendei. Albyrt jas, äsirese, sai-süiekti syrqyratqan muzyka oinap tūrğanda, aldymda äldebir tosqauyl bar dep, ūzaqty keş soğan üñile qarap otyra bersin be?! Muzyka ärqaşan da asau şaraptai sezimin qozğap, alağyzğan qiiälyn aspanğa alyp ūşar iedi. Özine qūddy qanat bitirgendei bolatyn. Ömirdiñ sūrğylt tūmany serilip, köz aldynda qyzyqty sūlu dünie jarqyraityn. Ärine, ol Ruftiñ oiyn ūqqan joq. Tek onyñ oinağan muzykasy būryn matrostar keşinde iestip jürgen qinauy qaşqan ieski pianinonyñ nemese kernei orkestriniñ qūlaq tūndyrğan aşy şyñğyryğyna ūqsamaityny anyq. Būl tärizdi muzyka turaly kitaptan oqyğany da bar. Sondyqtan üirenşikti bi yrğağyn iestimegenimen, Ruftiñ oinağandaryn da ūnatty. Ara-tūra osy muzykanyñ yrğağyna ilesip, mänerin añğarğandai bolady. Köz aldynda tolqyğan obrazdardy muzyka tolqynyna üilestiruge tyrysady, biraq köp ūzamai iekeui ieki jaqqa tartyp, byj-tyj bolyp, bytyraidy da ketedi, aspandağan qiiäly topşysy qaiyrylğan qūstai qūlap tüsedi.
Birde Martinge osy qyz kelemej qylyp otyrğan joq pa degen oi keldi. Sebebi, qūlağyna öşpendi ün iestilgendei boldy. Alaida klavişti qaita-qaita ūrğan qyz sausaqtarynyñ ne aitpaq bolatynyn tüsingen joq. Būl oiyn laiyqsyz, ädepsiz körip muzykany berile tyñdauğa tyrysty. Mine, muzykanyñ jan terbetken sazy birte-birte bilep äketti, aspanğa alyp ūşty, täni ruhqa ainaldy, köz aldynda kün nūry qūlpyrdy. Bäri ūmytyldy. Köpten köksep jürgen belgisiz ğajaiyp dünieniñ biıginde şaryqtady. Tanityn, tanymaityn körinister aralasyp, jarqyrağan oi şytyrmany köz aldynan ketpei qoidy. Ol jeri yssy belgisiz bir ielderdiñ gavanyna bardy, deregin ieşkim bilmeitin tağy taipalardyñ qonysynda boldy, halqy örip jürgen qotandaryn aralady. Teñiz törinde tün tymyrsyğynda tätti auasyn talai simirgen oñtüstik araldarynyñ jūpar iısi keldi. Töbesine palma ağaştarynan üki qadağan marjan rifteri kögildir mūhittyñ qiyrynan birese körinedi, birese būldyrap joq bolyp ketedi, özi araldar arasynda tropiktiñ ūzaq künderinde būrynğysynşa passatpen arpalysyp jürgendei körinedi. Körinister qiiäldai zymyrap ötip jatyr. Birese ol kün küidirgen, şañytqan Arizona şölinde at oinatyp, aiğai salyp şauyp keledi, iendi bir sätte yssy auasy sağymdai tolqyğan Kaliforniiänyñ Ajal añğarynda mülgigen aq molalardy köredi nemene zäulim biık mūz taulary kümistei künge şağylysqan Mūzdy mūhit betinde salqyn tolqyndardy ieskegimen ūryp keledi. Birese marjan aralynda qūrma ağaşynyñ saiasynda jatyp, jağağa soqqan mūhit tolqyndarynyñ bir qalypty gürildegen, pysyldağan tynysyna qūlaq tigedi. Äne, bir kezde apatqa ūşyrağan ieski kemeniñ su şyğaryp tastağan qañqasyn süireñdegen jasyl jalyn jalap jatyr, osy siqyrly säuleniñ jaryğymen äldebireuler änşilerdiñ tüngi sarynyna, gavaiia gitarasynyñ syñğyr küñgirine, tamtamnyñ dabyr-dübirine qosylyp, «gulu» biın bileidi. Tamyljyğan tropik küni. Jyraqta, jūldyzdy aspan fonynda qarañdağañ janar tau. Äuede qalyqtağan jaryq ai, kökjieginde jarqyrağan Oñtüstik Krest jūldyzdary.
Martinniñ özi eol arfasyna ainalyp ketti dese bolar iedi. Ömirinde körgen-bilgenderiniñ bäri sonyñ sym şegi. Qyz oinağan muzyka osy şekti terbetken jel. Sym şek diril qağyp, ötken-ketkendi iesine tüsiredi, arman-qiiälyn qozğaidy. Ol muzykany jai sezip qana qoiğan joq. Onyñ tüisigi, ärbir tüsinigi belgili türge, būiauğa ainalyp, äldeqandai hikmettiñ küşimen obraz tuğyzdy. Qazirgisi, bolaşağy birtūtas tūlğağa ainaldy; özi tañğajaiyp, yssy, keñ düniede ierkin jür. Qarap jürgen joq, qyz üşin aityp jetkisiz ierlik jasaidy. Mine, qyzğa qoly jetti, qasynda qatarlasyp otyr, ony iemdenip, qūşaqtap, qiiäl düniesine özimen birge alyp ūşty.
Ruf jigitke būrylyp qarağan iedi, körkinen köñilindegisin tanyğandai boldy. Ol mülde özge adam siiäqty bolyp ketipti. Jarq-jūrq ietken ülken közderi sazdy ün perdesinen äri ötip, jandy ömir tirşiliginiñ qan tamyry qalai soğyp tūrğanyn iestigendei, qiiäldyñ aqylğa syimastai alyp ielesin anyq körip otyrğandai. Qyz tañ qaldy. Jaña ğana qasynda otyrğan dökir, oraşolaq, oralymsyz jigit ğaiyp bolyp ketkendei kördi. Üstindegi olpy-solpy kiımi, jara-jara qoldary, kün qaqqan beti özgermegeni ras, biraq osynyñ bäri iendi syrt körinis, türmeniñ tory tärizdi. Qyz sol tor işindegi mylqau, därmensiz ūly jan düniesin sezedi, köñilin qobaljytqan sezimin aityp jetkizerlik söz taba almaidy ol. Osynyñ bärin Ruf kirpik qaqqanşa körip ülgirgen. İebedeisiz, iersi jigit zamatta būrynğy qalpyna qaita keldi. Bäse, qiiäl ieken dep küldi qyz. Biraq äseri tez tarqağan joq. Martin öz-özinen qoraşsynyp, qoştasu üşin qasyna kelgende, qyz Suinbernniñ bir tomyn, oğan qosa Brauninginiñ tağy bir tomyn berdi. Osy tūsta onyñ ağylşyn ädebieti kursynan Brauningini oqyp jürgen kezi-di. Qasyna kelip, rahmet aityp, dybdyrlap tūrğan Martin bala siiäqty iedi, qyz apasyndai aiap ketti ony. Döreki jigit, torğa tüsken jan, özine ierekşe sūqtana qarap, äri ieljiretken, äri seskendirgen ierkek iesinen şyğyp ketti. Aldynda tūrğan bir bala. Bala qojyr-qojyr tastai qatty qolymen qolyn qysyp, tūtyğa söiledi:
— Bügingi sät ömirimdegi ieñ bir tamaşa künim boldy. Mūndaiğa men üirenbegen adammyn,— deidi ol sasqalaqtap, jan-jağyna qarap,— mynandai kisilermen, mynandai üide birge otyryp boiym üirenbegen. Osynyñ bäri men üşin jañalyq... ūnaidy.
— Tağy da kelip tūryñyz,— dedi qyz ağalarymen qoştasyp jatqan jigitke.
Martin kepkasyn basa kiıp, tabaldyryqqa tars ietip bir sürinip, şyğa jöneldi.
— Al, aitşy käne, ūnady ma sağan?— dedi Artur.
— Öte qyzyq ieken özi. Biz üşin mūndailar taza aua, salqyn samal siiäqty. Neşede ieken jasy?
— Jiyrmadan jiyrma birge qaraidy. Bağana sūrap bilgem. Būryn mūnşama jas bolar dep oilağan joq iedim.
«Demek, men üş jas ülken iekenmin ğoi onan»— degen oi keldi qyzğa jatar aldynda jaqsy tilek aityp, ağalarymen süiisip jatqanda.
Üşinşi tarau
Baspaldaqtan tüse bere Martin İden qaltasynan sarğyş tüsti bir japyraq küriş qağazy men bir şökim meksikan temekisin alyp, şylym orady. Qūmaryn tarqata, simire bir sordy da tütinin aqyryn syzdyqtatyp şyğardy.
— Apyrai!— dedi ol dauystap, būl üninde äri tañ qaluşylyq, äri zor süiiniş bar iedi.— Apyrai-ai,— dedi ol tağy da, säl kidirip:—Apyrai, ä!—dedi bir kezde. Söitti de köileginiñ jağasyn ağytyp alyp, qaltasyna saldy. Salqyn jauyn sirkirep tūr ieken. Martin jalañ bas, penjaginiñ tüimesi ağytuly, ieştemeni ieleñ qylmai kele jatyr. Jañbyr jauyp tūrğanyn iemis-iemis sezedi. İeseñgirep qalğan ieken, öñinde tüs körgen adamdai jaña ğana basynan keşken oqiğany qiiälynda tağy kördi.
Martinniñ äiel turaly qiiäldanu ädetinde bolmağanymen, oqtyn-oqtyn iesine alyp, tübinde bir kezdesersiñ-au dep jüretūğyn. Sol äiel zatyn ūşyratqanyn bildi. Onymen stol basynda birge otyrdy da, qolyn qysty, közine közi tüsti, janarynan sūlu közderine sai sūlu jan düniesin kördi, sol sūlulyqtyñ mekeni ispetti sūñğaqty sūlu boiyna köz toqtatty. Biraq Martinge qyzdyñ täni päs oi tüsirgen joq — būrynğysyna qarağanda būl da bir jañalyq. Sebebi, būğan deiin äieldiñ közge ottai basylatyn täni dese qily-qily qiiäl-sezim paida bolatyn ğoi. Biraq Ruf ierekşe jaralğan, onyñ täni de özgeşe. Ol auru-syrqau degendi bilmeitin asyl tūlğa, jan tūrağy, jan peiişi, periştedei arudyts auadai ülbiregen kirşiksiz taza beinesi. Periştege ūsatqanyna tañyrqady. Qiiäl būldyrynan aiyğyp, anyq närsege oi jügirtti. Būryn dinge, din sözine, perişte, hor qyzy degenderge senbeitūğyn. Qalpe-sopylardyñ adam jany ölmeidi degen sözderine küluşi iedi. Onyñ oiynşa o düniede ömir bar deu beker; ömir, tirşilik osy düniede, onan arğysy — mäñgi qarañğylyq. Biraq jañağy qyzdyñ közinen ieles bergen bir keremet jan iekeni ras jäne ol öluge tiıs iemes, mäñgi jasamaq. Būryn-soñdy birde-bir ierkek, ieşbir äiel mäñgilik turaly oi tüsirip körgen joq iedi. Myna qyz oi saldy! Bir qarağanda-aq tereñ syrdy ünsiz ūğyndyrdy. Onyñ sabyrly da jūqa öñi, süikimdi de aqyldy aq didary köz aldynda äli qūbylyp tūr, ol perişteşe töñiregine aianyş meiirin tögip, ieljirei küledi, körkinen būryn körmegen ğajaiyp nūr tögiledi. Onyñ möldiri adamnyñ iesin ketirgendei. Ömirde qaiyrymdylyq ta, zūlymdyq ta kezdese beredi, al tirşiliktiñ tazalyq degen tağy bir qasieti baryn Martin bilmeuşi iedi. Käzir ol osy tazalyqty, meiirbandyq pen künäsizdikti körip otyr. Mäñgilik degen osy da.
Osy öşpes ömirge men de aralassam degen Martinge pendeşilik oi keldi. Biraq ol Ruf siiäqty qyzdyñ bosağasynda jüruge de jaramaitynyn jaqsy biledi. Bir keş qasyna otyryp, didarlasuy äldeqalai säti tüsken, kütpegen tamaşa oqiğa da. Ärine, solai. Būğan öz ieñbegi siñgen joq. Būl baqyt mañdaiyna syimaidy. Ony osy tūsta äldebir dini sezim biledi. Dünieden baz keşken, müsäpir, bişara, päs adamğa ainaldy. Künäsi köp adam osyndai halge jetkende täñirisine täube keltireşek. Ol künağa battym dep oilady. Biraq ärbir künäkar adamnyñ ağat ketken isine ah ūrğanymen, aqyry qaiyryn berer dep bolaşaqqa ümit artatyny syqyldy, būl da qyzdan küder üzbedi. Sondağy dämetetini ne? Osyndaida iesine keletin jaitterge mülde ūsamaityn bir būldyr. Namysy men armany qiiälyna qanat bitirgendei ol qyzben birge älemniñ biıgine qalyqtap şyqty, şyrqau şeñberde qyzbenen sūhbattasty, dünieniñ barşa igi rahaty men qyzyğyn kördi. Būl ädepsiz nas piğyldan päk ruh meiiri-di, riiäsyz adal jan dostyğy, aqyl-oi jetpes keremet iedi. Martin ieşnärse oilağan da joq. Aqylyn sezim biledi, būryn baiqalmağan küşti emotsiiä jeñdi, tebirengen tätti sezim mūhittai tolqydy, bolmystyñ şeñberinen şyğyp şyğandap ketti. Ol mas adamdai teñselip, byldyrlap keledi.
— Apyra-ai! Apyrai-ä!
Būryşta tūrğan polismen küdiktene, sūğyn qarady, balpañ jürisinen matros iekenin tanydy.
— Jügiñdi auys tiep alyp, qaidan kelesiñ?— dedi polismen.
Martin İden äueden jerge tüsti. Jaratylysynda jağdaiğa tez üilese ketetin iştei ikemdi jigit polismenniñ dauysyn iestisimen-aq iesin jiyp aldy.
— Bärekeldi!—dedi külip.— Özimniñ dauystap söilep kele jatqanymdy abailasamşy!
— Köp ūzamai, mümkin, jyrlap ta jiberersiñ,— dedi polismen sen nemeniñ sylaiyñdy sezip tūrmyn degendei.
— Joq, jyrlamaimyn... Ottyğyñyz bar ma, käzir tramvaiğa otyryp, tūp-tura üiime qaitam.
Ol temekisin tūtatyp alyp, polismenge: «Qaiyrly tün»,— dedi de jönine jürip ketti.
— Mūny qalai köresiz,— dedi ol özine özi.— Myna alañğasar meni mas dep qalypty ğoi!—dedi de işinen külip: «Men osy şynynda da mas şyğarmyn, arudyñ didaryn körip, mas bolam dep oilasamşy»,— dedi.
Telegraf-aveniude ol Berklige ketip bara jatqan tramvaiğa qarğyp mindi. Vagon toly öñkei jas jigit studentterdiñ öleñin aityp şuyldap keledi. Martin olarğa synai qarady. Baiqasa, bäri de universitet studentteri ieken. Būlar da qyz baratyn lektsiiäğa, qyz aralasatyn qauymğa qatynasatyn jigitter, älbette, qyzben tanys boluy ğajap iemes, künde körem dese de ierik özderinde. Biraq būlar olai ietpegen, ūzaqty keş äldeqaida samtyrap jürgen ğoi. Onan da keşki uaqytyn sol qyzben birge ötkizip, äñgimelesip, äzildesip, naz sūlumen qabaq şaratysyp otyrmas pa. Studentterdiñ arasynan syğyr köz, salpy ierin jas jigitke közi tüsip ketti de, mynau jastaiynan būzylğan neme ğoi özi, dedi işinen. Kemede qyzmet ietseñ nağyz qorqaqtyñ, söz tasityn sümelektiñ özi bolar iediñ. Tap osy jasyqtan on iese artyqpyn ğoi, äiteuir, degen oi keldi, būğan iştei quandy. Öitkeni ğaşyğyna bir adym jaqyndağandai boldy. Özin özge studenttermen de salystyrdy. Äluetti, şymyr denesi iesine tüsip, küş synassaq, ieşqaisysy mañyma kele almas iedi dep oilady. Biraq būlardyñ basy tolğan bilim, sondyqtan qyzben tez tüsinisip, ierkin söilese alady. Onyñ ieñsesin kötertpeitin osy bir oi. Biraq būlarda bar mi mende joq pa, olardyñ aqyly jetken närsege meniñ aqylym jetpei me dep özeuredi ol. İä, olar ömirdi kitaptan zerttegen, būl bolsa ünemi ömir taqsiretin tartumen keledi. Mūnyñ basy da bilimge toly, biraq onyñ biletini özge dünie. Osylardyñ qaisysy, mäselen, jelken kerip, rul basqaryp, vahtağa tūra alar iedi? Onyñ qauip-qaterge, ierlikke, joqşylyq pen ieñbekke toly ömiri köz aldynda ielestedi. Ömir mektebinen ötkende basynan keşkenderi iesine tüsti. İä, ol ömirden ūtylmapty. Künderdiñ küni būlar da sol ömirmen betpe-bet kezdesedi, mūnyñ körgenin būlar da köredi. Öte jaqsy. Būlar bir kezde Martinge köpten tanys dünieni bilemin dep jürgende, būl da ömirdiñ olar biletin iekinşi jağyn zertteidi.
Oklend pen Berklidiñ arasynda äli üi salmağan bos jatqan jer köp. Tramvai sol aramen kele jatqan. Martin İden mañdaişasynda «Higginbotamnyñ bölşek saudasy» degen tyraş jazuy bar, özine köz tanys, ieki etajdy üige qaşan jetemin dep keledi. Jetken kezde tramvaidan sekirip tüse qalyp, üidiñ mañdaişasyndağy jazuğa biraz qarap tūrdy. Oğan jazudyñ özinen göri özge jäitter jaqsy mälim. Jazudyñ ärbir ärpinen ūsaqşyldyq, menmenşildik, bişaralyk, sezilip tūrar iedi. Bernard Higginbotam Martinniñ jezdesi, Martin onyñ ar jaq-ber jağyn jaqsy biledi. İesikti öziniñ kiltimen aşyp kirdi de, baspaldaqpen iekinşi etajğa köterildi. Jezdesi osy üste tūrady, dükeni asta, degenmen şirigen ovoştyñ isi mūnda da sezilip tūr. Qarañğy auyz üide qarmalap jürip, tolyp jatqan jienderiniñ bireui qaldyryp ketken oiynşyq arbağa sürinip ketti de, iesikke baryp soğyldy. «Sarañ neme-ai,— dep oilady ol,— bipey-mipey qarañğyda közin şyğaryp almasyn dep, gaz jağyp ta qoimağan, soğan ieki tsent aqşasyn qimaidy».
Sipalap jürip, iesiktiñ tūtqasyn äreñ tauyp, üige kirse, jaryq bölmede apasy men Bernard Higginbotam otyr ieken. Apasy ieriniñ şalbaryn jamap, jezdesi ieki aiağyn syidityp, stulge salyp qoiyp, gazet oqyp otyr, aiağynda jamau-jamau ieski kiız kebisi. Martin bölmege kirip kelgen sätte jezdesi zymiiän közderimen qadala qarady. Martin İden Bernardtan iştei jiırkenetūğyn. Apasyna osynyñ qai qylyğy ūnady ieken dep oilaityn. Ony sūr jylandai körip, körgen jerde ökşesimen iezip ketkisi keluşi iedi. Biraq «jaraidy, tūmsyğyñdy bir būzarmyn»,— dep özin-özi jūbatyp jüre beretin-di. Mine, käzir de ol Martindi oqty közderimen atyp barady.
— Nemene, ne bop qaldy?—dedi Martin.
— Osy iesikti ötken jūmada ğana syrlattyq qoi,— dedi mister Higginbotam, onyñ üni jalynyşty iekenin, joq aşuly iekenin aiyru qiyn iedi,— būiauşylar odağy aqysyna äkesiniñ qūnyn sūraitynyn bilesiñ. İeptep jürmeisiñ be?
Martin jauap bereiin dep tūrdy da, paidasyz iekenin tüsinip, iesil sözin qor qylğysy kelmedi. Iştegi jiırkenişin basaiyn degendei qabyrğada iluli tūrğan hromolitografiiäğa qarap iedi. Qairan qaldy. Būryn oğan suret ärdaiym ūnauşy iedi, käzir birinşi ret körgendei bolyp tūr. Mynau las laşyqtyñ işindegi özge dünie syqyldy būl da arzan qol, üşinşi sort närse-di. Kenet köz aldyna jaña ğana özi bolğan üi keldi, äueli onyñ qabyrğasyndağy suretteri, onan keiin qoştasarda jyly jüzben jymiyp, qolyn qysqan qyzdyñ özi ielestedi. Jigit qaida tūrğanyn, bū düniede Bernard Higginbotam degen bireudiñ bar-joğyn da ūmytty. Biraq sol djentlmen:
— Nemene-äi, jynyñdy körip tūrsyñ ba?—degen kezde baryp, iesi kirdi.
Martin iesin jiyp, jezdesiniñ oqtai atqan kişkene tespir közderin körgende kündiz dükeninde kelimdi-ketimdi kisilerine zat ūsynyp jatqanda tap sol közderiniñ qandai bolatyny iesine tüsip ketti. Jylt-jylt ietip jyltyrap, jädigöilenip, jalbarynyp, jağynyp, qūldyq ūryp, qūdai atyp qalmauşy ma iedi.
— İä, dedi Martin,— ieles körgenim ras. Jaily jatyp, jaqsy tūryñyz! Jaily jatyp, jaqsy tūr, Gertruda!
Ol bölmesine qarai ketip bara jatqanda tozañ-tozañ kilemniñ qyrtysyna tağy da sürinip, qūlap qala jazdady.
— İesikti qatty jabuşy bolma,— dedi mister Higginbotam qytymyrlanyp.
Martinniñ qany qainap-aq ketip iedi, biraq özin-özi toqtatty, iesikti aqyryn japty.
Mister Higginbotamnyñ qūdaiy berdi de qaldy, ol äieline qarap, masairap:
— Mac,— dedi sybyrlap,— keresin işip keledi dep iedim ğoi sağan! Aitqanym keldi me?!
Jūbaiy jüni jyğylyp, basyn izedi.
— Közi jainañqyrap ketipti,— dedi ol,— jağasyn da joğaltqan ğoi, keterde bar iedi. Biraq sonşama köp işpegen sekildi.
— Aiağynan äreñ basyp tūr,— dedi ieri özinikin dūrystap,— baiqadym ğoi. Sürinip-qabynyp äreñ jür, auyz üide älginde ğana qūlai jazdağanyn iestigen joq pa iediñ?
— Ras, Alisanyñ arbasyna sürinip qaldy, qarañğyda körmegen ğoi. Bağanadan jaryla jazdap otyrğan mister Higginbotam dürse qūia berdi. Ūzaqty kün äldekimniñ aldynda bügejektep, äbden boitasa bolyp, keş qaşan bolar ieken, üi-jandaryma ie bolyp, özime-özim qaşan keler iekenmin dep asyğyp kütken iedi ol.
— Seniñ abzal inişegiñ mas dedim ğoi men sağan!
Ol ärbir sözin tasqa basqandai naqpadaqtap, qatulanyp, zärlenip aitty. Äieli kürsinip, kümiljip qaldy. Būl bir tolyq deneli, borpas, kiımin ünemi salaq kietin, ieriniñ qisyq, şodyr minezine äreñ tözip jürgen, äbden qajyğan äiel iedi.
— Būl tūqym quğan nağyz bäle, älgi äkesi de osyndai maskünem iemes pe iedi?—dedi ol sözin prokurorşa saptap,— būl da şarbaq tübinde öledi. Aitpady deme!
Äieli basyn bir şūlğyp, tağy bir kürsinip, üñilip, isin tige berdi. İekeui de Martin araq işip, üige mas bop keldi dep ūiğardy. İekeui asqaq oi, äsem sezim degendi bilmeitin, kökiregi kereñ jandar ğoi, äitpese, Martinniñ közi nūrlanyp, jüzi jainap keluinen jas jigittiñ birinşi ret qyzğa ğaşyq bolğanyn añğarar iedi ğoi.
— Balalarğa körsetken önegeñe bolaiyn!—dep äieliniñ ündemei qalğanyna aşulanğan mister Higginbotam bir kezde aiğailap ketti. Kei-keide äieliniñ qasarysa bergenin de tileitin ädeti bar.— Büite beretin bolsa — atamnan aulaq ketsin! Tüsindiñ be? Maskünem malyğūndy künde körgen künäsiz bala da azğyndar bolar!— Mister Higginbotamnyñ gazetten oqyğan keibir sözderin qystyra qūiatyn ädeti iedi.— İä, azğyndar bolar. Basqa ne aitaiyn,— dedi ol tağy da mändimsip.
Äieli bäz-baiağy kürsinumen, basyn şaiqap, isin tigumen boldy. Mister Higginbotam tağy da gazetine şüiildi.
— Ötken aptanyñ päter aqysyn tölep pe iedi?—dedi ol bir kezde gazet arqyly alaia qarap.
Äieli basyn izedi.
— Äli aqşasy bar körinedi ğoi.
— Qaşan jüredi ieken özi?
— Aqşasyn tügeskesin jüretin şyğar,— dedi äieli.— Qolaily keme kezdeser me ieken dep, keşe San-Frantsiskoğa baryp kelgen. Aqşasy bar tūrğanda ol, ärine, kez kelgen kemege jaldana qoimas. Tym tañdağyş qoi özi.
— Jetispei jürgeni sol iedi! Palubanyñ sypyrğyşyna küi tañdağan ne sän!— Mister Higginbotam miyğynan küldi.— Tañdağyşyn qara öziniñ! Piştu!
— Ol osynda bir jelkeme qazina qoimasyn izdemekke alys saparğa şyğady ieken dep jürgen. Tegi, aqşasy jetse, sony kütpek bilem.
— Osynda ornalasam dese, men özime kölikşi ietip-aq alar iedim ony,— dedi ieri, biraq jany aşyğannan aityp otyrmağany sezilip tūr.— Tom ketip qaldy ğoi bizden.
Äieli ieleñ ietip, sūrauly keskinmen qarai qaldy.
— Bügin ol iesep aiyrysyp, şyğyp ketti jūmystan. Karruzersterge baratyn bolğan bilem. Jalaqysy köbirek körinedi. Meniñ şamam jeter iemes oğan.
— Mine, kördiñ be?—dedi äieli dauystap.— Istegen ieñbegine qarağanda, aqysyn az tölep jürsiñ dep iedim ğoi.
— İesiñde bolsyn, kempir,— dedi mister Higginbotam şamdanyp.— Men sağan ierkektiñ isine aralaspa dep myñ ret aittym ğoi. Qaita-qaita aita bermeimin, bildiñ be?
— Mağan bäribir,— dep äieli küñk ietti.— Biraq Tom tüzik adam iedi.
Baiynyñ betinen qabuyn qaraşy degendei Bernard äieline oqty közin qadap:
— Inişegiñ jalqau neme bolmasa, kölik aidauyna bolar iedi ğoi,— dedi.
— Päteri men tamağyna beresisin kidirtpei tölep keledi,— dedi äieli.— Ol äri meniñ inim, sağan tük boryşy joq, iendi bosqa nege bailanysa beresiñ. Men de adam iemespin be, öziñmen otasqanyma, mine, attai jeti jyl boldy.
— Aitpaqşy, tünde ūzaq otyryp, kitap oqityn bolsa, gazğa aqşa töleuge tiıs, osyny ieskerttiñ be?
Missis Higginbotam būl süraqqa jauap bergen joq. Aşuy basylyp, jigeri jasyp, şögip ketken jan ğoi. Bernardekets äbden masairady. Pysyn bastym dep oilady. Qapteserdiñ közindei jyltyñdağan közderinde kekti quanyş belgisi paida boldy. Äielin osylai juasytyp tastağan saiyn aiyzy qanyp qaluşy iedi onyñ. Rasyn aitsaq, būl onşa qiynğa tüsip te jürgen joq, iekeui jaña qosylğan kezde, jyl saiyn bala tauyp, bir jağynan, joldasy tityğyna jetip, jigeri qūm bolmai tūrğan şağynda būlai iemes iedi.
— İendeşe ierteñ ait,— dedi ol.— İä, ūmytpai tūryp iesiñe salyp qūiaiynşy. İertemen Merienge bireudi jūmsa, balalarğa köz bolsyn. Tom ketip qaldy, iendi meniñ özim tovar äkeluim kerek, sen meniñ ornyma dükende sauda jasarsyñ.
— İerteñ kir juaiyn dep iedim,— dedi äieli kümiljip.
— İerterek tūr olai bolsa... Sağat onsyz men oralmaspyn.
Ol keiistik bildirgen kisidei gazettiñ betin kenet audaryp jiberip, şūqşiyp oqi bastady.
Törtinşi tarau
Jezdesimen şekisip qalğannan keiin qūiqa tamyry şimirkengen Martin İden qarañğy auyz üidi qarmalap jürip, bölmesin äreñ tapty; būl — bir keruet, bir aspaly qūman, bir ğana stul siiätyn qobdişadai tar üişik-ti. Mister Higginbotam tym sarañ kisi ğoi, zaiyby jūmys istei alatyn bolğan soñ, üi kütuşi äiel jaldamağan. Onyñ üstine bir bölmeni iekeu ietse, päterge ieki kisi jiberuge bolatyny tağy bar. Martin Suinbern men Brauningtiñ kitaptaryn stul üstine qoiyp, penjagyn şeşip, keruetine otyra ketti. Prujina dene salmağyn auyrsynğandai, yñyrana kürsingendei boldy, mūny ol ielegen joq. Başmağyn şeşpekke ieñkeie bergende, qarsy aldyndağy aq qabyrğada töbeden ötken jañbyr suynyñ qarauytqan teñbil-teñbil dağyn baiqady da, soğan qadalyp qarai qaldy. Teñbilder bir sät qybyrlap, qimyldap, ieleske ainaldy. Başmağyn şeşu iesinen şyğyp ketken Martin qabyrğadan közin almai añyryp ūzaq otyrdy, bir kezde ierni qimyldap «Ruf!» dep sybyr ietti.
«Ruf!» Martin jai dybystyñ da jan terbeitinin bilmeuşi iedi. Myna dybys jüregine öte jyly tidi, ieljirep, qaita-qaita: «Ruf, Ruf» dei berdi. Qyz iesimi dualy tūmar tärizdi; auzyna tüsse, aq didary köz aldyna kelip, qabyrğağa altyn nūryn tüsiredi. Qabyrğağa ğana iemes — şeksiz älemge şaşyraidy, özi qyzdyñ jan düniesin izdep, şarq ūryp jürgen sonau altyn keñistikke taraidy. Iştegi bar asyly asau ağyndai syrtyna tebedi. Qyz oiyna tüsse, köñili tasyp, izgilikke qoly jetkendei, nūr üstine nūr jauğandai quanady, kökiregim arşylğan üstine osylai arşyla berse ieken degen igi ümit tuğyzady. Būl bir jañalyq. Martin būryn-soñdy mūndai äiel ūşyratqan iemes. Qaita basqa äielder ädepsiz, döreki haiuan qyp jiberetin. Sonda da köpşiligi-aq, jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, jaratsyn-jaratpasyn, äiteuir, bar jaqsysyn aiap qalmağanyn Martin tüsinbeuşi iedi. Özi turaly ol ieşqaşan da oilanğan adam iemes, kisiniñ jüreginde süiispenşilik sezimin ūiatatyn qasieti baryn bilmeitin de, köp äiel syrtynan nazar salyp jüretinin baiqamaityn. Äiel janaspasa, äieldi özi izdegen iemes, jaqsydan şarapat degendei biren-saran bikeşke alda-jylda şarapatym tidi dep oilağan da iemes. İä, küni büginge deiin äielge selqos qarağany ras, sol sebepti de olarğa men tiısken joqpyn, kirli qoldarymen jabysyp aiyrylmağan özderi dep ūiğardy. Joq, būl äielder jöninde de, özi turaly da ädil aitylğan pikir iemes. Biraq solai iekenin ol tüsinbedi, bälkim, özi jaily oilanyp ädettenbegendikten bolar, qaitken künde de käzir soraqy körinip otyrğan keibir jaittar iesine tüskende, uialğannan jerge kirip kete jazdady.
Bir kezde ornynan tūryp, aspaly qūmannyñ üstindegi şybyn qonyp, qojyrqailağan ainağa qarady. Aina betin sülgimen sürtip, özine-özi biraz qarandy. Būl ömirinde birinşi qaranuy-dy. Jiti de köregen közderi basqa dünieniñ aluan qily qūbylysyna auyp ketip, özine äli tüspegen ğoi. Ainadan jasy jiyrmağa jaña kelgen jas jigittiñ jüzin kördi, sūlu ma, joq pa — aita almaidy, öitkeni sūlulyqtyñ parqyn äli bilmeidi. Jazyq mañdaiynyñ üstinde qauqiğan sary būira şaşyna közi tüsti. Būirasyn äielder öte ūnatuşy iedi de, sylap-sipap bäiek boluşy iedi. Biraq qyz üşin onyñ mañyzy joq iekenin bilip, kidirmedi, qūddy közben būrandalap, ar jağynda ne jatqanyn körgisi kelgendei öte-möte mañdaiyna şūqşidy. Osy meniñ miym qandai ieken?—dep oilady.— Būl midyñ ne qyzyğyn körem? Ne marhabat tabam onan? Qyzğa qolymdy jetkize alar ma degen beimaza saual köbeidi.
Martinniñ közderi kün säulesi tüsken kök teñizdiñ aidynyndai kögildir iedi. Meniñ de közimnen janym körinip tūra ma ieken, qyzğa ūnar ma ieken degen oi keldi. Ol bögde bireudiñ, tipti qyzdyñ közimen qaramaqqa tyrysty, mūnan ieşteme şyqpady, biraq. Ädette, ol ietene tanys adamdarynyñ oiyndağysyn tez seze qoiuşy iedi. Al qyz ömirinen mülde beihabar. Qyz keremet qūpiiä syr, onyñ oiyndağysyn bile qoiu qiyn. İä, köz demekşi, mynau jauyz, zūlym adamnyñ közi iemes, adal adamnyñ közi tärizdi dep tüidi, betine qarady, qoñyrqailau ieken, tañ qaldy, mūndai qaramyn dep būryn oilamağan iedi. Jeñin şyntağynan joğaryraq türip, bet ajaryn qarymen salystyryp qarady. Joq, aq ieken, qoldaryn da kün qağypty. Qolyn köterip, kün timegen jerine qarasa — appaq. Myna totyqqan betim de, künge küigeni bolmasa, bir kezde osyndai aq bolğan ğoi dep küldi; denesiniñ kün timegen jerindei täni appaq äiel de az iekeni iesine kelgen joq.
Kei-keide aşu jeñip, uyljyğan sezgiş ierinderin qatty jymqyryp, şamyrqanğanda dünieden tärk, qatal, yzğarly siiäqty körinetini bar demeseñiz, jalpy auyz bitimi oimaqtai ädemi, jauyngerge de, ğaşyq jarğa da laiyqty iedi. Onyñ ierni dünie rahatynan när aluğa da, kerek bolsa, qaiysyp ünsiz qahar töguge de äzir. İegi men zildei jaq süiekteri aibaryn añğartqandai, qairaty sezimin bilep, aqylğa jeñdirip tūrğandai iedi, sondyqtan ol sūlulyqtyñ tazasy men sezimniñ möldirin ğana qalaidy. Al marjandai tizilgen appaq tisterine dantistiñ qoly tigen iemes. Ony körip tisterim appaq, bep-berik, tep-tegis ieken dedi, biraq keibir kisiler kün saiyn tisin tazartady deuşi iedi degen kömeski oi kelip, öz-özinen uialdy. Būl auzy taza ardaqtylardyñ ädeti, qyzben sūbhattasatyn syrbazdardyñ salty ğoi. Qyzdyñ özi de tisin kün saiyn tazartatyn şyğar. Martin ömirinde tisin tazartyp körmegenin bilse — qyz ne der iedi. Küni ierteñ ürjaña şetka satyp alyp, tis tazartyp ädettenui jön. Qyz köñilin qūr ierligimen audaryp alam deui dūrys bolmas. Ol mūnan bylai kütinip jüruge ūiğardy; ädette, qatyrğy jağa kigende moinyna būğau salğandai köretin ädetin qoiyp, iendi tis tazartudan bastap, moiynğa jağa saluğa deiin zor özgeris jasauğa bel bailady.
Martin qolyn köterip, alaqanynyñ küsin tyrnady, terisine kir-qolañ äbden siñip ketken, şetkamen ysqylasa da keter iemes. Şirkin, qyzdyñ alaqany qandai! İeske aludyñ özi bir ğanibet. Rauşan güldiñ jelegindei jūp-jūmsaq; qardyñ qylauyndai salqyn da jeñil. Äieldiñ qoly mūnşama biiäzy, näzik bolady dep kim oilağan. Şirkin-ai, qolyn qysyp, aialasa, sipasa qaiter iedi dep oilağanda öz-özinen uialyp, qyzaryp ketti. Būl jaman oiy qyzdyñ ruhani düniesin qor ietetin tym öjet qylyq dep bildi. Qyz düniiäui närseniñ bärinen aulaq, asqar biıkti meken ietken ruh, denesiz quat. Degenmen, onyñ mamyqtai alaqany iesinen ketpedi. Jigit fabrikada isteitin nemese üi jūmysynan yğyr bolğan beinetqor äielderdiñ köntaqa qoldaryna közi üirengen ğoi, älbette, mūnyñ sebebin de jaqsy biledi. Qyzdyñ qoly... näzik, jümsaq bolatyn, sebebi, ol qoldap, ieşuaqytta ieñbek ietip körmegen jan. Ömir süru üşin tirnektep, ieñbek ietpeitin adamdar iesine tüskende qyzben iekeuiniñ arasyndağy aiyrmaşylyq jer men köktei körindi. Köz aldynda ieñbek degendi bilmeitin aq süiek alpauyttar ielestedi. Qabyrğadağy qara daqtyñ betine olardyñ beinesi tüsti, bäri de qoldan qūiğan täkabbar, pañ müsinşe ispetti. Martin ies bilgeli tynym körmei tyrbanumen keledi; bükil üi semiasy kün körisin ieñbek ietumen tabatyn. Tipti, Gertrudany alaiyq. Onyñ ünemi kir juudan sarsyq tüsip, dürdiıp ketken qoldary pisken iettei qyp-qyzyl. Nemese iekinşi apasy Meriendi alyñyz. Ol konserv zavodynda isteidi. "Merienniñ kişkene sūlu qoldary pomidor turaityn pyşaqtan qyzylşaqa jara. Ol azdai, ötken qys qatyrğy fabrikasynda istep jürgende ieki sausağyn buynynan maşina jūlyp äketti. Şeşesiniñ tabyt betine aiqastyryp salğan qojyr-qojyr qoldary iesine tüsti. Äkesi şe, ol da öle-ölgenşe jūmys isteumen ketken, alaqanynyñ küsi bir ieli iedi. Al Ruftiñ qoldary bolsa süiriktei näp-näzik, şeşesi men ağalarynyñ qoldary da sondai. Būl tañ qalarlyq jait, öitkeni osynyñ özinen-aq, kasta belgisi, olar men öziniñ arasyndağy zor aiyrmaşylyq aiqyn körinip tūr.
Martin qynjylyp küldi, qaitadan keruetine otyryp, başmağyn şeşti. İä, ol aqylynan adasypty — äieldiñ körkin, maqtadai jūmsaq, näzik qoldaryn körip, mas bolypty. Kenet köz aldyna tağy bir ieles keldi. Ol tünde Londonnyñ İst-endisindegi qapastai qarañğy qañyraiğan ülken üidiñ qasynda tūr, janynda Mardji degen on bes jasar jūmysşy qyz bar. Keşki oiyn tarağannan keiin qyzdy üiine şyğaryp salyp tūrğan beti. Qyz bala mynau siyr qora sekildi zäulim las üide tūrady. Qoştasarda Martin qolyn sozdy. Qyz oğan iernin tosty, biraq Martinniñ süiiskisi kelgen joq. Äldenege jüregi daualamady. Sonan keiin qyz qaltyrap, qolyn qysty. Alaqanynyñ küsin sezip qalğan Martinniñ jüregi ieljirep qūia berdi. Jas qyzdyñ jalynyşty aş közin, äli buyny bekimegen baldyrğan, älsiz denesin kördi, kemeline kelmese de ūianğan, batyly barmasa da talpynğan äieldiñ qomağai nietin sezdi. Aiap ketti de bauyryna basyp, ierninen süidi. Sol sätte qyzdyñ quana qyms ietkenin, mysyqşa tyrmysyp, jabysa tüskenin baiqady. Bişara bälekei äiel! Martin äldeqaşan ötip ketken ömiriniñ osy bir suretin tağy körgen kezde qyzdyñ qybyr ietip bauyryna kirip, öziniñ jüregi ieljirep, aiağan sonau bir minutindegidei bükil denesi tağy da titirkenip ketti. Būl sūrğylt, sūrqai suret iedi: sol küni aspan da sūrğylt, köşege tösegen las plita-tasqa sirkiregen jañbyr da sūrğylt bolatyn. Kenet köz aldyndağy qabyrğağa jarq ietip tüsken bir nūr säule būğan deiingi körinistiñ bärin jauyp ketti, ai jüzin jibektei ülbiregen altyn şaşy kömkergen iekinşi qyzdyñ aq didary sonau aspandağy qol jetpes jūldyzdai jylystap, tağy da jarqyrady.
Martin stulden Suinbern men Brauningtiñ tomdaryn alyp süidi. Meni üiine şaqyrdy ğoi dep oilady. Sonan keiin ainağa tağy bir qarap, qoşemetti ünmen:
— Martin İden, ierteñ ieñ aldymen bitiretin jūmysyñ — oqu üiine baryp, ädeptilik turaly birdeme oquyñ kerek. Tüsindiñ be?—dedi.
Söitti de şam söndirip, denesiniñ bar salmağymen prujinany şyqyr ietkizip, tösegine jata ketti.
— İeñ äueli, Martin sen söz arasynda şaitan alğyr dei beruiñdi tyi. İestidiñ be, ieski dosym! Mūny jadyña jaqsylap toqyp al!
Osy sözdi aityp, ol ūiyqtap ketti. Ūiqyda körgen tüsteri naşa tartqan adamnyñ qiiälyndai batyl da, ädetten özge sūlu da iedi.
Besinşi tarau
Kelesi küni tañerteñ ūiqysynan ūianyp, mūrnyna aşy sabyn, qolañsy kir iısi kelgende, tünde körgen ädemi tüsteri ğaiyp boldy. Qūlağyna auyr tūrmystyñ qañğyr-küñgiri keldi. Bölmesinen şyğa bergende apasynyñ şaptyqqan dauysy men şapalaqtyñ şart ietkeni iestildi, sirä, apasy aşuyn basaiyn dep balasynyñ bireuin salyp qalğan bolu kerek. Şar ietken balanyñ dauysy qūlağyna türpidei tidi. Būl üideginiñ bäri tipti, dem alatyn auasyna deiin jeksūryn da. Ruf üiiniñ tynyştyğy men garmoniiäsyna müldem janaspaidy-au! Ondağynyñ bäri ruhani marhabat düniesi bolsa, mūndağynyñ bäri materiiälyq, döreki materiiälyq tirşilik.
— Beri kel, Alfred!—dedi ol jylağan balağa qaltasynan aqşa izdep jatyp. Martin iştar adam iemes iedi. Jienine jiyrma bes tsenttik maida ūstatty da, qolyna alyp, jūbatty.
— Al iendi şauyp baryp, mynağan öziñe nauat satyp äkel, analarğa da berersiñ, bildiñ be? Biraq, nauattyñ tez ierimeitinin al.
Apasy kespekten basyn köterdi.
— On tsent te jetetin iedi ğoi,— dedi ol,— biraq sen aqşanyñ qadirin bilemisiñ. Bala ies bile me, köp jep, küpti bolmasa ne qylsyn.
— Oqasy joq, aqşam dalağa ketpeidi,— dedi oğan Martin köñildi ünmen.— Qaiyrly tañ, apa, qolyñ bos iemes ieken betiñnen süieiin dep iedim.
Martin apasyn aiap ketti; baiğūs, qaiyrymdy, aq jürek, adal jan iedi dep oilady. Özinşe onyñ inisin jaqsy köretini ras, Martinniñ işi sezedi de. Biraq jyldar ötken saiyn būrynğy qalpy özgerip, qazymyr, aşuşañ bolyp ketui ras. Ony mūndai halge jetkizgen auyr beinet, köp semia, küieuiniñ qyñyr minezi. Martinge şirigen ovoştyñ, kirdiñ, köp qoldan ötken baqyr aqşanyñ iısi apasyna siñip ketkendei körindi.
— Bar, tamağyñdy işseişi,— dedi Gertruda inisine işi jaqsy körip tūrsa da syrttai qatalsynyp; dünie kezip ketken ağa-inileriniñ işindegi ieñ jaqsy köretini de osy Martin-di.
— Jaraidy, beri kel, mañdaiyñnan iıskeiin,— dedi apasy äldeqalai yqylasy tüsip.
Ol sabynnyñ köbigin äueli bir qolynan, sonan keiin iekinşi qolynan siyryp tüsirdi. Martin apasynyñ auyr denesine qol artyp, terşigen dymqyl ierninen öpti. Gertruda közine jas aldy. Būl jüregi jibigennen de iemes, ünemi auyr mehnat şegip, qaljyrağandyğynan da bolar. Gertruda iterip jibergenimen, Martin onyñ köz jasyn irkip alğanyn körip qaldy.
— Tamağyñ peş işinde tūr,— dedi apasy dädbirlep,— Djim da tūrğan şyğar. Bügin men de kir juğaly tañsäriden tūrdym. Bar, tamağyñdy tez işip, üiden şyq; bügin kün auyr. Tom bizden ketip qalğan, iendi bügin Bernardtyñ özine kölik aidauğa tura keledi.
Köñili būzylyp ketti Martinniñ, as üige bardy. Apasynyñ qyzarğan beti, alqam-salqam siqy köz aldynda äli tūr. Qoly tise meni küter iedi dep oilady Martin. Biraq jūmystan diñkesi qūryp bitken ğoi. Haiuan Bernard Higginbotam, osynşama azapqa salyp qoiğanyn qaraşy. Bir jağynan, apasynyñ süiisuinde ieşqandai jarastyq bolmauy da iesinen ketpeidi. Biraq bügingi süiisuinde bir özgeşelik bar. Gertruda tek kemege şyğaryp salğanda nemese saparynan qaitqanda ğana süiüşi iedi. Būl joly süiiskende auzyna sabynnyñ dämi keldi, äri ierniniñ būrynğydai iemes, boljyrap ketkenin baiqady. Ädette süiiskende ierin degen tez bürip äketpeuşi me iedi. Al mynau äbden qaljyrağan, süiisudiñ ne iekenin de ūmytqan äieldiñ ädetin istedi. Apasynyñ qyz kezi iesine tüsti, jas şağynda kündizgi auyr jūmysynan qoly bosasymen oiynğa baryp, tüni boiy bi bilep, tañerteñ tura kir juatyn jerine jūmysyna bara beretin. Köñili tağy da Rufke audy. Özi siiäqty ierni de uyljyp tūrğan şyğar dep oilady ol. Köz tastağany, qol alysqany syqyldy süiiskende de şyn yqylasymen qūşyrlanyp süiise me ieken? Qiiälynda qyz ierni öziniñ iernine tigendei basy ainaldy. Aspanda, rauşan güldiñ jelekteri arasynda, hoş iıske ieltip, qalyqtap jürgendei kördi.
Ac üide iekinşi päterşi jalğyz özi su qarañğy adamşa äldeqaida qarağan qalpy sūly botqasyn soğyp otyr. Ol slesar mamandyğyna jaña üirenip jürgen jas jigit, jibi bos, jigersizdiginiñ üstine aqyly azdau boluynan tirşilik üşin küreste jeñip şyğady dep aitu qiyn.
— Tamağyñdy nege jemeisiñ?—dedi ol şala pisken suyq botqasyna selqos qarap otyrğan Martinge.— Nemene, keşe tağy araq işip qoiyp pa iediñ?
Martip basyn şaiqady. Ol ainalasyndağy süreñsiz bişaralyqty körip, köñili jüdep otyrğan. Ruf Morz būrynğysynan da alystap ketkendei körindi oğan.
— Men keşe mas bop qalyppyn,— dedi Djim küigelektenip, qaltyrai külip,— ölgenşe işippiz! Eh qyz da qyz-aq ieken! Üige Bill äkep tastady.
Martin tyñdap otyrmyn degendei basyn izedi. Äñgimelesken adamyna, kim bolsa da osylai iltifat körsetetin ädeti iedi. Ydysyna suyp ketken jylymşy kofe qūiyp aldy.
— Bügin «Lotosqa» bi bileuge barasyñ ba?—dedi Djim tağy da.— Syra bolady. Temeskaldyñ süregi kelse, töbeles te bolmai qalmas. Meili, bäribir qyzymdy iertip baram. Fu!.. Auzymnyñ dämi ketip qalğany-ai. Bū ne päle!
Ol betin tyrjityp, bir jūtym kofemen auzyn şaiqady.
— Djuliiäny biluşi me ieñ?
Martin basyn şaiqady.
— Käzir ol menimen köñil jaratysyp jür,— dedi Djim.— Qyz iemes, kämpit! Sağan tanystyrar iem, basyn ainaldyryp alasyñ ğoi dep qorqam. Qūdai aqyna, sağan osy qyzdardyñ nege üiirile ketetinin bilmeimin. Kez kelgen qyzdy jigitinen op-oñai aiyryp alyp ketesiñ, keide yzam keledi.
— Sağan äli sodyrym tigen joq qoi,— dedi Martin selqos.
— Meggidi ūmyttyñ ba?
— Ol iekeumizdiñ aramyzda ieşteme bolğan joq. Tüneugiden qaityp, bilegenim de joq onymen.
— Sen bir bilep, birer köz tastağan iediñ,— silesi qatty ğoi silesi qatqyrdyñ. Seniñ oiyñda tük joq! Biraq sonan keiin qyz mağan qaramai ketti. Meni körse seni sūraityn boldy. İeger köñiliñ qalasa, kezdesuge ket äri iemes iedi.
— Men qalağan joqpyn ğoi.
— Oi, äiteuir menen bezip ketkesin — bäribir-dağy,— dep Djim Martinge qyzyğa qarady.— Seniñ osy ne siqyryñ bar, Mart, ä?
— Qyzğa köbasa nazar salmaimyn. Bar önerim osy.
— Oi, qu-ai, sen qyzyqtyru üşin ädeii ielemegensip jüredi iekensiñ ğoi, solai ma?— dep Djim qazbalap qoimady.
Martin biraz oilanyp otyrdy.
— Mümkin, ondai ädistiñ de boluy. Biraq, meniñ äielge qūlqym joğy şyn. Sen de bir qyzdarğa qyryn qarap, bäldenip körseişi. Soñyña iere ketpes pe ieken.
— Qoi qūrsyn! Qap, keşe seniñ Railide bolmağanyñ-ai,— dedi Djim ieşbir logikasyz, ieşqandai bailanyssyz,— sonda Batys Oklendtiñ bir sūluşa jigiti boldy, laqap iesimi İegeuqūiryq desedi. Pätşağardyñ töbeleske şapşañy-ai! Bizdiñ jigitterdiñ ieşqaisysy tötep bere alğan joq. Seniñ bolmağanyña bärimiz de ökindik! Keşe qaida jürdiñ sandalyp?
— Oklendte boldym.
— Teatrğa bardyñ ba?
Martin tarelkasyn ysyryp jiberip, ornynan tūryp, iesikke qarai jürdi.
— Sonymen, bi bileuge kelesiñ be?—dedi Djim artynan dauystap.
— Joq, bara almaspyn, sirä,— dedi Martin.
Ol baspaldaqtan jügire tüsip, dalağa şyqty, taza aua jūtqysy keldi. Mynau üidiñ tymyrsyğynan tūnşyğa jazdap otyrğanda, bir jağynan Djim aşuyna tigen iedi. Bir kezde äbden yzasy kelip, Djimniñ tūmsyğyn tarelkesindegi botqağa batyrmaq ta bolğan. Djim äldeneni myjyğan saiyn Ruf alystai tüskendei. Myna mal syqyldy mälğūndardyñ arasynda jürgende, tegi, qyzben terezesi teñeler me dep oilady. Aldynda tūrğan mindeti auyr iekenin sezip, bolaşaqtan küder üzgendei de boldy, toryqty, özi tärizdi jümysşy tabynan şyqqan adamnyñ sorly iekenin tüsindi. Töñiregindeginiñ bäri — apasy, onyñ üii, semiasy, slesar Djim, qysqasy, bala jasynan ietene üirenisip ketken tūrmys-tirşiligi äbilettei ieñsesin bağyp, kötertpeitin siiäqty. Ömirden beiili mülde qaitqandai sezindi. Būğan deiin barğa mäzir bolyp jüre bergen ğoi. Jaqsy-jamandy, tek kitap oqyğanda bolmasa, añğarmağan. Kitaptyñ aty kitap, ol dünie qyzyğynyñ ğajaiyp iertegisi ğana. Al bügin tañğajaiyp dünieniñ şyndyğyna közi jetti. Sonyñ naqty körinisi ispetti Ruf syndy tolyqsyğan sūlu güldi közimen kördi. İendi mūnan bylai ğaşyqtyq otyna küiip, qūsa bolmaq, ümit şirkin aldandyryp, azap otyna sala bermek.
Martin: Nerklidegi jäne Oklendtegi ieki köpşilik kitaphananyñ qaisysyna barsam ieken dep biraz oilanyp tūryp — aqyry Oklendke barmaq boldy, öitkeni, Ruf sonda tūrady. Kim bilgen! Qyzdyñ bir barsa baratyn jeri — oqu üii, mümkin, kezdesip qalar. Ol oqu üiiniñ qai bölimi qaida iekenin bilmeitin-di, ūzynnan-ūzaq, qaz-qatar sansyz kitap tizilgen, astyly-üstili sörelerdiñ arasynda adasyp biraz jürdi. Onyñ syñaiyn baiqağan, türi frantsuz äielderine ūsağan bir näzik qyz: anyqtama beretin kitaphana joğaryda dep jön siltedi. Ol stol basynda otyrğan kisiden bai-jaidy sūrap bilmesten, betimen jüre bergen, söitse filosofiiä bölimine kirip ketipti. Filosofiiä kitaptary degendi būryn da iestitūğyn. Biraq būl ğylym jaiynda osynşama köp jazyluynan habary joq-ty. Qalyñ-qalyñ tomdar toly biık-biık şkaftar iesin ketirdi, tamaşa tañsyq ta körindi. Mūnda miğa azyq tabylatyn türi bar. Matematika böliminde trigonometriiä turaly kitaptardy tauyp alyp, özine mağynasyz köringen tsifrlar men syzyqtarğa biraz üñildi. Kitap ağylşyn tilinde jazylsa da, mazmūnyn ūqqan joq. Būl bir özindik, ierekşe til tärizdi. Osy tildi Norman men Artur biledi, iekeuiniñ özara osy tilde söileskenin iestigen. İekeui de Ruftiñ ağalary. Sonymen filosofiiä böliminen keterde Martindi ümitsizdik jeñip, kitaptar jan-jağynan topyrlap, tapap ketetindei köringen. Adam balasynyñ bilimi ūşan-teñiz dep būryn oilamağan ğoi. Osynyñ bärin meñgere alamyn ba degen küdik tudy. Biraq meñgergen adamdardyñ bolğanyn, tipti köp bolğanyn köñiline medeu ietip, jä özgeniñ öresi jetken düniege meniñ de örem jetedi dep tüidi. Osy nietin oryndamaqqa sert ietti.
Aqyl-parasattyñ asyl qazynasyn aralap, adasyp jürip, ol birese toryğady, birese şattanady. Jalpy bölimde Norridiñ «Qysqaşa kursy» közine tüsti. Zor iltifatpen betin aşyp qarady. Ūnatty. Avtory özi syqyldy teñizşi ieken. Boudiçtiñ «Navigatsiiä anyqtamasy», Lekki men Marşaldyñ şyğarmalary da tabyldy. Mine, būl tamaşa dünie! İendi ol navigatsiiä önerine jetiledi. Araq işuden tyiylyp, iske myqtap kirisedi, kapitan bolyp alady. Osy bir sätte Ruf janyna jaqyn kelgendei körindi. Kapitan bolyp alsa, qyz qalasa — qosyluy ğajap iemes. Qalamasa — amal neşik, äiteuir oqyp, adam qataryna qosylyp ketedi-dağy. Biraq mūnan bylai araq işpeui kerek. Bir kezde keme qamsyzdandyruşy men kemeniñ iesi iesine tüsti, būlardyñ, iekeui de kapitanğa qoja, kapitanmen ieşuaqytta jūldyzy jaraspaityn adamdar. İekeuiniñ qaisysy bolsa da kapitandy qūrtaiyn dese, qūrtyp jibere alady. Bölmeni ainala şolyp, myñ tom kitapqa közi sürindi. Joq, teñizdi jiyp qoiu kerek. Myna samsağan sansyz kitapta keremet küş jatyr, ieger ūly iske şyn täuekel ietse, sol isin qūrlyqta iske asyruy jön! Onyñ üstine kapitandarğa teñiz saparyna äielin ala şyğuğa rūqsat joq.
Säske tüs, uaqyt ötip barady. Martin as işudi ūmytyp, sypaiygerşilik salty turaly kitap izdep, är kitaptyñ atyn qaraumen äli jür. Onyñ aqylyna mansaby turaly oimen jarysyp, bolymsyz ūsaq närseler de orala beredi. İeger jas ledi qoştasarda kelip tūryñyz dese, neşe künnen keiin barğan jön? Biraq būl saualyna izdegen kitabynan jauap tapqan joq. Sypaiygerşilik dästüri turaly ūzyn-süre ierejeden basy qatyp, tipti degdarlar arasynda vizit kartoçkasyn alysu degenniñ de ne iekenin, jön-josyğyn bile almady, aqyry bärinen beiili qaityp, jabyrqady. Izdegenin taba almasa da, sypaiygerşiliktiñ büge-şigeiin jaqsy bilu üşin ony oryndau üşin asa köp uaqyt kerektigin, qatte bükil ömirin osyğan sarp ietuge tiıs iekenin tüsindi.
— Qalai, taptyñyz ba keregiñizdi,— dedi bağanağy şyğa beriste stol basynda otyrğan kisi.
— İä, ser, kitaphanañyz öte bai, bek jaqsy ieken,— dedi Martin.
Kitaphanaşy basyn izedi.
— Jiı kelip tūryñyz. Öziñiz teñizşi iemessiz be?
— İä, ser. Qolym tise, tağy da kelip tūrarmyn.
«Meniñ teñizşi iekenimdi būl qaidan biledi?» dep oilady ol baspaldaqtan tüsip kele jatqanda.
Köşege şyqqanda teñselmei, yrğañdamai tura jüruge tyrysty. Oilanbai kele jatqanda būl serti iesinde iedi, keiin bärin ūmytyp, öziniñ ädetti jürisine tüsip ketti.
Altynşy tarau
Martin aştyq azabyn şekken adamdai saryldy, sarğaidy. Bükil ömirin tūtqyr, näzik qoldarymen ikemdep äketken sonau bikeşti tağy bir köruge ynta-zar. Baruğa bata almaidy. Tym ierte baryp qalyp, ädep degen kekşil kerbezdiñ kärine ūşyraimyn ba dep jüreksinedi. Ol köp uaqytyn Oklend pen Berkli kitaphanalarynda ötkizdi. Öz iesimine, Gertruda men Merienniñ, tipti syrağa jaqsylap bir toidyrğannan keiin Djimniñ atyna da kitap alyp tūratyn bolğan. Tört abonementke tügel kitap ala bastağannan beri onyñ aiadai bölmesinde gaz tüni boiy mazdaidy, būl üşin mister Higginbotam jetisine ielu tsent artyq aqşa töletetin boldy.
Kitap köñil jeligin basu ornyna, qozdyra tüskendei. Onyñ ärbir joly bilim bağyp syğalaityn sañlau siiäqty, betine üñilgen saiyn qūmary arta berdi. Biraq qaisysynan bastaryn bile almaidy, ärine, äzirliginiñ joqtyğy da bir bögeuil. Ol qolyna kitap alğan ärbir adam biluge tiısti qarapaiym närselerden habarsyz. İerekşe süisinip oqityn poeziiäğa da jetik iemes. Suinbernniñ Ruf bergen tomyn aiaqtağannan keiin «Doloresti» de oqyp şyqqan, jaqsy tüsingen. Bälki, Ruf būl şyğarmany tüsine qoimas, dep oilady ol. Biiäzy, būiğyn ösken adam onyñ baiybyna bara alar ma? Qolyna Kiplingtiñ öleñderi tigende sazdy üni, näzik yrğağy, söz mäneri ieliktirip äketken. Kiplingtiñ barlyq öleñderinen baiqağan tañ qalarlyq tamaşasy — ömirge qūştarlyğy, psihologiiänyñ näziktigi. «Psihologiiä» Martin İdenniñ söz qoryndağy jañalyq. Ol bir sözdik tauyp alğan, soğan şyğyndanamyn dep, qūrlyqta az kün sairan qūruğa saqtağan aqşasynan aiyryldy, päter aqy töleudiñ bir merzimin ötkizip alyp, mister Higginbotamnyñ qarğysyna da qaldy.
Kündiz ol Ruf üiin mañailamaidy, tünde ūrylarşa töñiregin toruyldap, jarqyrağan terezelerine, üidiñ qabyrğasyna qyzyğa qarar iedi. Ağalarymen köşede talai kezdesip qala jazdağan, birde mister Morzdyñ soñyna ierip jürip, köşe-köşeniñ būrylysyndağy panar jaryğymen qandai adam ieken dep, bet älpetin zerttedi, qūrmetti djentlmen oida joqta ölim haupine ūşyrap, ajaldan araşalauğa syltau bolsa igi dep tilegen de. Bir küni iekinşi etajdyñ terezesinen Ruftiñ özin, tek basyn, iyğy men bilekterin ğana kördi, qimylyna qarap, taranyp tūrsyñ-au dep ūiğardy. Qyz bir körinip, jylt ietken de joq bolğan, sonda jas jüregi taidai tulap, şarap jūtqan adamdai qyzynyp qalğan iedi. Qyz, ras, terezeniñ perdesin lyp ietkizip tüsire qoidy; bölmesin bir körgen Martin ketken joq, qarsy trotuardağy ağaştardy panalap, üsti-üstine papiros tartyp, sarylyp tūra berdi. Tağy birde ol bankiden şyğyp kele jatqan qyzdyñ şeşesin kördi. Apyrai, aramyz tym alys-au dep oilady ol. Öitkeni, Rufter aqşasyn bankide ūstaityn bailar ğoi! Özi bolsa tudy-bitti banki degenniñ tabaldyryğynan attap körgen jan iemes, būl siiäqty biık mekemege tek şirengen bai nemese ämiri küşti adamdar ğana bas sūğady dep biletin.
Onyñ tūrmysy da astan-kesten özgerdi. Jūmyrtqadan aq, sauysqannan saq Ruftiñ tazalyğyna ierkinen tys ieliktep, boi-basyn küte bastady. Älbette, qyzben bir auamen dem alamyn dese, äueli özi taza bolmaq kerek. İendi tis tazartu, as üidegi qyl şetkamen alaqan ysqylau ädetine ainaldy; bir küni magazinniñ terezesinen tyrnaq tazartatyn şetka körip, onyñ ne zat iekenin bile qoiğan. Satuşy da Martinniñ aiudai tyrnağyna bir qarap, şetkany qolyna ūstata qoidy. Sonymen tualet qūralyna tağy bir dünie qosylğan. Kitaphanadan tän tazalyğy turaly kitap ta tabyldy. Onda kün saiyn tañerteñ suyq su qūiynğan paidaly depti. Būl keñesti mültiksiz oryndai bastağanyna Djim mäz-mäiram bolsa, mister Higginbotam: päli, tağy bir öner tabyldy degendei, jaratpady, nietinde ysyrap bolğan suyna airyqşa aqy alu da joq iemes iedi. Osynau özgeris jolyna tüsken jigittiñ kelesi qadamy şalbar kütu. Baiqasa, mūnda da aiyrmaşylyq bar siiäqty. Jūmysşylardyñ şalbary olbyrap-solbyrap, būralyp jürse, degdarlardyñ şalbarynyñ tizeligi arqyly tömen qarai tik tüsken qyry synbai qatyp tūrady ieken. Mūnyñ mänisin baiqağan Martin jalma-jan üiinen baryp ütik alyp keldi. Talaby sätti bolğan joq, qyryn tüzeimin dep jürip, täp-täuir şalbaryn küidirip aldy; sonymen sary maidai saqtağan aqşasynyñ birazy jaña şalbardyñ şyğynyna ketip, saparğa şyğar mezgili tağy bir taban jaqyndai tüsti.
Özgeris boi kütumen tynğan joq. Temekini tastamağanymen, araq işuin qoidy. Būryn ol araq işu ierkekke jarastyq dep biletūğyn. Öz basy ieşuaqytta araqqa jeñdirip te körgen iemes, seriginiñ köbisi-aq stol astynda qyljiyp qūlap jatqanda, Martin siltei beretūğyn jäne mūny maqtan köruşi iedi. San-Frantsiskoda onyñ teñiz aralağan dostary köp. Solardyñ qaisybiri ūşyrasa ketse, qazir de baiağy ädeti boiynşa qonaq ietedi, özine bir küreşke jeñil syra nemese imbir limonadyn aldyryp, kelemej qylğandardyñ qaljyñyn ünsiz köterip otyra beredi. Işkilik üstinde dostarynyñ birte-birte iesirip, haiuanğa ūsap ketetinin körgende, būl soraqylyqtan özim aulaqpyn dep iştei quanatyn da. Ärkimniñ bir qaiğysy bar – olar şaraptyñ buymen tirşilik tauqymetin ūmytyp, ümit pen qiiälğa berilse, Martinge alkogoldiñ keregi joq. Ol mastyq buynyñ tereñine süñgigen adam — ol Rufke mas, Ruf ğaşyqtyq sezimin, jaqsy tūrmysqa degen izgi tilegin ūiatty; ol kitapqa mas, kitap kökeiindegi öşpes tañsyğyn ūiatty; ol tağy öziniñ tazalyğyna mas, tazalyq densaulyq rahatyn sezindirdi, tirşilik quanyşy bükil tänin tätti titirentti.
