Qarauyl Töbedegi Ottar

(tarihi povest)

SAPARĞA TOLY ÖMIR JÄNE TVORÇESTVO
Men, 1874 jyly Kiev şaharynda düniege kelippin. Äkem —
Ksenefont, Pavsanii, Geredot jäne Gomer syndy iejelgi grek
avtorlarynyñ keibir şyğarmalaryn orys tiline tärjimalağan bilimdi,
äñgimeşil adam iedi. Odisseiänyñ saparlary men «İliadanyñ»
qaharmandary jaily onyñ qyzyqty äñgimeleri balğyn jan düniemniñ
alğaşqy ruhani azyğy bolatyn.
Ailaker Odisseiänyñ saparlary mağan tipti säbi kezimnen tanys äri
jüregime jaqyndy. Qağazdan jasağan kişkentai kemelerime Odisseiänyñ
serikterin otyrğyzyp, oğan ūzyn bau tağyp ūlan-ğaiyr teñiz ietken bölme
işimen süiretip jürip Odisseidiñ basynan kesken ğajaiyp oqiğalar
jaily kişkentai qūrdastaryma jalyqpai äñgimeleitinmin. Äsirese ieki
mysyğym Stsilla men Haribda rolderin ierekşe oryndaityn. Jüzip kele
jatqan «kemelerdi» körgen mysyqtar divannyñ astynan atyp şyğyp,
qağaz - kemelerge tap berip, taban astynda byt-şyt qylyp jyrtyp
tastaityn. Qarauyl töbedegi ottar: Tarihi povest (Aud. Ö. Jolymbetov.
— Almaty: Jazuşy, 1991 — 304 bet., portr., suretti. ISBN 5-605-00532-4
Körnekti sovet jazuşysy — tarihşy Vasilii Grigoreviç İannyñ
(İançevetskii) «Qarauyl töbedegi ottar atty būl povesinde İaksart (qazirgi
Syrdariiä) özeniniñ boiyn mekendegen iejelgi saq taipalarynyñ Aleksandr
Makedonskii bastağan grek - makedon basqynşylaryna qarsy
qaharmandyq küresi baiandalady.
Odisseiänyñ basynan keşken ğajaiyp oqiğalary jäne dünieniñ tört
būryşyn tügel aralağan bir teñizşiniñ aitqan äñgimeleri mağan alys
saparlardy armandatatyn. Bir joly osyndai qiiäldyñ jeteginde jürip säti
tüsti de qaşyqtağy ğajaiyp ielderdi köru ümitimen kemege minip qaşa
jöneldim. Biraq alysqa ūzamai ūstalyp qaldym da, üige qaityp kelgen
soñ, ata-anama joğary oqu ornyn bitirmei tūryp, ieşqandai sapar jaily
oilamaityndyğym jaily ant berdim.
Gimnaziiäny Revel şaharynda (Tallin) bitirdim. Baltyq teñiziniñ
jağasyndağy osy bir baiyrğy şaharda meniñ tvorçestvolyq tyrnaq aldy
talpynystarym bastaldy. Ūstazdarym Sokolovskii men Liahnitskiidiñ
sabaqtary, orys halqynyñ tarihy jäne jalpy tarih degen Nekrasov
sözderiniñ mänin sol joly tüsindim. pänderine degen qūştarlyğymdy
ūiatqan solardan iestigen ğajaiyp hikaialar ülken qūrmetpen iesimde
mäñgilikke saqtaldy. Meniñ alğaşqy tyrnaqaldy şyğarmalarymnyñ
qataryna ūlttyq änşiler qoğamynyñ Revelde ietken sezinde eston
änderin, Reveldegi orys tilinde şyğatyn gazetterde är türli bürkenşik
atpen jaryq körgen Baltyq jağalauy ölkesiniñ ömirinen jazylğan şağyn
feletondar men öleñderdi audaruym jatady.
Saiahatqa şyqqan oquşylar tobymen Çud köline baruym da osy kezeñ.
Biz mingen iespe doñğalaqty şağyn parohod 1242 jyly «Mūz qyrğyny»
bolğan, Aleksandr Nevskiidiñ nemis rytsarlaryn talqandap tamaşa
jeñiske jetken jeri «Qarğaly tasqa» taqalyp baryp ädeii toqtady.
1897 jyly Peterburg universitetiniñ tarih jäne Otandy añsap ielge
oraldym. Biraq tağy da ūzamai til - ädebiet fakultetin tamamdağan soñ
Revelge qaityp keldim de, Reseidi jaiau aralap, türli halyqtardyñ auyz
ädebietin, tūrmysyn, tili men saltyn zerttesem degen izgi armanymdy
oryndauğa bekem bel budym. Köp ūzamai jol dorbamdy iyğyma asyp jolğa
şyqtym.
Saparymdy baiyrğy şejire şaharlardyñ biri Novgorodtan bastadym.
Odan balyqşylar qaiyğyna otyryp, Volhov özenimen İlmen köline
köterilip Neronov derevniasyna jettim de biraz uaqytymdy osynda
ötkizdim. Novgorodtan Pskov guberniiäsyna, sosyn Viatka jerine,
şalğaidağy meñireu Mamlyh ormandaryna jettim. Būl aşarşylyq
jailap, sol kezde atalğandai şyğarmalar jazuyma türtki boldy. Sol
jyldary şeksiz «näsip tabu» maqsatymen mūndağy halyqtyñ basqa şetsiz
Aziiänyñ basyn qar japqan asqar şyndaryna, jaqqa jappai aua bastağan
kezi iedi. Sodan keiin Smolensk guberniiäsyna bardym da, odan Dnepr
arqyly jüzip Kievke jettim.
Sapar kezinde alğan äserlerimdi, jol-jönekei körgenderimdi ünemi
jazyp otyrdym. Joljazbalarym jariiälanğan gazetterden kelgen azyn-
aulaq qalamaqylarym saparymdy jalğastyruğa qarajat boldy
Alaida bastalyp ketken orys - japon soğysy oiymdağyny keiinge
şegerdi. Soğys jyldarynda Peterburg telegraf agenttiginiñ (SPA)
arnauly tilşisi bolyp Mançjuriiädağy maidan dalalarynda aldyn ala
amerikandyqtar men ağylşyndar äkelip bergen jaña qarumen mūzdai
jasaqtalğan japondyqtarğa qarsy qaharmandyqpen ūrysqan orys
soldattarynyñ körsetken ierligine, şydamdylyğyna, tözimdiligi men közsiz
janqiiärlyğyna kuä boldym. Soğys aiaqtalğan soñ tağy da Orta Aziiä men
Persiiäğa oralyp, Gretsiiä men İegipetke bardym, sodan keiin äzim būryn
qyzmet istegen telegraf agenttiginiñ Türkiiädağy tilşisi mindetin atqaryp,
birinşi dünie jüzilik soğystan soñ Balqan tübegine jäne Rumyniiäğa at izin
saldym.
Tiutçevtiñ: «...Jat ielderde tağdyryn tälkekke salğan sätterdi basynan
keşkender de baqytty...» degenine özim de kuä bolyp 1918 jyly Reseige
oraldym. Būl bizdiñ ielimizdiñ tarihyndağy qiyn da kürdeli jyldar iedi.
Men aldymen lektor, selo mektebiniñ mūğalimi, dramaturg, jaña teatrdyñ
rejisseri bolyp qyzmet istedim. 1923 jyly jihan kezudi aiaqtap Moskvağa
birjola köşip keldim de, äldeqaşan oilağan tarihi povesterdi jazu üşin
V. İ. Lenin atyndağy kitaphanada tabandap otyrğan jūmysqa toly
ämirimniñ jaña kezeñi — tvorçestvo bastaldy.
Orys parohodymen Kişi Aziiäny jağalap jüzgen 1908 jylğy bir
saparymda Beirutta bolyp osyndağy muzeiden köne Sidondy qazu kezinde
tabylğan tüsiniksiz jazulary bar saz qalyptardy körgen iedim. Būl — ierte
dünieniñ batyl jihankezderi finikiiälyqtardyñ şaşylğan jazbalary
bolatyn. Sol joly baiyrğy teñizşiler jaily jasöspirimderge arnalğan
qyzğylyqty hikaia jazğym kelip, iendi mine arada biraz uaqyt ötkennen
keiin aqyry alğaşqy tarihi şyğarmama otyrdym da, ony ūzamai
tamamdadym. 1931 jyly öz uaqytymnyñ mänerin ūstanğan V. G. Behtevtyñ
suretterimen «Molodaia gvardiiä» baspasynan «Finikiiälyq keme» atty
povesim jaryq kördi.
Tarihi şyğarmalardy jazu üstinde men tūjyrymdağan basty
qorytyndynyñ biri: oquşylarğa, ieñ aldymen jas ūrpaqqa ielder men
halyqtar tarihynyñ qaharmandyqqa toly ieñ jarqyn betterin, qatygez
basqynşylardan öz Otanyn ierlikpen qorğağan küreskerlerdiñ ölmes
beinesin körsetip, sol keiipkerlerden adamdar ülgi alatyndai,
ielikteitindei keiipkerler jasau qajettigi iedi.
Kelesi jazğan povesim «Spartak». Mūnda men qaharly frakiiälyqty,
köterilgen qūldardyñ batyr basşysyn, türli ūlt ökilderiniñ basyn
biriktire bilgen talantty ūiymdastyruşyny körsetkim keldi. Orys
jerindegi alğaşqy mys zavodtary jaily «Balğaşylar» povesin de tez
aiaqtadym. Paidakünem önertapqyş turaly «Robert Fulton», «Alhimik
Aşkinazi» degen tağy da basqa povester men äñgimeler jazyldy. Aziiäda
boluym, salt atpen Qaraqūmdy, Parsyny aralauym, Orta Aziiä
halyqtarynyñ ötken tarihyn zertteuim — sonau bizdiñ eramyzğa deiingi IV
ğasyrda Aleksandr Makedonskiidiñ basqynşylyq joryğy tūsynda ömir
sürgen baiyrğy skif, saq, soğdy taipalarynyñ ömirin surettep jazuğa
itermeledi. Būl tarihi taqyryptyñ qiynşylyğy osy künge deiin
köptegen halyqtardyñ burjuaziiälyq jazuşylarynyñ Aleksandr
Makedonskiidiñ beinesin bastaryna köterip şeksiz madaqtauynda iedi. Al
men ony ömirde bolğandağysyndai qaz-qalpynda; äsem qalalardy
qiratqan, köptegen ölkelerdiñ beibit tūrğyndaryn qanjosa ietip tügel
qyrğan, senimsizdik tuğyzğan nemese qarsylyq körsetken kez kelgen
adamdy aiausyz jazalağan qanişer retinde körsetkim keldi.
Osy bir talantty, biraq qatygez jaulauşy.turaly birşama
qysqartylyp alğaş ret 1932 jyly jaryq körgen «Qarauyl töbedegi
ottar» hikaiasy düniege keldi. Keiin qaitadan öñdelgen şyğarmağa
köptegen jaña taraular qosyldy.
Ömirimdegi basty tvorçestvolyq ieñbegim «Moñğoldar şapqynşylyğy»
atty trilogiiä bolyp tabylady. 1939 jyly osy ülken ieñbektiñ alğaşqy
kitaby «Şyñğys han», 1942 jyly iekinşi kitaby «Batu» jaryq kördi, al
trilogiiänyñ «Aqyrğy teñizge deiin» dep atalatyn soñğy üşinşi kitaby
1953 jyly tamamdaldy. «Batu» romanynda bağynğanymen moñğol
şapqynşylyğynyñ sūrapyl dauylynda synbağan, örtengen, talanğan
qalalar men selolardyñ oryndaryna sol boida jaña mekender saluğa
kirisken, ata-babalarymyzdyñ basqynşylarğa asqan qaharmandyqpen
qarsylyq jasağandyğyn baiandadym. Osy jyldary İvan Fedorovtyñ
alğaşqy baspahanasy turaly balalarğa arnalğan şağyn povest «Nikita
men Mikitka» jaryq körse, 1952 jyly Aleksandr Nevskii turaly
jasöspirimderge arnalğan «Qolbasşynyñ jastyq şağy» atty povest
baspadan şyqty.
Men kitaptarymda beibit ğūmyr keşken halyqtardyñ qyrğyn men
qaiğy, ajal äkelip, özderin qūldyqqa tüsirudi köksegen, tuğan jerlerine
köktei kirgen kez kelgen jyrtqyş jaulauşylarğa qarsy ölispei
berispeitin ierlik küresteri jaily aitqym keldi. Basqynşylyq
soğystardyñ mädenietti qūldyratyp, qanşama sūmdyqtar alyp
keletindigin oquşylarym bilsin dedim. Tek jasampaz ieñbek pen
beibitşilikti süietin halyqtardyñ özara dostyq qarym-qatynastary ğana
adamzattyñ baqytty boluyna kepildik bere alady. Al meniñ ieñbegim sol
ūly mūrattarğa azdy-köpti üles qossa özimdi baqytty sanaimyn.
V. İan.
1953 jyl
BIRINŞI TARAU
ALEKSANDR AQBAS TAULARDYÑ AÑĞARYNDA
Tolassyz maidan törine,
Kök jasyn qolmen tigen kim?
Des bermei tağdyr kärine
Tajal bop jauyn igen kim?
(Aristoniktiñ dnderinen)
Asudağy küzet
Aqbas taulardyñ tünergen jotasyn qiyp ötetin, «Äulie şoqpyt»2
atalatyn quyqtai şatqaldağy Qūr būlağyna jaqyn jerde töbeden töngen
kökşil granit jartastardyñ irgesinde qazyqqa kerilgen qyzyl beldeuli
teri şatyrlar döñgelenip alqa-qotan tizile qalypty. Özderi künge küigen
olardy jel de tynymsyz jūlqylaidy.
Otqa qūrğaq teriskendi tastağan sätte şart ietken alau ile-şala
lapyldai şalqidy. Suyq jeldiñ iekpini tütinniñ qoiu budağyn äldeqaida
aidap äketip jatyr. Sary güldi ūzyn sabaqty ösimdikti jel jūlqylap,
jartas jiryqşaqtaryna tamyrlanyp, tau betkeiine tyrmysa ösken piste
ağaşynyñ qurağan japyrağyn jol boiymen qualaidy. Keide jep-jeñil,
dop-domalaq kepken qañbaq sekirip-sekirip tas şatqalda domalap bara
jatady. Jalğyz aiaq soqpaqtyñ ieki qaptalyn qualai ösken şilik
būtaqtarynda dindar jolauşylar ilip ketken, äbden küñsigen qyzğylt,
kökşil şüberek qiyndylary. Şatqaldyñ tükpirine jasyrynğan tau
iesiniñ ruhyna osylaişa sadaqa tastamasa ol qaharlanyp tas laqtyryp,
astyndağy atyn aqsatyp, tötennen kesel jiberip, jolauşynyñ ot - basyn
köre almauy mümkin ğoi!
Ottyñ basynda sarğyş tartqan şekpenderin oranyp qabasaqal
jauyngerler otyr. Ūltany şegelengen, qyzyl teriden jasalğan şaryq
kigen aiaqtaryn sozyp, künsigen qoñyrqai jündes baltyrlaryn otqa taqai
tüsedi. Şaryqtarynyñ baulary tizelerine deiin oralğan. Uaqyt tabynan
qaraiyp, är jerine soqqynyñ izi tüsken qola dulyğalaryn jelkelerine
ysyrğan. Şañ men künge totyqqan jel qaqty jüzderi sūsty. Aşy tütin
qaryğan közderi syğyraiady.
— Qarğys atqan jer!..— dep bireui küñk ietti.— Ūstanyñ suytpasynan
şyqqandai myna quystan yzğyryqtyñ ürleuin - ai.
— İä, iä! Gerakldyñ atymen ant ieteiin,— dep gür iete tüsti iekinşi
jauynger,— myna qarğys atqan asuda attar da oinaqşyp tūratyn iemes.
Kermege ärqaisysy tört-törtten ieki qatarlanyp ortağa bastaryn
tüiistire tört jiren, tört baran at bailanğan. Kisinesken ieki aiğyr bir birlerine jetkisi kelip jügenderin jūlqylaidy.
Osyny baiqağan jauynger aqyryp jiberdi de, aibarly ünnen seskenip
juasyp qalğan attardyñ aldyna birneşe bau şöpti ağytyp, qopsytty da
tastai saldy.
— Aristonik ieşqaşan at qamyn oilamaidy - au! Äldebir jartastyñ
üstinde yñyldap ändetip otyrğan bolar.
— Toqta,— degen jartastardyñ arasynan ämirli dauys iestildi.— Toqta
qañğybas, äitpese işek - qarnyñdy aqtaryp tastaimyn.
Naizalaryn ala salyp üş jauynger oryndarynan ūşyp - ūşyp
tūrysty.
— Aristonik qapy qalmapty! Bireu küzetten ötip ketpek bolğan ieken.
Ony ūstau kerek!
— Qaida barasyñ?—degen joğary jaqtan parsy tilinde dauys sañq iete
qaldy da, ülken qoitastardyñ arasynan jansauğalai qaşqan beitanys
adamnyñ aryq tūlğasy körindi.
Qoldaryn öñbeñdetip, mol tigilgen şekpenimen jarqanatşa jalbañdap,
bir jartastan iekinşisine ortekedei jep-jeñil sekirgen älgi adamnyñ aldyn
küzette tūrğan jauyngerler kes-kesteuge asyqty.
Jolauşy birneşe ret sekirip, otqa jaqyndady da tap sol jerge otyra
ketti.
Ömirge kelgeli beri juynbağan, şaşyna ūstaranyñ jüzi timegen adam
siiäqty. Töbesine şömeledei üiilgen, birneşe taram örilip, tūlym tūsynan
aiqūş - ūiqyş şatasyp baryp jez tüireuişpen qystyrylğan ūzyn
şaştary arqasynan jerge jetkenşe salbyrap tūr. İeki aiyryq būira
saqaly tösine tüsken. Kir-kir şuda arasyndağy jyltyrağan qara közderi
senimsiz, älde bir añnyñ köz qarasyn ielestetedi. Jartylai jalañaş, aryq,
qap-qara denesin qyryq qūraq, jalba-jūlba kiım äzer jauyp tūr. Belin ala
jippen buynyp, oğan imek mys pyşaqtar, qysqyş, būrğy, kepken jylan,
kesirtke tağy basqa tañğajaiyp balgerlik būiymdar ilgen. Jalañ aiağyna
bir qabat balşyq qatqan. Qolyna bir basyna asqabaqtan jasalğan bos qūty
bailağan ūzyn asataiaq ūstağan.
— Kimsiñ? Qaida barasyñ?—dep sūrasty jauyngerler.
— Zabulğa baramyn,— dep ol teristik jaqty nūsqady.— Otqa
tabynuşy beişara abyzbyn. Dünieni kezip Ariman jauyz jiberetin
diiülardan pendelerge qorğan bolamyn.
— Jolmen jürmei, tau tasqa jasyrynyp kezuiñ qalai? Demek nietiñ
haram! Äitpese nege tyğylasyñ?
Abyz qu süiek ūzyn qoldaryn kökke köterdi.
— Bäri özine aian ūly Jaratuşy iemniñ jazğanyn aspannan körip
tūrmyn. Qan sudai ağady, bäriñ birdei üileriñe aman oralmaisyñdar.
— Ony sensiz de bilemiz, jağyña jylan jūmyrtqalağyr, qaiyrşy.
Ornynda tapjylmai otyryp, janyñ barynda qanşa aqşa jinadyñ? Sony
ait!..— dep bir jauynger naizasyn sermep qaldy.
Abyz jerge bas ūryp jalbaryna bastady.
— Oibai, öltire körme. Mañyzdy habarym bar! Basşylaryñ kim? Tek
soğan ğana aitamyn.
— Aristonik, beri kelşi! Myna qañğybas basşylaryñdy şaqyr deidi.
Sirä, jer soqtyryp aldap ketkisi keledi-au! Äure bolyp jürmes üşin özin
şatqaldyñ tübine bir-aq zytyrsa!..
Jolaqty finikiiälyq jamylğyğa oranyp, kiız qalpaq, kigen jas
jauynger jartastan tüsip kele jatty. Qolyna ūstağan kifarasynyñ
işekterin sausaqtarymen mazasyzdana şertip qūiady.
— Būl kim?
Ol kerile iesinedi.
— Jai bir qaiyrşy. Mūndailar jol boiynda sandalyp jürip, bärin
baqylaidy. Nağyz qauipti qañğybastar osylar. Mynanyñ közin tezirek
qūrtsaq.
Şaşy qobyrağan jolauşy basyn şaiqap, şūrq - tesik şekpeniniñ
ietegine jarmasyp sap-sary tisterimen qyzğylt jamaudy söge bastady.
Odan kümis teñgeniñ şağyn synyğyn şyğardy da, kir-kir alaqanyna salyp
būlarğa ūsyndy.
Aristonik aqşany aldy da üñile qarap, janyndağy jauyngerge:
— Berda, būl qajet adam. Aqşasynyñ betinde bizdiñ jahangerdiñ
beinesi bar. Mynau ksiumballon Sen mūny birden bas keñsege
tyñşylardyñ basşysyna apar. Baiqa ony tiri jetkizu qajet. Mūnda otyr!
—dep qañğybasqa ottyñ basynan oryn nūsqady.
Şatqal jaqtan aşy dauystar iestildi. Qoldaryna qamşy ūstağan
aidauşylardyñ aldynda teñ artylğan tüieler, iesekter, salt attylar tau
betkeiimen joğary örlep kele jatty. Üstinde dağaradai qorşauy bar
ülken sūr pil aralarynda ierekşe közge tüsedi. Juan tūmsyğy yrğalyp, är
qadamyn ölşep aiaqtaryn mañğaz basady.
— Toqtañdar! Gerakldyñ aruağy
naizalaryn aiqastyryp tosa qalysty.

atqyrlar!—dep

jauyngerler

Keruen kilt toqtady. Teri şatyrdan küzet bastyğy şyqty da: jañadan
kelgenderdi aralap är närseni sūrai bastady. Janynda döñgelek aq kiız
qalpaq kigen tilmaşy jür.
Qyzyl şekpen jamylyp, jalt-jūlt ietken dulyğa kigen birneşe
saltattylar özderin täkappar ūstap, sūraqtarğa salqyn äri qysqa qaiyryp
jauap beredi.
— Afinylyq ielşilermiz. Bizder törteumiz, janymyzdağy besinşimiz
jalşy. Parsy jerimen iemin-ierkin jüruimizge Ekbatan äkimi Parmenion
qol qoiğan rūqsatymyz bar.
— Kidire tūryñdar!
Ala-qūla kiınip iesek mingen jolauşylar birden şulap qūia berdi.
— Dañqty, jaujürek sarbazdarğa köp närse kerek iekendigin bizder
jaqsy tüsinemiz; jaralaryn iemdeuge däri-därmek, qyrynatyn aspaptar,
añqyğan iısmailar qajet. Solardy biz satamyz, basqa zattarğa
aiyrbastaimyz.
— Tyrp ietpeñder! Teñderdi tekseruimiz kerek!
— Uh! Tağy da tūramyz - au!—dep saudagerler zyr qaqty.— Är jerge
toqtağan saiyn teñderimiz jeñildep qalady.
İetegi sary şaşaqty kökşil toqym salğan, biık sūr qaşyr mingen
qartañ jolauşy alğa şyqty. Syrt kiımi de, altyn zerli şalmasy da
ierekşe ädemi ieken.
— Liviiä jağalauyndağy azat şahar Qar - Kadaştyñ ielşisimin.
Özimmen birge bes jalşy, on qaşyrmen atağy älemge aian Makedoniiänyñ
asylzada patşasyna syi äkele jatyrmyn.
— Ne dep ottap tūrsyñ? Jihanger iendi tek Makedoniiänyñ ğana iemes,
külli Aziiänyñ da ämirşisi ğoi.
— Patşalardyñ padişasyn qūttyqtau baqytyna ie bolu üşin de,
osynşama alys saparğa şyqtym iemes pe?
— Küte tūrarsyñ! Tağy mynauyñ kim?
Qiyqtardan qūrastyrylyp tigilgen alabajaq kiımdi qariiä
jauyngerlerdiñ aldynda küibeñdep şyr ainaldy da qaldy.
Jūldyzdarmen älemiştelgen, töbesi biık kiız qalpağy basynda qoqyraiyp
tūr. İyğynda
qarşyldatady.