Bir küni ol Rufpen kezdesip qalar ma iekenmin dep teatrğa barğan. İekinşi iarustiñ balkonynan qyzdy kördi de. Ol parterdi boilap ketip barady ieken. Qasynda Artur, tağy bir şaşyn bobrik qylyp qidyrğan, közildirikti jas jigit bar, jigitti körgende tanaby tarylyp, qyzğanyş sezimi paida boldy. Olar birinşi qatardan baryp oryn aldy. Ūzaqty keş Martinniñ ieki közi Ruftiñ tip-tik iıninde, alystan mūnardai būldyrağan altyn-sary şaşynda boldy. Älden uaqytta jan-jağyna qarağan iedi, özinen birer oryn äri otyrğan ieki qyz kördi, qyzdar közderin oinaqtatyp, qylymsyp küldi. Jaratylysynan kisige jūğymdy jigit köñil bildirgen adamnyñ beiilin qaitarmauşy iedi. İeger būl qyzdarmen mūnan būrynyraq kezdesse, külim qağyp, şüiirkelese ketui de mümkin-di. Biraq qazir jağdai özgergen. Ol qyzdarğa jymyñ ietti de jalt berip, qaita qaramai qoidy. Qaperinen şyğyp ketti. Degenmen qyzdardyñ qaita-qaita qarağyştap, meni körşi közdenip, kölbeñ qağyp otyrğanyn sezip otyr. Bir künde özgere salu oñai ma, iı jūmsaq jigit äri-beriden keiin qyzdar külse, qosa kületin boldy. Älbette, būl dostyq işarat qana. Ol üşin būl jañalyq ta iemes. Qyzdardyñ qylymsuy äielderdiñ, änşeiin äzil-arbauy iekenin tüsinedi. Al bügin tañda dünie özgergen. Sonau alysta, birinşi qatarda būlyñdap tağy bir perizat otyr, ondai äiel balasy būl düniede bireu-aq, öz tabynan şyqqan myna ieki qyzğa ol ūsamaidy, ieşbir ūsamaityny sonşa, būl sorlylarğa jigittiñ jüreginen aianyştan özgege oryn joq. Myna iekeuine sonau aldyñğy qatarda otyrğan has sūludyñ körkindei, onyñ adamgerşiligindei tittei de qasiet darymağan. Biraq, ol qyzdardy ädepsiz jyrtañdağany üşin kinälamaidy. Tek iersi qylyqtary öziniñ bişaralyğyn iesine tüsirip, mysyn qūrtatyndai köredi. İeger ol Rufterdiñ därejesindegi adam bolsa, mynau jarymester basyna qoimas iedi. İekeui birdei jautañdap qarağan saiyn jigit özi ösken optanyñ qyl şylbyry qylğyndyryp, keri tartyp bara jatqandai.
Martin sauyq aiaqtalardan biraz būryn ornynan tūryp, ketip qaldy. Rufti şyğa beriste körip qalaiyn dep oilady. Teatr aldynda ädette seruendep jürgen beisauat adam köp bolady, ieger kepkesin közine tüsire kiıp, solardyñ tasasynda tūrsa, ieleusiz qalary anyq. Ol trotuardyñ jieginen jaña ğana qolaily oryn tauyp tūrğanda, bağanağy ieki qyz şyğa keldi. Kimdi izdep jürgenin sezgen Martin äiel zatyn ieliktirip äketetin öziniñ jūldyzyna būl joly riza bolğan joq. Alğaşynda qyzdar baiqamağansydy, mūnyñ aila iekenin jigit te sezip tūr. Jaqyndai kele olar ädeii aqyryn jürip, qasynan öte bergende, qyzdyñ bireui iyğymen qağyp qaldy da, jaña ğana körgen adamdai betine jalt qarap, şūrqyrasa ketti. Būl — boiy syptai tüzu, sūñğaqty, qara közi jainañdağan qara tory qyz ieken. İekeui de kirpigi qybyrlap, jymiyp küldi. Jigit te küldi.
— Marhabat, marhabat,— dedi ol. Ädette qyzdarmen atüsti tanysqanda aita beretin osy bir oinaqy sözdiñ auzynan qalai şyğyp ketkenin añğarmai qaldy. Biraq Martin tonnyñ işki bauyndai, aqköñil, añqyldaq adam ğoi. Ol qyzdarğa, bälki, özge işarat bildirgen de bolar iedi. Qaraköz dämeli közimen külimdei qarap, qasyndağy qyzdyñ qoltyğynan tejep, toqtatqysy kelgenin añğartty. İekinşi qyz tüsindim degendei myrs ietti. Martin osylarmen ämpeileskenimdi Ruf körip qala ma dep sasyp qaldy, oiy bir amalyn tappaq. Ol syr bermei qaraközge qarsy jürip, qasyna iere ketti. Būl tärizdi qyzdarmen birge jürgende ol olaqpyn dep te, dolañmyn dep te tartynbaidy. Öz ortasy, auzyna tüsken äzil sözdi qaiyrmai aita salady. Kezdeisoq, jüre tanysqan jağdaiğa jarasa beretin küldirgisymaq arzan sözderdi soğa beredi. Köşeniñ būryşyna jetkende, ol qyzdardy tastai berip, kişkene oramğa qarai jalt būrylğan iedi, qaraköz şyntağynan şap berip ūstai aldy, äri serik qyzynyñ qoltyğynan aiyrylmai:
— Tūra tūrşy, Bill, qaida barasyñ asyğyp, şynymen-aq bizdi tastap ketkeniñ be?— dedi.
Martin kilt toqtap, külip jiberdi, keri būryldy. Būlardyñ artynan jaryq köşeniñ boiymen köp adam ağylyp keledi ieken. Tūrğan jeri qarañğylau boi tasa jer iedi. İeger qyz öte qalsa, sezdirmei syrtynan körip qaluy mümkin-di. Qyz sözsiz ötuge tiıs, öitkeni üiine baratyn köşe osy.
— Aty kim?—dep sūrady ol qaraközdi nūsqap, qasyndağy külegeş qyzdan.
— Özinen sūrañyz,— dep ol tağy da myrs ietti.
— İä, iesimiñizdi biluge bola ma?—dedi jigit būrylyp qaraközge qarap.
— Öziñiz kim bolasyz, äueli siz aityñyz.
— Meniñ aty-jönimdi sūrağan da joqsyz ğoi äli,— dedi jigit külimsirep,— biraq üstinen däl tüstiñiz, öziñiz aitqandai, meniñ iesimimniñ Bill iekeni ras.
— Qoiyñyzşy!—Qyz möliıp, sūqtanyp, ūzaq qarady.— Ras pa? Şynyñyzdy aityñyzşy!
Tağy qarady. Äzelde jaratylmyş näzik äiel näsili jaudyr közinen körinip-aq tūr. Martin mūnan äri ne bolaryn biledi: qyz iendi bäldemsidi, synyqsyp şegine bastaidy, al quğynşynyñ qūmary qaita bastağanyn sezse, qaitadan būlañdaidy. Degenmen ierkek iemes pe, Martin qyz qylyğyn ūnatty, onyñ sūqtana qarağanyna süisindi. O, mūndai qyzdardy ol jaqsy biledi, ar jaq-ber jağyn tügel tüsinedi! Jap-jaqsy, äp-äsem ğana qyzdar, öz tabynda mūnan artyq ne bolsyn. Tyrbanyp, auyr ieñbegimen küneltip, ierkekke degen meiirin saudağa saluğa ary barmai, ömir saharasynan az da bolsa baqyt tabam ba dep jürgen jandar ğoi. Būl halinde olar bolaşağyn oilamauğa tyrysady, öitkeni aldarynda ieki tarau jol jatyr: biri, öle-ölgenşe ümitsiz mehnat keşu, iekinşisi, alar qūny az bolmağanymen, jan azaby ölşeusiz auyr, arsyz, uiatsyz ömir keşu. Olar osy iekiniñ birin tañdatpai qoimaityn tar kezeñ tez kelip jetpese ieken dep qana tileidi.
— Bill,— dedi jigit tağy da.— Qūdai aqyna! Meniñ atym Bill iekeni ras.
— Qyljaqtap tūrğan joqsyz ba?
— Aty Bill iemes, änşeiin aldap tūr bizdi,— dedi iekinşi qyz.
— Aldağanymdy qaidan bildiñiz körmei jatyp?
— Körmesem şe! Ötirik iekenin onsyz da bilip tūrmyn!
— Jä, Bill iekeniñiz ras qoi, sonymen?— dedi birinşi qyz.
— Jaraidy iendi, Bill dei berseñizşi,— dedi jigit qulanyp. Qyz onyñ iyğynan ūstap, silkip-silkip qoidy.
— Bäse, ötirik iekenin sezip iem-au. Sonda da sizdi jek körmeimin.
Uysyna osylai orala ketken qyzdyñ Martin qolyn qysyp iedi, qoly tastai, alaqany aiğyz-aiğyz ieken.
— Konserv zavodynan bosağanyñyzğa köp boldy ma?
— Ony qaidan bile qoidyñyz? Sybyrşyñyz bar ma, älde?— dep ieki qyz qosarlana ketti.
Qyzdarmen tūrpaiy äzil-ospaq aitysyp kele jatqanda, Martinniñ iesine ğasyrlar danalyğynyñ qazynasy ispetti kitaphananyñ astyly-üstili söreleri, qatar-qatar kitaptary tüsti. Beiuaqta ieles bergen osy bir köriniske ol ökingendei iezu tartyp küldi, köñiline bağanağy tüitkili tağy oraldy. Äldeneni äñgime qylyp, är saqqa oi jügirtip kele jatqanymen, köşede ağylğan halyqtan da közin alğan joq. Mine, bir kezde köşe panarlarynyñ jaryğymen qyzdy da közi şalyp qaldy: ağasy men közildirikti jigittiñ ortasynda ketip barady. Köpten kütken kezeñi iedi būl. Jüregi dir ietip, tyna qaldy. Qyzdyñ patşa balasyna laiyqty täkäbbar basyn, torqadai ülbiregen şaşyn, sūñğaqty sūlu boiyn, kerbez jürisin, köşeden öterde iubkasyn kötergen süiriktei sausağyn kördi. Qyz köşeden ötip te ketti. Martin qasyndağy kön ietik jūmysşy qyzdarmen qala berdi, olardyñ joqty-bardan qūrap-sūrap, özderinşe äşekeilegen bolğan jūpyny kiımine, arzan bäteñkelerine, arzan lentalaryna, sağal sausağyna salğan arzan saqinalaryna közi tüsti. Bireudiñ türtip qalyp:
— Ūianyñyz, Bill, aşyñyz ūiqyñyzdy. Sizge ne bolğan?— degen dauysyn iesitti.
— A, ne, ne dediñiz?
— Joq, jai änşeiin,— dedi qaraköz basyn kekşeñ ietkizip,— bir närse kelip tūr oiyma...
— O ne?
— Myna qyzğa jigit tapsañyz, bärimiz baryp, bir jerden kofe işip, balmūzdaq jalar iedik.
Jigittiñ äldebir ruhani jiırkeniş seziminen jüregi ainyğandai boldy. Rufti körgennen keiin özgege köñili tolar iemes. Qasyndağy kelseñ kel közdengen qyzdarğa qarağanda, Ruf közinen nūr tögilgen perişte iemes pe, tazalyq düniesiniñ aspanynan älemge meiirin şaşqan äulieniñ özi iemes pe. Kenet ol boiyndağy küş-jigerin sezdi, şiryğyp, arqalanyp ketti. Küiki ömirden köp joğarymyn dep oilady. Būl qyzdardyñ añdyğany jigit, armany balmūzdaq. Al dünie degen keñ, örisi ūlan-ğaiyr. Būryn Martin qiiäl äleminde ierekşe syrly ömir süruşi iedi. Ony aitqanda sözin ūqqan äli künge ne bir äiel, ieşbir ierkek ūşyratqan iemes. Aita bastasa bäri de tüsine almai añ-tañ qalysady. Mūbada, tüsinuge olardyñ öresi jetpeidi ieken, olai bolsa öziniñ artyq bolğany-dağy. Bügin ol küşin sezdi, nasattandy, quandy. İeger özi üşin ömir örisi keñ dep bilse, ömirge qūiar talaby da zor bolmaq. Sūmpaiylardyñ qatarynda jürseñ biık maqsatqa oryn da joq. Myna qaraközderdiñ bereri şamaly. Onyñ ne dämetip tūrğany belgili — balmūzdaq nemese tağy sondai ūsaq närseler. Al ana qyzdyñ közinen oiyndağy armanynyñ bäri tabylady, özge de qyzyq dünie az iemes. Onyñ bereri kitap pen suret, sūlulyq pen jarastyq, sän-saltanaty mol, jaqsy tūrmys. Myna qadalğan qara közderde qaltyrap tūrğan oi säulesiniñ törkini tüsinikti. Sağattyñ mehanizmi tärizdi onyñ ärbir şyğyrşyğynyñ qalai qozğalyp tūrğanyna deiin biledi. Būl közder küisiz, ibasyz köñil aldauğa şaqyrady, onyñ aldy tūiattau, tübi toidyru, aqyry üñireigen kör.
Al ana qyzdyñ köz nūry mäñgi öşpes ömirdiñ tüpsiz tūñğiyğy men ğalamattarynyñ syryn tüsinuge şaqyrady. Ruftiñ közi jan säulesi, jan ainasy, onyñ möldirinen öziniñ janyn da körgendei bolady.
— Programmada bir qatelik bar,— dedi ol dauystap,— bügin qolym bos iemes.
Qyz ökinişin jasyrğan joq.
— Nemene, auyryp jatqan dosyñyzdyñ köñilin sūrauğa baraiyn dep pe iediñiz?—dedi keketip.
— Joq, nege... Jolyğatyn kisim bar...— dep ol säl müdirip qaldy,— bir qyzbenen kezdesuim kerek iedi...
— Ötirik aityp tūrğan joqsyz ba?
Martin qyzdyñ közine tura qarap:
— Joq, ras aitam. Tağy birde kezdesermiz. İesimiñiz kim? Qaida tūrasyz?—dedi.
— Meniñ atym Lizzi,— dep ol jigittiñ qoltyğynan ūstap, asyla ketti.
— Lizzi Konolli. Men Market-strit pen besinşi köşeniñ būryşynda tūramyn.
Qoştasar aldynda olar tağy biraz äldeneni şatyp tūrdy. Martin sol küni üiine tura qaitqan joq. Üirenşikti ağaşynyñ saiasynda qyz üiiniñ terezesine közin satyp, ūzaq tūrdy.
— Men sizge kelip tūrmyn, Ruf. Özge ieşkimniñ keregi joq mağan,— dedi sybyrlap.
Jetinşi tarau
Martinniñ Rufpen tanysqanyna bir jeti ötse de, baruğa bata almai jür. Auyq-auyq täuekel aitqanymen, şübälana beredi. Jaña tanysqan qyzğa iekinşi ret neşe kün ötkennen keiin baru jön, mūnyñ laiyğyn aitar aqylgöi adamy joq, ol özi bilmestikpen ökinişti is jasap qūiam ba dep jüreksinedi. Martin ieski dostarynyñ bärinen qol üzgen, būrynğy ädetinen arylğan, bir ğana kitaptan özge dos tapqan joq. Kitapqa tym köp üñiletini sonşa, anau-mynau kisiniñ közi şydamas iedi oğan. Biraq Martinniñ közi men qūryştai denesi könterili. Ol äri kitabi, dereksiz oi degendi bügingişe bilmei ösken, miy taza, bilim ūryğyn sebuge tyñ saqtalğan adam ğoi. Ğylym izdep, miy äli aşymağan, kitaptağy öner-bilimge qūnyqqan üstine qūnyğa tüsti.
Bir jetiniñ işinde Martin özin aluan ğasyr ömir sürgen adamdai sezindi — ötken tirşiligi men ömirge būrynğy közqarasynyñ alystap ketui sonşalyq. Biraq, äzirliginiñ azdyğy attağan saiyn böget bola beredi. Ol küni būryn köp jyl arnaiy äzirlenudi kerek ietetin kitaptardy tosyn oqyp jür. Bügin köne zamannyñ, kelesi küni qazirgi däuirdiñ filosofiiäsyn oqyp, basy qatty. Ekonomikalyq ilimder jöninde de solai. Kitaphana söresinde qatar tūrğan Karl Marks, Rikardo, Adam Smit, Mill şyğarmalary tabyldy, baqsa, būlardyñ tüsiniksiz tūjyrymy bir-biriniñ pikirin bekerge şyğarmaidy ieken. Söitip aluan salaly bilim quyp abdyrasa da biluden beiili qaitqan joq. Ol ekonomika, önerkäsip, saiasat mäselelerimen şūğyldandy. Birde Siti-Holl-park arqyly ötip bara jatyp, tärizi özara qyzu pikir talastyryp tūrğan bes-alty kisini antalai qorşağan bir top adam kördi. Taiana bergende halyq filosoftarynyñ būryn iestilmegen jat sözderin qūlağy şaldy. Aitysyp tūrğandardyñ biri — kezbe, iekinşisi — käsip odağynyñ ügitşisi, üşinşisi — student-iurist, qalğandary diskussiiäğa jany qūmar jabaiy jūmysşylar ieken. Ol anarhizm, sotsializm, biryñğai salyq degen sözderdi tūñğyş osylardan iestidi, äleumet filosofiiäsynyñ bir-birine jau türli bağdary baryn baiqady, öziniñ jartymsyz bilim qoryna ienbegen ğylymdar salasynan jüzdegen tyñ termin iestidi. Sondyqtan aitys örbuin ajyrata almağanymen, beimağlūm sözderdiñ mağynasyndağy ideiälardy özinşe topşylady. Sözuarlar arasynda restorannyi, bir qaraközdi daiaşysy boldy, özi, — teosof, naubaişylar käsipodağynyñ müşesi, agnostik körinedi; bardyñ bäri ğadelet dep düiim jūrtqa boi bermei jeñip şyqqan bir şal, kosmos turaly, atom-ata, atom-ana jaily ūzaq söilegen tağy bir şal boldy.
Martin İdenniñ basy qazandai bop ketti. İesinde qalğan on şaqty sözdiñ mağynasyn bilmekke kitaphanağa jügirdi. Onan qoltyğyna qysyp, Blavatskaia hanymnyñ «Qūpiiä doktrinasyn» jäne «Progress häm qaiyrşylyq», «Sotsializmniñ män-mazmūny», «Din men ğylym aiqasy» degen qalyñ-qalyñ tört tom ala şyqty. Baqytyna qarap, oquyn «Qūpiiä doktrinadan» bastağan. Būl kitaptyñ ärbir tomy tüsiniksiz qiyn sözderge toly ieken. Ol kitaptan göri sözdikke jiı qarap, keruetinde otyr. Söz sonşa köp, birin jattasa, birin ūmytyp, sözdikten qaita-qaita izdeidi. Aqyry, tüsiniksiz sözderdi bölek däpterge tirkei bastady. Az uaqytta jiyrma şaqty betin toltyrdy. Sonda da tük tüsingen joq. Tañğy sağat üşte oqyğanynyñ bäri byj-tyj bolyp bytysyp, iesinde tüiir qalmady. Basyn köterip jan-jağyna qarasa, tolqyn soqqan kemedei üidiñ qabyrğasy men töbesi teñselip barady ieken. «Qūpiiä doktrinany» balağattap atyp ūryp, şamyn söndirip, ūiqyğa ketti. Özge üş kitaptyñ da bilimge jarytqany şamaly. Aqylynyñ azdyğynan nemese zerdesizdiginen iemes — kitap sözin jadyna toqi alar iedi, biraq äli oiğa olaq, söz qory şamaly ieken. Osyğan közi jetkennen keiin ol iestimegen sözin tügel jattap alu üşin kileñ ğana sözdik oqymaqqa ūiğardy.
Martinniñ jalğyz jūbanyşy poeziiä, şölirkenip oqidy, ärbir joly kökeiine qona ketedi, sūlulyqtyñ möldir būlağynan su işip, meiirin bir qandyrğandai bolady. Muzykadai äser ietken poeziiä oi-sanasyn aldağy auyr jūmysqa äzirlei tüsti. Oqyğan öleñderi şumaq-şumağymen jadynda qala berdi, kei öleñdi tügel jatqa aityp, tasqa basqan jazuğa jan bitirgendei onyñ siqyrly üninen läzzät alatyn da. Künderdiñ bir küni Geilidiñ «Klassikalyq mifi» men Bulfinçiniñ «Mif ğasyryna» kezikken. Būlar öz basyndağy nadandyq tünegine tüsken jarqyn säule-di. Sonan beri onyñ poeziiäğa qūmary artqan üstine arta tüsti.
Stol basynda otyrğan kisi Martindi tanidy, kelgen saiyn izetpen basyn izeidi. Sondyqtan, bir küni Martin täuekel ietti. İeki-üş kitap alyp, kitaphanaşy kartişkesine ştempel soğyp jatqanda:
— Sizden bir jaidy sūrauğa bola ma?— dep kübir ietti.
Kitaphanaşy külimsirep basyp izedi.
— İeger jas ledimen tanyssañyz, ol sizdi üiine şaqyrsa... demek... qai uaqytta barğan jön?
Martin qybyjyqtap qara terge tüsti.
— Qalağan uaqytyñyzda bara beruge bolady, meniñşe,— dedi kitaphanaşy.
— Joq, siz tüsinbei tūrsyz,— dedi Martin,— Ol... üiinde bolmasa qaitesiz. Universitette oqidy ğoi.
—Olai bolsa, iekinşi ret baryñyz.
— Mäsele onda iemes,— dedi aqyrynda Martin nede bolsa osynyñ talqysyna tüseiin degendei,— men jabaiy matrospyn, degdar, syily kisilermen aralasyp körgenim joq. Qyz men siiäqty iemes, men ol siiäqty iemespin... Qyljaqtap tūr dep oilamañyz, şyny osy,— dedi ol öz sözin özi bölip.
— Joq, joq, ol ne degeniñiz,— dedi kitaphanaşy.— Ras, sūrağyñyz anyqtama bölimine jatpaidy. Sonda da kömektesip köreiin.
Martin onyñ būl sözine riza boldy.
— Eh, men de osylai josyta jönelsem, tamaşa bolar iedi-au,— dedi ol.
— Ğafu ietiñiz...
— Siz sekildi men de sypaiy söilep üirensem jaqsy bolar iedi deimin.
— Ä!— dedi kitaphanaşy.
— Sonymen qai uaqytta baru laiyq! Kündiz be? Biraq tüski astyñ üstine baru uiat bolatyn şyğar? Älde keşke taman barsam ba ieken? Tipti, jeksenbi küni barsam qaitedi?
— Meniñ aqylymdy alsañyz, telefon soğyp, osynyñ bärin qyzdyñ özinen sūrañyz,— dedi külimsirep kitaphanaşy.
— Ras-au!—dep Martin kitaptaryn ala sala iesikke qarai bettedi.
İesik aldyna barğasyn, jalt būrylyp:
— Jas ledimen, aitalyq, miss Lizzi Smitpen söileskende, miss Lizzi deu kerek pe, joq miss Smit degen jön bola ma?— dedi.
— «Miss Smit» deñiz,— dedi kitaphanaşy bedeldi ünmen,— tanysyp alğanşa «Miss Smit» dei berseñizşi.
Sonymen būl mäsele şeşildi.
— Qalağan küni keliñiz. Tüsten keiin ünemi üidemin,— dedi Ruf telefon arqyly Martinniñ syzylyp, kitabyñyzdy qaşan aparyp bersem ieken degen sözine.
Özi iesik aldyna şyğyp, Martindi kütip alğan qyz şalbarynyñ qyryn, tağy bir jaqsy özgerister baryn birden baiqady. Äsirese, ajary özgeruli. Jas jigittiñ jigeri boiyna syimai tasyp tögilip, tolqyny Rufti terbetip äketkendei. Qyzdyñ būl joly da qūşaqtağysy keldi. Körgen saiyn osylai, būl ne ğajap dep tañ qaldy. Qyzdyñ qolyn qysqanda, jigittiñ de täni şymyr ietken. İekeuiniñ bir-birinen aiyrmasy qyz syrttai syr bermese, jigit qūlaq-şekesine deiin qyzaryp ketti.
Martin yrğañ-yrğañ basyp, bikeştiñ soñyna ierdi. Qonaq bölmege jaiğasqannan keiin būl joly būrynğydai iemes, ierkin sezindi. Onyñ qysylmai keñ otyrğanyn täuir körgen qyz da ädeppen üiirtpektep jür. Būl qylyğy Martinge öte ūnady, janyndai jaqsy körip ketti. Äñgime kitaptan bastaldy, Suinbern men Brauning söz boldy. Äñgimeni bağyttai otyryp, Ruf jigitke qalai järdem körsetemin dep oilady. Martindi alğaş körgennen beri osy oi jiılei bastağan. Qalai da qol ūşyn bergisi keledi de tūrady, aiaidy, jany aşidy. Nietinde jigittiñ namysyna tierliktei astamşylyq joq. Ol — būryn özi sezbegen ana meiiri syqyldy bir närse-di. Biraq osy sezimdi jai aianyş deuge bolar ma? Ony ūiatqan jigittiñ naşarlyğy iemes, ier adamğa laiyqty küşi iedi ğoi, janyna jaqyndap ketse, köñilin qobaljytyp, oi tüsirgen, jas jüregin taidai tulatqan keremet iedi ğoi. Bügin de onyñ jigitti moinynan qysyp, qūşaqtağysy keldi nemese qos bilegin iyğyna artqysy keldi. Būl oiyna qapelimde uialağanymen, birte-birte ieti üirengeni ras. Mūnyñ jaña ūianğan süiispenşilik iekenin, tūl boiyn del-sal qylğan osy sezimniñ şyn iesimi ğaşyqtyq iekenin qyz qaidan bilsin. Martin sirek kezdesetin, bolaşağy bar adam, men oğan qyzyğyp jürgen joqpyn, änşeiin qyzyq körip jürmin, adamnyñ äldeqalai yqylasy aua bermei me, dep oilady ol.
Jigitke yntyğyp jürgenin ol tüsinbedi. Martin olai iemes. Rufke ğaşyq iekenin, ömirinde ieşkimge ieşuaqytta mūndai iñkär bolyp körmegenin biledi. Ol būryn da özge sūlulyq siiäqty poeziiäy asa qasterleuşi iedi, biraq qyzben kezdeskennen beri ğana ğaşyqtyq lirikasynyñ şyn syryn sezine tüskenddei. Onyñ Bulfinç pen Geiliden bereri de mol ieken. İeger bir jeti būryn «Jary üşin jany qūrban, bir qūşaqtap bir süisse» degen sözdi ielei qoimas iedi, al qazir ol iesinen keter iemes. Būl zor jañalyq. Rufke qarap otyrğanda, rasynda da bir ğana süiip, üzilip ketsem, armanym bolmas iedi dep oilady. Ol özin «jary üşin jany qūrban» şahbazbyn dep bildi jäne ony seri degen ataqqa aiyrbastamas ta iedi. İä, ömir syryn, tirşilik maqsatyn jaña tüsindim, dep tüidi ol.
Qyz körkine közin suaryp, sözin tyñdap otyrğanda, oiyna äldene keldi. Qolyn qysqany, sondağy alğan rahaty iesine tüsti, tağy bir qyssam dep oilady. Mezgil-mezgil uyljyğan iernine közi tüsin, ieljirep otyr. Biraq öjdanynda ieşqandai fänilik iersi ieşteme joq. Söilep otyrğan qyz ierniniñ ärbir qimyly aityp jetkisiz äser ietedi, ol ier-äieldiñ ieşbirine ūsamaidy. Ol qan da iemes; tän de iemes; tänsiz ruh lebi, lebizi, ony öbuge qūmary özge äielder ūiatatyn sezimge ūqsamaidy. Ärine, osy aspan lebinen iernin tigizgisi keletini ras, biraq būl qasietti dūğağa mañdai tigizgenmen bir iesep. Asyly, ol qūmarlyğynyñ tabiğatyn tüsingen de joq, sondyqtan, qyzğa qarağanda, közderi süigenin añsağan ärbir ierkektiñ közindei şynyn aityp, jainañdap tūrğanyn baiqamady. Qadalğan otty közi qyzdyñ kökeiinen ötip bara jatqanyn sezbedi. Jas qyzdyñ künäsiz tazalyğy jigittiñ yntyğyn ädepten ozdyrmai, salqyn jūldyzdyñ sanatyna jetkizgendei iedi. Biraq közinen ūşqyndağan osy siqyrly nūr qyzdyñ jan jüiesin terbep, işine ot salğanyn baiqağan joq, baiqağan şaqta būğan özi tañ-tamaşa boldy. Jigittiñ közqarasynan pysy jeñilip, uialyp otyrğan qyz da neşe ret sözinen jañyldy, bytyrap ketken oilaryn qaitadan qabystyra almai qynjyldy. Būryn kisimen ierkin söilese beretin iedi ğoi, būl joly ne bolğan? Tüsinse būiyrmasyn. Älde būğan deiin ierkek adammen keñespegendiginen be? Sezgiş, näzik jan ğoi, özge dünieniñ kelimsegin tosyrqap otyrğan jaiy bar.
Būğan qalai qarassam ieken dep, äñgimeni osylai qarai būrmaq bop otyrğanda, sözdi Martinniñ özi bastady.
— Sizden keñes sūrağym kelip otyr,— dedi ol; qyz qolymnan kelgenin aiamaspyn degende, quanğannan qūmyğyp qaldy.— İesiñizde bar şyğar, ötken joly aityp iedim: kitap turaly pikir aituğa bilimim jetpeidi dep. Sonan beri köp oilandym. Kitaphanağa bara bastadym, ärtürli kitap alyp jürmin. Alğanmen bar-bärine aqylym jetetin iemes. Älde bärin de basynan bastasam ba ieken? Būryn jöndi oqu oqymağan adammyn ğoi. Qarşadaiymnan qara jūmysta boldym, iendi ğana kitaphanağa baryp, kitap alyp qarasam — būryn kerek kitaptardy oqymağanymdy baiqaimyn. Öziñiz bilesiz, äldeqaidağy bir fermada nemese parohodtyñ kubriginde sizdiñ üidegi kitaptardai kitap bola bermeidi. Ondağy dünie äldene. Sony oqyp, jaman üirenip ketkenmin ğoi. Maqtanbai-aq aituyma bolady, men özim qatarly serikterimdei iemes iedim. Basqa matrostar men kovboilardan, kovboi da bolğanym bar, asyp kettim dep aita almaimyn, joq, biraq kitapqūmar iekenim ras iedi, qolyma ne tüsse, sony oqi beretin iedim, meniñşe, joldastarymnan oiym da bölek iedi. Mäsele onda da iemes. Mynada. Men būryn sizdiñ, üidei üilerge bas sūğyp körgenim joq. Ötken aptada osynda bolyp, öziñizdi, mamañyzdy, ağa-inileriñizdi, myna dünie-jasaudy körgende bäri de ūnağan. Mūndai tūrmys turaly būryn kitaptan ğana oqitynmyn, baiqasam, kitap sözi ras ieken. Mağan şyn ūnady. Sonda osyndai düniege meniñ de qolym jeter me ieken dep oilağam, qazir de osy oidamyn. Men de sizdiñ üidegidei ünemi taza auamen dem alsam deimin, ainalam toly kitap, suret tärizdi öñkei äsem närseler bolsa, jūrttyñ bäri sabyrmen biiäzy, baisaldy söilesse, taza kiınse, oi-nieti de sondai päk bolsa deimin. Meniñ ömir boiy dem alyp kele jatqan auam araq-şaraptyñ buy, as üidiñ iıs-qoñysy, iestigenim bylapyt söz, päter aqy turaly ūrys-keris. Siz äneugüni anañyzdyñ aldynan şyğyp, betinen süidiñiz, mağan ol keremet köringen. Düniede mūnan asqan jarastyq bolmas dep oilap iem sonda. Al meniñ ömirden körgenim az iemes, tipti, kimnen de bolsa tüigenim köp dep aita alar iedim. Dünie köruge öte qūştar janmyn jäne körgen saiyn qūmarta beremin.
Biraq, aitpağym būl iemes. Armanym — tūrmysta sizderdei biıkke köterilu. Işkilik, töbeles, auyr jūmys — ömir iemes. İendi qaitpek kerek? Neden bastauym kerek? Jūmystan men tartynbaimyn, qoldap jūmys isteuge kelgende mağan ierer ieşkim joq. Bir bastasam kündiz-tüni damyl körmeimin. Älde, meniñ sözim sizge iersi körinip otyr ma? Joqty-bardy sūrap, mazañyzdy almauym kerek iekenin tüsinemin, biraq aqyldasatyn sizden özge adamym joq. Artur bolmasa? Älde sonymen aqyldasuym kerek pe? İeger men...
Martin müdirip qaldy. Şynynda da Arturdan aqyl sūrauym kerek ieken ğoi, bosqa aqymaq boldym-au dep sasty. Ruf te jauabyn tez aita qoiğan joq. Jigittiñ üilesimsiz sözderi men tūrpaiy oiyn közinen baiqağan işaratyna ūqsata alğan joq. Qaitpas qaumettiñ ainasy siiäqty mūndai da köz bolady ieken. Bū jigit aitqanyn oryndamai qoimaityn qaisar bolar, közinen körgeni osy, biraq, sözge nege şorqaq? Qyzdyñ ailaly aqyly būltalaqsyz tura aitylğan pikirdi dūrys bağalai alğan joq. Äitse de, dobal sözderinen jigeri baiqalğandai. Martin oğan būğaudan bosanam dep būlqynğan däu-peridei körindi. Qyz qaitadan söilei bastağanda, jüzi jylyp ketken iedi.
— Kemşiligiñiz öziñizge mälim,— dedi Ruf.— Bilimiñiz az. Bärin qaitadan bastauyñyz kerek — äueli mektep bitirip alyp, sonan keiin universitet kursyn ötken jön.
— Onyñ bärine qarajat kerek qoi.
— O! Būl jaidy men oilamappyn! Tuystaryñyzdan ieşkim kömektese almai ma?
Martin basyn şaiqady.
— Äke-şeşem qaitys bolğan. İeki apam bar: bireui tūrmysqa şyqqan, iekinşisi taiauda küieuge timek. Ağalarym köp, biraq ieşqaisysy qaraspaidy. Bäri de baqyt quyp, dünie kezip jür. Ülken ağamyz İndiiäda öldi. İeki ağam Oñtüstik Afrikada, iendi biri kit aulaityn kemede qyzmet ietedi, oğan teteles ağam iel aralağan kezbe, tsirkte isteidi, akrobat. Men de sol sabazdardyñ birimin. On bir jasymnan bastap, şeşem marqūm qaitys bolğannan beri öz ieñbegimmen küneltip kelem. Mağan mektepti qoiyp, öz betimşe öner izdeuim kerek. Sonda neden bastasam ieken.
— İeñ aldymen dūrys söilep üireniñiz. Kei-keide («soraqy» degen söz auyzynan şyğyp kete jazdady) qate jiberesiz.
Jigittiñ mañdaiynan ter şyp-şyp şyqty.
— Ara-tūra auyzymnan siz tüsinbeitin sözderdiñ şyğyp ketetini ras. Biraq, sol sözderdiñ qalai aitylatynyn bilemin. Al kitaptan oqyğan köp söz bar jadymda, mine, sonyñ qaisysy qalai aitylatynyn bilmeimin, sondyqtan, qoldana almai jürmin.
— Mäsele jeke sözde ğana iemes, jalpy söz qūrylysynda. Sizben aşyq söilesuge bolady ğoi. Turasyn aitsam, köñiliñizge almaisyz ba?
— Joq, joq!—dedi ol dauystap, iştei qaiyrymdy qyzdyñ qylyğyna riza bolyp.— Zuqyta beriñiz! Özge bireuden iestigenşe, öziñizden iestiın!
— İendeşe bylai. Siz köbinese söilemdi dūrys qūrmaisyz. Ädebi tilde qoldanbaityn söz tirkesterin talğamai aita salatynyñyzdy talai baiqadym, osynan aryluyñyz kerek. İeñ äueli grammatikadan bastañyz. Qazir oqulyğyn äkep bereiin.
Ruf ornynan tūrğan kezde iesine ädep turaly oqyğan bir iereje tüse ketip, atyp tūrdy da, qyz meni ketkeli jatyr dep oilady ma degendei sasyp qaldy.
Ruf grammatika oqulyğyn alyp kelip, stulin Martinniñ stuline jaqyndatty, ol osy arada qyzğa qolğabys ietuim laiyq iedi ğoi dep qynjylyp qaldy. Qyz kitap betin aşty, iekeui de kitapqa üñilip, bir-birine jaqyndai tüsti. Ruftiñ aitqandary jigittiñ qūlağyna kirgen joq — qyz jaqyn otyrğanğa köñili qobaljyp ketse kerek. Ruf jikteudiñ mänisin tüsindire bastağanda, ol özge jaryq dünieni müldem ūmytty. Būryn jikteu degendi iestimegen ğoi,— söz siqyrynyñ qūpiiä zañdaryn tūñğyş jüielei jönelgende, ielti tyñdady. Kitapqa üñile tüsip iedi — qyzdyñ şaşy jigittiñ betine tidi.
Martin İden ömirinde bir-aq ret iesinen tanğan, bügin iekinşi kezegim kelgen şyğar dep otyr. Demi bitip, jüregi alyp-ūşyp, keudesinen yrşyp tüsetindei. Qyz būğan deiin qazirgidei uysyna üiirilip körgen iemes. İekeuiniñ arasyndağy tüpsiz tūñğiyq lezde ötkel bergen tärizdi. Biraq jigit ädepten ozğan joq. Köktegi mekeninen qyz tömen tüsken joq, qaita būlttan asyp, biıkke özi köterilgendei. Jigittiñ ğaşyqtyq sezimi täñirige minajat ietken dinşil adamnyñ nietindei iedi. Ol iel bas ūryp, tağyzym ietetin hramnyñ qasietine qoly iendi jetkendei kördi. Elektr toğyndai denesin dir ietkizgen būl kiege qolymdy tigize körmeiin degendei basyn ieptep köterip aldy. Ruf ieşnärse baiqağan joq.
Segizinşi tarau
Arada köp kün ötti. Martin İden ämen grammatika oqumen, ädep saqtau ierejelerin jattaumen, köñili ūnatqan kitapty qūmarta oqumen bolyp jür. Būrynğydai dos-jarandarymen aralasudy qoidy. «Lotostağy» qyzdar Martinge ne bop qaldy dep, Djimdi körse, japyrlasyp qalady, al jas jigitterdiñ köpşiligi onyñ Railidegi jarysqa mūqym kelmeuine tilektes. Kitaphananyñ asyl qazynalary işinen ol tağy bir keremet tapqan. Til negizine közin aşqan grammatika syqyldy būl poeziiänyñ negizgi qağidalaryn baiandaityn qūral iedi. Osy qūraldan ol öleñniñ ölşemi, formasy, öleñ şyğaru zañdary jöninde köp tälim aldy, özin ärqaşan qairan qaldyratyn sūlulyqtyñ qalai tüziletinin tüsindi. İeñ jaña degen traktattardyñ bärinde poeziiäny beineleu öneri depti jäne osy teoriiäny däleldeu üşin tañdauly ädebi şyğarmalardan tolyp jatqan mysal keltirilgen. Martin ieşbir romandy da mūndai qyzyğa oqyp körgen iemes. Jiyrmağa kelgen jigittiñ äli aqau tüspegen, äri bilim añsağan tūnyq aqyly studentterdiñ de zerdesi jetpeitin zor alğyrlyqpen oqyğanynyñ bärin kökeiine toqi berdi.
Martin ötkendegi ömirine — sonau alystağy ielder men teñizder, kemeler men matrostar jäne jezökşeler ömirine köz jibergende, sonyñ bäri iendi sūmpaiy, küiki siiäqty körinedi; degenmen onyñ da bir qyry köz aldynda jañada aşylğan myna ülken ömirmen qabysyp jatqan siiäqty. Onyñ aqyly öz tüisiginşe ämme qūbylystyñ tüp negizgi birligin tappaqta. Osy ieki dai dünieniñ arasynda äiteuir bir bailanys barlyğyn alğaş anyqtağanda — ol tañ boldy. Kitaptan alğan äseri, onan tuğan izgi oi-sezimi öziniñ adamdyq qasietin arttyra tüskendei. Ruftiñ özi men onyñ semiasy jatatyn degdarlar qauymyndağy ierkek, äielder de osylai tärbielengen ieken ğoi dep tüidi. Būğan deiin nas tūrmysta ğūmyr keşse, iendi kitap oqu arqyly sonyñ bylğanyşynan arylyp, öziniñ de biık märtebege qoly jete bastağandai köredi. Bala kezinde, jas şağynda ol ünemi alağyzyp, äldeneni añsaityn da jüretin; Rufke kezikkenge deiin būl düniede ne quyp jürgenin özi de tüsinbeuşi iedi. Sol armany būrynğydan beter ieliktirip, ieleuretip, tağatyn ketirip, janyn jai tapqyzar iemes. Öziniñ añsap jürgeni sūlulyq, parasat, süiispenşilik iekenin iendi ğana tüsindi ol.
Soñğy jiyrma şaqty kün işinde ol Rufpen äldeneşe kezdesken, jäne körgen saiyn köñili bir tasyp qalady. Qyz oğan til üiretip, sözdi dūrys aituğa jattyqtyryp, arifmetikadan sabaq berip jürdi. Biraq, ieki jas biryñğai sabağymen ğana bolğan joq. Martin ömirden körgeni köp, aqyly tolyqsyp, ieseigen jigit qoi. Ol bölşek sandardy, kub tübirin, grammatikalyq taldaular men jikteulerdi qanağat iete almady. Kei-keide iekeui mülde basqa jailardy äñgimelep ketedi, jaña oqyp şyqqan bir öleñ turaly nemese Ruf sabağynda oqyp jürgen aqyndardy söz ietedi. Qyz özi ūnatqan öleñniñ keibir joldaryn dauystap oqi qalsa, jigit aityp jetkisiz rahatqa batady. Būl düniede ieşbir äielden äli künge mūndai sūlu lebiz iestip körgen iemes. Onyñ ärbir sözi tüşirkendirip, ärbir söziniñ äueni ğaşyqtyq otyn laulatady. Qyzdyñ ierke, nazdy üni, dauysynyñ san qūbylğan näzik yrğağy onyñ mädenietti, asyl jandy adam iekenin körsetkendei iedi. Sözine qūlağyn salyp otyrğanda, bir jağynan, tağy taipa äielderiniñ kömei kernegen qoñyr dauysy qūlağyna keledi, porttardy mañailaityn körgensiz beibaqtardyñ şiñkildegen dauysy, öz tabyna jatatyn fabrika jūmysşylary men öñge äiel, qyzdardyñ qūlaqqa türpidei tietin döreki sözderi iestilgendei bolady. Zamatta ūşqyr qiiäly alyp ūşyp, tolyp jatqan äielder beinesin köz aldynan tizbektep ala jöneledi. Solarmen salystyryp qarasa, Ruftiñ jarqyn nūry būrynğydan da beter jainai tüsedi. Ruftiñ kitap oqyğanyn öte ūnatady. Onyñ ne oqysa, sonyñ män-mänisin tereñ ūğynyp, aqynnyñ äsem qiystyrğan oiyn sym pernedei döp basqan yrğaqty ünin jan-tänimen ūnatady. Qyz «Şahizadany» jiı oquşy iedi jäne sūlulyqty sezgiştigi sonşa, oqyğan saiyn közinen jas alatyn. Osyndai minuttarda qyzğa qarap, äuezin iesitip otyrğan şaqta Martin kökiregine täñiriniñ säuegeiligi ornağan adamşa ömirdiñ özin, astaryn körip, onyñ qūpiiä syrlaryn oqyğandai boluşy iedi. Ol sezimniñ osyndai asqar biıgine köterilgep mezette ğaşyqtyq degenniñ osy iekenin jäne ğaşyqtyq düiiedegi ieñ ūly sezim iekenin tüsine bastaidy. Onyñ kökiregindegi közi bir kezde basynan keşken quanyşynyñ bärin — mastyğyn, jaqsy körgen äieliniñ qylyğy men qyzyğyn, küş synasqan küres jeligin ielesteter iedi de, oğan osynyñ bäri qazirgi küiine qarağanda jeksūryn, päs närse siiäqty körinip keter iedi.
Ruf būl oqiğalardyñ baiybyna barğan joq. Süiispenşilik degennen äli beihabar ğoi, onyñ bar biletini kitaptan oqyğandary, al kitapta avtordyñ suretşil qiiäly üirenşikti qarapaiym närselerdiñ özin-aq şyndyqtan alystatyp, bir dereksiz būldyr tamaşağa ainaldyryp jiberetin ädeti. Sondyqtan qyz mynau doğal matros jüregine ūşqyn tastağanyn, ol bara-bara bir küni ört bolyp, örtep ketetinin bilmedi. Rufti būl ottyñ jalyny äli şarpyp körgen iemes. Onyñ ğaşyqtyq turaly topşylağany qūrğaq pikir jäne «ğaşyqtyq» degen sözdi iestise, qiiälyna jymyñdağan köp jūldyz, teñiz aidynynda diril qaqqan maida tolqyndar, tamyljyğan jazğy tünniñ tañ aldyndağy qoñyr samaly men şyğy keledi.
Onyñ oiynşa ğaşyqtyq ieki kisiniñ bir-birine üiir boluy, gülderdiñ jūpar iısi men tynyştyq rahaty adamdy maujyratyp äketetin keşki uaqytta süigeniñe iılip iltifat körsetu. Ol ğaşyqtyqtyñ janartaudai sūrapylyn, janğan jürekti tilkim-tilkim qylyp, tozañğa ainaldyryp jiberetin aptabyn bilmeidi. Onyñ ömirdegi jäne boiyndağy jasyryn küşterden habary joq. Ömir tūñğiyğy qiiäldyñ būldyr sağymyna ainalyp, äli abaisyz jürgen qyzdyñ közin ilestirmeidi. Ruf üşin äkesi men şeşesiniñ tatu tirşiligi süiip qosyludyñ jemisi; solardai özi de bir küni ieşbir lañsyz, u-şusyz, uaiym-qaiğysyz süigenimen ybyr-sybyry jarasyp, tatu-tätti ömir sürip keteşek.
Sonymen ol Martin İdendi tosyn paida bolğan jañalyq, ielden ierek adam dep tüsindi. Köñilinde ädettegiden özge sezim ūiatqan onyñ osy jañalyğy men ierekşeligi şyğar dep ūiğardy Būl tabiği närse. Būryn da aiuanhanadan tağy haiuan körgende nemese dauyl iekpinimen būrala maiysqan ağaştardy körgende, töbeden jasyl tüskende osy tärizdi türşigu sezimi paida bolatyn. Būl qūbylystardan kosmos belgilerin baiqağandai boluşy iedi. Jigittiñ boiynda da osyndai kosmos nyşany bary dausyz. Ol özimen birge teñiz lebin, jer äleminiñ şeksiz qiyryn arqalap ala kelgendei. Jüzine tropik küniniñ säulesi uialağan, qūryştai berik būlşyq ietterine ömirdiñ arda küşi daryğan. Tūla boiy tilim-tilim, aiğyz-aiğyz, būl qyzdan aulaq, sonau beimälim düniedegi qaiyrymsyz qatal adamdardyñ qaldyrğan dağy. Būl jigit äli qolğa qaramağan tağy, sol tağynyñ juasuy, özine bağynuy ūnaidy qyzğa. Oiyna tağyny jetip qaiyrsam degen tilek keledi. Būl sanaly oi iemes, nieti Martindi özi zor ülgi-önege sanaityn äkesi siiäqty bir adam ietip tärbieleu. Jigit ūiatqan ğalamat sezim ğaşyqtyq iekenin, ol dünieniñ o şeti men bū şetindegi ierkek pen äieldi bir-birine yntyq qylğan, köktem dumanynda būğyğa būğyny öltirtken, barlyq jan-januardy qosyluğa qūmar ietken jäne qarsylasuğa bolmaityn tabiği küş iekenin qyz añdağan joq.
Martinniñ aqyly alğyrlyğyna qyz tañ-tamaşa, bir jağynan, tañsyq ta köredi. Mūnşama zerek bolar dep oilamağan iedi. Qūnarly jerge ösken güldei ol kün sanap qūlpyra tüsti. Qyz Brauningtiñ öleñderin dauystap oqyğan kezderde Martin keibir tüsiniksiz jerleri jaily oilamağan jerde pikir aityp, talai tañ qaldyrğan, Onyñ tüsinigi ömirdi, adamdy jaqsy biluden tuğan dūrys pikir iekenin qyz ūqpaidy. Aitqan sözderin añğyrttyqqa jori salady. Biraq, kei uaqytta onyñ ūşqyr qiiäly älem biıgine, özi ilese almastai sonau jūldyzdardyñ ar jağyndağy tüpsiz şyñyrauğa özin alyp ūşqandai köredi, sol sätte belgisiz, jat küşke kezigem be dep tūla boiy şimirkenip keter iedi. Bir mezgil qyz oğan rūial oinaidy, jigittiñ muzykağa tebirenetini sonşa, qyzğa jan düniesi tüpsiz tūñğiyq siiäqty körinedi. Aspannyñ rahman nūryna gül jeleginiñ aşyla ketetini syqyldy ol da muzyka dese şeşilip sala berer iedi; ol matrostardyñ ieser bi muzykasy men tarsyl-gürsilin tez ūmytyp, Ruf jaqsy köretin klassikalyq repertuardy bağalap üirendi. Sonyñ işinen Martinniñ būqaralyq sezimi men qūmary, äsirese Vagnerge audy. Vagnerdiñ «Tangeizerge» uvertiurasyn, Ruf tüsindirgennen keiin, öte ūnatty. Uvertiura öz ömiriniñ muzykalyq beinesi tärizdi ieken. Martin Şolpan grotynyñ jelisin ötken ömiriniñ keipi dep bilse, taqualar horyn Ruftiñ ömirine ūsatty. Küñirengen Vagner melodiiälary ädildik pen zūlymdyq mäñgi arpalysyp kele jatqan ruhtyñ ieles düniesine alyp ūşyrdy.
Martin tam-tūm sūraqtar berse, qyz müdirip qaluşy iedi, muzykany özim de dūrys tüsinbeidi iekenmin ğoi dep şübälanar iedi. Biraq qyz än salsa jigit jūmğan auzyn aşpaidy. Ün-tün joq, rahatqa batyp, qyzdyñ kümis qoñyraudai syñğyrlağan sopranosyn ieltip tyñdaidy, üni arqyly jan lebizin iestigendei bolady. Tağy da oiyna öreskel teñeuler keledi. Qūlağyna fabrika qyzdarynyñ şuyldasyp än salğan bolğany, porttardyñ şaraphanalarynan şyqpaityn maskünem äielderdiñ qarlyqqan dauysy iestiledi. Tegi, qyzdyñ özi de jigitke rūial oinap, än salyp berudi ūnatady. Sebebi, būl tiri adamnyñ janymen tūñğyş zauyqtasuy, ol öte näzik, jūmsaq, köñilşek, köngiş siiäqty körindi oğan, qalai ilese solai yñğaiyna köne beretin tärizdi. Sondyqtan, Ruf Martinniñ jan düniesin ieşbir riiäsyz, öz biliginşe tüzep jürgendei köredi. Ol jigitke jaqyn bolğanyn jaratady. Būrynğydai seskenbeidi. Ras, bastapqyda äldeqandai ürei paida bolğan, biraq ol jigittiñ pysy iemes, öziniñ jan tükpirinde ūianğan bir sūmdyq iedi. Keiin köñili ornyqty da, äri-beriden keiin ierkinsip, biligin jürgize bastady. Biraq, mūnysyn özi anyq sezgen joq. Tek jigit köñilin sergitetinin sezedi. Köp uaqytyn universitet sabağyna jūmsap, kitap tozañyna qūmyğa bergenşe bir mezgil osylai boi jazyp, jigitten iesken teñizdiñ qoñyr samalynan jan-jüregi baiyz tapqany paidaly sekildi. Küş! Qyzdyñ iemseitini küş, jiger. Jomart jigit te kölkip tasyğan mol qairatyn aiar iemes. Onymen bir bölmede otyru, iesik aldynan qarsy alu — keudesin kerip, qūnyğa dem alğanğa bir iesep. Al jigit ketip qalsa, köñili kitapqa auady.
Ruf Brauningti jaqsy bilgenimen, adam janymen arbasu sonşa hauipti bolar dep oilamauşy iedi. Martinge beiili auğan saiyn, onyñ ömirin özinşe tüzemek nieti jeñe bastağan.
— Mysalğa myna mister Betlerdi alyñyz,— dedi Ruf bir küni grammatikany da, arifmetikany da, poeziiäny da täpteştep bolğannan keiin,— jasynda ol qiynşylyqty köp köripti. Äkesi banki kassiri ieken, ūzaq jyl syrqattanyp jürip Arizonada jiñişke aurudan opat bolady, mister Betler — ol tūsta Çarlz Betler — jalğyz qalady. Äkesi marqūmnyñ arğy tegi avstriiälyq ieken, Kaliforniiäda tuğan-tuysqannan ieşkimi bolmağan, sondyqtan, jetim bala baspahanağa jūmysqa ornalasady da, alğaşynda jūmasyna üş dollardan aqy alyp jüredi, būl jaidy öz auzynan iestidim. Qazir onyñ jyldyq tabysy otyz myñ. Būğan qoly qalai jetken deñiz. Ol adal, ieñbekqor, ünemşil adam bolğan. Älbette, jas jigitter äues köretin ömir qyzyğyna iermegen. Joqşylyq zaryp tartyp jürse de qor jinağan. Apta saiyn az da bolsa aqşasyna aqşa qosyp jürgen. Jalaqysyn köp ūzamai köbeitipti. Tabysy ösken saiyn qory da molaia tüsedi. Kündiz jūmys istep, keşke oqidy. Bolaşağyn köp oilaidy. Keiin keşki kursqa oquğa tüsipti. On jeti jasynda ärip teruşi bolyp alğan. Jalaqysy köbeigen. Biraq bardy mise tūtpai, kün körisime osy jeter dep toqmeiilsimei, mansap quady. Bolaşağy üşin basyn qūrbandyqqa bailaidy. Advokat boludy niet ietedi. Sonymen, äueli meniñ äkemniñ kontoryna hat tasuşy bolyp ornalasypty. Sonda aptasyna alatyny tört-aq dollar, öziñiz oilap qarañyz! Biraq ünemşil bop üirengen adam ğoi, sol tört dollardyñ özinen jinap jürgen qoryna tiyn-teben salyp jürgen.
Ruf dem alaiyn, äri önegeli äñgimeniñ Martinge äserin baiqaiyn dep säl kidirdi. Jigittiñ jüzinen mister Betlerdiñ ömirin qyzyq körip otyrğany seziledi, biraq, qabağy säl jabyñqy.
— Ras, tarynşylyq taqsiretin köp tartqan ieken,— dedi ol. Jūmasyna tört-aq dollar aldy deisiz be?! Būğan tairañdai almaisyñ. Men aptasyna päter aqysy men tamağyma ğana bes dollar tölep tūramyn, qūdai aqyna, sonda da jaryp jürgenim joq. Ol äbden itşilegen ieken. Asqa ja...
— Tamağyn kerosinkağa özi pisiredi ieken,— dedi qyz onyñ sözin bitirtpei.
— Balyq aulaityn kemeniñ matrostary sekildi asqa jarymağan ğoi sorly, olardan aş adam bar ma düniede.
— Oilap qarañyz, qazir jyly suğa qolyn malyp otyr!— dedi qyz dauystap.— Jas şağynda azap körse, iendi rahatqa batyp otyr.
Martin qyzğa synai qarady.
—Men sizge bylai der iedim,— dedi ol.— Mister Betleriñizdiñ tūrmysy tätti bola qoimas. Ūzaq jyldar boiy işer asqa jarymağan misterdiñ asqazany da jidip ketken şyğar-au.
Qyz tura qarai almai, jaltaryp ketti.
— Katar auruy bar boluy kerek,— bäs tigemin.
— İä, bar,— dedi qyz,— biraq...
— Onyñ üstine,— dedi Martin, – qazir üki qūstyñ kärisindei äri aşuly, äri köñilsiz bolar, otyz myñym bar dep masairai almas. Töñiregindegi jūrttyñ oinap-külgenin de kötere almaityn şyğar. Solai iemes pe?
Qyz basyn izep, olai bolu sebebin tüsindire bastady:
— Oiyn-sauyqpen isi joğy ras. Minezi tūiyq, baisaldy kisi ğoi. Būrynnan solai.
— Solai bolmağanda şe!—dedi dauystap Martin.— Jetisine üş ne tört dollar jalaqy alyp tūrğan adam solai bolady. Jap-jas jigit jantalasyp, aqşa jinaimyn dep, tamağyna deiin özi pisirse, kündiz jūmys istep, tünde sabaq oqyp, salpyldap ieñbektenumen jürse, selt ietip, köñilin köterip, ne seiil-seruenge şyğyp körmese, tipti, oiyn-sauyq degenniñ ne iekenin bilmei össe, solai bolmağanda qalai bolady?! O! Otyz myñy uysyna tym keş oralğan ieken!
İelgezek qiiäl Martinniñ köz aldyna ünemşil jas jigittiñ bükil ömirin, jyldyq tabysyn otyz myñğa jetkizgen tar soqpağyn ielestetti. Çarlz Betlerdiñ oi-örisi, is-äreketi köz aldynan salqar köştei şūbatylyp ötti.
— Men sizdiñ mister Betleriñizdi aiaimyn. Jas şağynda otyz myñyna bola öz ömirin özi ūrlap jürgenin añğarmağan, tirnektep jinağan qaiyrsyz bailyğynan aqyry ne raqat kördi ol? Bir kezde, taryğyp jürgen şağynda, işpei-jemei jinağan aqşasynyñ on tsentine satyp alatyn raqatyn iendi otyz myñ tölese taba alar ma? Aitalyq, bala kezinde nauat, kämpit nemese jañğaq satyp alyp jemese, ne bolmasa teatrdyñ ieñ arzan ornyna bilet satyp alyp, oiyn körmese, iendi sondai raqat pen qyzyqty otyz myñ tölep köre alar ma?
Martinniñ būl pikiri Rufti tañ qaldyrdy. Äri sony, äri öz ūğymyna qaişy; onyñ astarynda bir şyndyq jatqanyn jäne ol öziniñ düniege közqarasyn tüp ornymen töñkerip ketuge nemese müldem özgertip jiberuge mümkin iekenin sezedi. Jasy jiyrma törtte iemes, on törtte bolsa, mümkin, onyñ yqpalyna keter iedi. Al qazir jasy jiyrmanyñ törteuinde. Onyñ üstine kertartpa piğyly, tuyp-ösken ortasynyñ pikiri men dästürine beriktigi tağy bar. Ras, Martinmen äñgimelesip otyrğanda kei-keide onyñ tyñ, tosyn pikirine qūlağy ieleñ ietedi, biraq mūny onyñ öz basy men tūrmys-tağdyrynyñ ierekşeligine jorityn da iestigenin ile-şala ūmytuğa tyrysatyn Zady, pikirin qostağanymen, onyñ sendirmei qoimaityn saliqaly üni, köz janary, baisaldy da sabyrly qiiäpaty ärdaiym köñilin ielegizitip, özine baurai tüsuşi iedi. Biraq jat dünieden kelgen osy bir jigittiñ pikiri köbine tym tereñde jatatynyn jäne öziniñ ömirge közqarasynan ärmende jüretinin qyz ieşuaqytta añdağan iemes. Qyzdyñ oi-örisi öziniñ tar şeñberinen şyğa almaidy. Asyly, aqyly şolaq adamnyñ öz şamasyn baiqamai qaita özge jūrttyñ aqyly qysqa dep jüretini bolady. Özinşe, bilgeni basyna syimaityndai körinse, būl aqyl şeñberiniñ tarlyğynan iemes, bilimimniñ köptiginen dep oilaidy. Sol siiäqty qyz da oi-örisim keñ dep sanaityn da, Martinmen zäude pikiri üilespese, būl onyñ aqylynyñ azdyğynan dep biletin, osyğan orai Martindi ne närseni bolsa da özinşe topşylatuğa tyrysyp, onyñ oi-örisin öz şamasyna şağyndamaq bolady.
– Tūra tūryñyz, men äli äñgimemdi aiaqtağanym joq,— dedi qyz, – mister Betler, äkemniñ aituyna qarağanda, jūmysty bar yntasymen janyn aiamai jäne öndire isteidi ieken, qyzmetine ieşuaqytta keşikpeidi ieken, tipti, ünemi ierte keletin bolğan. Uaqytyn yjdahatpen ünemdep, ärbir bos minutyn bosqa jibermei, sabaq oqityn bolypty. Ol buhgalteriiäny öz betinşe meñgergen, maşinka basyp üirengen, stenografiiädan sabaq alğan, sabaq bergen aqysy üşin oqytuşysyna tüni boiy maqala jazysady ieken, öitkeni oqytuşysynyñ özi täjiribesi az bir sot habarşysy bolsa kerek. Köp ūzamai hat tasuşydan köterilip, ol taptyrmaityn jaqsy klerk bolyp alady. Äkem qağylez, talapty jigittiñ ieñbegin ädil bağalaidy. Äkemniñ aqylymen zañ mektebine oquğa tüsip, aqyry advokat bolyp şyğady da, bizdiñ kontorğa kişi kompanon retinde qaita ornalasady Qazir ol asa körnekti adamdardyñ biri. Qūrama Ştattardyñ senaty ūsynğan ülken orynğa barmapty. Qalasa Joğary sottyñ müşesi de bola alar iedi. Älbette, osynyñ bäri ğibrat, keiingige ülgi-önege. Mūnan şyğatyn qorytyndy — kim de kim tabandy, jigerli bolsa, ärqaşan öz qatarynan ozyp şyğady.
- İä, onyñ körnekti adam iekeni ras,— dedi Martin şyn köñilinen.
Degenmen äñgime mazmūny Martinniñ ömir turaly, sūlulyq jaily ūğymyna üilespedi. Ol mister Betlerdiñ öz basyna üiip-tökken osynşama joqşylyq pen tarşylyqtyñ dälelin tapqan joq. İegerde osynyñ bärin janyndai jaqsy körgen ğaşyğy üşin nemese körkemdikti köksetken armany üşin istese — bir säri. Martin būğan den qūiar iedi. Ğaşyğyna añsary auğan jas jigit ne istemeidi, ondai jigittiñ, älbette, jylyna otyz myñ olja tabu üşin iemes, ğaşyğyn bir ğana qūşyp süiü üşin ömirin qūrban ietse armany joq ta! Al mister Betlerdiñ maqsatynda ūsaqtyq, bolymsyzdyq, bişaralyq bar. Otyz myñ dollar degen, ärine, az aqşa iemes qoi, biraq katar auruynyñ kesirinen ömirden qabağy bir jadyramai ötui sol somanyñ qūnyn joiyp jibermei me?
Martin osy pikirin şet-pūşpaqtap Rufke aitqan, biraq ūğyndyra alğan joq, qaita jigitti tärbieleu kerek degen qyzdyñ būrynğy senimine közin jetkize tüskendei boldy. Öitkeni, oi şeñberi tar, aqyly saiaz köp adam öz näsili, dini, saiasi közqarasy jön dep bilip, düniede bytyrap jürgen özge adam balasyn özinen anağūrlym tömen sanaidy. Osy ädet Rufte de bar. Köne zamandağy jühit meni äiel qylyp jaratpağanyña şükir dep qūdaiğa alğys aitady ieken, būl da aqyl taiyzdyğynan tuğan qylyq bolsa kerek. Qazirgi zamanda jūrttyñ bärine öz dinin, öz qūdaiyn telu üşin missionerlerine dünieniñ tükpir-tükpirin timiskilettirip qoiğan da osy kesel. Rufke ömirdiñ mülde özge jağdaiynda tuyp-ösken jigitti is-mis joq öz ortasynyñ adamyndai ietemin degizip jürgen de osy astamşylyqtyñ lañy.
Toğyzynşy tarau
Teñiz saparynan oralğanda, ğaşyğyn bir köruge asyqqan Martin İdenniñ jüregi Kaliforniiäğa jetkenşe alyp-ūşty. Osynan segiz ai būryn, jiğan-tergen aqşasy ada bolğannan keiin, ol Süleimen aralynyñ bir tükpirinde kömuli jatqan qazyna bar ieken degen laqapqa ierip, sony izdemekke şyqqan kemege jaldanğan iedi. Şartarapty bosqa şarlap, aqyry būl käsipten küder üzgen soñ kemeniñ ekipajy Avstraliiäda qojasymen iesep aiyrysty da, Martin San-Frantsiskoğa jürgeli tūrğan basqa bir kemege jaldanyp, kete bardy. Biraq, osy segiz aidyñ işinde ol keiin qūrlyqta ūzağyraq kidiruge ierkin jetetin qarajat tapqany bylai tūrsyn, sabağyna da köp uaqytyn bölip, köp oqyğan.
Ol alğyr da zerek adam iedi. Onyñ üstine öziniñ talaby men Rufke ğaşyqtyğy qamşy bolğan tärizdi. Ruften jolğa ala şyqqan grammatika oqulyğyn ol san ret täkirarlap, būl pänge äbden jetilip alğan. İendi matrostar qate söilese, qūlağy ieleñ qağyp, özinşe iştei tüzetip aityp jüretin boldy. Qūlağy sözge saq, kökiregi grammatikağa sezimdi bolğanyna quanyşty da. İeski ädeti boiynşa ara-tūra öz auzynan da teris qūrylğan söilemder şyğyp ketetūğyn. Tegi, mūnan arylu üşin äli de biraz uaqyt kerek bolatyn sekildi. Biraq, söz qatesi iendi qūlağyna oğaş iestile bastağany anyq.
Grammatikany meñgergennen keiin ol sözdikti qolğa aldy. Kün saiyn leksikonyna jiyrma söz qosudy dağdy ietti. Būl oñaiğa soqqan joq. Vahtada nemese şturvalda tūrğanda jattağan sözderin älsin-älsin qaitalauğa, äuenine keltirip, ädemilep aituğa tyrysady. Ruftiñ aqylyn da iesinen äste şyğarğan iemes; köp ūzamai tipti ofitserleriniñ özinen jäne mynau sūiyq käsipke qarajat beruşi kaiutada otyrğan djentlmenderden göri ağylşynşa öziniñ taza söilei bastağanyn baiqap, tañyrqaityn boldy.
Bir küni balyq közdi norveg kapitannan äldeqalai Şekspirdiñ tolyq jinağy tabyldy. İesi onyñ betin, ärine, aşyp körmegen ieken. Martin kapitannyñ kirin juyp tūruğa uäde ietip, osy kitabyn oquğa rūqsat aldy. Tragediiänyñ keibir, äsirese, özine ūnağan jerlerin op-oñai jattap alatyn boldy. Şekspirdi biraz uaqyt pir tūtty. Bükil dünie İelizaveta teatrynyñ obrazdary men formasy syqyldy körinip ketti oğan. Oi-qiiäly özinen-özi ūiqassyz öleñge ainala bastady. Būl – qūlağy sözge üirenuine jaqsy da iedi. Söz qoryna ieskirgen söz ben söilemder köbirek ienip ketkenimen, ağylşyn tiliniñ qasietin bağalap üirendi.
Martin osy segiz ai ömirin oidağydai ötkizdi. Söz qory men aqyl-parasaty östi, öz şamasyn bile bastady. Bir jağynan, nadandyğyn moiyndasa, iekinşi jağynan, jigeri men talaby taudai iekenin bildi. Özi men joldastarynyñ arasynda zor aiyrmaşylyq baryn kördi. Biraq būl aiyrmaşylyq äzir qoly jetken tabysynda iemes, tek mümkinşiliginde, bolaşağynda ğana iekenin tüsindi. Öziniñ qazirgisine joldastarynyñ da qoly jetip qaluy mümkin. Äitse de, olarğa qarağanda, öziniñ örisi keñ, öresi biık iekenin sezedi. Martin dünie sūlulyğyna asyq. Sol sūlulyqtan Ruf te özimen birge läzzat alsa dep armandaidy. Būl nieti Rufke qiiälynda jürgen Tynyq mūhittyñ ūlan-qiyryn beinelep bersem degen oi tüsirdi. Osy bir talaby şabytyn tasytyp, dünie ğajaiybyn Rufke ğana iemes, bükil älemge mäşhür ietsem qaiter iedi degen ümitin ūiatty. Aqyry bir küni osynyñ bärin jazuym kerek degen oi jarq iete tüsken. İä, ol dünie älem sonyñ közimen köretin, sonyñ qūlağymen iestitin, sonyñ jüregimen sezetin adamdardyñ biri bolaşaq. Ol poeziiä men proza da, roman men oçerk te, Şekspir siiäqty pesa da jazbaq. Nağyz mansap osy. Ruftiñ jüregine aparatyn jol da osy. Jazuşylar būl dünieniñ alyby, jylyna otyz myñ olja tabatyn, qalasa Joğarğy sottyñ müşesi bola alatyn mister Betler olardyñ qaptalyna da kelmeidi! Oiyna orala ketken osy ideiä bükil jan-jüiesin bilep äketti. Onyñ San-Frantsiskoğa deiingi sapary körgen tüstei boldy. Öziniñ qaitpas qairatyna mas bolğan jigit tepsem temir üzermin dep oilady. Ūly mūhittyñ şalqyğan keñ jazyğy da qiiälyna öris bergendei-di. Alğaş ret, biıkten qarağan qyrandai, Rufti de, ol ösken ortany da anyq kördi. Sol bir dünie sezuge bolatyn naqty närsege ainalğandai, qolyna alyp, ainaldyra qarauyna bolatyndai körindi. Älbette, tüsiniksiz būldyr jailary da barşylyq. Biraq, ol ūsaq bölşegine köz toqtatpai bükil aumağyn qamtydy; oilap qarasa sonyñ bärin alaqanyna qondyruğa bolady ieken. Onyñ üşin jazu kerek! Būl oi tūla boiyn ottai örtedi. Qaityp oralysymen, şūğyl jazuğa otyrmaqqa bel bailady. İeñ aldymen qazyna izdeuşilerdiñ saparyn surettemekşi. Äñgimesin San-Frantsiskodağy jurnaldardyñ birine joldaidy. Būl turaly Rufke ieşteñe aitpaidy. Küni ierteñ basylyp şyqqannan keiin, iesimin bir-aq körip, quansyn da qalsyn dep ūiğardy. Mūnan bylai äri jazu jazyp, äri sabaq oqymaq. Kün täulikte jiyrma tört sağat bar. Özi bolsa şyñdai berik, şymyr jigit, jūmys jasau qolynan keledi, ieşqandai qamal qarsy tūra almaidy, qūlaidy. İendi jabaiy matros bolyp, jalbaqtaudyñ qajeti joq. Mineki, köz aldynda öziniñ jeke menşiginde bolmyş iahtasy ielestedi. Jeke menşiginde iahta ūstaityn jazuşylar bolady ğoi! Ärine, dep ol özine-özi toqtau aitqansydy, baqyt basyna bir künde qona qoimas. Alğaşynda jazğandarymmen oquğa kerekti qarajat tauyp jürsem de jetip jatyr. Jigittiñ oiynşa, ol keiin, biraz uaqyt ötken soñ, onyñ qanşağa sozylaryn kim bilsin, bilim alyp, kemeline kelgennen keiin, mäñgi öşpes ūly şyğarmalar jazaşaq, iesimi iel auyzyna da ilineşek. Biraq, mūnan mañyzdy bir närse bar, ieñ abzaly, osy kezde ğana ol Rufke laiyqty jigit bola alady. Dañq degen jaqsy, biraq ol dañq üşin iemes, Ruf üşin arman quyp jür. Ol ataq izdep jürgen joq, tek ğaşyğyn köksep, qūsa bolyp, qūmartyp jür.
Qoiny-qonyşyn aqşağa toltyryp qaitqan Martin Oklendke kelisimen Bernard Higginbotamnyñ üiindegi tar laşyğyna tağy ornalasty da, jūmysqa kiristi. Kelgenin Rufke aitpady. Qazyna izdeuşiler jaily oçerkin bitirgesin, birjola barmaq boldy. Oi sanasyn bilegen tvorçestvonyñ bezgegi kütken künderin sezdirgen joq. Qağazğa tüsken ärbir sözi qyzdy özine bir ieli jaqyndata tüsetindei. Oçerktiñ kölemi qanşa boluğa tiıs iekenin bilmeuşi iedi; sol sebepti «San-Frantsisko barlauşysynyñ» jeksenbi küngi sanyna qosymşanyñ ieki öñirin alyp jatqan bir oçerktiñ neşe sözden tūratynyn sanap şyğyp, mölşerge osyny almaq boldy. Üş kün ūdaiymen damyl körmei, oçerkin aiaqtady. Oquğa jeñil bolsyn degen oimen basqa qağazğa bärin iri ärippen ädemilep köşirdi. Osymen äurelenip jürgende kitaphanadan alğan til qisyny oqulyğynan abzats, tyrnaqşa degenderge äldeqalai közi tüsken. Būl būryn iesine kelmepti! Martin ile-şala oçerkin tağy köşiruge otyrdy. Jazu üstinde oqulyqqa mezgil-mezgil qarap qūiady. Sonymen şyğarma jazuğa jattyğyp jürgen qatardağy şäkirt bir jylda ala almaityn mälimetti ol bir künde bilip şyqty. Oçerkin iekinşi ret qaita köşirip, trubkege ūsatyp, şiyrşyqtady. Sonan keiin gazet qarasa, onyñ jas avtorğa keñes degen maqalasynda qoljazbany şiyrşyqtauğa bolmaidy jäne paraq qağazdyñ bir betine ğana jazu şart, depti. Özi osy resimniñ iekeuin de būzğan ieken. Onan äri jaqsy jurnaldar oçerktiñ bir bağanasyna kem degende on dollar töleidi degen. Jazğanyn üşinşi ret köşirip otyryp, Martin onyñ on bağanasyn on dollarğa qaita-qaita köbeitumen köñilin jūbatty. Qalai ieseptese de bäz-baiağy jüz dollar, äiteuir, matros qyzmetinen būl käsiptiñ paidaly iekeni anyq. Äuel basta ieki qate jibermegende, äñgimeni üş künde jazyp bitiretin iedi. Sonda üş künde jüz dollar tapqany ğoi. Mūnşama tabys kirgizu üşin ol üş ai boiy teñiz şarlauğa tiıs. Qalamynyñ jeli bar adam, ieger aqymaq bireu bolmasa, matros sorlynyñ azabyn şegip jürer me. Asyly, Martin üşin aqşa qūny qymbat iemes. Aqşanyñ bar qasieti adamğa azdağan tynys beredi, täuir kiım satyp aluyna bolady. Biraq sonymen qabat öziniñ bükil ömirin astan-kesten qylyp, kökeiindegi şabyt qylyn şertken sonau aqqūba, taldyrmaş bikeşke bir taban jaqyndatatyny da ras.
Martin qoljazbasyn ülken konvertke salyp, peşettep «San-Frantsisko barlauşysynyñ» adresine joldady. Martinniñ oiynşa, redaktsiiäğa jiberilgen jazudyñ bäri ile-şala basylyp şyğuğa tiıs. Olai bolsa, jūma küni jibergen oçerki jeksenbide jariiälanady. Öziniñ alys sapardan oralğanyn Rufke osylai bildirgeni laiyq. Jeksenbi küni qyzğa özi baraşaq. Söitip jürgende onyñ oiyna tağy bir ideiä tüsti. Ol özine öte ūnady: balalarğa arnap, qyzyq oqiğaly äñgime jazyp, «Jastar serigine» jiberui kerek. İeñ aldymen, ol oqu üiine baryp, «Jastar seriginiñ» birneşe komplektin qarap şyqty. Kölemdi äñgimeler men povester, şamamen üş myñ söz mölşerinde, nomer saiyn bölinip basyla beredi ieken. Ärbir povest bes nomerge, keibiri jeti nomerge deiin jalğasa beretin körinedi. Martin özi üşin osy mölşerdi maqūl kördi.
Bir kezde Martin kit aulaityn kememen Arktikağa üş jyldyq ūzaq saparğa şyqqan. Biraq, kemeleri jolda apatqa ūşyrap, jarty jyldan keiin ieline qaitty. Martin qiiäly tym ūşqyr bolğanymen, şyndyqty artyq köretin adam iedi de, qolyna qalam alsa, tek özine qanyq jailardy ğana jazuğa niet ietip jüretin. Kit aulau käsibiniñ büge-şigesin jaqsy biletin Martin ömirde bolğan aqiqat oqiğalarğa süiene otyryp, ieki bala turaly oidan şyğarğan bir hikaiany qyzyqtap jazyp bermek boldy. Būl qiynğa soqqan joq. Senbi künniñ keşinde äñgimeniñ üş myñ sözdik birinşi bölimin jazyp tastady. Būğan Djim arsalañdap, mäz-mäiram bolsa, mister Higginbotam semiasynan şyqqan «jazuşysymaqty» aşy tilmen biraz äjualady.
Martin ündegen joq, tek «Barlauşynyñ» jeksenbi küngi sanynan qazyna izdeuşilerdiñ hiqaiasyn oqyğanda, jağañdy bir ūstarsyñ dep işinen aiyzy qanğandai boldy. Jeksenbi küni ieleñ-alañda gazet köreiin dep tyqyrşyp, tysqa şyqty.
Gazetke qaita-qaita üñile qarady da, büktep-büktep ün-tün joq ornyna sala qoidy. Onyñ tyrnaq aldysy turaly dauryqpağanyna quandy. Äri oilap, beri oilap, sirä, äñgimeniñ basylyp şyğatyn merzimi jöninde qatelesken bolarmyn dep ūiğardy. Onyñ üstine oçerktiñ işinde sonşama tezdetkendei asyğys ieşteme joq-ty, älbette, redaktordyñ, aldyn ala avtormen pikir alysu üşin, hat jazuy da yqtimal.
Azanğy asyn işkennen keiin ol povesine tağy otyrdy. Ara-tūra sözdikke ne til qisynyna qarau üşin köñili böline bergenimen, qalam ūşynan tögilgen söz marjany qağazğa toqtausyz tizilip tüsip jatyr. Oqulyqtan köz alsa, ara-tūra jazğanyn oqidy, qaita oqidy, ūly tvorçestvo qainary säl tolastağanymen jazu ierejesine jattyğyp, öz oiyn qağazğa tüsiruge tösele tüskenin täuir köredi. Ol qas qaraiğanşa jazdy. Keiin oqu üiine baryp, keşki sağat onğa şekte, oqu üii jabylğanşa otyryp, aptalyq, ailyq jurnaldardy qarastyrdy. Būl jūmada uaqyty ünemi osylai ötti. Kün saiyn üş myñ söz jazyp, keşkitūrym oqu üiine baryp, jurnaldardy şolyp şyğady. Nieti baspa adamdaryna qandai öleñ, povest, ne äñgime ūnaidy ieken, sony bilip alu. Aqyry bir jäit anyq boldy — aluan-aluan jazuşynyñ qily-qily jazğany öziniñ qolynan keledi ieken. Mūrşat bolsa, olardyñ qolynan kelmeitin köptegen dünieni jazyp tastauğa da şamasy bar siiäqty. «Kitap biulleteninen» bir maqala oqyp, süisinip qaldy, onda: «Kipling ärbir sözine bir dollar alady, al jaña jaza bastağan jazuşylar (osy arasy özine ala böten qatty ūnady) – jaqsy jurnaldardan är sözine kem degende ieki tsentten qalamaqy alady» depti. «Jastar serigi», ärine, jaqsy jurnal, iendeşe künine jazyp jürgen ärbir üş myñ sözine alpys dollardan aqşa alaşaq. Al mūnşa somağa bola kemege jaldanyp, ieki ai teñizde tentiremek kerek.
Jūmanyñ keşine Martin povesin aiaqtady. Attai jiyrma bir myñ söz jazypty. Ärbir sözine ieki tsentten qoiğanda da — tört jüz jiyrma dollar töleuge tiıs. Bir aptalyq ieñbegi üşin mūny az aqy deuge bolmaidy. Ömirinde uysyna bir sätte mūnşa köp aqşa oralyp körgen iemes. Ony qaida, nege jūmsaryn bile almaidy. İapyrau, mynau degeniñ bir altyn közi ğoi! Däulettiñ tausylmaityn qainar būlağy iemes pe! Ol äueli ädemi kiınedi, sonan keiin bir qūşaq gazet-jurnal aldyrady. Kitaphanağa künde-künde jügire bergenşe, anyqtama ataulyny aqşasyna satyp alady. Sonyñ özinde de tört jüz jiyrma dollardai qyruar aqşa artylyp qalğaly otyr. İendi ony qaida jūmsamaq kerek, osyny bilmei basy qatty. Söitip otyrğanda Gertrudağa qyzmetşi äiel jaldap, Merienge velosiped satyp äperuime bolady ieken ğoi degen izgi oi keldi.
Martin kölemdi qoljazbasyn «Jastar serigine» jöneltti. Senbiniñ keşine inju izdeuşiler turaly tağy bir oçerktiñ nobaiyn oilastyrdy da, Ruftikine baruğa ūiğardy. Üiinen şyğarda telefon soqqan, aldynan Ruftiñ özi şyğyp, kütip aldy. Qyzğa qarsy kelgen qairatty jigittiñ pysy bükil denesin otşa şarpyp, boiyndağy jigeri özine daryğandai qyzuy tamyr-tamyryna tarap, qaltyratyp jibergendei körindi. Jigittiñ de qyzben qol alysyp möldiregen kögildir közine közi tüskende, ieki beti du ietken, biraq yssy jaqta segiz ai jürip, kün qaqqan jüziniñ qyzarğanyn qyz añğarğan joq. Al moinyndağy jağanyñ syzatyn kün totyğy ketire almapty. Ruf oğan külip jibere jazdady. Kostiumine közi tüskende ğana külkisi tyiyldy. Özine ölşep tiktirgendikten be, şalbary öte jarasymdy, boiy da sūñğaqty, sūlu siiäqty körindi. Kepka ornyna jūmsaq qalpaq kiıp kelgen ieken. Ruf ony kigizip qarady, ūnatty, nasattandy. Öitkeni, osynyñ bäri öz isiniñ jemisi, maqtanyşy. Qyz jüre-bara jigitti östip qaqpailai berem ğoi dep oilady.
Rufti öte-möte quantqan, äri özine airyqşa mändi köringen — sözindegi özgeris. Qazir ol dūrys söileuiniñ üstine ierkin söilei bastağan, söz qory da äjeptäuir molaiğan. Kei-keide ieligip ketkende, ieski ädeti boiynşa jargon sözder qoldanyp, jalğau-jūrnaqtardy ielemei ketkeni ras, juyq arada ğana jattap alğan keibir sözderdi aitqanda müdirip te qalady. Mäsele, tegi, dūrys söileuinde ğana bolmas. Rufti qatty quantqan onyñ jeñil, ierkin söilei bastauy, söz tapqyrlyğy, tiliniñ ötkirligi. Abzaly, būl jaratylysynan qu tildi, äzilqoi adam boluynan da şyğar. Martindi joldastary sözuarlyğy üşin de jaqsy köretūğyn. Biraq, būryn qyz aldynda uialyp, laiyqty söz tauyp aita almai, önerin körsete almai jürgen. İendi ol az-azdap boiy üirengenniñ soñynda qyzğa sonşalyqty jat adammyn dep oilamaidy. Äitkenmen, artyqşa saqtyq jasaidy, Ruftiñ imenbei äzil aituyna ierik berip, özi qatardan qalyspağanymen sözşeñsip, aldyn orağysy kelmeuşi iedi.
Qyzğa ol öziniñ jazuşylyq talabyn, jazğanda kün köriske qarajat tabu üşin jazyp, bir jağynan, oqi beretinin aitty. Qyz onyñ nietin qostamady, küdik aitty.
— Ädebiet te — köp käsiptiñ biri,— dedi ol tikesinen.— Men oğan ärine, jetik adam iemespin, änşeiin jalpyğa mälim jağdaidy ğana aitam. Äueli üş jyl, tipti, bes jyl üirenbeiinşe temirşi ūsta bolu da mümkin iemes. Biraq, ūstadan göri jazuşynyñ tabysy köp, sondyqtan ärkimniñ-aq jazuşy boludan dämesi bar, bälkim, köp adam küş synap ta jürgen bolar.
— Al osyğan meniñ qabiletim jetpeidi dep oilaisyz ba?—dedi Martin oryndy söz tauyp aitqanyna iştei quanyp, qiiäly şaryqtap ala jöneldi, köldeneñ kisidei mynau qonaq üidegi äñgime-mäjiliske köz tastady, onymen qosarlanyp ötken ömiriniñ jüzdegen soraqy, jiırkenişti jäitteri de ielesteidi.
Būl körinister oi-örisin, söz bağdaryn būzbastan, köz aldynan zamatta ötip ketti. İendi qiiälynyñ ekranynda Martin mynau syñsyğan kitap pen suretterdiñ ortasynda, mädeniet pen tärbieli tūrmystyñ uiasyndai körkem, jaily bölmede sylañ qaqqan sūludyñ jyly şyraiyn, onymen taza ağylşyn tilinde tamaşa äñgime şertip otyrğan özin kördi. Birtegis ädemi jaryq tüsken būl sahna ekrannyñ ortasynda. Onyñ ainala jieginde bir körinip, bir söngen özge köp körinis. Martin sonyñ işinen qalağanyn köre alady. Ymyrt qarañğysyndai qaltyrağan osy boz tūmanda äldebir qyzğylt säuleniñ jaryğymen beineler ap-anyq bolyp, tolqyndai toğysyp ötip jatyr. Mine, şaraphanada jalynyn jalpyldatyp, otty viski işip jatqan kovboilar, olardyñ ädepsiz sözderi, aiğai-şuy iestiledi. Işinde özi de jür. Şarap satatyn üldiriktiñ aldynda aty şuly maskünem būzaqylarmen araq işip, balağattasyp tūr nemese solarmen birge stol basynda syqsiğan käresin şamnyñ jaryğymen karta ülestirip, fişka soğyp otyr. Tağy bir sätte özin özge jağdaida kördi — «Saskvegannanyñ» bağynda beluaryna deiin jalañaş, qos jūdyryğyn kezenip, qalşiyp, Liverpuldiñ jiren sotqarymen soğysqaly tūr; onan keiin «Djon Rodjerstiñ» qyp-qyzyl qan josyğan palubasy ielestedi. Ol küni tañerteñ bülinşilik bastalarda kün būlyñğyr iedi. Ağa kömekşi ölim halinde jantalasyp, typyrşyp jatqan, al kapitannyñ qolynda kök tütini şūbyrğan revolver, kekti yza kernegen matrostar, äldekimge aiğailap, qarğys aityp jatqan jaraly adamdar. Osylardyñ ortasynda jarqyrağan jañağy tym-tyrys sahna, kitaptar men suretter, özimen keñes qūryp otyrğan Ruf. Qasynda ülken rūial tūr. Qyz köp ūzamai özine arnap, muzyka oinap bereşek. «Al osyğan meniñ qabiletim jetpeidi dep oilaisyz ba?» degen öz sözi sañq iete tüsti.
– Adamnyñ temir soğuğa qabileti boluy mümkin, biraq qūr qabiletten ne önedi? Äueli üirenbei, ūstarmai ūsta bolypty degendi iestigenim joq.
– Sonymen mağan ne keñes beresiz? İesiñizde bolsyn: meniñ qolymnan jazu keledi, ony özim anyq sezemin. Aityp tüsindiru qiyn, biraq şyny osy.
– Tübinde jazuşy bolasyz ba, bolmaisyz ba, ol öz aldyna, biraq oqyğanyñyz maqūl. Kim bolsañyz da bilim kerek jäne kezdeisoq taiaz bilim iemes, jüieli bilim alğanyñyz jön. Ol üşin mektepke tüspei bolmaidy.
– İä... – dep kele jatyr iedi jigit, Ruf sözin bölip:
– Bir jağynan, jaza beruiñizge de bolady ğoi,— dedi.
– Öitpesime lajym bar ma meniñ?—dedi Martin jūlyp alğandai.
– Nege olai deisiz?
Qyz jaqtyrmai qarady: öz degeni bolmasa, özgeniñ aitqanyna köne qoimaityn qaryspa minezin jaratpady.
– Olai deitinim— mağan onsyz oqu da joq. Uaqytyly tamaq işip, kiım kiıp, kitap satyp aluym kerek iemes pe.
– Men osyny ūmyta beremin,— dep küldi qyz.— Tabysyñyzben birge tumağan iekensiz.
– Qolqam sau, oi-qiiälym alğyr bolsyn dep tileimin, tabys ieşqaida qaşpas. Qiratyp köp jūmystar jasap tastar iedim-au...—«siz üşin» degen söz auzynan şyğyp kete jazdady da, – syltauy bolsa,— dei saldy.
— «Jūmystar» deuşi bolmañyz,— dedi qyz jorta şoşyp ketken adamdai.— Tym tūrpaiy iestiledi.
Martin uialyp qaldy.
— Dūrys aitasyz, qate söilesem, osylai tüzete beriñiz.
— Men... men aianbaspyn-au,— dedi Ruf özine-özi senbegendei. Sizdiñ jaqsy qasietiñiz az iemes. Sol jaqsyğa jaqsylyq jamala berse ieken deimin.
Martin maidai ierip, saz balşyqtai sozyldy, qyz qalai ilese de köne beretin tärizdi. Qyzdyñ armany uysyna ilekken sazdan özi qalağan ierkektiñ beinesin jasau. Ruf: aldağy düisenbide orta mektepke tüsetinderden iemtihan alady ieken dep iedi, Martin ielbelektep, iemtihan tapsyruğa tağaiyn iekenin aitty.
Osynan keiin qyz ūzaq uaqyt rūial oinady, än saldy. Martin köz almai sūqtana qarap otyrdy; beu täiiri-ai, dep oilady ol işinen, būl qyzğa qoşemetşil köp adam nege qyryndamaidy ieken, men siiäqty olar da öbektep, işten tynyp, yntyğyp, sanadan nege sarğaimaidy ieken.
Onynşy tarau
Sol künniñ keşinde Martin Morzdardyñ üiinen qonaqasy işken. Būğan Ruftiñ öte riza bolğan bir jeri Martin äkesine qatty ūnap qalypty. Ac üstinde äñgime teñizşilerdiñ töñireginde bolğan. Būl jaidy Martin öziniñ bes sausağyndai jaqsy biledi. Keiin mister Morz Martindi öte zeiindi, iestiiär jigit ieken dese kerek. Sol küni ol oğaş söz aitpauğa barynşa tyrysyp, pikirin asyqpai, oilanyp aityp baqqan. Mūnan bir jyl būrynğy birinşi ret bolğandağydai iemes, Martin özin stol basynda da ierkin ūstap, kişipeiil, tipti ibaly qalyp körsetken. Al mūnysy missis Morzğa ūnaidy. Ol kisi jigittiñ müldem özgerip, ysylyp qalğanyna äri süisinedi, äri tañ qalady.
— Būl Ruftiñ nazary tüsken birinşi ierkegi,— dedi keiin ol kisi öziniñ jūbaiyna,— būğan deiin ierkek ataulyğa özi tym selqos, salqyn qarauşy iedi ğoi. Soñğy uaqytta būl qylyğynan tipti qorqyp jüruşi iedim.
Mister Morz zaiybyna tañyrqai qarady.
— Nemene, mynau jas matros uyzdai balanyñ äiel sezimin ūiatsyn degiñ kele me?
— Men balapanym käri qyz atanyp, būl dünieden qu tizesin qūşaqtap ötpese ieken deimin. İeger Martin İden arqyly onyñ jalpy ier adamğa meiiri ūiansa — tym jaqsy.
– Öte jaqsy! – dedi mister Morz da.—Biraq, birşama boljal aitalyq, iä, qymbattym, kei-keide osylai tūspaldauğa da tura keledi. Mägärki, qyzyñnyñ jalpy ierkekke iemes, bir ğana kisige meiiri tüsip ketse qaitesiñ?
– Būl mümkin iemes,— dedi külip missis Morz.— Jigit Ruften üş jas kişi, olai bolatyn ieşbir reti joq. Jamanatqa jorymai-aq qoi. Mağan sen.
Sonymen, Martin İdenniñ atqaratyn roli anyq boldy. Ol tūsta ol ädetten özge bir iermek oilap tapqan. Ony iesine salğan Artur men Norman iedi. Äñgime jeksenbi küni qala şetine velosipedpen seruenge şyğu turaly. Bälkim, Ruftiñ baratynyn iestimese, Martin de ielige qoimas iedi. Al özi būryn-soñdy velosiped jürgizip körgen iemes. Ruf jürgize biledi ieken, olai bolsa mūnyñ da üirenui kerek. Sondyqtan, üiine qaityp bara jatqan betinde ol jolyñğai magazinge kirip, qyryq dollarğa velosiped satyp aldy. Qinalyp bir ai jūmys istese de aqysyna mūnşa soma ala almas. Ärine, būl şyğyny özine oñai tigen joq. Degenmen «Barlauşydan» aluğa tiısti jüz dollarynyñ üstine «Jastar seriginen» alaşaq tört jüz jiyrma dollaryn qosyp, būl aqşam bir mūqtajyma jarady dep quanyp qoidy. Velosiped üirenuge şyqqan boida-aq ürjaña şalbary men penjegin jyrtyp alğanyn ieleñ qylğan joq. Higginbotamnyñ dükeninen tiginşige telefon soqty da, jaña kostium tiguge zakaz berdi. Sonan soñ velosipedin syrtqy tar basqyşpen bölmesine alyp kirdi. Ony qoiu üşin keruetin qabyrğadan beri jyljytty. Sonymen, bölmesinde özi men velosipedinen basqağa ūltaraqtai da oryn qalğan joq.
Jeksenbi küni ol iemtihanğa äzirlenbek bolğan, biraq inju izdeuşiler turaly äñgimege zeiini tüsip, ūzaqty kün bas alğan joq, sanasyn ottai jarqyrağan suretterdiñ sūlulyğyn qağazğa tüsirgenşe qiiäly alas ūrdy. «Barlauşy» būl jeksenbide de qazyna izdeuşiler jaiyndağy äñgimesin baspağan ieken. Ony da ieleñ qylğan joq. Tegi, qiiäldyñ pyrağyna minip, şyğannan şyğyp ketken ğoi, üi işiniñ ieki ret asqa şaqyrğanyn da iestimepti. Sonymen, mister Higginbotamnyñ ädette jeksenbi künderi ğana äzirlenetin jyly-jūmsağynan qūr qaldy. Mister Higginbotamnyñ oiynşa, osylai qonaqasyğa sylqita bir toiğyzu – molşylyq pen berekeniñ belgisi. Mol dastarqan üstinde otyryp, ol öz-özinen böser iedi. Äsirese, amerikandyq tūrmys saltynyñ artyqşylyğy turaly, sol keremet dästürdiñ adamğa bereşek mümkinşilikteri jaily mäselen, onyñ alaböten tamsanyp aitatyny, ovoş satatyn dükenniñ prikazçiginen sauda käsibiniñ qojaiyny bolyp köteriluge de bolatyndyğy turasynda söket birdemelerdi söilep otyratyn ädeti iedi.
Düisenbi küni tañerteñ Martin İden inju izdeuşiler turaly bitpei qalğan oçerkine işi aşyğanymen, Oklendtegi mektepke bardy. Arada birneşe kün ötkennen keiin qorytyndysyn bilmekke tağy bardy, ondağylar grammatikadan özge pänniñ bärinen qūlağanyn aitty.
— Sizdiñ grammatikadan tüsinigiñiz tym jaqsy,— dedi oğan professor Hilton äinegi qalyñ közildirigi arqyly tesireie qarap,— biraq basqa pännen däneme bilmeisiz, Qūrama Ştattardyñ tarihy turaly bergen jauabyñyz tipten soraqy, basqaşa aituğa bolmaidy. Sizge berer keñesim...
Professor Hilton ündemei qaldy, Martinge öziniñ tolyp jatqan şölmeginiñ biri syqyldy nemqūraidy selqos qarady. Professor mektepte fizikadan sabaq beredi, semiasy köp, jalaqysy az, toty qūstai sairap, qaita-qaita aita beretin birsydyrğy jattandy ğana bilimi bar adam.
— Solai ma, ser — dedi Martin jüni jyğylyp, işinen professor Hiltonnan göri anyqtama bölimindegi kitaphanaşymen aqyldasqanym artyq iedi dep oilady.
— Sizge berer keñesim: bastauyş mektepte äli de bolsa birer jyl oqyñyz. Al, jolyñyz bolsyn!
Martin onşa renjimedi. Keiin professor Hiltonnyñ sözin Rufke aitqan iedi, ol renjip qaldy. Ruftiñ şyn qynjylğany sonşa, Martin bolğan iske iemes, qyzdyñ qaiğyrğanyna qatty ökindi.
— Mine, kördiñiz be, meniñ aitqanym keldi ğoi,— dedi qyz oğan.— Bilimiñiz anau-mynau studentten kem bolmağanymen, iemtihannan öte almadyñyz. Sebebi, siz jüieli bilimi joq, tek tiıp-qaşyp oqyğan adamsyz. Sizge jüieli bilim alu lazym. Ol üşin jaqsy oqytuşyñyz boluğa tiıs. Tübinde tiiänaqty bilim almai bolmaidy. Professor Hilton dūrys aitqan. Men sizdiñ ornyñyzda bolsam, keşki mektepke tüser iedim. Ony jyl jarymda bitirip şyğasyz, alty ai uaqyt ünemdeisiz. Kündiz jazu jazarsyz, al qalamaqymen kün köre almasañyz, basqa käsippen ainalysuğa da uaqytyñyz bolady.
«İeger men kündiz jūmysta, keşke mektepte bolsam, sizben qai uaqytta körisem?»—degen oi keldi ieñ aldymen Martinge, biraq būl oiyn aituğa bata almai, onyñ ornyna:
— Keşki mektepke jügirip jüru balanyñ isi ğoi,— dedi.— İeger tübinde ieñbegim janatynyn bilsem, būğan da qaramas iedim. Biraq, osynan, meniñşe, ieşteme önbese kerek. Men mektep mūğalimderinen oqyğannan da, öz betimşe oqysam, tez ülgeremin. Mektepte köp uaqytym zaia ketedi (būl sözdi uaqytyn qimağandyqtan iemes, qyzdy qimağandyqtan aitty), al men uaqytymdy bosqa jūmsai almaimyn. Bos uaqytym joq ta!
– Oryndaityn jūmysyñyz da az iemes qoi.
Qyz meiirlene qarady. Martin birden köne salmai, qarsy kelgenine qatty ökindi, «nağyz iesersoqpyn-au»,— dep oilady.
– Fizika mei himiiä oqu üşin laboratoriiäğa qatynap tūrmai bolmaidy, – dedi qyz.— Algebra men geometriiäny öz betiñizşe ieş uaqytta meñgere almaisyz. Sizge jetekşi kerek, täjiribeli maman-pedagog kerek.
Martin iendi onyñ osy sözine bir jaqsy jauap qaitaraiynşy dep, äjeptäuir oilanyp qaldy.
– Meni maqtanyp otyr ieken dep oilamañyz, mäsele onda iemes, – dedi ol. – Meniñ ne närsege bolsa da tez üirenip ketem ğoi degen ümitim bar. Qai bilimge de özdigimşe jetilip kete bersem. Aidyn susyz küni joq üirekteiin men oquğa äbden şöldegen adammyn. Grammatikany qalai tez meñgerdim, kördiñiz ğoi. Onyn özge talai dünieni de oqyp bildim. Köp närsege közim aşyldy. Al meniñ şyndap oqi bastağanym iendi ğana. Mağan äli jetispei jürgen tağy bir närse bar... – dep säl kidirip qaldy, – ol, inertsiiä. Men liniiäğa jaña tūra bastağan janmyn.
– Liniiäğa tūru degen nemenesi tağy?—dedi qyz sözin bölip.
– Neniñ ne iekenin iendi añğara bastadym degenim ğoi.
– Būl mağynasyz fraza.
Martin basqaşa aityp tüsindirmek bolyp:
– Men işimdegi bağytty jaña-jaña tüsinip kelem,— dedi.
Būl joly qyz aiağannan ğana ündegen joq.
– Meniñşe, ğylym karta saqtaityn şturmannyñ rubkasy syqyldy. Kitaphanağa barsam, ünemi oiyma osy keledi. Mūğalimniñ maqsaty şäkirtine sol daiyn tūrğan kartanyñ bärin ret-retimen tanystyru. Sol ğana. Ol jol bastauşy, jetekşi, janynan ieşteñe qosa almaidy, jañalyq aita almaidy. Kartada bäri bar. Onyñ mindeti jaña kelgen şalağai şäkirt şatasyp jürmesin dep, qaisysynyñ qaida jatqanyn aityp beru. Men şataspaimyn, adaspaimyn. Jerşilmin. Nemene isteitinimdi özim bilem... Men tağy qatelesip kettim be?
– «Nemene isteitinimdi» iemes, «ne isteitinimdi» deu jön,— dedi Ruf.
– Dūrys aitasyz, «ne isteitinimdi» ieken ğoi,— dedi ol tüzetkenine razy bolyp.— Men äli ne aityp iedim? İä, teñiz kartalary turasynda ieken ğoi. Sonymen: qaisybireuge...
– Qaisybir kisige,— dep tağy da tüzetip qoidy Ruf.
— Qaisybir kisige jetekşi kerek. Solai ğoi. Mağan kerek iemes. Men öz jönimdi özim bilem, kartanyñ da talaiyn körgem. Qai jağalaudy qalai zertteudi ieşkimnen sūramaimyn. Jäne özim zerttesem, tez ülgiremin. Flottyñ jüiriktigin aqyryn jüzetin kemeniñ jürisimen ölşeidi. Mektepte de solai. Mūğalimder naşar oqityn şäkirtterinen ozyp kete almaidy. Al men jeke oqysam, ieşkimge qarailamai, ozyp jüre berem.
— «Jalğyz jürseñ, tez jürersiñ,»— degen ğoi dedi qyz.
«Joq, jalğyz jürgim kelmeidi, sizben birge bolğym keledi», dei jazdady Martin. Köz aldynda kün nūryna şomylğan şeksiz keñistik pen jūldyzdy aspan sapary ielestedi, özi qyzben qol ūstasyp, ūşyp barady, onyñ jelbiregen altyn şaşy betin qytyqtaidy. Jigit tili müki, sözge dolañ iekenin sezedi. Pa, şirkin, myna ğajaiyp suretti būljytpai sözben qyzdyñ köz aldyna keltire qūiar ma iedi! Qiiälyndağy ielesti qyzğa surettep bergisi kelgeni sonşa, tūla boiy titirkenip, tebirenip ketti. Bir oi cap iete tüsti. Toqta, tüsindim! Qūpiiä syrdyñ kilti tabyldy. Ūly şeberler aqyn-jazuşylar östedi. Olardyñ ūlylyğy osynda. Olar körgenin, sezgenin, oiyndağysyn sözben aityp bere alady. Kün şuaqta qalğyp otyrğan it te tüsinde qyñsylaidy, üredi. Biraq būğan ne närse sebep bolğanyn bilmeidi! Özi sol kün közinde qalğyp otyrğan töbet tärizdi. İertegidei tañ ğajaiyp tüs körgenimen, Rufke ony beinelep aityp beruge til därmeni jetpeidi. Mūnan bylai maujyrai beruge bolmas. Kökiregi ūianyp, közi aşylyp, til kürmeui şeşilgenşe, özi körgen iertegidei ielesterdi qyzğa aityp beru därejesine jetkenşe ol oqidy, jalyqpai jūmys jasai beredi. Oi-pikirin aita bilu syiqyryna jetilgen, sözdi öziniñ qūly ietken, söz tirkesin türlendirip, onan airyqşa bir jañalyq jasai biletin, sol jañalyğynan jeke mazmūndardyñ jabaiy jiyntyğynan göri anağūrlym äsem dünie jasai biletin adamdar bar. Köpten beri taptyrmai, şybyn janyn qinağan osy qūpiiänyñ qas pen közdiñ arasynda syryn aşqanyna özi qairan. Tağy da jūldyzdy, nūrly älem ieles berdi. Bir uaqytta iesin jiyp, ün-tünsiz otyryp qalğanyn sezip, tañyrqap, ainalasyn añdasa, Ruf betine qarap, jymyñ qağyp otyr ieken.
— Men jaña ğana öñimde tüs kördim,— dedi Martin jüregi äldenege taidai tulap. Būl söz auzyna qalai tüsken! Ündemei qalğanyn dūrys, däl tüsindirdi ğoi. Ğajap! İeşuaqytta körkem oiyn sözben aityp körgen iemes iedi. Aituğa talpynğan da iemes iedi. İiä. Tüsinikti. Būryn mūny maşyq ietpegen ğoi. Suinbern, Tennison, Kipling tağy sondai ūly aqyndar talpynğan, ieñbegi dalağa ketpegen. Öziniñ «Inju izdeuşileri» iesine tüsti. Ras, kökeiindegi körkem sūlulyqty sözben beineleudi ieşqaşan maqsat ietpepti. Olai ietse, äñgimesi de ädemi bolyp şyğady ieken. Qily-qily qyzyq dünieni jazyp tastauğa bolatyn siiäqty. Tosynnan tüsken oi seskendirdi de. Qiiäl toqtausyz samğaidy. Sūlulyqty ūly aqyndarşa söz asyly, qūlaqqa jaily, jürekke jyly öleñmen jyr ietse qaitedi? İeñ bolmasa öziniñ Rufke mahabbatyn, onyñ qasieti men möldirligin aityp berse şe? Basqa aqyndardyñ qolynan kelgende mūnyñ qolynan kelmei me? Olar ğaşyqtyq şerin şertse, būl nege şertpeidi. Äli-aq şertermin, şaitan alğyryñdy!
Būl sözder kürkiregen kündei küñirenip iestildi. Qiiälğa ierip ketken Martin soñğy sözderin dauystap aityp jibergen iedi. Totyqqan beti narttai bolyp qyzaryp ketti.
– Men... men... keşire köriñiz,— dedi ol sybyrlap,— oiğa şomyp ketippin...
– Būl söziñiz mağan «täñirige ğibadat ietip, ūiyp ketippin» degendei bolyp iestildi, – dedi qyz äzildegendei, biraq äldenege işi-bauyry qaltyrap ketti onyñ.
Mūndai bylapyt sözdi tanys kisiden tosyn iestigen Ruf qatty qobaljydy, sypaiy lebizge üirengen qūlağy men sezimine būl sözdiñ öte oğaş iestilgendiginen de iemes, ony şoşyndyrğan öziniñ qymtauly, būiyğy ömirine lap qoiğan osynau ötkir jeldiñ yzğary iedi.
Degenmen, qyz Martinge keşirim ietti, kemşiligin jaba toqyğanyna ökindi de. Biraq, özgeden göri būğan keñşilik jasauğa bolatyn şyğar, sebebi, ol ömirdiñ opyq jegen ögei balasy. Qūlaşyn keş sermegenimen, köp närsege iendi ğana qoly jetip otyr. Älbette, Ruftiñ jigitke jany aşuynyñ şyn sebebin basqaşa op-oñai tüsindiruge de bolar iedi. Ol özge syltau Ruftiñ qaperine kelgen joq. Al jigitke köñili auyp jürgenin abailamady Qaidan abailasyn-au. Jiyrma tört jyl ğūmyrynda ğaşyq bolu tügil, jigitti jaratu degenniñ ne iekenin bilmepti. Äli ğaşyq otynyñ şarpuy timegen qyz iendi sonyñ meiiri jüregine jyly tiıp jürgenin tüsinbedi.
On birinşi tarau
Martin «Inju izdeuşilerine» qaitadan otyrğan. Ony tez arada bitirip tastauğa jağdaiy bar iedi, äldeqalai öleñ jazuğa añsary auyp ketti. Būl — Rufke ğaşyqtyq seziminen tuğan şabyty. Biraq öleñniñ ieşbirin aiaqtai alğan joq. Az uaqytta poeziiä önerine jetile qoiu oñai ma. Öleñniñ yrğağyn, ölşemin, jalpy qūrylysyn qiystyrudyñ özi qiyn. Onyñ üstine ūly aqyndardyñ öleñinde kezdese beretin, biraq öz öleñine äli iengize almai jürgen bir qasiet bar. Ol uysyna oralmai ketken poeziiänyñ ruhy. Martinge osy ruh jarqyn nūr, qūbylmaly möldir mūnardai körinedi, qoly tise ydyrap, joq bop ketedi de, ieñ säti tüsti degende uysyna silemi ğana iligip, köñilindegi kümbirlegen muzykağa ūqsas öleñniñ biren-saran tarmağy ğana auzyna tüsedi nemese köz aldynan tek ieles berip öte şyğady. Söitip qinaidy. Neler körkem sezim tiliniñ ūşynda ğana tūrğanymen, auyzdan şyqsa, ajary ketedi. Keide Martin öleñin dauystap oqyp qaraidy. Ölşemi qağidağa sai, ūiqasy men yrğağy dūrys, ätteñ, tatuy joq, äserli ruhy joq. Nege būlai? Osynyñ sebebin bile almai-aq qoiğany... Kei uaqytta küder üzip, oçerkine qaita oralady. Tegi, yñğaiğa oñai köşetin qūral proza ğana bolsa kerek-ti.
Inju izdeuşiler turaly oçerkin jazyp bitirgennen keiin Martin teñizşiniñ käsibi jaiynda, tasbaqa aulau jaily, soltüstik-şyğys passaty turasynda tağy birneşe oçerk jazğan. Mūnan soñ täjiribe retinde siujetti, yqşam äñgime jazuğa talaptanyp, qyza-qyza altauyn jazyp tastady. Onyñ bärin jurnaldarğa jöneltti. Ara-tūra kitaphanağa nemese Rufke barğany bolmasa, qalğan uaqytynda tañerteñnen keşke deiin tipti, tün ortasyna deiin tapjylmai otyryp, jemisti ieñbek ietti. Martinniñ būl tvorçestvolyq qūmary ieşuaqytta tarqamağan, qyzyqty tamaşalary mol, airyqşa baqytty künderi iedi. Būryn jaratuşylyq degen tek täñiriniñ isi şyğar deitin. İendi onyñ quanyşyna öziniñ de qoly jetkendei. Ainalasyndağy bäri – şirigen ovoş pen sabyn sudyñ isi, soñğy kezde boljyrap, sary kidir tartqan apasy, mister Higginbotamnyñ zymiiän, zärli keskini ūiqyda körgen tüs syqyldy. Al aqiqat, şyn dünie tek öz miynda. Jazyp jürgen äñgimeleri sol dünieniñ silemi tärizdi.
Köp bilmekke airyqşa qūmartuynan ūzaqty kün qysqa körinedi oğan. İendi kün täuligine bes sağattan artyq ūiyqtamaityn boldy. Tört jarym sağat ūiyqtap ta baiqağan. Biraq būrynğy bes sağattyq normasyna amalsyz qaita köşti. Basqa uaqytynyñ bärin, barşa zeiin-yqylasyn jazuy men oquyna jūmsaidy. Jazuynan äzer bas köterip, oqulyğyn qolğa alady, ony tastai berip, kitaphanağa jügiredi, kitaphana syndy ğylymnyñ şturmandyq rubkasynda jatqan ärtürli äñgime basylğan jurnaldardy qaramai ketuge közi qimaidy. Sebebi, jazuşylardyñ jurnalğa ne qasietimen ūnap jürgenin bilmek kerek. Al Ruftiñ üiine barsa, qaitqysy kelmes iedi, dalağa şyqsa, añsağan kitaptaryna asyğyp, qarañğy köşelerdiñ boiymen jügire jöneledi. Biraq, bärinen de uyz ūiqy uialağan köz şyrymyn alu üşin algebra men fizika oqulyğyn nemese qalam men qağazyn tastap, tūryp ketuden qiyn närse joq. Ūiqyğa ömiriniñ az uaqytyn da qiğysy kelmeidi; jatarda bes sağattan keiin budilnik ūiatady ğoi dep köñilin jūbatady. Bar bolğany bes sağat uaqytym zaia ketedi ieken, köp ūzamai sağattyñ şyr ietken aşy dauysy ūiatyp jiberedi, sonda aldymda on toğyz sağat jūmys isteitin uaqytym bar ieken, dep oilaidy.
Uaqyt şirkin zymyrap ötip barady. Aqşa bolsa azaidy. İeşqaidan qalamaqy kelgen joq. «Jastar serigine» jibergen qoljazbasy bir aidan keiin qaityp oralğan. Qabyldamau sebebin tym-aq maidalap jazğan ieken, Martin baspasa da riza boldy. «San-Frantsisko barlauşysyn» müldem qūdai atty. Onan ieki jetidei jauap kelmegen soñ, Martin hat jazğan. Tipti bolmağan soñ, redaktorymen jüzbe-jüz jolyğaiyn dep özi barğan. Barsa iesiginiñ aldynda qalşiyp, qyrağy saqşy tūr ieken. Jiren şaşty balañ jigit redaktor syndy iel azamatymen didarlasuyna rūqsat ietpedi. Bes aptadan keiin, ieşbir syltau-sebebin aitpastan, qoljazbany poçta arqyly qaitarypty. Ne jaqsy, ne jaman degen bir auyz söz joq. San-Frantsiskonyñ iri-iri gazetterine joldağan özge qoljazbalary da köp ūzamai osynyñ izin qūşty. Sonan keiin Martin şyğarmalaryn şyğystağy ştattardyñ jurnaldaryna jöneltken, biraq közdi aşyp-jūmğanşa bäri de ūbap-şūbap, özine qaityp keldi. Ras, ärqaisysynyñ işinde paidalana almadyq degen tasqa basqan bir japyraq qağaz bar ieken.
Äñgime atauly da osynyñ kebin kidi. Martin qaitadan bärin bir iemes, birneşe ret oqyp şyqqan iedi, özine ūnady. Al jurnaldardyñ qalamağan sebebin ieşbir dälelge syidyra alğan joq. Söitip jürgende, gazetten qoljazbany maşinkağa bastyru şart degen jañalyq oqyp, köñilindegi küdigi tarqağandai bolğan. Älbette, äldekimniñ adam tanymaityn jazuymen äurelenip jatuğa redaktordyñ qoly timeitini ras şyğar. Sonymen, Martin jalğa jazu maşinkasyn alyp, künūzyn basyp üirenumen boldy. Ol iendi kündiz jazğanynyñ bärin kün saiyn keşke maşinkağa köşirip basady. Jäne būryn jazğandaryn da birtindep köşire berdi. Keiin osynyñ özin ieşkim qabyldamai qoiğanda, zyqysy şyqqan Martin ieregisip, iegi köstiıp, qaita kelgen qoljazbalarynyñ adresin özgerte salyp, basqa jerge jiberuden jalyqpady.
Aqyry bir küni öz şyğarmasyna öziniñ dūrys bağa berui almağaiyp närse iekenin oilap, Gertrudağa synatpaq boldy da, birer äñgimesin oqyp berdi. Gertrudanyñ ieki közi jainap, inisine maqtana qarap:
— Oipyrmai, osyny öziñ jazdyñ ba,— dedi.
— İä, iä,— dedi Martin aptyğyp, apasynyñ sözin bölip.— Aitşy, käne ūnai ma öziñe?
— Täñiri şūnaq-ai! Ūnamağanda şe — öte ūnaidy, köñilim qobaljyp ketti ğoi, mūqym!—dedi.
Biraq, Martin äñgimege onyñ tüsine qoimağanyn baiqady. Aqköñil apasynyñ añqaulau keskinine qarağanda, işinen «qaidam» dep tūrğandai körinedi. Biraq, Martin aqyryn kütti.
— Äñgimeniñ aiağy nemen tynady, Mart?— dedi biraz kidirip qalğan Gertruda.— Nemene, älgi tañdaiy taqyldağan jigit... qyzğa üilene me?
Martin äñgimeniñ nemen aiaqtalatynyn jäne ony siujettiñ törkininen de tanuğa bolatynyn tüsindirip iedi, Gertruda:
— Onyñ ras, sonda da turasyn aitqanyñ jön iedi,— dedi.
On şaqty äñgimesin oqyp bergenniñ soñynda Martinniñ baiqağany apasy, sirä, äñgimeniñ ylği «bai bolyp, barşa mūratyna jettimen» aiaqtala bergenin jaqsy köretin siiäqty.
— Aityp-aitpai ne kerek, äñgimeñ jaqsy-au,— dedi astauğa kir salyp juyp jatqan Gertruda boiyn jazyp, kürsinip, barjiğan qyp-qyzyl qolymen mañdai terin bir sürtip qoiyp,— biraq, tym qaiğyly ieken. Köñilim bosap ketti. Qaiğy men zar az iemes qoi onsyz da. Zäude bir jaqsy lebiz iestisem, köñilim köterilip qalady. İeger älgi iekeuiniñ köñili jarasyp, otasyp ketse, qandai jaqsy bolar iedi... Nemene, Mart mağan renjip qalğan joqsyñ ba?— dedi qipaqtap.— Mümkin qajyp jürgesin, mağan solai köringen şyğar. Şynyn aitsam, äñgimeñ täp-täuir, äp-äsem. Qaida bastyrmaqsyñ?
— Būl özge mäsele,— dedi ol külimsirep.
— İeger bastyra qalsañ, qalamaqysyna qanşa töler ieken?
— Jüz dollar töleitin şyğar, keminde.
— Oho! İlahi, bir jerge bastyra gör!
— Az iemes qoi deimin, ä?—dedi ol, sonan soñ jelpine söilep:— iesiñde bolsyn, men mūny bar-joğy ieki künde jazyp tastağam. Sonda künine ielu dollardan kelgeni ğoi!
Martin äñgimelerin Rufke oqyp beruge de qūştar. Tek bata almai jür. Birli-jarymy äueli basylyp şyqsyn — sonan keiin qyz özi bağalar, dep ümittenedi. Söite jüre oquyn da ūmytqan joq ol. Bilimniñ zerttelmegen nuyn aralaudan özge ne qyzyq bar. Fizika men himiiä oqulyğyn satyp alyp, algebrağa qosa fizika zañdaryna jetildi, qağidalardyñ şyndyğyn özinşe däleldeuge jattyqty. Al eksperimentti özi jasamai-aq, jasağandardyñ aitqanyna sene beredi, sebebi, jüirik qiiäly himiiälyq türli reaktsiiäny közine özi körgendei ielestetetin de, ony täjiribe jasauğa qatysqan studentterden artyq tüsinetin. Oqulyq betin audarğan saiyn Martin tabiğat pen dünie hikmetiniñ perdesin birte-birte ysyryp aşqandai bolady. Būryn dünieni bir tūtas bolmys dep tanysa, iendi onyñ qūrylysyn, energiiä men materiiänyñ bir-birine qatysy men äserin ūğa bastady. Onyñ aqyly köpten tanys jaittardyñ tüpki törkinin añğaryp otyratyn boldy. Mäselen, ryçag pen blog teñizde özi talai ainalysqan lebedka men jük kranyn iesine tüsiredi. Teñiz aidynynda kemeni jolynan jazdyrtpaityn navigatsiiä qisynyn da birden oñai tüsindi. Dauyldyñ, jañbyrdyñ, topannyñ syry mälim boldy; passat jelderiniñ paida bolu sebebi aiqyndaldy; osyğan orai öziniñ soltüstik-şyğys passaty turaly būryn jazğan oçerkin tym asyğys jazdym ba dep, dūrystyğyna şübä keltire bastady. Mūnan bylai passat turaly jazsa, anağūrlym jaqsy şyğatynyn sezedi. Birde ol Arturğa ierip, universitetke barğan, onda laboratoriiälyq täjiribelerge airyqşa zeiin audarğan, fizika professorynyñ lektsiiäsyn ūiyp tyñdağan.
Ol ädebietpen de şūğyldanuyn qoiğan joq. Oçerk pen äñgimeler qalamynyñ ūşynan toqtausyz tögilip jatady. Ara-arasynda jurnaldarda basylyp jürgen qara öleñ syqyldy qarapaiym dünielerdi de jazyp tastaidy. Äldeqalai şabyty kelip, ieki jūmada ūiqassyz öleñ türinde tragediiä da jazğan iedi. Biraq birden bes-alty baspaşynyñ qabyldamai, qaitaryp jibergenine tañ qaldy. Bir küni Genlidiñ şyğarmasyn oqyp, «Auruhanada jatyp jazğan poemalarynyñ» ülgisimen teñiz turaly bir tsikl öleñ jazdy. Būl romantikağa toly, aibyndy, möldirdei taza, ädemi, biraq, qarapaiym öleñder iedi. Ony Martin «Teñiz tolğaulary» dep atady, būryn-soñdy jazğandarynyñ işindegi ieñ täuiri dep bağalady. Tsikl otyz tarau öleñnen tūrady. Sonyñ bärin är keşte bir taraudan jaza kele, bir aida bitirgen. Al kündiz ūzaqty künin prozağa arnady Onyñ bir kün bitirgen jūmysyna jūrt äues körip jürgen jazuşynyñ qai-qaisysy da bir jetiden kem otyrmas iedi. Biraq, Martin mūny şopaq qūrly körgen joq. Aita berse, ieñbekke sanağan iemes. Änşeiin köp jyldan beri kökireginde bulyğyp jatqan körkemdik turaly oi-armany bir künde kürkirei tasyp, syrtqa şyqqandai kördi.
Martin «Teñiz tolğaularyn» ieşkimge körsetpedi de, redaktor ataulyğa senimi ketui sonşa, ieşqaida jibermedi de, biraq būl joly şyğarmasyn jibermei qoiuyna senbestigi ğana sebep bolğan joq. Öleñi öte jaqsy şyqqanyna quanyşty iedi ol. Quanyşyna özimen birge Ruftiñ de ortaq bolğanyn täuir körip, oqyp beruge qolaily sätin kütti. Oğan deiin öleñin öz boiynda ğana saqtamaq. Mezgil-mezgil oñaşada dauystap oqyp, aqyry tügel jattap ta aldy.
Ömiriniñ ūiau uaqytynda Martin İden tynym körmeidi. İeñbek tynysy tipti tüsinde de tynbaityn tärizdi. Köz şyrymyn aluğa lajsyz bölgen bes sağat uaqyttyñ äreketsiz ötkenine köngisi kelmegendei, oi-sanasy küni boiğy tolğanysyn ūiqyda jatqanda da aqylğa syimastai qisynsyz qiiälğa ainaldyryp, tynym bermeidi. Ynjyq bireu bolsa, äldeqaşan süre jyğylar iedi. Ol, tipti, Rufpen kezdesudi de siretti. İiün aiy taianyp keledi. Köp ūzamai iemtihan da bastalady. Ruf universitetten diplomyn aluğa tiıs. Körkemöner bakalavry bolaşaq! Sol iesine tüsse, Martinge Ruf öte alystap, iendi qaityp oğan qoly jetpeitindei körinedi.
Äitse de, Ruf Martinge jetisine bir künin qidy. Sol küni Martin Morzdardyñ üiine tüstenip, tüstikten keiin muzyka tyñdaidy.
Būl bir qyzyq mereke. Morzdardyñ tūrmys saltanaty Martinniñ tirşiligine ūsamaityny sonşa, būl üide Ruftiñ qasynda bolsa, boiy jazylyp, köñili bir köterilip qalady. Sondyqtan, tar, tymyrsyq bölmesine oralğan saiyn Martin, men de biıkke örmelep şyğamyn dep ant ietuşi iedi. Tvorçestvo alauyna küiip, sūlulyqty airyqşa añsauyna qaramastan ol, saiyp kelgende, Ruf üüşin ğana ieñbektenedi. Armany — ğaşyğy, özgeniñ bäri osyğan bağynyşty. Sol bir iñkäri bilimge degen yqylasyn jeñip ketkendei. Martin üşin dünie älemniñ ğajaiyby onyñ molekula men atomnan qūraluynda iemes, öziniñ siqyrly qūpiiä zañdaryna ğana bağynyştylyğynda da iemes — sol düniede Ruftiñ boluynda. Ruf būryn tün ūiyqtasa tüsine kirmegen keremet.
Biraq, Martinniñ köñiline kirbiñ salğan iekeuiniñ arasynyñ alşaqtyğy. Rufke qoly jetpestei körip, onymen qaitsem terezem teñ keler dep, oiy otyzğa bölindi. Öz tabynyñ äiel-qyzdaryna jūldyzdy-aq iedi. Zäude, olardyñ ieşqaisysyna ieljiregen joq. Rufke ğaşyq boldy. Būğan sebep Ruftiñ özge tapqa jatuy da iemes. Martinniñ süiispenşilik sezimi qyzdy tap şeñberinen joğary qūiady. Ol üşin Ruf ielden ierek tūrğan jan. Onyñ ieşkimge ūsamaityny sonşalyq, ğaşyqpyn dep, qasyna qalai jaqyndaudyñ retin tappady. Qazir äjeptäuir bilimi artyp, tili ūstaryp, qyzğa bir taban jaqyndağandai, iekeui özara til tauyp, pikiri jarasyp, talğamy men tilegi tabysqandai. Biraq, osynyñ bäri onyñ ğaşyqtyq qūmaryn tarqata alğan joq. Ğaşyğyn köksegende qiiäly qyzdy periştedei denesiz quatqa ainaldyryp, tän jaqyndyğy turaly oiğa äste jol bermeidi. Asyly, jigittiñ ğaşyqtyq sezimi añsağan läzzatyn jeñip ketuli.
Künderdiñ küninde iekeuiniñ arasyndağy tüpsiz şyñyrau ötkel berdi de, közdi aşyp-jūmğanşa ğaiyp bop ketti. Sonan tūñğiyqtan ötetin köpir tabyla ma degen ümit tudy. Oqiğa bylai bolğan. Bir küni iekeui şaraptai til üiirip, auyz quyrğan qara küreñ şie jep otyrdy. Keiin qyz «Şahizadany» oqi bastağanda, Martin onyñ iernine şieniñ şyryny jūqqanyn baiqady. Sol arada qyzdyñ perişte iemes, iet pen süiekten jaralğan kädimgi adam iekeni, onyñ täni de öziniñ nemese özge adamnyñ tänindei tabiğat zañdaryna bağynyşty iekeni oiyna orala ketti. Qyzdyñ ierni de öziniñ ierni sekildi tän ağzasy ieken, şieniñ şyryny oğan da jūğady ieken. İeger ierni ondai bolsa, öziniñ qandai bolğany. Onyñ zaty äiel, iendeşe özge äielden aiyrmasy bolmağany ğoi. Būl oi jasyldyñ jaryğyndai qūiqa tamyryn şymyrlatty. Ol zor jañalyq aşqandai, künniñ aspannan jerge qūlap tüskenin nemese bireudiñ küpirlik jasap, qūdaidy qorlağanyn körgendei sezindi.
Ony jañalyğynyñ tüp mänin tüsingende Martinniñ jüregi lüpildep ketti. Osy qyzben şüiirkelessem, şüñkildessem degen arman paida boldy. Öitkeni, ol-dağy kökten tüsken perişte iemes, iernine şieniñ şyryny jūqqan kädimgi äiel ieken ğoi. Öreskel oi şoşyndyrğan da. Biraq, aqyl ünine jürektiñ dübiri qosylyp, iekeui birdei ūrandy jeñis gimnindei küñirendi: seniki dūrys, seniki dūrys degendei boldy. Ruf jigittiñ oiyn seze qoiğandai kitaptan kenet közin alyp, Martinniñ betine jymiiä qarady. Martinniñ közi qyzdyñ kögildir közderinen ierinine, onan keiin iernindegi öziniñ tağatyn ketirgen tittei şie dağyna toqtady. Būrynğy ädepsiz kezindegi ädeti boiynşa, özge äielderge körsetken qylyğy iesine tüsip, qyzğa qol jūmsağysy keldi. Qyz da säl iılip yñğai körsetkendei bolğan. Biraq Martin özin-özi toqtatty.
– Siz meni, tipti, tyñdağan joqsyz,— dedi qyz būrtiyp.
Jigittiñ uialyp qalğanyna mereii tasyp, ol tağy küldi. Martin onyñ jaudyr közine qarap, oiynda däneñe joğyn, ieşnärseden habarsyz iekenin sezgende uialyp qaldy. Sirä, qiiälynda bolsa da özi tym ağat ketkenge ūqsaidy. Basqa bireu oiyndağysyn seze qūiar iedi, iiä, Ruf iemes, özge bir qyzdar bolsa jyp-jyldam tüsine keter iedi. Būl tük sezgen joq. Onyñ özge äiel zatynan aiyrmaşylyğy da osynda! Ol ieşkimge de ūqsamaidy! Martin öziniñ rabaisyzdyğyn, qyzdyñ näzik, kirşiksiz taza iekenin tüsinip, öz-özinen pūşaiman boldy. Osynan keiin iekeuiniñ arasynda tärizi tağy da şyñyrau paida bolğandai, köpir qūlağandai köringen.
Degenmen, osy oqiğa ony bir taban jaqyndatty da. Būl sät iesinen ketpei, küdik torlağanda ämanda köñiline demeu boldy. Ötkel bermes şyñyraudan ötuge bolar degen ümit tudy. Osy ümitine jetu üşin Martinge talai qiyn asulardan ötuge tura kelgen. Onyñ qasynda körkemöner bakalavry degen ataqqa aparatyn jol oiynşyq syqyldy. Qyzdyñ zaty asyl, kirşiksiz taza adam iekeni ras. Biraq, onyñ iernine de şieniñ şyryny jūğatyn körinedi. Ol da dene zañyna bağynyşty ieken. Olai bolsa, ömir süru üşin as işui kerek, suyq tise, auyryp qaluy mümkin. Tipti, istiñ mäni mūnda da iemes, qyz aşyğu, şöldeu degenniñ ne iekenin biledi, sezedi, ystyqqa küiedi, suyqqa toñady. Olai bolsa, ğaşyq bolu, ierkekti süiü oğan jat sezim bolmasqa kerek. Martin de ierkek iemes pe! İendeşe, ol nege qyzdyñ qalaulysy bola almaidy? «Men degenime jetemin, baqyt qūsyn qolyma qondyramyn,— dedi ol qalşyldap, sybyrlap.— Qyzdyñ qalaulasy men bolamyn! Qaitken künde de baqyt qūsyn qolyma qondyramyn!»
On iekinşi tarau
Bir küni keşke taman Martin sonet jazamyn dep äurelenip, köpten kökeiinde jürgen sūlu sağymdai obrazdardy qağazğa tüsire almai qara ter bop jatqanda, bireu telefonğa şaqyrdy.
— Seni bir dama şaqyrady. Sirä da, dauysyna qarağanda, nağyz dama siiäqty,— dep mister Higginbotam kekete keldi.
Martin telefon tūrğan būryşqa baryp, trubkadan Ruftiñ dausyn iestigende, öneboiyn jalyn şarpyp ötkendei boldy. Sonetpen äbigerlenem dep, būl düniede Ruftiñ baryn da ūmytyp ketken ieken. Tanys dauys naizağaidyñ otyndai aza boiyn titiretip äketti. Şirkin, netken dauys! Alystan talyp jetken şyryn muzykadai, kümis qoñyraulardyñ syñğyryndai iestiledi. Jo-joq! Kädimgi qarapaiym äiel dauysy mūndai boluy mümkin iemes. Būl düniede kezdespeitin peiiştiñ äuezi. İeseñgiregen Martin Ruftiñ ne aitqanyn ūqqan joq. Biraq qapteserdiñ közindei jyltyldağan mister Higginbotamnyñ közderi tu syrtynan ötip bara jatqanyn sezdi de, syr bermeuge tyrysty.
Ruftiñ alyp-jūlyp bara jatqan şaruasy joq bop şyqty. Tek sol küni keşke Norman iekeui köpşilik lektsiiäğa barmaq bolğan ieken. Normannyñ basynyñ saqinasy ūstap qalypty. Bilet alynyp qoiğan ieken. Sondyqtan, qoly bos bolsa, Martin birge barmas pa ieken, sony bileiin, dep telefon soqqan ieken.
Päli, qoly bos bolsa degeni nesi! Martin dir-dir ietken dauysyn äreñ biledi. Sener-senbesin de bilmeidi! Būğan deiin Rufti üiinde ğana körip, basqa jaqqa būra tartuğa bata almai jüretūğyn. Telefon trubkasyn ūstap tūryp, ol qyz üşin ölip ketuge äzir iekenin tüsindi, qiiälynda ğaşyğy üşin ğaziz basyn qūrban ietken ierlerdiñ beinesi ielestedi. Qyzdy jan-tänimen jaqsy köretini, oğan ümitsiz ğaşyq iekeni sonşa. Ruf özimen, Martin İdenmen lektsiiäğa birge barğysy keledi, bir ğana osy oidan iesinen tana jazdady. Sol arada ölip ketkisi keldi. İendi qaitsyn! Iñkärligine, riiäsyzdyğyna mūnan artyq ne dälel kerek?! Būl — süigeninen özge dünieni tärk ietken ärbir şyn ğaşyqqa tanys sezim. Osy bir alapat sezim Martindi de, telefonmen az ğana söileskende ot qūiyndai üiirip äketken. Martin qyz üşin qyrşynymnan qiylyp ketsem nağyz jigitke laiyqty ömir sürgenim, şyn ğaşyq iekenimdi körsetkenim dep oilady. Jasy jiyrma birge jaña kelgen, ömirinde birinşi ret ğaşyq bolğan jigit iemes pe!
Jüikesi qūryp, ieseñgirep qalğan Martin trubkany qalt-qūlt ietip äreñ ildi. Dünieniñ kiri men künäsinen päk periştedei közi jainap, jüzi nūrlanyp ketti.
- Qağa beriste tabysatyn boldy ma, ä?— dep qağytty kekesin zärmen jezdesi.— Mūnyñ aiağy nemen tynatynyn bilemisiñ? Politsiiä tyrnağyna iligip ketesiñ.