otyrğan

maimyl

moinynan

qūşaqtap,

tisterin

Qariiä teñselip, auzy-auzyna jūqpai sampyldap bärin baiandap jatyr:
— Keremetter körsetemin; adal ruhty şaqyryp, haram ruhty quamyn,
buynsyz bişiler Tira men Sidonany, Anaştoret sūludy alyp kelemin.
Ol Aziiäny tize büktirgen ūly jihanger men onyñ aibyndy jeñimpaz
jauyngerlerine öner körsetedi...
Ataqty bişi alabajaq jamylğyğa oranğan symbatty, taldyrmaş qyz
bolyp şyqty. Ol türli-tüsti jemelekter tağyp älemiştegen iesektiñ
üstinde otyr ieken. Jamylğy arasynan qara köz jarq-jūrq ietedi.
— Bizderge än salyp, bi bilep bersin! Köreiik, qandai bişi ieken!—dep
keukeulesti jauyngerler.
Anaştoret jymidy da, jamylğysyn serpip tastap, dabyldy soğyp soğyp jiberip, ellinderşe än saldy:
Aspaly darda bileimin,
Biıkte jūrttyñ bärinen.
Külkiden özge süimeimin,
Kermiyq qyzğylt ierinmen.
Jylandai jūmyr bilekpen,
Bileimin semser jüzinde.
Balausa nazym nūr öpken
Oinaidy almas közinde.
Kenet dabyldy tistedi de, iesektiñ arqasyndağy toqymnan ūstap, näzik
qoldaryn tirep tūryp aiaqtaryn iıp äkelip basynyñ tūsynan asyryp,
qaiqiğan şaiannyñ qūiryğyna ūqsady da qaldy. Sonan soñ, aiaqtaryn
asyqpai alğa sozdy da, doğaşa iılip baryp jaibaraqat tūrğan iesektiñ
arqasyna saldy. Denesin qaitadan jazyp, lyp ietip jerge sekirip tüsti.
— Keremet!—degen jauyngerlerdiñ, kötermeleri iestildi.
— Senderdiñ būl jaqta jūmystaryñ joq,— dep zärlene söiledi küzet
bastyğy.— Keiin qaityñdar!
— Ağatai,— dep aiqailap jiberdi qyz.— Şynymen - aq öz
otanyñyzdyñ änderin tyñdağylaryñyz kelmei me? Men makedondyqtar
men ellinderdiñ de änderin bilemin.
— Grabos, osylardy jibere salşy!—dep äñgimege Aristonik
aralasty.— Jihangerdiñ özi de än tyñdaudy, semserdiñ ötkir jüzderi
arasynan ötetin bişilerdiñ; qauipti önerin körudi ūnatady ğoi.
Qolyn bir siltegen küzet bastyğy teris ainaldy.
Aristoniktiñ ierni jybyr ietti:
— İeşnärseden qoryqpai qalağa kire beriñder!
— Ömir jasyq ūzaq bolsyn!—dep siqyrlana bir jymidy da qyz iesekke
jep-jeñil qarğyp mindi.
Jolauşylar ornynan qozğalğan sätte şatqal jaqtan tağy da basqa
aiqai iestildi:
— Abailañdar! Abai bolyñdar! Jauşyğa jol beriñder!
Teñselgen üş sūr nar añğarmen cap jelip kele jatty. Aldyñğy
iekeuinde ala-qūla kiınip, betterin küläparalarmen orağan parsylar, al
soñğy üşinşisinde qanqyzyl sulyq, bylğary dulyğa kigen jasamys
makedondyqtar otyr.
Parsylar januarlardy juan doiyrlarymen aiamai qamşylauda.
Narlar ūzyn moiyndaryn alğa sozyp yşqyna jelip keledi. Soñdarynda
qoñyr sulyq jamylyp naizalaryn kezei ūstağan grek saltattylary.
— Jihangerdiñ atymen, toqtañdar!
Tüie üstindegi makedondyq gür iete qaldy:
— Körgensizder, patşağa habar äkele jatqan şabarmandardy toqtatuğa
batyldaryñ qalai barady? Toqta! Grabos, sen iemessiñ be? Qalai kelip
qaldyñ mūnda?
Dañqty Filipp patşanyñ özine qyzmet ietken tarlanym, ūly parsy
patşalyğyndağy bir halyqtyñ bileuşisi şyğar desem, äli bar bolğany
jüzbasy ğana iekensiñ ğoi. Bizdiñ Pelledegiler tipti jaman atşydan bastap
Aziiäny jaulap aluğa ketken janjal qūmar batyr Aleksandrdyñ soñyna
iergen ärbir makedondyq basşysynan keşesine deiin bir ölkeniñ ämirşisi
bolmasa da onyñ, qazynaşysy şyğar dep oilaidy.
Küzet basşysy tüielige taqaldy da oğan ieki qolyn sozdy.
— Qaidan kelesiñ, Nikomandr?
— Tura Pelleden.— Jauşy tüieniñ örkeşi üstinen ieñkeiip aqyryn
ğana sybyrlady:— Patşa anamyz Olimpiadanyñ iez qolymen jazğan
hatty, onyñ myñ jasağyr dañqty patşa ūlyna äkele jatyrmyn. Sosyn
şäkirtimizdi bir körsem deimin. Sol birbetkei, öjet jasöspirim äli iesimde.
Butsefal äli astynda ma ieken?
— Butsefal būrynğy şabystan qalğan, qoñdanğan. Jihanger oğan
minbeidi, biraq būrynğy ğadetinşe jas tūlparlarmen birge janynan
tastamaidy.
— Şäkirtim Aleksandrdyñ az uaqytta köp isti tyndyrğany şyndyq
iemes pe? Bizdiñ Makedoniiänyñ özi, osynau şatqaldan säl ülkenirek. Bügin
odan barlyq jaidy sūrap seni äli künge deiin osyndai kişkentai qyzmette
ūstap otyrğanyn betine basamyn. Jol boiy talai bylyqtardy közben
körip kelemin. Myna tağylardy qalai basqaru jöninen bağaly keñester
bermekşimin. Ol äli jas qoi, ömirlik täjiribeleri mol bizdiñ aqylymyzğa
qūlaq asar. Jihanger qazir qaida?
— Ana jaqta!—dep Graboss teristikti nūsqady.
Asudan gül jainağan keñ alqaptyñ ğajaiyp körinisi aiqara aşylatyn.
Jasyl şalğynnyñ ortasymen ainadai jarqyrağan üş özen qalyñ ağaştar
men būtalar ösken oidym-oidym araldar jasap, iretilip ağyp jatyr.
Sansyz şarşylarğa bölingen iegis alqaptary jerdiñ qūnarlylyğy men
bailyğyn körsetedi. Alysta, tañerteñgi dirildegen süt tūmannyñ
arjağynda saz tekşelerden qalanğan siiäqty äser ietetin şahardyñ
sūlbasy būldyraidy. Alqapty asqar şyñdaryn qar basqan kökşil tau
jotasy doğadai iılip qorşap jatyr.
— Mine, jergilikti tūrğyndar Zabul ataityn Ortospannyñ basty
qalasy osy. Jihangerdiñ qosyny biraz uaqyttan beri osy arada tyrp
ietpesten tūr. İendi ol joryğyn äri qarai jalğastyra ma, älde at basyn keri
būra ma, mūny ieşqaisymyz bilmeimiz. Onyñ özi qalada tūrmaidy.
Şetkerirekte qaz-qatar tigilgen şatyrlardy körip tūrsyñ ba? Būl, iesiñde
şyğar, jihangerdiñ iemşektes bauyry Filottyñ atty äskerleri. Odan
ärirektegi qalyñ baq işinde jihangerlerdiñ ordasy...— Ol äñgimesin
sybyrlai jalğastyrdy:— İrek-irek tar, las köşeli qalağa Aleksandr
senbeidi... Tūrğyndardyñ üilerine jatsa olar bir tünde barlyq
jauyngerlerdi jekelep qylğyndyryp öltiredi ğoi. Zabuldağy
qūmyrsqadai qūjynağan halyqty sanap tauysa almaisyñ!
— Ne dep ottap tūrsyñ öziñ! Qala halqy osyndai kemeñger, keremet
patşalary bolğany üşin quanbaidy deisiñ be?
— Bärin tüsindirip jatatyn jer būl iemes... Köziñmen körgende öziñ
oilanarsyñ. Baiqa, Nikomandr, bergen uädeñdi ūmytpa, jihangerge ait,
myna suyq asudyñ jolyn küzetuden göri basqa bir täuir qyzmetke qoisyn.
— Hairete 1— dep aiqailağan makedondyq, janyndağy parsylarğa
qozğaluğa belgi berdi.
Juan doiyrlar ysyldap, yñyrsyp, aianyşty baqyrğan tüieler
teñsele basyp tastaq jolmen temen qarai jele jöneldi. Olardyñ
soñdarynan naizalaryn temen qarata ūstap, mys qaptamalary jarqyrap,
syñğyrlağan dybyspen küzetşi saltattylar sydyrtyp barady.
Keruen de jai qozğalyp şatqalmen izderinen ilbidi. Attarynyñ
şylbyryn şeşken ieki jauynger ala toqymdaryna 2 qarğyp - qarğyp
ministi.
Saltattylardyñ arasynda jyrtyq sūr şekpenge oranyp, jan-jağyna
tünere qarağan qañğybas abyz ürpiıp adymdap bara jatty.
Qifarasynyñ küiin keltirgen Aristonik ottyñ basyna otyrdy da
jaiymen ändetti:
Arbelah qanğa batqan kez,
Ūly İeskendir jetken kez.
Patşalyğyn Dariidyñ
Tartyp ap, talqan ietken kez!
1 Hairete — Grekterdiñ «quanyşqa kenel!» mağynasyn beretin
sälemdesui.
2 Makedoniiä saltattylary ier-tūrman, üzeñgini bilmegen. Jalpaq
aiylmen tartylğan bylğarydan nemese teriden jasalğan toqymdy
paidalanğan.
Jihangerdiñ qabyldauy
Jergilikti satraptyñ qala syrtyndağy saraiynyñ quyqtai tar
bölmesine qaharly jihangerdiñ közine tüskisi kelgenderdiñ barlyğy
jinalğan. Aldyñğy jaqta Gretsiiä men alystağy Karfagennen kelgen
ielşiler tūrdy. Olardyñ syrtynda qyzmetterinen aiyrylğan Persiiänyñ
būrynğy äkimderi men Aleksandrdyñ keibir äskeri qūramalarynyñ
basşylary iın tiresip tūr.
Nikomandr aq sulyğynyñ qyrtysyn asyqpai jazyp, janyndağy
Afiny ielşisine aqyryn ğana:
— Men ony qazir köremin. Qöñildi, alğyr, süikimdi jasöspirim
būrynğysynan özgerdi me? Özi ysylyp şynyqty ma ieken, älde Persiiänyñ
sän-saltanaty näuetek qylyp jiberdi me? Ol būrynğydai şeber
qylyşker me ieken? Sony bilemin. Men oğan semserlesudiñ nebir tamaşa
täsilderin üirettim! Bir ğajaiyp ädisti meñgeru üşin ol köp jattyqty;
äueli basqa, sodan soñ iyqqa, tağy da basqa qarai aldamşy qimyl
jasaisyñ da, soqqyny kilt oñ qolğa auystyryp, qarsylasyñ aşylyp
qalğan sätte — bar deneñmen ilgeri ūmtylyp, sabyn joğary qaratyp,
jüzin tömen sala dulyğa men sauyttyñ arasynan keñirdekke qylyşty
şanşisyñ... Būl ädis «besinşi soqqynyñ naizağaiy» dep atalady. Äbden
jaqsy meñgergenşe Aleksandr ūzaq jattyqty... Äne, kele jatqan siiäqty...
— Ony tanyr ma iediñ?
— Tanymağanda şe? Qaljyñdaisyñ, ä?
İetjeñdi ätek iesikti kömkerip tūrğan jibekpen kestelegen şymyldyqty
aşyp jiberdi de, tizerlep tağzym ietip, sol qūldyq ūrğan qalpy ornynda
qatty da qaldy.
Barlyğy ün şyğarmai qalşiyp tūr. Jarqyratyp tazalağan sauyt pen
betin tügel jaba kigen dulyğasynyñ tesiginen ot şaşqan közderi ğana
jyltyrağan jauynger salmaqpen basyp bosağağa toqtady da, ötkir
naizasyn aiağyna tüsirip sileie qaldy. Soñynan iekpindei adymdap törteui
kirdi. Barlyğynyñ da jastary şamalas, küşteri tolysqan, bir qyzyğy bir
- birlerine iegizdiñ syñaryndai ūqsas. Afinalyqtardyñ salty boiynşa,
qyrtysy tegistelgen aq jamylğymen denelerin orap, ietegin sol
iyqtarynan asyra tastağan. Mūqiiät qyrynğan, būiralanğan tolqyndy
şaştary iyqtaryna säl jetpei ieki jağyna tögilip tūr. Törteuiniñ de
moiyndary juan, jalañaştanğan oñ qoldary tañqalarlyqtai būlşyq
ietti. Tizelerine deiin baulyqtanğan ietikteri jamylğylary tärizdi Afiny
ülgisinde tigilgen.
Alğa ūmtylğysy kelip, ieriksiz qimyl jasağan Nikomandr közi
baqyraiyp tañdana toqtap qaldy.
Afiny ielşileri men karfagendikter qoldaryn alğa sozyp, bastary
jerge jetkenşe iıldi. Qan qyzyl kiımderine lala gülin taqqan birneşe
ataqty parsylyqtar kilemdi süiip, iedenge qūlady da şeksiz berilgendikti
aiğaqtap sol qalyptarynda oryndarynda qatty da qaldy.
Kelgen törteu jinalğandarğa nemqūraidy köz tastap, bir sätke
toqtady. Sodan soñ törteudiñ, boiy säl alasalauy:
— Nikomandr, sen meni nege qūttyqtamaisyñ?— dedi.
— Öziñsiñ be, jihanger, Aleksandr? Älde quanyştan közim qarauytty
ma, qarsy aldymda tört birdei Aleksandrdy körip tūrmyn!
Söilegen adamnyñ jüzinde äreñ baiqalatyndai jymiys jügirip ötti,
sodan keiin ol barlyqtaryna arnap:
— Hairete!—dep sälemdesti.
Tapjylmai tūrğan Nikomandr oğan köz almai qarady. Köz üirengen
sūsty bettegi aşyq mañdai men mūryn, Zrot sadağyndai iılgen äielge tän
ierin arasyna aibatty tereñ äjimder qonaqtapty. Biraq ony tandandyrğan
būl iemes, öñmeninen öte qarağan suyq, yzğarly közderi bolatyn. «Būl
adamnyñ mañdaiyñnan jaibaraqat sipauy da, äitpese däl solai janşyp
jiberui de mümkin»,— dep oilady Nikomandr. Bir kezderi sabaq üstinde
moqal semserdiñ qyrymen iyğynan ūratyn köñildi, jigerli jasöspirimmen,
mynau özine-özi senimdi, artyna dariiä bolyp aqqan köz jasy men qirağan
sansyz qalalar qaldyryp, jarty älemdi şarlağan jaibaraqat adamnyñ
arasynda tüpsiz şyñyrau jatqandai iedi.
Nikomandr Aleksandrğa imene bettedi. Ol betinen süigizdi de, özi de
ierinderin säl jymqyryp, būrynğy ūstazyn süigendei syñai tanytty.
Alabajaq kiım kigen kärtamys ietjeñdi ätek alqyzyl kilemniñ üstine
qūrastyrmaly aq oryndyq qoidy. Baulanğan qyzyl ietikti, aşyq tizeleri
totyqqan aiaqtaryn alşaq qoiyp Aleksandr oryndyqqa jaiğasyp otyrdy.
Ol qalğan adamdarğa nazar audarmai Nikomandrğa:
— Şäkirtiñ jaqsy soğysyp jür dep iesepteisiñ be?
Talşyn ağaşynyñ tübindegi üiiñde otyryp jeñimpaz Aleksandrdyñ
joryqtary turaly iestidiñ be?
Nikomandr qymsyna küldi, būrynğy ädeti boiynşa şäkirtin jazalauğa
köterile jazdap selk iete qalğan qolyn äreñ toqtatty.
— Nege iestimeiin! Qazir bükil Pelle halqy jas paşanyñ ierligin aityp
şulap jür; tipti jelden jüirik Ahillestiñ özinen de kem iemes deidi.
Top arasynda tūrğandardyñ biri:
— Ahilles ğana iemes, jihanger dañqty babalarynan äldeqaida asyp
ketti! Ony tek täñiri süigen Gerakldyñ özimen ğana salystyruğa bolady,—
dep sañq ietti.
İekinşi dauys onyñ sözin bölip ketti:
— Gerakldyñ ierlikteri degen ne täiiri! Ol dünieniñ şartarabyn
aralağanymen Otanyna aitarlyqtai paida jasağan joq. Al bizdiñ
jihanger tağylardyñ talai memleketterin biriktirip, olardy grek
qūdailaryna moiynsūndyrdy.
Ornynan atyp tūrğan Aleksandr bölme işinde iersili-qarsyly tez
adymdady.
— Dūrys! Gerakl barğan jerlerden de äri asqym keledi! Jasağymdy
älemniñ şetine, ğajaiyp tağylar mekendegen jan barmağan şöl dalalarğa,
qūrlyqtyñ ieñ şetki jağalauyn teñiz şaiyp jatqan jerlerge aparamyn,
sosyn meniñ jolyma ieşkim de kese köldeneñ tūra almaityn bolady.
— Sen jeñesiñ, jerdiñ tübine de jetesiñ!—dep kötermeledi dauystar.
— Afinyda ne dep jatyr? Sol bir menmensigen, myljyñ qalada
boldyñ ba?
— Jolşybai bizdiñ kememiz Pireige toqtap, sonan soñ men Afinyğa
bardym,— dedi Nikomandr.— Sol küni onda seni alystağy Persiiäda qaza
tauypty degen laqap tarağan ieken. Halyq Agorğa jinalyp, şoşañdağan
tauyqtarşa barlyq şeşender tilderin bezedi. Keibir myljyñdar
maqtanyp Makedoniiäğa kidirmei soğys jariiälau kerek dep kökidi.
Şuyldağan jūrtty sabyr saqtauğa şaqyrğan Fokion ğana: «Soğys
jariiälauğa asyğatyn ne bar? Küteiik. İeger Aleksandr ölgen bolsa, körinen
tūryp kelmes. Aldymen habardyñ anyq-qanyğyna jetip, sodan keiin soğys
jariiälaiyq»— dedi.
— Aleksandr tiri jäne mäñgi jasaidy!—degen dauystar iestildi.
— O, men äli-aq sol zūlym, myljyñ qalağa körsetermin! Ellada men
aramyzdy bes myñ farsang qaşyqtyq bölip tūrsa da, dañğoi
afinylyqtarğa qaharymnyñ qandai iekendigin sezinetin kün äli-aq tuar.
Nikomandr kiıminiñ qyrtystarynan salbyrağan baulary mörmen
hattalğan bylğary oramany alyp qūrmetpen joğary köterip:
— Epir padişasy Olimpiadanyñ haty,— dedi.
Aleksandr oramany jūlyp aldy. Sūlu jüzinde köñilsiz köleñke
jügirip ötti. Qiğaş qastary tüiile qaldy.
— Epir patşasynyñ dañqy artyp, märtebesi biıktei bersin!— dedi ol
säl oilanyp.— İeldegi oqiğalardyñ barlyğyn sen bügin keşkilik asyqpai
otyryp aityp berersiñ. Gefestion, myna hatty joğaltpa.
Aleksandrdyñ balalyq şaqtan dosy, odan säl boişañdau şyraily
jüzi sabyrly Gefestion bylğary oramany qos qolymen aldy da, qasiet
tūtqan zattai oğan iernin säl tigizip, keiin şegindi.
Nikomandrdan syrt ainalğan jihanger Karfagen ielşisiniñ janyna
tez-tez basyp kelip oğan tesile, tura qarap:
— Öz ierkiñmen keldiñ be, älde memleketiñ jiberdi me?— dedi.
Qoldaryn jaiğan karfagendyq:
— İeger kelisimderimde isim onğa bassa onda otandastarymnyñ
jibergeni, bolmasa öz betimmen kelgen bolyp şyğamyn ğoi.
Jihanger jymiyp sol jaq közin qysa säl oilandy da:
— Qalyñ qolymdy bastap Karfagenge qalai jetemin, kememen be, älde
qūrylyqpen, Liviiä jağalauymen be?
Osy kezde finikiiälyq qara közderin joğary köterip Aleksandrdy tez
şolyp ietti. Sosyn iılip qūrmetpen jauap berdi:
— Būl qai jolda: teñizde me, älde qūrlyqta ma, saparyñdy qoldap, seni
aman saqtağysy kelse qūdailardyñ öz ierki ğoi.
Jihanger küldi de, joldastaryna būrylyp:
— Finikiiälyqtar is jüzinde de, sözde de sondai ailaker. Olarmen tek
dastarqan basynda ğana köñildi äñgimelesuge bolady. Gefestion, bügin
keşkilik Anatanyñ ūly meniñ janymda bolsyn, sonyñ qamyn jasa,— dedi.
Şalt būrylğan jihanger selsoq basyp afinylyqtardyñ janyna
keldi. Bezergen jüzi suyq.
— Meniñ danyşpan ūstazym Aristotel tiri me? İesirik basşylaryñ
ony äli jazalağan joq pa?—dep qatqyldana sūrady.
İeki joldasynyñ aldynda beijai qalypta ierkin qan-sölsiz tūrğan
afinalyq jauap qatty:
— Külli Ellada mädenietiniñ besigi men ortalyğy ärqaşan Afiny
bolğan ğoi. Kemeñgerliktiñ ūstazyn syilamauğa, qūrmettemeuge qalai
dätimiz barady? Ol būrynğysynşa Likeidiñ saialy baqtarynda
būrynğyşa jastarymyzdy bilim būlağynan susyndatuda.
— Degenmen delfii köripkeli danyşpandardyñ danyşpany dep
filosof Sokratty moiyndağannan keiin, seniñ şaharyñnyñ keñesi ony
ölim jazasyna kesken joq pa iedi? Afinalyqtardyñ künşildigi şekten
şyqty.— Aleksandrdyñ dauysy qarlyğyp, sol iyğy selkildei bastady.
— Bükil älem meni qūdaidyñ süigen ūly dep moiynsūndy, al afinalyqtar
menen kökke baratyn joldy da qyzğanady. Olardyñ osyndai
qamqorlyqtary özderiniñ jerlerinen aiyrylu qaupin tuğyzbas pa ieken?..
Afinalyqtardan oqys būrylğan jihanger jerde ietpettep jatqan
parsy äkimderine bettedi:
— Tūryñdar, meniñ dostarym! Sender iendi mağan bodan boldyñdar,
sondyqtan da ūly patşalyğymnyñ barlyq halyqtarynyñ ardaqty
azamattary siiäqty qymbattysyñdar mağan. Qandai ötinişpen keldiñder,
ne sūrağylaryñ keledi?
Japa-tarmağai söilegen parsylar tizelerimen jorğalap Aleksandrğa
jaqyndai tüsip, onyñ aq jamylğysynyñ şalğaiynan süiüge tyrysty.
Jihangerge ieñkeiip sybyrlağan tilmaş:
— Būlardyñ barlyqtary da parsy patşasy Dariidyñ būrynğy sarai
adamdary. Özderiniñ adaldyqtary men berilgendikterine ant işip, senen
būrynğy meken jailarynyñ, saraidağy qyzmetteriniñ qaldyryluyn
sūraidy,— dedi.
— Bügin olardy tüski asqa şaqyr. Jaña ämirşileriñ. Aleksandr öziniñ
adal qūldaryna būrynğy meiirban patşalaryñ Dariiden qaiyrymsyz
iemes dep ait.
Aleksandr qaitadan Nikomandrdyñ janyna keldi:
— Al, şalym, sen mağan äli de «besinşi soqqynyñ. naizağaiyn»
körsete alar ma iediñ? İendi kimniñ semseri küşti ieken, ä?..
Quanyp ketken Nikomandr asyğys külip jiberdi:
— Köreiik kimniñ semseri şalt ieken!
— Aldymen demal, sonan soñ synarmyz. Nemene, seni jol qajytqan
joq pa?
— Patşa - ananyñ hatyn äkeluge asyqqanym sonşa, şarşağanymdy da
sezgen joqpyn. Nesin jasyraiyn, örtengen üiler men qirağan
ğimarattardyñ arasynda aştan -aş qañğyp jürgen kempir-şaldardy
körgende janym aşyp, qūlazyğanym ras. Äsirese, qarsy aldyñnan jel
soqqanda qolqañdy qapqan iıs qandai jiırkenişti deseñşi? Janyñda
toqtyqtan qaryndary qampiyp jorytqan qomağai itter jürgen şirigen
mäiitter, kerilgen krester jol boiy sozylyp bir tausylmaidy. Onyñ
iesesine aptapty jazyqtan asuğa köterilip, üirenşikti salqyn jeldiñ lebin
sezgende qandai quandym, tağy da süiikti Makedoniiäma tap bolğandai
sezindim! Osy arada tağy taulardyñ arasynda kenetten tañğajaiyp grek
änin iestidim. Sol ände, Aziiänyñ tylsym tükpirinde jeñimpaz
Aleksandrdyñ ierligi madaqtaldy.
— Qai jerde?
— Jaqyn mañda, soñğy tau asuynda. Baiqasam; ottyñ basynda bizdiñ
jauyngerlerimiz otyr, olardyñ arasynda meniñ ieski tanysym Grabos ta
bar. İesiñde me? Ol seniñ äkeñ Filipp patşanyñ senimdi jauyngeri iedi ğoi.
Al onyñ tobyndağy beitanys änşiniñ dauysynyñ sazdylyğy sonşama,
lirasyn ūstağan Pannyñ özi tauğa kelip, seniñ jeñisteriñdi jyrğa qosyp
otyrğan siiäqtandy.
— Filota!—dep onyñ sözin böldi jihanger.— Älgi asudağy küzettiñ
bastyğy kim?
Äskerbasylardyñ arasynan saltattylardyñ jeñil sauytyn kigen,
ūzyn boily, symbatty makedoniiälyq alğa attap şyqty da, boiyn tiktep
tūra qalyp:
— «Äulie şoqpyt» asuyndağy küzettiñ bastyğy makedoniiälyq Grabos.
Onymen birge on alty fessaliiälyq saltatty bar.
— Ony bügin osynda şaqyr, özimen birge älgi jaqsy on salatyn
jauyngerlerdi de ala kelsin. Keşki as üstinde änin tyñdaimyz.
İesikke bettegen Aleksandr kilt toqtady da, qolyn joğary köterip:
«Hairete!» dep sañq ietip, şymyldyqtyñ arjağyna kirip ketti.
«İeşkimge senbe»
Jihanger özi ğana japadan jalğyz otyrudy jany jaqsy köretin şağyn
bölmege kirdi. Ötkir jüzderi qylpyp qairalğan, kölemi men türleri ärqily
bolat semserler qabyrğağa tärtippen qaz-qatar ilingen. Būryşta ūzyndyqysqaly birneşe naizalar süieuli tūr. Bir qabyrğanyñ boiy tügeldei
altynmen aptalyp bezendirilgen sauyttar. Onyñ janynda qyzğylt qyl
aidarly betti jauyp tūratyn qalqandy dulyğalar jatyr. Arağaraqta ūrys
üstindegi jauyngerlerdiñ beinesi betine döñestep salynğan döñgelek
qalqandar tūr.
Buryl şaşy būrymğa örilgen qoñyr hiton kigen qartañ makedondyq
tabaqtağy sūiyq maiğa batyrylğan sary şüberekpen qaru-jaraqtardy
sürtude. Işke kirip kelgen Aleksandr qasyn qaqqanda, anau lyp ietip şyğyp
ketti.
Aşyq kilem jabylğan şağyn tösekke otyrğan Gefestion qyzyl
baulardy qanjarmen aqyryn kesip, balauyz mördi syndyrdy da, bylğary
quystyñ işinen pergament oramany suyryp aldy. Auyr, ūzyn semserler
ilingen qabyrğanyñ janynda tūrğan jihanger:
— Asa qadirmendi patşa anamyz Olimpiada ne jazypty? İelde tağy da
köterilis şyqqan şyğar?—dep sūrady.
Gefestion qaz-qatar tizilgen äripterge köz jügirtti.
— Patşa anamyz seni tağy da saqtandyrady. Tyñda, jihanger:
«Makedoniiä men Epirdiñ patşasy Olimpiada jeñilu degendi
bilmeitin, külli Aziiänyñ ämirşisi, äri patşasy, qūdiretti Aleksandr
Filipp ūlyna mäñgi baqi quanyş tileidi! Būl hatty meniñ qolymnan tek
öziñe ğana tapsyruğa, patşanyñ amandyğy üşin janyn qiiüğa da daiar
iekendigi jaily qasietti Gestii qūrbandyğynda ant bergen, äskeri önerdiñ
ūstazy, bizdiñ adal, senimdi qyzmetşimiz Nikomandr arqyly jiberip
otyrmyn.
Mäñgi haq qūdailardyñ atynan jalbarynamyn, qasyña jiğan
adamdardyñ bärinen saq bol. Makedoniiänyñ tekti nūiandaryna meiirbandy
iekendigiñdi, senetindigiñdi jaqsy bilemin. Degenmen sen Zevstiñ özi jerge
jibergen älemniñ jalğyz patşasy iekendigiñdi ūmytpa, al olar sağan
bağynyşty qarapaiym pendeler, bir öziñe ğana bas ietinin iesterinen
şyğarmasyn. Solardyñ keibireulerin qinalmai-aq jaña patşa jasap
jürsiñ ğoi. İelde jürse ieşki men şoşqa bağatyn keibir ūşqalaq nemeler
seniñ darqandyğyñnyñ arqasynda bilikke qoldaryn jetkizip, iendi öziñmen
tereze teñestirgisi keledi.
Mağan jetken sypsyñ habarlarğa qarağanda, tipti janyñda jaqyn
jürgen adamdardyñ özderi darqan syilaryñ men şeksiz meiirbandyğyñdy
ūmytyp, bağyndyrylğan ölkelerdi basqaruğa makendondyqtar iemes
parsylardy qoiğandyğyñdy syrttan ösekteitin körinedi. Tağylardy
janyña nege jaqyndatasyñ? Tipti äkeñniñ dosy dep jürgen qart
Parmenion öziniñ dostaryna, seniñ tizginiñdi tejeu kerek, iendi senen
makedondyqtarğa ieşqandai paida bolmaidy depti, tipti arsyzdyqpen
öziniñ ūly Filotany patşa qoiu kerek degendi de aitypty.
Al sen aldyn almaq tügili, Filotany atty äskerge qolbasşy ietip
tağaiyndadyñ. İelge oralğan jaralylar mağan Filotanyñ jauyngerlerge
özin maqtap, patşa sailauy üşin qymbat bağaly syilyqtar berip, köñil
aulap jürgendigin aitty. Parmenionnyñ da, Filotanyñ da, onyñ qaitys
bolğan ağasy Nikanordyñ da ataqtary şyğuy qūdaidyñ süigen ūly seniñ
būiryqtaryñdy oryndap, janynda jürgendikten şyğar? Sen bolmasañ
olar Skardos şatqalyndağy ys basqan qūrym üilerinde otyryp, bazarğa
aparu üşin otyn arqalap, ieşkiniñ irimşigin tasyr iedi.
Sen bağzy zamannyñ ieşbir qūdaiy men qaharmandary barmağan
sonşama alys jerlerge jettiñ. Pellege qaityp, makedon qyzdarynyñ ieñ
sūluyn tañdap al da, satqyn, aramza Gretsiiäny aqylmen bilep, älemdi
jaulap aluğa äreket jasağan kemeñger äkeñ Filipp siiäqty, osynda
otyryp dünieni basqar.
Aziiänyts şeksiz-şetsiz joldarynda jar bolyp otanyna aman sau
oralta gör dep kün saiyn qūdailarğa jalbarynamyn.
Jibergen qymbat tartularyñ üşin alğys aitamyn.
Şyğys halyqtary toqyğan ülbiregen jibek matalar bolsa tağy da
quana qabyl alar iedim».
Gefestion Aleksandrğa qarady.
Jihanger sūq sausağyna altyn jüzik taqqan qolyn köterip iernine
taqady.
— İeki ieli auzyña tört ieli qaqpaq,— dep kübirledi ol.— Meniñ jeke
küzetim, barlyq atty äskerlerim Filotanyñ qolynda, biraq onyñ özi äzirge
mağan bağynyşty. Biz Ündi Kavkazyna jettik, al eterlar äli de solar basqa
halyqtarğa ükim jürgizuleri üşin ğana men älemdi jaulap aldy dep
oilaidy. Mağan alğys aitudyñ ornyna olar bir uaqytta äkem Filippke
jasağandary siiäqty arqamnan qanjar sūğuğa daiyn. Bügin tünde, toidan
keiin sen mağan ieş janğa sezdirmei Qara Klitti alyp kelesiñ... Joq!.. Qara
Klit te menimen salğylasa bastady, odan da saqtanu kerek. Krater,
Aminta, Ptolomei jäne Perdikka kelsin. Bügin tünde ädepsiz, maqtanşaq
Filotany tūtqyndaimyn. Şatyryñdağy barlyq zattaryn aqtaryp,
jerden qazsañdar da äkesi Parmenionnyñ hatyn tabyñdar. Astyrtyn
qastandyqtyñ izi qaidan şyğyp jatqanyn, ony azaptap, otpen şyjğyrsam
da bilmei qoimaimyn. Kinälylardy aiausyz jazalaitynym sonşa, eterlar
parsylarğa ūqsap aldymda ieñbektep jorğalaityn bolady.
— Asyğyp qatelese körme. Hattağy küdik ūly üşin qoryqqan patşa anamyzdyñ közsiz mahabbaty bolyp qana jürmesin. Filota, onyñ marqūm
ağasy Nikanor, qart Parmenion da sağan qaşanda şeksiz berilgen jandar
iedi ğoi. Otanyñnan şalğaida jürip adal dostaryñdy qyryp salğanda
kimdermen birge qalmaqşysyñ? Seni mäñgi-baqi ata jauy, jatjerlik
basqynşy dep iesepteitin kölgirsigen parsylarğa şynymen senesiñ be?
— Meniñ tabanym qai jerge tiıp, äskerim qaida tūrsa, Otanym da
sonda,— dep iezuinen köbik köringen Aleksandr yzalanyp onyñ äñgimesin
kilt üzdi. Yzadan sūlu jüzi būzylyp, appaq iri tisteri jyrtqyştarşa
saqyldady.— Äkem siiäqty kişkentai Makedoniiänyñ, patşasy iemes, külli
Aziiänyñ ämirşisi iekendigimdi ūmytpa. Tegerşegiñdegi doñğalaq siiäqty
bükil älem meniñ yrqymmen ainalady, men qai jerde tūrsam, qalai
qalasam dünie solai būrylady. İeger jiyrma myñ makedondyqtar meni
moiyndağylary kelmese, men olardy auzymdy aşsam boldy tuymnyñ
astyna jinalatyn Aziiänyñ qalyñ qoly tuiağynyñ astynda taptaimyn...
Aziiälyqtar mağan jatjerlik iemes, barlyq adamzatqa baqyt pen beibit
ömir beru üşin kökten tüsken qūdai dep qaraidy.
Qola qalqan dañğyr ietti.
— Kir!— dep aiqailady jihanger.
İesikten būira şaş, basyn ainaldyra kök taspa bailağan bozbala efeb
1 körindi.
— Tyñşylardyñ basşysy keldi. Kiruge ruqsat ietiñiz?
— Kirsin!
Jağy qusyrylğan, sarğyş jüzdi, ūzyn, iete aryq grek tyñşylardyñ
basşysy sulyğyn qymtanyp, jötele işke kirdi. İerinderi kögerip ketken,
iekteri kemseñ qağady.
— Sen qatty nauqassyñ ğoi,— dedi jihanger.—Tösegiñnen tūrğyzyp,
mağan alyp kelgen qandai şūğyl şarua?
— Teristikten qandai bolmasyn habar äkel dep būiyrğan iediñiz. «Äulie
şoqpyt» asuynan bir jansyzdy bügin mağan alyp keldi. Onda bizdiñ
belgimiz bar. Köp närseni körgen, biraz mälimet biletin adam.
— Osynda alyp kel iendeşe.
— Üsti sondai las...
— İendeşe men odan jauapty basqa bölmede alamyn...
Soğdydan 2 kelgen jansyz
Qabyrğalary äktelgen şağyn bölmege ūzyn būrymdaryn şañ basqan,
saqaly jalbyrağan abalaq-sabalaq abyz iendi. Ol qyryq jamau jyrtyq
şekpenin qymtañqyrap, jürelep otyra qaldy. Syrt jağynda är jeri
japyrylğan könetoz qoñyr sauyt kigen jauynger qas qaqpai tūr.
Ūzyn qoldaryn iedenge tiregen abyz maimylğa ūqsap tört tağandap
otyrdy. Ūiysqan şuda şaştarynyñ arasynan öñmeñnen ötetin otty
közderi jarqyraidy.
— Parsyşa bilesiñ be?
Şal qarlyğyñqy dauyspen birdeñe dep myñqyldap, auzynan kümis
tiyndy şyğaryp, ony qap-qara alaqanyna salyp ūsynğanda, qarsy
aldyndağy qūrastyrmaly oryndyqta otyrğan qardai appaq şekpen kigen
jas jat jerlikti kördi. Būlşyq ietti oñ qoly jalañaş. Qolynyñ
qyzğylttau terisi qyzdardikindei jūmsaq, özinen güldegen alma ağaşynan
ieskendei jūpar iıs şyğady. Tekti adamdardyñ qūlğa nemese tasqa
qarağany siiäqty janarynda jaibaraqattyq bar. Bir köziniñ tüsi qoñyr
jasyldau da, iekinşisi sūrğylt aşyqtau.
Janynda köziniñ ainalasyna qara sürme jaqqan, parsylarşa kiıngen
aqqūba adam tūr. Būira şaştaryn altyn toğaly qyzyl belbeumen orağan.
Aldynda otyrğan adam abyzğa tüsiniksiz tilde söilep otyr.
Türegelip tūrğan adam parsyşa tüsindirip jatyr.
Tek qana şyndyqty aitpasañ, şynaşağyñnan istikke ilip qūiady, añqau
säbi anasynyñ aldynda şyndyqty qalai jasyrmaityn bolsa sen de, süit.
Öziñ kimsiñ? Aldymen osydan basta!
— Baktralyq abyzbyn. Būrynğylardy jaqsy bilemin, san teñizder men
taulardyñ arjağynda bolyp jatqan oqiğalardy köremin, bolaşaqty
boljap, tylsymnyñ qūlpyn aşamyn.
— Ottama! Tek berilgen sūraqtarğa ğana jauap ber.
— Qūlağym sizde, o, qūdiretti, ūly ämirşim! Qamsyz ūiqyñyzdan
ūianyp, köziñizdi aşyñyz, qūlağyñyzğa jetken mañyzdy habaryma nazar
audaryñyz.
— Mūnda öz betiñmen, älde bireudiñ būiryğymen keldiñ be?
— 
Aguramazda

qūdaidyñ

tylsym

üni

jetektep,

taular

men
şatqaldardan as, jūrtqa zaman aqyr taianğanyn ait dep būiyrdy. Barlyğy
tas-talqan bolyp qiraidy, balalar ata-analarynan aiyrylyp jetim
qalady, aspandağy būlttar da jyljymai, jerge tas bolyp jauady.
— Qai jolmen keldiñ?
— Soğdydağy Marakanda şaparynan osynda Baktra qalasy arqyly
keldim. Jol boiy qaptağan parsy äskerleri köringendi tintedi, tipti abyz
bişara meniñ şoqpyt kiımderimde de altyn jasyrylğandai timiskiledi.
Ūzyn boily, symbatty Filota jamylğyğa oranğan qartañ grek,
filosof Kallisfenmen 1 äñgimelesip tūr.
— Qai jerde suyq ieken; Makedoniiäda ma, älde osynda ma?
— Ärine, mūnda suyğyraq qoi.
— Nege olai deisiñ?
— Myna makedondyqtarğa qaraşy; öz otandarynda Skardostyñ
töskeiinde būlar jyrtyq şekpen kiıp qoi bağyp, sol şekpenin jamylyp
ūiyqtasa da suyq dep şağynbas iedi, al mūnda parsynyñ üldesi men
büldesine üş qabattap oransa da bäribir az deidi.
— Filosof retinde sän-saltanatty, toqşylyqty jaratpağanyñmen
öziñniñ iyğyñda da jyly şapan bar ğoi. İeger bizder makedondyqtar
dünieni şarlap ötip, jer jüzin jaulap almasaq qolyñ jetpes iedi!
— Biraq makedondyqtar tap qazir tym ülken qūiandy jūtyp jiberip,
ony qalai qorytaryn bilmegen äbjylanğa ūqsamai ma?
«Jihanger!»—degen sybyr iestildi. Bäri ün şyğarmai boilaryn tiktep
qatty da qaldy. Arfalar yzyñdap, siringalar men kerneiler guildep,
jiyrma dabyldyñ tars-tūrs dauysy bastyrmalardy jañğyryqtyryp
jiberdi.
Tömengi alañda birkelki bozğylt kiım kigen, ätirlep, būiralağan
şaştaryn qyzyl belbeumen orap tañğan balalar men jasöspirimder
körindi. Olar jūptasyp baspaldaqtyñ tabaldyryqtaryna tūra - tūra
qalysty.
— Būlar amanatqa qaldyrylğan, Aleksandr bağyndyrğan otyz
halyqtyñ patşalarynyñ ūldary,—desti jinalğandar.
Jihangerdi ieşkim birden tanyğan joq. Gefestionmen qatar kele
jatqan ol ädettegidei ellinderşe kiınbegen, hitonsyz, jamylğysyz
bolatyn. İejelgi parsy patşalarynşa qanatty küime beinelengen zerli
qyp-qyzyl kiım kigen müsini symbatty, belin qūima altyn beldikpen
buğan. Äskeri dästürdi ūstanğan makedondyq bekter selt ietpei qalşiyp
tūra qaldy. Köterme aiqailar küşeiip parsylardyñ ataqty bekzadalary
jorğalap kelip jolyn bögep, onyñ altyndalğan kebisin süiüge ūmtylğanda
jihangerdiñ qastary kerilip tüneriñki, quqyl jüzine qan jügirgendei
boldy. İelu jyl boiy arasynyñ talai patşalaryna adal qyzmet ietken,
iendi mine aldyna jata qalğan Artabazan şaldyñ üstinen ötken Aleksandr
joğarydağy bastyrmağa jeñil adymdap jügirip şyqty.
— Hoş kelipsizder!—dep parsy tilinde dauystai söilegen ol özine
arnalğan ortadağy orynğa bettedi.
Nubiiälyq qara qūl altyndalğan kebisin şeşkennen keiin ol taza
altynnan qūiylğan arystan beineleri bar taqqa baryp jaiğasty.
Oryndarynan tūrğan parsy bekzadalary bosağada üimelep joğarğy
bastyrmağa kirmek bolady, biraq efebtar olardy tüigiştep, döreki iterip,
tek tizimde körsetilgenderdi ğana joğaryğa ötkizude.
— Janyñyzda tūruğa rūqsat ietiñiz!—dep jalbarynady parsy
bekzadalary...— Süikimdi nūr jüziñizge qarap köñilimiz toisyn!
Gefestionmen äñgimelesip tūrğan Aleksandr myrs ietti:
— Älgi Nikomandr aitqan äskeri änderdi salatyn jauynger osynda
ma?
— Ol osynda, jihanger!—dedi alğa bir attap iıle tüsken Filota.—
Ony äkeluge ieñ jaqsy şabandozdardy tezdetip jibergenmin.
Filotanyñ janarymen ūşyrasqan jihangerdiñ janary jarq iete
qaldy, biraq suyq, yzğarly jüzi selt ietken joq.
— Osylai jasauğa mindettisiñ. Älgi änşi jaqyn jerde küte tūrsyn!
Gefestion jihangermen birge dastarqan basynda otyruğa rūqsat
berilgen adamdardyñ iesimderin tizim boiynşa tekserip şyqty. Olardyñ
barlyğynyñ da köñilderi tasyp, äsem kiımderi men plaştarynyñ
qyrtystaryn jazyp, kebisterin şeşip efebter körsetken tösekterge
jantaiysty, al qyzmetşiler olardyñ sol qoltyqtarynyñ astyna
jibekpen tystalğan mamyq jastyqtardy tastady.
Qonaqasyğa şaqyrylğan jiyrma şaqty «baqytty» jandar
jihangermen birge tüski asqa otyrdy. Onymen qatar on, jağyna öltirilgen
parsy patşasy Dariidiñ inisi altyndai jaltyrağan saqalyn ortasynan
bunap bailağan, isik bet juan parsy Oksiafr jaiğasqan. Onyñ
basqalardan aiyrmaşylyğy qanşa qylğytsa da şarapqa ieşbir mas
bolmaidy, auzy damyl tappai işip-jei beredi, «marhabatty, qaiyrymdy
patşalardyñ padişasy», Dariidiñ tūsynda qandai asyp-tasqan toilar
bolğanyn jağy sönbei äñgimeleuden bir jalyqpaidy. Oksiafrdyñ
janynda, makedondyq patşazada, tätti tağamdardy jany süietin
jihangerdiñ jarymes inisi Arridei. Aleksandrdyñ sol jağyna efebter
Karfagen ielşisin jaiğastyrğan, olardan keiin äskerbasylar, parsynyñ
ataqty bekzadalarymen aralasa otyr.
Tağaşa iılgen dastarqannyñ qaq ortasyna jaiğasqan jihanger
meimandardyñ barlyğyn da köretin iedi. Ol anda-sanda sol qaptalda
janynda otyrğan filosof Kallisfenmen äzildesip, söz jarystyryp
otyrğan Filotağa köz tastap qūiady.
Jihanger üstine injir däni sebilip quyrylğan qūrğa qol sozğannan
keiin qalğandary da dastarqanğa bas qoiysty, tamsanyp tağamdardyñ
dämdiligin, patşa aspazdarynyñ şeberligin madaqtasty. Işine piste däni
tyğylğan semiz tauyq, üitilgen jabaiy torai, sürlengen sülikter, türli
tätti şyryndar, jalpy parsy bekzadalarynyñ süikimdi tağamdarynyñ
moldyğy jinalğandary tañqaldyrdy.
Qonaqtar oñ qoldarymen tañdağan tağamdaryn alady, bolmasa
daiaşylardy şaqyryp qūima altynnan jasalğan tabaqqa salyp aldaryna
äkelgen astan qalağandaryn jeidi. Ärqaisysynyñ janynda stol üstinde
mai siñgen sausaqtaryn sürtu üşin ilengen şiki qamyr jatyr. İyqtaryna
türli-tüsti oramal asynğan kütuşiler ymdağan boida jandaryna jetip
kelip, meimandardyñ ärtürli qospalar jūğyp, mailanğan ierinderin sürtuge
daiyn tūr.
Balyq tağamdaryn jaqsy köretin Aleksandr Girkaniiä 1 aimağynyñ
bastyğy syiğa jibergen qaqtalğan ülken bekireni maqtady.
Özi auyz tigen soñ qalğan qonaqtar da dämin körsin dep dastarqandy
jağalatuğa būiyrdy.
Üstinde talai oilar arpalysqan birazğa sozylğan qonaqasy aiaqtalyp,
qyzmetşiler kümis qūmandar men legenderdi äkelip dastarqan
basyndağylardyñ qoldaryna qanjylym su quia bastady. Efebter
meimandardyñ moiyndaryna roza jäne ünemi kögerip tūratyn marta
gülderinen örilgen alqalar taqty. Sodan keiin aldaryna tätti jemister,
añşylyqtyñ är türli sätin surettermen bezendirgen altyn şölmekter
qoiyldy.
Şarap sapyruşylar şölmekterge şarapqa toltyryp, al qyzmetşiler
ärbir meimannyñ qalağanynşa
1 Girkaniiä — Qaspii teñiziniñ oñtüstik şyğysyndağy aimaq.
su qosyp tūrdy. Makedondyqtar
qosylmağan taza şaraptan işti.