Köñili aspanda jürgen Martin tūğyryna tez qona qoiğan joq. Jezdesiniñ jeksūryn tūspaly da äser ietpedi. Oi-nieti ūsaq, kikiljiñ sözden tym joğary. Sūlu qiiäldyñ qūşağynda tūrğan Martii jezdesi syqyldy bişarağa tek täñiridei aiauşylyq ietpese, özge işarat körsete almaq iemes. Ol mister Higginbotamdy ielegen joq. Kiımin auystyryp kimekke del-sal küide, teñsele basyp, bölmeden şyğyp ketti. Keiin aina aldynda galstugin bailap tūrğanda, sanasyna äldebir beimaza sypsyñ kelip jetken. Söitse ol jañağy Bernard Higginbotamnyñ qañqu sözi ieken.
Morzdardyñ üiinen şyğyp, Ruf iekeui baspaldaqpen tömen tüsip kele jatqanda, Martin qatty qobaljydy, iendi özimdi qalai ūstauym kerek degen oi keldi. Qyzben aralas adamdardyñ köşege şyqqanda damasynyñ qoltyğynan süiep jüretinin talai körgen. Biraq, olar ünemi öitpeuşi iedi. Älde keşke ğana qoltyqtasyp jüru dästür me nemese ierli-zaiypty adamdar, bir tuğan ağasy men qaryndasy ğana qoltyqtasyp jüre me ieken — osynyñ anyğyn bile almai dal.
Baspaldaqtyñ ieñ soñğy basqyşyna tabany tie bergende iesine Minni tüse ketti. Ol barynşa äsempaz da joraşyl jan iedi. Bir küni iekeui iekinşi ret jolyqqanda Martinge: «Siz trotuardyñ işki jağymen nege jüresiz, nağyz djentlmen damasymen seruenge şyqqanda, syrt jağymen jürer bolar»— degeni bar-dy. Sonan keiin, Minni iekeui köşeniñ iekinşi betine şyğa qalsa, trotuardyñ syrt jağymen jürudi iesine salu üşin ärdaiym aiağymen Martindi baqaidan qağyp qalatyndy şyğardy. Biraq, onyñ būl önerdi qaidan üirenip jürgenin jäne degdarlar arasynda da osylai ma, joq pa, onysyn anyq bile almady.
Aqyr soñynda Martin osynan keletin bäle joq şyğar dep, köşege şyqqasyn, Rufti ilgeri ötkizip jiberdi de, özi trotuardyñ syrt jağynan kelip, qatarlasa ketti. İendigi kümäni: qyzğa qol ūsynu kerek pe, joq pa? Būğan deiin qyzğa qol ūsynyp körgen iemes. Būryn özi aralasyp jürgen qyzdar jigitpen qoltyqtasu degendi bilmeitin. Alğaşynda, jaña tanysyp jürgen şaqta, qyz jai qatarlasyp jürer iedi de, keiinirek qarañğy köşelerdiñ boiymen ğana qydyryp, basyn jigitiniñ iyğyna süiep, al jigiti onyñ myqynyna bir qolyn orai salar iedi. Būl künde jağdai özgergen. Ruf ol qyzdardyñ teñi iemes. Sondyqtan Martin ne qylaryn bilmedi.
Bir kezde oğan änşeiin, ädet boiynşa, abailamai istegen adam bolyp, oñ şyntağymdy büge qūiaiyn degen oi keldi. Sūmdyq-ai, sol sätte qyz bilegi de qolyna orala ketken. Tän läzzäti tūla boiyn şymyrlatyp, qas pen közdiñ arasynda arqasyna qos qanat bitkendei, ieki tabany jerden köterilip, auada qalyqtap bara jatqandai körindi. Biraq, kilige ketken tağy bir şataq köñilin su sepkendei basty. Osy mezette iekeui köşeniñ arğy betine ötti de, Martinge trotuardyñ syrtqy jağymen iemes, işki jağymen jüruge tura keldi. İendi qaitpek kerek? Qyzdan qolyn bosatyp alyp, iekinşi jağyna şyqqan jön be? Al, köşeni tağy bir kesip ötuge tura kelse qaitedi? Üşinşi rette şe? Qoi, mūnyñ şatağy mol ieken, asyly sekektei bergenim dūrys bolmas dep tüidi Martin. Biraq, küdigi tarağan joq. Sondyqtan, trotuardyñ işki jağymen jürip kele jatyp, äldeneni özektep aita berdi. Ondağysy qyz: «Qyzu äñgimege ainalyp, abailamai keledi ğoi», dep oilasyn degen qulyğy iedi.
Brodveide Martinge tağy bir syn tap boldy. Köşe panarynyñ jaryğymen Lizzi Konollidi közi şalyp qaldy. Ol älgi külegeş qyzben kele jatyr ieken. Säl toqyrap qalğan Martin jalma-jan qalpağyn köterip, basyn idi oğan. Öz teñdesin, älbette, qūbyjyq köruge tiıs iemes qoi. Onyñ üstine ädeii Lizzi Konollige arnap bas igen joq ol. Qyz da sūlu közderin oinaqşyta qarap, täjim ietti. Közderi Ruftiñ aq jarqyn möldir közine mülde ūsamaidy. Lizzi Rufke de synai qarady. Sirä, syrt formasy men kiıminen kim iekenin topşylağan tärizdi. Martin Ruftiñ de kögerşindei köz tastağanyn sezdi, būl da jas jūmysşy qyzdardyñ sän köretin äsemsymaq arzanqol kiımi men älemiş qalpağyn synap ülgirgen siiäqty.
– Netken sūlu qyz,— dedi Ruf bir minuttan keiin.
Martin būl sözge işinen öte riza bolğanymen:
— Qaidam, ärkimniñ pikiri ärtürli ğoi; mağan onşa sūlu siiäqty körinbeidi,— dei saldy.
— Ol ne degeniñiz! Kelbeti kelgen symbatty äiel myñnan bireu ğana bolady. Al jañağy qyzdyñ bet älpetin asyl tastan oiyp jasağandai ieken. Közi qandai!
– Solai ma,— dei saldy Martin, öitkeni, ol üşin būl düniede bir ğana sūlu bar. Ol — öziniñ qolyna sal bilegin arta salyp, janynda kele jatqan Ruf.
— İeger myna qyzdy äsem kiındirse, tärbielese, qūdai aqyna, ierkek ataulynyñ bärin, tipti, öziñizdi de, mister İden, dualap äketer iedi.
— Aldymen adam siiäqty dūrys söilep üirensin de, äitpese, köp ierkek onyñ ne aitqanyn da tüsinbeitin şyğar. Auzy üirengen sözderin aita bastasa, olardyñ teñ jarysyn öziñiz de tüsine almas iediñiz.
— Qoiyñyzşy! Siz de bizdiñ Artur syqyldy birdeñeni bastasañyz, özektep qoimaidy iekensiz.
— Sizben alğaş ret kezikkende meniñ qalai söileskenim iesiñizde me? Qazir özgerdim ğoi. Ol kezde men de osy qyzdyñ syñary iedim. Sonan beri äjeptäuir tilge töselip qalyppyn. İendi sizge sonau qyzdyñ sözi tüsiniksiz iekenin tüsinikti tilmen aityp bere alam. Siz onyñ boiy-basyn bilei almaitynyn baiqapsyz. Osynyñ sebebin bilesiz be? Qazir men būryn qaperime kelmeitin jäitterdi aqyl tarazysyna sala bastadym. Köp närseni añğaratyn boldym.
— Bäse, onysy nesi?
— Onyñ fabrikada istegenine biraz jyl boldy. Jas adamnyñ denesi örimtaldai būrañ keledi. Auyr ieñbektiñ tezine tüsken jas dene bara-bara belgili jūmysqa beiimdelip ketedi. Men köşede bir körgen jūmysşynyñ kim bolyp isteitinin aina-qatesiz aityp bere alam. Meniñ özimdi alyp qarañyz. Men jürgende teñselip, aiağymdy yrğañ-yrğañ basamyn. Nege? Sebebi, men teñizde köp jüzdim. Teñizşi bolmai, kovboi bolsam, yrğañdamas iedim, onyñ iesesine aiağym qisyq, qamyt aiaq bolar iedim. Jañağy qyz da solai. Siz onyñ, ne desem ieken, iä, kisige tym tike, qatu qaraitynyn baiqadyñyz ba? Ol ieşuaqytta ieşkimniñ qanatynyñ aiasynda öspegen, ömir yzğarynyñ ötinde ösken jan. Ömir boiy öz qamyn özi oilauğa tiısti qyz balanyñ közi de onşa meiirli, uiañ bola bermeidi, mysaly... sizdiñ közderiñiz siiäqty.
— Mümkin, būl söziñiz ras ta şyğar,— dedi Ruf aqyryn.— Obal-ai, adamnyñ közi qimastai tym sūlu bala ğoi özi...
Jalt qarağan Martin qyz közinen ieljiregen aianyş belgisin baiqady. Oiyna men sağan ğaşyqpyn, Rufjan, seni süiü, senimen birge jüru, qol ūstasyp, lektsiiäğa baru — basyma ornağan zor baqyt, degen täube keldi.
«Sen öziñ kimsiñ, Martin İden?—dedi ol sol künniñ keşinde üiine kelgesin, ainadağy öziniñ säulesine ūzaq tañyrqai qarap.— Kimsiñ sen, nesiñ? Öz ornyñnyñ qaida iekenin bilemisiñ? Seniñ ornyñ Lizzi Konolli qūrylyptas qyzdardyñ qasynda. Milliondağan ieñbek adamynyñ ortasynda — sondai sūmpaiy, döreki, siyqsyz jer ğoi seniñ ornyñ. Seniñ ornyñ kädimgi siyr qorasy, at qorasy, kir men köñ arasy. Kögerip, bazdanyp ketken bir şiriktiñ iısin mūrnyñ seze me? Ol şirigen kartoptyñ iısi. Tanauyña talaidan tanys närse, şaitan alğyr, käne tamsanyp tūryp, iıskemeisiñ be?! Sen äli şamaña qaramai kitap betine qarağan bolasyñ. Marğau tartyp, sazdy küidiñ sūlu äuenin tyñdağyñ keledi, tamaşa suretterden de dämeñ joq iemes, til ūstartam dep tyraştanyp ta qūiasyñ, öziñ syqyldy söleket sybailastaryñnyñ ieşqaisysy oilamağan dünieni bir men oilasam ieken deisiñ, Lizzi Konolliden at-tonyñdy ala qaşyp, sonau şyrqau biıkte, jūldyzdar arasynda jymyñdağan qas sūluğa ğaşyq bolmaqsyñ! Sen kim iediñ sonşama, sorly! Añsağan armanyña jete alarmysyñ?»
Ainadağy beinesine jūdyryğyn bir körsetti de keruet şetine otyra ketip, közderin alaityp, tük körmesten, qabyrğağa qadalyp qarady da qaldy. Azdan keiin däpterin, algebra oqulyğyn alyp, kvadrat teñdeulerine üñilip ketti. Ünsiz-tünsiz talai mezgil ötti, aspandağy jūldyzdar da birte-birte söndi, terezeniñ ar jağynan sibirlep tañ da qylañ berdi.
On üşinşi tarau
Ädette, kün yssyda, Siti-Holl-parkte jinalyp jüretin jūmysşy sözuar sotsialister men dağua filosoftar üiirmesine äldeqalai kezdese ketken Martin aiaq astynan zor jañalyq aşqandai boldy. Aiyna ieki ret parkten köktei ötip, kitaphanağa bara jatqan betinde ädeii velosipedten tüsip, solardyñ pikir talasyn tyñdaityn iedi jäne ärdaiym ketip qaluğa qimaityn da. Būlardyñ söz saryny mister Morzdyñ dastarqany üstinde aitylatyn äñgimeden özgeşe, söz talastyruşylardyñ özderi de abyroiyn tym joğary ūstaityn sonşa bir mañğaz adamdar da iemes. Auzyna kelgen sözin irikpei, birin-biri tildep, keketip-mūqatyp, irep-soiyp jatady. Bir-ieki ret özara qyzyl şeke bolyp qalysty. Degenmen, nege olai iekenin anyq añğarmasa da, Martin osylardyñ ūzaq-süre sözderiniñ jany baryn sezdi; olardyñ aitqandary mister Morzdyñ jaibaraqat, baisaldy dogmatizminen göri küşti äser ietetini anyq. Ağylşyn tilin öreskel būrmalap naqūrys adamdai qoldaryn qūlaştai sermep, äriptesine tağylarşa tarpa bas salatyn osynau jandardyñ ömirşeñdigi mister Morz ben onyñ dosy mister Betlerge qarağanda anağūrlym basym siiäqty.
Martin osy jiynnan Gerbert Spenserdiñ iesimin talai iestigen. Bir küni jiynğa sonyñ jolyn quğan şäkirti de keldi. Ol köilegi joğyn körsetpeu üşin jyrtyq kurtkasynyñ jağasyn qausyranyp alğan, öñeşi soraiğan, ūsqynsyzdau kezbe ieken. Keris söz äbden uşyqty, papirostyñ tütininen ainala kökala tūman, nasybaidyñ tükiriginen aiaq asty bylğanyş boldy. Kezbe de äkki bolğan sūm ieken, ieşkimge sözin jibergen joq, tipti, jūmysşy-sotsialisterdiñ biri: «Tanymağannan özge täñiri joq, Gerbert Spenser sonyñ paiğambary-dür!» dep keketkende de söz tauyp, aiağyn şaldyrmai ketti. Aitystyñ ne turaly bolyp jatqanyn Martin anyq tüsingen joq. Biraq Gerbert Spenser kökeiinde qalğan ieken. Kitaphanağa kelgesin, jañağy kezbe auzynan tastamai aita bergen onyñ «Negizgi bastamalaryn» sūrastyrdy.
Ūly jañalyq, sirä, iendi aşylmaq. Martin būğan deiin de bir ret talap ietken, biraq, qolyna «Psihologiiä negizderi» tüsip, Blavatskaia hanymnyñ şyğarmasyn oqyğandağysyndai ol tūsta da sätsizdikke ūşyrağan iedi. Kitaptyñ ieşbir sözine tüsine almai, oqymastan qaitaryp bergen. Al būl joly algebra men fizikadan soñ jäne sonetimen ūzaq uaqyt äurelenip bolğannan keiin, ol töseginde jatyp, «Negizgi bastamalardyñ» betin aşty. Tañ sarğaiğanşa oqydy ony. Ūiqy degen qaşty. Sol küni jazu da jaza alğan joq. Janbasy syrqyrağanşa jatyp oqi berdi; bir kezde jalañ iedenge jatyp, kitapty birese basyna köterip, birese şyntaqtap jatyp oqydy. Kelesi küni ğana tünde ūiyqtady, iertesine jazuğa otyrdy, biraq, qaita-qaita iesine tüsip, äzäzildei iektep qoimağasyn, tağy kitap oquğa kiristi de dünieniñ bärin, tipti, sol künniñ keşinde Rufke baruğa tiıs iekenin de ūmytyp ketti. Tek Bernard Higginbotam iesik aşyp: äi, sen osy üidi restoran körip jürgen joqpysyñ,— degende baryp iesi kirdi.
Martin İden barynşa bilimqūmar. Ol köp närseni bilmekke yntyq boluynan da jihankez-teñizşi käsibin qalağan ğoi. Al osy Spenserdi oqyğannan beri äli ieşnärseden habary joq iekenin tüsingendei, teñiz betin qanşama şarlasa da tatymdy bilim almasyna közi jetkendei boldy. Būryn ol zattardyñ baiybyna barmai, tek betimen syrğanai bergen, dara qūbylystarğa ğana zer salğan, jeke faktylardy jinastyrğan, kei-keide kezdeisoq qorytyndylar jasağan, söitip olardyñ özara bailanysyn bilmekke ūmtylmağan, özine kezdeisoq oqiğalardyñ qūbylmaly şytyrmany siiäqty köringen keñ dünieni ol bir jüiege keltirudi oilamağan. Ūşyp bara jatqan qūsty körse, mysaly, köbinese onyñ ūşu mehanizmi jaily oilanyp, tiri maqūlyqty osylai ūşu haline jetkizgen damu protsesin mülde ielemegen. Ondai protsess bar-au dep bilmegen de. Qūs jüre-jüre, damu nätijesinde «paida bolady» degen ūğym aqylyna kelmegen. Qūs qaşannan beri «bar» dep senim keltirgen de, sonymen tynğan.
Qūs turaly ūğymy qandai bolsa, basqa dünie jöninde de tüsinigi sondai bolğan ğoi. Bilimi bolmasa, oilanudy dağdy ietpese, adamnyñ filosofiiälyq aqyl qorytpaq äreketi de sätsiz ümit qalpynda qala bermek. Kanttyñ ortağasyrlyq metafizikasy onyñ közin aşqan joq, qaita öziniñ aqyl-parasatyna küdigin küşeitti. Evoliutsiiä teoriiäsyn Romenstiñ tek maman adamğa arnağan kitabynan oqyp bilemin dep, tağy bir sätsizdikke ūşyrağany bar. Ony oqyğandağy alğan bir ğana äseri — evoliutsiiä degenimiz qūrğaq pedanttardyñ teoriiälyq dereksiz qiiäly turaly mağynasyz myjyma ğana. Qazir evoliutsiiänyñ ondai jalañ teoriiä ğana iemes, jalpy jūrt moiyn ūsynğan damu zañy iekenine közi jetip otyr; al oqymystylar arasynda ara-tūra äli talas tua beretin bolsa, ol evoliutsiiänyñ formasy turaly jeke naqty mäsele jönindegi pikir talasy ğana iekenine senim keltirdi.
Mine, söitip jürgende oğan Spenser-syndy oqymys kezikti. Ol älgi şym-şytyryqtyñ bärin biriktirip, bir jüiege salyp berdi, tiısti qorytyndylar jasady. Sonymen, matrostardyñ zerikkende ädemilep qoldan jasap, şyny qobdişağa salyp qūiatyn kişkentai korabl modelderi syqyldy Spenser bükil dünieni büge-şigesimen tüp-tügel tärtipke kelgen naqty türinde Martinniñ köz aldyna aiqyn keltirdi. Ol kütpegen kezdeisoq ieşnärse qaldyrğan joq. Bäri de öziniñ zañdy retimen şaşausyz üilesti. İendi osy zañğa bağynğan qūs kökke ūşty; sol zañğa bağynyşty äuelgi ylbyrağan plazma bülkildedi, qozğaldy, qimyldady, qybyrlady, aqyry bir zamanda aiaq pen qanat bitip, qūs bolyp äuege ūşyp ketti.
Martin oi-sanasynda bir şyñnan bir şyñğa şyğyp, aqyry onyñ asqar qūzaryna köterildi. Sonau zañğar biıkten zattardyñ tūñğiyq syryn tauyp, tanymyna tañğajaiyp mas boldy. Tün ūiyqtasa, tüs kördi, tüsinde aibyndy ielester qaumalağan qūdaitağalanyñ qauymynda jürdi. Kündiz ūiqyly küide jürgen adamdai äreñ-säreñ, tek Spenser aşqan dünieniñ beinesi būldyrağan közi aldynda sağymdai tolqidy. Ac işkende stol basynda bir kündik ūsaq närseler jaily talasqan ne aitylğan sözderdi qūlağy şalmaidy, öitkeni, aqyly közine ilekkenniñ sebepti bailanystaryn tauyp, azapty, şytyrman oi örmegin toqtausyz toqi beredi. Tarelkede jatqan ietten kün nūrynyñ quatyn körgendei bolady. Onan keri jüielei kele, türli özgerister arqyly bükil izin barlap, aqyry million mil jerde jatqan sonyñ tüp qazyğyn, şyğar közin izdep tabady nemese osy izdi qiiälymen onan äri jalğastyrady. İet keskende öz qolynyñ būlşyq ietterin qozğap tūrğan küş haqynda, oğan ämir berip tūrğan miy turaly oiğa şomyp, aqyr aiağynda öz miynan da kün nūrynyñ quatyn tapqandai sezinedi. Osylaişa oiğa şomyp ketken Martin Djimniñ: «Myna sorlynyñ aqyly auysqan şyğar» degen sözin iestigen joq, apasynyñ sektene qarağanyn abailamady, mister Higginbotamnyñ birneşe ret sūq qolymen şekesin būrandalağanyn añdamady.
Martinniñ, äsirese ğajap, qalğany barşa ğylymnyñ ara bailanysy. Düniede ol bilim quğan adam iedi de, jadyna toqyğany aqylynyñ är tüpkirinde jeke-jeke jatuşy iedi. Mäselen, bir tüpkirinde teñiz jüzu öneri turaly, iendi bir qaltarysynda äielder turaly ärtürli mälimettiñ özara bailanyssyz tolyp jatqan üzindileri jatatūğyn-dy. Biraq, sol qaltarystardyñ arasynda qatynas bolmaityn. Aitalyq, qūianşyğy ūstağan doly äiel men dauylğa ūşyrağan kemeniñ arasynda bailanys bar ma? Būryn bireu bar dese, Martin mümkin iemes, būl qisynsyz närse der iedi. Al Gerbert Spenser būl arada ieşqandai qisynsyzdyq joq iekenin, qaita osy ieki qūbylystyñ arasynda bailanystyñ bolmauy mümkin iemes iekenin däleldedi. Düniedegi zattyñ bäri — aspan älemindegi jūldyzdar men adamnyñ aiaq astynda jatqan bir tüiir qūmnyñ ieñ ūsaq atomyna deiin özara bailanysty.
Martin üşin būl tañqalarlyq jait. Ol iendi bizdiñ planetamyz tügil özge planetalardağy zattar men qūbylystardyñ bailanysyn tabamyn dep älek. Aluan zattyñ tizimin jasady, solardyñ arasyndağy bailanysyn tapqanşa damyl körmedi. Sonymen, ğaşyqtyq, poeziiä, jer silkinui, ot, syldyrmaqty jylandar, kempirqosaq, asyl tastar, azğyndyq, künniñ uiasyna qonuy, arystannyñ aqyrğany, jaryq gazdar, kannibalizm, sūlulyq, kisi öltiru, ryçagtar, tireu nüktesi men temekiniñ arasynda da bailanys bar bolyp şyqty. Külli älem bir tūtas bütin dünie bolyp körindi oğan. Ol siqyry mol, it mūryny batpaityn nu orman arqyly belgisiz bir maqsatqa jetemin dep jürip, adasyp ketken jolauşydai dünie älemniñ qaltarysy men būltarysyn, tūiyğy men tüpkirin şarlap, täjiribeli barlauşy-jihankez adamşa körgen-bilgenin ūmytpai, kartağa tüsire berdi. Neğūrlym köp añğarğan saiyn düniege jäne sol düniedegi öziniñ bolmysyna qairan qaldy.
— Äi, aqymaq!— dedi ol aiğailap öziniñ ainadağy beinesine.— Sen jazğym keledi dep iediñ, jazdyñ da ğoi. Sonda ne aitqyñ kelip jür ielge? Neñ bar iedi aitatūğyn? Bar bolğany balanyñ byldyry ma, älde äli künge tolysyp jetpegen şala sezimiñ men sūlulyq turaly būldyr birdemeleriñdi paş ietkiñ kele me, nemese basyñdağy nadandyqtyñ qara tünegin, ğaşyğy dese jarylyp kete jazdaityn jüregiñdi jyr ietpeksiñ be? Būğan deiin mūnan özge jäne ğaşyqtyq sezimiñdei ölşeusiz zor, nadandyğyñdai tym ümitsiz menmenşildigiñnen özge aita qūiarlyq neñ bar iedi? Äliñe qaramai sonda da jazğyñ kele me? Ne turaly jazu kerek iekenin jaña-jaña añğara bastağan joqpysyñ? Sen sūlulyqtyñ tabiğatyn tanymai jatyp, ony özim jasaimyn dep lepirdiñ, ömir syryn jete tüsinbeseñ de, ömir turaly jazamyn dediñ. Al ömir sen üşin äli qytai jūmbağy-dy. Ne turaly jazsañ da qalamyñnyñ ūşynan bilmestigiñnen özge ieşteme şyqpasa kerek iedi. Biraq, küderiñdi üzbe, Martin! Tübinde jazyp ketuge tiıssiñ. Az da bolsa qazir bilim alyp qaldyñ. Tym taiyz iekeni ras, biraq bağdaryñ dūrys, köp ūzamai bilimiñ de arta tüseşek. Talabyñ jansa, künderdiñ küninde jetilip te ketersiñ: äne, sol uaqytta ğana jaza bastağanyñ abzal.
Özi aşqan osy zor jañalyğyn ol Rufke aitty, quanyşy men ümitin ortağa saldy. Biraq, Ruf ielige qoiğan joq. Tärizi osynyñ bäri oğan būrynnan mälim närse bolğai. Özin būlan-talan qylğan būl jañalyqqa Ruftiñ salğyrt qarauy şymbaiyna batqan joq, Ruf üşin mūnyñ jañalyq iemes iekenin biledi. Aralasa jüre Artur men Normannyñ da evoliutsiiälyq teoriiäny qostaitynyn añğardy. İekeui de Gerbert Spenserdi oqyğan, biraq, ol būl iekeuine aita qalğandai äser ietpegenge ūsaidy. Al Vill Olni degen közildirikti, dudar şaşty jigit Spenserdiñ iesimin iestigende myrs ietip, būryn bir iestigen: «Tanymağannan özge täñiri joq, Gerbert Spenser sonyñ paiğambary-dür» degen kekesin sözdi qystyryp qaldy.
Biraq Martin onyñ mazağyn kek körmedi. Öitkeni, Olnidiñ Rufte köñili joq iekenin seze bastağan. Keiin tolyp jatqan ūsaq faktylardan Olnidiñ ğaşyq boluy bylai tūrsyn, Rufti jek köretinin baiqady. Ras, ol mūnyñ sebebin tüsingen joq. Būl älemniñ özge qūbylysyna bailanysy joq, ömirde öte sirek ūşyraityn oqiğa ieken dep oilady da qoidy. Qaita Ruftiñ süikimdi minezi men sūlulyğyn dūrys bağalauğa jigittiñ jaratylysyndağy bir kemistigi böget bolyp jür-au dep aiady. Būlar soñğy kezde bäri jinalyp, jeksenbi saiyn velosipedpen seruenge şyğatyn bolğan. Sonda Martin Olni men Ruftiñ arasy kerqaisañ iekenin talai baiqağan. Olni köbinese Normanmen ämpeilesip, Ruf, Artur, Martin üşeuinen bölektene beretin. Martinge būl qalyp qatty ūnady.
Jeksenbi saiyn Martin basynan bir iemes, birden ieki qyzyq keşiredi. Biri — Rufpen kezdesui, iekinşisi — Rufpen teñdes jastarmen aralasuy. Biraq, būl jigitterdiñ oqyp, jüieli bilim alğanymen, özinen asyp bara jatqan aqyl-parasaty şamaly ieken. Tek olarmen äñgimeleskende tili töselip, jaqsy sözge jattyğa tüsetini ras, sypaiy kisiler aldynda adam özin qalai ūstau kerek degen mäseleni Martin kitaptan izdeudi köpten beri qoiyp ketken. Ol oqyğannan da öz közimen körgenin artyq sanady. Äñgimege yqylasy auyp ketkende ğana bolmasa, basqa jağdaida ol qasyndağy tärbieli degen jastardyñ jüris-tūrysyn, minez-qalpyn ūsaq-tüiegine deiin baiqap jüretin boldy.
Martin özge jūrttyñ Spenserdi yqylas qoiyp oqymaitynyna tañ qaldy. «Gerbert Spenser,— degen birde oğan anyqtama bölimindegi kitaphanaşy,— o, ol kemeñger adam». Degenmen kitaphanaşynyñ özi osy ūly kemeñgerdiñ ieñbeginen habary şamaly ieken. Bir küni Morzdardyñ üiinde tüski as üstinde Martin mister Betlerdiñ kezinşe Spenser turaly söz qozğağan. Sonda mister Morz osy ağylşyn filosofynyñ agnostitsizmin mansūq ietken iedi. Biraq, ol äli künge Spenserdiñ «Negizgi bastamalaryn» oqymağan bolyp şyqty. Al mister Betler Spenserdi qolyna alsa, zerigip ketetinin, sol sebepti onyñ şyğarmasynyñ äli bir ärpin oqymağanyn, oqymasa da dünieden qūr qalmağanyn aitty. Sonan keiin Martinniñ köñiline de küdik kire bastağan. İeger ol ör minez, öjet adam bolmasa, iel pikirine ierip, bälki, Spensermen ainalysuyn qūiar da iedi. Biraq Spenserdiñ düniege közqarasy airyqşa nanymdy, onyñ şyğarmalaryn oqymau teñizşiniñ karta men kompasyn suğa tastağanymen birdei bolar iedi. Sondyqtan Martnn evoliutsiiä teoriiäsyn oqi berdi, oqyğan saiyn düniege közi de aşyla tüsti. Spenserdiñ pikirin köp jazuşy qūptaidy ieken. Onyñ şyğarmalaryn oqyğan saiyn bilimniñ zerttelmegen salasy ūşan-teñiz iekenine közi jetip, kün täulikte jiyrma tört sağat qana uaqyt baryna Martin qynjylğandai da iedi.
Bir kezde uaqyt tapşylyğynan ol algebra men geometriiäny oqymauğa ūiğardy. Trigonometriiäny bastağan da joq. Sonan keiin tiziminen himiiäny syzyp tastady. İendi bir ğana fizika qaldy.
— Men maman iemespin ğoi,— dedi Rufke öziniñ osy isin qūptatqysy kelgendei,— jäne maman bolğym kelip te jürgen joq. Ğylym degen ūşan-teñiz, onyñ bärin oqyp biluge bir kisiniñ ğūmyry jetpeidi. Meniñ, jalpy bilim alğym keledi. Al arnauly bilim kerek bolsa, kezinde tiısti kitabyn alyp oqyrmyn.
— Biraq, ol öz bilgeniñdei bolmaidy ğoi,— dedi Ruf.
— Öz bilgeni qalai, onyñ keregi ne? Biz äruaqytta mamandardyñ ieñbegimen paidalanyp otyramyz. Maman degen sol üşin kerek. Mysaly, bügin sizdiñ üide mūrja tazartuşylar jūmys istep jür. Olar da öz isiniñ mamany, mūrjalaryñyzdy jaqsylap arşyp ketedi. Al sizder peş sala bilmegenmen taza mūrjamen paidalana alasyzdar.
— Qoiyñyz, būl däleliñiz tym iersi!
Qyzdyñ közi men üninen jigittiñ būl sözin maqūl körmei qalğany, tipti, jaratpai jazğyryp otyrğany baiqaldy. Martin de iştei özinikin dūrys dep otyr.
— Jalpy problemalar jaily tolğanatyn ğūlamalar men aqyl iesi ūly adamdar jeke mäsele jöninde mamandardyñ pikirine süienedi. Gerbert Spenser de solai ietken, myñdağan zertteuşiniñ aşqan jañalyğyn qorytqan. Al osynyñ bärin öz aqylymen tabu üşin oğan bir iemes, myñ ğūmyr kerek bolar iedi. Darvin de solai. Ol da kädimgi bağbandar men malşylardyñ täjiribesin qorytqan ğoi.
— Sizdiki jön, Martin,— dedi Olni,— äiteuir, öziñizge ne kerek iekenin jaqsy bilesiz. Al Ruf olai iemes. Qazir özine naqty ne kerek iekenin ol anyq bilmeidi. İä, iä solai, solai,— dedi ol Ruftiñ jauap qaitaruyna yryq bermei.— Mūny sizdiñ jalpy mädeniet deitiniñizdi bilemin. Keregi osy jalpy mädeniet qana bolsa, ne oqysaq ta bäri bir iemes pe? Sizdiñ, mäselen, frantsuz tilin, nemis tilin nemese esperantony oqyp üirenuiñizge bolar iedi, öitkeni būlardyñ bäri de «jalpy mädenietke» jatady. Bolmasa, latyn, grek tilderin oquyñyzğa da bolady. Ras, osy tilderdiñ sizge qai-qaisysynyñ da tükke keregi joq, degenmen jalpy mädenietiñiz arta bereşek. Ruf baiyrğy ağylşyn tilin ieki jyldai oqyğan, tipti, jaqsy oqyğanyn bilemiz. Al qazir sonyñ jadynda: «Säuirdiñ jañbyri bastaldi» degen bir auyz sözden basqa tük qalğan joq. Solai iemes pe? Būl da, mine, sizdiñ «jalpy mädenietiñizge» qosylğan üles iedi,— dedi ol qarqyldap, Ruftiñ tağy da sözin bölip,— bilem ğoi, bilem ğoi. İekeumiz bir kursta oqyp iedik qoi,— dedi kidirmelep.
— Sizdiñ mädeniet turaly aitqan söziñizge qarağanda mädeniet maqsat iemes, qūral dep tüsinuge bolady!—dedi Ruf. Közderi şatynap, ieki beti teñbil-teñbil bop ketti.— Mädeniet ieşqaşan qūnyn joimaidy!
— Martinge keregi ol iemes.
— Ol kisige ne kerek iekenin siz qaidan bilesiz?
— Sizge keregi ne, Martin, aityñyzşy?—dedi Olni jalt būrylyp.
Martin sasqalaqtap, jalynyşty közimen Rufke qarady.
— İä, aityñyzşy, bäse, sizge keregi ne,— dedi Ruf.— Talasymyzdy şeşip beriñizşi.
— Älbette, mağan mädeniet kerek,— dedi Martin kümiljip.— Men sūlulyqqa qūmarmyn. Mädeniet mağan sony tüsinuge, dūrys bağalauyma mümkindik beredi.
Ruf basyn şūlğyp, masairap qaldy.
— Bos söz! Änşeiin aita salğan söz iekenin öziñiz de bilip otyrsyz,— dedi Olni.— Martinge keregi mädeniet iemes, mansap. Būl arada mansabynyñ mädenietke bailanysty boluy kezdeisoq närse. İeger himik bolğysy kelse, mädeniet kerek bolmas iedi. Martinniñ armany jazuşy bolu, tek sizdi sözden jyğyp bermeu üşin, şynyn aitpai otyr. Onyñ jazuşy bolğysy keledi, sebebin bilesiz be? Onyñ sebebi — Martinniñ qarajaty joq, kedei. Al sizdiñ baiyrğy ağylşyn tili siiäqty «jalpy mädenietpen» nege bas qatyryp jürgeniñizdi bilesiz be? Onyñ sebebi — sizge ömirden oryn izdeudiñ keregi joq. Mūnyñ tauqymeti äkeñizdiñ moinynda. Kiımiñizdiñ aqşasyn sol kisi töleidi, özge qajetiñizdiñ bärin öteitūğyn da sol. Sizdiñ, meniñ, Arturdyñ, Normannyñ — bärimizdiñ alğan bilimimizden qaiyr bar ma? Qoiny-qonyşymyz toly «jalpy mädeniet», al ieger ierteñ äkelerimizden baq pen däulet taisa, bärimizge de mektep oqytuşysy bolu üşin iemtihan tapsyruğa tura keledi. Sonda Ruf, ieñ myqtağanda, selo mūğalimasy nemese äiel pansionynyñ muzyka oqytuşysy ğana bolmasa, basqa nege jarar ieken.
— Öziñiz qaiter iediñiz?—dedi Ruf.
— Men ne qiratuşy iem. Künine bir jarym dollarlyq qara jūmysqa jaldanar iedim nemese kileñ keşelerdi iemtihanğa äzirleu üşin repetitor bolyp, Henlidiñ keñsesine jaldanuğa täuekel ieter iedim; «täuekel» deitin sebebim — meni bir jūmadan keiin tükke jaramaisyñ dep quyp jiberui mümkin.
Martin ündemei, äñgimege qūlağyn salyp otyrdy; Olnidiñ sözi dūrys iekenin sezedi, biraq tym ağat ketkenin jaratqan joq. Osy äñgime üstinde ğaşyqtyq turaly tağy bir oi tüsti oğan. Tegi, aqyldyñ ğaşyqtyq sezimge aralaspağany jön ieken dep oilady. Ğaşyq bolğan äieldiñ aitqany dūrys pa, joq būrys pa,— mäsele onda iemes. Ğaşyqtyq aqyldan joğary. Ruf Martinge mansap kerek iekenin, bälki, tüsinbeitin de şyğar, biraq onan ajary ainymaidy. Ol keremet sūlu qyz, oiynyñ körkine ieşqandai qatysy joq.
— Siz mağan birdeñe dediñiz be?—dedi ol oiyn bölip jibergen Olnige qarap.
— Siz latyn tilin oqyr ma iediñiz?
— Latynşa oqu mädeniet üşin ğana iemes, aqyl şynyqtyru üşin de kerek qoi,— dedi Ruf keskestep sözin bölip.
— Käne, aityñyzşy, Martin, latynşa oqyr ma iediñiz?—dedi Olni tağy da.
Martin jaltara almady. Jauabyn Ruftiñ de asyğa kütip otyrğanyn sezdi.
— Soğan uaqytym jetpei me dep qorqam,— dedi ol aqyrynda.— Oqyr iedim, mūrşam kelmeidi.
— Kördiñiz be, Martinge «jalpy mädenietiñizdiñ» tükke keregi joq!— dedi masairap Olni.— Onyñ közdegen maqsaty bar, ol — iel qataryna qosylu, adam bolu.
— Latyn tili aqyl şynyqtyrady ğoi, tärtipke salady ğoi! Latyn tili adamnyñ aqylyn jattyqtyrady, tärtipke salady!— dep özeuregen Ruf: pikiriñizdi özgertiñiz, degendei Martinge qarady.— Futbolşylar oiynğa şyqpai tūryp, äueli dene şynyqtyrmauşy ma iedi, jattyqpauşy ma iedi? Oişyldar üşin latyn tili de sol siiäqty. Aqyl şynyqtyrady.
— Päli! Bala kezimizde de osyny aityp, basymyzdy qatyruşy iedi! Bizge kerek kezinde aitylmai qalğan bir şyndyq bar. Oğan iendi öz aqylymyzben jettik. — Olni otyrğandardyñ qūlağadn ieleñdetip alaiyn degendei, osy arada säl kidirip, salmaqty ünmen:—Djentlmen latyn tilin oquy kerek, djentlmenniñ latyn tilin bilui şart iemes,— dedi.
— Mūnyñyz ädildikke jatpaidy. Sözdi osylai äzilge ainaldyryp jiberetiniñizdi bilgenmin,— dep Ruf şyr iete tüsti.
— Äzil bolsa da tauyp aitqan joqpyn ba!— dedi Olni.— Şyny osy ğoi. Latyn tilin ielde kim biledi,— apteka qyzmetkeri, advokat, latyn tilinen sabaq beretin oqytuşylar. İeger Martin däriger nemese avdokat bolamyn dese — dauym joq, al olai bolğan künde Gerbert Spenserdiñ qajeti ne oğan? Martin Spenserdiñ kim iekenin jañada ğana bilipti, būğan töbesi kökke jetkendei quanyp jür. Nege? Älbette, Spenser onyñ bir qajetine jarağan. Al sizge Spenser ieşteñe bere almaidy, mağan da solai. Aita bersek, bizge ieşnärseniñ keregi joq. Künderdiñ bir küni siz tūrmysqa şyğasyz, men bolsam tük öndirmei, basymnyñ auğan jağyna ketemin: sebebi, men üşin jūmys isteitin tolyp jatqan senimdi kisilerim men basqaruşylarym bar, olar äkemnen qalğan kapitaldy mensiz özderi-aq meñgerip äketedi.
Olni üiine qaitqysy kelip, iesik aldyna bardy da, sol arada tūryp, soñğy sadağyn atyp jiberdi:
— Martinniñ mazasyn almai-aq qoiyñyz, Ruf. Ol öz jaiyn özi biletin jigit. Baiqadyñyz ba, köp närseni tüsinip qalğan. Kei-keide men öz-özimnen uialamyn. Bizdiñ latyn, frantsuz, ieski ağylşyn tilderin biluimizge qaramastan, mädenietimizge qaramastan, Martin qazirdiñ özinde Arturdan, Normannan, menen nemese sizden ömirdi, ömirdegi öziniñ adamşylyq qaryzyn anağūrlym aiqyn sezedi.
— Joq, olai demeñiz, Ruf meniñ ūstazym,— dedi Martin baiağynyñ serilerinşe qyzdy qyzğyştai qoryp,— men Ruftiñ järdemimen ğana oqyp, bilim ala bastadym.
— Änşeiin söz ğoi!—dep Olni birtürli jaqtyrmai Rufke qarady.— Mübäda, Spenserdi de osy kisiniñ aqylymen oqyp iedim dersiz. Sene qoiman söziñizge! Meniñ atam zamanğy Süleimen patşanyñ almas keni turaly biligim qanşa bolsa, Ruftiñ Darvin men evoliutsiiä jaily tüsinigi de sonşa. Osydan birneşe kün būryn siz Spenserdiñ tūrlausyzdyq, ieleusizdik jäne birtektilik turaly pikirin aitqan iediñiz. Sol söziñiz mağan töbemnen tüskendei boldy. Osy jaidy Rufke aityp köriñizşi — tüsiner me ieken? Joq, tüsinbeidi, öitkeni, būl «mädeniet» iemes! Qysqasy, Martin, ieger latyn tilin jattaityn bolsañyz jaqsy körmeimin sizdi.
Martin osy sözderdi yqylas qoiyp tyñdağanymen, ūnatpady. Äñgime oqu men sabaq turaly, bilimniñ bastamasy jaily bolyp ketti de, pikir talasy jalpy mektep töñireginen ūzap kete alğan joq. Äñgime örisi Martindi tebirentip jürgen ömirdiñ äraluan qūbylysyna mañailap ta bara almağandai, boiyndağy albyrt küşin ūiatyp, kosmostyq tolquğa tüsirip jürgen zor mäselelerdiñ deñgeiine jete almağandai körindi. Ol qiiälynda bir jat ieldiñ jağalauyna tolqyn şyğaryp tastağan adamdai sezinip, özin sol ielde körgen tañğajaiyp sūlulyğyn jergilikti tağy taipalardyñ tilinde aityp beruge därmeni jetpei azap şekken aqynğa teñedi. Ol da osy aqynnyñ küiine tüsti. Qazir düniejüzilik mäni bar ūly şyndyqty bilmekke jantalasqan janğa latyn tilin oqu kerek pe, joq, kerek iemes pe degen balanyñ sözin tyñdauğa tura kelip otyr.
—Būl arağa latyn tilin äkelip qystyrğandary nesi!— dedi ol özine-özi sol künniñ keşinde aina aldynda tūryp.— Meili, öli jandar ölik qalpynda qala bersin. Olarğa meniñ qatysym joq! Biraq, sūlulyq ieşuaqytta ölmeidi, öşpeidi, mäñgi jasaidy. Til degender düniege keler bolar, keter bolar. Olar öliktiñ sülderi, ielesi ğana iemes pe.
Osy arada pikirimdi dūrystap aityp bere alatyn bolyppyn-au dedi de, keiin tösegine jatqasyn, Ruf barda auzyna söz tüspeitinin tüsine almai biraz oilandy. Qyz aldynda montiyp şäkirt bolyp ketedi, şäkirtşe söileidi, o nesi?
— Biraz uaqyt beriñiz mağan,— dedi ol dauystap.— İä, pūrsat qana kerek mağan!
Uaqyt! Uaqyt! Ömiri osylai jalbarynumen-aq keledi.
On törtinşi tarau
Ruf şyn ğaşyğy bolğanymen onyñ sözin syilap, Martin latyn tilin oqyğan joq. Būl Olnidiñ keñesine qūlaq asuynan da iemes. Martin üşin uaqyt aqşamen bir iesep, al onyñ añsary latynnan göri mañyzy zoryraq basqa ğylymdarğa auyp ketken. Bir jağynan, jazuyn toqtatuğa tağy bolmaidy. Aqşa tappaq kerek. Ätteñ, äli künge jazğandaryn ieşkim basyp şyğarğan iemes. Qoljazbalary redaktsiiälardy aralap, köñilsiz sapar şegumen jür. Özge jazuşylardyñ jazğanyn qalai basady ieken būlar? Martin osynyñ syryn bilmekke oqu üiinde sarylyp köp otyrdy, jazuşylardyñ şyğarmasyn oqydy, bärin de syn közimen, ieltifat qoiyp qarap şyqty, öziniñ jazğandarymen salystyrdy. Söitip, olardyñ tuyndylaryn bastyruyna kömektesip jürgen qūpiiäsyn aşqysy keldi.
Baspasöz betinde şyqqan dünieniñ köpşiligi änşeiin oidan şyğaryp, jaza salğan närseler ieken. Martin būğan tañ qaldy. Oqyğan äñgimelerinen ieşbir jarqyn nūr, ne bir täuir būiau tapqan iemes. İeşqaisysynan ömir tynysy sezilmeidi. Sonda da är sözine ieki tsentten, ärbir myñ sözine jiyrma dollardan qalam aqy tölengen bolu kerek — gazetten qiyp alğan maqalada solai depti. Sansyz köp äñgimeni ol tañyrqai otyryp, oqyp şyqqan iedi, qaita-qaita oqyğan iedi,— tili jeñil, oqiğasy qyzyq keletini ras (mūny moiyndauyna tura keldi), biraq bäri de ömir maqsatynan aulaq jatady. Ömirdiñ özi tañğajaiyp qyzyq dünie ğoi. Ömirde oryndalmağan ökinişti maqsat, mūrat, arman, qaharman qimyl köp. Al myna äñgimeler ömirdiñ dağdyly, kündelikti küibeñinen ūzap kete almağan. Martin ömirdiñ alyp küşi men ūlylyğyn, qyzuy men qimylyn baiqauşy iedi, onyñ tynym tappaityn örşil ruhyn sezuşi iedi — mine, jazatyn taqyryp osy! Martinniñ armany — hauip pen qaterge qarsy şapqan jau jürek ierlerdi jyrlau, ğaşyğy üşin päruäna bolğan jastardy, neşe türli sūmdyq pen azapqa boi bermei arpalysyp ötken ūly tūlğalardy, ieren küşti iekpinimen ömirdiñ özin ieñserip äketetin alyptardy madaqtau. Al jurnaldağy äñgimeler mister Betler ūsqyndy jandardy, dollardyñ qyzyğyna ierip ketken öñşeñ sorlylardy qolpaştaidy, ūsaq, bişara adamdardyñ ğaşyqtyq äuresin äldeqandai qylady. «Älde redaktorlardyñ özi ūsaqşyl bireuler me?—dedi ol.— Nemese sol redaktor, jazuşy, oquşy degenderimizdiñ bäri ömirden qorqa ma»?
Martin bir qysylatyny äli künge redaktorlarmen de, jazuşylarmen de tanys iemes. Birde-bir jazuşyny, tipti, ömirinde jazuğa talpynğan ieşbir adamdy tanymaidy. Syrlasatyn, aqyl-qeñes aitatyn, jön silteitin ieşkimi joq. Aita berseñiz, ol redaktordyñ äueli tiri adam iekenine sener-senbesin bilmeidi. Martinge soñğy uaqytta olar maşinanyñ vinti nemese tūtqasy siiäqty körine bastağan. İä, iä, būl ras. Onyñ baiqauynşa, jazuşy jan syrynyñ näzik qylyn şertip, äñgime, oçerk, poema jazsa, aqyry sonyñ bäri saldyrlağan maşinanyñ talqysyna tüsedi ieken. Rasynda da, oilap qarañyz. Ol ädette qoljazbasyn jauap qaitaratyn markasymen birge, ülken konvertke salyp, poçta jäşigine aparyp salar iedi. Biraz kün bükil kontinentti aralap jürip, aqyry ol özine oralar iedi. Sonda qoljazbasyn qolyna alyp qarasa, äldebireu ony basqa konvertke salyp, konverttiñ işindegi markany syrtyna jelimdep, qaitaryp jibergen bolyp şyğady. Tipti, osyğan qarağanda, redaktor degen adam bolmauğa da tiıs. Onyñ ornyna redaktsiiäda jalañdağan bir bes aspap mehanizm tūratyn bolsa kerek. Ol iepti tetigimen qoljazbany qysyp alyp, bir konvertten iekinşi konvertke auystyryp, jibergen markalardy syrtyna japsyryp, tesiginen dereu ytqytyp jatatyn boluy kerek. Kädimgi avtomat sekildi de. Syzatyna syldyr ietkizip, tiyn-teben tüsirip jiberseñiz, ar jağynan sopañ ietip şäiir-rezinka nemese şokolad şyğa keledi. Maida aqşany bir tesigine salsañyz — rezinka alasyz, iekinşisine salsañyz — şokolad alasyz. Mine, qoljazbanyñ jağdaiy da osyğan ūsaidy. Ony bir tesikke tastap jiberip iediñiz — qalamaqyğa çek keldi, iekinşisine tastap iediñiz — basa almaimyz degen bir japyraq qağaz keldi. Tärizi būğan deiin Martin osyndai avtomattyñ ünemi iekinşi tesigine duşar bola bergen ğoi.
Jazğan hattar da osyndai bir maşinany ieske tüsiredi. Sebebi, hat degenimiz tasqa basylğan bir japyraq standart blank, oğan tek avtordyñ iesimi men şyğarmasynyñ aty jazyla salğan. Martin ärbir jibergen qoljazbasyna osyndai on şaqty jauap aldy, nebary jüz qaraly hat kelip tüsti. İeger ol ädeii özine arnap, kisiniñ qolymen jazylğan bir jol jandy jazu körse,— özin baqyttymyn dep sanar iedi. Amal neşik, äli künge redaktordy ieşqaisysy tirlik belgisin bildirgen iemes. Sondyqtan, Martinge düniede tiri redaktor degen atymen joq, onyñ qyzmetin şylqyta mailağan, zyñqyl qaqqan avtomat oryndap tūr degen oi keldi.
Martin tuysynan jürekti, könterili küresker, onyñ köp jyldar boiy jansyz, meiirimsiz, mylqau maşinanyñ kömeiin toltyruğa qaumeti jetedi. Biraq, Martin de qaljyrai bastauly, kim jeñerin jyldar iemes, künder şeşetin küige jetkendei. Jeti saiyn töleuge tiesili boryşy qūrtpai, tegi, qūiar iemes, al poçta şyğyny jyğylğan üstine jūdyryq. Kitap satyp aludan da qazir qala bastağan. Qalt-qūlt ietip, kün ieltemin dep ūsaq-tüiekten de ünemdemek bolğan iedi; biraq ünemdeu qolynan kelmedi, apasy Merienge köilek al dep bes dollar aqşa syilap, öziniñ tamtyğy tausylatyn merzimin özi jaqyndata tüsti.
Kötermeşi-qoldauşysy, jan aşyry joq Martin sañlausyz qarañğyda jalğyz küresti: ne köringenniñ bäri bir sonyñ jigerin qūm qyluğa uädelesip qoiğandai. Tipti, Gertruda iekeş Gertruda da qabaq şytatyn bolğan. Alğaşynda ol balanyñ isi şala ğoi dep Martinniñ qylyqtaryna män bermei jüruşi iedi. Keiin jüdep-jadap ketkenine jany aşyp, balalyğy jyndylyqqa ainalyp bara jatqan joq pa degen küdik tudy. Apasynyñ soñğy kezde jazğyra bastağanyn baiqap, Martin de qatty qynjylatyn. Mūnyñ qasynda mister Higginbotamnyñ josyqsyz saiqy mazağy oiynşyq ieken. Martin özine-özi sengenimen, jalğyz qalypty. Tipti, Ruf te mūratyn maqūl körgen joq. Ol qyz Martinniñ özdiginen oqi bergenin täuir kördi de tūrdy, ädebietke talabyn aşyq aiyp ietpegenimen, ieşuaqytta qoldağan iemes.
Martin jazğandaryn Rufke äli körsetken joq-ty. İerekşe şetindik jasap, bata almai jür, äri onyñ universitette oqitynyn ieskerip, uaqytyn alğysy kelmedi. Biraq, iemtihandaryn tapsyryp bolğannan keiin, Ruftiñ özi şyğarmañyzdyñ bir-iekeuin oqyp köreiinşi dep yqylas bildirgen. Martin būğan äri quandy, äri jüreksindi. Ruf nağyz synşy ğoi. Özi körkemöner bakalavry. Ädebietti professorlardan oqyğan adam. Bälki, redaktorlar da täjiribeli töreşi bolar. Biraq, Ruf Martinniñ şyğarmasyna ierekşe qarauğa tiıs. Ol tasqa basqan blank jibermeidi, äñgimeleriñiz jalpy äjeptäuir siiäqty, alaida jurnalymyzdyñ būl sanyna basuğa laiyğy kelmei otyr dep kölgirsip, ökiniş bildirgensimes. Ol auyzba-auyz adamşylyq ädil sözin aitatyn şyğar jäne ieñ mañyzdysy, nağyz Martin İdenniñ kim iekenin osy rette bir tanyp qalady ğoi. Şyğarmalaryn oqyğasyn jazğan adamnyñ jany men jüregin sezbeuşi me iedi, az da bolsa, tittei de bolsa, añsağan armany men qabiletin añğarar dep ümittendi.
Martin birneşe äñgimesin tañdap aldy da, biraz qobaljyp otyryp, aqyry oğan «Teñiz tolğaularyn» qosty. Şildeniñ bir qainağan yssy küni Ruf iekeui boi jazuğa velosipedpen qala şetine şyğyp, özderi ūnatqan töbeşikterge barğan. Būl iekeuiniñ oñaşa iekinşi serueni-di. Kündizgi qapyryqtan keiin teñiz jaqtan iesken jibektei jūmsaq samalğa keudelerin tösep, jolmen zyrlatyp kele jatqanda Martin ömirdiñ öte qyzyq iekenin, būl düniede ömir süru de, ğaşyq bolu da zor baqyt iekenin jan-tänimen sezdi. Būlar velosipedterin jol jiegine qaldyrdy da, özderi qoñyr töbeniñ basyna şyqty, būl arada künge küiip, qurağan şöp iısi jaña orğan jasyl balausanyñ hoş iısindei añqyp tūr ieken.
— Şöpter mindetin oryndağan,— dedi Martin kurtkasyn tösep äueli Rufti otyrğyzyp, özi jyly jerge jaiğasyp jatqannan keiin.
İelittirgen tätti iısti simire jūtqan Martin dağdyly ädeti boiynşa tağy oiğa şomdy, jeke ūğymdardan negizgi, jalpy mäselelerge qarai oiysty.
— Būlar ömirdegi mindetin oryndapty,— dedi ol qurağan şöpti mäpelep, alaqanymen sipap,— qysqy nöserdiñ ylğalynan būlar när aldy, köktemdegi alğaşqy dauyl jelmen jağalasyp, şeşek atty, qūlpyrdy, gül-gül jainap, men mūndalap, nasekomdar men bal arasyn du-dumanğa şaqyrdy, ūryğyn şaşty, iendi ömir aldyndağy boryşyn ötep...
— Sizdiñ osy ne närsege bolsa da tūrpaiy, jalañ täjiribe tūrğysynan qaraitynyñyz qalai?— dep Ruf sözin böldi onyñ.
— Meniñ evoliutsiiä teoriiäsyn oqyp jürgendigimnen bolar. Şynyn aitsam, men är närseniñ mäni baryn iendi ğana añğara bastadym.
— Meniñşe, siz är närseniñ naqty män-mänisine ünemi üñile berer bolsañyz, sūlulyqtyñ ne iekenin tüsinbei ketuiñiz mümkin. Siz köbelektiñ zary toty qanatyndai qūlpyrğan tozañyn tüsirip, tübine jetetin bala siiäqty sūlulyqtyñ syry men synyn ketiresiz.
Martin basyn şaiqady.
— Sūlulyqtyñ da mäni bar, mağynasy bar, mūny men būğan deiin sezgen joqpyn. Sūlu bolsa sūlulyğynan şyğar dep qana oilaitynmyn, bar biletinim osy-dy. Al onyñ män-mänisin ūqpadym. Qazir tüsinemin, nemese, dūrysyraq aitsam, iendi ğana ūğa bastağandaimyn. Qazir mağan şöp atauly anağūrlym äsem körinedi, öitkeni, onyñ köz tartatyn sebebin bilem, myna şöptiñ osy töbeniñ basynda ösip-önui üşin kün men jañbyrdyñ, jer söliniñ aluan qily äser ietkenin bilemin. Bir talşyq şöptiñ tarihynda da romantika bar. Ömirinde ol öz qaderinşe talai synnan ötti. Osy bir oidyñ özi ğana meniñ ruhymdy köteredi. Quat pen materiiänyñ qūbylysyn, ūşan-teñiz, ūlan-ğaiyr ömir küresin oilağanda men myna şöp turaly bütin bir poema, bireu iemes, birneşe poema jazar iedim deimin.
— Siz qandai jaqsy söileitin bolğansyz,— dedi Ruf qūlyqsyzdau, biraq Martin onyñ äldenege synai qarağanyn sezdi.
Ol öz-özinen uialyp, sasqalaqtap, ieki beti narttai bolyp qyzara qaldy.
— Oi şirkin-ai, şynymen-aq jaqsy söilei alsam-au,— dedi ol tūtyğyp.— Oi degen şym-şytyryq, sonyñ bärin lekitip, ierkin söilep bergim keledi. Biraq oi köp te, onyñ özine laiyq balamasy joq — söz joq. Kei-keide bükil dünie, külli jan-januar mağan: biz üşin sen söile dep jalynğandai bolady. Men sezemin — qalaişa tüsindirsem ieken mūny?—Men ämmeniñ tegin iemes iekenin, ūly iekenin sezemin; biraq asyl oi auyzdan şyqsa, balanyñ byldyrlağany bolyp ketedi. Öziñniñ oi-sezimiñdi sözben dälme-däl, naqpa-naq beinelei bilu, sol sözderiñdi tyñdauşy men oquşy tüsinetin ietip jazu nemese aityp beru, aqyry olardyñ sanasynda da qaitadan däl öziñdikindei oi-sezim ūiata bilu — būl zor mindet. İeşbir teñdesi joq mindet. Mine qarañyz, men qazir betimdi kömip jiberip, şöp iıskedim, şöptiñ hoş iısi qiiälymda myñdağan oi men obraz tudyrady. Sebebi, men älem iısin iıskedim ğoi. Meniñ qūlağyma öleñ men külki iestiledi, köz aldymda baqyt pen qasiret, küres pen ölim ielesteidi. Miymda sansyz köp suret tuady, solardy men sizge, bükil älemge mäşhür ietsem deimin! Sonda qalaişa ietuim kerek? Tilim kürmeuli. Mine, jaña ğana şöp iıskegende ne sezgenimniñ bärin sizge baiandağym kelgen. Onymnan tük şyqqan joq. Auzymnan söz iemes, öñşeñ bir rabaisyz, şalajansar sülde ğana şyqty. Arasynda ieş bailanys joq syldyr söz... Al meniñ şeşilip ierkin söilegim keledi, işimdegimniñ bärin aqtarğym keledi. O...— ol küiinip qolyn maiystyrdy,— būl mümkin iemes! Oiyñdağyny aityp beru mümkin iemes! Aityp jetkizu mümkin iemes!
– Joq, siz öte jaqsy söilediñiz,— dedi Ruf,— az uaqyttyñ işinde mūnşa töselip ketuiñiz tañ qalarlyq. Mister Betler — iel tanyğan şeşen kisi. Sailau nauqany kezinde ştat komiteti ylği oğan söz söiletedi. Al äneuküni as üstinde siz onan kem tüsken joqsyz. Ras, ol ūstamdyraq ieken. Siz qyzbalausyz; biraq bara-bara basylasyz ğoi. Tübinde jeztañdai şeşen bolyp ketuiñiz de ğajap iemes. Jäne alysqa şabasyz-au deimin... ieger qalasañyz. Sizdiñ boiyñyzda bir quat bar. Kisini soñyñyzğa tez iertip, bastap äketu qolyñyzdan keledi, būğan kämil senemin. Grammatikany meñgergeniñiz siiäqty siz jeñbeitin qiyndyq joq-aq şyğar. Ataqty advokat, nemese saiasi qairatker boluyñyz mümkin. Äiteuir mister Betler syndy därejege jetu üşin sizge ieşqandai böget joq. Al katar auruy ol kisiniñ özimen ketsin,— dedi külimsirep.
Äñgime qyza tüsti. Ruf, ädeti boiynşa, oqu kerek degen pikirin sypaiy türde maqta biltelep aita beredi, latyn tili bilimniñ qai salasynyñ bolmasyn irge tasy dep qoimaidy. Qyz özi arman ietetin adamynyñ beinesin de surettedi, biraq onysy tek mister Betlerdiñ keibir bolar-bolmas belgilerin qosqany demeseñiz, öziniñ äkesinen ainymaidy ieken. Martin qyz sözin tyñdap, onyñ oimaqtai auzynyñ ärbir qimylynan läzzät alyp, jerde şalqasynan jatyr. Biraq, aitqandary kökeiine qonğan joq. Ol surettegen öziniñ bolaşağy da qyzyqtyra almady. Osylaişa äldenege köñili jabyğyp, äri ğaşyğynyñ zary ötip jata berdi. Qyz Martinniñ ädebi ieñbegi jöninde äli bir auyz söz aitqan joq, ala kelgen qoljazbalary tastağan jerde ūmyt jatyr.
Aqyry, söz arasy üzilgen bir sätte, Martin uaqyt bilgisi kelgendei kün közine, kökjiegine qarady da, ädeii qyzdyñ nazaryn audarmaq üşin qoljazbalaryn jinai bastady.
— Ah, ūmytyp barady iekem ğoi,— dedi Ruf jūlyp alğandai.— Äñgimeñizdi tyñdağym kelip otyr! Oqyñyz.
Martin ieñ jaqsy degen tuyndysynyñ bireuin oqydy. Ol «Ömir şaraby» degen äñgimesi iedi. Äñgimeni jazğanda özin mas qylğan tätti şarap iendi oqyğan kezde ieki şekesin duyldatyp, tağy da basyna şyğa keldi. Būl şyğarmasynyñ būryn aitylmağan sony pikiri äserli-di. Onyñ üstine Martin, beineli, mänerli sözder men söz tirkesterin tauyp, körkemdei tüsken. Jazğan uaqytta kökeiinde ottai laulağan şabyty tağy jeñip, Martin oqyğanda özin-özi ūmytty, äñgimeniñ kemşiligin de abailamady. Biraq, oqyğany Rufke onşa äser ietken joq. Qyzdyñ saq qūlağy qolyna jaña ğana qalam ūstağan jastarğa tän äñgimeniñ älsiz jerleriniñ bärin: tym äsirelegen, orynsyz kötermelegen jerlerin, söz qūrylysynyñ yrğağyn jiı-jiı būzyp ketetin kedir-būdyryn añdap otyrdy. Ruf äñgimeniñ tūtas, jalpy söz yrğağyn añğara alğan joq, biraq ara-tūra ädeii, şeşensip, orynsyz taqpaqtap ketetinin ūnatpai, mūny diletantizmniñ naşar türi ğoi dep tüidi. «Diletantizm»— mine, aqtyqqy ükimi osy. Biraq ony aşyp aitqan joq. Qaita birneşe bolmaşy ieskertu jasady da, jalpy äñgimeñiz mağan ūnaidy dei saldy.
Martinniñ būğan köñili tolğan joq. Ras, Ruftiñ syny ädil, onyñ bärin sözsiz moiyndaidy, biraq şyğarmasyn mekteptegi balanyñ jazuyndai tüzetsin dep oqyğan joq iedi ğoi. Is ūsaq-tüiekte me ieken. Olardy tüzetuge bolar da. İerte me, keş pe — äiteuir, bir kezde ūsaq kemşilikterin özi de añğarar iedi, tüzer iedi, tipti, boldyrmas iedi. Biraq, ol äñgimesin ülken, tynysy keñ, tiri ömirdiñ bir kesegine arnağan. Qyzğa söz arasyn nüktemen, keri ütirmen bölip-bölip tastağan söilemderdiñ tizbegin iemes, ömirdiñ bir qyryn körsetpek bolğan-dy. Ol közimen körip, aqylymen ūğyp, jüregimen sezip, öz qolymen qağazğa tüsirgen ülken, mañyzdy mäselelerdi qyz da añdar ma ieken dep iedi. Būl ümitim aqtalmağan siiäqty, dep oilady ol. Mümkin, tipti redaktorlardyñ aityp jürgeni ras bolar. Özi ülken, mañyzdy jailardy köre bilgenimen, bälki, aita bilmeitin şyğar. Jabyrqau köñilin jaba toqyğan Martinniñ osy arada qyzdyñ synyn op-oñai moiyndai ketkeni sonşa, Ruf onyñ işindegi alasūrğap qarsylyğyn sezbei qaldy.
— Myna bir dünieni «Qūmyra» dep atadym,— dedi ol tağy bir qoljazbasynyñ betin aşyp.— Mūny tört pe, bes pe jurnal jaramaidy dep qaitaryp jibergen. Biraq, äñgime özime ūnaidy. Älbette, öziñe öziñ törelik aitu qiyn, degenmen işinde när joq iemes siiäqty. Mümkin, äñgime mağan ietken äserindei sizge küşti äser iete qoimas, biraq kölemi yqşam, nebäri ieki-aq myñ söz.
— Netken sūmdyq!— dedi qyz Martin äñgimeni oqyp bolğannan keiin.— Janym türşigip ketti ğoi!
Martin qūty qaşqan, közi alaqtağan, qoly qaltyrağan qyzğa qarap, iştei razy boldy. Maqsatyna jetipti. Öz basynan keşirgen oi-sezim men obrazdy bere alypty. Äñgime ūnady ma, joq pa – ol öz aldyna, biraq äser ietui haq, ielti tyñdap, kemşiligin ielemei de qalğany ras.
– Nege, būl nağyz ömirdiñ özi ğoi,— dedi ol,— ömir degen ünemi qyzyq bola bermeidi. Älde, meniñ jaratylysym özgeşe bolğany ma, äiteuir, mağan körkem siiäqty körinedi. Tipti, osy küiinde on iese bağaly siiäqty...
– Joq, älgi sorly äiel nege būlai ietpegen...— dep Martinniñ sözin böldi de, öz pikirin de aiaqtai almai aşulanyp dauystap jiberdi qyz.— O! Būl netken sūmpaiy! Netken jiırkenişti! Netken nas ömir iedi!
Martinniñ jüregi tas töbesinen şyqty. Nas dei me! İeşuaqytta ieskermegen, oiyna kelmegen söz ieken. Älde äñgimeniñ otty äripteri jarq-jūrq ietip, közin tūndyrğan soñ kirin körmei qalğany ma. Joq, jüregi tağy da dürsildep soğa jöneldi. Köñili sabasyna qaita tüsti.
– Mūnan göri dūrysyraq siujet nege almadyñyz?— dedi qyz. Düniede bylapyt, bylğanyş degen köp iekenin bilemiz, biraq solai ieken dep...