qaşanğy

ğūryptarynşa

su

Jyljyp kele jatqan qara būlt şetinen semdire bastağan jūldyzdy
aspanğa qarai şölmegin kötergen Aleksandr Geliosqa arnap dūğa oqydy
da, şarapty iedenge şaşyp jiberdi. Grekter men makedondyqtar dastarqan
basynda süisinip aitatyn özderiniñ Anakreon änine saldy:
Tolqyn şaştarğa är berdi,
Alqyzyl ierme gül - jūpar.
Şattyq naz janğa när berdi,
Şalqytyp şarap yntyzar...
Än aiaqtalyp bir - birlerine soğylğan ydystardyñ dauysy tynğan kezde
jihanger:
— Älgi uağdalasqan änşi jauynger qaida? Ol meniñ joryqtarymdy
madaqtağan jyryn aityp bersin!—dedi.
Barlyğy tyna qaldy. Iñir qarañğysynda maida, qoñyr äuen asqaqtai
köterildi;
Dulyğalardyñ qyzyl aidary
Bile aru, qūbyl, jaidary
Qylyşpen tüsti qiylyp,
Qūştarlyq nazben üiirip!
Ūly İeskendir altyn taq,
Jeñisi ieren biık dür.
Birge toilap jarqyldap,
Biıñe seniñ iıp tūr!
Doñğalaqtary almas kögeili
Qiratyp joryq arbasyn,
Atty äsker būzyp keneidi
Qausatty dūşpan ordasyn.
Tolassyz maidan törine,
Tolağai jebe atty kim?
Täkaparlyğymen täñirge,
Teñ tüsip būzdy sapty kim?
Ol jauğa jai bop tüsken dür
Jeñimpaz ūly İeskendir!
Joryq pil, arba, qarudy,
Asyqtai appaq arudy.
Arğymaqtary ierlengen
Asyl tas toly zäruli
Altyn sandyqty zerlengen
Tartyp ap, aşty kekpenen,
Tünergen qara zäñgiler
Qanjarmen qany keppegen.
Jihanger aitty:
«Jarandar!
Şaiqastyñdar ierlikpen.
Alyñdar aqşa, arudy,
Marjan men jauhar qarudy.
Tört astananyñ. tört saraiyn
Qosyp al jiyrma ölkeni,
Qyzylbastarğa qaraityn!..
Ortañda tūrmyn men dara,
Jaujürek jastyq jasasyn!
Dañqtan qymbat dos-jora,
Dūşpannyñ belin basatyn.
Jalğyz-aq meniñ qalarym,
Altyn qobdiı ğana,jaranym!»
Gomerdiñ asyl jyrlaryn
Saqtapty sonda jihanger.
Sonda aşyp ajal aranyn,
Külkisin beibit tiğan jer.
İejelgi Gomer ierleri
İelirip qaita ūiandy,
Ğalamnyñ gülzar jerleri
Qaran bop qanğa būialdy.
Kök tütin keşki beiuaqta
Hoş iıs şaşyp būrqyrap,
Öşer ot üş būt oşaqta.
Jürekten öşpes bir şyraq
Qol bastap qalyñ jasaqta
Jihanger minip jür pyraq!
Şarappen ierin jibitip,
Qiratyp dūşpan qaruyn,
Arğymaq belin bügiltip
Jūtaiyq şölmek däruin!
Qol şapalaqtağan qonaqtar japa-tarmağai aiqailasty:
— Tamaşa! Gomerdiñ qaharmandary tūrpattas jihanger patşamyz
jasai bersin! Bizdiñ semserimizdiñ jüzin dañqqa bölei bersin! Aleksandr
Gomerdiñ keiipkerlerinen de asqaq tūr!
— Bozbala, beri kelşi öziñ!—dedi jihanger.
Öñi qaşqan, mañdaiynan suyq ter şyqqan Aristonik oğan jaqyndap
bardy da, jauyngerlerşe boiyn iıktep, qalşiyp tūra qaldy.
— Tegiñ qaidan?
— Fivandyqpyn, Beotiiädanmyn.
Ornynan şapşañ köterilgen Aleksandr Aristonikke kümändana
qarady. Jūrttyñ bäri Aleksandrdyñ Fiva qalasyn talqandap, tas
qabyrğalaryn jermen-jeksen ietkenin, qalany qorğağan otyz myñ adamdy
qūldyqqa satqanyn iesterine tüsirip ündemei qaldy. Tek tikireiip qatyp
qalğan bozbala ğana jihangerdiñ jüzine taisalmai tura qarap tūrdy.
— Sen qalai aman qaldyñ?
— Fivağa şaubyl bastalğan kezde men teñizdiñ jağasynda iedim, seniñ
qaharyña ūşyrağan joqpyn.
— Nesi bar, al iendi Fivanyñ qorğany qaitadan qalanğanyn qalar ma
iediñ?
Qatty qobaljyğannan basyn salbyratyp jibergen Aristonik sälden
keiin:
— İeger, Fivany qalpyna keltirsek onda Aleksandr tağy da kelip
şauyp alady dep ünemi qorqyp otyrar iedik,— dedi.
Būira basyn qūptai silkip jymiğan Aleksandr janyndağylardy
közimen şolyp ötti.
Jaqynyraq otyrğan meimandar jihanger iestisin degendei ädeii
sybyrlasty:
— Madaqtauğa tūratyn bozbala ieken! Jihangerdiñ fivalyqqa meiirimi
tüskenin qaraşy!
— Sen dañqty öz otandasyñ fivalyq ūly Pindardyñ aqyndyğyn mūra
ietken jan iekensiñ,—dedi Aleksandr meiirlene.— Seni qosşylarymnyñ
qasynda qaldyramyn. Şaqyrğan kezde än salyp beresiñ. Äzirge mynau
öziñe bergen syiym!—dep Aleksandr bozbalağa şarap toly öziniñ altyn
şölmegin ūsyndy.
Aristonik şölmekti kökke köterip, qūdailardyñ qūrmetine birneşe
tamşyny kilemge şaşty da, jihangerden közin aiyrmai tūryp şarapty
işip qoidy. Sosyn jauyngerlerşe şalt būryldy da, nyq basyp baryp
efebtarğa aralasyp körinbei ketti.
Aleksandr iendi Karfagen ielşisimen äñgimesin bastady.
— Bizdiñ şaharymyz işki teñizdegi şaharlardyñ işinde ieñ baiy,—
dedi finikiiälyq.— Bizdiñ suffetter berik odaq jasau jaily Persiiä
patşasymen äldeqaşan qūpiiä kelissöz jürgizip kele jatqan. Persiiä
qūrlyqtağy qūdiretti memleket; Finikiiänyñ kemeleri teñizde üstemdik
ietedi, san jağynan äri köp. İeger azat qala Karfagen men aibyndy Persiiä
myzğymas odaq qūra alsa, onda būl odaqtyñ küşi jerdiñ qai tükpirinde
bolmasyn seziler iedi. İendi ädepsiz Rim bas köterip keledi. İta liiändyqtardyñ Makedoniiä men Gretsiiäğa da qol saludan oiy bar. Ūly
patşa, seniñ küşiñmen şalqyğan bailyğymen qūdiretti azat qala
Karfagendi nege biriktirmeske? Älemdegi ieñ küşti ieki memlekettiñ
arasynda nege berik odaq jasamasqa?
Stoldyñ sol jaq şetinde Filotağa jaqyn otyrğan makedondyqtar
myrs ietisip kekesin soz qağysty:
— Jağympazdyq — ieñ senimdi qūral.
— Äsirese Aleksandrdyñ aldynda!
— Gavgameldegi ūrystan soñ tüsken oljadan onyñ özine ieş närse
almağany ras, biraq kelesi joly Persepolista beti bülk ietpesten
Pelladağy anasyna otyz bes myñ qaşyrğa, bes myñ tüiege artyp altyn
men kümis jiberdi.
— Basyp alğan ölkelerdi basqaruğa qol öziniñ qarulas joldastaryn
aralastyrdy ma? O, joq! Olardy ielemeidi! Barlyq jerde de parsylar
bilikti qoldaryna alyp otyr.
— Sol üşin bir ielden soñ iekinşisin jaulap alyp kelemiz. Sondağy bar
būiyratyny denemizdi toltyrğan jaraqattardan keiin qajetsiz mügedekter
iesebinde ielge qaitu ğana.
— Bizder, qaiyrymdy eterlar, qazir Aleksandrdy da jiı köruden
qalyp baramyz, būrynğy joldasymyzğa kiru üşin aldymen bosağada
tūrğan parsy ätegine tağzym ietuimiz kerek.
— Qolpyldağan parsy şalbaryn jäne tağylardyñ kiımderin kiıp
namysqa tietinin qaitersiñ!
Muzykanttar tağy da būrynğy patşalardyñ padişasy Darii jaqsy
köretin aşy äuendi sozylta oinady. Ürleuişter ysqyryp, sybyzğylar
syzylyp, kerneiler guildep, dabyldar duyldai dañğyrlady.
Skif pen Ellin
Toiğa qatynasuşylardyñ töbesindegi qarañğy aspanda kenetten ieki
şyraq janyp, onyñ säulesi ortadağy üstindegi köjekeiine altyn
jarqyrauyq taqqan appaq, aryq qyzğa tüsti. Qolyn sozyp ūstağan şyrağy
teñselip, ol qūddy auada qalyqtap kele jatqan siiäqty iedi. Qyz
bastyrmanyñ ortasyna jetken kezde qaptaldan tağy da ieki şyraq körinip,
kerilgen dar üstinde artqy aiağyna kişkentai maimyl älgi qyzğa ieliktep,
teñselip aqyryn jyljyp kele jatty.
Joğarğy bastyrma jaqtan qarq-qarq külki iestildi, barlyğy da sūq
sausağymen maimyldy nūsqap, külkiden işegi tüiile, tizesin bügip jürip
kele jatqan grekterdiñ ūlttyq kiımi hiton kigen ūzyn boily, iebedeisiz
jasöpirimdi baiqady. Onyñ qarqyly bar jūrtty ieleñ ietkizip,
bastyrmalardyñ bärine iestilip, tipti sonau tömendegi jauyngerler
jinalyp tūrğan alañğa da jetti.
— Osynşama qatty külgen kim iezi?—dep sūrady jihanger.— Mağan
onyñ jüzi azdap tanys siiäqty.
— Būl skif, saqtardyñ jas bekzadasy Skolot,— dedi janyna jetip
kelgen efeb.— Keşe ony zyndannan şyğaryp juyndyryp, kiındirip
osynda alyp keludi būiyrğansyz.
— Şarap berip aldarqatyñdar. Men bügin onymen äñgimelesemin.
Dar üstindegi qyz toilauşylardyñ tebe tūsyna jetip toqtady da
qolyndağy lapyldağan şyraqtardy alma-kezek joğary laqtyryp,
ieptilikpen sabynan ūstai alady. Tömennen birinen soñ biri tört şyraq
laqtyryldy, qyz ony qağyp alyp, qimylyn toqtatpastan odan şyr
ainalğan ot alqa jasady. Sonau biıkte arqan üstinde jalğyz aiağymen
tūrğan qyz qūlap keter me ieken dep qoryqqan jūrt demderin işterine
tartyp tyna qaldy.
— Aleksandrdyñ dañqy osyndai,— degen äldekimniñ dausy şyqty.
Keibireuler filosof Kallisfenniñ dauysyn şyramytty.
Tepe-teñdik qalpyn saqtap şyraqtardy tüsirmei ūstau üşin qyz bar
küşin jinaqtady. Tartyla kerilgen dar dirildeidi, şyraqtaryn tüsirip
alyp qūlap tüsken maimyl tört tabanymen birdei tyrmysyp kermege
ilindi de qaldy.
Ūşqyn şaşa birinen soñ biri tömen tastalğan birneşe şyraqty qyzyl
qalpaqty altyn jūldyzdarmen ädiptelgen ūzyn kiımdi şal birinen soñ
birin qağyp alyp tūrdy. İeñ aqyrynda qolynda ieki ğana şyraq qalğan qyz
kermeniñ şetine deiin bardy da, toqtap, qolyn köterip körermenderge izet
jasady. Kermeniñ boiymen tyrmysyp baryp qasyna jetken maimyl
örmelep iyğyna şyqty. İeki şyraq şyr ainalyp tömen qarai ūşty.
Maimyldy kötergen qyz qarañğylyqqa siñip körinbei ketti.
Jihangerge jas skifty alyp keldi. Üstindegi kiımi tar äri qysqa.
Aiaqtary sidiğan ūzyn, ikemsiz süiekti qoldarynyñ alaqandary tym
jalpaq. Auzyn aşyp tañdanğan skif jihangerdi qabağynyñ astynan
tüstep qarap aldy.
Aleksandrdyñ janynda ieki hatşysy tūrdy. Biri būira qara şaştaryn
ainaldyra qyzyl taspamen bailağan bop-boz jas siriiälyq ämirşiniñ
sözderin jazady da, al iekinşisi bunaqtağan saqalyna är jerinen kişkentai
şyğyrşyqtar qadağan qartañ parsy tilmaş aitqandaryn audarady.
— Men seni köpten beri körgen joqpyn,— dedi Aleksandr.— Mümkin
qinalğan da şyğarsyñ? Būl üşin mağan ötiniş jasamağan öziñ kinälisiñ.
Äppaq tisteri jarq iete qalyp kekete jymiğan skiftyñ közderiniñ
ainalasy qyrtystandy.
— Men de seni köpten körgen joqpyn, kşatra! Ärine tūrmysymnyñ
senikinen naşar bolğany ras. Qarañğy qapastyñ sañlauynan tek qana arlyberli ötken küzetşilerdiñ siraqtaryn ğana kördim. Keneler men
qandalalarğa da jem bolğan jaiym bar.
— Būl üşin sağan syi tarta alamyn. Neni qalar iediñ?
Skif aiaqtaryn aiqastyryp tūrdy da keñ jauyrynyn qaiqañ ietkizdi.
— Atymdy izdep tabuym kerek. Ol ien saharağa dañqy jaiylğan
ataqty tūlpar Kökdauyldyñ tūqymy, qyr astynda qoñyr jolağy bar qūla
arğymaq.
— Jaqsy,— dedi jihanger.— Men seniñ qūlandy izdetuge būiryq
beremin. Mümkin, tağy da bir närse qalarsyñ?
Skif özine beitanys jandardy közimen şolyp ötti; türegelip
tūrğandary da, töseginde kesilip jatyp jyl 1 Kşatra — ieski parsyşa «Patşa».
tyrağan masañ janarlarymen mysqyldai külimsiregenderi de būğan
kekesinmen qaraidy.
— Şappağan tūlpardyñ tuiağyna jem tüsedi. Meniñ de jağdaiym
sondai. Tük bitirmei işim pysty. Bireumen öte qatty töbelessem deimin.
Jihanger alaqandaryn soqty:
— Būl keremet körinis bolady. Skifpen kimniñ jekpe-jekke şyqqysy
keledi, käni!
Keibireuler:
— Jihangerdiñ jeke saqşylarynyñ arasynan skifpen alysuğa
tūratyn boişañ makedondyqtardan şaqyraiyq,— dep keñes berdi.
Ūstaz Nikomandr ün qatty:
— İeger skif semser ūstai alsa, men oğan öz önerimdi körsetuge
daiynmyn.
Tilmaş onyñ sözin skifke tüsindirdi.
Jas skif Nikomandr jaqqa mensinbei köz tastap:
— Tek aibaltamdy
şaiqasaiyn,— dedi.