Narazy ünmen äldene aityp jatqan Ruftiñ sözin Martin tyñdağan joq, iesil-derti, ieki közi qyzdyñ künädan taza ai jüzinde, qyzdan tarağan sol tazalyq jüreginiñ tükpir-tükpirin aralap, jūldyzdyñ jaryğyndai qaltyrağan salqyn, biraq, meiirli säulesimen kökiregin juyp, şaiqap, tazartyp jatqandai köredi. «Düniede bylapyt, bylğanyş degen köp iekenin bilemiz». Päli, ne «biledi» ieken-au sonda dep oilady da, Ruftiñ sözin äzil körip, yrjaqtap, quana küldi. O şeti men bū şetin talai aralağan tūrmys mūhitynyñ şeksiz-şetsiz laisañ atyrauy kenet jarq ietip ieles berdi. Sony körgende baryp, Martin qyzdyñ äñgimege tüsinbegenine iştei keşirim ietti. Sebebi, tüsinbeuine ol kinäli iemes. Qaita, dünie sūmdyğyn körmegenine qūdaiğa şükir. Martin bolsa — ömirdi jaqsy biledi. Onyñ sorlylyğyn da, ūlylyğyn da körgen, qanşama päs bolğanymen, nas bolğanymen ömir degen tamaşa ğoi, onyñ qyzyğyn künderdiñ küninde Martin külli älemge paş ieteşek. Aspandağy äulielerdiñ künädan päk boluy tañ qalarlyq is iemes. Taza bolu üşin olar ieñbek ietken joq. Äulie aspanda jürse, paiğambar laisañda jüredi; ädildik üşin, adam üşin arpalysady. Bylapyt dünieni belşesinen keşip jürgen adam-paiğambar şyn keremettiñ özi! İapyr-au, osy bir keremet üşin-aq ömir süruge bolmai ma! Ädiletsizdiktiñ, zūlymdyqtyñ bylğanyşynan biık tūrğan adamdyq paryz, asyl mūrat bar; sen de biıkke qūlaş sermep, köterilseñ, ömirdiñ köziñe qūiylğan batpağyn sausağyñmen tyrnalap arşyp, sūlulyqtyñ säulesin tūñğyş ret tañyrqap, tamaşalasañ; därmensiz, şermende, soraqy, bişara, beibaq ömirden qai uaqytta, qalaişa alyp küş, abzal ruh pen ädildik tuatynyn öz köziñmen körseñ mūnan artyq ne baqyt bar?!
Bir kezde Ruftiñ küñgirlegen dauysy Martinniñ qūlağyna talyp iestildi:
— Äñgimeñiz jalpy süreñsiz, küiki jailary köp. Jazğyñyz kelse, asyl, ardaqty dünie az ba: «In Memoriam-dy» (İeske tüsiru, ieske alu (dat.).) alyp qarañyzşy.
Martinniñ qyzğa «Loksli Holl şe?» degisi keldi, qiiäly jetelep ketpegende, aitatyn da iedi. Qyzğa qarap, jerde jatqanda oğan bir oi kelgen: äiel zaty jüz myñ ğasyrlar boiy ömir baspaldağymen örmelei jürip, qanşama tar jol, taiğaq keşuden ötip, aqyry qalaişa mynau boiyna perişte syndy qasiet, täñiri syndy qūdiret daryğan Ruf beinesindegi asyl aru bolyp şyqty ieken, ol, äiel zaty, Ruf arqyly Martin İdenniñ ğaşyqtyq sezimin ūiatyp, ony da tazalyqqa talpyntyp, qalaişa täñiriniñ quatynan dämelendirdi deseñizşi, iä, aqyry Martin de sonyñ arqasynda tağylyq tūrmystyñ şyñyrauynan ärbir jasampaz jaratuşy adamnyñ mäñgi serigi — sansyz köp sätsizdik pen qateliktiñ şyrmauynan ötip, äldeqalai qalyqtap köterilgen joq pa. Romantika da, sūlulyq ta, keremet degenimiz de osy! Mine, osy turaly jazu lazym. İlahi, auzyma laiyqty söz tüskei, dep oilady ol. Aspandağy äulieler tek äulie ğana bolsa — būl adam!
— Sizdiñ boiyñyzda küş-jiger mol, biraq ol jügensiz, noqai küş,— degen Ruftiñ sözin iestidi.
— Şyny ydys satatyn dükenge kirip ketken begemot sekildi iekenmin ğoi,— dep äzildegen iedi, qyz külip jiberdi.
— Kez-kelgen närseni talğamsyz jaza beruge bolmaidy. Öziñizge laiyq talğam, äsemdik, stiliñiz boluy şart.
— Men dandaisyp ketken bolarmyn, tegi,— dedi ol däbdirlep.
Ruf onyñ köñilin jyqqysy kelmegendei iezu tartyp küldi de, tağy bir äñgimesin tyñdauğa yñğai bildirdi.
— Sizge qalai ūnaitynyn qaidan bileiin,— dedi Martin kinäli adamşa jüni jyğylyp.— Äiteuir, mynau bir ağattau äñgime! Asyra siltep jiberuim mümkin. Biraq nietim dūrys. Ūsaq-tüiegine nazar audarmai-aq qoiyñyz. Negizgi pikirin añğarsañyz bolğany. Pikirim äri oryndy, äri mañyzdy bolsa kerek iedi, tüsinikti ietip baiandai aldym ba, joq pa — ony bilmeimin.
Martin äñgimesin oqi bastady; oqyp otyryp, oqta-tekte Rufke qarap qūiady. Bir kezde äñgimesi oğan da ūnağandai körindi. Özi jasağan obrazdar qyzdy äbden aualandyryp äketkendei, ol demin işine tartyp, qimyldamastan, kirpik qaqpastan qadalyp qarapty da qalypty. Äñgimeniñ aty «Oqiğa»-dy. Özi de oqiğanyñ ğajaby bolatyn. Kitap hikaiasy iemes iedi ol, kädimgi bas ärippen jazyluğa tiısti nağyz ömir oqiğasy-dy, oqiğa da iemes, aibarly ämirşi dese bolğandai, azaptasa da, ardaqtasa da ierki bar, maşaqaty men alapaty mol, birde qūldyqqa, birese beinetke duşar ietetin, birde köz uialtqan kün nūryna bölese, birde özegiñdi örtegen şölge, aştyqqa qamaityn, auyr, şalğai jol azabyna kiriptar ietetin nemese ölimdei jabysqaq bezgegin jiberetin, söitip ter tökkizip, qan josyttyryp, uly şaqqyştary qybyrlağan tesken taudan ötkizip, aluan qily ūsaq, jeksūryn jäbir şekkizip, uh-ah, öldim-taldym degende baryp armanyña äreñ jetkizetin şytyrman oqiğanyñ apofeozy iedi.
Osynyñ bärin, tolyp jatqan tağy basqa ğajaptaryn Martin äñgimesinde baiandağan. Tyñdağanda qyzdyñ közderi jainañdap ketkendei bolğan; ieki beti almadai qyzaryp, tipti, talyqsyp keter me ieken dep iedi. Jalpy ielegizip otyruy ras-ty. Biraq oğan äser ietken äñgime iemes, Martinniñ özi. Äñgime däneker ğana. Martinniñ boiynda būrynnan tanys bir küş bar, onyñ qyzuy bükil denesine tarap, tağy da boiyn bilep äketken. Bir ğajaby äñgimeden sonyñ lebi, lebizi iestiledi, älde qūlaqtan kirip, boi alğan sol ma? Äiteuir, qandai da bir küştiñ äseri bary anyq, biraq sonyñ qyzu lebi özine qalaişa berilip tūrğanyn bilmeidi. Äueli özi de äñgimege qyzyqqandai bolğan, dūrysynda köñiline qobalju tüsirgen ol iemes, özge närse. Ol äldeqalai iesine tüse ketken, yryqsyz ieliktirip äketken ala-böten üreili oi iedi. Qyzğa äldenege küieu qūşu turaly oi keldi, qaita-qaita köñilin tolqytqan osy bir oidan seskengendei de. Būl ädepsizdik. Mülde jat, jaman qylyq. Rufti būğan deiin jaña ūianyp kele jatqan äieldik näsili janyn azaptap körgen iemes iedi. Tennisonnyñ äsem poeziiäsy äldilegen qyz bala tätti ūiqyda jatyp, ädemi tüs körumen kelgen. Al seriler men äiel patşanyñ arasyndağy oqiğalardy jyr ietken sypaiy aqynnyñ öte sypaiy sözderin ol ieşuaqytta tüsingen iemes. Osylai maujyrap ūiqyda jatqanda, bir küni ömir onyñ tarsyldatyp iesigin qaqty. Şoşyp ūianğan qyz qūty qaşyp, jalma-jan iesigin bekitpek bolğan, biraq jaña ūianyp kele jatqan instinkti: qoi, olai ietpe, qaita qylyğy ierekşe, qyzyğy tätti qonağyña iesigiñdi aşa ber, dedi.
Öz-özinen riza bolğan Martin äñgime turaly qyz ne aitar ieken dep kütken. Onyñ ükimi beseneden belgili siiäqty. Biraq Ruf:
— Äp-äsem,— dep bir-aq auyz söz tastağanda, Martin añyryp qaldy.
Bitegeneden keiin qyzarañdap qyz tağy da:
— Öte äsem ieken!— dedi.
Älbette, äsem iekeni ras; biraq äñgimede onan da göri mändirek mağyna bar iedi ğoi, sūlulyq sonyñ körki, kömekşisi ğana iemes pe iedi. Ūzynnan tüsip, jerde jatqan Martinge küdiktiñ qara tünegi töne tüsti... Mine, tağy bir sätsizdikke ūşyradym... Tilge şorqaq, sözge olaq iekenmin. Dünieniñ ne keremetin köre bilgenimmen aita bilmeidi iekenmin ğoi, dep oilady.
— Älgi ne turaly... ideiä turaly pikiriñiz qalai?—dedi Martin kümiljip, jaña sözdi tosynnan aita saluğa imengendei.
— Ol oidağydai anyq iemes,— dedi qyz,— äñgimeden alğan jalpy äserim osy. Men negizgi siujet jelisin de añğaruğa tyrysyp baqtym, biraq añğaru qiyn. Söz köp, tym myjymalau. Qaidağy-jaidağyny tergiştep, aralastyryp, qimyl-äreketti köleñkelep jibergensiz.
— Sonyñ bäri negizgi ideiäğa bağynyşty ğoi,— dedi Martin säl asyğyñqyrap.— Ortalyq ideiänyñ — kosmostyq, dünie jüzilik mäni bar. Ol bükil äñgimeniñ özegi, al äñgime sonyñ syrt körinisi, qabyrşağy ğana bolsa kerek iedi. Ättegen-ai, bağyty dūrys-aq, biraq oiymdağyny oryndai almağan iekem ğoi. Bälkim, bara-bara üirenip ketermin.
Ruftiñ oi-örisine ilese almağany ras iedi. Öner bakalavry bolsa da, öresi jetpegen. Biraq öziniñ tüsinbeuin Martinniñ sözge dolañdyğynan dep bildi.
— Tym köp söilep ketedi iekensiz,— dedi Ruf tağy da,— biraq äredikte ädemi jeri de joq iemes.
Qyzdyñ būl sözi Martinniñ qūlağyna alystan äreñ jetken dybystai iestildi, öitkeni osy kezde ol «Teñiz tolğaularyn» būğan oqyp bersem be ieken, joq oqymai-aq qoisam ba ieken,— dep del-dal bolyp jatyr iedi. Osylaişa ol öz-özinen tüñilip, qaiğy jūtyp jatqanda qyz oğan qarap otyrdy, bağanağy köñilindegi küieuge şyğu nieti qaita-qaita qobaljytyp, iesinen ketpei qoidy.
— Ataqty adam bolğyñyz kele me?—dedi bir mezette qyz Martinge.
– İä, mümkin,— dedi ol,— biraq, köksegenim ol iemes. Meni qyzyqtyryp jürgen dañqtyñ özi iemes, soğan aparatyn asular. Älbette, dañqtyñ da mağan bir järdemi tise kerek iedi. Şynymdy aitsam, ataqty adam bolğym keledi de, onyñ bir sebebi bar...
«Sebebi siz» – degisi kelgen, bälkim, qyz äñgimesin qyzu qūptağanda, aitsa aityp ta salar iedi.
Būl sätte Ruftiñ oiy Martinge laiyq kişigirim mansap izdeumen bolyp ketti de, onyñ «sebebin» sūramady. Al Martinniñ jazuşy bola almaitynyna közi jetken. Diletanttyq şiki şyğarmasymen jaña ğana osyny özi däleldep bergen joq pa. Äjeptäuir söilep üirengeni ras ta, biraq ädebi tilden äli habary joq. Martindi ol Tennison, Brauning ispetti öziniñ asa ūnatatyn jazuşy-prozaikterimen salystyrdy. Būl synnan Martin öte almady. Biraq qyz oiyndağysyn oğan aitqan joq. Jigitke iesi-dertin audara beretin işki sezim qataldyqqa jibermedi. Tipti, osy jigittiñ jazuğa qūştarlyğy basylyp ketetin jai jelik bolar dep oilady ol. Jeligi basylğasyn ömirdiñ özge salasynan öziniñ ornyn tauyp, adam bolyp ketedi ğoi. Ruf būğan senedi. Jigerli jigit — közdegen maqsatyna jetpei qoimas... tek tezirek jazuyn ğana qoisa ieken.
— Jazğanyñyzdyñ bärin mūnan bylai mağan oqyp tūratyn bolyñyz, mister İden,— dedi ol.
Martinniñ quanğannan ieki qūlağy qyzaryp ketti. Nazary mağan tüsken ieken, būl anyq, dep oilady. Naşar ieken, jaramaidy degen joq qoi, äiteuir. Tipti, kei jeri tamaşa dep te ielden būryn köñilin jūbatqan özi iemes pe.
– Jaraidy, jaqsy,— dedi ol ielbeñdep.— Men jaqsy jazuşy bolamyn, miss Morz, sizge berer sertim osy. Men tym alystan kele jatqan adammyn, aldymda äli ūzaq sapar jatyr. İeñbektesem de ierinbei mūratyma jetemin.— Ol maşinağa basylğan bir deste qağaz ūsyndy qyzğa:—Mine, mynau «Teñiz tolğaulary». Osyny sizge bereiin. Üiiñizge alyp ketip, uaqytyñyz bolsa oqyñyz. Biraq, keiin mağan şyn pikiriñizdi aitarsyz. Adal syn öte kerek mağan! Ötinemin, bar şynyñyzdy bükpei aityñyz!
– İeşteñe de bükpeimin,— dep Ruf uädesin berdi, biraq bügin şynyn aitpağany iesine tüsip, tübinde turasyn aituğa däti tözer-tözbesin bile almady.
On besinşi tarau
— Mine, birinşi beldesuimiz,— dedi Martin on şaqty kün ötkennen keiin ainadağy öziniñ beinesine qarap tūryp,— äli iekinşi ret, üşinşi ret, san ret aiqasamyz, qaşan...
Sözin aiaqtamastan, ol köriksiz bölmesine köz saldy. Būryşta ybyrsyp öñşeñ ūzynşa konvertter jatyr. Bäri de qaityp oralğan qoljazbalary. Ony basqa adreske jöneltu üşin marka alatyn aqşasy joq. Bir aptanyñ işinde tömpeşiktei bolyp üiilip qalypty. Äli ierteñ de, bürsiküni de kele beredi, iesin tappai toqtamaidy. Al Martinniñ olardy basqa jaqqa jiberuge mümkinşiligi joq. Jazu maşinasynyñ aqysyn tölemegenine de bir ai bolğan, sebebi, päter aqysy men tamağyna, jūmys tauyp bere me dep ümit ietken deldal kontordyñ jarnasyna ğana aqşasy äzer jetken. Martin stolyna qarap, oiğa qalyp otyrdy. Stolynyñ är jerine pyşyrap siiä tamğan, sony körgenge me,— köñiline äldebir aianyş sezim oraldy.
— Köne serigim, stolym,— dedi ol,— senimen birge ğūmyrymnyñ talai-talai baqytty sağattaryn ötkizip iedim. Ärqaşanda adal dosym boldyñ. Öñmenimnen itermediñ, betimdi qaitarmadyñ. Jūmysyñ auyr dep jai aityp ta körgeniñ joq.
Ol ieki şyntağyn stolğa tirep, betin basyp otyrdy. Alqymyna bulyğyp, jas tyğylady, jylağysy keldi. Alty jasar bala şağynda birinşi ret özinen ieki jas ülken balamen töbeleskeni iesine tüsti. Ol bala basy-közin, demei, bar küşimen tüigiştep jatqanda, öziniñ tompañ-tompañ ietip, äreñ-äreñ qorğanğanyn biledi. Közinen parlağan jasy men mūrnynan aqqan qanyn jūtyp qūlağanda, iekeuin ientelei qorşağan balalardyñ şu iete qalğany äli iesinde.
— Sorly bala, seni tağy bireu sileitip ūryp ketti, ūrğanda da ornyñnan tūrğysyz qyldy,— dedi ol kübirlep.
Ömirinde birinşi ret ūrysqany köpke deiin kökeiinen ketpedi. Onan keiin de san ret soğysqan. Sonyñ bäri birinen soñ biri qalyqtap, qiiälyna kele bastady. Jarty jyldan keiin Mai Südin (jañağy balanyñ jalğan iesimi) tağy bir soqtyqqan. Būl joly Martin onyñ köziniñ astyn kögertip jiberdi. Būğan da şükir. İekeuiniñ sonan keiin talai-talai aiqasqany köz aldynda sairap, birinen soñ biri ötip jatyr. Mai Südin ylği jeñip ketuşi iedi. Sonda da Martin yqqan iemes, ūrystan jaltarğan iemes. Oiyna osy tüskende, Martinniñ köñili bir köterilip qaldy. İä, qanşama qiyn bolğanymen, aqyryna deiin tyrtysyp, taban tirep būl da berisken joq. Mai Südin qanypezer, jeksūryn jau iedi ğoi, ieşkimdi aiamaityn, patşağar. Martin oğan tötep berdi, şydady. Aqyryna deiin taisalmai taban tiredi.
Mūnan keiin Martinniñ közine myjyraiğan biröñkei karkas üilerdiñ arasyndağy tar oram ielestedi. Oramnyñ arğy şetinde bir qabatty kirpiş üi, onan zirkildep jürip tūrğan maşinanyñ dybysy keledi. Būl kündizgi «Habar» gazetin basatyn oryn. Ol kezde Martin on birde, Mai Südin on üş jasta. İekeui de qoldap gazet satady. Bir küni būlar baspahananyñ aldynda gazet kütip tūrğan. Mai Südin, ärine, qarap tūrmai qaqtyğysa ketti de, sol arada iekeui şartta-şūrt boldy da qaldy: biraq ūrys aiaqtalğan joq. Baspahananyñ qaqpasy aşylyp, bir top bala gazetke japa-tarmağai tūra ūmtyldy.
– İerteñ sazaiyñdy beremin,— dedi Mai Südin, Martin jylamsyrap, dausy qaltyrap,— uä-uädeli jerden tabylarmyn, degen.
Kelesi küni mekteptegi sabağyn tastap, Martin ūrysatyn jerge Mai Südinnen ieki minut būryn bardy. Özge bala Martindi köre sala kötermelep, jeñem deseñ söit te büit dep, aqyl aitqan bolysty. Sol aqylyn olar japyrlasyp, Mai Südinge de aityp jatyr. Būl körermen şirkinder aqysyz-būlsyz köp qyzyqqa batqan iedi. Olardyñ talai süisingeni köz aldynda ielestegende, Martin işinen kündegendei boldy. Ūrys lezde bastalyp, baspahananyñ qaqpasy aşylğanşa, jarym sağatqa sozylğan. Osylai Martinniñ bala şağy köz aldynan ketpei qoidy. Kün saiyn mektebinen şyğyp, baspahananyñ qaqpasyna jetkenşe asyğatyn. Jügiruge şama joq. Künde ūrys, künde taiaq ieñsesin kötertpei, aqsañdap äreñ jügiredi. Bükil denesi kökala torğaidai, qoldary jara-jara. Jarasynyñ qaisybiri iriñdei bastağan. İeki büiiri şanşyp, tu syrty tūtasyp, iyqtary saldyraidy. Basy qūddy bir qorğasyn qūiyp qoiğandai zil qara tas, meñ-zeñ. Mektepte oiynğa aralasudan, sabaq oqudan qaldy. Ūzaqty kün partağa üñilu tiriniñ azaby. Künde töbeles, künde ūryspen talai ğasyr ötkendei körinuşi iedi. Sony kün saiyn kütudiñ özi ğana bastyğyrlyp, jaman tüs körgendei qinaityn. «Mai Südindi nege ūryp jyqpasqa?» — Mine, Martinniñ oiynşa külli azaptan qūtyludyñ bir ğana iemi osy. Al Mai Südinniñ küşi basym, ol jeñer dep oilağan iemes.
Osylaişa jany da, täni de qaljyrağan Martin kün saiyn süiretilip baspahananyñ qaqpasyna baryp tūratyn boldy, osy arada öziniñ mäñgi jauy — Mai Südindi qarsy aldy, söitip, şydam men tözimniñ ūly ğylymyna jattyğa berdi. Tärizi Mai Südin de älsiregen, qansyrağan. Gazetşi balalardyñ aitağyna ierip, namysyna ğana tyrysyp jürgen türi bar. Sūrapyl soğysty toqtatuğa ol da qarsy iemes siiäqty. Bir küni iekeui kürestiñ külli ierejesin saqtap (aiaqtan şalmai, tebispei, jyğylğandy ūrmai), jiyrma minut arpalysqannan keiin Mai Südin tältirektep, alqynyp, ieki iıninen dem alyp, jaraidy, teñ ūrys bolsyn, degen. Osy tätti qiiäl Martindi bir tebirentip tastady: ientigip, ierninen sudai aqqan qanyna qaqalyp, yzaqor Martin Mai Südinge tap bergen, ony söiletpei, kömeiinde qylqyldağan qandy qaqyra tükirip, joq, teñ ūrysqa yrza iemespin, äliñ bitse aiağyma jyğyl, dedi. Mai Südin aiağyna jyğylğan joq, ūrys toqtağan joq.
Būlar kelesi küni tağy töbelesken. Osylai künde ūrys, künde töbeles. Kün saiyn töbeles bastalarda Martin tūla boiy qirap tūrğanyn sezuşi iedi. Bitegeneden keiin denesiniñ syrqyrağany basylyp, aşu-yza kernegen Martin iesi kiresili-şyğasyly, ūiqyly-ūiau jürgen adamdai tek arpalysa beretin. Mai Südinniñ tabaqtai beti men ot şaşqan tağy közderinen özge tük körmeuşi iedi. Onyñ bar yntasy jauynyñ osy bet südininde, basqa ieşnärse közine körinbeidi. Düniede osy nemeniñ jeksūryn syiqynan özge ieşteme joqtai. Martin ne özi onyñ bet-auzyn mylja-mylja qylmaiynşa, ne ol öziniñ bet-auzyn myljalamaiynşa, köñili tynşymaitynyn jaqsy biledi. İekiniñ biri, iekiniñ biri, oğan deiin ieges toqtamaq iemes. Biraq, Martin teñ ūrysqa ieşqaşan könbeidi!
Künderdiñ küninde kündegi uaqytynda Martin baspahananyñ qaqpasyna kelse, Mai Südin joq ieken. Sonan qaityp ol kelmei qoidy. Mai Südin jeñildi desip, külli bala Martindi qūttyqtağan da. Biraq, Martin riza bolmady. Ol Mai Südindi ūrysta jeñbedi, Mai Südin mūny jeñe almady. İeges äli bitken joq, kim jeñedi, belgisiz. Keiin anyqtaldy: sol küni Mai Südinniñ äkesi qapyda qaitys bolğan ieken.
Martin qiiälynda sonan keiingi birneşe jyldy attap ötip, öziniñ teatr galerkasynda otyrğan bir kezeñin iesine tüsirdi. Būl teñiz saparynan jaña oralğan beti iedi. Jasy on jetige kelgen şağy. Bir kezde körermender äldenege dürligip qalysty. Otyrğandar arasynda bireudi bireu iterip jiberipti. Janjalğa jalma-jan aralasa ketken Martin köp işinen öziniñ ieski jauy — Mai Südinniñ jarq-jūrq ietken közderin tani ketti.
— Spektaklden keiin sazaiyñdy berermin,— dedi jylanşa ysqyrynyp aiar jauy.
Martin basyn izedi. Janjal şyqqan jerge tärtip saqtauşy da kelip jetken iedi.
— Oiyn aiaqtalysymen şyğar auyzda kütemin,— dedi sybyrlap Martin, özi oiynğa öte qyzyğyp otyrğan adamşa sahnadan közin almai.
— Tärtip saqtauşy olarğa odyraiyp bir qarady da, ketip qaldy.
— Serigiñ bar ma?—dedi Martin Mai Südinge şymyldyq jabylğasyn.
— Ärine!
— Olai bolsa, men de şaqyraiyn.
Üzilis kezinde Martin de özine üiir tapty: şege zavodynda isteitin üş dosy, bir ört söndiruşi, bes-alty matros, Market-strittiñ atyşuly şaikasynan bes-alty jigit ieretin boldy.
Oiyn bitkesin, ieki top köşeniñ ieki jağymen jürip otyryp, köp ūzamai bir ieleusiz kişkene oramda jolyğysty da, qai jerde soğysu jaily keñes qūrdy.
— İeñ qolaily jer — Segizinşi köşeniñ köpiri,— dedi, Mai Südin tobynyñ bir şikil sarysy,— sender köpirdiñ ortasynda, elektr panarynyñ astynda ūrysatyn bolasyñdar, bizder perğauynnyñ jolyn tosamyz. İeger perğauyndar köpirdiñ bir jağyna kelse, biz iekinşi jağyna taiyp tūrarmyz.
— Jaraidy. Solai bolsyn,— dedi Martin öz adamdarymen aqyldasyp.
San-Antonionyñ sağasyndağy bir taramy arqyly salynğan Segizinşi köşeniñ köpiri qalanyñ üş kvartalyndai ūzyn ieken. Onyñ ortasy men ieki jaq şetinde elektr panary janyp tūr. Bir de bir polismen būl arağa ieleusiz kele alatyn iemes. Martinniñ jūmuly közderiniñ aldynda soğysuğa laiyqty osy bir jer aiqyn ielestedi. Qabağyn qars tüigen öşpendi ieki tobyr, ärqaisysy öziniñ ūryskeriniñ artynda qarama-qarsy tūr. Martin men Mai Südin beluaryna deiin şeşindi. Qarauylşylar köpirdiñ ieki şetinen oryn alğan. Polismen kele qalsa, ala qaşu üşin matrostyñ bireui Martinniñ keudeşesin, köilegi men bas kiımin tüiip aldy. Martin özin-özi aiqyn kördi: ol ortağa şyqty, Mai Südinniñ közine şanşyla qarap, jūdyryğyn köterip:
— İeşqandai bäldemsu degen bolmasyn! Tüsindiñ be? Aqyryna deiin ūrysamyz! Jaltaruğa jol joq. İekeumizdiñ aramyzda ieskiden kele jatqan öş bar, bügin sonyñ kegin qaitaralyq! Tüsindiñ be?—dedi.
Jau säl qymsynyp qalğandai boldy, Martin onysyn baiqady da, biraq Mai Südin özimşil örkirek neme ğoi, osynşama körermenniñ aldynda abyroiyn tökkisi kelmei:
— Jä, şyq beri,— dedi aibattanyp,— ne myjyp tūrsyñ öziñ! Aqyryna deiin deseñ, aqyryna deiin!
Sonan keiin iekeui jūdyryğyn tüiip alyp, bir-birine tai ögizşe tūra jügirdi. Ūraiyn, oqsataiyn, mertiktireiin dep tūrğan albyrt jastyq jeñbei qoimady. Adam balasynyñ myñdağan jyldar boiy azapty auyr asulardan ötip, äreñ jetken kämeleti, adamgerşiligi közdi aşyp-jūmğanşa qauyzdai qaudyrap tüsti. Tek elektr panary ğana progrestiñ ūmyt qalğan qaraqşysyndai soraiyp tūr. Martin men Mai Südin tas üñgirdi meken ietken, ağaş būtağyna asylğan tas däuiriniñ tağylaryna ainalyp ketti. Olar tağylyqtyñ batpağyna barğan saiyn bata berdi, bata berdi, aspan deneleriniñ jaryqşasy siiäqty nemese mäñgi birin-biri ne teuip, ne tartyp tūratyn atom siiäqty iekeui de ierkinen tys, yqtiiärsyz, yryqsyz, kezdeisoq tüiisip, toğysyp, soğylysyp jatyr.
— Täñiri jasağan-ai! Netken maqūlyq iedik! Netken tağy aiuan iedik!—dedi Martin sol soğysty ūsaq-tüiegine deiin iesine tüsirip. Qiiälynyñ airyqşa ūşqyr boluynan, ol kinematografta otyrğan adamdai oqiğany tügel, aiqyn kördi. Bir mezgildiñ işinde bir özi äri qatysuşy, äri köruşi boldy. Soñğy ailarda alğan tälim-tärbiesinen be qalai,— osy suretti körgende tūla boiy qaltyrady, biraq köp ūzamai qazirgisin ötken ömiri jeñdi, baiağy bala jigit kezindegi Martin İden bolyp ketti. Qazir ol jüzu saparynan jaña oralyp, Segizinşi köşeniñ köpiri üstinde Mai Südinmen qiiän-keski bolyp jatyr. Bar küşin salyp, zorlanyp, qara terge tüsip, qan josa bolyp, jūdyryğy däl tise arqalanyp, arpalysyp jür.
İekeui de adam iemes, qūtyrynğan qūiyndai kep tüiisedi. Biraz uaqyt ötti. İeki sürek juasyp, jusap, demin işine tartyp tūr. Mūndai yzaqor, doly jandardy būryn, tegi, ieşbiri körmegen boluy kerek, aqyry, özderi de şoşynaiyn dedi. Öitkeni, būl iekeui özderinen ozğan nağyz jyrtqyş aiuan ieken.
İet qyzuy basylğannan keiin ūrysuşylar añdysyp, ädis qoldana bastady, biraq jeñise alğan joq. Martinniñ qūlağyna:
— Teñ ūrys bolady,— degen bireudiñ sözi sañq iete tüsti.
Bir sätte Martin abailamai, aldamşy qimyl jasağan iedi, zamatta Mai Südin bar pärmenimen solq ietkizip qūlaq şekeden qoiyp jiberdi, jūdyryğy tigen jerin süiegine deiin yrsityp tilip tüsti. Qūr jūdyryq būlai jaralamauğa tiısti. Martin körermenderdiñ de küñk iete tüskenin iestidi, şekesinen qan sorğalap ketkenin sezdi. Biraq syr bergen joq. Sebebi, kimmen ūrysyp jürgenin, onan qandai opasyzdyq bolsa da kütuge tiıs iekenin jaqsy biledi. Jauynan közin almai arbasyp jürgen ol, bir mezgilde qolynan jarq ietken metall körip, bileginen şap berip ūstai aldy.
— Jaz jūdyryğyñdy, jauyz!—dedi ol aqyryp.— Sen meni kastetpen ūryp jürsiñ!
İeki üiir ieki jaqtan bir-birine ökire ūmtyldy: jūrt qas qaqqanşa qiiän-keski, ūmar-jūmar bolyp, Martin işte qainağan kegin qaitara almai qaluy yqtimal iedi. Öziniñ ne bolğanyn bilmei:
— Şegin!—dedi ol şymyrqanyp şiryğyp.— Keri şegin bäriñ de! Tüsinesiñder me!
Jūrt ieki jaryldy. Olar da jyrtqyş qoi, biraq Martin aiuannyñ arlany, bäriniñ de qūtyn alyp, pysyn basyp tastady.
— Būl meniñ ğana şaruam, öñgeñniñ isiñ bolmasyn. Äi, oñbağan! Äkel beri kastetiñdi!
Jüreksinip qalğan Mai Südin bağyndy, qaruyn qolyna ūstata berdi. Martin kastetti suğa laqtyryp jiberip:
— Qolyna temir ūstatqan sensiñ ğoi, jiren şoşqa,— dedi.— Körgemin, qotyr ieşkişe süikenip jürgeniñdi, biraq neğyp jürgeniñdi bilmep iem. İendi tek tūrmasañ ūryp öltiremin! Bildiñ be?
Sürkil tağy bastaldy. İekeui de älsiregenimen, birin-biri sart-sūrt ūruyn qūiar iemes, aqyry būlardy qorşağan qanqūmar ieki üiir aiuan, aiyzy äbden qanyp bolğan soñ, iendi suynğan jüregine ürei kirip töbelesti toqtatyñdar dei bastady. Ölerdei soqqy jep, adam beinesinen aiyrylyp, jan türşigerlik halge jetip, aiağyn ältek-tältek basyp jürgen Mai Südin qobaljydy, säl toqyrady, biraq Martin öre ūmtylyp, üsti-üstine däldep soğa berdi, soğa berdi.
İekeui ūrysqaly ne zaman. Mai Südin aqyry älsiredi. Sol bip uaqytta satyr ietkep dybys iestildi. Martinniñ qoly salaqtap salbyrady da qaldy. Süiegi synğan ieken. Jūrttyñ bäri iestidi, ne bolğanyn tüsindi. Mai Südin de tüsindi, sol-aq ieken jaraly bolğan jauyna jolbarystai tarpa bas saldy, bar älin boiyna jinap, tüigiştep ūra berdi, ūra berdi. Martinniñ jaqtastary araşalamaqqa tūra ūmtylyp iedi. Taiaq jep, basy dañ bolyp jürgen Martin jauyna lağnat aityp, sarnap, aşu men auyrğan qoly şydatpai jürse de, aulaq, aralaspañdar dep aiğai saldy da, ne istep jürgenin özi de tüsinbesten, ies-tüs joq, bir ğana sol qolymen töpei berdi. Bireulerdiñ alystan iestilgen üreili sybyry iestildi qūlağyna, birazdan keiip: «Jigitter, mynau töbeles iemes, kisi öltiru ğoi! Aiyraiyq!—degen qaltyrağan dauysty da qūlağy şaldy.
Biraq qaumalağan jūrttyñ ieşqaisysy iekeuiniñ mañaiyna batyp bara alğan joq. Martin sol qolymen soğyp jür, soğyp jür, soqqan saiyn jūdyryğy adam betine ūsamaityn qan-qan, jiırkenişti, jūmsaq birdemege bylş-bylş tiedi. Biraq, sol byljyrağan bettiñ ar jağynda qaryspa, qatu birdeme ielbeñ-ielbeñ ietip, būldyrap köz aldynan ketpei qoidy. Sondyqtan, üsti-üstine, töpei berdi, töpei berdi. Ūrğan saiyn äli kemip, boiyndağy tirşilik quaty birte-birte sarqyla bastağandai, osylai myjğylağanyna myñ jyl, mäñgi ötkendei körinedi. Aqyry bir aumaly-tökpeli kezeñde mylja-myljasy şyqqan qandy sülde köpir taqtaiyna gürs qūlady. Sonda üstine üñile tönip, mas adamşa aiağyn ältirek-tältirek basyp, teñselip, qolymen aua qarmap, belkülli özgerip ketken dauysymen Martin:
— Tağy kerek pe? Aitşy käne... Tağy kerek pe... öziñe?— dedi.
Ol qaita-qaita sūrap, qadalyp, jauabyn kütti. Bir kezde joldastarynyñ jalma-jan özine jarmasa ketkenin, süirelegenin, keudeşesin kigizgenin sezdi. Sol sätte kenet iesinen de tanyp ketipti.
Stol üstindegi qoñyrauly sağat şyldyr iete tüsti. Martin iestigen joq ony. İeki qolymen betin basqan qalpynda otyr. Ol ieşteme iestimedi. İeşnärse oilağan da joq. Ötken osy bir oqiğanyñ bärin basynan qaita keşirip, sonau tüngi Segizinşi köşeniñ köpiri üstindegidei tağy da iesi auyp, talyqsyp ketken ieken. Birneşe minuttai ol qarañğy, tüpsiz şyñyrauğa qūldyrady. Kenet qaita tirilgen öliktei ornynan atyp tūrdy, közderi ottai jarqyrady, tūla boiy busanyp, qara terge tüsti.
— Men seniñ sazaiyñdy bergenmin, Mai Südin!—dedi ol aiğailap.— On bir jyl küttim, biraq sazaiyñdy tartqyzdym!
İeki aiağy qaltyrady, basy zeñdi, tältirektep baryp tösegine otyra ketti. Äli ötken ömiriniñ qūşağynda ieken ol. Öziniñ qaida otyrğanyn tüsinbegen adamşa sostiyp, üñireiip, ainalasyna qaraidy, aqyry būryşta üiilip jatqan qoljazbalaryna közi tüsti. Sonda ğana aqylynyñ şyğyrşyğy kenet zyr ainalyp, soñğy tört jyl ömiri arqyly syrğanap ötti de, aqyry oqyğan kitaptaryn, kitap aşqan keñ dünieni iesine saldy. Öziniñ asqaq armany, sezimtal, näzik, süikimdi, aqqūba aruğa ğaşyq bolğany iesine tüsti. İeger jaña ğana basynan keşirgen sūrapyl oqiğağa, ömirdiñ özi ötken laisañ ötkeline qyzdyñ bolar-bolmas közi tüsip ketse, jüregi ūşyp öler iedi!
Ol ornynan tūryp, ainağa qarady.
— Sen iendi sol lai-batpaqtan örmelep, jarqabaqqa jaña şyqtyñ, Martin,— dedi ol masattanyp özine-özi,— köziñ aşyldy, iyğyñmen qazir aspan jūldyzyn tirep tūrsyñ, tūrmysyñ tolyqsydy, bağa jetpes ğasyrlar mūrasyn būrynğy iesinen jaulap aldyñ.
Özine-özi şūqşiiä qarap, keñkildep küldi.
— Nemene, az uaqyt qūianşyğyñ ūstap ketti me älde, melodrama ğoi mynauyñ? Meili! Qorqatyn tük te joq. Bir kezde Mai Südindi de jeñgensiñ,—iendi baspaşylardy da jeñersiñ, būğan on bir jyl iemes, onan da köp ömiriñdi sarp ietseñ de! Tek tūralaimyn dep oilama, ilgeri ūmtyl. Beldesseñ berispe! Küresseñ aqyryna deiin!
On altynşy tarau
Şar iete tüsken qoñyrauly sağat Martindi oqys ūiatty, şetin bireu bolğanda basy zeñip ketuge tiıs iedi. Ol qanşama qatty ūiyqtağanymen selt ietip, mysyqşa tez ūiandy da, damyldauğa degen bes sağat uaqyt ötip ketkenine quandy. Ūiqyny ol jek köruşi iedi. Tirşilikte köp mindet atqaruğa tiıs, aluan synnan ötui kerek! Sondyqtan ūiqyda jatqan ärkezin ömirine zaia köretūğyn-dy. Sağattyñ şyldyry basylyp ülgirmei Martin şarada tūrğan suğa basyn kömip jiberdi, salqyn suğa rahattanyp, jany jai tapqandai boldy.
Būl küni onyñ ädetti programmasy boiynşa ötken joq. Öitkeni, qapyl qağazğa tüsirudi kütip tūrğan, tolğağy pisken oi pikiri nemese aiaqtaudy kütip tūrğan äñgimesi joq-ty. Ötken tüni Martin ūzaq otyrğan; tañerteñgi tamaq işetin uaqyty da taianyp qalypty. Äitse de, Fiskeniñ bir tarauyn oqyp tastamaq bolyp iedi, oiyna äldene kelip, köñilin bölip jiberdi. Bügingi küni ol ömirmen tağy beldespek, sol sebepti az uaqytqa jazuyn toqtatudy jön kördi. Köñili de semiasymen ne tuğan üiimen qoştasqaly tūrğan jandai jabyñqy-dy. Būryşta jatqan qoljazbalaryna qarady. İä, ieşkim mañyna panalatpai jerindi bolğan sorly balalaryn bügin tastap ketui kerek. İeñkeiip, qolymen qoljazbalaryn aralady, işinen özi ūnatqan jerlerin oqydy. «Qūmyra» men «Oqiğany» tipti dauystap oqydy. Äsirese, keşe ğana jazyp bitirip, jöneltuge markasy bolmai, būryşqa tastai salğan «Quanyş» degen äñgimesine riza boldy.
— Tüsinbeimin,— dedi ol kübirlep,— älde redaktorlar tüsinbei me? İapyr-au, mūnan artyq ne kerek? Olar auyz tūşymaityn dünieni de basyp jür ğoi. Basqandarynyñ bäri... bäri derlik sondai tatymsyz birdeñeler.
Tañerteñgi astan keiin ol maşinkany qobdiyna salyp, Oklendke ala ketti.
— Bir ailyq aqysyna boryştymyn,— dedi ol prikazçikke.— Qojaiynğa aityñyz, jūmysqa ornalasuğa ketip barady ieken, sonan oralğansyn töleitin boldy dep. Bir ai teresinde tölep qalarmyn.
Parommen arğy betke San-Frantsiskoğa ötip, deldal kontoryna kirdi.
Mağan bir oryn tauyp beriñiz, qandai jūmys bolsa da qaşpaimyn,— dei berip iedi ol, tağy bireu tystan kirip kelip, kidirmelep, sözin bölip jiberdi. Ol «äsem tūrmysqa» jany qūmar keibir jūmysşy tärizdi kiımi tömen qol, arzan bolsa da qyrympozdanğan tyraş bireu ieken.
Stol basynda otyrğan kisi oğan qarap, «ümit joq» degendei basyn şaiqady.
— Oipyrai, ieşkimiñ joq pa?—dedi jañağy kisi.— Bügin qalai da bir adam tabuym kerek iedi.
Ol būrylyp Martinge, Martin oğan qarady. Äjeptäuir ajarly adam siiäqty, biraq keşe tüni boiy «lepirip», iendi jynynan aiyrylğan baqsydai jüni jyğylyp qalğan siqy bar.
— Jūmys izdep jürgen joqsyñ ba?—dedi ol Martinge.— Qolyñnan ne keledi öziñniñ?
— Auyr jūmystyñ qandaiynan da qaşpaimyn, teñiz qyzmetin atqara alamyn, maşinka basam, stenografiiädan da habarym bar; salt at minip üirengenmin — qysqasy, qolymnan bäri de keledi,— dedi Martin.
Ana kisi basyn izedi.
— Maqūl, mağan laiyq jigit iekensiñ. Meniñ iesimim Douson, Djo Douson, mağan kir juatyn orynğa kömekşi kerek.
— Kir juatyn orynğa deisiz be?— Martinge äielderdiñ şilterli qiqym-siqymyn ütikteu iersi siiäqty körindi. Biraq, jaldauşy özine äldeqalai ūnap ketti de:— kir jua bilemin. Teñizde jürgende üirengem,— dei saldy.
Djo Douson säl oilanyp tūrdy da:
— Beri qara, iekeuimiz tübi til tabysyp ketermiz, sirä, söz ne turaly bolğaly tūrğanyn bilemisiñ?—dedi.
Martin «bilemin» degendei basyn izedi.
— «Qainarbūlaq» degen arasan suly kurorttyñ qonaq üii janynda kişkene ğana kir juatyn oryn bar. Soğan ieki adam kerek: bireui jetekşi, bireui kömekşi. Jetekşisi men bolamyn. Ärkim, älbette, öz jūmysyn biluge tiıs. Biraq, sen mağan bağynasyñ. Qalai, rizamysyñ osyğan?
Martin oilandy. Tübi jaman bolmasqa kerek. Birneşe ai istegennen keiin öz jūmysymen ainalysuğa da qoly bosaityn şyğar. Äri oqyp, äri jūmys istep dağdylanğan adam ğoi.
— Tamağyñ toq, öz aldyña oñaşa bölmeñ bolady,— dedi Djo.
Mäseleniñ oñai şeşiluine onyñ osy sözi qamşy boldy. Jeke bölmesi bolsa, şamdy ierkinşe jağa beretin bolsa — onan artyq ne kerek.
— Biraq jūmysy öte auyr, nağyz qiiämettiñ özi,—dedi Djo.
Martin jeñ işinde kesedei döñgelengen būlşyq ietin uystap:
— Jūmys istep üirengenbiz,— dedi.
— Olai bolsa äpkel qolyñdy!
Djo mañdaiyn sipady.
— Fu, lağnat! Közim äli būldyraidy. Keşe keşke silteñkirep jibersem kerek... İä, şyraq, sonymen jağdai mynadai: ieki kisige jüz dollar jäne janbas aqysyz päter tiesili. Men alpys, kömekşim qyryq dollar alyp keldik. Biraq ol is biletin iepti jigit iedi, sen tosyn adamsyñ ğoi. Alğaşynda sen üşin mağan köp jūmys isteuge tura keledi. Sondyqtan sen, aitalyq, äueli otyzdan bastap, bara-bara qyryq dollar alatyn bolasyñ. Men aqyñdy jemespin. Jūmysqa jattyğyp, oidağydai üirenip ketseñ, qyryq dollardy öziñ-aq ala ber.
— Jaraidy,— dep Martin qolyn sozdy, ol qolyn qysty.— Biraq azdap nesie berseñ jaqsy bolar iedi. Jolğa, özge şyğynyma kerek bolyp tūr.
— Bar aqşamdy keşe qūrtyppyn,— dedi mūñaiyp Djo, tağy da mañdaiyn sipalap,— bilettik qana birdeme qalypty.
— Päter aqysyn tügel tölep ketuge tiıs iedim.
— Oi täiiri-ai, bar uaiymyñ osy ma, qoişy sony,— dedi Djo.
— Joq, qūia almaimyn. Tuğan apama beresimin.
Djo «solai de» degendei bir ysqyrdy da, tereñ oiğa şomğan adamşa qabağyn tyrystyryp tūryp qaldy.
— Jarty şölmekke jetkendei janymda tiyn-teben qalğan bolu kerek. Jür aida. Bir aqylyn tabarmyz.
Martin yñğai bermedi.
— Nemene, tatpauşy ma iediñ?
Martin basyn izedi, Djo köñilsiz keskinmen:
— Kündeimin, biraq özim işpei tūra almaimyn. Apta boiy äbden itşileisiñ de, kabakqa barmasqa lajyñ qalmaidy. İeger iesirip, araq işpesem özimdi özim bauyzdap öltirer iedim nemese ört salyp, qyzmet ornyn örtep keter iedim deimin. Biraq sen işpeidi iekensiñ. Öte jaqsy. Osy ädetiñnen ainymağaisyñ,— dedi.
Martin būl jigitpen iekeuiniñ arasynda şyñyrau jatqanyn tüsindi. Ony qazğan oqyğan kitaptary. Al sol şyñyraudan keri ötu oğan qiynğa soqqan joq. Ömiri jūmysşy tabynyñ adamymen aralasyp — astasyp keledi, ieñbekke ūjymdasa ketu onyñ dağdyly ädetine ainalğan. Martin jaña ornyna qalai jetudi oñai şeşti. Mäñgirip jürgen Djonyñ būğan da aqyly jeter iemes. Martin närsesi men şamadanyn Djonnyñ bileti boiynşa bagajğa tapsyryp, özi velosipedpen baratyn boldy. Jeksenbi küni jetpis mil jerge ierkin baryp jetedi. Söitip, düisenbide jūmysqa kirisetin bolady. Qazir üiine baryp, närse-qarasyn jiystyrmaq. Qoştasatyn ieşkimi joq. Ruf semiasymen Sierrağa jürip ketken. Jaz boiy sonda Teho kölinde seruendeidi olar.
Martin «Qainarbūlaqqa» jeksenbiniñ keşine üsti-basy tozañ-topyraq, şarşap, äreñ jetti. Djo arsalañdap aldynan şyqty. Basyn sülgimen orap alypty, ūzaqty kün jūmys istegen ieken.
— Ötken aptadan qalğan kirim bar iedi,— dedi ol,— seni jaldauğa barğan küni qolym timegen. Bagajyñ aman keldi, bölmeñde tūr. Oipyrai, zildeiine ne berersiñ. Ne salyp ieñ işine? Altyn iemes pe?
Martin şamadanyn aşyp jatqanda Djo onyñ keruetine baryp otyrdy. Şamadan degeni şamadan iemes, mister Higginbotamnan jarty dollarğa satyp alğan konserv jäşigi iedi. Sol jäşikke jipten ieki tūtqa şegelep, Martin özine şamadan siiäqty birdeme lekerlegen. Jäşiktiñ betinde jatqan birdi-iekili iş kiımi ğana bolmasa, asty toly kitap. Sonyñ bärin bir-birlep şyğara bastağanda Djonyñ ieki közi şarasynan şyğyp kete jazdady.
— Oipyrai! Tübine şekte tolğan kitap pa?
Martin basyn bir izep, beti-qolyn juuğa paidalanyp jürgen as üidegi stolğa tomdardy satylap üie bastady.
— Bärekelde-ie!
Kökiregin kernegen örekpisin syrtyna osylai şyğaryp, Djo biraz ündemei otyrdy. Özine oi tüskendei türi bar. Aqyry:
— Qyz-qyrqynmen qalaisyñ? Köñilşek iemessiñ be? — dep qoidy.
— Joq, būryn kitap oqymai jürgenimde azdap qydyruşy iedim. Qazir uaqytym joq soğan.
— İendi ol tügil kitap oquğa da būryla almassyñ — jūmys pen ūiqydan uaqytyñ artyla qūiar ma ieken.
Ūiqyğa bes sağat uaqyt bölgeni iesine tüsip, Martin iezu tartty. Martinniñ bölmesi kirhananyñ üstinde ieken, su tartatyn, jaryq beretin, maşina jürgizetin motor da osy üide körinedi. Körşi bölmeden mehanik keldi, jaña qyzmetkermen tanysu üşin kirgen ieken, ol Martinniñ tösegine de, stolyna da ierkin jetetin ūzyn bauly elektr şam qondyryp berdi.
Kelesi küni Martin tañğy sağat altydan on bes minut ketkende ornynan tūrdy — tañerteñgi as alty qyryq beste äzir bolady degen. Üide qyzmetkerlerge arnauly vanna bar bop şyqty, Martin salqyn vannağa tüsip, Djony tağy bir tañ qaldyrdy.
— Oipyr-ai, öziñ tipti qyzyq iekensiñ!— dedi Djo iekeui as üide tamaq işuge otyrğan kezde.
Būlarmen birge stol basyna mehanik, bağban, bağbannyñ kömekşisi, ieki-üş atşy otyrğan. Bäri de tūnjyrap, aldyndağy tamağyn apyl-qūpyl asap, ara-tūra küñk ietip, bir-birine söz tastap otyrysty. Olardyñ kelte, döreki sözderine qūlağyn salğan Martin būl aluandas jandardan öziniñ ūzap ketkenin añğardy. Jigitterdiñ oi-örisiniñ tarlyğy tūnşyqtyrğandai iedi. Martin işinen tezirek qūtylsam ieken osylardan dep otyrdy. Aldyna qoiğan bir aiaq sūiyq dämsiz botqasyn qarbyta asap, tez tauysty da, syrtqa şyqqasyn baryp, kürsinip, keñ tynys aldy.
Bu küşimen isteitin kişkene kirhana ieñ jaña maşinamen jabdyqtalğan, sumañ qağyp, äiteuir, maşina oryndai alatyn qyzmettiñ bärin atqaryp tūr. Martin qysqaşa nūsqau alğannan keiin taudai bop üiilip jatqan kirdi sūryptauğa kiristi. Djo maşina jürgizip, uly himikaliden bylğağan sabyndy suğa salyp ieritip jatyr. Özi ulanbau üşin, kebin kigen adamşa oramalmen auzy-mūrnyn, közi-basyn tūmşalap alypty. Kir sūryptap bolğan Martin iendi juylğan kirdi syğuğa kiristi. Būl üşin ony ainalma barabanğa salady ieken de minutyna äldeneşe myñ ret zyr ainalyp tūrğan baraban kirdiñ suyn lezde syrtyna aidap şyğady ieken. Martin keptirgiş pen barabannyñ ieki ortasynda ilgeri-keiin jügirumen boldy, qylt ietkende şūlyqtardy biryñğai sūryptaidy. Tüstikten keiin, ütik qyzğanşa, iekeui şūlyqtardyñ qyrtysyn jazumen boldy, ony bitirip, sağat altyğa deiin iş kiım ütiktedi. Sağat altyny soqqan kezde Djo basyn bir şaiqap:
— Äi, ättegen-ai, ülgire almadyq! Keşki astan keiin biraz jūmys istemei bolmas,— dedi.
Keşki tamağyn işip bolyp, iekeui köz tūndyrğan süttei elektr jaryğymen ieñ soñğy işkiımdi ütiktep iesine äzir ietkenşe, sağat onğa deiin damyl körmedi. Kaliforniiänyñ qapyryq tüni. Terezeler aşyq tūruyna qaramastan, plita men ütiktiñ qyzuymen üidiñ işi qainap tūr, adam şydağysyz. İeki jeñin türip alyp, köilekşeñ ğana jürgen Martin men Djo ientigip, qara terge şomyldy.
— Tropik portynda jük tiegen adamdai boldyq-au!— dedi Martin iekeui baspaldaqpen joğary şyğyp bara jatqanda.
— Sen iske tez töselip ketesiñ,— jūmysty jaqsy isteidi iekensiñ,— dedi Djo.— Büiter bolsañ kelesi aida-aq qyryq dollarğa qolyñ jetip qalmas pa ieken. Biraq, būryn kir ütiktep körgenim joq deuiñ beker. Meni aldai almaisyñ, ainalaiyn!
— Qūdai biledi, ömirimde bir japyraq şüberek ütiktep körgen joqpyn!
Martin qatty şarşağanyn baiqady. Tabanynan tik tūryp, on tört sağat üzbesten jūmys istegenin ūmytqandai öziniñ būl haline qairan qaldy! Budilnigin tañğy altyğa qoidy da, bes sağatyn şegerip, tüngi birge deiin kitap oqymaq boldy. Aiağyn suytu üşin başmağyn şeşip, stol basyna otyrdy, kitaptaryn ainala aldyna jaiyp saldy. Fiskeniñ mūnan ieki kün būryn oqyp toqtağan jerin aşty. Basy meñ-zeñ. Bir oqyğan abzatsyn iekinşi ret oqidy. Älden uaqytta ūiana kelse, aşyq tūrğan terezeden taudyñ salqyn lebi iesip, bükil denesi mūzdap qalğan ieken. Sağat tüngi ieki. Tört sağattai ūiyqtapty. Şeşinip, tösegine qaita jatqan bette, basy jastyqqa tier-timeste qor iete tüsti.
Seisenbi küni būlar tağy tynym tapqan joq. Djonyñ şapşañdyğyna Martin tañ qaldy. Qimylyna köz ileser iemes. Kün ūzyn jūmysqa bar yntasyn salyp, tittei uaqytyn bosqa jibermeidi jäne Martinge bes qimyl jasau ornyna üş, üş qimyl ornyna ieki qimyl jasau ädisin üiretedi. Martin de ieliktep baqty. Özi de iepti, zeiindi iedi, jūmysqa kelgende aldyma jan salmaimyn dep maqtanatūğyn da. Bar önerin salyp, Djonyñ aitqanyn ieki ietpeuge tyrysty. Jağa men manjetterge, ütiktegen kezde köpirşimeitin ietip, ädemilep krahmaldy jaqqany sonşa, Djo maqtap qoidy ony.
Jūmysta ieşbir üzilis degen bolmaidy. Birin bitirse, ileşala iekinşisine kirisedi. Būlar ieki jüz aq köilek krahmaldady. Oñ qolymen onyñ jağasyn, keudesi men manjetin yssy krahmalğa malsa, sol qolymei özge jerin krahmalğa tigizbei köterip tūruy tiıs. Krahmal sondai ystyq — köilekti syqqan saiyn qoldaryn salqyn suğa malyp tūrady. Sol künniñ keşinde iekeui tüngi on jarymğa deiin ülbiregen äiel kiıminiñ bükpesi men büktesinin tügel krahmaldap şyqty.
— Tropikte de tap mūndağydai iemes — jeñilirek,— dedi Martin külip.
— Däl mağan jeñil soğa qūiar ma ieken, kir juudan basqa qolymnan ne keledi meniñ,— dedi Djo.
— Sen būğan äbden maşyqtanyp alğan iekensiñ.
— Maşyqtanbai. Oklendte men on bir jasymnan istei bastağam. Parmen jüretin katokta tūrdym. Mine, sonan beri taban audarmağanyma on segiz jyl bolğan ieken. Al tap mūndağydai katorga körgen iemen. Mūnda ieñ kemi üş adam boluy tiıs. İerteñ bizge tağy da tündeletuge tura keledi. Särsenbi saiyn ylği solai — jağa, manjet.
Martin budilnigin tağy būrap, stolğa otyryp, Fiskeniñ betin aşty. Biraq bir abzatsyn da oqi alğan joq. Kitaptyñ jazuy köz aldynda selteñ qağyp, qalği berdi. Türegeldi, olai-būlai jürdi, ūiqy aşam ba dep jūdyryğymen basyn tüigiştep te qarady, bolmady. Sonan keiin kitapty aldyna jaiyp salyp, sausağymen qabağyn kerip otyryp oqymaq bolğan, biraq sol qalpynda közi aşyq küii ūiyqtap ketipti. Aqyry ol ūiqy jaumen arpalysuyn qoidy da, ne istep, ne qoiyp jürgenin tolyq tüsinbesten, şeşinip, keruetine bara qūlady. Jeti sağat ūdaiymen haiuanşa pysyldap, auyr ūiqyda jatyp, budilniktiñ şyldyrynan ūiana ketse, ūiqysy äli qanbağan ieken.
— Qalai, köp oqydyñ ba bügin?—dedi Djo.
Martin basyn şaiqady.
— Köp iemes!— dedi Djo köñilin jūbatqysy kelgendei.— Bügin katokty tünnen bastap jürgizeiik te, ierteñ ierte, tañğy sağat altyda jūmystyñ bärin ülgireiik. Sonda oquğa uaqytyñ qalady.
Būl küni Martin ülken kespekke uly sabyn iezip, jünnen toqyğan būiymdardy şaiqaumen boldy. Kir şaiqaityn bir lekeri de bar ieken būlardyñ, onysy kespektiñ üstine köldeneñ asqan köpir ağaşqa bailağan porşen men arbanyñ tölkesi.
— Özim oilap taptym osyny,— dedi Djo maqtanyp.— Äri bilik, äri qol ornyna jüredi, jetisine ieñ kemi on bes minut uaqyt ünemdeidi būl! Myna diiü-periniñ tandyrynda jürgen bizge tym qūrsa bir minut ünemdeu nege tūrady, bilesiñ ğoi!
Jağa men manjetterdi katokten ötkizudi de oilap şyğarğan Djo, keşke iekeui älektr jaryğymen jūmys istep jatqanda, onyñ jaiyn Martinge ol bylai tüsindirdi:
— Basqa kirhanalarda būğan ieşkimniñ äli aqyly jetken joq. Osynyñ arqasynda men senbi küni jūmysty ielden būryn sağat üşte ülgirip jürmin. Tek aila-ädisin bilu şart. İerekşe temperatura, ierekşe qysym jağdaiynda manjetti ne jağany katoktan üş ret ötkerseñ bolğany. Mine qaraşy.
Ol manjet aldy qolyna.
— Qolmen de būlai jylmityp şyğara almaisyñ, solai iemes pe?
Beisenbi küni Djo būrqan-talqan boldy: normadan artyq bir buda krahmaldaityn işkiım jiberipti qojaiyn.
— Jau alsyn,— dedi ol aiqailap,— qūrysyn bäri de! İligerim joq iendi. Haiuanğa ūsap bir jeti itşiledim, ärbir minut uaqytymdy ünemdedim, sol da jeter. İendi qara, normadan tys bir buda kir äkelgenin! Men ierikti ieldiñ azamatymyn, bildiñ be, aitarmyn aitarymdy, gollandiiälyq doñyzyña! Frantsuzşa söilep, sypaiylamaspyn, bildiñ, be? Qūrama Ştattardyñ tilinen de tabylar sağan laiyqty sözder. Normadan tys tağy bir buda jibere qoiuyn qaraşy!
— Qūrsyn, tağy da tün ortasyna deiin jūmys isteitin boldyq qoi,— dedi ol azdan keiin öziniñ älginde ğana aşu şaqyryp, syrttan aibat şekkenin ūmytyp, tağdyr şirkinge moiyn ūsynğandai.
Būl tüni de Martin kitap oqi almady. Gazet körmegeli bir jūma bolğan. Köruge de qūlqy joq. Jañalyq — habar biluge zauqy soqpaidy. Äbden qaljyrağan, selt ietip köñili ieşteñege auar iemes; degenmen ol senbi küni, şynymen jūmys sağat üşte toqtaityn bolsa, velosipedpen Oklendke baruğa bel bailady. Jetpis mil baruy, jetpis mil qaituy — sonymen, az da bolsa tynyğyp, aldağy jetige äl jinauğa mūrşasy keler iemes. Poezben barğan jön iedi, būğan ieki jarym dollar aqşa kerek. Al Martin qalai da qor jinauğa bekigen.
On jetinşi tarau
Mūnda jürip, Martin köp närsege üirendi. Alğaşqy aptanyñ bir küninde Djo iekeui ieki jüz aq köilek juyp, äzir ietken iedi. Djo maşina basqardy, maşinanyñ üstindegi köpir ağaşqa bolat prujinamen jalğağan ütik kölbei syrğanap, kiımdi bir tegis basyp tūrady ieken. Djo kiımniñ krahmaldağan jerin osylai ütiktep, daiyn bolğanyn Martinge tastai beredi. Martin ony taqtaiğa salyp, özge jerin qolmen ütiktep şyğarady.
Būl sağat saiyn toqtausyz jürip jatqan auyr mehnat. Qonaq üidiñ aşyq verandasynda kileñ appaq kiım kiıngen ierkekter men damalar motsion üşin seruendep jüredi nemese stol basynda jailasyp, salqyn susyn işip otyrady. Al kirhananyñ işi adam tūnşyqqandai qapyryq. Şoqtai qyp-qyzyl plita jalyn atady, ystyq ütiktiñ tabany dymqos şüberekke tigen saiyn şyj ietip, bu būrqyldaidy. Būlardyñ ütigi ädette üide qyzdyratyn ütikten anağūrlym yssy. Älgi sausaqqa tükirip, qyzuyn baiqaityn ütik Martin men Djoğa suyq köriner iedi. Būlar ütiktiñ qyzuyn betine tosyp baiqaidy jäne onyñ temperaturasyn ierekşe bir sezimmen qatesiz biledi. Osynyñ syiqyryn Martin adamğa aityp tüsindire almas iedi. İeger ütik tym qyzyp ketse, salqyn suğa malady. Mūnyñ da aila-amaly az iemes. Şamadan bir sekund artyq ūstasañ, suytyp alasyñ; Martin osynyñ bärine öziniñ avtomattan beter mültiksiz maşyqtanyp ketkenine tañ-tamaşa.
Tipti tañdanyp tūruğa da mūrşasy joq. Martinniñ bükil zeiin-zerdesi jūmysta. Tiri maşina tärizdi basymen de, qolymen de toqtausyz bir qalypta isteidi de tūrady. Boiyndağy bar adamdyq qasietin jūmys jeñip ketkendei. Basynda dünie turaly, onyñ ğalamaty jaily oilanuğa oryn da qalmağan. Miyndağy keñ sarai bekitilgen, peşettelgen. Martinniñ oi-sanasy bir tar laşyqqa, şturman rubkasyna kelip tyğylğan tärizdi. Osy aradan ol qoldary men sausaqtaryna ämir ietedi — buy būrqyrağan matanyñ betimen ütikti qalai syrğanatu kerek, bir qalypty, bir ieli auytqymastan, birinen soñ bir qimyl jasap, qisapsyz köp jeñ men ietekti, qoltyqtardy, boi-boidy qalai ütiktegen jön, ütiktelgen kiımdi bükpei, qatyp tūrğan qalpynda qalaişa tastap tūru oñtaily — osynyñ barşa tärtibin aitady. Osyğan orai Martin birin tastap, birin alyp tūrady. Ūzaqty kün osylaişa damylsyz jūmys üstinde ötedi. Tysta, Kaliforniiänyñ aptabynda, tirşilik düniesi maujyrap, mülgip tūrğanymen, mūnda tūnşyqtyrğan kirhanada arpalys zäredei bäseñsip körgen iemes. Qonaq üidiñ verandasynda samalda salqyndap otyrğan myrzalarğa taza kiım kerek.
Ter Martinniñ denesinen būrşaqtai domalaidy. Işken suda qisap joq. Biraq künniñ ystyğy sonşa, su būrqyrap termen şyğa beredi. Teñizde jüzip jürgen şağynda da ieñ auyr beinet oilanuyna böget bolmağan iedi. Keme iesi uaqytynyñ ğana qojasy ieken ğoi; al myna qonaqjai iesi ol azdai, oi-sanasynyñ da ämirşisi bolypty. Aqylyn da, jigerin de jegidei jegen auyr ieñbekten özgeni oilauğa uaqyt joq. Böten oi da jok. Tipti, Rufqa öziniñ ğaşyq iekenin de, iemes iekenin de bilmeidi. Ol üşin Ruf ömirden ğaiyp bop ketken. Jūmystan qaljyrap jürgen Martinniñ ötkendi iesine tüsiruge hali joq. Tek keşke, tösegine jatqanda nemese tañerteñ, as üstinde, Ruf köz aldynda sağymdai būldyraidy.
— Tozaqtan da sor iemes pe būl?—dedi bir küni Djo.
Martin basyn izedi. Biraq öz-özinen äldenege tyjyryna qaldy. Būl hal aitpasa da anyq iedi ğoi. İekeui jūmys üstinde köpasa söilespeitūğyn-dy. Beiuaz söz istiñ şyrqyn būzady. Mine, qazir de Djonyñ sözine zeiini auyp ketip, ieki qimyl artyq jasady.
Jūma küni Martin men Djo kir juatyn maşinany tañerteñ ierte jürgizdi. Jetisine ieki ret qonaq üi kiri: dastarqan, mailyq-sulyq, jastyq tysy, aq jaimalar juylatyn. Osynyñ bärin ülgerip bolğannan keiin olar jibek būiymğa kiristi. Būl asa saqtyq jasaudy kerek ietetin qiqym-siqymy mol qiyn jūmys. Martin säl saiabyrlap qaldy; sebebi, tezdetemin dep tittei qate bassañ, täñirige jazğanyñ.
— Kördiñ be mynany?—dedi Djo bir uysqa siğandai ülbiregen kökirekşeni körsetip.— Küidirip alsañ, jalaqyñnan jiyrma dollar ūstap qalady.