beriñderşi,

mynadai

şaldyñ

üşeuimen

Jihanger Nikomandrdy janyna şaqyryp aldy da, jai ğana:
— Öltire kerme, ol mağan kerek. Jeñil ğana jaraqattauyña rūqsat,—
dep ieskertti.
Tañqalyp tyrjyñ ietken Nikomandr:
— Qai jerinen jaraqattauğa bolady?—dep sūrady.
— Sol jaq iyğynan, üş jerden...
— Mağan makedon semserin beriñder!—dep Nikomandr efebterge
būryldy.
Buryl tartqan būira basynda gül şeñberi bar ol şekpenin iyğynan
ysyryp tastap köilekşeñ ğana qaldy. Būlşyq ietti, jalañaş aiaqqoldarynyñ är jerindegi aqtañdaqtanğan ieski tyrtyqtar onyñ talai
jankeşti ūrystarda bolğandyğyn däleldeitin.
Qonaqqa kelgender iesikten kirgende dästür boiynşa tastauğa tiıs qarujaraqtardyñ arasynan efebter Nikomandrğa altyn baldaqty bolat
semserdi alyp berdi. Skiftyñ sybağasyna auyr makedon qylyşy tidi. Ol
bolattyñ serpindiligin, jüziniñ qalai qairalğanyn baiqady da, ietkir ūşyn
kökke qarata köterip tūryp:
— Men būl qūrbandyğymdy sağan arnaimyn täñiri, Papai sortañ
dalada sen bizdiñ tabyndarymyzdy qasqyrlardan qorğaisyñ, iendi meni de
myna qaraqşylardan saqtai gör!—dep syiyndy.
Auyr būlt japqan, tünergen qarañğy aspanğa skif jalbaryna qarady.
Jel küşeiip şamdaldardyñ oty tynymsyz jalpyldai bastady. Taqalyp
qalğan dauyl iekpini ot ūşqyndaryn qomağailana qağyp alyp, alysqa
äketip jatyr
Skif ūzyn aiaqtaryn alşaq qoiyp semserin makedondyqqa qarsy kezep
tūra qaldy.
Nikomandr qarsylasyna oñ jaq qaptalymen būryldy da, jüzin qarata
tik ūstağan semserimen keudesi men betin qalqalap anağan qarai jürdi.
— O, patşalardyñ ieñ dañqtysy, makedondyqtar, ellinder, basqa da
qonaqtar! Jeñiludi bilmegen semserim patşamyzdyñ tilegi boiynşa myna
tağyğa meiirim jasaidy. Biraq men semserdiñ ūşymen bozbalanyñ sol jaq
qaryna külli Aziiänyñ ūly ämirşisiniñ iesimi bastalatyn «alfa» ärpin
jazamyn.
Ot şaşqan közderin qarsylasynan aiyrmağan skif sol tizesin büge
semser ūstağan siñirli on qolyn alğa sozdy.
Al makedondyq sol qolyn artyna ūstap, közin syğyraitqanda, qyrynan
betindegi äjimder aiqyndalyp, tereñdei tüsti. Jalañaş qoldarynyñ
būlşyq ietteri taramystanyp isinip ketti. Ol qarsylasuğa daiyn iedi.
Jarq ietken semseri auany birneşe ret syzyp ötkende sart ta sūrt
soğysqan bolattardyñ şaqyly iestildi. Ūzyntūra skif būrynğydan da
bügile tüsip, almas qylyş ūstağan süiekti auyr qoldary şyr ainalyp,
makedondyqtyñ jyldam sermelgen qaruynyñ jolyn tosady.
Jüzinde külki oinap, özine-özi köñili tolğan Nikomandrdyñ bet älpeti
kenetten qatulana qaldy. Tağy dūşpanynyñ qairatyn sezingen siiäqty.
Skif semserge qarağan joq. Kökşil közi qarauytyp, makedondyqtyñ
tüiilgen qabağyna kadalyp kalğan. Özi şabuylğa şyq-pai Nikomandrdyñ
köz ilespes soqqylaryn jyrtqyştyñ şapşañdyğymen keiin qaitarady.
— Euge! Kallista! 1—degen makedondyqtardyñ köterme aiqaiy
iestildi.
Skiftyñ sol jaq qarynda köldeneñ qyzyl syzat körindi de, būrq ietken
qoşqyl qan keudesimen temen syrğydy.
Tüie siiäqty iebedeisiz auyr köringen skif kenet qaptalğa qarai serpile
jeñil sekirgende, ūrymtal attai bergen Nikomandr aiağyna äreñ tūryp,
oqys ūmtylğan jauynyñ jañbyrşa jauğan soqqylaryn äzer qaitaryp tez
şeginip ülgerdi.
— Aiama ony, Nikomandr! Tağyny şauyp tasta!—degen aiqailar janjaqtan, jauyngerler otyrğan qabyrğalardan da, töbeden de iestilip jatty.
— Öñmenine sem -seriñdi sūğyp al!
Tağy da bir qiğaş syzat «alfanyñ» iekinşi jağynyñ suretin salğanda
skiftyñ keudesine sorğalağan qan molaia tüsti. İendi iekeuiniñ ortasyn
qosatyn syzat qana qaldy. Birneşe efeb pen jauynger qarsylastardy
ajyratu üşin olarğa jaqyndap daiyn tūrdy.
Skif beimälim täsil qoldandy. Auany iersili-qarsyly tez-tez
osqylağan qylyşy jauynyñ töbesinde jarq-jūrq oinady. Skiftyñ
qylyşyna soğylğan Nikomandrdyñ semseri doğa syzyp baryp anadai
jerge ūşyp tüsti. Atylyp baryp soraiğan tizesimen jauynyñ keudesine
qonğan skif, ony astynda myjğylap, şyñğyryp tisterimen tamağyna
qadaldy.
— Tağyny aiyryñdar! Ananyñ basyn şainap tastaidy!—degen aiqai
iestildi jan-jaqtan.
Jauyngerler men efebter skifke jabyla ketip, aiaq-qolynan tartyp,
makedondyqtan äreñ aiyryp aldy. Ornynan tūrğan ol jabylğandardy
jan-jaqqa op-oñai laqtyryp jiberdi. Bet-auzy qan. Qatty sasyp, közderi
alaqtağan Nikomandr da ornynan tūrdy. Tamağynan şapşyğan qan
efebterdiñ appaq hitondaryna şaşyrady.
Işinde däri-därmegi bar qobdişa ūstağan jihangerdiñ därigeri jan
ūşyra jügirip jetti de, makedondyqtyñ moinyn taña bastady.
— Jauyngerdiñ basyn nege şainap tastağyñ keldi?— dep patşanyñ
tilmaşy skifke qatulana sūraq qoidy.
— Olai iemes,— dedi oramalmen betin sürtip, quana jymiğan skif.—
Öneri men küşi boiyma darysyn dep onyñ qanyn ğana iştim. Jaqsy
saiysker ieken, iendi men odan göri küştirek bolamyn...
Dauyl küşeie tüsti. Yşqynğan jel joğarydağy şamdaldy qūlatyp
tüsirip, iısi añqyğan mai kilemge tögildi. Japalaqtağan qardyñ iri
ülpekteri şiyrylyp asqa jinalğandardy abyrjyta bastady. Jihanger
töseginen tūrdy, nubiiälyq qara qūl aiaq kiımin bailap, iyğyna qūndyz
terisimen tystalğan alabajaq ündi şapanyn japty. Qaru-jaraqtary
jarqyldağan saqşylar toby ieki qatar bolyp tūra qalysty.
Aleksandr Gefestionğa sybyr ietti:
— Barlyğyn qaru-jaraq bölmesinde kütemin. İeñ senimdi saltattylar
toby daiyn bolsyn. Filotany abaisyzda ūstau kerek. Sosyn, bişini
mağan jibere salşy...
Jihanger tältirektei basyp birneşe qadam jasady da, filosof
Qallisfenniñ aldyna toqtady:
— Ärine, älgi tağy skif jekpe-jektiñ ierejesin būzdy, sondyqtan oğan
keşirim jasau kerek pe, älde ölim jazasyna kesu kerek pe?! Keide abaisyz
qatelikter jiberip alsañ da, filosof äri Aristoteldiñ şäkirti retinde,
sen, Qallisfen danalyq pen körkemdikti tüsinesiñ, adamdardyñ jüregine
jol taba bilesiñ.. Myna saqty sağan tapsyramyn: oğan ellin tilin üiretip,
öziniñ dalasynan göri ellinder saltyn süiüdi sanasyna siñir. Sofist
retinde neni qalasyñ sonyñ dūrys iekendigine adamnyñ közin jetkize
alasyñ ğoi. Bir aidan soñ mağan kelip, skiftiñ tärbiesindegi tabystaryñ
turaly aitarsyñ.
Muzyka Persiiä patşalarynyñ patşasyna arnalğan «dañq» sazyn
oinap ketti. Qar közdi ūrady. Kilemder lezde appaq boldy. Barlyq
meimandar men jauyngerlerdiñ kötermelegen qatty aiğaiyna ilese ieki
efebke süiengen Aleksandr baspaldaqpen jailap tömen tüsti.
Şekpenderine oranğan toiğa qatysuşylar, qaru jaraqtaryn tez-tez
asynyp, bölmelerden asyğys şyğa bastady.
Karfagendik ielşi dar bişisi kişkentai qyzdyñ janyna toqtady da,
qolynan ūstap, finikii tilinde:
— İekeumizdiñ otanymyz bir ieken ğoi?—dedi.
— İä, men myna jyrtqyşqa talanğan «kün men teñiz» şaharynanmyn.
Dañqty Tirdenmin.
— İendeşe osy arada būlardyñ köñilin nege köterip jürsiñ? Älde tuğan
şaharyñnyñ myñ jarym jaujürek qorğauşylaryn jihangerdiñ krestke
körgenin ūmyttyñ ba?
— Men ony ieşqaşan ūmytpaimyn, bäri de iesimde. Jazalanğandardyñ
arasynda äkem bar bolatyn. Osynda jürgenim de sondyqtan...
İeki efeb kelip qyzdy qoltyqtap aldy da:
— Sen bizdermen birge jüresiñ. Jihanger kütip otyr!..— dedi.
***
Balkon jaqqa qarağan jarma iesigi bar, qabyrğağa parsy kilemderi
ilingen şağyn bölmede altyn aiaqtary iılip jasalğan tösekte jihanger
jatyr. Tūia işip-jegen keşki astan soñ, ädetinşe tösekke jabylğan qoñyr
aiudyñ terisi üstinde jatyp, qatty ūiyqtap ketti.
Aleksandr täuliktiñ qai uaqytynda bolsa da qalağan kezinde birden
ūiyqtap, az ğana köz şyrymyn alğan soñ dereu sergip, kez kelgen jaña iske
birden kirisip kete alatyndyğyn maqtan tūtatyn.
Üş aiaqty biık qola daraqtyñ oramyna ornatylğan, iısi añqyğan mai
qūiylğan, altyn jalatylğan şyrağdan birkelki qyzğylt säule tögip tūr.
Alqyzyl gülder qadağan tolqyndy, būiralanğan şaşy kökpeñbek jibek
jastyqqa jaiylğan. Sūlu jüzi sabyrly, äjimderi tegistelip ketken. Aşyq
tūrğan qairatty jūmsaq moiny men symbatty tösiniñ külgindeu terisi
möldir jasyl tüsti matadan tigilgen syrt kiımimen jartylai kölegei lengen.
Qūitaqandai finikiiälyq qyz ūiyqtap jatqan symbatty jas deneniñ
qozğalyssyz qatqyl jüzine şarasynan şyqqan kirpigi ūzyn kökşil
közimen ot şaşa qarap tūrdy. Basyna neşe türli sapyrylysqan oilar
keldi.
«Mine, meniñ qarsy aldymda Aziiänyñ ämirşisi... Qazir senen būğauğa
tüsip, azap şekken myñdağan finikiiälyq otandastarym üşin kek alamyn...
Meili, sodan keiin jendetteriñ meni jūlyp jesin... biraq Tir qyzynyñ
qoly qaltyramaidy...»
Qyz Aleksandrğa qarai ieñkeidi de, biık köterip şeber sändengen
şaştarynyñ arasynan qanjar siiäqty üşkir äri ötkir bolat tüireuişti
suyryp aldy. On alty jiñişke būrymy -iyğyna tögildi. Bir būrymy
syrğyp baryp Aleksandrdyñ kökşil aşyq tösine tidi. Jai ğana
şoşynğan onyñ betine köleñke jügirip, tüiile qalğan qastarynyñ
arasynda tüksigen äjim paida boldy. Jartylai aşylğan ierini äldeqandai
tüsiniksiz sözderdi kü -birledi, biraq keudesin kere birqalypty tynystağan
jihanger ūiqysynan ūianğan joq. Finikiiälyq qyz boiyn tiktep, pyşaq
ūratyn tūsty yñğailap qolyn kötere berdi.
Jeldiñ samal lebine jalt būryldy. Onyñ janynda qoldaryn keudesine
aiqastyryp, miz baqpai beti äjim-äjim parsy ätek şal tūr ieken.
Qaimaqtai jūqa ierninen äbjylannyñ ysyly iestiledi. İesikke tūtylğan
jibek kilem ysyryldy da, arğy jağynan jartylai jalañaş qap-qara zäñgi
atyp şyğa keldi. Ätek köz qiyğymen finikiiälyqty ymdağan sätte zäñgi
ala şilterdi qyzğa tastai saldy da, ün şyğaruğa mūrşasyn keltirmei böl
-meden alyp ketti. Soñynan jaltyr basy qaltañdap ätek ilesti.
Bir künnen soñ otqa qaqtap ūzaq azaptağannan keiin sorly qyz törtke
bölinip şabyldy da, būrynnan kele jatqan dästür boiynşa qaladağy janjağy biteu ortalyq bazardyñ tört qaqpasynyñ joğary jağyna ilinip
qoiyldy.
İeKINŞI TARAU
SKİF DALASY
At ierttelip, qairaldy ma, qylyştar?
Sadaqtar sert kerildi me ūrysqa?
(Saksafardyñ änderinen)
Töbede tūrğan jolauşy
Ūlan-ğaiyr jazyq daladağy közge ūrğan jalğyz töbeniñ üstinde bir
basyna buda şöp bailağan, belgi beretin sūlap jatqan syryqtyñ janynda
tūrğan adam selt ietpeidi. Onyñ äbden tozğan, künsigen kiımi de jer siiäqty
qop-qoñyr. Basyna qyzyl şüberektiñ qiyndysyn bailai salğan. Qūrauqūrau mäsi kigen aiaqtaryn alşaq qoiyp nyq tūr, qysyq közin syğyraityp,
kökjiekke qas qaqpai qaraidy.
Şyqşytty, totyqqan jüzi jas. Kün men jelden terisi jarylğan.
Jauyryny qaqpaqtai. Bir qolymen iyğynan asyra tastağan teri
qapşyqty, iekinşi qolymen köileginiñ işinen ūşy säl körinip tūrğan
jalpaq pyşaqty sabynan ūstağan. Ūzyn qaiys belbeumen belin birneşe
qabattap buynğan.
Ol alysqa, keñ jazyqqa tarydai şaşyrap tigilgen appaq, qara sansyz
saq 1 şatyrlary köringen jaqqa qaraidy. Auyldyñ töbesinde şūbatylğan
kökşil tütinder aspanda mañyp barady. Şatyrlardyñ janyndağy qorşau
işinde aq, qara qozylar sapyrylysyp jür.
Bügin toi. Tösin iersili-qarsyly jol aiğyzdağan jazyqta qazdai tizilgen
aşyq tüsti kiım kigen saltattylar körindi. Olar betterin aldaryndağy
qonysqa qarai tüzegen. Kesteli aşyq kiımderi kökjiekten arqan boiy
köterilgen kün säulesinen qūbylady.
Jolauşynyñ töbede tapjylmai ūzaq tūrğany sonşa, tipti tömende
jazyq jerde ketip bara jatqan atty adamdar oğan şoşañdatyp
qamşylaryn nūsqai bastady.
— Anau kim ieken özi, ne qarap tūr?—desti olar.— Malşy iemes.
Soğdylar jibergen jansyz iemes pe ieken iezi? Älde Budakenge auru jibergeli
jürgen siqyrşy ma?..
Ala arğymaq mingen saltatty toptan bölinip örge qarai tūra şapty.
Töbeniñ basyna ağyzyp şyqty da, sodan soñ iekpinin tejep, qalşiyp
tūrğan adamnyñ syrtynan keldi de, diril qaqqan ūzyn naizasynyñ ūşymen
iyğynan iterdi. Artyna būrylğan adam jaibaraqat bolğanymen sūsty
közqarasymen saltattyny juasytyp, pysyn basyp tastady.
Kelgen adam ädet boiynşa sälemdesti.
— Qūdaiymyz Papai janyña densaulyq bersin!
— Deni-qarnyñ sau ma?—dep syzdyqtai şyqqan dauys iestildi.—
Köñil-küiiñ jaqsy, quattysyñ ba?
— İä, janyñ jadyrasyn,— dep tip-tik ösken qara saqalyn qolymen
sipağan saltatty, skifterdiñ ata jaulary soğdylardyñ ülgisimen orağan,
jolauşynyñ ba -syndağy qyzyl şüberekke küdiktene qarady.
— Būl ne qylğan qonys?— dep ysqyryna ün qatty jolauşy.
— Altyn auyzdyqty atanğan ataqty Budakenniñ qonysyn bilmei, öziñ
kökten tüstiñ be? Aiaqtaryñ şañ, jaqyn jerde atyñ da körinbeidi. Öziñ,
qai jaqtağy jolmen keldiñ?
— Qai jolmen kelsem de, qazir onda joqpyn, osyndamyn. Dañqty
Budakendi köru üşin on kündik şölden ötsem, mūnda meni mañyzdy şarua
aidap äkelgeni ğoi.
— İendeşe, attyñ artyna minges,— dedi saltatty. Jabaiy jylqylardy
üiretuşi Kidrei seni tura kniazdiñ şatyryna aparady. Bügin Budaken
qyzyn ūzatyp ülken toi jasağaly jatyr. Kimde-kim qyz quuda onyñ
oramalyn jūlyp alsa, sol jigit qyzğa üilenedi. Alys-jaqyn qonystardan
kelgen meimandar osynda jinaluda. Ätteñ atyñ joq, äitpese Budakenniñ
qyzyn alu üşin bağyñdy synap köruiñe bolar iedi. Al men baiqap köremin.
Qyzdy quyp jetu, jabaiy, besti aiğyrdy būğalyqtağannan qiyn deisiñ
be?
Tuiağy şaqyldap tigen tastar yldiğa syrğyp, irek-irek jolmen tömen
tüsip kele jatqan ala attyñ sauyryna jolauşy yrğyp mindi.
Budakenniñ köñil köterui
Bäige, küres, sadaq tartu aiaqtalğan soñ Altyn Auyzdyqty Budaken
qonaqtaryn odan äri köñildendiru üşin öziniñ jas jalşylaryna
sybyrlap, qyzy jarysqa şyqsyn jäne tüie daiyndalsyn dep nūsqau
berdi. Aldağy qyzyq jaily oidyñ özinen köñildenip jymiğan jastar
nūsqaudy oryndau üşin jügirip ketti.
Ünemi attan tüspegendikten qamyt aiaqtanğan, jauyryndy,
qalbağaiynan şalbarynyñ keñ balağyna deiin japqan mol şekpeniniñ
ietek-jeñderi altyn tüimelermen, kökşil monşaqtarmen äşekeilengen.
Budaken qonaqtaryn asty - üsterine tüsip ielpektei syilap, äsirese
aqsaqaldardy, ärtürli ru basylaryn qūrmettep myrzalyğyn, köñiliniñ
darqandyğyn körsetuge barynşa tyrysuda.
Budakenniñ aldyna aldyñğy aiaqtaryn tarpyp, ürke kisinegen sauyry
jalpaq jiren aiğyrdy alyp keldi. Attyñ moinyndağy altyn jalatylğan
äşekeili, salpynşakty jügen, kögildir aqyq jüzikti taspen örnektelgen
noqta sondai äsem, auyzdyqtyñ ieki jiegine alysyp jatqan arystan
beinelengen, ol özi taza altynnan qūiylğan.
Qonaqtardyñ arasynda Tigrahauda ruyndağy bir atanyñ kösemi ūzyn
boily, sylyñğyr kelgen mañğaz kniaz Gelon ierekşe közge tüsedi. Jüzinen
bozbalalyq taby sezilgenmen, asqaqtağan täkappar keskini, tüiilgen qabağy
balalyq minezden äldeqaşan arylğandyğyn añğartady. Beline skifter men
parsylardyñ ūrysy bederlengen altyn qyndy qysqa qylyş ilgen. Jat
jerden äkelgen qyzyl matadan tigilgen kiıminde altynnan jasalğan
salpynşaqtar qabyrşaqtai jabysyp, jalt-jūlt ietedi. Ūzyn aq qūiryq
jalsyz arğymağy Budakenniñ aiğyrynan göri sūlulau. Mūny ol tūrqy biık,
jüirik jylqylarymen attary şyqqan massagetterden tastaqtan qūdyq
qaza alatyn, jūmsaq küderi jasai biletin tört tūtqynğa aiyrbastap aldy
degen söz bar.
Kenet top işinen qara közi jainap, syñğyr - syñğyr külip, tola
monşaq tağynyp, kümispen küptep äşekeilengen aşyq tüsti jemelek
baulary jelbirep, baran bie mingen Budakenniñ qyzy Zarika suyrylyp
şauyp şyqty. Jūrttyñ bäri de ūzatylğan qyzynyñ jasauy retinde
Budakenniñ aiğyr bastağan ärqaisysynda toğyz bieden bar otyz üiir
jylqy, bir otar qoi, ienşi syiy artylğan on tüie, qyryq küñ beretinin
jaqsy biletin iedi. Sondyqtan jalañ qaqqan jastar tūlparlaryn tebinip
sol sätte-aq Zarikany qua jönelisti. Qyz ainalyp ötip keri būrylatyn
biık töbege qarai ağyzyp bara jatty. Talai bäigede dañqy şyğyp auzymen
qūs tistegen qara bie şoqalaqtar men jyralardan ūşyp ötip, keñ dalada
atqan oqtai zulaidy. Zarikany quyp jetpek bolğandar köp ūzamai-aq
töbeden ainalğan sätte aldynan tosyp ūstap almaqşy bolyp jan-jaqqa
bytyrai şabysty.
Aşyq tüsti kiımi alaulap, tügi altyndai jyltyldağan arğymaq
üstindegi Gelon basqa şabandozdardan oqşaulana alşaqtai tüsti. Ol
Zarikağa jaqyndap qalğanda qyz bieniñ basyn qaptalğa kilt būrdy da,
Gelon janynan zu ietip öte şyqty. Zarika büiirlei qosylğan ala at mingen
asau üiretuşi öjet Kidreige tap keldi. Qolyndağy jelbiregen qyzyl
jibektiñ qiyndysyn tartyp almaq bolğan Kidrei Zarikağa jarmasty. Qyz
juan qamşymen Kidreidi qūlaştai ūryp, özi jylandai iırilip jantalasa
bieniñ moinyn tasalady. Sälden keiin izderinde budaq-budaq şañ
qaldyryp, şabandozdar töbeniñ arğy jağyna körinbei ketti. Olar
qaitadan qylañ bergende Zarika şabandozdardyñ qūrsauyna tüsip,
qamşysyn oñdy-soldy siltep, būlqynyp keledi, al Kidreidiñ alasy
şetkerirekte jaidaq şauyp bara jatty. Keiinnen iel Gelon Kidreige qarai
tik şauyp, atynyn, keudesimen soqqanda ananyñ ierden ūşyp tüsip, köpke
deiin iesin jiiä almağandyğyn aityp jürdi.
Zarikany quyp jetip, jarmasqan Gelonnyñ qolynda qyzyl jibek
oramal jelbirep bara jatty.
— Bergen özi,— dep şuyldady jūrt.— Budakenniñ küieu balasy tekti
rudan bolatyn boldy. Budakenniñ özi bir kezde malşy iedi... Qazir bailyğy
sondai, küieu balağa kimdi qalasa da mümkindigi bar.
Şauyp kelip qonysqa oralğan Zarikany qūrby - qyzdary men äielder
qorşap aldy. Aq köbik bolğan bieni küñder şylbyrynan jetelep,
Zarikanyñ özin kilem men şäli tūtylğan qalyñdyqtyq şatyryna kirgizdi.
At üstindegi Budaken men qūrmetti meimandar kütip tūrğan jerge
ağyzyp jetken Gelon olarğa on qadamdai qalğanda säigüliginiñ tizginin
äreñ degende kilt tejep, jaimen Budakenge jaqyndady da, onyñ qolyna
qyzyl oramaldy laqtyryp jiberdi. Gelonnyñ janyna jetip kelgen jalşy
adamnyñ bas süieginen jasap, jiegin altynmen kemerlegen qymyz toly
tostağandy ūsyndy. Gelon tostağandy qos qoldap alyp, ierneuinen süidi de,
toi iesine berdi.
Mūrty salbyrağan, alyp deneli Budaken tostağandy aldy. Mizbaqpağan
jüzi qatqyl, biraq közderinde quanyşty ūşqyn jylt ietti. Gelonnyñ
būlaişa iltipat jasauy qūdalyqqa äzirmin degeni. Baiyrğy aqsüiekter
tūqymynan şyqqan Gelon iendi aqyly men qulyğynyñ, sätti
şapqynşylyqtarynyñ arqasynda kösem sanatyna ilikken būrynğy
malşynyñ küieu balasy bolady.
Budaken qymyzğa iernin tigizip, betin ürledi de, sodan soñ sarqyp işti.
Gelon jetektegi atqa auysyp mindi, al onyñ altyn jondy aiğyryn
şetkerirek şyğaryp, üstine äreñ mingen bapker şal jarysqa daiyndau
üşin ary-beri kezdirip, suytuğa kiristi.
Matauly tüieni bosatqan kim?
Skifter şudasy jalbyrağan ülken qara ūr tüieni jetektep kelip, äreñ
degende şögerdi. Jartylai jabaiy tüie baqyryp, jantalasa jūlqynyp
tūruğa tyrysty. Biraq qyl arqanmen būrap, tizelep, basyn qomyna
qaiyryp, şeşilui qiyn san tüiinmen şyrmap bailağan jigitter ony tyrp
ietkizbedi. Budaken jastardy asyqtyrumen boldy. Alqa qotan qorşağan
qalyñ tobyr aiqailasyp, şu-şu ietedi. Özderi ūnatatyn körinisti kütken
barlyqtarynyñ köñili köteriñki.
Budakenniñ meşkeii äri saiqymazağy käri Hoş jar salyp tūr:
— Būl tüie segiz qap arpany köteredi, bir jalmağanda osynşama jem
jūmyryna jūq iemes. Maialardyñ soñynan jelip, aşamaidan taisaqtaidy.
On künge su işpei şydasa, qymyz qūiğan mestiñ janynda tyrp ietpei
osynşa kün jata alady. Vavilonğa baryp qaitty, biraq būrynğydan da
tağylanyp şudasy ösip keldi. Degenmen qoly aşyq Altyn Auyzdyqty
Budaken qonaqtaryn köñildendiru üşin osy asyl aruanany matağan barlyq
kürmeudi pyşaqsyz kespei şeşip, sosyn qonysty ainalyp jelip şyğatyn
batyl äielge syiğa tartady. Biraq ieskiden kele jatqan dästürimiz boiynşa
kürmeudi şeşken kezde ieş jerine bäki jasyra almauy üşin älgi äieldiñ
tyrdai jalañaş boluy şart...
Oqşau tūrğan äielder birin-biri şyntaqtarymen türtkilep,
şūbatylğan jeñderimen betterin basyp, myrs-myrs külisti. Olar şarşy
toptyñ aldyna qalai körinse de bäribir sanaityn uiatsyz, maskünem
Balqaş qazir ortağa şyğar dep oilağan. Bozağa toiyp alğan, şatyrdyñ ar
jağynda jatqan ony tauyp alyp ūiatpaq bolğan qatyndardyñ türtkenine ol
yñyrana myñqyldap jauap qatty da qoidy.
— Neğyp tūrsyñdar? Qoryqpañdar! Kürmeudi şeşseñder, tüie
alasyñdar!—dep şuyldasty toptyñ işinen.
Sol kezde äielderdiñ arasynan symbatty qyz alğa şyqty. Sypaiy, uiañ
basyp qadirmendi qonaqtardyñ aldyna kelip, Budakenge qolyn qusyryp
iıldi de, jüzi quqyldanyp janaryn jerden kötermesten söilep ketti:
— Sälem sağan, darqan. Budaken batyr! Tüieni mağan şynymen beretin
bolsañ, kürmeudi men şeşe alamyn...
Alğaş ret körip tūrğan myna qyzğa tañdanğan Budaken:
— Bailauyn şeşip, minip şatyrlardy ainalyp şyqsañ, tüie seniki.
Sen ieşnärseden, tipti uiattan da imenbegen qandai qyz iediñ?— dedi.
Qyz bäribir degendei qolyn siltedi:
— Basynyñ azattyğy joq janğa uiat degen nemene?
— Tūtqynsyñ ba? İeñ, nyspyñ kim?
— Nyspym Tomiris...
— Tomiris, Tomiris!— dep şuyldasty jūrt.
— Dah ruynanmyn, şapqynşylyq kezinde qolğa tüstim de, köpesterge
satylyp kete bardym. İendi kniaz Gelonnyñ syilyqtarymen qosa seniñ
sūlu qyzyñnyñ menşigine köştim.
Jeñisine maqtanyp küpsinip tūrğan kniaz Gelon yzadan tūldanyp
janynda tūrğan jalşysyna:
— Ana arsyzğa ait, abroiyn airandai tökpei közin būl jerden
qūrtsyn!—dedi.
Qyzdyñ janyna jetip barğan skif onyñ qūlağyna birdeñe dep
sybyrlai bastady. Tomiris jauap qatpai ornynda tūra berdi.
Qyzyqqūmar jūrt şuyldasyp, kürmeudi şeşuge tezirek kiriskenin talap
iete bastady.
Qyz jalşyğa äri tūr dep qolymen saqtandyra nūsqady da, taudai
töñkerilip jatqan qarasūr şudaly januardyñ janyna bardy. Kütpegen,
qolaisyz jağdaiğa tap bolğan aruana aşuly, bulyğyp, ūzyn, qyzğylt tilin
şyğaryp, qūsyğyn şaşa, bükil denesimen dir-dir ietip, aiaqtaryn
sereñdetip arqandy üzbek boldy. Qyz üstindegi alabajaq lypasyn tez
şeşti de, barlyğyn tüiip, şalbarynyñ qyzyl bauymen bailady. Söitip
tüiinşekti är jerde qyltiğan jantaqtyñ tübindegi qūmnyñ üstine tastai
saldy. Tobyr qarqyldai külisip, guildep ketti. Biraq barlyqtary da,
alabajaq jemelekpen jiñişke örilgen on alty būrymy quşyq iyğyna
tögilgen, moinynda jipke tizilgen qyzyl monşaqtary ğana qalğan
symbatty, aryq qyzdy körgende demderin işterine tartyp tyna qaldy.
İeşkimge köñil audarmağan Tomiris būrymyn basyn ainaldyra orap
bailady.
— Özi örimdei jas!— dep küñkildedi käri kniaz Tamir.— Alty atpal
jigit bailağan sonşama kürmeudi şeşe alar ma ieken?
Tomiris şögip jatqan tüieniñ üstine yrğyp şyqty da, buryl jünge
bük tüsip otyra qalyp tisterimen, sausaqtarymen şielenisken tüiinderge
qadalyp, kürmeulerdi şeşe bastady. Aldymen qomyna tartylğan basyn
bosatty. Basy bosap, moinyn sozğanda ğana tüie typyrşyğanyn toqtatyp,
süiriktei ūzyn jaq süiekterin kere auzyn aşyp jalbaryna bozdady.
Tomiris şielenisken tüiinderdi şeşe berdi: tylsym tor jasap aiqasqan
qyl arqanmen aralasqan näzik qoldarynyñ qimylyna köz ilespeidi.
Bir kezde sekirip baryp, kiımderin orağan tüiinşegin aldy da, ony
tisimen tistep törttağandap otyrdy da, būrynğy jūmysyn jalğastyra
berdi. Mine, tüieniñ artqy aiaqtary da şeşilip, arqandar bosai bastady.
Tağy da typyrşyp, aunap tüsken tüie ikemsizdeu itinip, aldymen artqy,
sodan keiin aldyñğy aiaqtaryna köterildi.
Tomiris ülpildegen maida örkeşterdiñ arasynda, tüieniñ üstinde
otyrğan iedi. Bir silkingen tüie kenetten ürkip, guildegen tobyrdan yşqyna
qaşyp, aiaqtaryn alşaq tastap keñ jazyqty betke alyp jele jöneldi.
Şaşynyñ arasynan suyryp alğan qola tüireuişpen Tomiris ierkeşin
şanyşqylağannan tüie auyrsyna baqyrdy.
İejelden kele jatqan dästür boiynşa qonysty ainala jelip, toi ötip
jatqan jerge oralğanşa kiınip ülgeru kerek bolatyn. Biraq örkeşteriniñ
ortasynda qyz otyrğan qoñyr tüie töbeden asyp körinbei ketti. Osy sätte
kniaz Gelonnyñ jalşylarynyñ biri atyna sekirip minip, tüieniñ artynan
qua jönelgenin ieşkim de baiqamağan iedi...
Spitamenniñ syiy
Spitamendi sol joly alğaş körgende, ol jaily äñgime bastalğan-dy.
Skifter tyr jalañaştanyp qoryqpastan bailauly tüieni bosatqan qyzğa
külisip jatqan kezde üsti-basyn şañ basqan, iyğyna asqan qapşyğy bar
jolauşy qūrmetti qonaqtar men Budakenniñ janyna keldi. Beitanys adam,
olarğa birneşe qadam ğana jetpei toqtap, taza saq tilinde:
— Qaiyrymdy kniaz, Altyn Auyzdyqty Budaken, men seniñ küşiñe,
batyrlyğyñ men meimandostyğyña laiyq syi alyp keldim. Mūndai
syidy sen köpten kütip jürgen iediñ,— dep sañqyldady.
Tañqalğan Budaken qolyn ieki jaqqa jaidy:
— Saq tilin biletin sarttyñ mağan ne syilauy mümkin? Adamzat ne
tilese mende sonyñ bäri bar. Beri taman kelşi öziñ.
Jolauşy Budakenniñ atyna jaqyndap, teri qapşyğyna qolyn süñgitti
de, odan qūiryğy ūzyn, qarasūr kişkentai küşikti suyryp aldy. Jündes
añ ötkir tisterin saqyldatyp, appaq mūrttaryn jiyryp, alasūryp,
doldana yryldady.
— Mūndai sūlu añ sağan ūnaityn şyğar?— dep saual qoidy beitanys
jan.— Nağyz taza qandy yzaqor. Tūmsyğyñdağy qara jolaqty kördiñ be?
İeki jyldan soñ añğa iertip şyğasyñ, ielikterdi quyp ūstap, tautekelerdiñ
belin üzedi, ieregisken jauyñdy atynan jūlyp alady. Sen mūndai andy
bilesiñ be?
Barlyğy da myna küşikten iesine itten de jaqynyraq üiirsekteitin,
ūrysta onyñ jaularyna aibatpen atylatyn taudyñ ieñ jüirik, qauipti
jyrtqyşy qabylan — çitany kördi.
Budakenniñ közi jainap ketti. Jan adam aiaq baspaityn biık qūzdarda,
tau şatqaldarynda ğana ūşyrasatyn mūndai küşikterdi qolğa tüsiru
şynynda da qiynnyñ qiyny iedi.
— Rahmet, jolauşy! Osy küşigiñ üşin ne qalaisyñ?— Budakenniñ
jomarttyğyn, özine ūnağan närseni bağasy qanşa bolsa da satyp alu üşin
ieşnärseni aiamaityndyğyn jūrttyñ bäri biletin. Sondyqtan da jaqyn
tūrğan sarbazdar şulap qūia berdi:
— Küşikti tegin beremin de! Budaken sağan añnyñ bağasynan asyp
tüsetin syi tartady.
Biraq beitanys adam:
— Sen däuletiñ şalqyğan, abyroiyñ asqan adamsyñ, Budaken! Otar otar qoilaryñ men tabyn-tabyn jylqylaryña san jetpeidi. Olardyñ
qanşa iekenin öziñ de bilmeitin şyğarsyn? Mağan öziñniñ tañbañ basylğan
jaqsy qūnan syilasañ...
Köşpendilerdiñ salty boiynşa būlaişa söileu öreskeldik pen
qūrmettemeudiñ belgisi. Syrt keipine qarağanda kedei köringen jatjerlik
ieşnärse talap ietpei, qūdireti asqan, bai Budakennen qaiyrym kütuge tiıs.
Sondyqtan şyğar Budakenniñ qabağyn qars tüigenin barlyğy da baiqap
qaldy. Biraq iermek pen äzildi ūnatatyn, küşti kniazdiñ oida joq
keremetterge bara beretin qūmarlyğy jūrtqa aiandy.
— Nyspyñ kim seniñ, batyl jolauşy, zadyñ qaidan?— dedi Budaken.—
Budakenniñ asaularynyñ sauyryna sekirip mine alasyñ ba? Arğymaq at
sarttardyñ jailasyp otyryp, tüsirgen paidalaryn sanaityn mamyq
böstekteri iemes. Bizdiñ tūlparlarğa taqymyñ timei jatyp ūşyp tüsesiñ
ğoi!..
Ainalasyndağylar mäz-meiram bolyp qalysty:
— Atqa otyrğyzşy özin. Soğdy tekesiniñ asaudyñ arqasynda qalai
tyrbañdaitynyn bir köreiik.
Namysyna tiıp dañğyrlağan aiqailarğa köñil audarmai, qysyq
közderin jerden kötermegen küii jolauşy:
— Nyspym sarttarşa Spitamen jäne Şeppe - Temen dep te ataidy.
Men sizdermen qandaspyn — anam «Ulala» ūrandy Toharlardan. Biraq äkem
sart, jastaiymnan Soğdianada tärbielenip sol ieldiñ tarysy men jüzimin
jep östim.
Qonaqtaryn köñildendiru üşin jaña bir äzil oilap tapqan Budaken:
— Jaqsy, Şeppe — Temen... İekeumizdiñ ūranymyzdyñ bir iekendigine
quanyştymyn. Jaraidy tañdağan atyñdy bereiin, tek bas bildirilgenin
iemes, jabdan jaiylyp jürgen qūryn tañdap al. Atqa minip iemes jaiau
jürip öziñ ūstap alasyñ...
Spitamen rizaşylyğyn bildirip keudesine qoldaryn aiqastyrdy da,
jüirik tazylardy, bürkitter men sūñqarlardy, añ qağatyn basqa da qūstar
men januarlardy baulityn saiatşy qartqa küşikti berdi. Sosyn:
— İeger men mästek iemes, nağyz tūlpardy ūstasam, tek aşulana körme,
Budaken...— dedi.
Kökdauyldy bas bildiru
Jalşylaryna anadaida jaiylyp jürgen tabyndy jaqynyraq aidap
äkel dep aiqailağan Budakenniñ özi de jai basyp qonaqtarmen birge solai
qarai bettedi. Aiqai salyp şaba jönelgen jylqyşylar alqa-qotan
şeñber jasap tabyndy qorşap aldy. Spitamen özine şaqyrğan aqköñil
bir skiftyñ atynyñ sauyryna sekirip mindi. Olar şoqytyp Budakendi
qorşağan toptyñ soñynan ilesti.
Ürikken tabyn dalany dübirletip qonysqa qarai şauyp keledi.
Qoldaryndağy būğalyqtaryn būlğap, iesteri şyğa aiqailasyp, ysqyrğan
skifter tabyndy qorşai ainala şauyp jür. Tabynnan bölingen birneşe
aiğyr qūlaqtaryn jymqyryp, moiyndaryn ūmsyna sozyp jylqyşylarğa
qarsy şabady. Osy kezde olar attaryna qamşy basyp dalağa qarai
qaşady da, anadaidan keiin oralyp, tabynğa qaitadan jaqyndaidy.
Budaken men qonaqtar dürkiregen tabynnyñ tuiaqtarynyñ astynda
qalyp qoimaiyn dep qyrattyñ basyna şauyp şyqty. Olar töbege
köterilgende osynda jaiylyp jürgen üş tüie tapyraqtap dalağa qarai
qaşty.
Jylqyşylar men jalşylar aiqailasyp, ūzyn qamşylaryn jerge
tars-tūrs soğyp, jylqylardy töbeniñ bauraiyna iırdi.
Biler bir jerge üiirilip, keibireuleri bastaryn kekşitip, sekirip,
qosaqtar. arasynda olardy özimsinip oqyranyp alasūrğan ala, baran
aiğyrlardan kerenaulana yğysady.
— Älgi sart qaida?— dep aiqailady Budaken.— Mümkin, saq
bieleriniñ qūiryqtaryn körip qorqyp ketken şyğar?
Biraq Spitamen daiyn tūrğan. Qolyna orağan qaiys arqandy
būlğaqtatyp, jai basyp, töbeden tüsip bara jatqanda būrynğydan da
jauyryndy, myğymyraq körindi. İekinşi qolyna öziniñ teri qabyn ūstağan.
Töbeniñ basynda tūrğandar qūiqyljyğan qatty ysqyryqty iestidi,
mūndai
ysqyryqpen
köşpendiler
dürlikken
jylqyşylardy
jaibaraqattandyratyn.
Barlyq tabyn sekem alyp ieleñ ietti, kün säulesine şağylysyp, tügi
jyltyrağan Kökdauyl atanğan qarakök aiğyr sytylyp alğa şyqty.
Spitamen toqtai qaldy. Aiğyr birneşe sekirip baryp jaly tikireiip
joğary qarai şapşydy da, auada ainalyp baryp keri qarai şapty.
Spitamen tağy da birneşe qadam attap, tabynğa qarai jaqyndady. Baran
aiğyr kilt toqtap, keñ tanauymen auany soraptai tartty da Spitamenge
tarpa bas saldy. Spitamen qolyn sermegende aiğyr men onyñ arasynda üş
qadam ğana qalğan iedi. Qaiys arqan auada jalt ietip aiğyrdyñ jyltyrağan
moinyna tūzaqtala ilingen sätte añşy būğalyqty kere tartyp qaptaldai
sekirip ketti. Tağy da joğary şapşyğan aiğyr şyr ainalyp baryp, öjet
jauyna qaitadan ūmtyldy. Ol sauyrynan belbeumen josqylağan adamdy
aldyñğy aiaqtarymen tarpyp, tistep, qūlatpaq boldy. Spitamen alasūrğan
aiğyrdyñ basyna teri qapty kigize qoidy, qas-qağym sätten keiin skifter
taqymyn qysyp, jalynan ūstap asaudyñ arqasyna qonjiğan añşyny
kärdi.
Kökdauyl basymen alysty, jer tarpyp, sekirip, tepsinip, arqasyna
jabysqan şabandozdy laqtyryp tastamaq boldy, aqyr soñynda artyna
kök - şulan qaldyryp jazyq dalamen jantalasa şapty.
— Ulala!—dep aiqailady Spitamen.
— Ulala!—dep ūrandady skifter.— Onymen qanymyz bir. Ol bizdiñ
bauyrymyz! İeşbir sarttyñ bizdiñ, arda ösken asaularymyzğa minuge
batyly jetpes iedi!..
Budakenniñ köñili toldy. İeñ jaqsy üiir basy attarynyñ biri kedei
añşynyñ taqymynda ketkenimen qonaqtary keremet köriniske kuä bolyp
tañ qalysty. İendi olar öz jailaularyna taraidy, Budakenniñ jomarttyğy
jaily bükil dala biledi, bir qabylan küşiginiñ töleui bolğan baran aiğyr
turaly aitysyp, är oşaqty basynda, skif dalasyndağy toğyz joldyñ
torabynda Budakenniñ iesimi san ret qaitalanatyn bolady.
Qaşqyn qyz Tomiris
Qaumalasqan qalyñ skif lepire käukildesip özderin-özderi ūmytyp
tūrğanda qonys pen töbeniñ janynan onsyz da alasūra aryndap, basyna
jamylğan qaptan tük körmei, betaldy şapqan asaudy belbeuimen aiamai
osqylap Spitamen jūldyzdai ağyp bara jatty. Qonystan ūzap iel qarasy
körinbei, qūmdauytty şoqylar būldyrap artta qalğan kezde baryp añşy
aiğyrdyñ basyndağy qapty sypyrdy, biraq būrynğysynşa qola toğaly
belbeuimen qamşylauyn toqtatqan joq.
Aiğyrdyñ damyldauyna mūrşa bermei, är jerde itsigektiñ sirek
būtalary seltigen qūm şoqylardyñ, ara - arasymen şauyp, asau tūlpardy
äbden aq köbik ietti de, Spitamen qoinynan auyzdyğy bar jügendi alyp,
ony aryny basylğan Kökdauyldyñ ädemi basyna kigizdi. At ieşqandai
qarsylyq körsetken joq, moiyn būryp üstindegi adamdy tizesinen tisteuge
de tyryspady.
Kenet aldyñğy jağynan aiqailağan dauysty iestigen Spitamen
şoqylardyñ arasynan qarasūr tüieniñ alyp denesin kördi. Örkeşiniñ
arasynda älginde Budakenniñ qonysynda kürmeudi şeşken alqyzyl
köilekti qyz otyr.
Biraq qazir tüieniñ soñynan qoñyr kiımdi, basyna töbesi üşkir
dalbağai kigen atty adam quyp keledi. Nieti qyzdy tüieden audaryp, ūstap
alu.
Jarmasqan jauyn jantalasa sabalağan qyz jan ūşyra şyñğyrady:
— Dala, jasyrşy meni! Qorğaşy meni, dala! Izime tüsken sūm ajal
kezimdi şūqymaq...
Spitamen saltattyğa tu syrtynan taqaldy. Şabys kezinde ol
aldyndağy äbzeldengen attyñ jyltyldağan tuiaqtaryn, onyñ üstindegi
skiftiñ keñ, qoñyrqai jauyrynyn, balağy tobyğynan jiyrylyp
belbeulengen ala şalbaryn kördi. Skif qyzdyñ kiımine jarmasady, al ol
bolsa jauynyñ qolyn ūrmaq bolyp ūzyn tüireuişti jan ūşyra sermeidi.
— İendi menen qūtyla almassyñ, beibaq!—dep qarlyğa aiqailaidy
quğynşy.— Tübiñe jetemin!..
Sol kezde Spitamenniñ qaiys arqany tağy da auada sermelip, ūşyp
baryp skiftiñ moinyna tūzaqtala ilindi de, qoldaryn ierbeñdetken onyñ
auyr denesi qūmnyñ üstine top ietti. Spitamenniñ baran atynyñ artynda
süiretilgen ot tūnşyğyp, iesinen tandy. Qaiysty kesip jibergen soñ
jatqan ornynda tapjylmai qala bergen skifti tastai sala Spitamen
tüieniñ soñynan ūmtyldy. Äbzeldi jaidaq at şetke qarai qūiğyta şauyp,
qūm töbelerdiñ arasynda qarañdap baryp közden ğaiyp boldy.
— Ulala!— dep aiqai saldy Spitamen öziniñ dos iekenin bildire.— Qai
rudansyñ, bikeş!
— Maşudji! —dep jauap qatty qaşqyn qyz.
Ol artyna jalt qarady. Basyna tartqan alqyzyl oramaldyñ astynan
tüzu qasty qara közderi körinedi.
Spitamen Oksian teñiziniñ soltüstigindegi dalalarda basqalarğa
ūqsamaityn top qūryp, köşip jüretin ierekşe äielder taipalarynyñ
ūrany «Maşudji» iekenin biletin. Qatal tärtipke bağynatyn olardy körşi
taipalar asa qūrmetteitin. Köşpendilerdiñ dästüri boiynşa älginde ğana
atynan audarylğan skiftiñ būl taipanyñ äieline jasağan şabuyly
qylmys bolyp ieseptelinetin.
Baran at jelip bara jatqan tüieni quyp jetip, iendi qatarlasa şapty.
— Älgi meni öltirgisi keldi. Ol kniaz Gelonnyñ jalşysy. Biraq sen
mağan tiıspeisiñ ğoi, ä? Qaşuyma kömektes. Men azat tuğanmyn, öz
şatyryma jetkim keledi,— dep qola tüireuiştiñ ötkir ūşy köringen
qolyn kötergen Tomiris añşyğa qiğaştai köz tastady.
— Afrosiabtyq tas bädizi tūrğan mañaida, joldar tüiisetin aşy
qūdyqtardyñ basynda Spitamenniñ şatyry tūr. Onda meniñ anam bar, ol
kisi sağan qamqor bola alady,— dedi añşy.
— Biraq sen mağan azattyq beresiñ ğoi?—dep aiqailady qyz.— Älde
şynjyrlap kündikte ūstaisyñ ba?
Yşqynğan jel iekeuiniñ sözin iestirtpedi. Jep-jeñil baran at pen
yrsyldağan auyr tüie mingen iekeui qatarlasyp bara jatty.
Spitamen dauystap söiledi:
— Spitamen kedei, biraq azat adam! Bar bolğany on qoiym ğana bar.
Biraq kniazdarğa basyn imeidi, būğaudağylarğa dos. Meniñ laşyğymnan
külşe men irimşik tabasyñ. Şatyrymnyñ iesigi ärqaşan aşyq. İeger öz
ierkiñmen ketkiñ kelse, ieşkim seni ūstamaidy.
Bir sätke oilanyp qalğan qyz:
— Meniñ azattyğym turaly aitqan söziñde şyndyq bar ma, älde osy
sözdiñ oljasyn parşa-parşa ietpek bolğan aiar jolbarystyñ yryly ma?
Ruyñnyñ ūranyn öziñ aittyñ ğoi, degenmen men seni synağym keledi. Aşy
qūdyqqa baryp Spitamenniñ şatyryn izdeimin.
Añşy qolyn sozdy:
— Bağytyñ oñtüstik, dūrys bara jatyrsyñ. Ūzamai üstine süiek pen
otyn üiilgen mūnarany köresiñ. Odan äri qarai keñ jolğa tüs, aldyñnan
Afrosiabtyñ bädizi men meniñ şatyrym körinedi.
Spitamen baran attyñ basyn būryp, qarqynyn bäseñdetpesten
Budakenniñ qonysyna qarai iemes, İaksarttyñ jağasyn qualai ösken jas
terekterdi jağalai şyğys jaqqa ketip bara jatty. İır-iır sekseuil
tomarlary ösken töbeler de keiinde qaldy. Keide aiaq astynan qūrlar pyr
ietip, qūiandar ytyp şyğady, biraq köz aldynan ortasy kök jolaqpen
qosylğan qara qas ketpei, ierini kübirlei berdi:
— On alty būrymdy öru üşin köterilgen altyndai qoldaryña künniñ
alqyzyl nūry tögilgende men özime - özim: «Kökten köterip alar tan
şolpanym öziñsiñ!»—dedim. Biraq iyğyma otyryp añdyğan ajal bar,
körer künim jol ortasynan auyp barady...
İaksarttyñ jağasynda
Ağysy qatty İaksartty jağalai ösken terekter men taldardyñ
japyraqtary lai sularğa malynyp tūr. Özen jağany şaiyp jatyr, sudyñ
betine töngen keibir ağaştar tamyrlaryna ğana ilinip qalğan iırimdi ağyn
japyraqtar men būtaqtardy, keide ilip alğan tomarlardy da şyr
ainaldyryp, ağyzyp ala jöneldi.
Özen iılip ötetin qamys pen qau şöp ösken kökpeñbek jaiylymda ieki
jüz qaraly jylqy şaşyrai jaiylyp jür. Arqandalğandary qazyqtaryn
ainalyp, şiderlengenderi bir jerden iekinşi jerge sekirip ottaidy.
Jylqylardyñ köbisi ūsaq, aryq. Arqalaryna kiız toqym, künge küigen
kenep jabylğan. Aralarynda kümispen küptelgen äbzel - tūrmandy, qyzyl
- ala toqym japqan sändi arğymaqtar közge ilinbeidi.
Töbeniñ tasasynan köringen Spitamenniñ astyndağy baran aiğyr
jylqylardy kerip kisinep qūia bergende, terektiñ tübinde otyrğan şoşaq
börikti birneşe skif aldynan jügirip şyqty.
— Şeppe - Temen, sen bizben birgesiñ be? Mal-janyñ aman ba, Şeppe Temen— desken qarlyğyñqy dauysty, qara közderi jainağan, ūzyn
şaştary iyqtaryna tüsken saqtar aq köbik bolyp terlegen attyñ
şylbyryna jarmasyp terekke bailap jatty,— Mūndai tūlpar syilağan
soñ Budakenge satylyp ketti dep seni äñgimelep jatyr iedik!
Spitamen qūlağan terektiñ juan tübirine şyqty. Aldynda jağalaudyñ
betkeiinde bir -birlerine iyqtasyp är qily kiıngen köşpendiler otyrdy.
Keibireuleri tolarsaq tūsynan orap bailanğan keñ ala şalbar kigen.
Basqalary şalbarynyñ balaqtaryn tizelerinen asyryp türip alğan, arğy
jağadan jüzip kelgen olardyñ, kiımderi malmandai su.
Spitamen söilep ketti:
— Budaken meni satyp ala alğan joq. Kek dauylyn ieñbek siñirip aldym.
Budaken täubasyn ūmytqan, kniazdarmen auyz jalasyp, qyzyn kniazğa
beredi. Ol qoilarynyñ da iesebinen jañylğan. Biraq joryqtarğa bizderdi
ieritpei, jalğyz attanyp pa iedi? Jauğa jalğyz şapqan joq, ony san ūrysta
qūtqarğan, jolyna basymyzdy tikken bizder iemes pe iedik?
— Dūrys, dūrys! Ony kim bilmeidi,— degen dauystar iestildi.
— Onyñ maly nege köbeiüde,— dep sözin jalğastyrdy Spitamen.—
Sebebi onyñ barlyğy bizdiñ qolymyzdan susyp şyqqan yrys. Bailyğyn
qanşa jalşy qoryp, bağyp, köbeitip jür. İeger ol bireumizge sauynğa bir
siyr berse, kelesi jyly būzauymen iekeu ietip qaitarmaimyz ba?
— İendi ne isteimiz? Budaken küşti äri bai, sondyqtan da barlyq
kniazdar sonyñ jağynda!
— Ärbir jalşynyñ azat jäne qojasynan ketuine ierikti iekendigin,
jiyrma bir sarbaz bas qosyp, ūranyn aiqailap, öz aldyna ru qūruğa
haqysy bar degen atalar dästürin ūmyttyñdar ma?
— Bizder, jaña rudy qalai qūramyz?—dedi teke saqaly qudai, terisi
süiegine jabysqan aryq qart.— Balalarymyzdy sütpen, irimşikpen
asyraityn malymyz joq. Jüninen äielderimiz kiım toqityn qoilarymyz
qaida? Budaken men kniazdar jetpegenimizdi jalğastyryp, myrzalyqpen
qol ūşyn berip jür ğoi...
— Jağyñ qaryssyn, sağal teke! Budakendi maqtağanyñ jeter!—dep
aiqailağan dauystar iestildi.— Seni jansyz ietip Budaken jibergen şyğar?
Älde odan qūtylu üşin öziñ keldiñ be? Bizderge ne isteu keregin Şeppe —
Temen aitsyn.
Spitamen Budakenniñ jansyzy dep aiyptalğan saqqa qarady:
— Seni alğaş körsem de jağdaiyñdy tüsinip tūrmyn. Şatyryñdağy
sary qaryn balalardyñ keptigi sondai kün saiyn tösegiñnen qaitsem
solardy asyraimyn degen oidan qaltyrap tūrasyñ. Biraq ömir boiy bir
şetin Budaken tabanymen basqan moinyndağy būğalyqtan qūtylmaisyñ.
İeger sen osylai qaltyrai berseñ seniñ balalaryñ, ürim būtağyñ da
Budakenniñ ūrpaqtarynyñ qūly bolady. Barlyq jalşylary Budakennen
ketip qalsa, onyñ bar bailyğy dalağa aua jaiylyp ketpei me?
Baqtaşylarsyz jalğyz özi osynşama malğa ie bola almas!
— Dūrys, jön söz, Şeppe!
— Jaqa ömir qūru üşin alystağy ien dalağa köşip baryp özderimizdiñ
ieşkimge täuelsiz azat şañyraqtarymyzdy köteruimiz kerek. Alğaşqyda
qiyn bolar, biraq jaña tuğan ärbir qozy özderiñdiki bolady, ony Budakenge
aparyp bermeisiñder. Ärbir qūlyndy özderiñ bağyp ösirip, tai bolğanda
oğan balalaryñdy mingizesiñder.
— Bärekelde, solai bolsyn!
İeger jiyrma bir şatyr tigip qiyrğa ketsek, öz qūdyğymyzdy qazyp;
ūranymyzdy şaqyryp, bir bairaqtyñ astyna jinalamyz. Jiyrma bir
sarbaz birigip jau, jat rularğa şapsaq, qotanymyzdy malğa birden
toltyryp, qystan qysylmai şyğamyz.
Skifter jaña ruğa birigip, şañyraq kötergileri keletinderdi qaitaqaita sanady. Ūzaq qauqyldasyp, birese kelisip, birese kelispei aqyry
jetpis segiz şañyraqty tügendedi.
Budakenniñ şatyry
Iñir qarañğysy dalany kögildir torymen şyrmai bastağan kezde basy
salbyrağan baran at mingen jolauşy Budaken auylynyñ irgesine taqaldy.
Qarauytqan şatyrlardyñ jabdyqtarynyñ sañlaularynan işte janğan
ottyñ säuleleri jyltyldaidy. Şetki şatyrlardyñ janyndağy jiı
ornalasqan oşaqtardan budaqtağan tütin qyzyly seme bastağan keşki
jalqynnyñ astynda Papai qūdaidyñ saqalyndai jelpildeidi.
Ülken on tört qola qazandarda keibireuleri ädeii şaqyrylğan,
keibireuleri irgeles körşi qonystardan tamaq andyp kelgen qonaqtarğa
arnalğan jylqy, siyr, qoi-ieşki ietteri qainap jatyr.
Qazandar ärqaisysy jeti-jetiden ieki qatar ietip qazylğan jeroşaqtarğa
ornatylğan. Astynda qūrğaq tezek pen otyn laulap januda. Jalynnyñ
şarpuymen jüzderi qyzarğan äielder qoldaryndağy ağaş ojaularymen
şatyrlardyñ janyna töselgen kilemder men qamys qomdardyñ üstinde
otyrğan qonaqtarğa as qatynatyp jürgen qyzmetşilerdiñ qoldaryndağy
ağaş tabaqtar men qyş tegenelerge pisken ietterdi qotaryp, oşaq basynda
küibeñdep jür.
Spitamen ülken ala şatyrdyñ janyna jetkende, bosağada tūrğan ieki
skif jügirip kelip Budakenniñ ony qaita-qaita sūrağanyn, şaqyryp
jatqanyn aitty. Olar aiqailap şaqyrğan, kärilikten ieki büktetilgen şal
attyñ şylbyryn alyp, sauyryn, alqymyn, moinyn qolymen sipap:
— Äbden meñdetken iekensiñ? Būrynğy qoñyña keltiru
Kökdauyldy kem degende ieki ai sūlymen äsemdeu kerek,— dedi.