Biraq Martin ieşnärse küidirgen joq; būlşyq ietin säl bosatqanymen, jüike tamyryn şyñdai tüsken ol ieppen, jaza baspai, toqtausyz istep tūr. Tek Djonyñ: kirin özderi jumaityn bolğan soñ jibek kietin qaiqañdağan qatyndardy jerden alyp, jerden salyp tildegenine aiyzy qanğandai. Jaña kiım Martinge, Djoğa da qaradai jabysqan qarğys siiäqty. Asa qymbat, sanauly minuttaryn qūrtyp ketedi. İekeui kün ūzyn tiri älekke tüsti. Sağat jetide kir juudy toqtatyp, aq jaimalardy, dastarhan men oramaldardy katoktan ötkizdi. Sağat onda qonaq üidegiler tegis ūiqyğa batqan şaqta būlar jūqa kiımdi tağy qolğa alyp, tün ortasyna, tüngi sağat birge, iekige deiin yrsyldady! Jūmys sağat ieki jarym kezinde toqtady?
Senbi küni tañ säriden jūqa kiım men kör-jerdi tağy qolğa aldy būlar. Aqyry, sağat üşte, alty kün arpalysqan auyr jūmys toqtady.
— Būl joly tegi Oklendqa bara almassyñ deimin,— dedi Djo iekeui iesik aldyndağy baspaldaqqa şyğyp, rahattanyp, temeki tartyp otyrğanda.
— Joq, baryp kelem,— dedi Martin.
— Samtyrap ne bar sonda? Älde köñildes qyzyña baryp jürsiñ be?
— Joq, kitaphanağa baryp, kitap auystyruym kerek. Al ieki jarym dollar aqşa ünemdeu üşin velosipedpen jürgenim jön.
— Poçtağa salyp jibermeisiñ be. Şirek dollar ğana alady.
Martin oilandy.
— Onan da, şyrağym-au, dem alsaişy, bir kün tynyğu kerek qoi. Men de öziñdei adammyn. Mineki, äbden qaljyrap otyrmyn.
Mūnysy ras iedi. Ärbir sekund, minut ünemdeu üşin jan talasqan, sylbyrlyqty süimeitin, qiynşylyqtyñ qandaiyn bolsa da jeñbei tynbaityn, qairat pen jiger tasqyny bäseñdemeitin adam balasynyñ ieñ küşti motory, jūmystyñ nağyz jyn-perisi — mūnyñ da jeti boiy azaptanyp, iendi milau adamşa meñ-zeñ bolyp otyrğan siqy mynau. Qabağy auzyna tüsip ketken, ajarynyñ şyraiy qaitqan. Moiyğan. Papirosyn qūlyqsyz soryp otyr. Äsersiz, ynjyq dauysy birkelki baiau qalpynan özgermeidi. Oty söngen, jigeri qaitqan, tipti, qazirgi tynşuy da sergite almağan siiäqty.
— Düisenbi küni bäri qaita bastalady,— dedi ol köñilsiz. — Osynyñ keregi ne! Ä? Şynymdy aitsam, keide kezbelerge qyzyğamyn. Jūmys istemeidi ğoi olar, sonda da künin körip jür. Oh, oh! Bir stakan salqyn syra jūtar iedim. Soğan bola süiretilip, sonau derevniağa baruğa ierinip otyrmyn. Sen aqymaq bolma. Kitabyñdy poçtamen jönelt te, öziñ osynda bol.
— Mūnda küni boiy ne bitiremin?—dedi Martin.
— Tynyğasyñ. Qatty şarşağanyñdy sezbei otyrsyñ ğoi. Mysalğa meni alşy, jüikem qūryp, keide gazet oqi almaimyn. Būryn bir ret süzek bolyp auyrğan iedim. Auruhanada tabany kürektei ieki ai jattym — tük istegenim joq. Şirkin-ai, deseişi!
— Oi, qairan dünie-ai!—dep qoidy ol azdan keiin qiiäldanyp.
Martin vannağa tüsip, qaita oralsa, Djo zym-ziiä joq. Martin ony «bir stakan salqyn syra jūtuğa» ketken şyğar dep oilady. Artynan izdep, derevniağa barğysy kelgen joq. Başmağyn şeşpesten, keruetine jata ketti. Az ğana iesin jimaq boldy. Kitapty qolyna da alğan joq. Diñkesi qūryğan ieken. Keşki as äzir bolğanşa, ūiqyly-ūiau iezilip jata berdi. Djo asqa deiin oralmady. Martin bağbannan sūrastyryp iedi, ol: «Djo-iekeñ, sirä, syrahananyñ söresine tamyr jaiğan bolar», dedi. Keşki astan keiin Martin jatyp ūiyqtady. Tañerteñ türekelse, äjeptäuir tynyğyp qalğan siiäqty körindi. Djo äli kelmepti. Martin ağaştyñ köleñkesine baryp, jantaia ketti de, jeksenbi küngi gazetti aldy qolyna. Söitip jatyp künniñ säske bolğanyn añğarmapty. Tynyştyğyn ieşkim būzbasa da, közi ilinbei ūiau jatsa da bükil denesi del-sal bolyp gazet oqi almady. Tüskilikten keiin tağy gazet oqymaq bolğan, biraq gazetin basyna bürkenip, qalğyp ketipti.
Jeksenbi küni onyñ osymen ötti, düisenbi küni tañerteñ tağy da kir sūryptady. Basyna sülgi orağan Djo ne köringendi balağattai jüre suğa sabyn iezdi, maşina jürgizdi.
— Jaman üirenip ketippin äbden,— dedi ol,— senbiniñ keşi dese bir bäle işkilikke bastaidy da tūrady.
Tynymsyz auyr ieñbek üstinde tağy bir jūma ötti. Jarqyrağan elektr jaryğymen tün ortasyna deiin äurelenip, senbi küni jūmysty sağat üşte aiaqtağanyna quanyşy basylmai jatyp, Djo tağy da «bärin ūmytu üşin» derevniağa ketip qaldy. Martinniñ būl jeksenbisi de ötken jeksenbidegidei boldy. Ağaştyñ köleñkesine jatyp, biraz ūiyqtady, ūianğasyn ienjar otyryp, gazet qarady. Onan keiin tük istemei, miğūla bolyp ketken adamdai mäñgirip, birneşe sağat qūr jatty. Ölesi bolğan ieken, oilauğa da zauqy joq, öz namysyn özi aiaqqa basyp, özin-özi qor ietken adamdai özinen özi jiırkendi. Boiyndağy adamgerşilik qasiettiñ bäri söngen, talaby toitarylğan, ömir quaty tomyrylğan, ieşnärsege köñili soqpaidy. Ol ölgen. Jany öşken. Haiuan bolyp, jūmys malyna ainalğan. Qazir ol jasyl jelektiñ seldirinen tögilgen kün nūrynyñ sūlulyğyn sezbeidi, kök aspannyñ tüpsiz tereñi äser ietpeidi, ol siqyrly syryn aşuğa talpyndyrğan ğalamaty mol kosmos jaily oi tüsirmeidi. Ömir degen jan tözgisiz, köñilsiz, mağynasyz, tek kisini zeriktiretin beimaza bezek siiäqty körindi oğan. İeles ekranyna äldekim qara jamylğy jauyp ketkendei, al qiiäly jaryqtyñ jalğyz säulesi tüspeitin tastai qarañğy, tar qapasqa qamalğandai iedi. Senbi saiyn derevniağa baryp, mas bolyp, aldağy auyr azapty ūmyttyratyn iesirikke iergen Djony kündeitin de kün tudy.
Törtinşi aptanyñ bitpestei ūzyn sonary bastalğan kez, Martin özine-özi, bükil ömirge länet aitumen boldy. Jabyñqy köñili ömirden jeñilgenin sezedi. Äñgimelerin kerek qylmai, qaitaryp jibergen redaktorlardiki-aq jön ieken. Qazir osynyñ dūrystyğyna közi jetip otyr. Ol öz basyn mazaq, armanyn mansūq ietip küldi. Ruf «Teñiz tolğaularyn» poçta arqyly qaitaryp jibergen ieken. Qyzdyñ hatyn selqos oqydy. Öleñin asyra maqtap, aityp jete almağansypty. Biraq Ruf bala ğoi, şyndyqty tügel jasyra almağan. Asyly, öleñ oğan ūnamapty. Hatynyñ ärbir jolynan özin-özi qamşylap, qinalyp maqtağany körinip tūr. Älbette, Ruftiki de jön. Būğan -öleñin qaita oqyp şyqqanda közi jetti. Onyñ ieşbir sūlulyğyn köre alğan joq. Qaita osyndai öleñsymaq jazuğa ne sebep bolğanyn tüsine almady. Būryn tym batyl siiäqty körinetin sözderi men söilemderi qazir kisi külerliktei, teñeuleri qisynsyz, jan türşikkendei, jalpy alğanda, basynan aiağyna deiin mağynasyz jalğan birdeme bolyp şyqqan. «Teñiz tolğaularyn» tabanda örtep jibergisi keldi. Biraq aşudan qağaz tūtanar ma, astağy maşinanyñ laulap tūrğan peşine baruğa şamasy joq; bar küşin jat kisilerdiñ iş kiımin juuğa sarqyp, öz şaruasyna zäredei mūrşasy qalmağan ğoi.
Martin jeksenbi küni Rufke qalai da hat jazbaq bolğan. Biraq senbiniñ keşine jūmysyn aiaqtap, vannağa tüsip şyqqannan keiin, mūnyñ da dünie päleniñ bärin ūmytqysy keldi. «Djo duman qyp jür me ieken, baryp köreiinşi» dep oilady da, iştei öziniñ ötirik aityp tūrğanyn sezdi; biraq būl jaily oilana beruge degbiri tözbedi, bäribir oiyn on ieki saqqa jügirtip, öziniñ ötirigin şyğaryp jatpas iedi, sebebi, añsağany ol iemes, bärin ūmytu ğoi. Seruenge şyqqan adamdai ol jaibaraqat, asyqpai derevniağa qarai kele jatyr. Şaraphanağa naq taianğan kezde äldenege abyrjyp, ökşesi jerge timei ketti.
— Men seni sudan özge susyn tatpaityn şyğar deuşi iedim!—dedi Djo.
Martin ieşteñe degen joq, viski alyp, stakanğa şüpildete qūidy da, qalğanyn Djoğa ūsyndy.
— Qimylda, tez,— dedi döreki ünmen.
Djo säl kidirgen iedi, şydai almai, stakandağy araqty öñeşine qotara saldy da tağy qūidy.
— İendi biraz kütuge tözimim jeter, sirä, äitkenmenen arbañdai bermeseişi,— dedi tüksiıp Djoğa.
Djo da köp küttirgen joq, qağyp saldy.
— Seniñ de tityğyña jetken ieken, ä?—dedi Djo.
Martinniñ būl jaidy söz qylğysy kelmedi.
— Men sağan aityp iedim ğoi: būl käsip iemes, tiriniñ tozağy dep, dedi Djo. — Şynymdy aitaiyn, seniñ şydai almağanyña renjimin, Mart. Jaraidy, meili! Käne tağy da bir alyp jibereiik!
Martin ün-tün joq, üsti-üstine qylqyldatyp jatyr, tek qaita-qaita küñkildep, zakaz bere beredi, bufetşi şaşyn jylmita tarağan, kök közdi, qyz minezdi derevnia jigiti ieken, sasaiyn dedi.
— Adamnyñ ömir jasyn osynşama öksitu, qorlau baryp tūrğan doñyzdyq,— dedi Djo.— Osylai ara-tūra araq işip, şerimdi tarqatpasam, jau alğyr kirhanany äldeqaşan örtep keter iedim. Qūdai aqyna, qojaiynnyñ baqyty bar ieken — meniñ araq işkenim oğan olja.
Martin jauap qaitarğan joq. Tağy ieki-üş stakan qağyp alğannan keiin közi būldyrap, mastyq jeñeiin dedi. Soñğy ieki-üş jeti işinde baiqalmai ketken ömir tynysyn seze bastady. Armany oraldy, qiiäly tar şyrmaudan qūtylyp, şaryqtap: jarqyn biıkke tağy da köteril degendei boldy. Qiiäl ekrany kümistei jarqyrady, ap-aiqyn ieles tizbegi birin-biri qualap, qūbylyp, señdei toğysty. Ädetten özge bir keremet qatarlasyp, qol ūstasyp jetelei jöneldi, tağy da bilmeitini, qolynan kelmeitini joq siiäqty körindi. Osy halin Djoğa aitqysy kelip iedi, onyñ da öz armany bar ieken: şirkin, tiri azaptyñ bärinen qūtylyp, parmen jüretin ülken kirhananyñ qojaiyny bolsam-au, dep qūiady ol.
— İä, Mart, men buyny qatpağan balağa jūmys istetpeimin, osy sözime ilan. İeşuaqytta istetpeimin. Sağat altydan keiin jūmyskerdiñ bärin bosatamyn, kirhanada jan qalmaidy. İestidiñ be? Maşina da, adam da köp bolady mende. Sondyqtan jūmysty ünemi uaqytynda toqtatyp tūram. Al, seni özime kömekşi ietip alar iedim, Mart. Josparym osy. Araq işudi qūiam, qarajat jinaimyn, ieki jyldan keiin...
Martin sözine onşa qūlaq aspağasyn, Djo syryn bufetşige aita bastap iedi, ony jergilikti ieki fermer şaqyryp äketti. Läilip köñili tasyp, dünieni bir şaiqap qalğysy kelgen Martin traktirdegilerdiñ bärin — birneşe batrakty, bağbannyñ kömekşisin, qonaqjaidyñ atşysyn, bufetşiniñ özin jäne bir şaraphanağa kirip kelip, söreniñ sonau şetinde saitandai selteñ qağyp tūrğan bir kezbeni de — äiteuir, kim köringendi qonaq ietip, syilai berdi.
On segizinşi tarau
Düisenbi küni tañerteñ Djo būrqyldap jürip maşinağa bir qūşaq kir saldy.
— Men aitsam bar ğoi...— dei bastap iedi ol, Martin yzğarlanyp:
— Mazamdy almai äri jürşi öziñ!— dep betinen qauyp tastady.
Keiin iekeui tüstikke otyrğanda Martin:
— Ğafu iet, Djo,— dep keşirim ötingen.
Djo közinen jasyn irkip:
— Jaraidy, jaraidy, dostym, biz tamūqta jürgen jandarmyz ğoi, kei-keide aiaq astynap ars iete tüssek—äjep iemes. Men jaqsy körip ketippin seni, qūdai biledi. Sondyqtan, aitqan söziñ azğana köñilime kelgeni ras iedi. Sağan üiir bolyp ketippin, tipten,— dedi.
Martin qolyn qysty onyñ.
— Jau alğyrdyñ bärin tastap, kezbe bolyp ketsek qaitedi osy,— dedi Djo.— Men ieşuaqytta iel aqtap körgen iemespin, tegi, kezbelik tamaşa bolu kerek. Oilap qaraşy öziñ — qolyñ bos, – tük istemeisiñ! Bir kezde süzek bolyp, auruhanada jatqanym bar iedi. Sondağy körgen raqatym äli künge iesimnen ketpeidi. Sondai tağy bir auru tap bolmady-au mağan!
Arada jiyrma şaqty kün ötti. Qonaq jaidağy kisiler de, juatyn jūqa kiım de köbeidi. İekeui ieresen ierlik körsetip, elektr jaryğymen iel bir ūiyqtağanşa jūmys istedi, as işetin uaqytyna deiin ündemedi, tañerteñgi tamağyn işpesten, iske kirisetin boldy. Martin būrynğydai vannağa tüsip, salqyn suğa şomyluyn qoidy: qoly tier iemes. Al Djonyñ bar uaiymy uaqytynyñ ärbir minutyn iesepteu, altyn sanağan sarañdai bir minutyn şaşau şyğarmaidy, jūmys dese maşinadai zirkil qağady, özi tärizdi tağy bir jandy maşinamen, bir kezde Martin İden dep atalğan bireumen ünsiz-tünsiz jalğasady.
Martin qazir öte sirek oilanady. Onyñ oi tūrağy bekituli, terezeleri şegeleuli, al özi bolsa sol tūraqtyñ qaqpasyn küzetken ieles qana. İä, ol tiri aruaq qazir. Djonyñ aitqany ras. İekeui de ūlan-bazar ieñbek düniesiniñ iebelek qaqqan ielesi. Älde, tipti, osynyñ bäri ūiqyda körgen tüs pe? Oqta-tekte, auyr ütikpen aq kiımniñ qyrtys-tyrtysyn jazyp, būrqyrağan ystyq buğa malynyp tūrğan şaqta, Martin osynyñ bäri tüs qoi dep özin-özi aldarqatady. Mümkin, tipti, köp ūzamai, bolmasa myñ jyl ötkesin be, äiteuir, qauaşaqtai bölmesinde ūiqysynan ūiana ketip, siiä-siiä stolyna otyryp, keşe ğana qaldyrğan jūmysyn qaita bastap keter äli. Älde jazu jazdym degeni de tüsi me? Mümkin, ūianğasyn jazu jazbas, vahtasyna barar, töseginen atyp tūryp, palubağa köterilip, aspanda san myñ jūldyzy jymyñ qaqqan tropiktiñ tüninde şturvalğa tūrar, passattyñ kübirlegen salqyn samaly denesine jibektei jūmsaq tiıp, äli-aq sergitetin şyğar.
Bügin kün tağy senbi, sağat üşte jūmys toqtady.
— Bir stakan salqyn syra jūtpaimyz ba?— dedi Djo selqos, öitkeni senbi saiyn ūstaityn qūrysy bügin tağy ūstap otyr iedi.
Biraq, Martin ūiqysynan ūianğan adamdai sergek. Velosipedin jöndedi, tegermeşin mailady, rülin baiqady, bärin sürtip tazalady. Sonsoñ velosipedtiñ ruline qūmyrsqadai iılip, qos pedalğa kezek-kezek yrğala basyp jetpis mil sapar şeguge tiısti sonau tozañdy jolğa kirbie köz tigip, zyrlap bara jatqanyn salunda otyrğan Djo syrtynan körip qalğan. Sol küni Martin Oklendte qondy, jeksenbide qaityp oralyp, düisenbi küni iske kiristi, jol soğyp şarşağanymen, araq işip, mas bolmağanyna quandy!
Arada besinşi apta ötti, ile altynşy apta da öte şyqty. Martin būrynğysynşa zirkil qağyp, maşina siiäqty istep jür. Tek jan jüiesiniñ tereñ tükpirinde lypyldağan bolmaşy bir jaryq sönbei qalypty. Ärbir jetiniñ aiağynda velosipedpen jüz qyryq mil jol jürgizetin sol. Būl da tek qara küştiñ qimyly. Künderdiñ küninde Martinniñ ötken ömirinen qalğan osy jalğyz şyrağy da söndi. Jetinşi jūmanyñ aiağynda özin-özi toqtatuğa därmeni jetpegen Martii Djomen birge derevniağa baryp, añsağan ömir tynysyn tağy bir sezgen, sonyñ buymen köñili de sergigendei bolğan.
Kelesi senbide Martin şarşağanyn onan da zor küşke jeñdireiin degendei tağy jetpis mil jol jürdi. Tek üş ai ötkesin, üşinşi ret Djoğa ierip, derevniağa tağy bir barğan. Onda ieñsesin basqan auyrtpalyqtyñ bärin az uaqytqa ūmytyp, qaita tirilgen, qaita tirilip, naizağaidyñ otyndai jarq ietken jasyldyñ jaryğymen qazirgi halin, būl künde araq işuden iemes, auyr beinetten haiuannyñ keipine kelgenin anyq körgen. Mastyq būl küidiñ sebebi iemes, syltauy. Tañ atsa, artynan köp ūzamai, belgili merziminde künniñ batatyny siiäqty auyr mehnattan keiin araq işip, mas bolu tabiği zañ ieken ğoi. Jük artatyn salpañ qūlaq haiuanğa bir ainalyp ketkennen keiin jarqyn biıkke qaita köterile almaidy iekensiñ: viskidiñ aqylyna salğan bir aqiqaty osy; Martin būğan moiyn ūsyndy. Viskidiñ danalyğyn qarañyz: ol osylai asa bir mañyzdy şyndyqtyñ kenet betin aşyp berdi.
Martin qağaz, qaryndaş sūrap alyp, kompaniede otyrğan kisilerdiñ bärine viski būiyryp, olar densaulyq üşin tost köterip jatqanda, özi qağazğa birdeme jazdy.
— Telegramma ğoi, Djo, oqyp qaraşy,— dedi ol.
Mac bolğan Djo yrjalaqtap, oqi bastady. Biraq, kenet aiyğyp ketken adamdai Martinge jazğyra qarady da, mūñaiyp, közinen jas alyp:
— Meni tastap şynymen-aq ketesiñ be, Mart?—dedi.
Martin basyn izedi, beisauat bir balany şaqyryp alyp, telegrafqa jūmsady.
— Tūra tūr! Men säl oilanaiyn,— dedi Djo tili kürmelip.
Tältirektep baryp, sörege süiendi, sol kezde Martin süiemeldep, iyğynan qapsyra qūşaqtai aldy.
— İeki qyzmetkerdiñ iekeui de ketedi dep jaz,— dedi kenet Djo.— Jaz solai.
— Sağan jol bolsyn?
— Sağan şe?
— Men teñizge ketem. Sen jaramaisyñ ğoi oğan.
— Onyñ ras. Biraq, men kezbe bolam. İeñ abzaly sol.
Martin bip minuttei synai qarap tūrdy da:
— Ollahi, osynyñ dūrys!—dedi.— Jük teñdeitin januar bolğannan da, kezbe bolğanyñ artyq. Äiteuir, adam siiäqty ömir süresiñ. Sen sorly bügingişe ömir körgen joqsyñ.
— Kördim,— dedi Djo,— bir kezde auruhanada jatqanym bar. Süzek bolyp auyrğam, aittym ğoi deimin sağan. Eh, rahat dep sony ait, şirkin.
Martin telegrammadağy «iekinşi jūmysşy» degen sözdiñ ornyna «ieki jūmysşynyñ iekeui de» dep tüzetip jatqanda, Djo:
— Auruhanada jatqanda araqqa zauqym soqqan joq iedi. Būl bir tamaşa iemes pe, ä? Al jeti boiy jegindi siiäqty jūmys istegen adamğa araq işpei bolmaidy. Aspazşylardyñ ölgenşe işetinin kim bilmeidi... Naubaişylar da solai. Öitkeni jūmysy auyr olardyñ. Toqta! Telegrammanyñ jarym aqysyn men töleimin.
— Jarar, keiin iesep aiyrarmyz,— dedi Martin.
— Äi, beri keliñder bäriñ de, iendi men qonaq ietem!—dedi Djo aiğailap, aqşasyn sörege salyp jatyp.
Düisenbi küni tañerteñ Djo ielegizip, ne qylaryn bilmedi. Basynyñ auyrğanymen de, jūmyspen de käbi bolğan joq. Terezeniñ aldynda otyryp, künge, ağaştarğa qaraumen talai-talai qymbatty minuttaryn bosqa ötkizdi.
— Mine, qaraşy! — dedi ol öz-özinen örepkip.— Mynanyñ bäpi meniki ğoi. Bostandyq, ierkipşilik degen osy! Sonau ağaştyñ tübine jantaia ketip, myñ jyl ūiyqtasam da öz ierkim. Kettik, Mart. Jau alsyn jau alğyrdyñ bärin, pysqyryp ta qaramaimyn! Ne kütemiz osynan, keteiik, äida. Aldymyzda beinetsiz keñ dünie jatyr. Tüzedim soğan betimdi. İendi qaityp oralman.
Birneşe minutten keiin maşinağa kir salyp jatqanda, Djonyñ közi qojaiynnyñ köilegine tüsip, belgisinen tani ketti. Jaña ğana qoly jetken bostandyqtyñ qyzuymen köilekti iedenge atyp ūryp, aiağymen tepkilei bastady.
— Mynau seniñ tūmsyğyñ bolsaişy, Gollandiiänyñ doñyzy! – dedi ol aiğailap.— Mä, sağan! Keregi osy ğoi! Mä! Mä, sağan! Käne, kim toqtatar ieken meni! Toqtatyp körsinşi, köristireiin äkesine.
Martin külip, araşa tüskensidi. Seisenbiniñ keşine ieki jaña qyzmetşi keldi, Martin men Djo olarğa aldağy jeksenbige şekte jūmystyñ jaiymen tanystyrdy. Djo tük istegen joq, tek olai iste, būlai iet dep qana otyrdy.
— Qoi, şyrağym, bolmaidy iendi! Sausağymdy qimyldatsam kör. Köp bolsa, merziminen būryn bosatatyny ğoi, meili. Men bir paruaisyz janmyn. Jūmys isteudi qoiğanmyn. İendi jük vagonyna otyryp alyp, dünie kezemin, ağaştyñ köleñkesinde jatyp ūiyqtaimyn. Ei, qyzmetşisymaqtarym! Qimyldañdar! Tezdetiñder! Terleñder! Terleseñderşi, şaitan alğyrlar, tüge! İerteñ it ölimimen ölgen küni, sender de men siiäqty jidip ketesiñder,— būl düniede kimniñ qalai tūrğany köp iemes, bäri bir! Aqyry bir. Solai iemes pe? Käne özderiñ aityñdarşy, bäri bir iemes pe? Ä?
Senbi küni qojaiynmen iesep aiyrysyp, iekeui jol aiyryqqa deiin birge bardy.
— Sen, ärine, menimen birge jürmeisiñ ğoi, ötinip te keregi joq şyğar?— dedi Djo ümitsiz keskinmen.
Martin basyn şaiqady. Velosipedine otyruğa yñğailandy. İekeui qol alysty, Djo Martinniñ qolynan ūstap tūryp:
— Biz iekeuimiz būl düniede äli kezdesemiz, Mart. Jüregim sezedi. Qoş bol, Mart, baqytty bol. Men jaqsy körem seni, qūdai biledi, şyn jaqsy köremin!—dedi.
Martin būrylysqa jetip, közden tasa bolğanşa, Djo üiirinen aiyrylğan qazdai jalğyz özi jol ortasynda artynan qarap tūrdy.
— Jaqsy jigit iedi,— dedi ol kübirlep,— öte bir jaqsy adam iedi.
Sonan keiin ilbip, jol jiegimen su tartatyn būlqynğa qarai jürdi, sol arada şoiyn jolda tirkeu kütip, jük tieitin üş-tört bos vagon tūrğan.
On toğyzynşy tarau
Ruf semiasymen Oklendke qaityp oralyp, Martin iekeui tağy da kezdese bastağan. Oquyn bitirip, atağyn alyp alğannan keiin Ruftiñ sabaqtan qoly bosady. Bar jigerin qara käsipke sarp ietken Martin de būrynğydai sarylyp, jazu jazuyn qoiğan. Būl jağdai iekeuiniñ jiı kezdesuine, bir-birine ieti üirenuine sebep boldy.
Alğaşynda Martin tek tynyğyp dem aldy, jūmys istegen joq. Qatty küizelip, iesin iendi-iendi jinai bastağan adam ğoi, köp ūiyqtady, köp oilanyp, köp tolğandy. Aqyry bir künderi būryn selqos qaraityn gazetke üñile ketetin boldy — būl sergi bastauynyñ belgisi iedi. Köp ūzamai öleñ men belletristika oqi bastady, köpten ūmytqan Fiskeni qolyna aldy. Martinniñ tañ qalarlyq densaulyğy ömir tynysyn keñeitti, äl-auqatyn tez jinady, jastyqtyñ jigeri men jeligin qozdyra bastady.
Martin jaqsylap tynyğyp alğasyn taiauda tağy teñizge şyğamyn degende, Ruf jaratpai qaldy.
— Nege?— dedi ol.
— Aqşa kerek. Baspa qyzmetkerlerine tağy bir şabuyl jasauym üşin aqşa mūqtaj. Olarmen küreskende qol artarym – aqşa men şydamdylyq qana.
— Keregi aqşa bolsa, kirhanadan nege şyğyp kettiñiz?
— Şyqqan sebebim: onda qalsam, haiuan bolyp ketetin iedim. Jūmysty qatty istegen adam köp ūzamai işkilikke salynady ieken.
Qyz Martinge sostiiä qarady:
— Sizdiñ aitaiyn degeniñiz...— dep müdirip qaldy.
Martinniñ jauaptan jaltaruyna bolatyn iedi, biraq ol ötirikke jany qas boluynan, äri bir kezde: ieşuaqytta, aqyry nemen tynsa da, ötirik aitpaimyn dep özine bergen serti iesine tüsti de:
— İä, bir-ieki ret joldan taiğanym ras,— dedi.
Ruf selk ietip, ärirek otyrdy.
— Meniñ tanystarymnyñ ieşqaisysy būl jolğa tüsip körgen iemes, – dedi Ruf.
— Asyly, olardyñ ieşqaisysy «Qainarbūlaqtyñ» kirhanasynda jūmys jasap körmegen bolar,— dedi ol külip.— GEñbek ietken, ärine, jaqsy, ieñbek jaryqtyq adamğa paidaly deidi ğoi uağyz aituşylar; mine, bir qūdai kuä, ieñbekten ieşuaqytta jerinip körgenim joq. Biraq, är närseniñ şamasy bar. Kirhanada şama degen bolmady. Sol sebepti bezdim, teñizge ketpekke bel bailadym. Būl meniñ soñğy saparym. Qaityp kelgesin, jurnaldardyñ betinen mağan da oryn tietin şyğar. Būğan senimim kämil.
Ruf onyñ aitqandaryn ūnatpai, qamyğyp otyrdy. Martin de basynan keşirgen aluan qily auyrtpalyğyn qyzdyñ tüsine almasyn sezdi.
— Bir kezde osynyñ bärin kitapqa jazbaqpyn, kitaptyñ aty «Qor bolğan ieñbek» nemese «Jūmysşy tabynyñ maskünemdikke salynu psihologiiäsy», äitpese, tağy sondai birdeme bolaşaq, – dedi.
Alğaşqy jaña tanysyp jürgen kezin aitpağanda, iekeuiniñ arasy būryn-soñdy bügingidei alşaqtap körgen iemes. Martinniñ şyn syrynyñ astarynda jatqan kekti yza Rufti keudesinen iterip jibergendei iedi. Biraq, Rufti tañ qaldyrğan sol alşaqtyqty tudyrğan sebep iemes, sonyñ özi, iağni iekeui būryn bir-birine jaqyn ieken ğoi, iendeşe irgeni aulaq salmai, jigitti jaqyn tartqan jön bolar dep oilap qaldy qyz. Martindi ol aiaidy da, tipti, tärbielep, jönge salsam degen añğyrt oi da keldi. Joldan taiğan jasty yqtiiärynan tys, qorşağan ortasynan, qatte onyñ öziniñ jaman qūlqynan qorğağysy keldi. Osynyñ bäri izgi nietten tudy, dep oilady ol. Dūrysynda, būl ğaşyqtyqtyñ qyzyğyn añsağan qyzğanyş siiäqty bir sezim iekenin añğarğan joq.
Küzdigüngi jaima-şuaqta iekeui velosipedke otyryp alyp, qaladan jyraq üirenşikti qoñyr töbelerine jiı-jiı baryp jürdi. Onda ylği iekeui kezek-kezek aqyndardyñ adamğa izgi oi tüsiretin şabytty asyl şyğarmalaryn oqumen bolatyn. Sondağy Ruftiñ nieti, janamalap bolsa da, Martinge oi salu iedi, ony birte-birte qūrbandyqqa könuge äzir ietu, şydamdylyqqa, könbistilikke, ieñbek süiüge baulu iedi. Qyzdyñ oiynşa, Martinge būl jağynan ülgi-önege bola alatyn kisiler öziniñ äkesi, mister Betler jäne bir kezgi immigrant kedei bala, keiin dünie jüzine kitap taratqan «kitap koroli» Endriu Karnegi.
Ruftiñ nege tyrysyp jürgenin Martin tüsindi de, bağalady da. Būl kezde qyzdyñ oi-nietin ol añğara bastağan, Ruftiñ jan-jüiesi Martin üşin būrynğydai jabuly jatqan kitap iemes. İekeui terezesi teñ adamdarşa keñesip, pikir alysyp jürdi. Söz üstinde oqta-tekte tuyp otyratyn pikir talasy Martinniñ ğaşyqtyq sezimine siltisin tigizgen joq. Qaita Rufke ğaşyqtyğy künnen künge arta tüsti, tereñdei tüsti. Öitkeni, Rufti öte ūnatady. Tipti, onyñ näziktigi de airyqşa süikimdi körinedi. Martin köp jyldar boiy aiağynan basa almai, meşel bolyp, otyryp qalğan aiauly aru Elizabet Barret turaly, onyñ bir küni Brauningpen qaşyp, aqyrynda kädimgidei jürip ketkeni jaily hikaiany da oqyğan. Brauningtiñ ğaşyğyna jasağan jaqsylyğyn Rufke men de jasai alamyn dep ūiğardy ol. İeñ äueli Ruftiñ özine, Martinge ğaşyq boluy şart. Qalğanynyñ bäri qiyn iemes. Ol Rufti sauyqtyrady, äl bitiredi. Martinniñ qiiälynda Ruf iekeui adal ieñbek ietumen qoldary jetken molşylyqta ünemi ülde men büldege oranyp, äsem ömir sürip jüredi. İekeui ämen poeziiä oqidy, äñgimeleri ärdaiym poeziiä turaly ğana bolmaq. Ruf kileñ bir kümpildegen känäusiz ala jastyqtyñ üstinde kölbei jatyp, Martinge dauystap kitap oqidy. Martinniñ köz aldynda osy bir körinis ömir simvoly tärizdi ünemi ielesteidi de tūrady. Kei-keide kitapty özi oqidy, Ruftiñ myqynynan qūşaqtap, Ruf basyn mūnyñ iyğyna süiep otyrady nemese osy qalpynda iekeui bir kitapqa üñilip, ünsiz oqidy, bū dünieniñ irek-irek bolyp qağazğa tüsken neşe türli ğalamaty men sūlulyğyn közderimen şolady, ün-tünsiz äser alady. Ruf tabiğatty süiüşi iedi. Sondyqtan Martinniñ bai qiiäly iekeuine ūnağan osy sahnanyñ dekoratsiiäsyn ärdaiym türlendirip tūrady. Keide olar ainalasyn biık jartas qorşağan añğarda otyrady, birese qaidağy bir tau arasyndağy kögalda, ne ieteginde teñiz tolqyndary ierkelegen sūrğylt qūm töbelerde otyrady; iendi bir kezde Ruf iekeui tropiktegi vulkan araldarda jüredi, onda biık qūzdan küñirene qūlağan kürkireuiktiñ bürkindisin jel köterip, iekpinimen teñizge qarai budaqtatyp aidap jatady. Osy körinisterdiñ ien ortasynda ärqaşanda Martin men Ruf iekeui ğana, olar kitap oqidy, asyl qiiäl armandaidy. Tabiğat sūlulyğy sonyñ fony ğana. Būl körinistiñ arğy tūmandy tükpirlerinde ieñbek pen baqyttyñ beinesi būldyraidy, bükil dünie bailyğynyñ qyzyğyn köruge mümkinşilik beretin adal ieñbekpen tabylğan däulettiñ saltanaty ielesteidi.
— Men qyzyma abaila, şyraq, abaila, der iedim,— dedi bir küni şeşesi Rufke saqtandyrğan sabyrly ünmen.
— Aitpağyñdy tüsindim. Biraq, bolaşağym seniñ boljağanyñdai bola qoimas. Ol mağan...
Ruf qatty abyrjyp, ieki beti du ietti. Būl — ömir qūpiiäsyn, öz syryn ğaziz anasyna birinşi ret aşqaly tūrğan qyzdyñ iba tūtqandyğy iedi.
— Ol sağan teñ iemes, – dep şeşesi qyzdyñ sözin özi aitty.
Ruf basyn izedi.
— Aitpaiyn-aq dep iedim, solai iekeni ras. Jigit doğal, döreki, biraq jigeri... tasyp tögilgen bireu. Ol tärbieli...
Şeşesimen būryn būlai söilesip körmegen qyz müdirip qaldy. Missis Morz auzyna tağy söz salyp jiberdi.
— Ol būryn tärbieli tūrmys körmegen jigit. Aitaiyn degeniñ osy ma?
Ruf tağy da basyn şūlğydy, tağy da qyzardy.
— İä, sol iedi. Būğan onyñ özi kinäli iemes. Biraq, kündelikti ...tūrmysqa... älgi...
— Nas tūrmysqa ieti üirenip ketken jigit degiñ kele me?
— İä, äldenege qūtym qaşady. Keide öziniñ öreskel qylyqtaryn jaibaraqat, şimirikpei aituynan da tüñilemin. İersiligin añğarmaidy ğoi deimin. Mūnysy dūrys iemes qoi. Solai iemes pe?
İekeui qūşaqtasyp otyrğan iedi. Ruf sözin aiaqtap, ündemei qalğan kezde, şeşesi tağy da söilei tüssin degendei jailap qolyn sipady.
— Al özin qyzyq köremin bir türli,— dedi Ruf,— İden meniñ qamqorymdağy adam sekildi. Onyñ üstine... būryn ondai köñildes ierkegim bolyp körgen iemes, biraq köñildespin dep te aita almaimyn. Dūrysy äri köñildesim, äri qamqorymdağy kisim desem bolar iedi. Äredikte zäremdi alatyny ras. Dorbauyz buldogti ädeii öşiktirgen adamdai bolamyn, ol tisin yrsityp, yryldap, şynjyryn üzip, özime tap beretindei körem.
Ruf tağy ündemei qaldy. Şeşesi tağy da kütti.
— Men älginde ony qyzyq körem dedim ğoi. Kisi buldogti de qyzyq köredi. Biraq onyñ adam siiäqty jaqsy qylyqtary da joq iemes, ätteñ öreskel ädeti basym. Asyly... saqtanuym kerek bolar. Körip otyrsyñ, mama, bärin de aqylğa salyp, oilanyp jürmin. Jigittiñ jaman ädeti: ädepsiz sözi köp, temeki tartady, araq işedi, kim köringenmen jūdyryqtasyp töbelesetin körinedi. Talai töbeleskenin aitty mağan, tipti, töbelesti jaqsy köremin deidi. Ol mülde... men... qalaityn jan iemes.— Qyz kenet toqtap qaldy da azdan keiin aqyryn ğana:—ūnatpaimyn,— dedi.— Noqai küşi, ojarlyğy mol adam. Meniñ ğaşyğym ierteginiñ bekzadasyndai közi-qasy qiylğan, näzik, boiy-basy tüzu, şaşy qara, äsem jigit bolu kerek. Joq, qoryqpai-aq qoi, mama, men Martin İdenge ğaşyq bolmaimyn, mūqym ğaşyq bola qalsam, sorymnyñ jeñgeni de.
— Meniñ aitpağym ol iemes iedi,— dep şeşesi jaltaryp ketti.— Jigit turaly äueli oilandyñ ba öziñ? Qai jağynan da teñiñ iemes, äiteuir... İegerde öziñe ğaşyq bop qalsa qaitesiñ?
— İä, ol... ol köpten beri mağan ğaşyq!—dedi Ruf, qyzdyñ dauysy äldenege qattyraq şyğyp ketti.
— Bäse, solai şyğar. Seni bir körgen kisi ğaşyq bolmauşy ma iedi?
— Olni menimen öş-aq qoi!— dedi Ruf jūlyp alğandai.— Men de jek köremin. Qasyma jaqyndap ketse, mysyqşa tyrnap alğym keledi, onyñ jaratpaitynyn jaqsy bilemin, meniñ de jaratpaitynym ras. Biraq Martin İdenmen jaqsymyz. Mağan äli ieşkim «ondai» ğaşyq bolyp körgen iemes. «Ondaidyñ özi» jaqsy bolady ieken. Mama janym-au, meniñ ne aitaiyn dep otyrğanymdy tüsinesiñ be? Öziñniñ nağyz äiel iekeniñdi sezinu sondai jaqsy ieken...— Ruf uialyp, şeşesiniñ tösine betin basty.— Būl jaqsy ädet iemes,— bilemin, sonda da senen syr büge almaimyn, adal şynym osy.
Missis Morz būğan äri ökindi, äri quandy. Universitet diplomyn jaña ğana alğan qyz balasy ğaiyp bolyp, onyñ ornyna boijetken qyz jaqyn kelipti janyna. Täjiribesi sätti bolğan. Ruftiñ minezindegi kemşilik tüzelipti, biraq hauip-qaterden äiteuir aman ötipti. Dobal matros mindetin oryndağan ieken, Rufti özine ğaşyq iete almağanymen, äieldik sezimin ūiatuy haq.
— Qoldary qaltyraidy,— dedi Ruf betin basyp,— tipten uiat, iersi, keide aiap ketem. Qoly qattyraq qaltyrap, közderi tikireiip ketse, aqyl aityp, qate-kemşilikterin tize bastaimyn. Meni pir tūtady. Būl anyq, däu de bolsa, qaltyrap-dirildeui tegin iemes. Osy minezi iesime tüsse, ier jetkenimdi añğaramyn. Boiymda tabiğatyma daryğan birdeme baryn sezemin, basqa qyzdarğa... jäne... jas kelinşekterge ūqsas iekenimdi baiqaimyn. Būryn özimniñ olarğa ūqsamaitynymdy biluşi iedim de, seniñ nalyp jürgeniñdi añğaruşy iedim. İağni, sen syr bermeseñ de, sezip jüretinmin... Sondyqtan, meniñ de, Martin İden aitqandai, «liniiäğa tūrğym» keledi.
Būl sät ana üşin de, qyz üşin de airyqşa qasietti minut. Ymyrt qarañğysynda iekeui de közderinen jas aldy. Biri — ömir täjiribesi az, künäsiz, köñili taza bala bolsa, iekinşisi — balasyn janyndai jaqsy köretin, onyñ syryn aitpai-aq añğaratyn, bar aqylyn, bilgen-tüigenin aiamaityn zañğar ana.
— Ol senen üş jas kişi,— dedi missis Morz,—ömirden äli ornyn tappağan jigit. İeş jerde qyzmet ietpeidi, jalaqy tappaidy. Öte bir qūntsyz adam. İeger süietini ras bolsa, üilenuine äri mümkinşilik, äri pravo beretin käsip turaly oilanuy jön iedi ğoi. Onyñ ornyna qiiäl quyp, äñgime jazudy iermek ietip, balanyñ isin istep jür. Osy şirkin ieşuaqytta aqyl toqtatpas dep qorqamyn. Jauapkerşilik degendi sezbeidi. Seniñ äkeñe, mister Betlerge ūsap nemese bizben astas özge igi jaqsylar syqyldy ier adamğa laiyqty dūrys käsip tauyp almai ma ieken bū şirkin. Men bilsem, Martin İdenniñ aqşa tabuğa qyry joq. Al aqşasyz dünie bar ma osy zamanda: onsyz ieşuaqytta baqytty bola almaisyñ,— älbette, ien bailyqty iemsep otyrğan men joq, sonda da iel qatarly, adam siiäqty tūrmys köru üşin tūraqty tabysy bolu kerek qoi. Ol sağan aityp, köñilin bildirgen joq pa äli?
— Tis jaryp, ieşnärse aityp körgen iemes. Tipti, yñğai berip körgen iemes. Aitqanymen onyñ sözine kim qūlaq asady ğoi deisiñ. Men ony süimeimin.
— Būl söziñe quanyştymyn. Ärqaşanda ğaziz balam äldekimge üiir bolmasa ieken dep tileimin. Düniede nağyz ierkek, adamgerşiligi bar adam az ba. Sabyr iet. Künderdiñ bir küni täuir adam kezdeser. Ūnatarsyñ. Ol da seni jaratar. Sender de, meni men äkeñ siiäqty baqytty qosaq bolyp ketersiñder. Biraq, iesiñde bolsyn, qarağym.,.
— O ne, mama?
— Säbi turaly.
— Men... men oilap iedim mūny da,— dep Ruf ierkinen tys qiiälyna orala beretin osy bir jai iesine tüskende, tağy qyzardy.
— Mister İden būl jağynan da sağan jar boluğa jaramaidy, – dedi missis Morz är sözine män berip. – Bolaşaq säbidiñ qany taza bolu kerek. Mister İdenniñ näsili taza dep aita almaimyn. Matrostar turasynda äkeñniñ talai aitqany iesimde... Öziñ de tüsinesiñ ğoi...
Ruf bärin tüsindim degendei qolyn qysty. Biraq osy bir üreili de būldyr sezimniñ mänin bilui nağaibyl.
— Öziñe aian, mama, men oiymdağyny ylği özim aityp jürmin sağan. Äitkenmen ara-tūra seniñ de sūrastyra jürgeniñ maqūl. Mäselen, bügingidei. Bügingi syrymdy sağan aitu köpten oiymda bar iedi. Biraq qalai, neden bastaudyñ retin bile almai jüretinmin. Būl, ärine, jalğan uiat. Qoltyğymnan demep jiberu sağan op-oñai! Tek ara-tūra jai-küiimdi bile jürgeisiñ. Sen de äielsiñ ğoi, mama! – dep Ruf dauystap, şeşesiniñ qolynan ūstai aldy, iekeuiniñ ymy-jymy bir teñ adam iekenin jaña ğana sezinip quanyp tūr. – Sen sözdi öziñ bastamağanda men, mümkin, oilanbas ta iedim. Seniñ de mendei äiel iekeniñdi tüsinuim üşin äueli özimniñ äiel zaty iekenimdi sezinuim kerek boldy.
— İä, iekeumiz de äielmiz, – dep şeşesi qyzyn bauyryna basyp süidi. – İekeumizdiñ de zatymyz äiel iekeni ras, – dedi ol tağy da, tağdyrynyñ ortaq iekenin iendi sezgendei, qūşaqtasyp, bölmeden şyğyp bara jatqan şaqta.
— Balaqanymyz ier jetip, iestiiär bolyp qalypty, – dedi masattanyp ierine missis Morz bir sağattan keiin.
— Nemene, älde ğaşyq bolyp qalyp pa?— dedi ieri sūrauly keskinmen zaiybyna qarap.
— Joq, özi iemes, anau neme ğaşyq körinedi,— dedi jūbaiy külimsirep.— Täjiribemiz sätti bolğan siiäqty. Qyzymnyñ äieldik sezimi ūianyp qalypty.
Mister Morz isker kisi ğoi:
— Olai bolsa, İdenniñ qarasyn dereu qūrtu kerek,— dep toq ieterin tötesinen aityp saldy.
Äieli basyn şaiqady.
— Qajeti joq onyñ: birneşe künnen keiin teñizge özi-aq ketetin körinedi. Ol kelgen kezde Ruf te būl jerden tabylmas. Klara apaidikine jiberelik. Sonda, şyğysta biraz kün bolsyn, iel-jūrt körip, aua raiyn, tūrmys jağdaiyn özgertip, jañğyrsyn.
Jiyrmasynşy tarau
Martinniñ tağy da jazuğa jany qūmarta bastady. Aqyl-zerdesinde toğytylğan äñgime-öleñderdiñ nobaiyn, bolaşaqta kerek bolar degendei, qysqaşa türtip qoiyp jürdi. Biraq, qūnttap jazğan joq. Kanikulda jürgen kezi-uaqytyn ğaşyğyna, demalysyna jūmsamaq jäne būl jağynan kende qalğan joq. Soñğy uaqytta onyñ ömir-tynysy keñeigen, qairaty qalpyna kelgen. Kezdesken saiyn Rufti būrynğydai jigittiñ jūldyzy jeñip, ierkinen tys ieliktirip äketetin bolğan.
— Saq bol, şyraq, Martin İdenmen tym jiı körisip ketken joqsyñ ba?—dedi bir küni qyzyna şeşesi.
Ruf iezu tartyp küldi de qoidy. Özine senedi. Äri birneşe künnen keiin Martin teñizge ketkeli jatqan. Ol qaityp oralğanşa qyz Şyğysqa ketip qalmaq. Degenmen, Martinniñ den sauşylyğy, albyrt jigeri ieriksiz tartady da tūrady.
Qyzdyñ Şyğysqa jüretinin Martin iestigen. Işke tüigen syryn tezirek aşuğa tiıs iekenin tüsinedi de. Sony qalai aitsa bolar ieken? Būrynğy täjiribesi kömektesu ornyna kesel jasady. Būğan deiingi aşyna äielderiniñ sūrqy mülde bölek iedi. Olar ömir men süiispenşilik degenniñ ne iekenin jaqsy biletin de oiyndağysyn äzil sözdiñ törkininen tüsine ketetin. Ruftiñ ieşnärseden habary joq. Onyñ anaiylyğy, añqaulyğy tañ qalarlyq. Martin qalai söileserin bilmeidi, tipti teñi iemes şyğarmyn dep küdiktenedi. Jağdaidy qiyndatyp jürgen tağy bir jait — Martin äli ieşkimdi şyn süiip körmegen jigit. Ūnatqan, tipti, qūmartqan äielderi de bolğan, biraq sonyñ bärin ğaşyğy deuge bolmaidy, ondai äielder bir ysqyrsa qasyna jetip keletin. Ol änşeiin kezdeisoq, bir minuttik ierkek iedi, qyzyq quğan ierkektiñ şytyrman ömiriniñ bir qyry, iekinşi kezektegi elementi ğana bolatyn. Bügin tañda Martin uialşaq bolyp ketken — jüreksinedi, qysylady, jasqanady. Qannen-qapersiz jürgen ğaşyğyna qalai jaqyndaudy, qalaişa söz bastaudy bilmeidi.
Tūrlauy joq, ūlan-ğaiyr dünieniñ oiy-qyryn aralap jürgende Martinniñ kökeiine tüigen bir täjiribesi: bilmeitin oiynğa aralasa qalğanda, aldymen ädis körsetip, syr aldyrmau iedi. Būl iereje ömirinde özin-özi myñ ret aqtağan. Baqsa, baqqan adam baiqağyş, añdysqan adam ailaly keledi ieken. Martin añdysqan adamynyñ älsiz jerin qatesiz tapqanğa deiin küşin syrttai saiystyryp, şama-şarqyn boljap, artyn kütip, abailap jüredi. Bireumen jūdyryqtasqanda da äueli jauynyñ talmau jerin tauyp alady. Tapqasyn-aq täjiribesine süienip, tapjyltpai soğar iedi.
Rufke öziniñ ğaşyqtyğyn aitqysy kelip, aita almai jürgende de Martin osy añysyn añdau ädisiniñ bir türin qoldanğan. Aitsam namysyna tiem be dep küdiktenetin. Biraq, abzalynda, maqsatyna dūrys jol tapqanyn özi de baiqamaityn. Ğaşyqtyq adam balasyñyñ tili şyğyp, mämlelesudi maşyq ietpegen şağynda düniege kelgen jäne sonau köne zamanda qoldanğan ädisi men amalyn küni büginge deiin ūmytpağan. Martin de Ruftiñ köñilin özine audaru üşin osy baiyrğy ädisti qoldanyp jürgenin baiqağan joq. Äuel basta abaisyz jasağan keibir qylyğynyñ şyn syry keiin aşyldy. Qyzdyñ qolyna qoly tiıp ketse, onyñ äseri sözden de ötimdi bolady ieken, jigittiñ albyrttyğy qyzdy ieljiretip äketse, onyñ äseri öleñniñ yrğağy men ūiqasynan, jüzdegen ūrpaqtyñ jalyndy ğaşyqtyq jyrlarynan küşti bolady ieken. Aitylğan söz ieñ aldymen Ruftiñ aqylyn qozğaidy, al äldeqalai qoly ne özge jeri tiıp ketse, būl qyzdyñ tikelei äieldik instinktin ūiatady. Qyzdyñ aqyly özi siiäqty äli tolyspağan, jas. Al instinkti adam balasymen jasty, aita berseñiz onan da käri. Ol sonau arğy zamanda düniege ğaşyqtyqpen birge kelgen. Sondyqtan būl iejelgi dana qariiänyñ qūdireti keiingi ğasyrlarda paida bolğan qyltyñ-syltyñdy şopaq qūrly körmeidi. Ruftiñ aqyly äli ūiqyda. Martin ony mazalağan joq; qaita Ruftiñ süiispepşilik añsağan tüp näsiline tilsiz ün qatty. Ruf būl ünniñ küşi öktem iekenin seze qoiğan joq, biraq jigittiñ ğaşyq iekenin anyq bildi, ğaşyqtyqtyñ syrt körinisinen — köziniñ janarynan, qolynyñ qaltyrauynan, bir qyzaryp, bir bozaruynan qandai da bir läzzat alady. Keide Ruf Martindi qyzyqtyra tüsedi. Biraq onyñ öte saqtyqpen jasağan añqau ailasyn özi de, Martin de baiqağan iemes. Tegi, äieldiñ pysy ierkekke qarağanda basym iekenin sezgen Ruf Martindi özine qyzyqtyryp, äure ietse, onyñ näsilindegi Haua-ana quanatyn bolsa kerek.
Al Martin sözin neden bastaryn bilmei, ğaşyqtyq şeri işine syimai, syrtyna şyğaraiyn dese tili kürmelip, aita almai jür. Qyzğa jaqyndaudyñ ol tek jabaiy, jasqanşaq äreketin ünsiz-tilsiz jasai berdi. Mysaly, qyzğa anda-sanda äldeqalai qoly tiıp ketedi. Qyz būğan süisinedi, tipti, läzzat alady. Solai iekenin anyq bilmese de, būl qylyğyn qyzdyñ jek körmeitinin Martin sezip jürdi. Ras, olar köriskende ne qoştasqanda ğana qol alysatyn. Biraq, velosipedterin alarda, birine biri kitap bergende nemese kitap betin birge aşqanda da qoldary tiıp qalyp jüruşi iedi. Keide qyzdyñ şaşy jigittiñ betine tiıp ketedi, qytyqtaidy nemese qyz oqyp otyrğan kitaptyñ özine ūnağan jerine üñilgende jigitke iyğy tiedi. Ruf osyndaida ūiana ketetin tym sergek seziminen özi uialady, işinen küledi. Keiuaqta jigittiñ şaşyn uystap alyp, ūipalağysy keledi. Al jigit kitap oqudan jalyqqan şaqta qyzdyñ tizesine basyn qoiyp, közin jūmyp, bolaşağy jaily – iekeuiniñ bolaşağy turaly qiiälğa şomyp, rahattanypjatsam dep oilaidy. Būl būryn basynan talai keşken jait: jeksenbi künderi qala şetine seruenge şyqqanda Martin tanys qyzynyñ tizesine basyn qoiyp, myzğyp alatyn. Sonda qyz da öz süiispenşiligine osynşama salqyn qarağan sūlu jigittiñ körkine qarap, betin köleñkelep, bas jağynda iılip otyruşy iedi. Qyzdyñ tizesin jastanyp, jantaia ketu Martinge, tegi, oñai körinetin. Al Rufke ondai minez körsetu aqylğa syimaityn is siiäqty. Martinniñ ūstamdylyğy, özi añğarmağanymen, maqsatyna jetkizetin ädet iedi. Osynyñ arqasynda ol Ruftiñ köñiline ieşbir qobalju salmady da, täjiribesiz, uialşaq qyz jigitpen jiı jolyğuynyñ aqyry nasyrğa şauyp bara jatqanyn kezinde tüsinbedi. Qyz sanasynan tys jigitke jaqyndai berdi, jigit işi-bauyryna abaisyz kire bastağan qyzğa batyldyq ietuge bata almady.
Biraq bir küni täuekel ietti. Qydyryp Ruftikine kele qalsa, ol terezeniñ ştoryn tüsirip, bölmesinde oñaşa otyr ieken; qyz basym qatty auyryp barady, dedi. Martin öbektep, sebebin sūrastyra bastağan iedi, qyz:
— İeşbir iem qonbai qoidy. Doktor Holl poroşok işuge bolmaidy dep otyr,— dedi.
— Men sizdi därisiz-aq jazyp bereiin,— dedi Martin.— Tipti jaza almasam da, ieger qalasañyz, baiqap köruime bolar iedi. Meniñ iemim kädimgi qolmen sylau. Japondardan üirengenmin. Olar sylauğa öte biiäzy, şeber keledi. Keiin baiqasam, keibir özgerisi demeseñiz, gavailar da japondarşa sylaidy ieken. Olar mūny «lomi-lomi» deidi. Adamğa äseri däriden artyq bolmasa, kem iemes.
Jigittiñ qoly mañdaiyna tier-timesten Ruf:
— Aihai, jan-ai,— dep kürsinip qūia berdi.
Jarym sağattan keiin:
— Şarşağan joqsyz ba?— dedi tağy da.
Qyzdyñ jauaby sūramasa da mälim-di. Manaurap ketken Ruf yñğaiyna ilige berdi. Martinniñ sausağynan külli tänine tarağan şipaly quat aurudyñ bärin aidap şyqqandai körindi qyzğa. Bara-bara basynyñ auyrğany müldem basylyp, maujyrap, qalğyp ketken iedi, Martin ieptep basyp, bölmeden şyğyp ketti.
Keşke taman qyz telefon soqty.
— Keşki şaiğa deiin ūiyqtappyn, meni sauyqtyryp jiberdiñiz, mister İden, bek köp rahmet,— dedi.
Äri quanğan, äri uialğan Martinniñ auzyna söz tüspei qaldy, köz aldynda Brauning men Elizabet Barrettiñ beinesi ielestedi. İä, Brauningtiñ ğaşyğyna körsetken rahymyndai Martin İden de Ruf Morzğa jaqsylyq jasai alady. Osy oimen ol bölmesine baryp, tösegine jatty da Spenserdiñ «Äleumet-nämesyn» oqydy. Miyna ieşnärse qonğan joq. İesil-derti ğaşyğyna auyp ketse kerek. Ol siiä-siiä stolyna qalai baryp otyrğanyn da abailamady. Sol keşte bir sonet jazyp tastady. Būl sonan keiin ieki ai boiy otyryp jazğan «Ğaşyqtyq turaly sonetterdiñ» ielu tarmağynyñ birinşisi iedi. Osy ūzaq tsikldiñ ideiäsyna Elizabet Barrettiñ «Portugal sonetteri» arqau boldy. Martin mūny ūly şyğarma jazuğa ieñ qolaily jağdai tuğan sätte süiispenşiliktiñ şeri işin örtep jürgen kezde jazğan.
Rufti köre almasa, Martin uaqytynyñ bärin sonet jazuğa arnaidy jäne öz üiinde nemese kitaphanada otyryp, ärtürli jurnal qaraidy. Maqsaty baspadağylardyñ syryn aqtaryp, qandai dünieni ūnatatynyn mūqiiät zertteu. Al Rufpen kezdese qalsa, onymen birge bolğan sağattarynda işinde bir-birine büiidei tigen ümit pen ümitsizdik arpalysyp, jeñise almai janyn qinaidy. Osylai äure-sarsañ bolyp jürgende, Ruftiñ basynyñ saqinasy jazylğannan beri bir jeti ötken şamada, Norman: bir küni bärimiz Merrit köline baralyq, aily tünde qaiyqpen seruen jasalyq dep ūsynys aitqan. Onyñ sözin Artur men Olni qūptai ketti. Martinnen özge ieşkim jelken qaiyq jürgize almaidy ieken, sondyqtan sen kapitan bol dep jalyndy olar. Ruf Martinmen birge qaiyqtyñ qūiryq jağyna ornalasty, üş jigit ortadağy skamiağa otyryp, studentter arasyndağy bir talas mäseleni äñgimeleumen boldy.
Ai äli tumağan, aspandağy jūldyzdarğa qarap otyrğan Ruftiñ oiyna äldenege jalğyzdyq tüsti. Martinge qarady. Osy kezde jel iekpini qaiyqty säl yqtyrğan. Martin jağalaudyñ suğa töngen tūmsyğynan ainalyp ötu üşin, bir qolymen rumpelden, iekinşi qolymen grotaşkottan ūstap, qaiyqty säl būrdy. Ol qyzdyñ özine köz tigip otyrğanyn añğarğan joq. Jigitke zerttei qarağan qyz äjeptäuir aqyly bar, äp-ädemi jigittiñ naşar äñgime, öleñsymaq jazyp, bosqa äurelenip jürgeni nesi ieken dep oilady işinen.
Ruftiñ közi äueli onyñ bitimi sūlu müsindei basyna, onan keiin jūldyzdy tünde qarauytqan äluetti moinyna tüsti. Moinynan qysyp qūşaqtağysy keldi. Özine keide süikimsiz siiäqty körinetin jigittiñ jigeri, bir jağynan, osylai ielegizitetin ädeti. Älde qaiyq şaiqap, şarşatty ma, iesine tağy da jalğyzdyq turaly oi keldi, talmaurap qaldy. Basynyñ auyrğany Martinniñ qol ūşy tigende jazylyp ketip iedi. Qazir ol qasynda otyr, tipti, tym jaqyn otyr. Qaiyq şirkin de yrğala jantaiady, qyzdy qasaqana jigitke itermelegendei bolady. Ruftiñ, öziniñ de Martinge süiengisi keldi, ony özine tireu sanady, jaqyndai bergisi keldi. Tek qiiälyna şyrmalğan osy bir tilegi aqyl ieleginen ötpei jatyp, bilep äketti. Qyz da qarsylasqan joq, jigitke qarai jantaia berdi. Älde qaiyqtyñ terbelui sebep boldy ma? Ony anyq bilmeidi. Bir ğana biletini — jigitke iyğy tigende, täni süisindi, köñili saiabyrlandy. Meili, būğan qaiyqtyñ şaiqaluy-aq sebep bolsyn, bäribir ajyrağysy kelip otyrğan joq. Qaita qyzğa jaily bolsyn dep, Martin säl yğysqanda da ieppen ientelei tüsti.
Būl aqylğa syimastai öreskel qylyq. Sonda da ieşnärseni oiyna alğysy kelmedi. Qazir Ruf būrynğy Ruf iemes, ol äiel, özine süieniş tabu äiel balasynyñ iejelgi armany. Martinniñ iyğyna iyğy bolar-bolmas tigeni ras, sonyñ özi mauqyn bir basyp tastady. Talmaurağany da tyiyldy. Martinde ün joq. Ol da läzzat mezgili tez ötip ketpese ieken dep otyr. Osylai ūstamdy da ibaly boluynan oilağany oryndalğandai, basy ainaldy, aqylynan aljasqandai boldy. Ne bolğanyn bile almady. Ne bolsa da bir ğajap ieken. Öñi me, tüsi me. Şkot pen rumpeldi qūia berip, qyzdy qūşaqtai alğysy keldi. Būlai ietse büldiretinin sezedi. Sondyqtan, qoly bos bolmağanyna şükirşilik ietti. Qaiyqtyñ jürisin ädeii bäseñdetti, jelkendi bosatyp jiberdi. Sebebi, qaiyqty būru üşin oryn auystyrmaq kerek, oryn auystyraiyn dese, qyz qalyp barady. Qaiyqtyñ kendirin tartqan qimylyn özara kerildesip kele jatqan jastarğa sezdirgen joq. Teñizdi, jelken men jeldi öziniñ yrqyña köndirtip üiretken matrostyñ azapty käsibin bilgenine riza. Sonyñ arqasynda, aily tünde jaña süigen jarymen birauyq zauyqtasyp qaldy.
Jaña tuğan jaryq ai injudei qūlpyrğan säulesin jer betine tögip jibergen kezde iekeui qūşağyn jazğan adamdai qymsynyp qaldy. Äueli Ruf boiyn tartty. Sol sätte Martin de säl yğysqandai körindi qyzğa. Bolğan isti iekeui de ieşkimge sezdirmeuge tyrysty. Qūpiiä iekeuiniñ ğana arasynda qalaşaq. İeki beti ottai duyldağan Ruf ne bolğanyn şetkerirek otyrğasyn baryp sezdi. Ne de bolsa mūny ağalary da, Olni de bilmeuge tiıs. Apyr-ai, qalai ğana batyly barğan? Aily tünde jas jigitpen talai-talai seruende bolğan iedi. Biraq, bügingidei küige kezdesken iemes. Ondai qylyq oiynda da bolmağan. Äiel seziminiñ ūiana bastauynan äri uialdy, äri seskendi. Martinge köz qiyğyn tastady — jelkenin jelge būryp jatyr ieken. Masqarağa bas bolğan sol — Martin İden! Mümkin, şeşesiniñ tym jiı ūşyrasyp kettiñ deui ras şyğar. Qoi, mūnan bylai tyiylaiyn, sireteiin jolyğudy. Qatte ötirik aityp, aldaiyn degen de oi keldi. Söz reti kelgende tüneugi küni tünde ai tuarda qaiyq şaiqap jüregim ainydy demekşi. Biraq, opasyz ai abaisyzda syryn aşyp ketkende, iekeuiniñ ieki jaqqa jalt bergeni iesine tüsip, Martin sözime sene qoimas dep oilady.
Sonan beri Ruftiñ köñili beijai. Sezimin saralap ne bolğanyn, ne kütip jürgenin oilaudy da qoidy. Äldenege alağyzyp, birde qorqytqan, keide ieliktirgen tabiğat ünine qūlağy ieleñdeidi. Biraq, ne de bolsa, iendi Martinge ğaşyqtyğyn aittyrmauğa bel bailady, osyğan bekingendei boldy. Äli künge bir auyz söz aitqan joq. Onysyna da şükir. Ündemegeni jaqsy. İendi ieki-üş künde özi de jürip ketedi. Tipti, aitsa aita bersin, meili, oğan ieşteñesi de ketpeidi. Öziniñ süimeitini ras. Ärine, jigit köp bolsa jarty sağat qinalar, özine de qolaisyz bolatyn şyğar. Sebebi, jigittiñ ğaşyqpyn degen sözin tūñğyş ret tyñdağaly otyr. Osy jait iesine tüskende qyz jüregi ieljirep te ketedi. Baliğatqa tolyp, boi jetip ierkekterdiñ üiirile bastağany-au. Bükil äieldik öjdany osy ünge ün qosqysy keledi. Denesi qaltyrap, ot ainalyp ūşqan köbelektei, basynda bir ğana oi bezek qağady. Qiiäly Martinniñ özine söz aitqanyn ielestetedi: Martinniñ aitar sözin auzyna özi salady, jauaby da äzir. Tegi, bolmaidy degen sözin, jigittiñ meselin qaitarmai, neğūrlym jūmsaq aitpaq, ierligiñizge, adamgerşiligiñizge ümit artamyn demek. İeñ aldymen ol temeki tartuyn qoisyn. Osyny myqtap iesine salmaqşy. Qoi, qalai da ğaşyqtyq turaly auzyn aştyrmauğa tiıs. Būl qolynan keledi. Anasyna aitqan uädesi de bar. Ruf öz-özinen qyzaryp-bozaryp, qaltyrap-dirildep, köz aldyna kelgen ädepsiz körinisterdi äri qualaidy, äri qimaidy. İä, joq... öziniñ jigitpen tūñğyş syr aitysuyn qolaily bir kezeñge, laiyqty adam kezdeskenşe, keiinge qaldyra tūrady.