üşin

Ile-şala:
— Semiz bolsyn deitin būl qoi ma? Arğymaq būğydai jeñil boluğa
tiıs,— dedi Spitamen.
Skifter Spitamendi Budakenniñ keñ şatyryna kirgizdi. Döñgelene
qūrylğan şatyrdyñ tal şybyqtarynan ädemilep iıp jasağan keregeleri
men uyqtary güldi, jūldyzdy örnektermen ädiptelgen aq kiızben
jabylğan. Kişkentai oşaqtağy byqsyğan maily tübirden şyqqan tütin
şañyraqtyñ tor közinen syrtqa şyğyp jatyr. Jalşy quarğan teriskendi
otqa tastağanda lap ietken jalyn jeroşaqty qaumalai jaiğasqan ataqty
skif -terdiñ totyqqan jüzderine säule şaşady.
Qonaqtardyñ arasynda inju tastar taqqan qyzyl qalbağaily, ala jibek
şapandy käri, bükireigen şal kniaz Tamir közge ierekşe tüsedi. Onyñ
janynda jap-jas Gelon, ärirekte Ariasp, tağy da basqa ielbegiler.
Sol jaq bosağağa biteu soiylğan siyr terilerinen ilengen, qymyz toly
ieki saba ilingen. Sabanyñ buylğan ieñezdi moiyndarynan soraiyp şyqqan
pispekterdi közderiniñ ornynda üñireigen ieki qyzyl jara ğana qylğan,
aiaqtary kisendeuli ieki qūl būlğap, skifterdiñ süikimdi susyndaryn
damylsyz aralastyruda.
Sabanyñ janynda ülken ağaş şara, şaranyñ qasyndağy aq qyştan
jasağan tostağandar ieresek adammen qatar tūrğan kişkentai balalar
siiäqty. Äñgimelerimen Budakenniñ köñilin köteretin, tizerlep otyrğan qaba
saqal Hoş oiulanğan ojaumen şara toly qymyzdy tynbai sapyruda. Sodan
soñ Budakenniñ nūsqauyn iestigen Hoş qymyz sapyruyn toqtatty da sūr
şapanynyñ ietegimen kişi tostağandardy sürtip qymyz quia bastady.
Ärqaisysyna bes ojau qymyz siiätyn qyş tostağandar altau iedi.
Solardyñ barlyqtary toltyrylğan soñ bosağa jaqta tūrğan ieki şabarman
malai qonaqtardyñ jasy men bedeline qarai qymyzdy tarata bastady
Qonaqtar tostağandardağy qymyzdy sarqa işti. Simirudi jeñildetu
üşin arasynda demalyp, birneşe bölip, qymyzdyñ köbigin ürlegen kezde
äñgimelesip alady. Bosağan tostağandardy dereu qaitaryp alğan
qyzmetşiler qaitadan qymyzğa toltyryp, basqa bedelsizdeu qonaqtarğa
ūsynady, olar qalbalaqtap beldikterine bailağan özderiniñ bylğary
qorjyndarynan joryq tostağandaryn alyp ūsynğan qymyzdy auystyryp
quiady.
Skifterdiñ saltyn jaqsy biletin Spitamen bedeldi otağasy qaşan
nazar audarğanşa bosağada tapjylmai tūrdy. Barlyğyn jiti baiqap, Hoş
pen malailarğa ymmen nūsqau berip otyrğan Budaken Spitamenniñ kirgenin
birden añğardy. Ataqty adamdar otyrğanda belgisiz kedei añşyğa köñil
bölmeuge tiıs iekenin jaqsy biletin ol, öziniñ mañğazdyğyn saqtady, kniaz
Tamir şal ğana keñ iegin kemseñdetip: «bügin baran tüsti Kökdauyldy bas
bildirgen batyr jigit osy iemes pe?»— degende baryp Budaken jüzin
jylytyp, Hoşqa anağan da qymyz qūi dep ymdady da, tapjylmai tūrğan
añşyğa:
— Beri jaqynda, qūdaiy qonaq, ottyñ basyna otyr!— dedi.
Biraq kilem üstinde syğylysyp ataqty rulardan kelgen irili-ūsaqty
qonaqtar otyrğandyqtan törge şyğu mümkin iemes iedi. Degenmen mūnyñ
kedei qañğybasqa deiin meiirimin tögip, meimandostyñ körsetui ierteñgi
küni-aq auyzdan-auyzğa köşip, äsirelenip, qosylyp bükil dalağa tarap
ketpei me?
— Qai rudan iekendigiñdi, qandai kniazdyñ jalşysy bolğanyñdy aita
otyr,— dedi Gelon kekesinmen.
— Asauğa būğalyqty şeber tastaudy, atqa sekirip minudi qaidan
üirengeniñdi de ūmytpa?—dep qoştady ony tizerlesip otyrğan, alystağy
şyğys ölkelerden kelgen qyli köz kniaz Ariasp.
Skifterdiñ salty boiynşa bäigede, küreste, tağy basqa bäsekelerde
atty, bağaly jüldelerdi jeñip alğan kedei oljasyn özine qaldyrmai
būrynnan boryşy bar äitpese, ümit artqan ataqty bir kösemge syralğyğa
bepip, keiinnen odan sarqyt alatyn. Sondyqtan barlyğy da myna tūrğan
basynda şoşaq töbe tymağy da joq, qūraq ietikti kedei añşy Budakennen
ūtyp alğan atty bir kösemge syiğa tartyp bauyryna kirip, batasyn alyp,
meiirimine bölenedi dep topşylağan.
Qolyna qymyz toly tostağan ūstağan qyzmetşi Spitamen alğa şyğyp,
qonaqtardyñ arasynan syğylysyp oryn tauyp kilemge otyrady dep
oilağan iedi. Bir ğajaby bosağadağy ornynan tapjylmady. Ony közimen ata
qarağan Budaken qyzmetşige ym qaqty. Anau qymyzdy Spitamenge aparyp
berdi.
Tostağandy qos qoldap alğan añşy syzdyqtap söiledi.
— Bizderdiñ ağzamyzda aqqan qanymyz bir. Ruymyz jeñilu degendi
bilmesin, jūttan ärqaşan aman bolsyn!— Sosyn ol qymyzdan birneşe
jūtty da, tamsanyp:— Bu-dakenniñ bileri sütti, säigülikteri jelden
jüirik, ierteden şapsa keşke ozğan bir arğymağyn Budaken kedei aşpyğa
qabylannyñ küşigi üşin de bere salady,— dedi.
Budaken otyrğan ornynan būrylyp, Spitamenniñ miz baqpağan jüzine
qadala qarady. Qiyq qoi közderi ottyñ jalynyna şağylysyp, ūşqyn
şaşady.
— Mağan at, sadaq, naiza men qylyş kerek,— dedi Spitamen.— Mūnyñ
barlyğyn sağan aitatyn keremettei quanyş äri qaiğy alyp keletin
mañyzdy habarym üşin beresiñ...
Jüzindegi jaibaraqattyğy men meiirmandylyğyn joğaltpağan Budaken
iyğyn qaiqañ ietkizip kümändana küldi de:
— Meni quanta qūiatyndai qandai habaryñ bar? Ait, süiinşiñdi
alasyñ?— dedi.
Käri kniaz Tamir basyn kekşeñ ietkizdi.
— Üiine bir ret quanyşty habar äkelgen adamğa da otağasy kelesi
joly kezdeskende: «Mal-janyñ aman ba? Törlet!» deidi.
— Dūrys,— dep jauap qatty Spitamen.— Biraq aqsaqaldar tağy da:
«Jaman habar äkelgen adamnan myñ qadam qaşyq jür!»—demei me?
Otağasynyñ qūlağyna bir-ieki auyz sözdi sybyrlağanym üşin qonaqtar
ökpelei qoimas. Sosyn Spitamen otyrğandardyñ arasynan jol tauyp
baryp, salbyrağan bögejinine auyr altyn syrğa ilgen Budakenniñ qūlağyna
ieñkeiip bir-ieki auyz söz aitty.
Öziniñ qaiğysy men quanyşyn ärqaşan jūrt kezinen jasyra alatyn
Budaken būl joly özin-özi ūstai almady. Kürektei alaqandarymen betin
jauyp öksip, otyrğan ornynda teñsele berdi.
Änşeiinde salmaqty skif rubasysynyñ myna türine bäri de tañdana
qarap, ünsiz otyrdy, tek Spitamen ğana keiin şeginip bosağağa qaityp
baryp, qoldaryn belbeuine ilip, şirenip būrynğysynşa tapjylmastan
qatty da qaldy.
Budaken ornynan yrğala köterilip, nyq basyp şatyrdan şyqty.
Budakenniñ iesik aldynda auyr kürsinip tūrğanyn iestigen jūrtta ün joq.
Onyñ kürsinisi tüieniñ yñyranuyna ūqsas iedi. Sodan keiin şatyrğa kirdi
de miz baqpaityn qaşanğy qalpynşa öziniñ ornyna kelip otyrdy da,
küdikti syñaimen Spitamenge qadaldy:
— Sağan at pen sadaq, qylyş pen naiza ne üşin kerek? Kimmen
soğyspaqsyñ?
— Qosmüiizben soğyspaqpyn!
— Myna jalbyr tondy añşy — qandai soğys turaly aityp tūr?—
dedi şydamsyz kniaz Gelon.— Qosmüiizdi tur aulau üşin qylyştyñ keregi
qanşa?
Sonda Spitamen qolymen oñtüstikti siltedi:
— Ana jaqqa, dalağa qarañdarşy. Toi toilağan sender qarauyl
töbelerdiñ bastarynda jyltyldağan jūmbaq ottardy baiqamaisyñdar.
Beimaza ottar
Taza aua kirsin dep şatyrlardyñ ietegi türildi. Barlyqtary da jeñil tal
keregelerdiñ arjağyndağy tünniñ tūñğiyq qarañğysynda alysta
jyltyldağan birneşe qyzyl nükteni kördi. Dalanyñ tükpirinen Soğdynyñ
birinşi bekinisine deiin üzdiksiz tirkese sozylğan mūnaralarynda tügeldei
ottar janğan. Bül jerden soğdylardyñ, parsylardyñ tağy basqa da
taipalardyñ birde-bir jasaqtarynyñ ötui ieleusiz qalmaityn. Kündiz-tüni
mūnaralarynda qas qaqpai tūrğan küzetşi skifter jau şapqanda biık
syryqtyñ ūşyndağy būrap örilgen qaudy jağyp belgi beretin. Mūndaida
birneşe sağattyñ işinde ainalasy jüzdegen şaqyrymğa sozylğan baitaq
dala iez jasaqtaryn aldyn-ala kelisken jerge jinap, mal-jandaryn, jerin
qorğauğa daiyn tūratyn.
Alaulağan ottardy körgen barlyq kniazdar oryndarynan ūşyp
türekelisip, şatyrdan jügirip şyqty. Osy beimezgil belgilerdi ärkim
özinşe tüsindirip jatty.
— Massagetterdiñ şapqyny ma? Biraq olarmen dostyq turaly özara
kelisim jasap iedik qoi. Mümkin osydan bir jyl būryn patşalardyñ
patşasy Dariidyñ talaby boiynşa jibergen sarbazdarymyz qaityp kele
jatqan şyğar? Älde sarttar soğys jariiälady ma? Biraq olar soğystan
göri saudany jaqsy köredi ğoi...
Budaken töbeniñ basyna şartty otty jağyñdar dep ämir ietti. Sosyn
jiyrma skif sarbazyna attaryn ierttep, qarularyn sailap, şamamen üş
künge jetetin arpa alyp jolğa daiyndaludy būiyrdy.
Tüieniñ quarğan süiekteri men tomardan üiilgen mūnaranyñ basyna
şyqqan jalşylar basyna orağan syryqty joğary köterdi. İeki jyldan
beri dalada tynyştyq ornap, ieşqandai belgi berilmei, jel qūlatqan
syryqtyñ qajeti bolmai jatatyn. Qalaqqa kömir şoğyn salyp äkelgen
skif qaudy lap ietkizip jaqty. Syryqtyñ basyn jalai laulai janğan alau
top-top bolyp dürligip tūrğan skifterdiñ jüzderin säulelendirdi.
Bir sağattan soñ taudağy küzet oryndarynan jauşylardy da kütuge
bolady. Olar Budakennen tapsyrma alady, tipti dalağa qandai qauip tönip
kele jatqandyğy jaily habar da äkeletin şyğar.
Keibir qonaqtar şiderleuli attaryn izdestirip, iekinşileri şatyrğa
qaityp oralyp, kilemderge otyryp myna jūmbaq jäi jaily tolğanyp,
aitysyp ketti. Keregeden yzğarly jel soqty, jalşylar qūrmetti
aqsaqaldardyñ iyqtaryna syrty sür jibekpen tystalğan tülki, būlğyn,
qūndyz işikter japty.
Budaken Spitamendi janyna otyrğyzdy. Ol myna ierekşe añşynyñ
barlyq biletin äñgimesine qanyqpaq. İeşkimge senbeitin ädetimen belgisiz
jau jibergen tyñşy iemes pe degen küdikten de aryla almady. Degenmen
otağasy öziniñ küdigin, quanyşyn, äitpese köñilindegi qorqynyşyn da
sezdirgen joq.
Keu-keulesip sasqalaqtağandarğa ol jaibaraqat qana:
— Qai jerdegi, qandai jau iekendigin äli ieşkim de bilmeidi. Sabyr ietip
tūtas üitilgen tu bieniñ ietin tūia jemeseñ, äli-aq ökinip jürersiñ?
Budaken Spitamennen är närseni sūrağanmen köp bilip jarytpady,
biraq añşynyñ bolaşaqta qandai paida tigizetinin añğaru üşin osynyñ
özi de jetkilikti iedi.
Säl ünsizdikten keiin ol:
— Spitamen, sen myna qūrmet körsetip, qaryndaryn toiğyzu qajet
bolatyn qonaqtar ketkenşe ierteñge deiin tūra - tūr. İerteñ men sağan
tabynymnan tañdap jabdan jürgen qūla säurik mingizeiin. Alys sapar
üşin minis köteretin jalğyz beles jylqy sol. Al Kökdauyl mūndaiğa
jaramaidy. Jeti jyldan beri otyz bieli üiirin qasqyrlardan qorğaimyn
dep küşi qaityp, boldyrğan. Şabystan soñ seniñ taqymyñda äbden qajyp
kelgeni de sondyqtan. Biraq bir ğajaby odan tarağan qūlyndardyñ
barlyğy da qamys qūlaq, basy kişkentai, iır moiyn, jebedei tip-tik
siraqty, şaşasy qylsyz, kişkene tuiaqty bolyp tuady.
— Dūrys, dūrys,— dep qoştady kniaz Tamir Qekdauyldan tarağan
qūlyndar köşpendilerge beseneden belgili. Jüristeri qandai maida,
bastary qandai ädemi, nağyz jyr ğoi, aiaqtaryn sūñqardyñ qanaty dersiñ,
şirkin!
Közin jerden kötermegen Spitamen qolyn tizesine tirep, ünsiz jürelep
otyr. Jolda jatqan tas siiäqty jüzi bedireie qalğan. Budakenniñ
Kökdauyldan airylğysy kelmeitinin äldeqaşan tüsingen, tek otağasy
onyñ ornyna ne ūsynar dep kütip jürgen.
Budaken oiyn jalğastyrdy:
— Sen säurikti ier-tūrmanymen alasyñ, jügeni til közden saqtaityn kie
ūlu qabyrşağymen zerlengen.
Spitamen ün-tünsiz otyra bergen soñ Budaken ūsynystaryn ūlğaita
tüsti:
— Temir ūşty naiza da beremin, sosyn Marakandağa saparyma
jolbasşy bolyp barasyñ.
Spitamen şapyraş közin jerge töselgen kilemnen kötergen joq.
Oşaqtan şarpylğan säule onyñ miz baqpağan jüzine köleñke jügirtip
oinaidy.
— Tağy ne dämetip tūrsyñ? Rahmet aitpaisyñ ba?— dedi kniaz Gelon.
— Tezirek kelisimiñdi ber. Budakennen basqa kim osynşama jomarttyq
jasai alady?
Sonda baryp Spitamen tisteriniñ arasynan syzdyqtai söiledi:
— Mağan şöptiñ arasyna joğalğan jebeni syilañyz!..
Budaken bir közin alarta qarady. Añşynyñ sözinde basqa bir astarly
oi jatqanyn birden ūqty.
— Aspanğa ūşyp ketken sūñqardy syila. Kürmelgen tüieni bosatqan
küñdi syila!
Budaken qarqyldai küldi. Közi jūmyla syğyraiyp, mūrnynyñ
qyrynan jalpaq betterine qarai köptegen äjimder jügirdi. Auyr, alyp
denesi selkildegen oğan qarap, basqa qonaktar da birge külisti.
— Mūnyñ artyq iendi,— dep käukildedi kniaz Gelon.— Qabylannyñ bir
küşigi üşin jarau at pen naiza, onyñ üstine küñ sūrau — şekten
şyqqandyq qoi! Qaiyrşy siiäqty jaiau kelgen myna añşy kimmen
söilesip tūrğanyn ūmytqan ieken.
Spitamen kniaz Gelonğa kekti közin qatulana audaryp:
— Bireudiñ malyna itarşy bolyp, at iesi Budakennen de artyq işiñ
küiip bara ma? Būlttyñ köleñkesi men sudağy auğa tüspegen balyqty
syilau da qiyn ba? Budaken nesine kümiljidi? Tūtqyn qyz bäribir
uysynan şyğyp ketti. Tüie minip qaşyp ketken ony ūstau, närin soryp
alğan soñ güldiñ japyrağynan ūşyp ketken arany quumen barabar...
Käri kniaz Tamir sonda baryp dauysy dirildei şañqyldady:
— Tūtqyn qyz tamaşa ieken! Mağan qatty ūnady. Onyñ janynda kez
kelgenimiz jasaratyn şyğarmyz. İeger Budaken ony mağan berse, men toğyz
bie töler iedim.
Budaken külkisin tiiä qoidy. Auyr denesine kelispeitin jyldamdyqpen
tez tūryp alaqandaryn soqty, biraq jol jüruge asyqqan qonaqtardyñ
attaryn alyp keluge ketken qyzmetşilerdiñ ieşqaisysy mañaiynda joq
iedi.
Qarañğylyqty qaqyrata aiqailap Budaken:
— Marmer, Mava! Qaidasyñdar! Mūnda keliñder,— dep şaqyrdy.
— Men mūndamyn, iem!—degen dauys taiaudan iestildi de, qolyna jügen
ūstağan, kök kiımdi jas jigit qarañğylyqtyñ qūşağynan ottyñ jaryğyna
jügirip şyqty.
Budaken skifke äldenelerdi sybyrlady. Ol yzğaryn da, qaşqan qyzğa
aşuly iekendigin de baiqatpady, ieşkimge qaharyn tökpedi. Onyñ qūrmetti
aqsaqaldardy syilaityndyğy sonşalyqty ärbir azat sarbaz üşin saban
tyqqan qūrly qūny joq beişara küñge bola aşu şaqyryp, olardyñ
aldynda masqara bolmaiyn dep oilady.
Budaken ornyna oralyp, tizerlei qaldy da, yrğalyp baryp, ökşesine
otyrdy. Ädettegidei jüzi jyly, jadyrañqy.
— Qūdyqqa qūlağan saqinany, qamystyñ qopasynda joğalğan jebeni
sūraisyñ. Mūnyñ dūrys. Tüieni kürmeuden bosatqan küñ äli oralğan joq,
ieger myna soğys dabyly bolmasa, barlyq jigitterimdi atqa qondyrsam,
olardyñ ieki jüzine dalany süzgizsem, küni ierteñ-aq qaşqyn qyzdy izdep
tauyp, mañdaiyna tañbamdy küidirip basyp, tanauyna şyğyrşyq tağyp,
zyndanğa tastar iedim. Kniaz Tamirdiñ sol küñdi satyp alğysy keledi.
Kniazdi qatty syilaityndyğym sonşalyqty qolymda joq närseni syiğa
tartuğa uialyp tūrmyn.
— İeger qoramsağyñnan tüsken jebeni özim tauyp alsam, ony qaityp
talap ietpeisiñ be?
Şeşimdi jauap kütken Spitamen Budakenge qarady.
— Meniñ basqa jebelerim az deisiñ be?—dep Budaken selsoq jauap
qatty.
Spitamen aldynda iılip täjim ietti de:
— İeger oiyndağyny izdeuge attansañ, men seniñ jolbasşyñ bolyp,
öziñdi qorğap, attaryñdy bağuğa daiynmyn...
Kökdauyldy qaitarğan Spitamenniñ märttigine Bukenniñ köñili toldy.
Ol bärinen būryn säigülikterdi, sonan soñ parsy patşasynyñ
şaqyruymen alysqa jibergen ūlyn, tağy basqalaryn jaqsy köretin.
Kökdauyl bolmasa üiir-üiir bieleriniñ qūny nege tūrady? İendi barlyq
köşpendiler tūtqyn qyzben qosa qūla arğymaqty ier-tūrmanymen,
Kökdauylğa aiyrbastağanyn, äielden göri joryqqa minetin atty joğary
bağalaitynyn äñgime ietetinin oilağanda öziniñ kemeñgerligine Budakenniñ
köñili tasydy.
Soğdydan kelgen jauşy
Qonystyñ şetinen aiqai-şu men ökirgen dauys iestildi.
— Būl kele jatqan jauşylar!—dedi qūlağyn türik ūstap, balauyzdai
qatqan qoldaryn otqa qyzdyryp, jylynyp otyrğan käri Tamir.
Basqa qonaqtar oryndarynan atyp tūryp, şatyrdan jügire şyğysty.
Şu küşeiip, at tuiağynyñ, jügirip kele jatqan halyqtyñ dübiri jaqyndai
tüsti. Qoldaryna naiza ūstağan birneşe skif, işinde Budaken, Tamir jäne
Spitamen ğana qalğan şatyrdyñ iesiginiñ aldyna kelip tūra qalysty.
— Barlyğy qarañ qaldy! Ğarap boldy!—desip ökirgen birneşe äiel
men ierkektiñ dauysy iestildi..— Bärimiz qūrimyz! Papai qaharyn bizderge
nege mūnşama tögedi. Qanşama alyp bolsa da qūdaidyñ körine Budakenniñ
şarasy bar ma?..
— Jauşyny şatyrğa kirgizip, böten ieşkimdi jibermeñder!—dep
özgeşe jigermen şyqqan Budakenniñ ämirli dauysy iestildi.
Marjanmen sändelgen küderi ietik kigen aiaqtaryn alşaq basyp
türekelgen ol qabyrğada iluli tūrğan aqinaq bailanğan kiseni beline tağyp,
qolyna ieki airyqty altyn jip aralastyra örilgen qamşyny ūstady.
— Qimelemeñder! Şeginiñder!—dep aiqailasty skifter.—Jauşyğa
jol beriñder!..
Aiqai men sart-sūrt şapalaq dybysy iestildi; būl jauşy men onyñ
qosşylarynyñ jolyn aşqan jalşylar bolatyn.
Şatyrğa türli-tüsti oiu - türlerimen ädiptelgen keñ jibek şalbarly,
alym - jūlymy şyqqanymen qymbat, parsy beşpetin kigen saqaldy adam
kirdi. Ūzyn saqaly men sändep būiralanğan şaştary ūipa-tūipa. Közderi
alaq-jūlaq ietip, qysqa parsy semserin sermep:
— Budaken kniaz qaisysyñ?— dep käri Tamirge bir, Budakenge bir
qarady.
— Ne bolyp qaldy?— dep sūrady Budaken.—Tülkiniñ auzynda qūiryq
qauyrsyndaryn qaldyrğan tauyqşa mūnşa nege dürliktiñ?
— Qūrydyq!—dep ökirgen jauşy kilem üstinde üiilip jatqan qyzyl ala jastyqtarğa jantaia ketti.
— Qūrydyq!—dep ilip äketti şatyrdyñ syrtyndağy dauystar.
Öksik pen aiqai tünniñ tynyştyğyn būzdy. Bir sätke tynyştyq
ornağan soñ Budaken ne aitar ieken dep barlyqtary tyna qalysty.
— Al, ait, nege qūrimyz?— dep sūrady tünerip tūrğan Budaken
ornynan qozğalmastan.
— Būdan bir jyl būryn, patşalardyñ padişasy Dariidyñ
şaqyruymen barğan skifterdiñ jasağy... Aita almaimyn, tamağym qūrğap
qaldy, su beriñderşi!..
— Özine qymyz beriñderşi, iesin jisyn! dep būiyrdy Budaken.
Naizalaryn tastai sala torsyqtan qotaryn qymyz qūiğan şarany
jalşylar jauşyğa ūsyndy. Ol sol simirip, kürsindi, sosyn, öksip
jalynyşty dauyspen:
— Bärimiz qūrydyq! Qosmüiiz birimizdi de qaldyrmai, barlyğymyzdy
qyryp saldy!—dedi.
Jinalğan jūrt Budakenge qarady. Jai sarbazdardy ieseptemegende
patşalardyñ padişasyna jibergen sol otriadtyñ sapynda onyñ süiikti
ūly Skolotpen birge jaqyn jiyrma jas tuysynyñ da ketkenin
barlyqtary biletin.
— Bizderdiñ ūldarymyz ben bauyrlarymyz, küieulerimiz qaida?—dep
tağy da joqtasty kerege syrtyñdağy dauystar.
Keregeniñ toryna betterin taqap, sausaqtaryn bügip, alaqandaryn
jaiğan qoldaryn işke sūqqan olar:
— Olardy özimizge qaitar, Budaken! Keñ dalamyzdan alystağy jat ielge
jibergen sen ğoi!
Budaken tūrğan beti būrynğy qalpynan özgermedi. Jağy salbyrap, beti
bülkildep, közderi mūrynynyñ ūşyna qarai qitarlanyp, qolynyñ
qaltyrağany sonşama ūstağan qamşysynyñ qos örimi jylannyñ
qūiryğynşa ireleñdeidi.
— Düre soğyñdar!—dep kürkiregen ol otty attap ötip, üreii ūşqan
jauşyny iterip, aiağymen tepkilep, qamşymen osyp-osyp jiberdi.
Jauşynyñ qolyndağy şara töñkerilip tüsip, appaq qymyz jibek
jastyqtarğa tögildi.— Düreleñder, dedim men! Malğa ūqsap qūlaqtaryñ
salbyrap nege qarap tūrsyñdar!—dep bir jalşyny iyğynan ūstağan
Budaken jūlqi tartyp, bürise qalğan jauşy jaqqa qarai laqtyryp
jiberdi.
Belderine qystyrğan qamşylaryn ala sala skifter jauşyğa
ūmtyldy. Olar Budakenniñ qaharyn jaqsy biletin. Kniazdiñ sirek
tūtanatyn aşuy kele körmesin, kelgen kezde jazyqty jandy
qylğyndyryp tastağan kezderi de az iemes.
— Basyn, aiaqtaryn ūstañdar! Qatty ūstañdar! Özim öltiremin. İesi
auysqan, tüie!— dep kürkiregen aşuly Budaken jauşynyñ jūlqyna
ireleñdegen denesine qos örimdi qamşysyn jaudyrdy.
Üreii ūşqan jauşy äueli qoryqqannan dybys şyğarmady, sodan keiin
jan ūşyra aiqailai bastady. Daladağy tobyr tyna qalyp, myna
sūmdyqqa san köz jyltyrap keregeniñ syrtynan sūqtana qarady.
— Seni jibergen qandai misyz malğūndar! İesi tüzuleu basqa bireudi
tappağan ieken! Bükil dala äbigerge tüsip, iel qonystarynan bezip, taudan asa
üdere köşip issedondarğa ketsin, sosyn bizdiñ ornymyzğa maldaryn aidap
baqtaşy sarttar kelsin deisiñ ğoi? Mümkin bäri qūrymağan şyğar? Ait
şynyñdy!
— Mümkin, barlyğy iemes şyğar?..— dep qorsyldady ielşi.
— Qai jerde qyryldy?— dep gürildegen Budaken jauşyny sabai
berdi.
— Ana jaqta!..— dep şyñğyrdy jauşy.
— Qai jaqta?..
— Persiiäda...
İelşilerdi öltirmeidi
İelşini sabağanğa iezuine külki üiirilip, syrttan baqylap tūrğan
Spitamen jaqyndap baryp ūra beruden şarşamaityn Budakenniñ qolynan
ūstai aldy.
— Jeter iendi, Budaken! İelşilerdi balağattauğa, öltiruge bolmaityn
dästürdi ūmytqansyñ ba. İelşige ajal joq!
Budaken qolyn jūlyp alğysy kelip iedi, biraq Spitamen jibermedi.
— Onyñ iesi iendi kirdi,— dep jädigöilene küldi Tamir qart.
— İendi şyqylyqtamas, sabasyna tüsip, barlyğyn asyqpai aitsyn.
Jas qymyz beriñder!
— Otyruy oñai iemes, astyna jastyqty köbirek tastañdar,— dep
qoştady ony Spitamen.
Äli de bolsa ientigin basa almai, oşaqty ainalyp ötken Budaken öziniñ
ornyna baryp otyrdy. Ken keudesi alqyna köterilip, basylady. İesi
şyqqan közderimen alaqtap qaraidy. Spitamenniñ sybyrlap aitqandary
siiäqty myna ielşi äkelgen habardyñ da tosyndyğy sonşa, iez qūlağyna özi
sengisi kelmedi. Ony ūlynyñ tağdyry qatty mazasyzdandyrdy. Bir kezdegi
özi siiäqty jau - jürek, batyl perzentin sol jap-jas uyljyğan küiinde
iendi qaityp köre almai ma şynymen ajal toryna ilikkeni me?
Jambastap jatqan ielşini ainaldyra jastyqpen qorşap qoidy.
Jalşylar ysqyryp jibergende qanşardai qatqan ieki tazy jetip kelip,
jastyqtar men kilemge tögilgen qymyzdy tez-tez jalap qoidy. Qymyzdy
sarqyp işpek bolğan jauşynyñ şaranyñ altyn ierneuine tigen tisteri
saqyldap, ieki betinen jasy sorğalap, yzaly añ siiäqty közderin alartyp
Budakenge jaqtyrmai qarai berdi.
Tamir qart jauşyny jūbata söiledi:
— İerkek iemessiñ be? Tynyş kelip aldymen kniazdar men aqsaqaldarğa
aituyñ kerek iedi. Sodan soñ bizder barlyğyn şaqyryp, aqyldasyp ne isteu
kerektigi jaily bir bailamğa keler iedik. Bir tüiir būrşaq tigen
tyşqannyñ kelip qalğan qalyñ jau sadaqpen atty dep keñ dalağa jar
salyp jūrtty äbigerlendirgeni turaly iertegini iestigen şyğarsyñ? Sonda
daladağy barlyq añdar oğan nanyp tauğa qaşypty ğoi. Seniñ de söitkiñ
keldi me?
İelşige qarap dauysyn qataita, diñgerlei söilegen Budaken:
— Janyñ ornyna jaiğasty ma?—dedi.
Ün qatpağan ielşi sorğalağan jasyn baiqatpai sürtuge tyrysty.
— İendi asyqpai otyryp jūrtqa jöniñdi, zadyñdy, kimniñ balasysyñ,
nyspyñ kim, kimderden qaşyp kelesin, sony ait?
Qosmüiiz jaily äñgime
— Amiurgtyñ ūly, Oksiart nyspyly kniazbyn, Küreşat qalasynyñ
mirasqor bileuşileriniñ tūqymynan bolamyz. Soğdynyñ bileuşisi
Besstyñ attaryna jem daiyndauşymyn.
Kniaz jan-jağyna qarady. Barlyğy da: İeger būl Soğdiana men
Bektranyñ qūdiretti bileuşisi satrap Besstyñ jaqyn adamy bolsa, belgili
parsy äkimin taiaqqa jyğyp Budaken asyğystyq jasağan joq pa?»—dep
oilady.
Käri kniaz Tamir jüni jyğyla, mäimöñkelei söiledi:
— İendeşe ūly ämirşiniñ janynda keñeste otyrmai, qūiryğyn
būtynyñ arasyna qysqan tüie tärizdi dalany şarlap, bie sauyp küneltken
beibit jūrttyñ jürekterin dürsildetkizip nege dürliktirip jürsiñ?
Ony Gelon qoştap:
— Patşalardyñ padişasyn jäbirlegen körgensiz halyqtardy
jügendeu üşin soğdylar men baktralardan, saqtardan jinağan jasaqty
bastap ämirşi Bess bir jyl būryn soğysqa ketken iedi,— dedi.
Tūnjyrap otyrğan Budakenge senbei qarağan Oksiart söilep ketti:
— İeger teñizden şyqqan diiülaryn qaptatyp, oğan qarsy qūdaidyñ özi
attansa ūly patşamyz ne istei alady. Ol qarapaiym pendege ūqsamaidy.
Közderinen ūşqyndağan naizağai ainalasyndağylardyñ bärin qyrady.
Boiy kädimgi sarbazdan ieki iese biık, basynda tau tekeniñ müiizi siiäqty iıriır qos müiizi iesip tūr... Söilegen kezde jaidan jasqanğandai adamdar
jalp-jalp qūlaidy,
Qasietti aidahar Angromaino men zūlymdyq qūdaiy Arimannyñ ūly
körinedi. Ariman oğan qanişerligi men zūlym piğylyn syilap, aidahar
anasynan ailakerlik daryğan, sondyqtan da daladağy lap ietken qau şöptiñ
örtinen dürlikken qoilar siiäqty, ieşbir halyq onyñ jasağynan qaşpai
tūra almaidy.
Parsynyñ äñgimesin auyzdaryn aşyp, ūiyp tyñdağan skifter oğan
senerin de senbesin de bilmedi. Onyñ äñgimesi şyndyqqa tym janaspaityn
siiäqtandy. Üzik - sozyq sūraqtar iestildi:
— Jylan siiäqty bauyrymen jorğalai ma ieken?
— Qūiryğy bar ma?
— Köziñmen kördiñ be?
— Ony körsem osy arada otyrar ma iedim? Ol qarağan kezde tiri jannyñ
barlyğy qyrylady...
İeşkim ün şyğarğan joq. Keregege betterin basqan skifter
kösemderiniñ auyzdaryna qarap demderin işterine tartyp tyna qalğan. Al
közderimen jer şūqyğan kniazdar aldymen kim söiler ieken dep arttaryna
qulyq saqtağan.
Spitamen qyzyq qoi közderimen jinalağandardy şolyp ötti. İezuinde
jymysqy külki üiirildi:
— Nege tym-tyrys bola qaldyñdar, kniazdar? Asyqpasañdar
jylannan tuğan qosmüiizdi qūdaidyñ ūly qūrbaqany qylq ietkizgen tyrna
siiäqty barlyq skifterdi bir-aq qarpyp jep qūiady ğoi! İssedondar men
qaraşekpendilerge qaşyñdar. Ol jaqta jyl boiy qar jauady, Qosmüiiz
mümkin senderdi quyp ol jaqqa bara qoimas?
1 Qaraşekpendiler — Gerodottiñ jazuynşa, skifter mekendegen
jerdiñ soltüstigindegi «aspannan aq mamyq jauatyn ieldi» melanhlender
nemese qara şekpen kigender jäke basqa taipalar jailağan. Qazba
jūmystary būl taipalardyñ özara sauda qatynastaryn jasağandyqtaryn
däleldeidi.
Budaken Spitamenniñ şälkem-şalys sözinen zildi kekesindi añğardy.
— Saqtar soğdy sauysqanynyñ qūiryğymen kelgen daqpyrttan
qaşpaidy! Bizdiñ dalamyzğa ğūmyrynda jeñiludi bilmegen patşalardyñ
padişasy Kuruştyñ özi köşpendi halyqtardy bas idiremin dep
jasağymen kelmep pe iedi? Basyn kesip, qany qūiylğan meske äbden meiiri
qansyn dep basyn batyrğan myna bizdermen irgeles otyrğan massagetter
iemes pe iedi? Bizder saqtar massagetterge qarağanda köppiz äri küştimiz.
— Dūrys! Dūrys aitasyñ!—desti iesterin jiğan saqtar.— Bizder neden
qorqamyz?— İen dalamyzğa batyly jetip kim keledi deisiñ?
— İeger iel şetine jau kelgende ne isteu kerektigin saqtar ūmytqan
bolsa, onda jyraudy şaqyryñdar,— dep tağy da Spitamen söz aldy.— Ol
ieski jyrlardy aityp bersin. Ata-babalarymyz sol jyrlarda ūrpaqtary
ieşqaşan ūmytuğa bolmaityn ölmes ösietterin qaldyrğan.
— Saksafardy şaqyryñdar!—dedi şatyr syrtyndağy dauystar.—
İeski jyrlarymyzdy ieske tüsirsin...
Saksafardyts jyry
Saksafardy izdetip tez tapqyzdy da sol boida alyp keldi. Tüie
jüninen dörekileu toqylğan şekpen kiıp, belbeuine ärtürli qañyltyr
quyrşaqtar men üşirtkiler ilgen onyñ keipi öte jūpyny, appaq şaşy
jalbyrağan, aryq imigen adam ieken. Aiağynda kiız saptamalary köringen
jalpaq sary ietik. Bop-boz janary qasyn qaqpai joğary qadalğan.
Qoldaryn alğa sozyp, jolyn sipalap kelgen ony skifter qūrmettep törge
şyğardy. Aldyna işek tağylğan üş būryşty beti tegis jäşikti äkelip
qoidy.
Sausaqtarymen işekterdi sipalap körgen Saksafar şarşañqy älsiz
dauyspen:
— Tigrahauda jäne Roksonak rularynyñ batyl jandaryna sälem! Men
sizderdiñ jüzderiñdi köre almaimyn, jüzderin menen mäñgilik
qarañğylyqpen jasyrynğan, biraq äkelerin men atalaryn äli iesimde.
Sizderdiñ aldaryñyzdağydai däl osylaişa olarğa da ūrysqa kirgen şaqta
iesterine salyp san ret qaitalağan, babalarymyzdyñ qaharman jyryn
talai aitqanmyn.
— Bizderge de ait, Saksafar. Jürekterimiz kek jalynymen jylynsyn!
Qariiänyñ qisyq-qisyq on sausağy tigen işekter kümbirlep, köteriñki,
aşy dauysy tün tünegin jaryp dirildei iestilip tūrdy.
Birinşi jyr
Bizdiñ myna torsyq şeke balalardyñ mañdaiyn
Altyn şuaq künniñ nūry jua bersin deseñder.
Bizdiñ jükti qatyndardyñ qūrsağynan ärdaiym
«Ulala!»—degen ūrandy ūldar tua bersin deseñder!
Qyzdarymyz bilei bersin būrym sylap, ierke ösip,
Aiğyrlar da üiir qoryp, kümbir-kümbir kisinesip,
Bielerde it pen kūsty qua bersin deseñder.
Qoramsaqta jebe bar ma — körip al!
Sadağyñnyñ adyrnasyn kerip al!
Qūdyq suy kemerlener jausa nūr.
Torsyğyñdy sütti bie qymyzymen toltyrar.
Ūl üirense bala jastan jau jasağyn qausatyp,
Talai ret tar kezeñde maidan aşyp ol tūrar!
Saq-saq külip alar qarsy ajaldy
Tütin şyqsa qarauyl töbe basynan,
Jau körindi dei ber jaraq asynğan
Jina jūrtty!
Jolyn kesip qarsy ala ber tajaldy!
Daiyn ba attar? Qairaldy ma qylyştar?
Sadaqtar sert kerildi me ūrysqa?
İekinşi jyr
«Ulala!» Skifter! İestidiñder me ūrandy?
Dür silkindi aiqaiymnan düz meniñ,
Kördiñder me, qaiqañdağan jylandy
Jasyl belge jarmasqan tau tizbegin?...
Köz ūşynda qaptağandar tosyn ba?
Qorqaular ğoi qaita kelgen osynda.
Bas taqymdy arğymaqqa?
Būlardy quyp jetip sūr jebemen siretip
Qaitu kerek qabyrğasyn küiretip,
«Ulala!» Skifter! İestidiñder me ūrandy?
On jau quyp şyqsadağy öziñdi,
Jaralyny japan tüzge tastama,
İer Saqmardy ieske al, jūmba köziñdi,
Ökşelegen on jaudyñ ol toğyzyn
Jol-jönekei şañ qaptyryp tastağan.
Onynşysyn bailap äkep jastağan.
İesittiñ be, quğynşynyñ düsirin,
Äkep ony at üstinen tüsirgin
Sadağyñnyñ adyrnasy berik pe?
Batsyn sorğa mingen jyndar kerikke.
Maidan aşyp tarqatşy bir qūmardy
Qaşan bol da, qaitara soq būlardy.
Qaitsyn beti ailamyzdy körip te,
«Ulala!» Skifter! İesittiñder me ūrandy?
Üşinşi jyr
Qaltyrağan qūiannan aqyl sūrasañ
Qūlağyn jūmyp, jaltyratar tabanyn.
Bizdiñ ärbir nūiannan aqyl sūrasañ
Suyryp semser, quyrar jerdiñ tanabyn,
«Ulala!»— lap uran salady ün.
Qara qanjardy sailap al!
Qara tasqa qairap al!
Törteu tügel tūtas bolsa ömirde,
Aspandağy jūldyzdy da alady.
Altau ala - araz bolsa ieger de
Auyzdağy as būiyrmai qalady...
Jarau ma attar?
Qairaldy ma qylyştar
Sadaqtar sert kerildi me ūrysqa?
Jalğyz kökjal jolbarysqa jem bolar,
Al jeteui ūlyp-ūlyp tabyssa,
Aibar şegip tūryp alsa iendi olar
Jolbarysyñ keter zytyp qamysqa,
Ua, skifter! Ūmtylyñdar kömekke!
«Ulala!» ūrany iestilse kenette.
Törtinşi jyr
O, jarandar!
Qauğa saqal jauşylarğa senbeñder
Qorqau tartar jaraly kökjal tirsegin.
Ol sau kezde körse ieger
Jauy lezde, qūty qaşyp bürisetin.
Qara qanjardy qara tasqa qairap al!
Bas iseñder iıñder tek kärige
Qandy köilek dostaryña, şeiit ketken ūrysta.
Qyzylbastar būğau salmaq bärine,
Sūr jylandai, sūr jebeñdi iesine sal dūrystap!
Qara qanjardy qara tasqa qairap al!
Ūly Kuruş patşalardyñ padişasy kezinde,
Salmaq bolğan ol da būğau skifterge tor qūryp.
Jer qaiysqan auyr qoldan ne qaldyrdy özinde,
Quartpap pa iek süiekterin qorqaularğa qor qylyp!
Qara qanjardy qara tasqa qairap al!
Qamqor Kirdiñ basyn kesip ūlylyğyn tärk ietip,
Torsyqtap öz qanyna toidyrğanbyz batyryp.
Jer qaiysqan äskeriniñ bas süiegin dop ietip,
Keñ dalada saqtyñ uly teuip jürgen japyryp.
Qara qanjardy qara tasqa qairap al!
Patşalardyñ padişasy bolğan osy
Kiriñ de Jatsa netti qalyñ kilem, gül - baq, käusar törinde.
Tört jüz qatyn taqiiäsyna tar keldi me beibaqtyñ,
Nesi bardy skifterdiñ altyn - besik jerinde?
Qara qanjardy qara tasqa qairap al!
Besinşi jyr
Deseñder şyn bizder mingen arğymaqtar jürisi
Kümis şolpy, qolañ şaşty qyzdai jeñil lypysyn,
Qyş közemen būlaqtan su alyp qaitqan müsindi
Jarymyzdyñ taryltpasyn öjet, ierkin tynysyn.
Bizdiñ jüirik tūlparlardyñ qūlyndaryn ielirgen,
Sylap-sipap ösirsin tek äiel qoly meiirmen.
Qūlyndardy synatyñdar qariiälarğa sabyrly,
Tizgin tejep, aşu ūstap, aptyq basyp baiqalğan.
Quanarmyz jas qūnandar aqyry
Bosap ozyp ketkeninde bestilerden bäige alğan.
Auyzymen qūs tistegen tūlparlardy tapqasyn,
Sylap-sipap äiel qoly baptasyn!
Jüirik attar juyqtatar alysty,
Közi şyqsyn köşpendiniñ mal sanağan tiyndy.
Jany şyqsyn altyn alyp, qoldan bergen namysty,
Saudagerge satqan tūlpar - qūiyndy
Bizdiñ tükti, talmas tuiaq ala attar
Dūşpan qūtyn qaşyratyn qiyrdan
Zäukaiymnan sap ietetin qas saqtar
Äiel qoly baptasyn ier pyrağyn!
Altynşy jyr
Saq bol şäii jibek perdelerden tajal kezdik jylt Skifter!
Altyn jūldyz aqqan aspan bizder üşin jamylğy,
Qyzylbastyñ qorğan baqan köbik keude batyry
Rahat tabar syldyrlasa, möldir suy aryğy,
Bailyq barda toiymsyzdyq — qağynğy.
Bizden satyp alğan qūldar terimenen jairañdap,
Jatsyn meili tūt bağynda, kök kilemde sairañdap,
Auyzymen alma qağyp şainañdap,
Bössin şirkin jolauşyğa aryp-aşyp şañ basqan,
Berik dual, biık üige tyğyp alyp böksesin,
Maqtansyn kep qūs jastyqty jastanyp ap qos - qostan,
Qapşyq - qapşyq zyğyr, ierik, bäri özinde öskesin.
Al, skifter tas qamalğa barğanda jeter.
Qara tünek basar közdi, qorğanda
Saiyn dalañ tüske ainalyp, qairan sabaz mült keter.
Biz, skifter keñ dalanyñ ierkesimiz ūqyqty,
Süiemiz biz ierke jeldi jusan isin añqytqan.
Jat körmeimiz böri ūluyn, kermek suly qūdyqty,
Tezek otyn jeroşaqta aşy tütin şalqytqan.
Bizder üşin altyn jūldyz aqqan aspan - jamylğy!
Skifter Saksafardyñ ierlik qissalaryn den qūia tyñdady. Äielder
auyr kürsinip, älsiz qariiälardyñ közderi jasaurap, döi sabazdar jündes
bilekterin joğary kötere silkilesip, aiqailap qūiady. Jyrau barlyğy
biletin belgili qaiyrmağa: «Ulala! Skifter! İesittiñder me ūrandy!»
nemese «Qanjaryñdy qara tasqa qairap al!» degen jerge jetken kezde
äupirim, küşti dauystarymen kötermelei qosylyp qaitalaidy.
— Saksafar! Afrosiabtyñ jyryn aitşy!—dep äldekim qolqa saldy.
— İä, Saksafar, Afrosibtyñ qahary turaly jyrla!
Sol kezde jyrau tüssiz zağip janaryn kökke qaratyp, appaq basyn
şaiqady da, skifterdiñ ūnatatyn ierlik jyryn zaulatyp qūia berdi:
Ūran saldy Afrosiab:
«Men şyqtym dep joryqqa!
Qyzartyñdar qynamen tūlparymnyñ qūiryğyn.
Qyzylbastar saq qyzdaryn satsa kün ğyp zorlyqta,
Oryndaimyn kek qaryğan jüregimniñ būiryğyn!»
Tyñdap otyrğan skifter tügeldei qaiyrmany kötermelep alyp ketti.
Afrosiab ūran saldy:
«Şyqtym dep men joryqqa!»
Aşu qysqan Afrosiabty alqalağan sarbazdar,
Qol soğysty batyrğa ierip qol bastar.
Laulatty otty, äielderi iet qainatty qazanğa,
Jügiristi jastar jağy at daiyndap azanğa.
Özinen būryn Afrosiab jöneltti alğa şatyrlar,
Küt dedi meni ierulep aşy qūdyqta,
Üşinşi kün at basyn tüzep batyrlar, Qatyndarğa,
«Bolyñdar—dedi,— özderiñ malğa ūqypty».
Afrosiab jortuyl bastap, alapat alqap dir qaqty.
Beimaza attar jarq ietti sonda qyzylbastardyñ jerinen.
Aryny seldei iekpini Saqtyñ tym qatty,
İeki jüz myñ qol sau ietti oi men törinen
Tasqyndy dülei toqtata almas, jau tözip,
Ör özenderden at ierin almai ötti qol.
Qyzylbastar üiinen bezdi tau kezip,
Qamaldar qañyrap,Qaqpalar ierge aşty jol.
Jeti kün boiy kök jüzin qyzyl şañ tūtty.
Segizinşi tañda qaldy aspan şaidai aşyla.
At basyn irkip, Afrosiab, sañq ietti:
Būryñdar atty, sürtiñder semser, qyzylbastardyñ şaşyna!»
Myñ narğa artyp oljalap altyn jihazyn
Afrosiab dañqy asyp oraldy tuğan jerine.
Jaudyñ bas süieginen skifter işti qymyzyn,
Bahadürlerdiñ ierligin jyr ğyp şatyrlarynyñ törinde.
Būl kezde kniazdar jyrğa nazar audarmai, bir - birlerine bastaryn
tüiistirip Soğdydan kelgen suyq habar jaiynda ne isteu kerektigin
oilasyp, sybyrlasa bastağan bolatyn.
— Ärkim öz qonystaryna qaityp barlyq köşpendi rularğa maljandaryn Oksian teñiziniñ ar jağyna, alysqa aidau kerektigi jaily aitu
kerek,— dedi Gelon.
Budaken tañdaiyn qağyp kelispeitindigin baiqatty.
—Asyğatyn ne bar? Soğdyda meniñ dostarym köp. Ötken jyly satrap
Besstiñ iezi ieki säigüligimdi syiğa alyp, kelip ket dep qonaqqa şaqyrğan.
Biraz jyldan beri şapqynşylyq jasamaiyq dep özara kelisimge kelip,
soğdylarmen ant işiskenbiz. Men küni ierteñ janyma jiyrma sarbaz
alamyn da, Soğdyğa özim attanamyn, patşalardyñ padişasynyñ soñğy
jañalyqtary qandai, iertegi ietip aityp jürgen ieşkimnen jeñilmeitin
Qosmüiiz kim ieken, sonyñ bärine qanyğamyn.
Jūqaltañ basyn kekşeñdetip maqūldağan käri kniaz Tamir Budakenge
qarap jaimen:
— Baktrağa ötetin köpiri bar Okstağy şekarağa deiin külli Soğdyny
köktei ötuge tyrys. Tätti şarap jasap iesimizden aiyratyn myna qular
bizderge qarsy aramdyq oilap jürgen joq pa ieken, sony baiqap kör. Ärbir
üş kün saiyn ielge qarai jañalyqtardy jetkizetin bir sarbazdan jöneltip
otyr. İeger bizge ülken qauip tönip tūrğanyn bilseñ qarauyl töbelerdiñ
basyna qos-qos alaudan jağylsyn degen jarlyqpen jauşy şaptyr. Al
myna basyna müiiz şyqqan jylannyñ ūly turaly äñgime aityp, qatynbalalardy qorqytqan kniaz Oksiart özin oralğanşa osynda qonysta
qalatyn bolsyn. Būğan bağaly amanat retinde qūrmetpen qarap, jiti
qadağalap, qaşpaq bolsa sol zamatta kisendep zyn -danğa otyrğyzyp
qūiamyz.
Saksafardyñ jyryn tyñdai otyryp Tamir qarttyñ köregen aqylyn
maqūldağan kniazdar qūptasyp bastaryn izesti.
Sosyn ierlik jyry tağy jalğasqan sätte skifterdiñ. kürkiregen
dauystary jabyla qosyldy:
İestildi me bauyrlardyñ ūrany?
Joryq üni şyq deidi tez jügirip!
Tandaiymyz älden sezip tūr, äni,
Jau qanyna qanamyz dep simirip
Örşitiñder dañqyn ier men küştiniñ,
Qanğa bylğap qara naiza ūştyğyn.
Köp bolypty şöldegeli ol zañğar,
Işsin qanyn, toiğyzamyz mol qan bar!
Qos aiaqty qorqau jetti kerikte
Almas tuiaq tūlparlardy iertte.
Beken sanğa talmaityn küş qūiyñdar,
Jibek jalğa ierilsin jel - qūiyndar!
Qasarysqan qan maidandy jyrlañdar,
Qyrandardan qaisarlyğyn sūrañdar!
Qasköi jauğa közderine qan tolğan
Süñgitiñder sūr jebeni, tūrmañdar!
«Ulala!»
Zyndandağy tūtqyndar
Tün ortasyna taman ieldiñ bäri ūiqyğa ketkende Budaken şatyrdyñ
syrtyn tekemetpen qymtap, basyna būlğyn terisimen jiektelgen senseñ
işikti jastandy. Kirpigi ilinbei mazasy ketip, türli oi türtkilep,
döñbekşip jatty.
Dybysyn şyğarmai janyna kelgen käri jalşysy Hoş tizerlep otyra
qaldy da, kündegi ädetinşe küni boiy qonysta ne bolğanyn, iestigenderin,
meimandar minip kelgen attardyñ qanşa arpa jegenin, qymyzğa sylqiiä
toiyp alğan Qidreidiñ jañylysyp Çepannyñ şatyryna kirip ketkenin,
sonan qarañğyda şeşesine sürinip, anau onyñ qalbağaiyn tartyp alğanyn,
iendi añnan qaitqan soñ Çepannyñ tünde şatyrğa kimniñ kirgenin, qalyp
qoiğan kiıminen tanitynyn bilip Kidreidiñ qorqyp jürgenin asyqpai
aityp şyqty.
Bärin jaibaraqat tyñdağan Budaken Hoşty jibererde:
— Kidreige ait, tañerteñ naizasyn alyp, atyna minip saparğa daiyn
bolsyn. Menimen birge Soğdyğa jüredi,— dedi.
Aspanda birte-birte biıktei bastağan aidyñ betin keide tūmandy būlt
basady. Budakenniñ äielderiniñ bir sybdyrsyz kirip kelip oğan jaqyndady
da aiaq jağynda tekemettiñ üstinde biraz otyryp, küieui läm-mim demegen
soñ, tün qarañğylyğyna siñip şyğyp ketti.
Basyn qyzyl şüberekpen tañğan qañğybas añşynyñ oğan sybyrlap:
«Ūlyñmen ūşyrasqan adamdy kezdestirdim. Ūlyñ Skolot tiri, biraq qūl
bolypty...»— degen sözderi birde şyñyldap, birde aiqai siiäqtanyp
qūlağyñda qaitalana berdi.
Budakenniñ jany jai tappady. Iñirde jyltyldağan sansyz şoqtar
sönip, iendi aidyñ kögildir säulesi ğana nūryn tökken jazyq dalağa qarap,
ismer küñ sändep, toqyp bergen qoñyr şekpeni denesine qūiyp qoiğandai
jarasatyn, ūzyn boily, symbatty ūly köz aldyna keldi. Soñğy ret
qoştasqanda ol appaq tisteri jarqyrap külgen. Özimen birge Kökdauyldyñ
tūqymynan tūryqty ieki jarau at alğan... İendi sol köñildi, ierjürek bozbala
mümkin küzetşiniñ doiyry astynda diırmenniñ düñgirşegine tañylyp, ony
ainaldyryp jürgen şyğar. Dūşpandary būla küşterine qyzyğyp
skifterdi ieñ auyr jūmystarğa salady ğoi. Qymyz şaiqaityn öziniñ
qūldaryna ūqsap közderi oiylyp, ülken tas diırmenderdi ainaldyryp
bidai tartyp otyr ma ieken?
Budakenniñ tūla boiyn küiik pen yza kernedi. Keñ keudesinen ūstanyñ
köriginen şyqqandai auyr kürsinis iestildi. «Bir kündi de beker jibermei,
qañğybas añşyny qasyna iertip, älgi Skolotty kördim degen adamdy
tabady. Sol adam arqyly ūlyna habar berip, bükil malynyñ jartysyn
berip qūn tölese de süiikti ūlyn satyp aluğa bel bailağan sertin jetkizedi.
Qonystyñ üstinen añnyñ ūlyğany siiäqty sozyñqy aşyq dauys iestildi.
Budaken qūlağyn türe tyñdady. Būryn mūndai aiqaiğa nazar audarmaityn
ol, ornynan tez tūryp, juan aiaqtaryn teri şoqaiyna sūğa saldy da dauys
iestilgen jaqqa qarai nyq basyp jürip ketti.
Är qalypta ūiyqtap jatqan denelerdi ainalyp, birneşe itti
üreilendirip, şetki şatyrdyñ janynan ötip, üzdik-sozdyq dauys şyqqan
şūñqyrdyñ janyna keldi. Şūñqyrdyñ ierneuinde äldebir adam jürelep
otyr ieken.
— Kimsiñ, mūnda neğyp jürsiñ?—dep dauystady Budaken.
— Adamnyñ tağdyryna tañmyn,— dedi tanys ysyldağan dauys.—
Ärqaisymyzdyñ osyndai bolmasymyzğa kim kepil?
Būltyñ ietip tūmandy būlttyñ astynan ai şyğa kelgende Budaken
Spitamendi tanydy. Ūşyna külşeniñ synyğyn şanşyğan ūzyn şybyqty
yñyrsyğan dauys pen aiqai şyqqan şūñqyrğa qaita-qaita tüsiredi.
Şyñyraudyñ tübine tüsken ai jaryğy ondağy bes adamnyñ sūlbasyn
aiqyndady. Barlyğy da aiaqtarynan bir şynjyrmen būğaulağan. Törteui
birin-biri iterisip, şybyqtyñ ūşyna şanşylğan külşeni almaq bolyp
qoldaryn sozady. Sekirgenderdiñ birine qosaqtalğan, jerde sūlap jatqan
besinşisi sai süiegiñdi şymyrlatyp şyñğyrady. Qalğandary oğan nazar
audarmai, üstine şyğyp biıgirek sekirgileri keledi. Zyndandağylardyñ
barlyqtary da Budakenniñ būiryğyn oryndaudan bas tartqan qūldary
bolatyn. Skif tilin tüsinbeitin, ünemi ielderine qaşuğa tyrysatyn, iessiz
naqūrystar iedi.
Budaken şūñqyrdyñ jiegine otyrdy. Tüsiniksiz tilde aiqailap,
joğaryğa qarai qoldaryn jaiğan, saqal - şaştary ösken adamdar jatqan
tömenge köz saldy. Şūñqyrdan şyqqan sasyq iıs qolqany qabady.
Skifter mūnda tamaqtyñ qaldyğyn tastaityn, būğaudağy qūldar osynda
tabiği äjetteriniñ bärin jasaityn.
«Mümkin, meniñ ūlym da osyndai qapasta, müjilgen süiekke talasyp,
ielge qaşqysy kelip otyrğan şyğar?»
— Būlar qai tilde söileidi? Otandary qai jaqta? Tamūqtağy jyndar
siiäqty netken myqty jandar özderi, nöser kezinde Papai qūdaidyñ özimen
tildesetin Qūrsaq baqsynyñ özi de tilderin tüsinbeitin beibaqtar ne dep
aiqailady?
Spitamen tūtqyndarğa iel kezip tentiregen jyldarynda üirengen
birneşe tilde sūraqtar berdi. Barlyqtary da ünsiz tyñdap, sonan soñ, suyq
tiıp qarlyqqan, tarğyl dauyspen kiıp jaryp jauap berip jatty.
Zer salyp tyñdağan Budakenge Spitamen olardyñ jauaptaryn audardy:
— Anau, şaşyn basyna ainaldyra orağany toharlar jūrtynan.
Vavilionğa jibek pen asyl tastar apara jatqan keruenniñ jol basşysy
ieken. Keruenge şabuyl jasap tonap alğan massagetter barlyq
jolbasşylar men saudagerlerdi körşi taipağa qūldyqqa satypty. Al ūzyn
saqal, qoldary şidei iekeuiniñ tegi Girkaniiädan. Būlardy da tau
soqpaqtarymen jasyrynyp baryp, tünde beimezgil şabuyl jasap, üilerin
örtep, mal-jandaryn oljalap özderimen birge alyp ketkender de sol
massagetter körinedi. Jūmys isteitin qauqary bolmağandyqtan būl ieki
qūldy ieleri ūstağysy kelmepti. İelderinde iekeui qūdaiğa syiynyp,
aurulardyñ boilarynan jyn-şaitandardy alastaityn siqyrşylar ieken,
sondyqtan da diırmen tasyn ainaldyrğannan göri, osylai şūñqyrda
otyrğandy qalaidy.
Törtinşi Spitamen bir sözin de tüsinbeitin tilde söiledi. Ūzyn sözdiñ
yrğasynda Tir, Sidon, İeruşalaim degen qala attary iestilip qalğanmen,
ne aitaiyn degeni bäribir qūpiiä küiinde qala berdi.
— Būnyñ közderi qara, şaştary būira — dep tüsindirdi Spitamen.—
Mümkin basty qalasy, İeruşalaim dep atalatyn ölkeden bolar. Äiteuir
teñizdiñ jağasynda jatqan ielden şyqqanğa ūqsaidy. Besinşisi auru, üsti
basyndağy jaralary qūrttap ketken. Ol Qosmüiiz patşa şyqqan
halyqtan, iavan tilinde söileidi, biraq aqylynan aljasqan, oilary
sabaqtaspaidy, küni boiy zyndannyñ qabyrğasyna äldebir sözderdi jazyp,
adam -dardyñ, jylqylardyñ suretterin salyp, qalğandarynyñ
ūiyqtauyna maza bermepti. Sodan soñ joldastary tynyş jatsyn dep
qatty sabağan.
Ornynan tūrğan Budaken öz şatyryna oraldy. Sasyğan iıs biraz jerge
deiin izinen qalmady. Şatyrynyñ janynda şalqasynan tüsip, auyzyn
aşyp ūiyqtap jatqan skifti kördi. Budaken kürektei alaqanymen onyñ
auzyn basyp, tanauynan qysty. Ūzamai tūnşyğyp, ornynan ūşyp tūrğan
skif ūiqyly közderimen Budakenge alaqtap qarady.
— Tañ aqsüttenip keledi, jolğa jinalu kerek! Jigitterdi ūiat.
Sosyn skif iesin jiyp özine-özi kelgende Budaken tağy da:
— Tap qazir bes qūldy zyndannan şyğaryp, būğaularynan bosat. Men
olardyñ qyñyrlyqtaryna keşirim jasaimyn. Qalağan jaqtaryna kete
bersin. Bäribir olardan tük önbeidi, jūmys istei almaidy. Tekke
asyraimyz. Aralarynda ūzyn saqaldy, girkandyq ieki duager bar. Olar
meniñ saparymdy oñdasyn dep qūdailaryna jalbarynsyn. Mūny qūldarğa
Kökdauyldy bas bildirgen, basyn qyzyl oramalmen tañğan anau qañğybas
añşy tüsindire alady. Tağy da aralarynda üsti-basy jara, auru bireu bar.
Ony būğaudan bosatpañdar, Qūrsaq, baqsy duasyn oqyp, zikir salyp,
nauqastyñ boiyndağy zūlym jyndardy qusyn. Jarasyn siyrdyñ zärimen
juyp, qoidyñ maiymen sylañdar. Biraq qaşyp ketip jürmesin. Ol
tūtqyndardy almastyru qajetine jarap qalar. Sosyn... qart kniaz Tamir
ūianyp, asyn işip bolğan soñ bizder jolğa şyğamyz. Baiqa, oğan deiin
attar da, azyğymyz da jolğa daiyn bolsyn,— dedi.
Budaken jolğa şyqty
Közdi qaryqtyryp jaqūttai jarqyrağan dala tösinde bir top
saltattylar körindi. Aldaryndağy üşeui üzeñgi qağysyp qatar keledi.
Jolğa arnalğan qoñyr kiımdisi, myqty tory aiğyr mingeni Budaken. Aşyq
tüsti örnek tigilgen şalbaryn basy qaiqaiğan, ökşesiz süiir sary ietigine
qonyştağan, ierdiñ artyna salğan teñdemeli qorjynyn qaiys beldikpen
myqtap tañyp tastağan. Özi de, atynyñ da üsti-basy alys saparğa beiimdel
-gendei yñğaily.
Qoñyr teñbildi şūbar arğymaqtyñ üstinde aqyq taqqan qyzyl
qalbağaidyñ astynan sirek aq saqaly jelbirep, imiıp aryq kniaz Tamir
otyr. Qarşyğa közder! ünemi alystağy kökjiekke qadalyp, kemiek auzyn
tynbai şainañdai beredi.
Üşinşi sūlu jas saltattynyñ jañadan tigilgen qysqa jibek beşpenti
qūstar men gülderdiñ suretterimen bezendirilgen. Jolaqty ken şalbary
tilersek tūsynan kümis şynjyrmen buylğan. Aq qūiryq tügi altyndai
jaltyrağan biık aiğyrdyñ üstinde nyq otyr. Atynyn sauyryn qymtağan
jabuy altynmen ädiptelgen. Ūzyn moinyn iıp, auyzdyğyn şainap ünemi
alğa ūmtylğan arğymaqtyñ basyn kniaz Gelonnyñ qaruly qoly ierkine
jibermei tejep keledi.
Aldarynda jüz qadamdai jerde şolğynşy tört sarbaz ketip barady.
Soñdaryndağy toptalğan saltattylardyñ köbisiniñ qoldarynda sağasyna
qyzyl qyl tağyp, äsemdegen jiñişke atpa naizalar. Bireui qolyna basyna
köldeneñ qaqqan ağaşqa qondyrylğan mystan jasalğan üş sūñqardyñ
tūmsyqtaryna qoñyrau ilip, astynda attyñ üş qyl qūiryğy salbyrağan
bairaq ūstağan.
Būl Budakendi özine bağynyşty qonystyñ şetine deiin şyğaryp
saluğa ädeiilep kele jatqan kniaz Tamir qarttyñ joryq tuy. Budakenniñ
aldyn-ala birneşe sağat būryn jöneltken jük artylğan kerueni kün
iekindige taianğanda kelisken jerge toqtauğa tiıs iedi.
Onşaqty şatyrdan ğana tūratyn kişkentai auyldyñ tūsynan öte bere
Budakenniñ janyna şauyp jetken Kidrei ys pen künnen äbden qaraiğan
şūrq üidiñ janynda tizdeuli jatqan qarasūr tüieni nūsqady. Aldyndağy
ärbir malyn tüstep biletin kez-kelgen köşpendiniñ. qasieti boiynda bar
Budaken toi kezinde tūtqyndağy batyl qyz kürmeuin şeşken tüieni jazbai
tanydy. Ol quyp jetemin dep kniaz Tamirge aiqailady da, qaq-qaq
jarylyp ketken sazdy jerdi şañdatyp, astyndağy atyna qamşy basyp,
şaba jöneldi. Artynan dalbañdap Kidrei ilesti.
Şatyrlardyñ janyna jaqyndağan attylardyñ aldynan yzalana
ürgennen ünderi bitken bir top baraq it şyqty. Äbden künsigen, ökşesine
tüsken ūzyn köilekti aryq, äjim-äjim kempir qūrym üiden şyqty da, jez
bilezikter men saqinalar taqqan qoñyr qolymen közin kölegeilep
Budakenge qarady.
— İerkegi añğa ketken şatyrğa ientelep neleriñ bar? Tezirek jönderiñdi
tabyñdar!
Dabyrlap söilegen Kidreidi qolyn qūdiretti ämirmen sermegen Budaken
birden tyidy.
— Myna tüie kimdiki?
— Sağan onyñ qajeti qanşa? Özin qaidansyñ? Kün saiyn jüzdegen
üiirine bir tüie, tabynyna bir jylqy qospasa köñili könşimeitin aşköz
Budaken jibergen joq pa öziñdi? Daladan otyn äkeletin de köligimiz joq,
barlyğyn da ieñkeñdep arqalap tasimyn.
— Biraq Budaken malyn köbeitumen qatar, ūrany bir tuystaryna şülen
taratady da. Osy tüieni de syiğa bergen Budaken iemes pe?
— Ne dep ysyldap tūrsyñ, käri qaqpas? Senimen söilesip tūrğan
Budakenniñ özi ğoi,— dep qaldy şydamy tausylğan Kidrei.
Öz ruynyñ ärbir adamyn jazalauğa da, jarylqauğa da hūqyly, tipti
öltirse de qolyn ieşkim qaqpaityn qūdiretti kniazdiñ iesimin iestigende
sasyp kalğan kempir jyrtyq oramalynyñ şetimen basyn jauyp, jerge
jata qalyp, şeginşektegen attyq tuiağyn şekesine tigizuge tyrysty.
— Aqylynan
jalbaryndy ol.—