Jiyrma birinşi tarau
Aspannan rahman nūr tögilip, jer jylynyp, kün jadyrap tūrğan kez. Kaliforniiänyñ qoñyr küzinde osyndai tamyljyğan tamaşa künder az bolmaidy. Būl şaqta künniñ közi säl mūnartyp baia iesken samal jel tymyq auany bolar-bolmas terbep tūrar iedi. Bytqyl-bytqyl töbelerdiñ bauraiynda oinaqtağan kögildir tūman näzik jipten toqyğan jibek perdedei jelbireidi, şyğanaqtyñ arğy betinde kösilip jatqan sonau San-Frantsisko qalasy qoñyr tütinnen būldyrap äreñ-äreñ körindi. Balqyğan qorğasyndai jaltyrap jatqan şyğanaqtyñ keudesinde birese toqtap, birese ağyspen aqyryn jyljyp jürgen kileñ aq jelkendi kemeler. Ärirekte kümistei appaq, tolqyndy tūmanğa şomğan zäulim biık Tamalpais. Batyp bara jatqan kün şūğylasyna şomylğan Altyn Darbaza, rasynda da, saf altyndai jarqyraidy. Onan äri Tynyq mūhittyñ qūlazyğan keñ jazyğy. Al kökjiegin ainala kömkergen köbiktei qalyñ būlt — yzğarly qystyñ taianyp kele jatqanyn añğartqandai iedi.
Jyly jazğa iendi ketpek kerek. Biraq, ol asyğatyn iemes. Alap-alqaptyñ kögildir köleñkelerin, qoñyr töbelerdiñ şuağyn panalap, ala jazdai rahat ömir keşkenine, tögip-şaşyp mol jemisin bergenine iendi qanağat tūtyp quanğandai, sylq-ylq külip, qaljyrağan jaz būlyñğyr kebinin bürkenip alyp, jaibaraqat, jaiymenen, aqyryn ğana o düniege osylai kete baraşaq. Özderi bauyr basqan töbeşiktiñ betkeiinde Martin men Ruf bir-birine tym taiau, kitapqa üñilgen qalpynda otyr iedi. Jigit dauystap ğaşyqtyq turaly öleñ oqydy, būl öleñdi jazğan äiel öziniñ Brauningke ğaşyq iekenin jyr ietken. İä, ierkek adamğa riiäsyz ğaşyq bolğan ondai abzal äiel ileude bireu.
Biraq, olar kitap oqyp jarytqan joq, tabiğattyñ sönip bara jatqan sūlulyğy ieliktirip äketti. Şirkin jaz, seniñ ömiriñ de körgen qyzyğyn ökiniş ietpeitin künähar arudyñ ömirine ūqsas-au, qarañyzşy, myna maujyrağan aua da sol ötip ketken ömir qyzyğynyñ sağynyşyna toly iemes pe. Äldeneni añğatqan osynau mezgil Martin men Ruftiñ de jan-jüiesin terbetip, aqyly men armanyn şattyq tūmanyna bölep, delsal qylady. Martin ieseñgirep otyr, kei-keide jyly tolqyn jybyrlap kelip, bükil denesin şarpyp ötkendei bolady. İekeuiniñ basy bir-birine jaqyndap ketse ierke jel Ruftiñ şaşymen jigittiñ betin qytyqtaidy, sol kezde Martinniñ közi būldyrap, aldyndağy kitaptyñ jazuy teñselip ala jöneledi.
— Meniñşe, ne oqyp otyrğanyñyzdy öziñiz iestimeisiz ğoi deimin,— dedi Ruf jigit oqyğan jerinen köz jazyp, müdirip qalğan bir sätte.
Martin şoqşa jainağan közderimen jalt qarady da, syr bermei:
— Siz de tyñdap otyrmağan bolarsyz, tyñdasañyz aityñyzşy, soñğy sonet ne turaly iedi?—dedi.
— Bilmeimin,— dedi qyz jymiyp.— İesimde qalmapty. Jaraidy, iendi oqymai-aq qoiyñyz. Kün keremet jaqsy ieken bügin.
— Mūnan bylai seruenge şyğa almaimyz,— dedi Martin baisaldy keskinmen.— qarañyz, sonau kök jieginen tünerip dauyl kele jatyr.
Qolyndağy kitaby jerge susyp tüsti. İekeui ünsiz otyr. Tek armanğa toly közderimen, tük körmese de, sonau mülgigen şyğanaqqa şüiilip qarağan bolady. Ruf Martinniñ moinyna köz qiyğyn tastağan iedi, jaratylys zañynan da küşti, bir öktem quat, tağdyrdan da qūdiretti bir küş baurap äketti. Jigittiñ iyğyna iyğyn tigizu üşin bir-aq ieli ieñkeiüi kerek iedi, ierkinen tys ieñkeigenin sezbei qaldy. Qaltyrap, gülge qonatyn köbelekşe jigitke qarai aqyryn ğana, ieppen, bolar-bolmas qimyl jasağan, sol zamatta özine qarai jigittiñ de öte baiau qarsy kelgenin sezdi, iekeuiniñ iyğy bir-birine tier-timesten jigittiñ aza boiy dir iete qalğanyn baiqady qyz. Mine, sol minutta qyzdyñ jigitten boi tartuy kerek iedi ğoi. Joq, olai ietuge därmeni jetpedi. Ne istese de — sonyñ bäri ierkinen tys özdiginen bolyp jatqandai. Būl turaly oilanğan da joq, iessiz, iesalañ quanyş iertip äketipti.
Martin bata almai, qorğalaqtap, qolyn sozyp, Ruftiñ myqynynan qūşaqtady bir kezde. Būl uaqytta qyzdy da äld bir baldan tätti, udan aşy azapty rahat sezimi jeñip, äldene kütip otyrğan. Tegi, ne kütip otyrğanyn bildi me ieken özi. Äiteuir, ierni tobarsyp, jüregi lüpildep, qany tolqyp ketkeni ras. Martin qyzdy qūşağyna qysa tüsken, aqyryn, ädeppen özine qarai tartqan. İendi qyzdyñ da küte bergisi kelgen joq. Qaltyrai kürsinip, ne istep, ne qoiğanyn bilmesten, ieñkeiip, jigittiñ keudesine aqyryn basyn süiedi de betine qarady. Sol-aq ieken Martin de şüiligip baryp, qyzdyñ iernine iernin tigize qoidy.
Ğaşyqtyq degen osy şyğar-au, dep oilady Ruf iesin jiğasyn. İeger būl ğaşyqtyq bolmasa — masqara-dağy. Älbette, būl süiispenşilik bolu kerek. Özin qysyp qūşaqtağan, iernine iernin tigizgen myna jigitti süiedi ieken ğoi. Ruf öz-özinen bäiek bolyp, jigittiñ işi-bauyrynan ötip, yrqyna könip, ieljirep, ierkelei tüsti. Bir kezde onyñ qūşağynan sytylyp şyqty da, künge küigen qyp-qyzyl moinynan qysyp-qysyp qūşaqtady. Meiiri qanyp, mauqy basylğanyna quandy, tüşirkendi, dereu qolyn jazyp jiberip, talyqsyp baryp, jigittiñ keudesine qūlai ketti.
İekeui ūzaq uaqyt bir-birine til qatpai zauyqtasyp otyrdy. Martin ieki ret ieñkeiip süigen iedi, iekeuinde de Ruf ieppen özi tosyp aldy, bükil denesi äldenege yñğailasu qalyp izdeumen boldy. Martin şyğanaqtyñ ar jağynda kölbep jatqan ülken qalağa közin tigip, biraq ieşnärse körmei otyrdy. Būl joly qiiälyna ieles te kelgen joq. Ol äldebir aşyq būiau kördi, myna tamyljyğan tamaşa kündei, ottan ystyq ğaşyqtyq sezimindei jarqyn nūr kördi jigit. Tağy bir ieñkeigende qyz:
— Siz mağan qaşan, qai uaqytta ğaşyq boldyñyz?—dep sūrady sybyrlap.
— Sizge alğaşqy kezdesken küni, birinşi körgen minutta-aq ğaşyq boldym. Sonan beri kün sanap sizge ğaşyqtyq qūmarym arta berdi. Qazir qūsa bolyp otyrmyn. Zor baqyt keudeme syimai, basym ainalyp ketti.
— Martin... qymbattym!— Qyz bolu qandai jaqsy,— dedi Ruf qatty kürsinip.
Martin tağy da qūşaqtap:
— Öziñiz şe, siz qai uaqytta sezdiñiz?—dedi aqyryn.
— O, men äldeqaşan, birden-aq sezgenmin!
— Olai bolsa jarqanat siiäqty tük körmegen men iekem ğoi!— dedi Martin ökingendei.— Men sizdiñ ūnatatynyñyzdy jaña süiisken kezde ğana añğardym.
— Jo-joq, aitaiyn degenim ol iemes,— qyz ärirek jyljyp Martinge qarady.— Mağan sizdiñ ğaşyq iekeniñizdi baiağyda sezgem.
— Al öziñiz şe?
— Men be, men birden baiqadym.— qyz öte baiau söiledi, jigitke jyly jüzben qarap, közi būldyrap, ieki beti qyzaryp ketti. – Meni.. meni jaña siz qūşaqtağanğa deiin oiyma ieşnärse kelgen iemes. Osy minutqa deiin ieş uaqytta sizdiñ äieliñiz bolam dep oilağanym joq, Martin. Adamnyñ basyn lezde ainaldyryp alatyn ne syiqyryñyz bar iedi sonşa?
— Qaidam,— dedi Martin iezu tartyp.— Ölesi ğaşyq boluymnan şyğar. Sizge degen süiispenşiligim tiri jannyñ jüregi tügil qara tasty jibiter iedi.
— Osynyñ bäri men oilap jürgen ğaşyqtyqqa ūqsamaidy.
— Sizdiñşe, ğaşyqtyq qandai boluğa tiıs?
— Men däl mūndai bolar dep oilağanym joq.
Bir sekundtai Martinniñ közine qadala qarady da:
— Meniñ ieşnärseden äli habarym joq,— dep tömen qarady.
Martinniñ tağy da qyzdy bauyryna tartqysy kelgen iedi, seskentip alarmyn dep qoryqty, tek qūşaqtap otyrğan qoly ierkinen tys dir iete qaldy. Qyzdyñ özi ūmtylyp, iekeui ūzaq süiisti.
— Äke-şeşem ne der ieken?—dedi qyz kenet üreilenip.
— Qaidan bileiin. Bilu qiyn iemes qoi.
— Mamam könbei qoisa qaitemiz? Men oğan dätim baryp, bir auyz söz aita almaimyn.
— Olai bolsa men aitaiyn,— dedi jigit.— Mamañyzdyñ mağan teris yñğai iekenin bilemin, sonda da söilesip köreiin. Köndirem ğoi deimin. Sizdi jeñgen adam kimdi jeñbeidi. İeger ieşteme önbese...
— Onda qaittik?
— Äiteuir, olar könbedi dep ajyrap ketpelik. Tübi könetin şyğar. Sizdi janyndai jaqsy köredi ğoi, aiar.
— Jüregi jarylyp kete me dep qorqamyn.
Martinniñ ana jüregi mūndaiğa jaryla qoimaidy degisi kelip iedi, onyñ ornyna:
— Ğaşyqtyq degen düniedegi ieñ bir ğajap närse!—dedi.
— Martin, bilesiz be, men keide seskenemin sizden. Kim iekeniñiz, būryn kim bolğanyñyz iesime tüsse, äli künge zärem ūşady. Mağan oñ köziñizben öte jaqsy qarauyñyz kerek. Äli bala iekenimdi ūmytpañyz! Būl künge şekte ieşkimdi süigenim joq!
— Men de. İekeuimiz de äli balamyz. İekeuimiz de öte baqyttymyz. İekeuimiz de bir-birimizdi süiemiz!
— Mümkin iemes,— dedi qyz jūlyp alğandai, dereu qūşağynan bosanyp,— sizdiñ säbimin degeniñizge sengim kelmeidi, mümkin iemes... Matrossyz ğoi, matrostardyñ jaiy belgili...— dep kilt toqtady.
— Port saiyn bir äielge üilenip, jaman üirengen degiñiz keledi ğoi. Osy ma aitpağyñyz?
— İä.
— Sonyñ bärin süiispenşilik deuge bolmaidy. Talai portty aralağanym ras. Biraq, sizge kezdeskenşe tiri janğa ğaşyq bolyp körgenim joq. Birinşi ret sizdi körip üige qaityp bara jatqanymda politsiiä ūstap äkete jazdağan.
— O nesi?
— Kädimgidei ūstap äkete jazdady. Polismen meni mas dep oilapty. Şynynda da mas iedim... ğaşyqtyqtan iesim tanyp, mas bolğanym ras iedi!
— Biz lağyp kettik. Siz iekeumiz de balamyz dediñiz, men mümkin iemes dedim. Äñgime osy turaly iedi ğoi.
— Meniñ būryn ieşkimdi süimegenim ras. Siz meniñ birinşi ğaşyğymsyz, şyn süigenimsiz.
— Matros iekeniñiz ras qoi?
— Ras, al bir ğana sizge ğaşyq iekenim de ras.
— Özge äielderiñiz de boldy ğoi... boldy ğoi, ä!—dep Ruf kütpegen jerde köz jasyn irkip-irkip aldy. Tañ qalğan Martin ğaşyğyn qattyraq qūşyp, köbirek süiip, äreñ jūbatty.
«Asylzada ledi...
Djudi OTredi,
Ata-tegiñ kem iedi
Özge jağyñ teñ iedi»
Kiplinginiñ osy sözi Martinniñ iesine tüse ketti. Būryn-soñdy oqyğan romandary özge pikirdi jaqtağanymen, osy sözdiñ de jany bar-au dep qaldy ol. Romandardyñ aituynşa, bekzadalar qauymynda äielge qolyñ men jüregiñdi resmi ūsynsañ bolğany. Al özi tuyp-ösken ortanyñ qyzdary men jigitteri arasynda süiisu, qol jügirtisu degen bola beredi. Demek, üstem taptyñ kerbezderi süiispenşiliktiñ mūndai belgilerin öreskel ädet dep tanysa kerek iedi. Joq, olai iemes ieken. Romandardyñ sözi jalğan ieken. Mūnyñ dälelin jaña ğana öz közimen kördi. Ün-tünsiz, tek qana sylap-sipap ierkeletu jūmysşy kedei äielge de, joğarğy qauym bikeşterine de ūnaityn körinedi. Qoğamdağy orny aluan saty bolğanymen, äiel ataulynyñ «özge jağy teñ» ieken ğoi. Gerbert Spenserden oqyğany iesine tüsse, būğan öziniñ de aqyly jeter iedi. Rufti aimalap süiip, jūbatyp otyrğanda asylzada-ledi men Djudi OTredidiñ bir-birinen aiyrmasy joq ieken ğoi degen oi Martinniñ köñiline zor demeu boldy. Būl oi Rufke jaqyndata tüskendei iedi. Sūlu Ruftiñ uyljyğan täni özge äielderdikindei ieken ğoi. Olai bolsa, iekeuiniñ üilenuine ieşqandai böget joq. İendi aralarynda taptyq aiyrmaşylyqtan özge ne qaldy? Ol da tek syrt körinis qana. İendeşe ielemeuge bolady Kitaptan özi oqyğan Rimniñ bir qūly äiel arqyly aqsüiektiñ därejesine jetip, qyrmyzy şapan kiıpti ğoi. Martin de sol syqyldy Ruftiñ biıgine köterile almai ma? Airyqşa taza, künäsiz, bilimdi, jany sūlu jan bolğanymen ol da kädimgi Lizzi Konolli tärizdi äiel, dünie jüzindegi barşa Lizzi Konollilerdiñ biri. Solardyñ bärine tän ädet Rufte de joq iemes. Būl da bireudi süiedi, bireudi jek köredi; mümkin Ruf te yzaqor, aşuşañ adam şyğar. Onyñ da kädimgi qyzğanşaq äiel boluy mümkin. Jaña ğana porttağy aşynalary turaly aitqanda qyzğanyp, şart iete tüsken joq pa.
— Onyñ üstine meniñ sizden jasym ülken,— dep qoidy Ruf jigittiñ közine qarap,— men sizden üş jas ülkenmin.
— Bäribir balasyz. Ömir täjiribesine qarağanda men sizden otyz üş jas ülkenmin.
Ğaşyqtyq mäselesine kelgende iekeuiniñ de bala iekeni ras; bireuiniñ universitetten diplom, ataq aluyna qaramastan, iekinşisiniñ filosofiiädan habary, ömirden täjribesi boluyna qaramastan, iekeui de sezim düniesine kelgende bala siiäqty iepsiz, olaq jandar iedi.
Sönip bara jatqan kün şūğylasyna şomğan ieki ğaşyq osylai bir-birine ğaşyqtardyñ ädetti sözin aityp otyrdy. Süiispenşiliktiñ tylsymyna, iekeuiniñ basyn qosqan tağdyrdyñ tamaşasyna tañ qalysty, būl düniede, o zaman, bū zamanda, ieşkim iekeuindei birin-biri şyn süimegen şyğar dep oilady. Birinşi ret qalai kezdeskenderin, bir-birine qai qylyğy ūnağanyn, ne oilap, ne sezgenin qyzyq körip, qaita-qaita aityp, bärin iesterine tüsirmek boldy.
Būltqa batyp bara jatqan kün, kökjiegine altyn araiyn şaşyp, dünie älem qyzğylt mūnarğa bölengen şaqta Ruf «Qoş bol, qoş, baqyt küni, baqytty kün» änin saldy. Jigittiñ iyğyna basyn süiep, qol ūstasyp, aqyryn ändetip otyrğanda iekeui de biriniñ jüregin biri alaqanyna salyp, älpeştep otyrğandai körgen.
Jiyrma iekinşi tarau
Missis Morz balasyna qoruyş bolmağan künde de Rufke bir qarağannan ne bolğanyn bile qoiuğa tiıs iedi. İeki betiniñ almadai bolyp qyzaruy, közindegi quanyşy añsağan armanyna qoly jetip, mereii üstem bolğanyn körsetip tūrğandai-dy.
— Ne bop qaldy!—dedi ol Ruf tösegine jatysymen.
— Birdeme sezdiñ be!— dedi qyzy oğan.
Şeşesi jauap qaitaru ornyna aimalap, qyzynyñ şaşynan sipady.
— Mağan äli ieşteñe aitqan joq! Men aittyrmas ta iedim,— dedi Ruf dauystap.— Aqyry osylai bolar dep oilağanym joq. Bir auyz söz aitpastan...
— İeşteme aitpasa, ieşteñe bolmauğa tiıs.
— Boluyn boldy.
— Jasağan-ai, balapanym-au, ne aityp jatyrsyñ!— dedi Missis Morz.— Ne boldy? Ne bop qaldy sonşa?
Ruf şeşesine tañyrqai qarap:
— Men seni birdeme sezgen şyğar desem, ieşteñeden habaryñ joq ieken ğoi. Martin küieu, men qalyñdyq boldym,— dedi.
Missis Morz keñkildep külip jiberdi, ylajsyz külkisinen äri küdik, äri ökiniş iestilgendei iedi.
— Biraq tük aitqan joq,— dedi Ruf tağy da.— Meni süiedi ieken, ğaşyq ieken. Sen siiäqty būl mağan da tosyn oqiğa. Bir auyz söz aitpastan kelip, qūşaqtai alğany ğoi, sol kezde meniñ... meniñ basym ainalyp ketipti. Ol äueli meni süidi, sosyn men ony süidim... Qaiteiin. Süiü kerek boldy — süidim. Sosyn baryp ğaşyq iekenimdi bildim.
Ruf ündemei qaldy, şeşesi tağy ierkeleter me ieken dep iedi, joq, Missis Morz yzğaryn işine tartyp, til qatqan joq.
— Ärine, masqara ğoi būl, iendi tüsindim,— dedi Ruf önjūrğasy tüsip.— Qaidan bileiin, künämdi keşire alar ma iekensiñ, mama. Mende özge ylaj qalmady. Ony jaratatynymdy sol minutke deiin bilmei kelippin. Būl jaidy äkeme iendi öziñ aitarsyñ.
— Mümkin, äkeñe äli aitpai tūra tūrarmyz? Martin İdenmen äueli özim söileseiin, bai-jaidy tüsindireiin. Tüsiner, sertinen qaitar, seni bosatar bergen uağdañnan.
— Joq, joq!— dedi Ruf özeurep.— Bosatpai-aq qoisyn. Men süiemin ony, süiispenşilik degen sondai jaqsy ieken. Men özime qūdaiy qosaq ietemin ony, älbette, sender rūqsat ietseñder.
— Äkeñ iekeuimizdiñ oiymyz özge iedi, Rufjan, qarağym... Joq, joq, joq, bireuge zorlap bergeli jür ieken dep oilai körme. Tek öziñ qalap, öziñ ūnatsañ ğana öz qatarymyzğa, nağyz djentlmenge, qadirmen azamattyñ birine qosamyz ba dep iedik.
— Men Martindi ğana süiemin,— dep bolmady qiylyp qyz.
— Seniñ qalağanyña biz qarsy bolmaimyz ğoi, sonda da qyzymyz iemessiñ be, äldekimmen ketuge rūqsatymyz joq. Ol seniñ jyly meiiriñ men sypaiygerşiligiñe dörekilik pen körgensizdikten özge ne körsete alady. Teñiñ iemes. Aita berse, ol seni asyrai almaidy. Zor bailyq köksemei-aq qūiaiyq, biraq ier adamnyñ bolaşaq äieline ūsynatyn belgili bir sän-saltanaty, äl-auqaty boluy kerek. Qyzymyz osyndai ornyqty bireuge şyqsa ieken dep tileuşi iedik, qaidağy bir qaiyrşy avantiuristiñ, matrostyñ, kovboidyñ, kontrabandistiñ, tağy kimniñ qol jaulyğy bolyp ketpesin deuşi iedik. Ol şirkin osyndai jönsiz boluynyñ üstine jauapkerşilik degenniñ ne iekenin bilmeitin jeñiltek, alañğasar körinedi ğoi.
Şeşesiniñ sözin jön dep bilgen Ruf läm-mim demedi.
— Äline qaramai uaqytynyñ köbin jazuğa jūmsap jür, kitap jazu ol tügili onan on iese artyq airyqşa daryndy häm bilimdi adamdardyñ da qolynan kele bermeidi. Üilenetin jigit ieñ aldymen bir äzirlik jasar bolar iedi. Būl onyñ jyrynda da joq. Men aittym ğoi sağan, öziñ de baiqap jürgen şyğarsyñ, ol jauapkerşilik seziminen jūrdai jigit. Sezim oğan qaidan kelsin? Matros qoi, matros bitkenniñ bäri dobal keledi. Būl da ieşuaqytta saqtyq jasap, qanağat qylu degendi bilmei, betimen ösken bireu bolu kerek. Aqşany iesepsiz, betaldy sudai şaşu būlardyñ qanyna siñip ketken ädet. Ärine, būğan özi kinäly iemes-aq şyğar, biraq qalai bolğanda da istiñ mäni özgermeidi. Sen onyñ ötken ömiri turaly, būryn būzylğan adamdarmen köp aralasqany jaily oilandyñ ba, onan ne jaqsylyq kütuge bolady ğoi dep jürsiñ? Qyzym-au, äueli neke degenniñ ne iekenin bilesiñ be öziñ?
Ruf selk ietip, şeşesine tyğyla tüsti.
— Oilandym...— Ruf laiyqty söz tappai, biraz uaqyt ündemei jatty.— Ärine, masqara. İesime tüsse,— uialamyn. Kinä menen, būl süiispenşilik iemes, zor baqytsyzdyq. Biraq, basqa ylajym joq. Öziñ aitşy, baiağyda papamdy ūnatpasqa ylajyñ bolyp pa iedi? Men de öziñdeimin. Martin iekeuimizdiñ aramyzda bir sūmdyq bar, ne iekenin özim de bilmeimin, äiteuir meni birdeme Martinge yntyqtyrady da tūrady. Oğan ğaşyq bolamyn dep ieşuaqytta oilağanym joq. Mineki, ğaşyq bop qalyppyn,— dedi ol maqtanğan adamdai.
İekeui özara til tabysa almai ūzaq äñgimelesip jatty da, aqyry äzirşe küte tūraiyq, añysyn añdaiyq degen bailamğa toqtady.
Bir sağattan keiin zaiybynyñ qulyğy nasyrğa şauyp bara jatqanyn iestigen mister Morz da osy toqtamğa kelisimin berdi.
— Älbette,— dedi ol,— aqyry osylai boluğa tiıs iedi. Ruf būryn osy matrostan özge ier adammen jaqyn tanysyp körmegen bala ğoi. İerte me, keş pe — äiel sezimi ūianuy kerek iedi. Ūiandy. Sol kezde qasynda anau şirkin ğana bolğan... Ärine, sol arada köz aldynda tūrğan jigitke ğaşyq bola ketken nemese ğaşyq boldym dep tüsingen.
Missis Morz Rufke qarsy kelmei qaqpailap köreiin, uaqyt jetkilikti, Martinniñ küni bügin üilene qoiuğa jağdaiy joq dedi.
— Meili, iekeui jolyğa bersin,— dedi mister Morz.— Jaqyn tanysyp, jaqsy bilgen saiyn özi-aq jeriner. İekeuiniñ arasynda salystyra jüretindei bireudiñ bolğany jön. Jas bozbala men qyzdardy, özimizben aralas-qūralas, mädenietti, tärbieli jastardy, nağyz djentlmenderdi üige jiı-jiı jinau kerek. Olardyñ qasynda matrostyñ ypyny qaşady. Ruf te igi jaqsylar arasynda ony bir synap körsin. Sol nemeniñ özi bala iemes pe. Jasy jiyrma birde ğana ğoi. Ruf te bala. İekeuiniki süiispenşilik iemes, balalyq bolar, bara-bara basylyp ketedi ğoi.
İekeui de osyğan toqtady. Semia işinde Martin men Ruf söz bailasyp jürgen jastar dep tanylğanymen, özge jūrtqa laqaby jaiylmady. Ülken kisiler osy jön dep tapty. Älbette, jastardyñ tanysuy neğūrlym ūzaqqa sozylğany jaqsy. Al Martinge tūrmysyñdy tüze, jūmys tauyp al degen jan bolğan joq; jazuyñdy qoi dep te ieşkim aqyl aitpady. Sebebi, oğan kömektesu semianyñ iesebine kirmeidi. Martinniñ özi de osy nietti qoldağysy kelgendei täuir qyzmetke talpynğan joq.
— Men bir jañalyq jasamaqpyn, qalai köresiz, — dedi Martin Rufke arada birneşe kün ötkennen keiin.— Apamnyñ üiinde tūra beruge qarajatym jetetin iemes, bölek şyqsam deimin. Soltüstik Oklendten bir oñaşa üiden bölme de tabyldy, kerosinka satyp aldym — tamağymdy özim pisiremin.
Ruf quanyp ketti. Öte-möte kerosinkasyn qol kördi.
— Mister Betler de ömirin osylai bastağan,— dedi ol.
Qadirmen djentlmenniñ iesimin iestigende Martin qabağyn şytyp, sözin jalğastyra tüsti.
— Qoljazbalarymnyñ bärine marka japsyrdym da, redaktsiiälarğa tağy jiberdim. Bügin jaña päterge şyğyp, ierteñnen bastap jūmysqa kirisemin.
— Jūmysqa kirgen iekensiz ğoi!— dep Ruf kenet dauystam, quanyşy qoinyna syimai, jigitke küle qarap, qolyn qysyp, jaqyndai tüsti.— Būryn nege aitpadyñyz! Qandai qyzmet?
Martin basyn şaiqady.
— İerteñnen bastap jazuğa otyrmaqpyn, sony aitam.— Qyzdyñ jaratpağanyn baiqap, jigit asyğa söiledi:—Meni äueli dūrys tüsiniñiz. Būl joly qiiäl qumaimyn. Salqyn oi, qarapaiym iesepke ğana jüginemin. Tağy teñizge şyqqannan da, mağan osy tiımdi bolar, dep otyrmyn. Tabysym Oklendtiñ qatardağy qyzmetşisinen artyq bolmasa, kem bolmas, būğan senimim mol. Soñğy ailarda, qolym bos qoi, köp oilandym. Mästek atşa zoryğyp, jūmys istegenim joq, jöndi jazu da jazbadym. Jazsam baspa üşin jazğanym joq. Bar uaqytymdy sizge ğaşyq bolumen, öz jağdaiymdy oilastyrumen ötkizdim. Ony-pūny oqyğanym ras, ony da oiymdağy maqsatyma kerek bolğasyn oqydym, men negizinen jurnal qaradym. Özim turaly, ömir turaly, ömirdegi ornym turaly oilandym, sizge laiyq därejege jetuim üşin aldymda qandai mindet tūrğanyn boljadym. Onan basqa men Spenserdiñ «Stil filosofiiäsyn» oqyp, özime kerekti, mağan, meniñ jazğandaryma jäne ai saiyn är jurnalda basylyp jürgen ädebietke tikelei qatysy bar qyzyq-qyzyq närselerdi kezdestirdim. Sonymen, sizge ğaşyq bolu, oqu, oilanu-tolğanu üstinde nendei tūjyrymğa toqtadyñ deñiz: men ädebietti özime kädimgidei qara käsip ietpekpin. Az uaqyt şedevrdi qūia tūryp, oiyma kelgenin jazamyn: feleton, anekdot, kündelikti kökeitesti äzil-ospaq, taqpaq, küldirgi äñgimeler — qysqasy, aluşyğa ne kerek — sonyñ bärin jaza beremin. Gazetke, küldirgi betterge, jeksenbi küngi qosymşalarğa material jetistiretin ädebiet agenttigi bar. Men solardyñ keregin jasap berip tūratyn bolam. Körersiz, tabysym az bolmaidy. Qazir osy käsippen ğana aiyna tört jüz, tipti bes jüz dollar tabatyn sabazdar bar. Men olarğa ūsamaimyn, biraq qaitkende de kün körisime kerekti qarajat tabam, onyñ ar jağynda öz jūmysyma, oquyma uaqyt qalady. Birte-birte nağyz ieñbek jazyp körem, üirenem, aldağy ülken jūmysqa äzirlenem. Osy jūmysymnyñ sätti boluyna özim tañmyn. Qolyma alğaş qalam alğanda, ne jazarymdy bilmeuşi iedim. Äldeneni qosyp-şatyp jaza beretinmin. İeşbir ideiä, ieşqandai oi degen bolmaityn. Oilaityn söz qory da az-dy. Bastan keşken oqiğanyñ bäri mağynasyz jai suret bolyp körinuşi iedi. Oqi kele, söz qorym molaia kele, sol suretterdiñ būryn añğarylmağan qyry men syryn köre bastadym. Sonan keiin ğana biraz dünie jazyp tastappyn. «Oqiğa», «Quanyş», «Qūmyra», «Ömir şaraby», «Köñildi köşe», «Süiispenşilik turaly sonetter», «Teñiz tolğaulary». Mūndailardyñ tipti mūnan da jaqsy dünieniñ tiri bolsam talaiyn jazamyn. Ärine, qolym bos uaqytta ğana jazamyn. Mūnan bylai aspandağy qūsty auzymmen tisteimin dep aramter bolarym joq. İeñ aldymen tabys keltiru üşin qara käsippen ainalysyp, sonan keiin ğana şedevrmen şūğyldanatyn şyğarmyn. Keşe keşke, ädeii sizdiñ aldyñyzda sözimdi rastau nietimen, küldirgi aptalyqtarğa arnap bes-alty ūsaq-tüiek birdemelerdi jazyp tastadym da, jatar aldynda: äzil-taqpaq jazyp köreiinşi dep, bar-joğy bir sağattyñ şamasynda sonyñ törteuin jazyp ülgirdim. Osynyñ är bireuine bir dollardan qalamaqy aluym kerek. Änşeiin, jūmys arasynda, tösek salyp jürip, tört dollar tabys kirgizu, qūdai biledi, jaman iemes şyğar deimin. Ärine, mūndai kör-jerdiñ qasieti de bolmaidy. Qūrsyn, äri köñilsiz, äri köriksiz närse ğoi. Äitse de, būl ömir boiy keñseniñ kenegesin jürgizip, aiyna alpys dollar jalaqy üşin ūşy-qiyry joq köp tsifrdy tirkes-tirkes qylyp, tizbektep otyrğannan göri köñilsiz bola qūiar ma ieken. Meniñ qazirgi käsibime keletin bolsaq, onyñ, bir jağynan, ädebietke de qatysy bar, öste-öste nağyz şyğarma jazuğa töselip ketemin ğoi.
— Sol nağyz şyğarma şedevr jazyp keregi ne, kimge satpaqpyz, kim alady ony?
— Olai demeñiz...— dei berip iedi Martin, Ruf sözin bölip.
— Jaqsy, jañağy öziñiz atağan, öziñizge öte ūnaityn şyğarmalaryñyzdyñ äli künge bir jolyn da ötkize almai jürgen joqsyz ba. İeşkim almaityn şedevrge ümit artyp, üilenuge bolmaityn şyğar, jigitim.
— Olai bolsa, jūrttyñ bäri şöldep otyrğan taqpaqqa ümit artaiyq ta, qosylaiyq,— dep Martin qyzdy qūşaqtady. Biraq Ruftiñ ierkelegisi kelip otyrğan joq iedi.— Mineki, tyñdap köriñizşi,— dedi jigit ädeii oinaqy ünmen,— älbette, būl körkem şyğarma iemes, dollar:
Men jürgende qydyryp
Tanysym kepti jügirip,
Qaryz sūrap alam dep,
Qaharyn mağan tögipti.
Uaidai kelin sögipti:
Körsetermin sağan dep.
Han syrtynan jūdyryq
Jüre berem qydyryp.
Öleñi özine küldirgi siiäqty köringenimen jigittiñ jüni jyğylyp ketti. Ruf külgen joq, tūnjyrai tüsti.
— Mümkin, mynauyñyzğa bir dollar töleitin-aq şyğar, – dedi qyz, – biraq, ol tsirkte oinaityn älgi saitan sarynyñ tabysy ğoi. Martin, osynyñ käsip iemes, qorlyq iekenin qalai tüsinbeisiz! Özimniñ kädir tūtqan qalaulym äldeneni şatpaqtağannan da, bir uialmaityn jöndem jūmys tauyp alsa degen ümittemin.
— Mister Betlerge ieliktese ieken deisiz be?
— Mister Betlerdi jaqtyrmaitynyñyzdy bilem.
— Joq, mister Betler tamaşa kisi, ätteñ asqazany būzylğan — basqa jağynyñ bäri jaqsy. Biraq, ollahi-bellahi, tüsinbeimin, taqpaq jazğannyñ maşina basudan nemese kontordyñ kenegesin şimailaudan nesi soraqy? Bäri de belgili maqsatqa jetudiñ qūraly ğana iemes pe? Sizdiñşe, men bas kötermei kenege jazumen otyryp aqyry bir küni advokat ne kommersant bolyp şyğuym kerek. Al meniñşe, ūsaq gazet jūmysynan bastap, bara-bara ülken jazuşy bolğanym abzal.
— Joq, iekeuiniñ arasynda aiyrma bar,— dedi Ruf.
— Qandai?
— Aiyrmasy sol — siz küni büginge deiin jaqsy degen şyğarmalaryñyzdyñ özin ieşkimge ötkize almai jürsiz. Talai jerge ūsynyp kördiñiz ğoi, sonyñ bireuin kerek qyldy ma?
— Qymbattym, mağan uaqyt beriñiz,— dedi Martin jalynyp.— Būl jūmys — uaqytşa käsip, qara jūmys, oğan män berip jürgen men joq. İeki jyl ğana pūrsat berseñiz iedi. Osy ieki jylda oilağanyma jeter iedim. Şyğarmalarymdy jūrt talasyp oqityn bolar iedi. Būl bos söz iemes. Küşime senemin, öz şamamdy jaqsy bilemin. Ädebiettiñ ne iekenin tüsinemin. Jazuşy iemes, öñşeñ bilimsiz bişaralardyñ gazet-jurnaldarğa tükke tūrmaityn şatpağyn bastyryp kele jatqanyn körip jürmin. Sondyqtan men ieki jyl işinde abyroiğa da, ataqqa da jeter iedim deimin. Tegi qyzmetten mansap körmespin. Qanym süimeidi sony. Meniñşe, ol köñilsiz ūsaq, bas qatyratyn mağynasyz maida-şüide. Meniñ oğan dätim tözbeidi. İeşuaqytta qatardağy klerkten oza almaitynym özime aian, sonda, Rufjan-au, kontordyñ auyz jarymaityn jalaqysynan iekeuimiz ne baqyt, ne rahat köremiz? Şamam kelse būl dünieniñ bar jaqsylyğyn bir sizdiñ basyñyzğa ornatsam dep iedim, ornatam da. Qolymnan keledi! Ataqty jazuşy mister Betler siiäqtylardyñ ieñ myqtysynan on iese artyq. Kitap bir «ötip ketse» avtoryna ielu myñ dollar, tipti, jüz myñ dollar olja keltiretinin bilesiz be? Birde köp, birde az, äiteuir orta iesebi osy şama.
Ruf ündegen joq. Qatty renjip otyr iedi ol, mūnysyn jasyrmady da. Jigit:
— Oilañyzşy, osynym olqy soğa qūiar ma ieken?—degen iedi, Ruf:
— Meniñ ümit artyp jürgenim ol iemes. Sizge stenografiiäğa üirenu kerek, maşina basa bilesiz,— sonda papamnyñ kontoryna ornalasa qūiar iediñiz. Qabiletiñiz bar adamsyz, tübinde jaqsy iurist bolyp keter iediñiz,— dedi.
Jiyrma üşinşi tarau
Jazuşylyq darynyna Ruf kümän keltirse de Martin ony būrynğysyndai qasterleidi. Kanikul kezinde ol özi turaly köp oilanyp, sezim düniesin saralağan. Sonda öziniñ ataqtan göri sūlulyqty artyq köretinine közi jetti. Dañqty adam boluğa ūmtylsa, bir ğana Ruf üşin, sonyñ köñili üşin. Älemge atağym şyqqan adam bolsam, süiiktim maqtan ieter, meni özine teñ sanar dep biledi.
Martinniñ sūlulyqty süietini sondai, soğan ieñbek siñirudiñ özi ol üşin zor ğanibet. Al Rufti sūlulyqtan da joğary sanaidy. Ğaşyqtyq — dünie älemniñ körki dep biledi. İä, öziniñ jan düniesine ūly özgeris iengizgen, keşegi ysylmağan toñmoiyn matrosty suretker ietken sol. Sondyqtan onyñ süiispenşilikti ğylymnan, önerden joğary sanauyna tañ qaluğa bolmaidy. Martin öziniñ parasaty jağynan Ruften, onyñ ağalary men äkesinen joğary iekenin sezedi. Universitet biliminiñ artyqşylyğy men körkemöner bakalavry degen atağy demeseñiz, Ruf dünie, ömir, öner tanuy jağynan jigittiñ, küni keşe ğana tük bilmeitin, özdiginen oqyp, bilim alğan Martinniñ şañyna da iere alar iemes.
Osy jağdaidyñ bärin jaqsy tüsinui onyñ qyzğa, qyzdyñ būğan ğaşyq boluyna äser ietken joq. Süiispenşiligin sonşa äsem, sondailyq asyl köretin Martin būl arağa ieşqandai syn jürmeidi dep sanaidy. Rasynda da, Ruftiñ körkemöner, frantsuz revoliutsiiäsy nemese jappai sailau pravosy turaly pikirine ğaşyqtyqtyñ qandai qatysy bar? Osy aitylğandardyñ bäri aqylğa jatady, al ğaşyqtyq aqyldan joğary. Joq, Martin ğaşyqtyqtyñ qasietin airyqşa ardaqtamasa, kemite almaidy. Ğaşyqtyq aqyl añğarynan joğary, qol jetpes şyrqau biıkte tūr. Ol ömirdiñ özegi, mazmūny, ömir tirşiliginiñ ieñ joğarğy satysy. Ol iekiniñ biriniñ basyna qona bermeitin baqyt qūsy. Özi ūnatqan avtorlarynyñ ğylimi filosofiiäsy oğan ğaşyqtyq degenniñ tağy bir qyryn — biologiiälyq mänin ūğyndyrğan. Solardyñ negizgi qağidalaryn öz täjiribesine salystyra kelgende anyq bolğany: adam adam balasynyñ täni süiispenşilik sipatynda ğana öziniñ äzeldegi maqsatyn oryndai alaşaq, sondyqtan süiispenşilikti ömirdiñ ieñ izgi igiligi dep bilu kerek te, izetpen qabyl ietu kerek. Martin ğaşyq adamdy täñiriniñ nūry jauğan jan dep biledi. Sondyqtan «ğaşyq zary ötken jastyñ» obrazy oğan öte ūnaidy. Ol üşin ğaşyq bolğan adam būl dünieniñ igiligin — bailyqty, bilimdi, baq-därejeni arman ietpese kerek. Öitkeni, ol «bir ğana süiip, sonyñ ar jağynda üzilip ketsek te armanym bolmas iedi» deidi.
Būl tärizdi pikir Martinniñ oiyna būryn da kelgen, biraq sonyñ baiybyna iendi ğana bara bastağandai. Bügin tañda ol üzdiksiz jūmys üstinde otyr. Spartandarşa tirşilik ietip, tek oqta-tekte Rufti körgeni bolmasa, özge jaqqa äste moiyn būrmaidy ol. Portugal äiel Mariiä Silvanyñ bir bölmesine aiyna ieki jarym dollar tölep tūruğa kelisken. Silva qazymyrlau kisi ieken, tolyp jatqan şiettei balalaryn asyraimyn dep beinetten arylmai kele jatqan jesir körinedi. Ara-tūra qara tünek, qaiğy basyp ketkende körşi bazdan on bes tsentke aşytqan qymyran şarap satyp äkelip, köñil aşady ieken. Alğaşynda Martin būl äieldi jek körip ketip iedi, äsirese, söilegen sözi qūlağyna türpidei tietin. Biraq bara-bara bişaranyñ tirşilik üşin tyrbanyp, ömirmen berispei beldesip kele jatqanyna qairan qaldy. Üiinde kişkene-kişkene tört bölmesi bar ieken. Martinniñ jaldağany sonyñ biri. İekinşisi qonaq üi, onyñ iedenine tösegen alaşa kilem, būl bölmege az da bolsa ajar bergenimen, tabytta jatqan bir näresteniñ fotografiiäsy qasiret sarynyn ünemi ieske salyp tūrar iedi. Qonaq üi qonaq üşin ğana, tereze qaqpaqtary ünemi jabuly tūrady. İerekşe saltanatty jağdaida bolmasa, mūnda jalañ aiaq, jalañ bas jauyngerlerge jol joq. Mariiä as üide tamaq äzirleidi, semiasymen sonda as işedi, sol bölmede kir juady, kiım ütikteidi, äiteuir, jeksenbiden özge künderi tar bölmesinde tynym tappaidy. Ol körşileriniñ kirin juyp beredi ieken, negizgi tabysy osy. Mariiänyñ bölmesi Martinniñ bölmesindei tap-tar üişik. Ol jeti balasymen sonda jatady. Bäriniñ qalai syiyp jürgenin bile almai-aq qoidy Martin. Keş bolsa jūqa qabyrğanyñ ar jağynan balalardyñ şiqyl-şyñqyl, tars-tūrs dybysy iestilip jatady. Mariiänyñ tabysynyñ tağy bir közi — ieki siyry, sony künine ieki ret sauady, bos jerge aparyp jaidyrady, nemese jasyrynyp jetelep jürip, jol jiegindegi kök şöpke ottatady. Üsti-basy örim-örim ieki bala siyrlardyñ soñynda, mindeti — bağu iemes, polismenniñ közinen siyrlaryn tasalau.
Aiadai bölmesinde Martin ūiyqtaidy, jazady, oilanady, şaruasyn isteidi. Baspaldyryqqa qarağan jalğyz terezeniñ aldynda as äzirleitin stoly tūr. Ol äri jazu stoly, äri kitaphanasy, äri jazu maşinkasyn qūiatyn orny. Törgi qabyrğanyñ boiyna qoiylğan kereuet bölmeniñ jartysynan köbin bir özi alyp tūr. Stolğa taqau işkiım salatyn kişkene şkaf, ony, sirä bir sabaz tūtynu üşin iemes, paidasy üşin jasağan bolu kerek; syrtyn qaptağan jūqa ūşqat būdyr-būdyr bolyp ketipti. Şkaf bir būryşta da as pisiretin oryn iekinşi būryşta, sol arağa sabynnan bosağan jäşik qoiylypty; üstinde kerosinka, işinde ydys-aiaq, joğaryraqta azyq qūiatyn tekşe; onda bir şelek su tūr; bölmede su qūbyry joq, sudy as üiden baryp äkelu kerek. Köbirek as pisirgen künderi bölmege yssy bu tolyp ketedi de, şkaftyñ «äjimi» molaia tüsedi. Martin velosipedin keruetiniñ tūsyna joğary ilip qoidy. Äueli jerge süiep qoiğan, biraq Silvanyñ balapandary pedalin būrap alyp, şinin tesip, tözdirer bolmady. Sonan keiin ol velosipedin baspaldyryqqa şyğaryp qoiyp ta kördi. Oryn tar, jañbyr tietin boldy, aqyry, äri oilap-beri oilap, bölmeniñ töbesine asyp qoidy.
Qabyrğadağy quys-şkafta kiım-keşegi, stolynyñ üstine, astyna syimağan kitaptary da sonda. Martinniñ kitap oqyğanda kerekti jerin däpterge türtip otyratyn ädeti iedi. Būl jazulary tym köbeiip ketkendikten, bölmeniñ o şeti men bū şetine jip tartyp, soğan däpterlerin arqanğa jaiğan kir siiäqty qaz-qatar qylyp ilip qoiuyna tura keldi. Osynyñ saldarynan bölmede olai-būlai jüru degen barynşa qiyndağan. İesik aşu üşin äueli qabyrğadağy şkaftyñ qaqpağyn jabu kerek, al ony aşu üşin iesikti jappai bolmaidy. Bölme işinde tura jüru degen joq. İesikten keruetke jetkenşe şyrq ainalyp jüru kerek, Martin talai närsege soqtyğyp, ornyna äreñ jetedi. Kirer iesik pen şkaftyñ qaqpağyn ret-retimen aşyp-jauyp, ötip alğasyn, as qūiatyn jäşikti audaryp ketpeu üşin oñğa qarai kilt būrylmaq kerek; sonan keiin keruetti ainalyp, solğa qarai būrylu kerek, äitpese stolğa soqtyğasyz. Osylai ainala jaltarumen jürip, aqyry bir kanaldyñ añğaryna ienesiz, onyñ bir jağy stol, iekinşi jağasy keruet. İeger jalğyz oryndyq öziniñ ornynda tūrsa, kanalmen ieşqandai keme öte almaidy. Sondyqtan oryndyq keruettiñ üstine şyğyp ketken. Martin pisiretin tamağyn otyryp äzirleidi. Öitkeni su qainağanşa nemese iet quyrylğanşa kitaptyñ ieki-üş betin oqyp tastaityn ädeti. Ac pisiretin būryştyñ tarlyğy sonşa, Martin kereginiñ bärin ornynan tūrmai-aq qolyn sozyp ala beredi. Otyryp istegeni özine qolaily, türegelip tūrsa, jaryqty köleñkeler iedi.
Martin äri toq, äri arzan birneşe tamaq pisire biletūğyn. Onyñ qyryq pyşağy jalaqtağan asqazanyna ne jese sol tastai batyp, sudai siñedi. Negizgi qoregi būrşaq köje, kartop jäne meksikandarşa börttirgen barmaqtai-barmaqtai qoñyr badana. Ol küriş pisiruge öte bap. Tegi, ieşbir amerikan äiel kürişten ondai dämdi as pisire almaityn şyğar. Künine bir ret osyndai tätti küriş tatpai otyrğan iemes. Mai ornyna Martin keptirgen jemisti suğa qainatyp, qoiuyn nanğa jağyp soğyp alady. Kepken jemis jai jemisten ieki iese arzan. Ara-tūra az ğana iet asyp nemese süiek-saiaq qainatyp, sorpa qylyp, tamağyn türlendirip tūratyn da ädeti bar. Künine ieki ret qaimaqsyz, sütsiz kofe qainatady, keşke ylği şai işip jatady. Kofe men şai qainatuğa onan şeber adam joq.
Martinniñ osynşama iesepqoi boluy amalsyzdyñ şarasy. Kirhanada jürip tapqan aqşasynyñ bäri kanikulyna jūmsalyp ketken. «Kün köris» üşin jazğandary juyq arada jauap kele qoimaityn tym alysta jür. Martin äbden saiaq sopy bolyp aldy, üiden şyqpaidy. Künine üş kisiniñ jūmysyn bir özi atqarady. Būrynğysynşa künine bes sağat qana köz şyrymyn alyp, kün saiyn on toğyz sağat auyr ieñbek ietedi. Būğan tötep berip jürgen tek qūryştai berik densaulyğy. Martin uaqytynyñ bir minutin bosqa jibermeidi. Mysaly, bir japyraq qağazğa keibir tüsiniksiz sözderdiñ mağynasyn nemese qalai aitylatynyn belgilep alady da, ainanyñ jaqtauyna qystyryp qūiady. Qyrynğanda ne şaşyn tarağanda sol sözderdi jattai beredi. Kerosinka üstinde de iluli tūrğan sondai qağazdar: as äzirlegende, ydys juğanda jiğan-tergen sözderin jadyna toqi beredi. Japyraq-japyraq qağazdar, älbette, auysyp, jañğyryp tūrady. Kitap oqyğanda tüsiniksiz söz kezdesse, sözdikke qarap, qağazğa tirkei beredi, keiin ony ainağa ne qabyrğağa ilip qūiady. Söz tirkegen qağazdar qaltasynda da jüredi, dükende kezek kütip tūrğanda, köşede ketip bara jatqanda ala salyp, ony da jattap jürgeni.
Būl täsilin Martin söz jattauğa ğana qoldanyp qoiğan joq. Atağy şyqqan avtorlardyñ şyğarmasyn oqyğanda da är qaisysynyñ özine tän stilin, baiandau, siujet qūru ierekşeligin, oqşau sözderi men teñeulerin, ötkir sözderin — qysqasy ūstaruyna kerekti degenniñ ämmäsin ieskerusiz qaldyrmaidy. Bärin köşirip alyp, tekserip, zerttep otyrady. Biraq ieşqaisysyna ieliktemeidi. Onyñ izdeitini jalpyğa ortaq printsip. Ol är aluan jazuşynyñ ädebi ädisin tizimdep otyrady. Sondağy maqsaty — ädebiettik ädis degenniñ tabiğaty turaly jalpy qorytyndy jasau, soğan süienip, öziniñ özgeşe jaña, sony ädisin tabu häm ony retti jerine ğana ornymen ädemi qoldana bilu. Osy siiäqty ol iel auzynan da öte bir oryndy aitylğan, körkem sözder jinap jürdi — qūlaqqa jağymdy, jürekke jyly tietin, toğyşarlardyñ süreñsiz iezbesinen jarqyrap bölek tūrğan söz marjandaryn tere berdi. Martin är uaqytta, ärtürli jağdaida belgili bir qūbylystyñ negizinde, özeginde jatqan printsipterdi ğana izdeidi. Sondai qūbylystardy öz qolynan jasai alatyn boluy üşin, onyñ jalpy qalai tuyp, qalai jasalatynyn bilmekke tyrysady Ol sūlulyqtyñ syrtqy äsem beinesin tamaşalaudy ğana qanağat tūtqan iemes. Balalardyñ u-şuy, pisirgen astyñ iısi ieşuaqytta arylmaityn tar laşyğynda otyryp, ol laboratoriiädağy himikter siiäqty sūlulyqtyñ qūrandy bölşekteriniñ jik-jigin aşyp, işki qūrylysyn tüsinuge tyrysty. Öz qolymen sūlulyq jasauğa mūnyñ kömegi tier dep ümit ietti.
Martin sanaly ieñbektiñ adamy. İeñbek ietu boiyna bitken qasiet, ädet. Ol sätke, talantynyñ jūldyzyna senip, qalamynyñ ūşynan ne şyğyp jatqanyn özi bilmeitin soqyr täuekeldiñ mes, äldeqalai kele qalatyn köñil küiin köbine mise tūtpaidy. Onyñ bilgisi keletini: «qalai boldy», «nege būlai boldy»; tvorçestvosy — aqyl ieleginen ötken öner; äñgime ne öleñ jazbastan būryn Martinniñ sanasynda onyñ nobaiy, ūzyn yrğasy äzir tūrady, aldyna qoiğan maqsaty jäne sol maqsatqa jetudiñ körkemdik qūraldary da küni būryn kökireginde sairap tūrady. Būlai bolmağan künde jazğany jaqsy şyğady dep senbeidi. İekinşi jağynan, ol äldeqalai auyzğa tüse ketetin keibir ädemi söz ben söz tirkesterin de qadirleidi. Öitkeni, ol da özi köksegen sūlulyqqa, şyğarmanyñ tūlğasyna jarasyp tūratynyn biledi. Şabyttan tuatyn osyndai tapqyrlyqty Martin, tipti, qadir tūtady, sanaly tvorçestvolyq izdenu jemisinen joğary qūiady. Sūlulyqty teksere jüre, körkemdiktiñ zañdaryn zerttei kele onyñ mynağan közi jetti — sūlulyqtyñ astarynda bir tūñğiyq syr bar, onyñ qūpiiäsyn özi ieşuaqytta aşa almaidy. Tipti ieşbir adam balasy onyñ tübine jetip, tüiinin şeşe almasa kerek. Spenserdiñ şyğarmalarynan iesinde qalğany: zattyñ tüpki mänin adam balasy ieşuaqytta tüsine almaq iemes. Ömir syry siiäqty sūlulyq syry da aqyl şeşe almaityn jūmbaq, qatte sūlulyqtyñ kürmeuin tabu bärinen de qiyn. Sūlulyq pen ömirdiñ tüiini bir, adam balasy aspan jūldyzdarynyñ tozañynan, kün nūry men tağy basqa äldene ğalamattan tūratyn osy şyrmauyt tüiinşektiñ bir tini ğana.
Osy oidyñ äserimen Martin «Jūldyz tozañy» degen maqala jazady. Maqalada synnyñ özin iemes, synşylardy minedi. Maqalasy şeber de şeşen jazylğan mağynaly şyğarma bolyp şyqty. Biraq jibergen jurnaldardyñ bäri jaramaidy dep özine qaitaryp jiberipti. Tynşuyn alğan oidan osylai arylğan Martin būrynğysynşa ömir şeruin tarta berdi. Ol köp uaqyttan beri aqylyna qonğan ärbir oidy audara qarap, aqtara tekserip, köp tolğanyp, tolğağy jetkende ğana qağazğa tüsirip ädettengen, jazğandarynyñ birde bir joly jaryq körmese de, ol qynjylmady. Jazu Martin üşin kürdeli oilanu protsesiniñ qorytyndy kezeñi, jeke-jeke, üzik-üzik oi sarasynyñ tüiini, kökiregine tolyp ketken faktylar men qağidalardyñ jiyntyğy, syğymy. Maqala jazsa miynan jaña ideiälar men problemalarğa oryn bosaidy. Būl köp adamğa tän ara-tūra «söilesip, şer tarqatu» ädeti siiäqty birdeñe. Tiri jannyñ kei-keide şer-şemennen işin bosatu üşin, şyn nemese jalğan qasiretti ūmytu üşin osylai ietetin ädeti.
Jiyrma törtinşi tarau
Arada birsypyra uaqyt ötti. Martinniñ aqşasy azaidy, baspadan çek kelmedi. Mazmūndy degen äñgimeleri ärdaiym tez oralady, «kün köris» üşin jazğandary da sonyñ aiağyn qūşty. Būrynğydai tar müiiste türli as äzirleitin künder ötti. Orta dorba küriş pen az ğana kepken örigi qalğan. Bes künnen bergi qoregi sol. Azyqty iendi nesiege ala bastady. Dükenşi — portugal Martinniñ boryşy üş dollar seksen bes tsentke jetkende azyq bermei qoidy.
— Nege deseñ,— dedi dükenşi,— sizdiki jūmys joq. Mağan qalai töleisiz?
Būğan Martin ieşteñe aita almady. Dükenşiniñ sözi oryndy. Onyñ tüsiniginşe, jūmysqa moiny jar bermei jürgen, deni-qarny taza, jap-jas jalqau nemeni nesiege asyrau jön iemes.
— Aqşa tapsañ — tamaq beremis,— dedi dükenşi.— Mänet joq — tamaq joq. Solai bolady...
Jigittiñ öz basyna min taqpaitynyn bildirgisi kelgendei, portugal:
— Mynany tartyp jiber. Bir stakan. Men syilaimyn. Seniki meniki tamyr,— dedi.
Martin tamyrynyñ şarabyn «tartyp jiberip», üiine baryp, när tatpastan, tösegine qūlai ketti.
Ovoşty Martin basqa dükenşiden alatyn. Onyñ iesi amerikan sauda antyna onşa berik adam iemes ieken, bes dollarğa deiin şydady, sonan keiin ol da tyidy. Naubaişy ieki dollarğa, qasapşy — tört dollarğa jetip toqtatty. Sonymen, boryşynyñ jamğysy on tört dollar seksen bes pens bolypty. Maşinanyñ jalyn töleitin uaqyt ta taianğan ieken, Martin äli ieki ai ūstai tūruğa bolatynyn şamalap, boryşyna tağy segiz dollar qosty. İendi osy merzim ötkennen keiin Martin nesiege ieşnärse ala almaityn bolsa kerek.
Ovoş dükeninen alğan soñğy azyğy bir qap kartop. Martin sony apta boiy künine üş ret qorek ietedi. Anda-sanda Morzdardikinen tamaq işedi, azdap äl jinaidy, biraq stol toly neşe türli tamaq pen tağamdy jeñkireiin dese uialyp, jemeiin dese qarny aşyp, Tantal azabyn talai tartqan. Keide bettiñ aryn belge bailap degendei Martin apasynyñ üiiniñ tüski asyna jetip barady. Onda da ary tözgenşe azdap jeidi. Morzdardikine qarağanda qoly mūnda batylyraq.
Ol kün-kün saiyn tapjylmai otyryp, ieñbek ietti. Poçtalon kün saiyn qoljazbalaryn özine äkep tastaidy. Marka aluğa aqşa qalmağan. Qaityp kelgen qoljazbalary stol astynda üiilip jatyr. Onyñ ieki kün ūdaiymen däm tatpağan künderi boldy. Morzdardyñ üiinen as dämetuge bolmaidy, Ruf ieki jetige San-Rafaelge qonaqqa ketken, apasynyñ üiine bara beruge jüzi şydamaidy. Būl azdai bir küni poçtalon birden bes qoljazbasyn äkelip berdi. Sonan keiin Martin paltosyn alyp Oklendke ketti. Ol saparynan paltosyz oralğanymen qaltasynda bes dollary bar iedi. Dükenşiniñ ärqaisysyna bir-bir dollardan ülestirip şyqty. Sonymen, üiinde jualap maiğa quyrğan iet şyjyldady, kofe bülkildep qainady, ülken bir kürşek qainatqan qara örik te paida boldy. Asqa toiyp alyp, Martin stolyna tağy otyrdy. Tün ortasy şamasynda «Ösimqorlardyñ ör zorlyğy» degen maqalasyn aiaqtady. Jazyp bitirgen soñ stol astyna tastai saldy, öitkeni bes dollardan tük qalmağan — marka alatyn aqşa joq.
Birneşe künnen keiin sağatyn, ile-şala velosipedin zalogqa berdi. Azyğynan az-kem aqşa ünemdep, marka satyp alyp, barlyq qoljazbasyn tağy jan-jaqqa jöneltti. «Tabysty» degen şyğarmalary ümitin aqtamady. Ony ieşkim alğan joq. Olaryn gazetterde, arzan aptalyqtarda basylyp jürgen şyğarmalarmen salystyryp qarap iedi, öziniki anağūrlym artyq körindi. Ätteñ ne paida, ieşkim almaidy. Gazetterdiñ köpşiligi «sindikat» deitin arnauly agenttikterden daiyn material alady ieken degendi iestip, sondai agenttiktiñ bireuine birneşe ūsaq maqalany jibergen, olary da tez arada özine qaityp jetti. Tasqa basqan bir japyraq joldamada mūndai materialdy sindikattyñ ştatyndağy qyzmetkerler jazady depti.
Jasöspirimder jurnalynyñ birinen Martin «Odan-būdan» degen bölimşesinde basylğan qūlaş-qūlaş anekdot, ūsaq äñgimeler kördi de, bärekeldi-ai, mynau bir tabystyñ mol közi ieken, dep oilady. Biraq būl joly da istiñ säti tüsken joq, jibergenderin tüp-tügel özine qaitarypty. Keiin, būl tärizdi käsiptiñ keregi bolmai qalğan bir zamanda, Martin ondai ūsaq-tüiekti qosymşa tabys üşin redaktsiiä qyzmetkerleriniñ özderi jazatynyn bildi. Äzil söz aptalyqtary Martinniñ qaljyñ-öleñderin qaitarypty, iri jurnaldarğa jibergen öleñ-feletondary da ötken joq. İendigi bir ümit artqany gazet feletony. Basylyp jürgen feletonsymaqtardan öziniñ jazğandary äldeqaida ädemi iekenin jaqsy biletin Martin, ieki ädebiet agenttiginiñ adresin tauyp alyp, oçerk pen qysqa äñgimelerin soğan toğytty. Biraq, jiyrma şaqtysyn jazyp, bir de birin ornalastyra almağasyn, jazuyn toqtatty. Kün saiyn gazetten ondağan osyndai äñgime, feleton oqidy. Sonyñ birde biri būl janrda öziniñ jazğandarymen salystyruğa da tūrmas iedi. Şara bar ma, äbden amaly qūryğan Martin aqyr soñynda: qoi, men öz şyğarmamdy özim äjeptäuir körip, kemşiligin baiqaudan, ädil pikir aitudan qalğan iekenmin dep tüidi.
Adamdyq qasietten typ-tipyl baspa maşinasy baiağysynan bir jazbaidy. Martin qoljazbasyn markasymen birge paketke, ony aparyp poçta jäşigine salady, üş-tört jūma ötisimen poçtalon üiine qoñyrau soğyp, keri äkelip tastaid. Älbette, ar jaqta, jibergen adreste tiri jan joq. Änşeiin mailap, küilep qoiğan avtomat qana bar. Meseli qaitqan Martin redaktor bar degenge de şübälana bastady. Öitkeni, äli künge olardyñ birde-biri tirlik belgisin bildirgen iemes. Al jazğandarynyñ bärin ieşbir dälel-sebep aitpastan, izinşe keri qaitaruyna qarağanda, redaktor degeni jai bir laqap bolu kerek, ony taratyp jürgen älgi soğylğan ärip teruşiler, metranpajdar men redaktsiiänyñ hat tasuşylary şyğar dep oilady.
Martinniñ ömirindegi bir ğana baqytty mezgili — Rufpen ötkizgen sağattary, ol da jiı kele bermeidi. Būryn köñilin ielegizetin bir tüitkil, Ruf ğaşyq iekenin aitqaly, azapqa ainalğandai. Öitkeni Ruf būrynğysynşa qol jetpes alysta jür. Martin oğan ieki jyl küt dep iedi, uaqyt bolsa zymyrap ötip barady, äli öndirgen tügi joq. Istep jürgen jūmysyn Ruftiñ maqūl körmeitinin de sezedi. Qyzdyñ tura aşyp aitpağany ras, biraq janamalap bolsa da aiqyn sezdirgen. Qyz keiigen joq, tek maqūl körmedi. Ruftei uiañ iemes, özge ötkir äiel bolsa, keiir iedi. Ruf tek tärbieleimin degen kisisi yrqyna könbegenine renjidi. Alğaşynda jigit köñilşek, köngiş siiäqty iedi, bara-bara bas köterip, mister Morzğa da, mister Betlerge de ūsamaimyn dep kekirelep ketti.
Qyz Martinniñ ieñ qadirli qasietin ielemei qaldy nemese tüsinbei qaldy. Martin adam ömiriniñ qai qalpyna bolsa da üilese ketetin öte ikemdi adam. Ruf ony qyñyr, qiqar dep tüsindi, sebebi özine mälim bir ğana ülgisine ony üilestire almady. Qyz jigittiñ aspandağan oi-qiiälyna iere alğan joq, özi şyğa almaityn biıkke jigit şyrqap köterilgen şaqta, qatelesip, lağyp kettige jorityn boldy. Äkesiniñ, şeşesiniñ, ağalarynyñ, tipti, Olnidiñ sözi ärqaşanda köñilge qonymdy, tüsinikti-aq, al Martinniñ pikiri tüsiniksiz bolsa — kinä özinen dep oilady. Dünie älemge şyndyqty özim ūğyndyramyn deitin jeke-dara jalğyzdyñ iejelgi tragediiäsy ğoi būl.
— Sizge jūrt aitsa boldy, bas ie beresiz,— dedi Martin bir küni Rufke Praps pen Vanderuoter turaly pikir alysyp otyrğanda.— Būl kisilerdiñ bedeli küşti iekeni ras, olar Qūrama Ştattardyñ tañdauly ädebi synşylarynan sanalady. Ärbir mektep oqytuşysy Vanderuoterdi amerikan synynyñ kösemi dep biledi. Onyñ jazğandaryn men de oqyğam, mağan ol kädimgi kök iezudiñ özi siiäqty körindi. Aitqandary änşeiin lepirme fraza men qadirsiz bos söz, Praps ta sonyñ aiağyn qūşqan. «Orman mügin» ol tamaşa jazypty. Ütirine de qalam tigize almaisyz, al jalpy ünine qūlaq salyñyzşy — ne degen saltanatty kerbez ün! Qūrama Ştattarynda onyñ qalam aqysy ieñ joğary synşy boluy tegin iemes. Asylynda, öreskel söz aitsam bir täñirim özi keşirer, ol — synşy iemes. Angliiäda syn öneri bizdikinen joğary. Al iendi osyndai synşysymaqtardyñ bir qasieti qaidağy bir jauyr bolğan aqiqatty asa bir önegeli, izgi lebizben qaitalap aita beredi. Olar köpke mälim köpirmeniñ jarapazanşylary. Olardyñ syn maqalasy jeksenbiniñ uağyzyndai. Synşylar men ağylşyn filologiiäsynyñ oqytuşylary biriniñ sözin biri qostaidy. İeki jağynyñ da qauaşağynda özindik ideiä degen bolmaidy. Bar biletini jalpy jūrtşylyq den qoiğan pikir, al şynyn aitsaq, jalpy jūrttyñ tanyğany osylardyñ sözi iemes, özderi ğana. Äbden ömirge ornyğyp alğan ideiä syranyñ şölmegine japsyratyn qağazdai būlarğa op-oñai jabysa ketedi. Bäriniñ negizgi mindeti universitet jastarynyñ özinşe oilap, özdiginşe paiymdauyna yryq bermeu, ylği belgili bir trafaret boiynşa topşylauğa jattyqtyru.