aljasqan

kempirdi

keşire

gör!—dep

küñirene

Qarttyqtan aljyp, jañsaq söileppin. Aş adamnyñ aşuy tez. Mal joq,
nan joq, qañğyp ketken ūlymnyñ ieki jyldan beri qaida jürgenin bir
Papaidyñ özi ğana biledi.
— Ornyñnan tūr, ieşkimnen de qoryqpa,— dedi Budaken miz baqpai,—
Ūlyñnyñ nyspysy kim, ieki jyl qai jaqta qañğyp jür?
Üsti basyn şañ basqan kempir ornynan türegelip Budakenge baiyptai
qarady:
— Budaken iekendigiñ ras şyğar! Şynynda da auyzdyğyñ altynnan
ieken. Meniñ ūlym Vavilionğa baratyn keruenderge aidauşy bolyp
jaldandy, odan da äri teñizdiñ jağasyndağy būttaryna dambal kimei,
aiaqtaryn jalañaştap jüretin bizderdiñ qūdailarymyzğa senbeitin
jatjerlik uiatsyz iavandar men kilikastarğa deiin baryp qaitty. Jaqynda
ol jügendeuli, toqym japqan atqa minip keldi. Ūlym iendi meni asyraidy...
Astynda atyñ bolsa jerdiñ şetine de jetesiñ ğoi...
Kempirdiñ myljyñyn Budaken zer salyp tyñdady. Spitamenniñ
Kilikiiäğa grekterge baruy küdikşil kniazdyñ sekem aluyn būrynğydan da
küşeite tüsti. Atyñnan tüsip, qoidyñ airanyn iş degende quanyp ketken
ol kempirdi sözge tartuğa qūştarlanğandy. Biraq Budaken şatyrğa
jaqyndady da, at üstinde tūryp jünnen döreki toqylğan jabyqty köterip,
işke köz tastady.
Töp jaqtağy könetoz kilemniñ üstinde aşyq qyzyl kiımdi jas äiel tas
diırmenge bidai salyp tartyp otyr ieken. Töbedegi jyrtyq jabyqtan
qiğaştana tüsken kün säulesi ierge şyqqandyğynyñ belgisi retinde moiny
men iegine oralğan qyzyl oramaldy, şynaşağynan joğaryraq qola bilezik
taqqan qoñyr bilegin aiqyn körsetedi.
Äieldiñ qap-qara külimdegen közi, tüzu qastary Budakenge tanys siiäqty
bolyp körindi.
— Myna jūmysşy qaidan kelgen?— dep sūrady Budaken kempirden,
atynyñ basyn şatyrdan būryp.
— Qaidan? Ony men qaidan bileiin?— dedi myljyñ kempir.—
Kökpeñbek aily tünde qarasūr tüiege minip keldi. Ärine ony meniñ ūlym
tauyp alğan ğoi. Qalasa Şeppe -Temen jerdiñ astyndağyny da .tabady...
Tek men onyñ tau-tasty, dalany kezbei üide otyrğanyn qalar iedim. Sonda
ğana sorly ananyñ jüregi jai tabar iedi. Äitpese, men bir küni üige onyñ
bassyz mürdesin alyp kele me dep qorqamyn.
Budaken kempirdiñ sözine odan äri qūlaq aspai, dalamen jailap
jyljyp bara jatqan Tamirdiñ tobynyñ izinen şaba jöneldi.
— Älgi üide meniñ Kökdauylymdy ūstağan añşy tūrady ieken. Qarasūr
tüie de, onyñ kürmeuin şeşken, syñaiyna qarağanda añşynyñ äieli
bolğan uiatsyz qyz da osynda.
Kniaz Gelonnyñ aty joğary şapşydy, sekirgen attyñ üstindegi yzaly
kniaz:
— Arammen auyzdanğan itti qanşa baqpa, ol ärqaşan jemtikke tartady
da tūrady...— dedi.
— Bärimiz de bir kezde jemtik bolamyz,— dep syzdyqtağan dauys
iestildi.
Jalt būrylğan kniazdar jandaryndağy Spitamendi kördi. Ol sol
qalpynda jūpyny, jyrtyq kiımdi, beldigine jol tostağanyn salğan teri
dorba, qysqa semser ilgen. İmek sadağy, qauyrsyn japsyrğan jebeler
toly qylşanyñ toqymnyñ ieki jağyna ilgen. Spitamenniñ astyndağy
şoqtyğynan qara jolaq tartylğan qūla at, dalanyñ jabdan saurany
skifter alysqa attanğanda minetin şydamdy, tözimdi nağyz bökentūmsyq
beriktiñ özi bolatyn.
Ūzamai kniazdar at basyn tartty. Osy arada: soltüstik batysqa qarai
— Hovarezmge , oñtüstikke — Soğdianağa, şyğysqa — Toharlarğa baratyn
daladağy toğyz joldyñ toraby tüiisetin. Künge küigen dalanyñ är
jerinde sekseuilmen şegendelgen, ainalasyn mal taptağan köptegen
qūdyqtar körinedi. Qolyna tas tabaq ūstağan, tūtas tastan qaşalyp
jasalğan, közderi adyraiğan ülken balbel beine bir soqyr adamğa ūqsas.
Kniaz Ta -mirden keiin basqa jolauşylar da balbeldiñ qolyndağy tas
tabaqqa sürlengen qoi ietin, tandyr nan men birneşe tüiir arpa dänin
tastap jatty.
Sodan keiin kniazdar bir - birlerine jaqyndap, şyntaqtaryn tüiistire
ūstasyp, iyqtarynan süiisip, sybyrlasa söilep qūdaiğa syiyndy. Käri
kniaz Tamirdyñ atqa qaitadan otyruyna Budaken kömektesti. Sodan soñ
öziniñ sūr arğymağyna jeñil sekirip minip, äbden taptalğan saidağy
soqpaqqa tüsip, oñtüstikke bet tüzedi. Soñynda ūzynnan ūzaq tizbektelgen
skif sarbazdary.
Atyn qamşymen tartyp - tartyp jibergen Tamir jolsyz dalamen
öziniñ mekeni jaqqa şaba jöneldi. Artynan şañdatqan serikteri ilesip
bara jatty.
Soqyr tas közderin alysqa, qainağan aptapta birtindep jūtylyp bara
jatqan saltattylar jaqqa qadap, japan dalada jalğyz balbel ğana tūr.
ÜŞINŞI TARAU
BAQYTTY SOĞDİANA
...Şetterinen ūzyn - qara saqaldy, qoñqaq mūryn, şüñirek közderi
sekemşil. Belderin bailağan üş türli jip — otqa tabynuşy adal pendeniñ
boiyndağy üş qasietti: peiiliniñ aqtyğyn, nietiniñ tüzuligin jäne isiniñ
adaldyğyn körsetetin belgiler. Bastaryn jiegi iyqtaryn japqan kök
nemese sary oramalmen bailağan.
Şahardyñ qaqpasy töbeleri bir-birine tüiisip, şiki kirpişten qalanğan
qabyrğalardyñ işki jağyna salynğan. Qabyrğanyñ är jerinen oqpandar
şyğyp tūr. İeger dalalardan şauyp kelgen skifter şaharğa şabuyl
jasaityn bolsa, olardy qabyrğalardağy osy oqpandardan atqylaidy,
töbelerinen ystyq su men qainağan qaramai qūiyp, auyr tastardy
laqtyrady.
Qaqpanyñ aldynda küzetşi Kükei torlap jün şūlyq toqyp otyr.
Talai jyldaryn däl osy jerde ötkizgen ol qazir qartaiğan. Künge
qaqtalğan jüzin sai - sai äjimder basqan. Jasaurağan köziniñ qabağynda
buryl qastary jan-jaqqa bei-bereket iedireiedi. Dala jaqtan qūiğyta
şapqan köşpendiler köpten beri körinbegen. Biraq soñğy ret üşkir naiza,
salmaqty aibaltalar ūstap, şoşaq qara börik kigen alasa şūbar jäne
buryl attarğa mingen saltattylardyñ qaptap kelip, lap qoiğanyn ol äli
ūmytqan joq. Olardyñ atqan jebeleri alysqa ūşatyn jäne közdegenderin
qalt jibermeitin. Şahardyñ qorğauşylary sonda qainağan ystyq su toly
qazandaryn tastai - tastai qaşyp, qamaldan keiin şegindi. Olar suarmaly
iegin alqabyn at tuiağymen taptady, būzaular men qoilardy şauyp kele
jatyp-aq atqa öñgerip äketip, qaqpany aibaltalarmen soqqylady. Küşti
şarap pen bal qūiylğan qūmyralardy, dän toltyrylğan ala qaptar artqan
tüieler tizbegin jetekke alğan soñ baryp olar kelgen jaqtaryna,
dalalaryna qaitadan oraldy.
Kükei küzetşi qalğyp otyrğanymen qaşannan qalyptasqan ädeti
boiynşa toquyn jalğastyryp, qoldaryndağy ağaş şabaqtardy
ierbeñdetedi. Şarualar tömende bir-birlerimen qatty kerildesip qalğanda
baryp, küzetşi qorğannan tömen qarap qūiady.
Kükeidiñ on jağyndağy şiki kirpişten qalanğan jel qağyp, kün
küidirip, qysqy jauyn äbden müjigen mūnaranyñ basyndağy ūipalanğan
uiada ūzyn qyzyl aiaqtarymen teñselip kökqūtan otyr.
Keide qūtan joğary sekirip, ülken qanattaryn jaiyp, basyn kekjitip,
tūmsyğyn arqasyna aparady da, zyryldauyq tärizdi biraz saqyldatyp
alady.
«Şaharymyz qandai baqytty,— dep oilaidy Kükei.— Kök täñirisi
bizderdiñ jarylqauşymyz Aguramazdanyñ qaharyna äli ūşyrai qoiğan
joqpyz». Sodan keiin ol şūlyq ūstağan qoldaryn künge qarai jalbaryna
sozady.
Sol jaq tūstağy qabyrğanyñ jaryqşağy arasyna ülken sūr
laşyndardyñ uialary jasyrynğan. Batyl qūstar keide sol
jaryqşaqtardan jiı-jiı iekpindei ūşyp şyğyp, sodan keiin aspanda
qalyqtap ūzaq jürip, qūdyq basynda ainalğan şyğyr siiäqty «pirliu-liuliu- liu, pirliuliu...» degen dybystar şyğarady.
Kökqūtan kenetten qanattaryn qağyp-qağyp jiberip, jiñişke
aiaqtarymen bilep aldy da, teriskeidegi kün qaqtağan sūp-sūr jazyqqa
qarai qalyqtap ūşa jöneldi.
Künniñ kümis säulesi qaryqtyrğan ūiqyly-ūiau közderimen Kükei
kökqūtannyñ ūşqanyn baqylady. Kenet sol jaqtağy aralarynda aryq
sulary jarqyrağan tary men joñyşqa iegilgen şarşy alandardyñ
arasynan şyğa kelgen bir top saltattylar körindi. Bulardyñ jiyrmağa
juyq skifter iekendigin Kükei jazbastan tanydy. Töbeleri şoşaiğan qara
börikterdi, jatağan kelgen qūla, buryl attardy nege birden aiyrmasqa?
Alğa kezelgen jiñişke naizalardy da birden añğaruğa bolatyndai iedi.
Kükei anadaida kermege asuly tūrğan dañğyrasyna jügirip jetti de,
ony jan ūşyryp soğa bastady. Şyñyldağan aşy dybys şaharğa iestilip
äp-sätte barlyğyn dürliktirdi. Jūmystaryn tastai - tastai salğan şahar
tūrğyndary üileriniñ jatağan töbelerine şyqty.
Ūiqydan beti dombyqqan üreili onbasy janyna jügirip jetkenşe
Kükei dabyldy soğa berdi. Birese Kükeige, birese qorqynyşty
saltattylar köringen dalağa alaqtai qarap, aqyrynda qorğanğa ūmtyldy.
Tanaptaryn taptap, iesekterin jan-jaqqa quyp, aryqtardan sekire qaşqan
şarualar jolmen asyğyp kele jatty.
— Qaqpany! Tezirek qaqpany jabyñdar!—dep aiqailady mūnaradan
betteri tegistelgen tas baspaldaqpen Kükeimen qatar tömen qarai jügirip
kele jatqan onbasy.
Biraq iekeui būrylyp qabyrğanyñ irgesine jetken şaqta üş skifke
betpe-bet ūşyrasty. būlar qūla attarymen işke şauyp kirip, qalğandaryn
kütip tūrğan bolatyn.
— Keiin! Keiin şyğyñdar!—dep aiqailady skifterge jaqyndauğa
qorqyp, tek alystan ğana qolyn ierbeñdetken onbasy.
Basyn qyzyl oramalmen tañğan saltattylardyñ bireui:
— Şūlyq toquşy, qariiä, meni şynymen tanyğyñ. kelmei tūr ma?
Men, qūmyraşynyñ balasy solaqai Şeppe — Temenmin ğoi! İesiñe tüsken
joqpyn ba? Mağan işekterden adyrna iesudi, būğynyñ müiizinen sadaq iiüdi
üiretip iediñ ğoi!— dedi Kükeige.
Bajailap qarağan Kükei jas jigittiñ kün qaqqan bet-älpetin,
külimdegen qysyq közin tanydy.
— Dūrys, sen solaqai Şeppesin ğoi! Tanymai ne körinipti, körşi
tūrğan joqpyz ba? Atyn da bar iekeni baiyğansyñ ğoi şamasy? Mende ne
şara bar deisiñ, skifterdi şaharğa kirgizbeu turaly jarlyq bar ğoi?
Auyr aibaltalarymen şauyp tastai ma degen oidan qūty qaşqan
onbasy aiqailai berdi:
— Qorğannan şyğyñdar, qaqpany jauyp sendermen sodan keiin
söilesemiz. Kim biledi, izderiñnen şaharğa qaptap kireiin dep myñ san skif
kele jatqan şyğar?
— Baqyrma!—dep tynyştandyrdy ony Spitamen.—Şahardy
dürliktirip nen bar? Aralarymyzda soğys bolmağaly qai zaman!
Saqtardyñ kösemderi senderdiñ. bekteriñmen talai ret dastarqan basynda
tabysyp, dostyq üşin işisken joq pa?
— Mağan büitip än salmai, keiin qait!— dep aiqailady onbasy.—
Senderdi qalağa jibergenimiz üşin şahardyñ äkimi qaharlanyp, küzetşi
Kükei iekeumizdi darbazağa şegelep tastaidy.
Tūrğyndary qūjynağan körşi köşeden aiqai salğan birneşe saltatty
şauyp şyqty. Aldyñğy semiz atta qaru-jaraq asynyp, naizasyn köldenen
ūstağan juan soğdy. Dulyğasynda qyrğauyl qauyrsyndary jelbirep,
sauyt-saimandary jalt-jūlt ietedi. Soñynda semserlerin jalañdata
kötergen älgi mūrty da tebindemegen bozbalalar.
Däl osy kezde Budaken men onyñ serikteri de qaqpadan iendi. At üstinde
myzğymai, ädettegişe mūrttary salbyrap, sūstanyp, saqtana jylt-jylt
ietken közderi syğyraiyp, jaibaraqat otyr. Barlyqtary da toqtady.
Kükei alğa atyp şyqty:
— Mine, bizdiñ jüzbasymyz da jetti. Ol skifterdiñ, şaharğa kiruine
rūqsat joq deidi.
— Mūnda nege keldiñder?—dep ientige aiqailady jüzbasy.
— Būl saqtardan kelgen öte qūrmetti ielşi,— dedi Spitamen,— Altyn
Auyzdyqty Budaken kniaz. Ol Marakandağa satrap Besske qymbat
syilyqtar alyp kele jatyr. İeger sen meiirbandy jüzbasy būlaişa
baqyryp, bizderdi qalağa kirgizbeseñ, qorğannyñ syrtyndağy qoqymnyñ
arasynda, qañğyğan itter men şiebörilerdiñ. arasyna qonyñdar deseñ,
būl jerge aialdamai äri ketemiz. Sonan soñ bizder qūrmetti ielşilerdi qalai
qabyl -dağandyqtaryñ jaily patşanyñ satrapyna şağynamyz!.. Sosyn
Bess qūrmetti ielşige körsetken jäbirleriñniñ iesesine şahardyñ äkimi men
iekeuiñniñ buynyp öluleriñ üşin soradan iesken arqan jiberedi.
Jüzbasy janyndağy serikterimen sybyrlasty:
— Rabatqa 1 jibereiik te, syrttarynan jauyp tastaiyq!—dep keñes
beristi jasöspirimder.
Küzetşi Kükei jüzbasynyñ atynyn tizginin ūstap, naizasyn aldy. Ol
auyr denesimen attan syrğyp tüsti de, qolyn keudesine ūstap tağzym iete,
skif kniazyna jai basyp jaqyndady.
Jerge sekirip tüsken Budaken qisyq aiaqtarymen teñsele basyp,
jüzbasyğa qarsy jürdi.
— Qūrmetti meimanğa sälem!— dedi jüzbasy.— Qoş keldiñizder!
Ortalyq alañğa qarai jüriñizder. Onda jolauşylarğa arnalğan keruen
saraiy bar. Küzetşige aşulana körmeñizder, ol dūrys istedi, sebebi
Marakandadan ieşqandai jat jerlikterdi şaharğa kirgizbeu turaly būiryq,
alğanbyz. Biraq qūrmetti ielşilerge ärqaşan quanyştymyz. Zaman jaman!
Soğdyğa qarai qosmüiizdi patşa bastağan jau qaptap keledi deidi.
Sarbazdaryñ attaryna minsin de soñymnan iersin.
Budaken men jüzbasy qaitadan attaryna mindi.
— Azrak, Kükei küzetşige şalma tastañdar!—dep aiqailady jüzbasy.
Tüsi suyq, jauyryndy soğdy sarbazy küzetşi Kükenniñ janyna jetip
keldi de, moinyna tūzaqty tastap jiberip atynyn basyn būryp, şaldy
dedektetip süirei jöneldi. Qylqyndyrğan arqandy qoldarymen ūstağan
Kükei qarlyğa:
— Basymdy jūttym da tyndym! İendi mağan būl päleden qūtylu joq!
Bäri de saqtar üşin! İendi kimnen qairan bar? Sorly anam meniñ öligimdi
ğana köresiñ - au!— dedi.
Halyqqa toly tar köşege şyqqan bozbalalar joldarynda
kezdeskenderdiñ barlyqtarynyñ bastaryna qamşy üiirip kele jatty.
Köşeniñ. ieki jağynda saudagerlerdiñ qaz-qatar tizilgen dükenderi. At
pen iesekterin jetektegen saudagerlerdiñ qaz-qatar tizilgen dükenderi. At
pen iesekterin jetek - tegen diqandar men sändi kiıngen şahar tūrğyndary
qorqynyşty skifterden zäreleri ūşyp, janūşyra bas sauğalap qaşysty.
— Arimannyñ ūrpaqtary, saqtar qaptady! Qaqpalaryñdy jabyñdar!
Afrosiab qaityp keldi. Bauyzdap jatyr,— degen aiqailar iestiledi.
Dükenderiniñ iesikterin asyğys japqan saudagerler jolai anar, almūrt,
şabdal salğan sebetterin audaryp alyp jatty. Alabajaq, ūzyn kiımdi
äielder üilerdiñ jalpaq töbelerine jügirip şyğypty. Olar jylağan
balalaryn jetektep, körpe men kilemdi, qūmyrany birge ala jürgen.
Jasyl jastyqty süiretken ölmeli kempir, üidiñ töbesine tyrmysyp
şyğyp, dirildegen qisyq sausaqtaryn silkilep parsylardyñ bylğanyş
qarğystaryn qaitalauda:
— Äkeñdi otqa jağamyn. Ol tozaq otynda şyjğyrylsyn...
Betine qarap külgen Kidrei:
— Şieböriniñ iemşeginen de sūrqiiä jüziñdi körsetpe. Jastyqpen jap,
— dep aiqailady.
Skifterdiñ ieşkimdi baltalarymen şauyp, naizalarymen şanşymai
jaibaraqat kele jatqandyqtaryn körgen şahar tūrğyndary batyldanyp,
top-top bolyp är jerge jinaldy, sodan keiin izderinen ierip, birte - birge
jaqyndap, qoldaryn şoşaitysyp, sandaryn şapattasyp, tek skifter
būrylğanda ğana jan-jaqqa bytyrai qaşysty.
Ortalyq köşe şyğys bettegi darbazadan qarsy jaqtağy batys
darbazağa deiin şahardy jaryp ötetin. Köşeniñ ieki qaptalynda biteu saz
qabyrğalardyñ är jerlerinde ğana kişkene iesikter men quyqtai tar
köşeler körinedi. Qabyrğalardyñ ar jağynda jasyl baqtar men üilerdiñ
jalpaq töbeleri, tūiyqtalğan, ūzynnan ūzaq sozylğan ülken tūrğyn üiler
körinedi.
Saltattylar joğarğy qabyrğasy kirpişten qalanyp, ainalasy alasa
dualmen qorşalğan, arjağynan jatağan üiler körinip tūrğan darbazanyñ
aldyndağy şağyn alañğa kelip toqtady.
— Būl sauda jasaityn keruen saraiy,— dep tüsindirdi Budakenge
Spitamen.
Alañdy Küreşat köpesteriniñ dükenderi qorşağan. Dükenderdiñ
aldyndağy ağaş säkilerdiñ üstine jaiylğan kilemderge orauly matalar,
türli-tüsti aiaqkiımder, ūntaq būiau salynğan ydystar, qaiqy pyşaqtar,
qūmyralar, bilezik - alqalar, ydys-aiaq, qarmaqtar men şyğyrşyqtar,
äbzelder, tağy basqa da skifter tañ qalatyn zattar qoiylğan.
Sauda saraiy
Soğdy äskerleriniñ aldyñğy toby astyndağy attarynyñ sauyrynyna
qamşy basyp, sauda saraiynyñ keñ darbazasynan işke sau iete tüsti.
Adamdardyñ aiqai-ūiqaiy, tüielerdiñ baqyrğan dauystary iestildi.
Olardy körgende quanğan jüzbasy qolyn būlğap şaqyryp:
— Mūnda, mūnda keliñder!—dedi.
Qaumalasqan skifter sybyrlasa bastady:
— Sarttardyñ dualynan saqtan degen! Işke bir kirsek şyğa
qoimaspyz. Indegi tyşqan siiäqty janşyp öltiredi. Odan da osy arağa
toqtaiyq.
Jaqyn kelgen.soğdylar tize bügip, tastardy alaqanymen soğyp,
saraidyñ işine kiruge şaqyrdy.
Qarañğy qaqpanyñ işinen Kidreidiñ ala aty men qaqpaqtai jauyryny
körindi. Oralğan beti aiqailap keledi:
— Ana jerde su bar, şöp te jetkilikti, bizderge arnap oryn da tazalap
jatyr!
Budaken qamşy ūstağan qolyn joğary köterdi, sosyn qazdai tizilgen
skifterdiñ jiyrma aty qaqpağa qarai bettedi. Myqty dualmen qorşalğan
şarşy būryşty sarai işi şulağan adamdarğa, ürke qarağan tüielerge
toly ieken. Oiulanğan ağaş bağanalar qorşağan bastyrmalardyñ töbesin
tirep tūr. Qabyrğalardyñ janynda adamdar jatatyn quystar qarauytyp
körinedi.
Olardyñ keibireulerine türli-tüsti şymyldyqtar, kilemder tūtylğan.
Osy quystardan būlarğa qyzğylt, külgin jamylğylarğa oranğan äielder
üreilene qaraidy.
Jolyndağylardy iterip, oryndarynan ūryp-soğyp tūrğyzyp,
saraidyñ iekinşi jağyna qarai yğystyryp, sarai işinde soğdy sarbazdary
jügirip jür. Quystardan jügire şyqqandar şuyldasyp, ürikken tüielerdi
ūstasyp, qaptardy, qanarlardy bir jerge tasyp, şaşylğan joñyşqa men
sabandy jinastyruda.
Jan-jağyna küdiktene köz tastağan skifter at jemdeitin aqyr
oiylğan bir qabyrğanyñ janyna kölikterin qatarlastyryp bailady.
Skifterge jaqyndağan soğdylardyñ birte-birte ietteri üirenip,
keibireuleri olardyñ kiımderiniñ jaqsy matasyn, at äbzelderin, jaujaraqtaryn ūstap körgen soñ, jürelep otyryp, özderiniñ .maida, äuendi
tilderinde jyldam söilep ketti.
Jylağan balalar men äielderdi itermelegen jalañaş qūldar jusan
sypyrğymen quystar men bastyrmalardy tazartyp jatyr.
Mūrnyn tyjyraityp, basyn şaiqağan käri Hoş Spitamennen jai
ğana:
— Būl aradan qalai şyğudy bilesiñ be? Qamys arasyndağy qopadan
göri myna şaharda adasu oñai şyğar? Būl ne degen iessizdik, osynda neni
joğalttyq ieken?—dep sūrady.
Bastyrma işimen basyna jyrtyq şüberek bailağan qymbat jibek kiım
kigen jalañaiaq soğdy kele jatty. Bir qolyndağy qapty silkip, közimen
kökke qarap tynymsyz jalbarynady.
Qabyrğalary men tabanyn qūldar tazalağan quysqa kirdi de, qaita
şyğyp qoqys tastalğan jerge jetip baryp, ondağy qyryqaiaqtar men
qūmyrsqalardy, qandalalardy jinai bastady. Miñgirlep jürip solardyñ
bärin qabyna salady.
— Ardaqty ananyñ ūly, būl istep jatqanyñ ne?— dep sūrady odan
Hoş.
— Men künäharmyn! Basyma jeti jüz jetpis jeti baqytsyzdyq töndi.
Būl ömirde de, ana düniede de jazamdy tartamyn. Süiegimdi tozaqta
albastylar kemiredi.
— Basyña tüsken qandai baqytsyzdyq?
— Ağamnyñ sadaqa jinauşy bolyp tağaiyndalğan toiyna bardym.
Işken şarabym basyma teuip, öleñimdi aityp, tältirektep üige qaityp
kele jattym. Ariman qyzğanyştan jaryla jazdap, şäuildep ürgen itter
artymnan qualap kiımime jarmasty. Olardy quaiyn dep bir tasty aldym
da jiberip qalyp iedim, bir ittiñ ūşyp tüsip, aiaqtaryn sereñdetip, meniñ
soryma ölip qalğany.
— Osy da baqytsyzdyq bolyp pa?—dep tañqaldy Hoş.— İtti ūryp
öte dūrys jasağansyñ!
— Qandai künäharlyq söz aityp tūrsyñ!— dedi qūty qaşqan soğdy.—
Siyr men it bizderde ūly qūdai Aguramazdanyñ öziniñ, şapağatyna
bölengen qasietti januarlar. Men itti ūrğan kezde janymnan ötip bara
jatqan şirkeu qyzmetşisi körip qalyp, bas abyzğa şağyndy. İendi men zañ
boiynşa zūlym Arimannyñ tört jüz seksen qūlyn; qyryqaiaqtardy,
kesiretkelerdi, jylandardy, baqa-şaian, qūrt-qūmyrsqalardy, basqa da
haram jändikterdi öz qolymmen jinauym kerek. Osylardyñ bärin qasietti
qysqaşpen öltiru üşin şirkeudegi abyzğa tiridei aparuğa tiıspin. Sodan
soñ ol qūdaiğa jalbarynyp, meni künämnan aryltady.
— Abyzğa odan basqa da ne töleuiñ kerek?— dep sūrady Spitamen.
— Qazirdiñ özinde abyzğa bir qoşqar, ieki qoi, segiz tauyq berdim, iendi
qanşa töleitinimdi abyzdyñ özi biledi...— dep öksip kürsingen soğdy
jandarynan aulaqtap ketti.
— Būl ne qylğan iel,— dep tañdandy Hoş.— Mūnda adamnan göri ittiñ
ömiri jaqsyraq ieken.
— Aldymen adamdy, sonan soñ itti taspen ūryp körşi,— dedi
Spitamen.— Sonda köziñ būğan oñai jetedi,
Sarai alañyna jügeninen ieki qyzmetşi ūstağan äbzeldi atqa mingen şal
kirdi. Jasyl şaşaqty sary kiım, şoşaq kiız börik kiiüi, qolyndağy
altynmen aptalğan asataiaq qarttyñ bedeldiligin körsetetin. Aqkümistei
ūzyn saqaly birkelki saqinalarymen qaz-qatar oralğan. Ainalasyna qara
sürme jaqqan közi jan-jağyna küdikpen alañdaidy.
Jüzbasy qatty dauystap, Budakenge qarap habarlauda:
— Şahar äkiminiñ oñ qoly, qaiyrymdy uäzir Feizavlağa, barlyğy bir
özine aian Aguramazdanyñ özi jar bolsyn.
Bir qyzmetşi Feizavldyñ atynyn janynda tūra qalyp basy jerge
jetkenşe iıldi. Şal qyzyl qaiyspen şandylğan aiağyn älginiñ arqasyna
qoidy da, jerge tüsti. İekinşi qyzmetşi onyñ töbesine qyzyl, aq, kök
jolaqtary bar qolşatyr köterdi. Feizavl altyndatqan asataiağyn baiau
köterip, birneşe auyz söz aitty.
Ol köringende qūrmettep tağzym ietisken soğdylar bergen būiryğyn
oryndau üşin jan-jaqqa jügirip ketti. Olar tez arada-aq kilem men
birneşe jastyqtardy äkelip bastyrmanyñ astyna, bağanalardyñ arasyna
tösedi.
Feizavl tağy da alaqany qyzyl josamen būialğan qolyn joğary
köterip iedi, qyzmetşiler oğan qobdişany ūsyndy. Mañğazdanğan uäzir
odan ūzyn sabaqty roza güli men külgin tüsti anar jemisin suyryp aldy.
Asa bağaly zattai aldyna ūstap, aiağyn jai basqan Feizavl Budakenge
jaqyndady.
— Osy şahar kniaziniñ qyzy asqan ğanibetti, asa sūlu, jer-jahanğa
meiirim nūryn tökken Rokşanek aru seniñ qolğa alğan isin paidaly,
igilikti qadamyñ sätti bolsyn dep, «Hoş keldiñiz» aitady.— Osylai degen
Feizavl qolyndağy anar men roza gülin Budakenge ūstatty da, keiin
şeginip janyndağy özin qorğağan äskerlerdiñ arasyna baryp tūrdy.
Budaken Spitamenge küñk ietti:
— Osy jerde boldyñ, bilesiñ ğoi, mynalardy ne isteuim kerek? Jep
qūiaiyn ba?
— Joq, jalşyña ber, su toly tostaq ūstağandai janyñda tūrsyn.
Budaken qasyn qağyp, Hoşqa köz qiyğyn tastağanda ol qolyn sozyp
anar men güldi aldy da, kniazdyñ art jağyna tūra qaldy. Tūnjyrağan
Budakende ün joq.
Spitamen Feizavlğa qarap:
— Skif kniazi Budaken syiğa asa rizaşylyğyn bildirip, nelikten roza
men anar jibergenin aitsyn deidi?
— Rokşanek hanym kniazdyñ körkem gül siiäqty qūlpyrğanyn myna
jemistiñ işinde qanşa dän bolsa, sonşa jyl baqytty ğūmyr sürgenin
tileidi.
Budaken qarqyldap küldi.
— Tört jüz jyl ömir süretindigimdi, rozağa ūqsas iekendigimdi
saharadağy ielge jaia jüretin boldym.— Sosyn sözin jalğastyryp:—
Sizderdiñ Rokşanek hanymdaryñyzdy körgim keledi. Onyñ meiirimi men
ajaryna sai keletin syi tartqym keledi,— dedi.
Feizavl jan-jağyna köz tastady da, jaiuly kilemdi mañğazdana jai
nūsqap:
— Aldymen tösekke otyryp, janymyzdy raqatqa bölep, aqyloiymyzdy qanattandyratyn tätti äñgimege sonan soñ kiriseiik.
Budaken men Feizavl kilemniñ ieki şetine qarama-qarsy otyrdy.
Uäzirdiñ art jağynda jüzbasy, qolşatyr kötergen qyzmetşi, qaru ūstağan
birneşe bozbala tūrdy.
Ol äñgimeni amandyq-saulyqtan bastady
— Deni - qaryn cay ma, kniaz? Būlşyq ietteriñ ädettegidei küşti me?
Kökirek saraiyn jaqsy ma?
— Rahymyñyzdyñ arqasynda şahar äkiminiñ kemeñger «oñ qoly»
siiäqty dem alysym jaqsy.
Feizavl altyndatqan asasyn köterip iedi, qyzmetşiler kilemniñ
ortasyna tandyr nan, kepken jüzim, piste, badam, balqaimaq üiilgen mys
tabaqtardy äkelip qoidy.
Qūlağyna süiek şyğyrşyq taqqan jalañaş qūl syrtyn mük basyp,
öñezdenip ketken ülken qyş qūmyrany äkeldi. Basyn sary oramalmen
tañğan qyzmetşi şal, qolpyldağan keñ ala şapanynyñ qoinynan bir birlerine kigizilgen biraz mys şölmekterdi şyğaryp, sosyn olardy kek
jün belbeuiniñ şetimen sürtti de, qūmyranyñ auzyndağy qatqan balauyzdy
pyşaqpen syndyryp, ağaş tyğynyn aldy da şölmekterge qoiu, qoşqyl
şa -rapty quia bastady.
Şal bir tostağan şarapty alyp, birneşe tamşysyn qyrtys - qyrtys
sol alaqanyna tamyzdy da, qalğanyn Budakenge ūsyndy. Sol boida
alaqanyndağy tamşyny tilimen jalap, süisine tamsandy. Feizavl men
skifterge tostağan ūsynğanda da, osyny qaitalady. Aldymen qūiuşy şal
däm tatsa, şarapqa u qosylmağan, qoryqpai jūta beruge bolady degendi
barlyqtary da tüsingen iedi.
Feizavl tostağandy qos qoldap aldy da, közin kökke qadap, ändete
söilei jöneldi:
— Patşalardyñ ūly padişasyna jer - suymyzğa, märtebelimizge bas
igenderdiñ bärine Aguramazda jar bolsyn!—dedi de tostağandağy şarapty
bir demmen jūta saldy.
Budaken Feizavldyñ är qimylyn qadağalap däl solai jasauğa
tyrysty. İsi añqyğan, tätti, qyzuy mol şarapty işti. Sodan keiin
sūraqtaryn bere bastady:
— Patşalardyñ padişasynyñ deni - qary sau ma? Persiiänyñ
jeñimpaz, ūly ämirşisi qazir qaida?
Feizavl qoldaryn jaidy:
— Sizder, bie sauuşy qūrmetti de kemeñger saqtar şeksiz de şetsiz
saiyn dalada tūrasyñdar da, barlyq jañalyqtardy bir jyldan keiin
iestisiñder. Sen qaisy patşalardyñ padişasy turaly sūrap tūrsyñ? İeger
qaiyrymdy Darnavauş turaly bolsa, ol bül düniede joq, Aguramazda ony
özine kökke şaqyrğan; ot basynyñ da qaida iekenin: qūrydy ma, älde odan
da jamany qosmüiizdi jalmauyz qūldyqqa saldy ma ieşkim bilmei di. Myna
jer astynda ūzaq saqtağannan bal siiäqty qoiulanğan şaraptan tağy da
işiñkire.
— Patşalardyñ patşasyna ne bolğan, onyñ basyna tüsken qandai
baqytsyzdyq?— dep sūrağyn jalğastyrdy Budaken.
— Myna sortañ dalanyñ şegindegi kişkentai şaharda tūrğan bizder ne
bilemiz. Bizder älemge ämirlerin jürgizetin ūly adamdardyñ būiryqtaryna
ün-tünsiz ğana moiynsūnuğa tiıspiz,— dep Feizavl janaryn tömen tüsirdi.
— Al satrap Bess şe? Tiri me, būrynğysynşa Baktra men Soğdianany
basqaryp otyrğan şyğar?
— İestuimşe, Marakandağa bara jatyrsyñ ğoi deimin?
— İä, men Marakandağa, satrap Besske bara jatyrmyn. Bir jyl būryn
ol meni qonaqqa şaqyrğan.
Feizavl basyn şaiqady:
— Sen ne bolğanynan tipti de beihabar iekensiñ. Bess iendi satrap iemes.
Dünieniñ ūly jaratuşysyna Bessty patşalardyts padişasy ietip, basyna
altyn täj kigizip, bükil Persiiänyñ tizginin ūstatu tiımdi boldy. İendi
Marakandağa Besske qonaqqa baru degenniñ özi oñai şarua iemes.
— İeger Bess patşalardyñ padişasy bolsa būl onyñ adal piğylyna
laiyq şyğar,— dedi Budaken.—- Patşa öziniñ uädesin ūmytpauğa jäne
oryndauğa tiıs. Bess syiğa tartqan ataqty Qökdauyldyñ tūqymy — ieki
tūlpardy ūmyta qoiğan joq şyğar, meni özine qonaqqa şaqyrğany da iesine
tüser dep oilaimyn.
Feizavl mäimöñkelei söiledi:
— Qazir patşalardyñ padişasy Marakandada tūr, küzeti küşti, mör
basylğan jazbaşa būiryq nemese ierekşe şaqyruy bolmasa şaharğa
ieşkim jiberilmeidi. Meniñ jauşym Marakandağa seniñ onda baruyñ
jaily hat pen ötinişti alyp baryp rūhsatpen oralğanşa osy şaharda
demalyp küte tūrğanyñyz maqūl iemes pe? Sonan soñ Persiiänyñ jana
astanasy Marakandağa iemin-ierkin barasyñ.
Budaken tätti şaraptyñ birneşe tostağanyn işti. Qanşa küşti bolsa
da şarap boiyn qyzdyryp, Feizavldyñ myna sözderi ony jäbirlep,
qorlağandai körindi:
— Bizder, saqtar, satrap Besstiñ de, patşalardyñ padişasynyñ da
bodany iemes, azat halyqpyz. Qai jer ūnasa sonda ketemiz, ieger ūnamasa
şatyrlarymyzdy jyğyp, arbalarymyzğa tieimiz de basqa qūdyqtyñ
basyna köşemiz. Sen bizderdi myna şaian men kene qaptağan
sazqaqpandaryñda ūstap, Marakandağa jauşy jiberip, Feizavldyñ jalğyz
özi qulyğy men aqylynyñ arqasynda jeñiludi bilmegen Budaken batyr men
jiyrma azat skifi tūtqynda ūstap otyr dep habarlağyñ keledi ğoi.
Qatelesip otyrsyñ Feizavl, Afrosiabtyñ joryqtaryn da ūmytqan
iekensiñ? Äi, sarbazdar atymdy äkeliñder!—dep aiqailady Budaken.—
Jalğyz özi soğdylardyñ bir keruenin jetelep alyp ketetin Budakendi
öziniñ barlyq äskeriñmen qalai ūstaitynyñdy köreiin!
Ornynan ūşyp tūrğan Budaken aibaltasyn alyp jan-jağyna
ysyldatyp sermei bastady. Bir jaqqa qaşyp tyğylğan Feizavl aşuyn
alystan baspaq bolyp:
— Qalanyñ qyzyqqūmar tūrğyndary kedergi jasamasyn dep seni osy
saraiğa ädeiilep tüsirgen iedik!...
— Būdan jaqsy jer tappadyñ, ä! Qandala jinap jürgen jyndylar
keletin jerde meni sarbazdarymmen qosa aştan qatyrmaq boldyñ?
— Darbazany jabyñdar, ieşkimdi şyğarmañdar!— dep aiqailady
bağananyñ artyna tyğylğan Feizavl.
— Syrtta qalyñ qol jinalypty,— desti skifter. Kidrei darbazadan
şyqpaq bolğan ieken, qaptağan naizağaiğa qarsy ūşyrasypty.
İendi Budakenniñ uildegen aibaltasy Feizavldyñ basynda jarqyldady.
Ol qaltyrağan qoldaryn Budakenge jalbaryna sozdy:
— Sabyr iet, batyr. Bizdiñ äkimniñ jazğy saraiyna köşuiñe bolady.
Onda baq işinde, ağaştardyñ köleñkesinde, kilemniñ üstinde jatyp tätti
jemisterdi jeisiñ, änşiler sağan tamyljyğan änderin salyp beredi.
— Äskerleriñe darbazanyñ aldynan ket dep būiyr, äitpese meniñ
sarbazdarym saqtardyñ jebeleriniñ qalai zuyldaitynyn, bizdiñ
naizalarymyzdyñ üş adamdy qatarynan qalai şanşitynyn körsetedi.
Darbazanyñ aldynda aiqailağan dauystar iestildi.
— Saqtardy jyn ūrdy! Attaryna minip jatyr. Qazir lap qūiady!
— Ulala!.. Ulala!..— dep kürkiregen Budaken saqtardyñ jauyngerlik
ūranyn şaqyrdy.
— Ulala!—lai jauap qatty jiyrma skif.
Darbazanyñ syrtynan būiryq bergen dauystar, köşe boilap şapqan at
tuiaqtarynyñ dürsili iestildi.
— Küreşat bileuşisiniñ aqyly asqan qyzyn köruim kerek!—dep
Feizavldy qyspaqqa aldy Budaken.
— Bizdiñ äielderimiz ierkekterden qoryqpaidy!— dep jauap qatty
Feizavl.— Biraq sen ieki ierkekke tatisyñ, Rokşanek üiine kirgeniñdi
körgende zäresi ūşyp ölip ketedi.
— Sen meni iertip apar. Bizder saqtar balalar men äielderge zalal
jasamaimyz. Meni oğan tezirek apar!
Feizavl qoldaryn kökke jaidy:
— O qūdiret! O alty älem men aidy jaratqan nem! İeş künämniñ joğyn
körip tūrsyñ, ämirşim kniaz Oksiarttyñ qaharynan qorğai gör!
— Qai Oksiart?— dep tañdandy Budaken.
— Oksiart kniaz Küreşat şahary men osy ölkeniñ bileuşisi. Qazir ol
mūnda joq. Patşalardyñ padişasynyñ jasağyna at jinau üşin jürip
ketken. Ornyna aqyly asqan qyzy Rokşanek hanym bilik jürgizude.
Budaken öziniñ şatyryna Oksiarttyñ kelgendigin, sodan soñ onyñ
qandai halge duşar bolğandyğyn ökinişpen iesine tüsirdi.
— Küte tūr,— dedi Feizavl,— Men qazir Rokşanek hanymğa baryp
äñgimelesip, jauabyn alyp keleiin.
— Men seniñ oralatynyña sene alamyn ba?
— İeñ qymbat zattarymdy altyn beldik, bolat semser, marjan
monşağymdy sağan amanatqa tastap keteiin.
— Ondailar özimde de köp.
— İendeşe men sağan bärinen de qymbat zatymdy — saqalymdy tastap
keteiin,— degen uäzir altyn ilmektermen qūlağyna mūqiiät ilingen,
şiratylğan buryl saqalyn sypyrğanda, jaqsylap qyrynğan, ädemi jas
parsy bolyp şyğa keldi.
Ol bir qyzmetşisine mys tabaqqa salynğan saqalyn ūstap, kilemniñ
üstinde otyruğa būiyrdy da, özi altyndağan asasyn köterip, qoştasu
räsimin jasap äbzeldengen atqa qarai bettedi.
Qyzmetşiler qoltyğynan ilip alyp, kilem toqym japqan aiğyrdyñ
üstine mingizgen Feizavl nökerleriniñ qorşauynda keñ darbazadan şyğyp
körinbei ketti.
Bieler sauylmağan
Öziniñ jünnen toqylğan kiımderin şeşip sarttyñ ala şalbaryn kigen
Budaken būlşyq ietti jalañaş jauyrynyñ künge qyzdyryp, tügine qyzyl
qūs, kök güldi örnekter salğan ülken kilemniñ üstinde jatyr. Joğarydan
byjynağan ūsaq jemisteri salbyrağan jüz jyldyq örik ağaşynyñ
būtaqtary töngen. Jüzimniñ juan şyrmauyqtary ağaşqa jylanşa
oratylyp, onyñ ūşar basyna deiin köterilgen, qalyñ japyraqtardyñ, ara
-synan arakidik jüzimniñ balauyz şoqtary körinedi.
Feizavldyñ birneşe qyzmetşileri Budakenniñ qaramağyna bekitilip
berilgen iedi. Ol solardan ağaşty qalai otyrğyzatynyn, qanşa jemis
jinalatynyn, qys ailaryna qalai keptirip daiyndaitynyn, sarailarğa ne
saqtaityndyğyn sūrady.
Skifter qomdardy şeşip, attardyñ ierin sypyrdy, aryqta ağyp jatqan
sumen jondaryn juyp tūzdy ter men şannan tazartty, sonan soñ
köleñkege bailap aldaryna şyryn tatyğan jas şöp tastady.
Sauda saraiyna üstin qalyñ şañ basqan, aryq at mingen tağy bir skif
jetti. Ol atyn suysyn dep jürgenin tūqyrtyp, bağananyñ şyğyrşyğyna
bailady.
Jai basyp Budakenge jaqyndağan skif onyñ aldyna kelip toqtady da
kisesine qystyrylğan pyşağynyñ baldağyna ieki qolyn aiqastyryp
tağzym ietti. Şañ basqan sūrğylt jüzin ter tamşylary aiğyzdağan.
Budakenniñ janarymen ūşyrasqan skif kilemniñ şetine jürelep otyra
qaldy.
— Tabyndarym tügel me? Kök dauyldyñ şabysy qalai? Qabylannyñ
kişkentai küşigi tiri me?— dep sūrady salğan jerden Budaken.
Skif qoldaryn jaidy. Töbesi şoşaq kiız qalpağynyñ astynan
şyqqan buryl ūzyn būrymdary iyğyna tüsken, ieginiñ astynan
şiratylğan sirek saqaly salbyrap tūr.
— Oibai, jaman! Bağusyz mal betaldy qañğyp ketpei me? Jan-jaqqa
bytyrap, ūşyrasqan it-qūsqa jem bolmai ma?
Budaken qos qoldap ūstağan şarap alabajaq qyş tostağandy qūia saldy
da, işi qylp ietip:
— Meniñ tabyndaryma kez bolamyn dep kniaz Gelon uäde berip iedi ğoi!
Ol ketip qaldy ma?— dep sūrady.
— Kniaz qolynan kelgenniñ bärin jasauda: bir tabynnan iekinşisine
şauyp, şarşağan atyn almastyryp, malşylardy balağattap, qamşymen
josytyp-aq jür, biraq mūnysynan tük şyğar iemes!
— Dalaqtap şaba beru onyñ jūmysy iemes qoi? Şatyrdyñ janynda,
kilemniñ üstinde, salqyn samalda qymyz işip otyryp, aldyna iılip kelip,
dalada ne bolyp jatqanyn, özderine ne qajet iekendigin aitatyn
jylqyşylardyñ äñgimelerin tyñdamai ma? Malşylarymnyñ izderinen
quğan kezim boldy ma meniñ?
— Seniñ ornyñ basqa! Sen barlyğyn qūdiretti uysynda ūstadyñ. Sen
ketken soñ barlyğy da uiasynan adasqan küşikter siiäqty jan-jaqqa
bytyrap ketti. Oibai, iendi būğan ne şara bar!
Köşpendi ieşqaşan birden turasyn aitpaidy. Onyñ sözi daladağy
sürleu jol siiäqty taramdanyp, jolai körgenderiniñ barlyğyn aityp
jetkizu üşin alystan orağytady.
Budaken oğan şarap toly tostağandy ūsyndy:
— Qoryqpa, aldymen sarttyñ şarabyn işip al, malşylar qoilaryna
qaityp baryp barlyğyn ornyna keltiredi. Ne bolğanyn asyqpai ait?
Käri skif tostağandy aldy da, bir közin syğyraityp qoiu, maily
şarapqa qarap, iıskeledi:
— Mūndaidyñ dämin ieşqaşan tatyp körgen joqpyn. Papai
barlyqtarymyzğa da, keremet küş pen köp ürim-būtaq bersin!— dedi de
birneşe ūrttap tamsandy:— Bal qosqan ba? Basym ainalmai ma?— Skif
basyn şalqaitqanda tostağannyñ tübi körindi, közin baqyraityp,
küşengen şal ydysty kilemniñ üstine qoidy.
— Ūrysta sarttar bizderge tötep bere almaidy, al qymyzşylarymyz
mynadai şarap jasaudy bilmeidi,— dedi Budaken.— Al iendi ne bolğanyn
ret-retimen aita ber, artymnan keluge itermelegen ne? Nyspyñ kim iedi?
Asuk iemes pe?
— Dūrys, dūrys. Sağyl Asuk!—dedi özin tanyğanyna quanyp ketken
skif.— Men tuğanda äkem şatyrğa jabaiy Asuk tekeni alyp kiripti. Sodan
meni Sağyl Asuk atağan. Tau teke siiäqty özim de üi körmei dala kezip
jüremin. Özin bilesiñ üide otyrsañ qaltañnyñ tübin qağasyñ, jürgen aiaqqa
jörgem ilinedi degen.
— Jaraidy, jaraidy! Qarauyl töbelerdiñ basynda ottar janğanda
kelgen sart Oksiart ne istep jür, iendi sol jaily ait.
— Ol sart qymyz ben bozany sondai jaqsy köredi ieken, tynbai işe
beredi de, sosyn ornynan ūşyp tūryp bilep, jügirip, qariiälarğa da
qūiyp, olardy da biletpei qoimaidy.
— Qonağy köñildi bolsa, otağasysy
qauiptenetinimdi äli tüsinbei tūrmyn.