— Meniñşe,— dedi Ruf,— jūrt qostağan pikirge qūlaq asyp jürgen men sizden göri şyndyqqa bir taban jaqynmyn ğoi deimin. Pūtty körse örşelenip ketetin tağylardai bedeldi kisilerge dürse bas salatyn ädetiñiz ne?
— Pūttyñ tübine jetip jürgen tağylar iemes, missionerler,— dedi Martin külip,— biraq, amal bar ma, missionerlerdiñ bäri mäjusi dinin ūstağan ielderdi aralap ketip, öz ielimizde mister Vanderuoter men mister Prapsty tağynan taidyratyn ieşkim qalmapty.
— Olarmen qosa universitet professorlaryn da taidyru kerek deisiz ğoi, tegi,— dedi Ruf.
Martin basyn şaiqady.
— Joq, jaratylystanu ğylymyn oqytatyndary qalsyn. Paidasy bar. Ağylşyn filologiiäsynyñ iesek miyn jegen jarapazanşylaryn ğana alastau kerek. Onnan biri qalsa da jetedi.
Filologtar haqynda osynşama qatal pikir aituyn Ruf kisini qorlau dep bildi. Sypaiy kiıngen, sabyrly, baisaldy, ärbir sözin salmaqtap söileitin mädenietti universitet oqytuşylary men öziniñ äldeqalai ğaşyq bolğan jigitin salystyrdy. Būl kim iedi? Jūpyny kiıngen keşegi matros, juan siñir jūmysşy, salualy pikir aitu ornyna qit ietse qyzarañdap, abyroi saqtau ornyna aiğai salyp ketetin, ädepsiz tentek iemes pe iedi? Oqytuşylar bolsa tym täuir jalaqy alyp otyr, äri nağyz djentlmen adamdar. Martin şe: jalğyz pens tabysy joq, djentlmenge üş qainasa sorpasy qosylmaityn bireu.
Ruf Martinniñ dälelderin salmaqtap jatudy kerek dep sanamady. Onyñ qateligin jağdaidyñ özi körsetip otyr. Oqytuşylardyñ ädebiet turaly aitqany şyndyq, sondyqtan da olar ömirden ornyn tauyp, rahat körip keledi. Martin şe: onyñ bir de-bir şyğarmasy äli ötken joq, demek ol qatelesip jür, lağyp jür. Martinnits öz sözimen aitsaq, oqytuşylardyñ isi «öngen», öz isi önbegen. Ädebiet turaly ol dūrys pikir aita almaidy. Osy bölmeniñ ortasynda qyp-qyzyl bolyp uialyp, qolapaisyzdanyp, bir närseni qağyp ketem be dep öz-özinen qorynyp, közi tiri Suinbern turaly: osy «Svainbern» qaşan ölip iedi dep, tipti, onysymen tek tūrmai «Şyrqa, şyrqa» degen şyğarmasy men «Ömir aiatyn» men de oqyğanmyn dep maqtanatyny keşe ğana iedi ğoi. Onan ne kütuge bolady.
Sonymen Ruftiñ ūstağan joly — jūrt aitsa boldy, köp aitsa köndi. Martin osyny jaqsy tüsindi, biraq būğan män bergisi kelgen joq. Praps pen Vanderuoter turaly, ağylşyn filologiiäsynyñ oqytuşylary jaily pikiri qandai bolmasyn, ol qyzdyñ öz basyn süiedi. Sonymen birge aqyl-oiy tolysyp, äli qyz körmegen qiiänğa şyrqağanyna közi jetti. Qyzdyñ köp närseden habary joq ieken.
Ruf Martindi muzykadan habarsyz dep sanaidy, opera turasyndağy pikirin teris, jañalyqqa jasağan qarsylyğy dep biledi.
— Ūnattyñyz ba?—dep sūrağan bir küni ol Martinnen iekeui operadan qaityp kele jatqanda.
Sol küni Martin tamağynan ünemdep, bir ai boiy jinağan aqşasyna qyzdy teatrğa aparğan iedi. Özine qatty ūnağan spektakl jaily Martin söz bastaityn şyğar dep iedi Ruf, ol ündemegesin sūraqty özi qoidy.
— Mağan uvertiurasy öte ūnady,— dedi Martin,— tamaşa ieken.
— Operanyñ özi şe?
— Operanyñ özi de, iağni orkestr ūnady. Al anau öñkei qyljaqbastar dämsiz qylymsi bermei, sahnadan ketse ieken dep otyrdym.
Ruf qairan qaldy.
— Tetralani men Barilony aitasyz ba?— dedi qyz.
— İä, bäri, bäri turaly aitarym osy.
— Olar ūly artister ğoi!
— Ūly bolsa qaiteiin. Orynsyz qylmyñdap, muzykanyñ qadirin ketiredi.
— Tipten, Barilonyñ dauysy da ūnağan joq pa?— dedi Ruf dauysyn köterip.— Karuzodan keiingi osy dep jür ğoi jūrt.
— Joq, ūnaidy, Tetralani de ūnaidy. Būl äieldiñ dauysyn men bilsem, öte jaqsy.
— İendeşe... olai bolsa...— Ruf ne aitarğa bilmedi.— Olai bolsa, mülde tüsinbeimin. Dauysyn maqtaisyz, muzykanyñ qadirin ketirdi deisiz. Qai söziñizge senemiz.
— Şyny osy. Olardyñ kontsertin ğana tyñdağan jaqsy. Orkestr oinasa, tipti tyñdamağan artyq. Men tüzeluden ketken realistpin. Ūly änşi äri ūly akter bola bermeidi. Älbette, Barilo ğaşyqtyq ariiäsyn aitqanda dauysy perişteniñ ünindei iestiledi, Tetralanidiñ äueni onan da äsem, al qūiqyljyğan orkestr muzykasy qandai deseñizşi. Talasym joq, osynyñ bäri zor ğanibet. Biraq sahnadan salmağy ieki jüz qadaq, grenaderşe soraiğan äieldi körgende, onyñ qasyndağy beti qatpar-qatpar, şärtigen täpeltekti körgende jüregiñ ainidy. İekeuiniñ keudesin köterip, öñeşin kerip, jüregin basyp, jyndanğan adamşa qoldaryn ierbeñdete beretinin qaitersiñ. Men osynyñ bäri uyzdai jas prints pen ai dese auzy, kün dese közi bar printsessanyñ arasyndağy ğaşyqtyq sahnasy degenge senuim kerek. Joq, sene almaimyn. Būl iersi qylyq, iesalañdyq. Tabiği körinis iemes — müläiimsu, montanysu. Ğaşyqtyq sezimin kisi osylai bildire me ieken? Men öziñizge osylai ietsem qaiter iediñiz – şapalaqpen tartyp jiberer iediñiz.
— Siz tüsinbeisiz,— dedi dolyryp Ruf,— ärbir önerdiñ özindik şegi bar, şeñberi bar (osy arada universitette juyrda tyñdağan bir lektsiiädan iestigen önerdiñ şartty saldary jaily kep iesine tüse ketti). Mysaly, suret ieki ölşemdi öner, biraq sizdiñ qiiälyñyzğa ol üş ölşemdi dünie bolyp körinedi. Būlai ietip körsetetin suretşiniñ talanty. Ädebiette avtor bärin biletin, bärin bir özi kesip-pişetin qūdiret tärizdi. Siz onyñ äiel keiipkeriniñ qūpiiä syryn baiandauyna haqy baryn bilesiz. Sonda äieldiñ oiyndağysyn kim iestip, kim bilipti? Teatrda da solai, säulet önerinde, operada, barşa öner ataulyda osylai. Ras, keibir qaişylyqqa könuge tura keledi.
— İä, öner ataulynyñ şartty iekenin tüsinemin,— dedi Martin. (Onyñ dūrys aitqanyna Ruf tañ qaldy: tegi, kitaphanadan qolyna tüsken kitapty oqyp, özdiginen bilim almai, universitetten tağlym alğan bolar ma).— Biraq şarttylyqta da şyndyq boluğa tiısti. Qatyrğyğa ağaştyñ suretin būiap, sahnanyñ ieki şetine qūiamyz da, ony orman deimiz. Şarttylyq degenimiz osy, al osynyñ özinde de şyndyq bar. Teñizdiñ suretin biz arman demeimiz ğoi. Dei almaimyz da. Būlai ietsek sezimimizdi zorlağan bolar iedik. Sondyqtan sahnada bir-ieki iesalañ-jyndy qylymsyp, betin tyrjitsa, sonyñ bärin ğaşyqtyqtyñ belgisi, süiispenşilik sezimi ieken dei almasaq kerek.
— Muzykany da bedeldi kisilerden artyq tüsinemin dep oilaisyz ba?— dedi Ruf aşulanyp.
— O, joq, joq. Men muzyka turaly öz pikirimdi ğana aittym. Ondağy maqsatym: Tetralani hanymnyñ iersi qylyğy orkestrden alğan äserimdi būzğanyn däleldeu. Mümkin, muzyka bilimpazdarynyñ aitqany ras-aq şyğar. Meniñ öz pikirim bar, ony bükil düniedegi muzyka salasyndağy bedeldilerdiñ töreligine sala almaimyn. Özime ūnamaidy ieken — ūnamaidy deimin, ūnady dep ötirik aita almaimyn! Köpşilikke ūnaidy nemese ūnaidy-mys degen daqpyrtqa ierip, meniñ de ūnaidy dei saluym kerek pe? Joq, men jūrt sän kördi ieken dep köñilim qalamağan närseni jaqsy ieken, jarasymdy ieken dei almaimyn.
— Sonda da muzykany tüsinu üşin daiyndyq kerek qoi, operağa ierekşe daiyndyq kerek. Bälki...
— ...meniñ opera tyñdauğa daiyndyğym joq şyğar?— dedi Martin qyz sözin jalğastyryp.
Ruf basyn izedi.
— Mümkin, biraq būğan quanbasam, renjimeimin. İeger jastaiymnan opera tyñdap ädettensem, men de bügin sonau ieki şyrağyma qarap, ieljirep, közimnen jas alar iedim, mağan da olardyñ qylmyñdağany, än men muzykadai äsem köriner iedi. Biraq, söziñizdi jandandyraiyn, mäseleniñ tüiini tärbiede, meni qaita tärbieleu qiyn, uaqyty äldeqaşan ötip ketken. Mağan şyndyq ūnaidy, özge ieşnärse kerek iemes. Şyndyğy joq bos qiiäl äser ietpeidi mağan, opera da basynan aiağyna deiin jasandy närse siiäqty körinedi, äsirese, myrtyq Barilo buaz biedei Tetralanidi qūşağyna qysyp: O, sizdi süiemin dep bezek-bezek ietkende, betim şydamaidy.
Ruf būrynğy ädeti boiynşa, Martinniñ közqarasyna tek köpşilik moiyn ūsynğan närsege bas iiü tūrğysynan ğana bağa berdi. Oipyrau, meniki ğana jön, özge mädenietti jūrt tüsinbei jür deitūğyn būl kim iedi sonşama? Qysqasy, Martinniñ pikiri ieşqandai äser ietken joq. Ruf köp aitsa köndiniñ adamy ğoi, sotanaqtyñ sözine qūlaq aspady; onyñ üstine qarşadaiynan muzykamen tanys, operany bala jasynan ūnatady. Küni keşege deiin köşe öleñderi men regtaimnan özge däneme iestimegen Martin İdenniñ iendi bügin kelip, dünie jüziniñ asyl qazynasyn älen de-pälen dep tildeuge qandai haqy bar? Būl jağdai namysyna tigen Ruf Martinge iştei ökpeli iekenin sezdi. Jigittiñ pikirin kerilik nemese orynsyz äzil dep bağalauğa bolar iedi. Biraq Martin üiiniñ aldyna iertip äkelip, qoştasarda aimalap, sypaiy süigende jüregindegi ğaşyq oty lau iete tüsken Ruf bärin de ūmytty. Keiin, ūiqysy kelmei töseginde döñbekşip jatyp, Ruf: osy jigitke bola bükil üi-semianyñ sözin qalai attadym ieken, qalaişa oğan ğaşyq bolyp qaldym ieken dep köp oilandy.
Kelesi küni Martin İden «tabys üşin» jazudy qūia tūryp, bir otyrğanda «Qiiäl filosofiiäsy» degen maqala jazyp tastady. Marka japsyrğan ala konvert qoljazbany saiahatqa ala jöneldi. «Filosofiiä» talai markasyn auystyryp, talai jerdi aralady.
Jiyrma besinşi tarau
Mariiä Silva joqşylyq zaryn köp tartqan, kedeilik degenniñ ne iekenin biletin äiel iedi. Ruf üşin kedeilik tūrmystağy belgili bir tarynşylyq qana. Būl turaly onyñ biligi osydan aspaidy. Martin İdenniñ kedei iekenin bile tūrsa da, Ruf qiiälynda onyñ ömirin jas Avraam Linkolnniñ ömirimen nemese mister Betlerdiñ ne bolmasa osylar siiäqty ömirin joqşylyqtan bastap, aqyrynda barşa mūratyna jetken adamdardyñ ömirimen salystyruşy iedi. Kedeişilik qolaisyz iekenin bile tūra, ony aqyly men qabileti bar kisiniñ mansapqa jetuine qamşy bolady deitin burjuaziiälyq pikirdi qostaidy. Sondyqtan Ruf Martinniñ sağaty men paltosyn zaqyletke bergenin iestigende onşa qobalji qoiğan joq. Qaita tezirek aqyly kirip, ädebietpen ainalysuyn qūiar dep ümittendi.
Martinniñ jağy sualyp, jüdep ketkenin körgende Ruf ony aştyqtan dep oilağan joq. Qaita özgere bastapty ğoi özi dep quandy, qaraşy, ajary nūrlanyp, näziktik belgisi paida bolğanyn, būrynğy äri ieliktirip, äri jerindirip tūratyn januarlyq jabaiy qyrtysy taralğan tärizdi-au dedi. Kei uaqytta Ruf onyñ köz janarynan airyqşa nūr körip, tañ qaluşy iedi, jigittiñ armany, öziniñ qalağany — aqynğa ne ğalymğa ūsağandai köretūğyn. Biraq, Mariiä Silva Martinniñ ūrty sualyp, köziniñ jainap ketuin özgege jorydy, osy belgilerine qarap, ol Martinniñ şaban-şardaq bolğanyn baiqady. Bir küni üiden palto kiıp şyğyp, jer laisañ kün salqynda paltosiz qaitqanyn körgen. Sonan keiin az uaqyt ajary kirip, közindegi aştyq belgisi söngendei bolğan iedi.
Mariiä köp ūzamai sağat pen velosipedtiñ de joq bolyp ketip, sol tūsta Martinge tağy jan kire bastağanyn baiqağan. Mariiä Martinniñ jūmysty öte köp isteitinin bilip jürdi. Öitkeni, şamğa qūiğan käresinniñ iesebi öz qolynda ğoi. Jūmys! Martinniñ jūmysy özgeşe käsip bolğanymen özinen kem beinettenbeitinin jaqsy tüsinedi. Biraq, tamaqty neğūrlym az işse, jūmysty solğūrlym köp jasaitynyna tañ-tamaşa. Oqtyn-oqtyn Martin qatty aşyğyp jür-au degen künderi, bir balasynan jaña pisirgen nan berip jiberetin iedi: tatyp körsin, mūndai dämdi nandy özi pisire almaidy ğoi, dep qulyq jasağansityn da. Anda-sanda bir aiaq yssy sorpa jiberedi, jiberuin jiberse de, öziniñ qany men täninen jaralğan jas böbekteriniñ rizyğyn auzynan jyruğa ne haqym bar iedi dep qynjylady da. Martin mūnysyna qatty riza, sebebi ol kedeidiñ kedeige degen rahymyn bağalai biledi.
Bir küni Mariiä kileñ qyzyl qaryn balalaryn bar tamağymen jaña ğana toiyndyryp bola bergende, su ala kelgen Martindi qalğan on bes tsent aqşasyna bir gallon arzan şarap aldyrtyp, qonaq ietken. Äueli iekeui bir-biriniñ densaulyğyna köterdi. Onan keiin Mariiä Martinniñ jūmysy sätti bolsyn dep, Martin Djems Grant judyrğan kiriniñ aqşasyn tezirek tölesin dep tağy köterdi. Djems Grant baltaşynyñ kömekşisi, boryşyn uaqytynda ötemei, Mariiäğa tüidei üş dollar beresi-di.
Aş qarynğa işken qymyran şarap iekeuiniñ de basyna şyqty. Būlar bir-birine bylaişa mülde ūqsastyğy joq kisiler. Alaida iekeui de qaiyrşy, jalğyz basty jandar ğoi, ieşuaqytta jaman aty atalmaityn sol qaiyrşylyq iekeuin birge berik kögendegen tärizdi. Mariiä Azor araldarynda tuyp, on bir jasyna deiin sonda tūrğan ieken. Martin Azor araldarynda bolyp iedim degende Mariiä bir quandy. Martinniñ Gavaiia araldarynda bolğanyn iestigende Mariiä onan jaman quandy. Sebebi äke-şeşesi keiin sonda köşip barypty. Al özi tūrmysqa şyğatyn Mauii aralynda da bolğanyn aitqanda Mariiänyñ quanyşy qoinyna syimai ketti. Baqsa, bolaşaq küieuimen alğaş tanysatyn Kagului aralynda da Martin ieki ret bolğan ieken. Oipyrai, kileñ qant tiegen kemeler äli köz aldymda! Sonda bolğanyñyz ras pa? Jasağan-au, dünie şirkin, tipti, tar ieken ğoi! Vailukuda boldyñyz ba? Onda da bolypty! Al plantatsiiänyñ ieñ basty baqylauşysyn bilesiz be? Bilmegende şe, jigitiñiz onyñ da densaulyğyna arnap, kezinde bir stakan şarabyn qağyp jiberipti.
Osylai ötken-ketkendi ieske ala otyryp, iekeui aş özegin aşyğan şarappen aldady. Martinge öziniñ bolaşağy ümitsiz siiäqty köringen joq. İerte me, keş pe, mūratyna jetetinin, ielge atağy jaiylatynyn bildi. Sol bolaşaqtyñ tynysy men lebin qazir-aq sezip jür. Köp ūzamai uysyna da tüsetin şyğar. Osy arada ol aldynda otyrğan äieldiñ omsyraiğan keskinine synai qarady, jibergen nany men sorpasy iesine tüsti, qatty riza boldy, jaqsylyğyna jaqsylyq qaitarğysy keldi.
— Mariiä,— dedi ol kenet dauystap,— düniedegi ieñ bir armanyñyz ne?
Äiel tüsinbei betine qarady.
— Osy qazir ne kerek, ne tiler iediñiz?
— Jeti par başmaq — balalarğa.
— Ol tilegiñiz oryndalady,— dedi Martin, Mariiä quanyp, basyn izedi.— Al, onan göri qomaqtyraq ieşteme qalamaisyz ba?
Mariiänyñ közinen quanyş nūry jadyrady. Martin äzildep otyr ğoi dep oilady. Oğan ieşkim bir auyz jyly söz aitpağaly ne zaman.
— Oilanyñyz, asyqpañyz,— dedi ol Mariiä aitaiyn dep auzyn aşa bergende.
— İahşy,— dedi äiel,— oilandym. Mağan üi kirak, özimdiki üi kirak,— tegin tūru üşin. Aiyna jeti dollar tölemeu üşin.
— Būl tilegiñiz de oryndalady,— dedi Martin.— Tez arada oryndalady. Al ieñ zor tilegiñiz qandai? Meni bir ne qalasañyz sony oryndai alatyn qūdiret dep biliñiz de, irkilmei aita beriñiz.
Mariiä bir minuttei oilanyp otyrdy.
— Aitsam — qorqasyz.
— Joq, joq, qoryqpaimyn, aita beriñiz,— dep küldi Martin.
— Ülken närse ğoi, ah, öte ülken.
— Jaraidy, jaraidy. Aityñyz.
— İahşy.— Äiel öziniñ ieñ ardaqty, ieñ asyl armanyn aitar aldynda balaşa kürsinip qoidy.— Mağan kirak ferma — süt ferma. Köp siyr, köp şabyndyq, köp-köp pişen. San-Liannyñ mañynan. San-Lianda apam tūrady. Oklendke süt satam. Aqşa köp bolady. Djo men Nik siyr baqpaidy. Jaqsy şkolğa barady. Ülken injener bolady jol salatyn. İä, süt ferma kirak mağan.
Mariiä säl kidirip, ieki közi jainap, Martinge qarady.
— Būl da bolady.
Mariiä yrjiyp küldi, uäde ietken düniesin ieşqaşanda bere almasyn bilse de darqan myrzanyñ qūrmetine bir işip qoidy. Biraq, Mariiä Martinniñ şyn yqylasyna razy iedi, bermese de — bergendei kördi.
— İä, solai, Mariiä. Nik pen Djo siyr baqpaityn bolady. Jyl boiy sabaq oqidy, ädemi başmaq kiedi. Üi-qorasymen ülken fermañyz bolady. Şoşqa, tauyq, bau-baqşañyz — qysqasy ne kerek,— sonyñ bäri bolady; bir qyzmetker, tipti, ieki qyzmetker ūstauğa da qarajatyñyz jetedi. Bala tärbieleuden özge tük istemeisiz. İeger qolaily kisi kezdesse, qosylarsyz, ol fermada jūmys ister, siz beinetten bosarsyz.
Sonymen, Martin bolaşaqtağy mol igiliginen beregen qolymen bireuge zor syi tartyp, özi bir kier jalğyz kostiumin zakyletke beruge alyp ketti. Būl oğan oñai soqqan joq, bir kierinen aiyrylsa, Rufti de köre almaidy. Martinniñ özge täuir kostiumi joq, jamau tüsken matros kurtkasymen iet, nan satatyn dükenşige, oqta-tekte apasynikine ğana barmasa, Morzdardyñ üiine qarai attap basa almaidy.
Martin būrynğysynşa tyrbana berdi, biraq qaiğy-qasiret jeñip, armanynan küder üzuge jaqyn iedi. İekinşi ūrysta tağy jeñildim degen oi jiı keletin boldy, qaitadan jūmys izdeu kerek. Būğan dükenşiler, apasy, Ruf, tipti, tağy bir aiğa boryşty bolyp qalğan Mariiä da — bäri razy bolar iedi. Jalğa alğan jazu maşinasynyñ aqysyn tölemegenine ieki ai bolğan, iendi magazin: ne töle, ne maşinany qaitar dep otyr. Tağdyrğa moiyn ūsynyp, küresin qolaily kün tuğanşa toqtata tūruğa ūiğarğan Martin temir jol poçtalony bolu üşin iemtihan tapsyruğa bardy. Özi birinşi bolyp ötkenine tañ qaldy. Ras, orynnyñ qaşan bosaityny belgisiz ieken.
Osyndai qysyltaiañda baspa maşinasy jürisinen bir jañyldy. Tegerşigi taiyp ketti me, joq maiy tausyldy ma, kim bilsin, bir küni tañerteñ poçtalon jelimdegen kişkene konvert äkeldi. Martinniñ konvert būryşyndağy «Transkontinental ailyğy» degen ştampyna közi tüsip ketken iedi. Jüregi alyp ūşyp, dir ietip, kilt toqtai qaldy. Bükil denesi, ieki tizesi qaltyrap qūia berdi. Bölmesine baryp, äli aşylmağan konvertti ūstağan küii keruetine otyra ketken kezde quanyşty habar iestigen adamnyñ jüregi qalai jarylyp ketetinin anyq bilgendei iedi.
Ärine, mūnan artyq quanyş habar joq. Mynadai kişkentai konvertke qoljazba syimaidy, Martin «Transkontinental ailyğyna» «Qoñyrau kümbiri» degen bec myñ sözden tūratyn «üreili» äñgimesin jibergenin biledi. Jaqsy jurnaldar qalam aqysyn qoljazbany alysymen töleidi deidi ğoi, sonda myna konverttiñ işinde çek jatqan bolar-au. Är sözine ieki tsentten ieseptegende, ğaziretiñizge mağlūm, myñ sözine jiyrma dollar; demek, mynau jüz dollardyñ çegi ieken ğoi. Jüz dollar! Mässağan! Konvertti būzyp jatyp, qiiälynda boryşynyñ bärin ieseptep ülgirdi: baqalşyğa 3 dollar 85 tsent; qasapşyğa— 4.00; naubaişyğa—2.00; ovoşqa—5.00; jamğysy – 14.85. Hoş, bölmege – 2.50, bir aiynyñ aqysyn būryn töleu üşin – 2.50; maşinanyñ ieki ailyq aqysy — 8.00, bir ai būryn töleu üşin – 4 00; barlyğy 31.85. Tağy, zaqylettegi närse-qarany alu üşin: sağatqa—5.50; velosipedke — 7,75, kostiumge 5.50 (60 protsent ösimqorğa — meili bäri bir ğoi!). Ne bäri— 56.10. Osy tsifr köz aldynda jarqyrauyq ärippen jazylyp qoiğandai jainap tūr. Qalğan 43 dollar 90 tsent zor bailyq, onyñ üstine bölme men maşinağa aldyn ala tölenip qoiylmaq.
Osy kezde konvertti aşyp jiberip, işinen maşinağa basylğan bir japyraq qağaz aldy. Çek joq. Konvertti silikti, közine senbei jaryqqa tosyp qarady, jyrtty. Çek joq. Sonan keiin hatty alyp oqydy, redaktordyñ maqtau sözderiniñ astarynda jatqan şyndyqty, ne sebepti çek jibermegenin bilgisi keldi. Sebebin aitpapty, biraq bir jerin oqyğanda töbesine naizağai tüskendei boldy. Qolynan hat tüsip ketti. Közi būldyrap, sylq ietip jastyqqa qūlai ketti de, qaltyrağan qoldarymen üstine odeiälyn tartyp jamyldy.
«Qoñyrau kümbiriniñ» qūny bes-aq dollar bopty. Bes myñ sözge – bes dollar! Är sözine ieki tsent iemes, joq, on sözine bir-aq tsent! Baspaşy özin maqtağan. Äñgime basylyp şyğysymen çegiñizdi, ile-şala jibertemin degen! Demek, ärbir sözine keminde ieki tsent töleidi, qoljazbany qabyldasa-aq aqşasyn kidirtpeidi degenderi jalğan ieken ğoi. Şylği ötirik bolyp şyqty ğoi, qap, qarmaqqa tüsken ieken. Mūndaiyn bilgende jazbaityn iedi. Ruftiñ köñilin aldau üşin — jūmys isteitin iedi ğoi. Jazuğa ketken iesil uaqyty iesine tüskende, jüregi tas töbesine şyqty. Sonda, aqyr aiağynda, osylai on sözine bir tsent alu üşin itşilenip, aramter bolğany ma! Aitpaqşm jazuşy däuletti, qūrmetti kisi bolady degen laqap iemeksitu üşin aita salğan gazetşilerdiñ sandyrağy ieken ğoi. Jazuşy mansaby turaly jūrttan iestigenderi bylşyl bop şyqty: däleli mineki. «Transkontinental ailyğynyñ» bir sany jiyrma bes tsent tūrady, äşekeili ädemi mūqabasyna qarağanda ieñ jaqsy jurnal boluğa tiıs. Būl ierteden kele jatqan, Martin İden düniege kelmei tūrğanda şyğa bastağan qadirli jurnal. Onyñ mūqabasyna «Transkontinental ailyğynyñ» biık maqsatyn körsetetin dünie jüzine äigili bir jazuşynyñ naqyl sözi ärdaiym basylyp tūrady, ol danyşpan jaryqtyq mansabyn osy jurnaldan bastağan ieken. Mine, sol biık maqsatpen ruhtanğan jurnal bes myñ sözge bes-aq dollar tölepti! Osy arada jañağy kieli naqyl söz aitqan avtordyñ juyrda ğana şet jūrtta qaiyr tilep jürip, qaitys bolğany iesine tüse ketti de, būğan, sirä, tañ qaluğa bolmas, dedi.
İä, totitqan ieken. Qarmaqqa ilikken ieken. Jazuşylardyñ qalamaqysy turaly gazetterdiñ jazğany beker boldy, solardyñ sandyrağyna ierem dep, qairan ieki jyl ğūmyryn bosqa sarp ietipti. İendi osy da jeter. Mūnan bylai bir auyz söz jazsam ba — körersiz! Ol Ruftiñ ötinişin, özge jūrttyñ tileuin oryndaidy — qyzmetke kiredi. Martinniñ iesine Djo tüsti. Ol qazir ieşbir äreketsiz sandalbailap jür. Martin de qyzyqqandai kürsinip qoidy. Kün saiynğy on toğyz sağat jūmys tityğyna jetken ieken — iendi sezip otyr. Biraq Djo ğaşyqtyqtyñ, ol jükteitin jauapkerşiliktiñ ne iekenin bilmeidi ğoi, sondyqtan ieşbir ieñbek ietpei dünie aqtap ketuine haqy bar. Al Martin jūmys jasauğa tiısti häm jasaidy da. Küni ierteñ ol qyzmet izdeidi, küni ierteñ Rufke: tūrmysymdy mülde özgertemin, iendi äkeiiñizdiñ kontoryna qyzmetke ornalasamyn dep habar ietedi.
Bes myñ sözine bes dollar, on sözine bir tsent — mine, körkem önerdiñ bazar narqy osy! Mūnyñ aldau iekeni, ädiletsizdigi, oñbağandyğy janyñdy küidirmes pe. 3.85 tsifry — baqalşyğa beresisi, jūmuly jatqan közine ottai basyldy. Martin toñdy, sai süiegi syrqyrady. Äsirese, beli qozğaltpaidy. Basy zyrqyldaidy — töbesi oiylyp ketkendei, kök jelkesi şanşyp, bükil bas süiegi men miy solqyldaidy; äsirese, qabaq süiegi kemirip, şydatar iemes. Köz aldynda bäz baiağy 3.85 tsifr jarqyrap tūr, janyn jep barady. Osy beimaza päleden qūtylsam ieken dep közin aşyp, kündizgi kün jaryğyna közi tüiildi, qaita jūmdy, 3.85 tağy da jarq iete tüsti.
Bes myñ sözge bes dollar, on sözge — bir tsent. Mine, osy bir oi miyn būrandalap tesip barady, būl da köz aldynan ketpei qoiğan 3.85 tsifry siiäqty oiynan keter iemes, qūtyluğa därmen joq. Aqyry bir kezde tsifr bülkil qağyp, būzyla bastady, qaiter ieken dep Martin de qarai qaldy, birte-berte özgere kelip, ol 2.00 bolyp şyqty. A,— dedi Martin,— naubaişyğa beresi boryşym ieken ğoi. Onan keiingi tsifr 2.50. Ömiri men ölimin osy tsifr şeşetindei Martin keremet qyzyğyp ketti oğan. Oipyrau, osy kimge ieki jarym dollar bereşegim bar iedi, kimge? Osyny anyqtau kerek, qalai da anyqtamai bolmaidy. Osyğan jauap izdep ol qateriniñ ūzynnan ūzaq qarañğy koridoryn aralap ketti, jadynda qalğan ärtürli kereksiz oi üzigi men mälimettiñ bärin qopardy, būlyñ-būlyñ quys-tesiginiñ bärin aqtardy. Osylai matalumen äldeneşe ğasyr uaqyt ötkendei boldy oğan. Baqsa, ol Mariiäğa beretin boryşy ieken ğoi. Osy bir şym-şytyryq şatpaqty ajyratyp alğannan keiin Martin: uh, iendi tynyğaiynşy dedi. Joq, tynym körer iemes. 2.50 sönip iedi, ornyna 8.00 tsifry jarq iete tüsti. İä, būl segiz dollar qai qaryzym? Oi şytyrmanyn aralap, tağy da azapty auyr sapar şekpek kerek.
Qanşa uaqyt qañğyrğanyn Martinniñ özi de bilmeidi (tüpsiz şyñyrauğa tüsip ketkendei). Bir kezde iesik qağyp, Mariiänyñ: nemene, syrqattanyp qaldyñyz ba, degen dauysynan ūianyp ketken ieken, säl iesin jinap, äldebir tanymaityn jat kisidei, jai, közim ilinip ketipti, dep küñk ietti. Bölme qarañğy ieken, tañ qaldy. Hat kündizgi sağat iekide kelgen, qazir qas qaraiypty. Tegi, auyrsa auyrğan da şyğar.
Mineki, 8.00 tsifry tağy paida boldy, tağy oilandy, tağy da zorlandy. İendigi oiy qulyq jasamaq. Oi şytyrmanyn aralaudyñ qajeti joq. Būryn būl qalai iesine kelmegen! Qateriniñ doñğalağyn ainaldyryp jiberse bolyp iedi ğoi, ol ainaldy da — zyr ainala jönelgen doñğalaq özin de ilestirip, qarañğy quysqa alyp ketti.
Martin özin bir kezde kirhanada körgenine tañyrqağan joq, katok astyna krahmaldağan manjetterdi jazyp salyp tūr ieken. Manjetterdiñ bäri tsifrmen tañbalanğan. Tegi, kiımge jaña belgi soqqan-au dep oilap, tañbasyna qarasa 3.85 tsifry tūr. Osy arada baqalşynyñ sçety iesine tüse ketken Martin: jaraidy, sçettardyñ bärin katoktan ötkizu kerek dedi. Biraq zymiiän oi sap iete qaldy oğan. Sçettardyñ bärin ol iedenge şaşyp jiberedi, tük tölemeidi. Aitty — bitti. Manjetterdi myljalap-myljalap, las iedenge laqtyra berdi. Üiindi taudai boldy, baqsa, sçettyñ ärqaisysy öz-özinen iekeu, on, myñ bolyp köbeiip ketipti. Tek Mariiänyñ ieki jarym dollarlyq sçety köbeimegen. Olai bolsa, Mariiä özine qysym körsetpeidi ieken ğoi. Ol soğan ğana qaryzyn ötemek boldy da iedendegi doda-doda jatqan qağazdyñ arasynan Mariiänyñ sçetyn izdedi; ol köp ğasyr boiy ylği izdeumen boldy; bir kezde kenet qonaq üidiñ iesi — älgi juan gollandiiälyq jetip keldi. Aşudan tütigip ketken, dünieni küñirentip aiğai saldy. «Manjetterdiñ qūnyn jalaqyñyzdan ūstap qalamyn!»—dedi ol. Üiindi kenet tauğa ainaldy. Martin onyñ qūnyn töleu üşin bir myñ jyl jūmys isteui kerek iekenin tüsindi. İendeşe özge ylaj joq, qonaq üidiñ qojasyn öltirip, kirhanany örteu kerek. Sol kezde juan gollandiiälyq jelkesinen ūstai alyp, silkip-silkip, ütik tūrğan stoldan, plita, katok, kir juatyn, kir syğatyn maşinalardan asyra laqtyryp kep jiberdi. Martin auada şyrq üiirildi, tisteri saqyldap, ieki şekesi dyñyldady, gollandiiälyqtyñ mūnşama qairatyna qairan qaldy.
İendi bir qarasa, juylğan, katoktan ötken manjetterdi qabyldap, özi tağy da katoktyñ qasynda tūr, onyñ ar jağynda ailyq jurnaldyñ redaktory manjetterdi katoktyñ tabanyna tösep, beri qarai ötkizip tūr ieken. Baiqasa, ärbir manjet çekke ainalyp ketipti. Martin bäiek bolyp, çekterge üreilene qaraidy, ieşbiri toltyrylmağan. Martin sonyñ işinen öz iesimine jazylğan jalğyz çekti körmei qalam ba dep qorqyp, katoktyñ qasynda million jyldar boiy çek qabyldap tūrdy. Bir zamanda kütken çegi şyğa keldi. Martin qaltyrağan qoldarymen ony jaryqqa tosyp qarady. Bes dollardyñ çegi. Sol kezde «Ha-ha-ha!»—dep baspaşy katoktyñ qaltarysyna tyğyla qoimasyn ba. «Jaraidy, tap qazir öltireiin seni»,— dedi Martin. Balta izdep, körşi bölmege kirse, qoljazbalardy krahmaldap, Djo tūr. Qap, qoljazbany qūrtady-au dep, Martin qolyndağy baltasyn Djoğa sybap kep jiberdi. Balta qalt ietip, auada tūryp qaldy. Martin iendi keri jügirip katokka kelse — alai-dülei aq boran. Joq, ol ūiytqyğan qarly boran iemes, ärbireui myñ dollarlyq qisapsyz köp çek. Çekterdiñ bärin jinap, jüz danadan destelep, är destesin lentamen bailady.
Bir uaqyt Djo jetip keldi. Ol jonglerşe ütikterdi, syrt köilekter men qoljazbalardy kezek-kezek atqylap, qaqpaqyl qylyp tūr. Keide destelegen çekterdi ala sala aspanğa yrğytyp jiberedi, çekter töbeden ötip, zym-ziiä joq bolady. Martin tūra ūmtylyp iedi oğan, Djo qolyndağy baltasyn jūlyp alyp, aspanğa atyp jiberdi. Ile-şala Martinniñ özin de laqtyrdy. Martin üidiñ töbesinen tesip ötip, äuede ainala qarmalap jürip, qoljazbalaryn jinap alyp, bir qūşaq qağazymen jerge qondy. Bir kezde äuege tağy köterildi, şyrq köbelek ainalyp aspanda jürdi de qoidy. Jyraqtan äldebir än salğan balanyñ dauysy iestiledi: «Bileşi, Villi, menimen, tağy bir ret bileşi!»—deidi.
Kileñ çek, krahmaldağan köilek pen qoljazbalar ağarañdap aspandağy Qūs Joly bop ketipti, balta da sonda tūr. Martin jerge qaitqasyn Djony dereu öltireiin dep, baltany alyp aldy. Biraq ol jerge qaitqan joq. Tüngi sağat iekide Mariiä Martinniñ yñyranyp, yñqyldap jatqanyn qabyrğa arqyly iestidi de, bölmesin aşyp kirip, ainalasyna yssy ütik, isinip, qantalağan közderine suly oramal qoiyp ketti.
Jiyrma altynşy tarau
Martin İden kelesi küni jūmys izdeuge bara alğan joq. Tüs aua közin äreñ aşyp, iesin jinap, bölmesine ainala qarady. Silvanyñ segiz jasar qyzy Meri basynda otyr ieken, Martin közin aşqan mezette ol şyr ietip, tūra qaşty. Ac üide tamaq äzirlep jatqan Mariiä keldi. Martinniñ ystyq mañdaiyna küs-küs qolyn basyp, tamyryn ūstady.
— Tamaq aşait?—dedi.
Martin basyn şaiqady. Asqa zauqy soqpaidy, tipti, bir kezde tamaqqa täbeti şauyp, qarny aşqanyna tañ qaldy.
— Men auyryp jatyrmyn, Mariiä,— dedi ol. Älsiz dauysy äreñ iestiledi.— Nendei syrqat ieken? Bilmeisiz be?
— Gripp. Süle. Ün künnen iahşy bolady. Tamaq kirak joq. Keiin aşait. İerteñ.
Martin auyryp körmegen adam iedi. Mariiä qyzymenen bölmeden şyğyp ketkesin, kiınbek boldy. Ara-tūra közin jūmyp-jūmyp almasa, tüiilip, auyra beretin bolğan. Ol zorğa degende keruetinen tūryp, stolğa baryp otyrdy, äli qūryp, ieñkeiip, stolğa basyn süiedi, sol qalpynda qozğala almai biraz jatty. Jarty sağattan keiin äreñ-äreñ tösegine jetip qūlady, közin jūmyp, qimyldamai jatyp, aurudyñ äserin baiqamaq boldy. Mariiä mañdaiyna qoiğan salqyn kompresti birneşe pet auystyryp ketti. Biraq läm degen joq, äldene aityp, mazasyn almaiyn dep iestiiärlyq jasady. Mūnysyna razy bolğan Martin:
— Mariiä, süt fermañyz bolady, iahşy süt ferma,— dep kübirlep qoidy.
Sonan keiin äldenege tym alystap, būldyrap ketken sonau keşegi kün iesine tüsti. «Transkontinental ailyğynan» hat alğanyna jäne öziniñ adasqanyn bilip, būrynğysynan tyiylyp, iendi ömir kitabynyñ tağy bir betin audarğanyna bütin ğasyr ötip ketkendei kördi. Sadağynyñ adyrnasyn tym qatty tartyp jibergen ğoi — üzilip ketipti. Aşarşylyq pen joqşylyqqa özin-özi qamamağanda, auru da ala almaityn iedi. Denesine daryğan mikrobpen küresuge küşiniñ jetpegeni-au. İendi ūzynynan tüsip, köterile almai jatqany mynau.
«Ömiriñdi ieş qylyp, ölip-tirilip, bir kitaphana kitap jazğannan ne mağyna?—dep ol özine özi saual qoidy.— Joq, būl mağan laiyq is iemes. Ädebiet menen, men ädebietten aulaq! İendi kontor kenegesin jürgizetin bolam, ai saiyn jalaqy alyp tūram, qauaşaqtai ğana tar üide Rufpen ömir sürem — jazmyş solai ieken».
İeki künnen keiin Martin bir jūmyrtqa, ieki tilim nan jep, bir stakan şai işip, kelip jatqan poçtany aldyrdy. Biraq közi auyryp, ieşnärse oqi alğan joq.
— Mağan myna hattardy oqyp beriñizşi, Mariiä,— dedi ol.— Ülken, qalyñ konvertterdi aşpai-aq qoiyñyz. Stol astyna tastai beriñiz. Kişkene konverttegilerin ğana aşyp oqyñyz.
— Men bilmei,— dedi Mariiä.— Tereza biledi, ol mektepke barady.
Toğyz jasar Tereza Silva tildei konvertti aşyp, oqi bastady. Jazu maşinasynyñ aqysyn töleñiz dep digirlegen ieken bireu. Martin oğan qūlaq asqan joq, iesil-derti jūmys izdep tabuda. Bir kezde qūlağyna myna bir söz cap iete tüsti:
— «Qyryq dollar töleimiz, ieger äñgimeñizdi jariiälauğa airyqşa pravo berseñiz bizge,— dep oqydy Tereza,— älbette, biz ūsynğan qysqartular men özgertulerge kelisim beruiñiz kerek...»
— Būl qaidan, qai jurnaldan? Käni, beri berşi,— dep Martin dauystap jiberdi.
Köziniñ auyrğanyn ūmytyp, ientelei oqydy. «İırim» degen ierterekte jazylğan bir «üreili» äñgimesine «Aq tyşqan» qyryq dollar ūsynypty. Martin hatty qaita-qaita oqydy. Redaktor aitaiyn degen negizgi oiyñyzdy anyqtap aita almağansyz, biraq sol sony pikiriñizdiñ özi bizge ūnady, äñgimeñizdi jariiälauğa äzirmiz, dep turasyn aitypty. İeger «İırimniñ» üşten birin qysqartuğa rūqsat ietseñiz, qyryq dollardyñ çegin kidirtpei jiberemiz, depti tağy da.
Martin qağaz, qalam alyp, redaktorğa äñgimeniñ törtten üşin qysqartsañyz da rūqsat, tek çegiñizdi tezirek jibere köriñiz, dep jauap qaitardy.
Tereza hat saluğa jügirip ketti. Martin jastyqqa şalqaiyp jatyp, oiğa şomdy. Demek, ötirik iemes ieken ğoi, «Aq tyşqan» qoljazbany qabyldasymen aqşasyn töleimiz dep otyr.
«İırim» üş myñ sözden tūrady. Üştiñ birin şegerse, ieki myñy qalady, Sonda är sözine ieki tsentten kelgeni ğoi. Qoljazba qabyldansa aqşa beredi jäne är sözine ieki tsentten töleidi degen gazet sözi ras boldy! Özi «Aq tyşqandy» tömen qol jurnal köretin. Tegi, jurnal turasynan habary joq ieken-au.
«Transkontinental ailyğy» ieñ jaqsy jurnal dep sanauşy iedi, ol on sözge bir-aq tsent töleidi! Qomsynyp jürgen «Aq tyşqany» onan jiyrma iese qymbat töleitin bolyp şyqty jäne aqşasyn basylyp şyğuyn kütpei-aq jibere bermek! Mässağan bezgeldek!
Qysqasy, bir jağdai anyqtaldy: iendi auruynan aiyqqan soñ jūmys izdeudiñ keregi joq. Qiiälynda jüz qaraly äñgime daiyn jürgen, ieşqaisysy «İırimnen» kem tüspeidi, ärqaisysyna qyryq dollardan qoiğanda da tabysy qai qyzmetkerden kem bola qūiar ieken. Ūrystan jeñildim dep jürgende jeñip şyqqanyn qaraşy. Ümiti aqtaldy. Jol aşyldy. «Aq tyşqannan» keiin äñgimelerin basatyn jurnal köbeie bermek. «Tabysty» degen käkir-şükirdi iendi toqtatady. Bäribir ieşkim kök tiyn tölemes iedi oğan. Ol jūmys jasaidy, nağyz jūmys jasaityn bolady, boiyndağy bar asyl qasietin osyğan salady. Şirkin, qazir osynda Ruf kelip, quanyşyna ortaq bolar ma iedi, dep oilady Martin. Bir kezde tösek üstinde şaşylyp jatqan hattardyñ arasynan Ruftiñ hatyn tauyp aldy. Ol üşti-küili joq bolyp kettiñiz ğoi, habarlaspağanyñyzğa köp kün boldy, qaida jürsiz, dep naz aitypty. Martin qatty quanyp, hatty qaita-qaita oqydy, jazuynyñ ärbir ärpi ystyq körindi, qoiğan qolyn süidi.
Jauabynda täuir degen jalğyz kostiumin zalogqa berip, iendi ieşqaida şyğa almai otyrğanyn jasyrğan joq. Auyrğanyn aitty, qazir sauyğyp qaldym, ieki jetiden keiin (Niu-İorktan çek keletin şama) kostiumimdi alyp, sol küni sizdiñ üige baramyn, dedi.
Ruf ğaşyq jary syrqattanyp, tösek tartyp jatqanda, ieki jeti kütip, üiinde otyra alar bolmady. Kelesi küni solqyldaq arbağa otyryp, Artur iekeui keldi, būğan Silvanyñ balalary, sol mañaidağy külli bala-şağa mäz-meiram boldy. Mariiänyñ zäresi ūşyp ketti. Tañ qalarlyq qonaqtaryna añyraia qarap, ainala qorşap alğan balalaryn şapalaqpen şartyldatyp, Mariiä öziniñ alqam-salqam bolyp jürgenine söz bilmeitin saqau tilimen keşirim ötindi. Sabyn köbigi qatqan saltaq-saltaq qoldary, aljapqyş ornyna moinyna ile salğan su-su jöke onyñ ne jasap jatqanyn aitpai-aq bildirip tūr. Äsem kiıngen jastar ädemi arbadan tüse qalyp, üiindegi kisisin sūrağanda jüregi jaryla jazdağan Mariiä kisilerdi kişkentai qonaq üiine kirgizudi de ūmytqan. Martinniñ bölmesine baru üşin qonaqtardyñ äueli kir juylyp, buy būrqyrap, abyr-sabyr bolyp jatqan yp-yssy as üi arqyly ötuine tura keldi. Abyrjyğan Mariiä bölmeniñ iesigi men şkaftyñ qaqpağyn qalai aşyp-jabudyñ retin bile almai, bölmege sabyndy su men kir iısin, būrqyrağan budy qaptatty da jiberdi.
Ruf būlañ ietip oñğa, sylañ qağyp solğa būrylyp, oñ jağyna qarai tağy oiysyp baryp, Martinniñ kerueti men stolynyñ arasyndağy tar kanaldan ötti. Artur iepdeisiz ieken, būryştağy kurşek pen tabany saldyr-güldir audardy da ketti. Biraq bölmede ol köp kidirgen joq. Jalğyz stulde Ruf otyrğasyn, ağasy men mindetimdi oryndadym degendei, dalağa iesik aldyna şyqty. Silvanyñ tolyp jatqan balalary tamaşa körip, dereu qorşap aldy ony. Osynyñ bäri tegin iemes, bügin bir sūmdyq bolar degendei bükil kvartal boiyndağy balalar arbanyñ ainalasynda topyrlap jür. Mūndai äsem arba qyz ūzatu toiynda ne bireudi jerlegende ğana körinip qalatyn. Bügin būl mañaida üilengen, qaitys bolğan ieşkim joq-ty. İendeşe tamaşalauğa tūratyn ädetten özge bir sūmdyq boluğa tiısti.
Martin būl künderi Rufti sağynyp, sarğaia kütken. Mahabbatşyl jüregi janaşyr jan izdedi, janaşyr ğana iemes, hal-ahualyn tereñ tüsinetin sezimtal serik kütti. Biraq ol Ruftiñ mūratyna ortaq boluynan iemes, tek tabiğatynan öbekşil, küirek kisi boluynan ğana jany aşyp jürgenin äli ūqqan joq. Martin qyzdyñ qolynan ūstap, äñgimesin aityp otyrğanda, Ruf te ieljiregen, aqyryn qolyn qysyp, közine jas alyp, jüdeu keskinine qarap, därmensiz, baqytsyz baiğūs-ai dep te oilağan.
Biraq Martin «Transkontinental ailyğynan» hat alğanda toryğyp qalğanyn, «Aq tyşqannyñ» ūsynysyna qatty quanğanyn asyğyp-aptyğyp aitqan kezde, Ruf sözin selqos tyñdady. Aitqandaryn iestip, söz mağynasyn jaqsy tüsingenimen, quanyşyna da, qaiğysyna da ortaq bolğan joq. Qyz, tegi, būrynğy pikirinde ieken. Jurnaldar men redaktorlar turaly äñgime ieşqandai äser ietpedi oğan. Tek, Martinmen qosylatyn kün qaşan tuady dep oilady da qoidy. Būl kömeski oiyn özi de anyq ajyrata alğan joq. Martindi «ornalastyrsam» degizip jürgen de osyndai küñgirt, biraq analyq instinkt iekenin ol baiqamady. Ärine, būl aqiqatty bireu özine tura aita qalsa, ol, ieñ aldymen, uialar iedi, iekinşiden, aşulanar iedi jäne joq, olai iemes, men tek ğaşyğymnyñ qamyn oilap jürmin, dep janğa söz bermes iedi. Qysqasy, Martin özi tüsken joldan tūñğyş marhabat tapqanyna quanyp, Rufke syryn iegile şertti. Qyz tyñdasa da, sözine qūlaq aspai, tek ainalasyna köz jügirtip, körgenderine tañ-tamaşa bolyp selsoq otyra berdi.
Ruftiñ bügin qaiyrşylyqpen betpe-bet birinşi kezigui.
Būryn ol ğaşyqtyq pen aştyq qatar jürse, – romantikanyñ özi dep oilaityn, biraq, sol romantikanyñ ömirdegi keipin äli körgen iemes. Qalaida tap mynadai körinis kütken joq iedi. As üiden kirgen külimsi kir iısinen jüregi ainydy. Anau sümelek äiel künde kir juatyn bolsa, qoñys iıs Martinge de siñip ketken şyğar dep oilady. Qaiyrşylyq jūqpaly dert syqyldy. Ruf ainalanyñ kiri de Martinge jūqqandai kördi. Onyñ saqal-mūrty ösip ketuin jaratpady (qyrynbağanyn körip tūrğany osy). İegi men samaiyndağy ürpigen tügi Silva üiiniñ kiri siiäqtandy, jigittiñ özi jaratpaityn tağy keipin iesine tüsirgendei boldy. Oipyrai, Martinniñ ieki äñgimesin qabyldai qoiuyn qaraşy! İendi ol özimdiki dūrys dep ūğady-au. Säl kidirgeñde — könip-aq iedi, qyzmetke kiretin iedi. Qazir ol jazuyna tağy otyrar, myna kisi tözbestik jağdaida aştan-aş tūra beretin bolar.
— Ne iıs bar osy üide?—dedi Ruf.
— Kirdiñ iısi. Mariiä kir juyp jatyr ğoi. Men özim būl iıske üirenip ketippin, – dedi Martin.
— Joq, joq, onan özge tağy bir kilkigen jaman iıs bar!
Martin auany iıskedi.
— Temeki iısinen basqa tük sezbeimin.
— İe, bäse, tap özi. Bū ne sūmdyq! Temekini osynşalyq nege köp şegesiz, Martin?
— Özim de bilmeimin. Qaiğy oilap, qasiret şeksem, temekini de jiı tarta bastaimyn. İeski ädet. Bala kezimnen tartam.
— Jaqsy ädet iemes. Mynau bölmede tipti adam dem ala alar iemes qoi.
— Būğan temeki kinäli. Men ieñ arzan temeki tartam. Az ğana sabyr ietiñiz, qyryq dollarğa çek kelsin, sonan keiin perişteniñ aldynda da imenbei şegetin şylym alamyn. Qalai köresiz, jağdai jaman iemes qoi deimin! Üş kün işinde ieki qoljazbam ötip otyr! Sol qyryq bes dollarmen bereşegimnen tügelge jaqyn qūtylatyn şyğarmyn.
— İeki jyldyq ieñbegiñiz ğoi ol?
— Joq, bir aptağa tolmaidy. Anau sūrğylt tysty kitapşağa qol jalğap jiberiñizşi. Äne, ana jerde stol būryşynda jatyr.
Martin kitapşany aşyp, aqtara bastady.
— İä, dūp-dūrys, aitqandai ieken. «Qoñyrau kümbirin» tört künde, «İırimdi» ieki künde aiaqtappyn. Jetisine qyryq bes dollardan kelgen. Aiyna jüz seksen dollar! Mūnşama jalaqyny mağan kim töleidi. Jäne būl tyrnaqaldy ğana. Sizge jasau satyp alu üşin keminde bir myñ dollar aqşa kerek. Sonda bes jüz dollardyñ jalaqysy da jetpegen bolar iedi. Ärine, betaşarğa qyryq bes dollar az iemes. Biraq jazyqqa bir şyğyp alaiynşy. Tūrbanyñ bärin budaqtatam ğoi.
Būl söz Rufke bağanağy äñgimeniñ jalğasy syqyldy körindi.
— Tütiniñiz onsyz da az iemes körinedi. Mäsele temekiniñ sapasynda iemes. Şylym şegu jalpy jaman ädet. Siz aiağy bar tūrba nemese jügirip jürgen janartau siiäqtysyz. Sūmdyq-ai! Osynyñ sūmdyq iekenin, Martin-au, öziñiz de bilesiz ğoi!
Ruftiñ közderinde mahabbat meiiri möltildep tolyp tūrğandai iedi, Martin onyñ möldiregen kögildir közderine, süikimdi sūlu körkine qarap, baiağysynşa onyñ qasynda özin söleket kördi.
— Temekini tastasañyz deimin, men üşin,— dedi Ruf sybyrlap.
— Jaraidy, tastaimyn!—dedi ol.— Men sizdiñ qai tilegiñizdi oryndamaimyn, süiiktim-au, qymbattym-au!
Osy arada Ruf jigitti tağy bir yryqtağysy kelip, qobaljydy. Onyñ ielbeñdep, yñğaiyna jyğyla beruin körip, jazuyñyzdy tasta desem de — tastar iedi dep oilady. Biraq tiliniñ ūşynda tūrğan būl sözin aita alğan joq. Bata almady. Onyñ ornyna basyn tömen tūqyrtyp, jigittiñ omyrauyna tigizip, sybyrlady:
— Martin, süiiktim, men mūny özim üşin iemes, siz üşin, bir sizdiñ qamyñyzdy oilap aityp otyrmyn. Şylym şegu sizge ziiän. İeşkimniñ, tipti, ädettiñ de qūly bolmañyz.
— Sizdiñ ğana qūlyñyz bolaiyn,— dep küldi Martin.
— Olai bolsa, ämirimdi tyñdañyz.
Ruf zymiiän közimen qarady oğan, biraq negizgi ötinişin aitpağanyna iştei ökindi.
— Bağynuğa äzirmin, patşa ağzam.
— Jaqsy. Olai bolsa, birinşi paryz: kün saiyn qyrynyñyz. Qarañyzşy, ieki betimdi tikeniñizben şiedei qylyp tastadyñyz.
Sonymen söz aiağy köñildi äzil-külkimen tyndy. Biraq, bügin Ruf qūr alaqan iemes, bir kezekke būl da jeter dep otyr. Ruftiñ zaty äiel iemes pe. Martinge temeki tartuyn tastatqanyna masattandy. Kelesi bir joly qyzmetke ornalasuğa köndirmek: aitqanyñdy ieki ietpeimin degen özi ğoi dep oilady.
Ruf ornynan tūryp, bölmeni qarap şyqty. Kir jaiatyn jipke qystyryp qoiğan jazuly qağazdarğa nazar audardy, töbede asuly tūrğan velosipedti qalai syiqyrlap ilip qoiğanyn baryp kördi, stol astynda üiilip jatqan qoljazbany közi şalğanda: bosqa ketken iesil uaqyt-ai dep oilady. Kerosinkağa qatty quandy, biraq azyq qūiatyn tekşe bos ieken.
— Myna jerde tüiir joq qoi! Ah, baiğūs-ai, aştan aş jatyr iekensiz ğoi.
— Azyq-tülikti Mariiänyñ üiine qoiuşy iedim, mağan sol qolaily,— dep Martin ötirik aitty.— Qoryqpai-aq qoiyñyz, aş iemespin. Nanbasañyz — qarañyz!
Martin şyntağyn igen iedi, jeñ astynda dögelengen tastai qatty būlşyq ieti tyrsiiä qaldy. Mūny körgen Ruf jiırkendi, sezimin qorlağandai kördi. Biraq jüregi, qany, jantäni sol būlqynğan būlşyq ietti añsağandai jalt beru ornyna jigitke jaqyndai tüsti ol.
Martin qysyp qūşaqtağanda, ömirdiñ syrt körinisine ğana män beretin qyz beziregendei bolğan iedi, biraq ömir lebi jüregine jyly tigen kezde jeñdim dep quandy da. Osyndai bir sätte Ruf Martindi öte jaqsy köretinin tüsinuşi iedi, sebebi Martin äluetti qoldarymen aiqara qūşaqtap, qūmaryn basa almai tūnşyqtyra qatty qysqan kezde baqyty tasyp, basy ainalyp ketedi. Sol mezette ädep būzuy, mūrattan bezui, tipti, ata-ananyñ sözin ünsiz attauy dūrys siiäqty körinetin. Äkesi men şeşesi būl jigitpen qosyluyna qarsy iedi ğoi, oğan ğaşyq boluyn tipti ar köruşi iedi. Jigitten jyraq sabyr saqtap, aqyl toqtatyp otyrğan şaqta mūny Ruftiñ özi de ar köredi. Biraq Martin janyna jaqyn kelse jadyrap sala beredi. Ara-tūra köñili tolqyp, toryqqanymen, ğaşyq iekeni ras, sol süiispenşiliktiñ tilsiz küşi ärdaiym yryqsyz jeñip kete beredi.
— Gripp tük iemes,— dedi Martin,— ras, şamaly basym auyrady, denem titirkenip toñamyn da, biraq tropik bezgeginiñ qasynda būl tük iemes.
— Tropik bezgegimen auyryp pa iediñiz?—dei saldy Ruf qūlyqsyz, jigit qūşağynan şattyq läzzatyn ala bergisi kelgendei.
Ol Martinniñ jauabyn ienjar tyñdady, biraq tropik bezgegimen Gavaiia araldarynyñ birinde alapesterdiñ jasyryn koloniiäsynda auyryp iedim degende, qūlağy ieleñ ietti.
— Onda qalai baryp iediñiz?—dedi Ruf. Öz ömirine osynşama nemqūraidy qarauy qylmys siiäqty körindi oğan.
— Abailamai baryp qalyppyn. Alapester oiymda da joq. Bir jyly men jelkemeden qaşyp şyqqam. Sol boiy jağalauğa jüzip jettim de, jasyrynatyn jer izdep, aral aralap kettim. Üş kün ūdaiymen guava jemisin, tağy ösetin alma, banan siiäqty djungli miuasymen jan saqtadym. Törtinşi kün degende aldymnan jalğyz aiaq jol tap boldy. Tauğa aparady ieken ol, juyrda jürgen adam izi bar. Sol soqpaq bir jerde taudyñ pyşaq jüzindei qyr jotasynan asady ieken. İeni üş futtan aspaidy, ieki jağy qūlama tereñ jar. Jaqsy qarulanğan jalğyz adam būl arada tūryp, jüz myñ äskerdiñ jolyn böger iedi. Aral törine aparatyn bir ğana jol osy ieken. Üş sağattan keiin tar añğarğa jettim, onyñ ainalasy tau-tau bolyp şökken lava. Osy añğarda qamystan örgen jeti-segiz laşyq, jemis ağaştaryn kördim. Adamdaryn köre sala qaidan kelip şyqqanymdy bildim. Bir körgende-aq tüsine qoidym.
— Ne istediñiz?—dedi Ruf şoşynğan Dezdemonadai kirpigin türip, ielti tyñdap.
— Ne isteuşi iedim? Olardyñ bastyğy tūla boiyn alapes qūrty jegen bir meiirban qart bop şyqty, bärine korolşa ämirin jürgizip tūrğan sol ieken. Osy añğardy tauyp, koloniiä aşqan da sol körinedi. Mūnysy zañğa qaişy. Biraq olardyñ zañğa qarsy tūratyn myltyğy, patrony bar, kanaktar şetinen mergen keledi. Qaban men tağy mysyq atyp üirengen ğoi. Qaşu oiyma da kelgen joq. Sonymen, Martin İden tabany kürektei üş ai sonda tūrğan.
— Qalaişa qūtyldyñyz onan?
— Bir qyz sebepşi bolmağanda, osy künge deiin sonda jüretin iedim. Ol jartylai qytai, törttiñ biri gavai, qalğan şiregi aq näsildi äiel ieken. Bişara, özi öte sūlu, oqyğan bala iedi. Gonolulude dünie-mülki million tartatyn bai şeşesi tūratyn bolsa kerek. Meni qūtqarğan sol qyz. Koloniiäğa şeşesi qarajat berip tūrady ieken, soğan arqa süiep, men üşin özin jazalamaidy dep oilağan ğoi. Biraq qaida bolğanyñdy aitpa, dep menen ant aldy. Antymdy būzğanym joq. Mineki, auzymnan şyğyp otyrğany osy. Qyz sorlyğa alapestiñ belgisi sol kezde jaña-jaña tüse bastağan. Oñ qolynyñ sausaqtary tartylyp, qaryna tüimedei ğana daq tüsken iedi. Basqa jeri aman. Qazir ölgen bolar-au baiğūs.
— Qoryqpai qalai jürdiñiz onda? Jaman aurudyñ jūqpağany qandai jaqsy bolğan!
— Alğaşynda abyrjyğanym ras. Biraq jüre-bara üirenip kettim. Onyñ üstine baqytsyz qyz bişarany aiadym, saqtanu degendi ūmyttym. Jany da, täni de öte äsem qyz iedi ğoi ol, aurudyñ belgisi bolar-bolmas biline bastağan. İendi qaityp sau adam körmesin, tağy adamnyñ ğūmyryn keşetinin, birte-birte tirilei jidip öletinin tüsinuşi iedi. Alapestiñ sūmdyğyn siz bilmeisiz ğoi.
— Sorly bişara-ai!—dedi Ruf sybyrlap.— Sonda da sizdi bosatuyna tañmyn.
— Tañ qalatyn ne bar?— dedi Martin tüsinbei.
— Sizge ğaşyq bolğan ğoi ol,— dedi Ruf aqyryn.— Turasyn aityñyzşy: ğaşyq bolyp pa iedi?
Kirhanada jūmys istep, onan keiin üiden şyqpai ūzaq otyruynan künge küigen körkiniñ qyzyly ketip, soñğy uaqytta aştyq pen aurudan qany solğan Martinniñ beti küreñ tarta bastady. Birdeme aitaiyn dep auzyn aşa bergende, Ruf sözin bölip:
— O, jaraidy, aitpai-aq qoiyñyz! Keregi joq!— dedi külip.
Onyñ külisinen yzğar, közinen jarqyl baiqalğandai iedi. Martinniñ iesine bir kezde Tynyq mūhittyñ teriskeiinde dauylğa duşar bolğany tüse ketti. Kenet aidyñ kömeski salqyn säulesi tüsken taudai döñbekşigen tolqyndar ielestedi. Onan keiin alapester koloniiäsyndağy qyz körindi közine. Qyz rasynda da süietin iedi ğoi, meni qaşyryp jiberuiniñ sebebi de sol iedi dep oilady.
— Adamgerşiligi bar adam iedi, meni ölimnen araşalap qalğan sol,— dedi Martin.
Kikiljiñ osymen basylğan siiäqty bolğan, biraq bireudiñ solqyldap, tūnşyğyp jylağanyn sezdi Martin, qarasa, Ruf teris ainalyp, terezege qarağansyp tūr ieken. Qyz qaita būrylyp, Martinniñ közine közi tüsken kezde keskininen jañağy teñiz dauylynyñ belgisi baiqalmady.
— Meniñ bir jaman minezim bar,— dedi Ruf jalynyşty ünmen,— qalai tüzelerimdi bilmeimin. Men süiemin sizdi, Martin, sondai süiemin. Mümkin, bara-bara üirenip ketermin de, biraq bügin sizdi ötken künniñ ielesinen de qyzğanamyn. Al sizdiñ ötken ömiriñiz ieleske toly!... İä, iä, basqaşa boluğa tiıs iemes,— dedi ol jigittiñ söileuine yryq bermei.— Äne, Artur mağan işarat ietip tūr, küte-küte işi pysqan ğoi. Qoş bol, qymbattym. Temekini ūmyttyratyn poroşok bar deidi,— dedi Ruf iesik aldynan,— berip jibereiin.
Ruf iesikti jaba tüsip, tağy aşty.
— Süiemin, süiemin,— dedi sybyrlap, sonan keiin ketip qaldy.
Mariiä Rufti izetpen arbasyna deiin aparyp saldy, jol boiy kiıminen köz alğan joq (Mariiä būryn pişini mūndai äsem kiım körmegen ğoi, bäri de öte qonymdy sūlu körindi oğan). Bir top bala ädemi arba būrylysqa jetip, körinbei ketkenşe, artynan qimai qarap tūrdy. Bir kezde bäriniñ nazary Mariiäğa audy, ol qazir kvartaldağy ieñ bir mañyzdy kisi. Biraq şyryqty būzğan öz balasy boldy. Bekzadalar Mariiäğa iemes, üiindegi päterşige kelgenin jūrtqa jaiyp jiberipti. Sonan keiin Mariiä taz kebinin tağy kidi. Körşileriniñ bäri osy oqiğadan keiin Martindi körse, airyqşa qūrmet körsetetin boldy.
Mariiänyñ aldynda onyñ bedeli tipten köterildi. İeger äsem arbany dükenşiler körse, Martinge tağy üş dollar seksen bes tsenttiñ azyğyn nesiege beretini sözsiz iedi.