quanady.

Men

neden

— Şyğynyñ köp, altyn auyzdyqty kniaz Budaken, bieler sauylmağan,
qosaqtar şöpteri qurap, äldeqaşan taptauyryn bolğan jerlerde jür,
olardy jaña jalauğa aidaityn ieşkim joq.
— Jalşylarym ne istep jür? Älde sartqa qosylyp mäz-meiram bolyp
ketti me? Älde bir - birlerin keskilep, tötennen kelgen dert jalmady ma?
— Barlyğy tügelge juyq ketip qaldy?..
Budaken qabağyn tüiip Asukqa qadala qarady. Ülken qoldarymen
semserin izdegendei kilem üstin sipalai berdi. Myna kün qağyp, tyrjiğan
bette tağy da aitylmağan söz qaldy ma degendei sony bilgisi kelip
habarşynyñ közine tesildi.
— Tağy da iş!—dedi meimildei qūiylğan tostağandy nūsqap.
Şal tağy bir tostağandy demalmastan basyna töñkerip iedi, tiliniñ tiegi
ağytylyp sairap, şyğa keldi. Budakenge ieñkeiip, sybyrlai söiledi:
— Birneşe saqtar bizge qarsy şyqty. «Nege Budakenniñ qūly boluğa
tiıstimiz. Ol da biz siiäqty iemes pe? Biz siiäqty kün qaqtağan ys şatyrda
jaryq düniege kelmep pe iedi? Bizder onyñ qosağyña qosaq, üiirine üiir
qosyluy üşin tyrysyp ieñbek ietemiz, tek jamau qosylğany bolmasa baiağy
jarğaq şalbarymyz sol küiinde», — deidi. Qalğandary:— «Dūrys, bäri de
dūrys,— dep jauap berdi älgi qarsy şyqqandarğa.— Biraq Budakenge ne
istei alasyñ? Kün de bizderden göri nūryn oğan köbirek tögedi».
— Sosyn barlyğy menen ketuge kelisti me?— dep bulyqty Budaken.
Jūdyryqtary tas tüiildi. İesiniñ qūrt aşuynyñ keide nege
soqtyratynyn jaqsy biletin Hoş onyñ semserin kilemniñ astyna
jasyrdy.
— Kelisken deisiñ - au!—dep jauap qatty Asuk,— olardy aq joldan
taidyrğan basşylary. Men olarğa: «Budaken özinen jyryp senderdiñ
auyzdaryña nan salyp otyr!» dedim. Olar: «Sujürek tekesiñ, Asuk!
Budaken seniñ auzyña nan iemes, özinen qalğan astyñ qiqymyn ğana tastap
otyr»,— deidi. Sen bäige ūiymdastyryp toi jasağan küni keibir qas
nietti saqtar' İaksarttyñ jağasyna jasyryn jinaldy.
— Qimder boldy onda? Bärin ata!—dep Asuktyñ üstine töngen Budaken
ony äluetti qoldarymen kilemge janyştady.
— Bärin, bärin de aitamyn! Özim de solardyñ arasynda boldym.
Bärinen de sağan qarsy köp söilegen Kökdauylğa minip kelgen anau añşy
boldy....
Asukty bosatqan Budaken türekelip jan-jağyna qarady, oğan
jaqyndağan serikteri tesilip közderimen işip-jep barady. Biraq
aralarynda Spitamen joq iedi.
Skifter kübirlesip ketti. Asuktyñ äñgimesin iestigen bäri de iendi kniaz
ne ister ieken dep kütude. Sebebi, Budaken basqalar siiäqty iemes öziniñ
oiyna kelgenin jasaidy ğoi.
Al Budaken bolsa Asukty arqasynan qağyp külude, biraq onyñ oiynda
ne bar iekenin ūqqan ieşkim joq.
— Iş, Asuk! Bizdiñ dalamyzda sağan mūndai şarapty ieşkim bermeidi!
Äñgimeñdi jalğastyra ber. Meniñ jalşylarym qaida ketti? Qai kniazğa!
Alpys ieki ailaly Tamir şalğa iemes pe?
Şarapty şaşala jūtqan Asuk äñgimesin jalğastyruda:
— Skroş tas qūdaiynyñ mañyna keşip baryp özderiniñ jaña
qonystaryn jasady. «İerkin köşip-qonyp ieşkimge bas imeimiz» deidi. Men
de şatyrymdy sonda tigeiin dep oiladym da, biraq äliptiñ artyn bağaiyn
dedim. Budaken meniñ qojam, işer as, miner kölik berip otyr, ony nege
tastaimyn? Osynyñ bärin ait dep sağan Gelon jiberdi. Bizdiñ qarauyl
töbelerde astymdağy atymdy toğyz ret almastyrdym. Seni quyp jetip,
keiin ielge qaitaru üşin kündiz-tüni attan tüsken joqpyn.
Budaken qarqyldap qatty küldi.
— Käri kesirtke, men keiin qaityp özim bie sauady dep oilaisyñ ba?
Sauylmasa sauusyz qalsyn, qaita qūlyndar sütke toq bolady! Sağyl Asuk,
qartym - au, men özimniñ jalşylaryma şauyp baryp būrynğy ieleriñe
qait dep jalynady deisiñ be? Papai qūdai barlyq saqtarğa mağan
bergenindei mal bitirsin. Alğa! Alğa!— dep kürkiredi Budaken.— Älgi
saqal japsyrğan bişi qaida? Nemene ol myna tüieler men kenelerge toly
rabatta bizderdi şarapqa mas qylyp, sosyn bailap almaq pa? Ony
şaqyryñdarşy, äitpese özim izdeuge şyğamyn...
Ūzyn kögildir kiım kigen, şiratylğan jaña saqal tağyp, basyna aşyq
tüsti oramal bailağan, janynda sidiğan birneşe qyzmetşileri bar boiy
tip-tik saltanatty Feizavl osy kezde iesikten kirip kele jatty.
Qasyndağylardyñ bireuiniñ qolyndağy jaltyldağan tabaqta jūldyzşalap
tilingen qauyn.
Feizavl ieñkeiip mañdaiyna alaqanyn apardy.
— Astyndağy tūlparyn jemdesin dep Rokşanek hanym myna qauyndy
berip jiberdi. Ol seniñ qūdiretiñ men küşiñdi, sol siiäqty jaujürek
sarbazdaryñdy da körgisi keledi. Qazir kütip otyr.
Budaken alty skifke attaryn ierttep, qarularyn alyp izine ieruge, al
qalğandaryna teñderdiñ janynda tapjylmai otyruğa būiyrdy. Sosyn ol
sarttyñ şalbaryn şeşip, qaitadan saqtarşa kiındi.
— Attardan ūzap ketpei, qarularyñdy jandaryñda ūstañdar,
sarttardyñ tätti sözderine senbeñder! Bizderge ne bolğanyn biluleriñ üşin
saraiğa jetken soñ bir sar -bazdy keiin qaitaryp jiberemin.
Budaken jäne alty skif rabattan şyğyp bara jatty, al bos qūmyrany
qūşaqtap, kilemniñ üstinde jatqan Asuk:
— Sağyl Asuk aqyldy adam: ol Budakenniñ özinen as alady,
joldastaryna da kömektesedi!..— dep miñgirledi.
Qalğan skifter Asukty qorşap alyp, odan Budakenniñ qonysynda ne
bolğanyn biluge tyrysyp baqty.
Patşalar padişasynyñ jarlyğy
Ūzynnan ūzaqqa sozylğan tar, qisyq köşeler, sazdan soğylğan biteu
dualdar, olardyñ iş jağynda jasyrynğan üiler men aulalar, baqtar.
Barlyq tirşilik osy dualdyñ ar jağyna jasyrynğan sekildi.
Ainaladağy üilerdiñ jalpaq töbeleri baspaldaqtanyp bir-birimen
jalğasqan. Jartylai jalañaş qara qaiys balalar dualdarğa şyğyp alyp
saqpandarynan saz kesekterdi atady da, qorqyp qaita jasyrynady.
Jol boiy ūşyrasqan ala kiımdi soğdylar qaru-jaraqtary
jarqyldağan, bozañ tüsti şekpen kiıp, pysqyrynğan ğajaiyp at mingen
saltattylarğa şettep jol berip, dualğa qarai yğysady.
Qalanyñ ortasyndağy töbeniñ basynda jalpaq mūnara tünerip tūr.
Mūnaranyñ aldynda biteu dualmen qorşalğan tört būryşty alañ, onyñ
arjağynda jalğasqan jalpaq üidiñ töbeleri men qara qūrym halyq
körinedi. Alañdağy top-top bolyp jinalğan äielder men balalar qyzyl,
külgin, aq jolaqtary bar jasyl tüsti kiım kigen. Osylaişa alabajaq
kiıngen ierkekter dualdyñ üstine şyğyp otyr, olardyñ sarğyş, kökşil,
qyzğylt oramal tartqan bastary ülken gülderge ūqsaidy.
Alañnyñ ortasynda tūrğan qūrbandyq şalatyn tört būryşty tastyñ
üstinen jep-jeñil tütin kökke şūbatylady. Tastyñ janynda şūbatylğan
aq kiım kigen ieki şal qoldaryndağy jeldetkişterimen jelpip, söne
bastağan kömir şoğyn mazdatady. Qasietti alaudy demderimen lastap,
künäğa batpas üşin qariiälardyñ auzy tört būryşty aq matanyñ
jyrtyndysymen tañylğan.
Bir dualdy boilai sarttardyñ jaiau, iekinşisine atty äskerleri sap
tüzegen. Barlyqtary jüz qaraly, ärtürli kiıngen. Bireulerinde bylğary,
iekinşilerinde tordan toqylğan sauyt. Astaryndağy irili-ūsaqty attary da
är türli.
Qyzmetşileri men skifterdi iertken Feizavl alañdy ainalyp ötip,
mūnara qabyrğasynyñ aldyna baryp toqtady:
— Budaken kniaz, qazir myna alañda tabynu dästüri men sarbazdardyñ
önerin köresiñ.
— Sen būl jerde ne istep jatqandaryn baiqap tūrsyn ba?— dep Hoş
Budakenge sybyrlady.— Keiin qaitaiyq. Bizder äli de öz adamdarymyzğa
jete alamyz. Mūnda jüzdei sarbaz tūr. Bizderdi turap tastaidy da, anau
otqa jağyp jiberedi.
Alañnyñ būryşyndağy darbaza aiqara aşylyp, dañğyralar
düñkildep, kerneiler guildep ketti. Jūptasqan segiz sazger ortağa şyqty.
Aldarynda kerneişiler, olardan keiin dañğyraşylar, sodan keiin
saraidan tüzu teri tütikteriniñ basy aldynda kele jatqan adamnyñ
töbesine jetken sybyzğyşylar. Soñdarynan aq şapan kigen birneşe änşi
balalar körindi. Ärirekte külgin şapan jamylğan, şoşaq qalpaqty, arsa arsasy şyqqan şal keledi. İeki abyz älgi şaldy qoltyqtap, bireui
şūbatylğan şapanynyñ ietegin köterip soñynan iergen. Olardan keiin tağy
da şoşaq qalpaq kiıp, şūbatylğan keñ şapandy abyzdardyñ üş jūby
körindi.
Barlyq dästür qūrbandyq oşağynyñ aldynda ötti. Sazgerler tyna
qalysty. Änşiler mūñdy, syñsi sozylğan än saldy. Oşaqtyñ qasyna
alyp kelgen kart abyz qasietti alaudy demimen lastamaiyn dep jalpaq
jeñimen auzyn basyp tūryp, janyna qoiğan sebetten birneşe būtaqtardy
alyp otqa tastady. Otyn şartyldap janyp, isi añqyğan kökşil tütin
köterildi. Sodan keiin abyz ieki tostağan şarap pen maidy otqa qūiyp iedi
jalyn odan saiyn şalqi tüsti. Üilerdiñ töbesindegi adamdardyñ barlyğy
şulap qūia berdi:
— Agni bizdiñ qūrbandyğymyzdy qabyl aldy! Agni bizdi jaqsy
köredi! Dūğalarymyz qabyl boldy!
Jiñişke dauysty jas abyz qasietti kitap Zara- tūstradan alynğan
baiyrğy ändi şyrqap qūia berdi:
Jūldyzdy aspan,
Aq köbik teñiz de,
Añ. men qūdai
Adam men jyn iegiz de...
Qūdiret qalai istegen?!
Arqandalyp jatyrmyz bir küşpenen.
Bärinen de mäñgilik
Qūdiretti söz degen,
Semserden, oqtan, özgeden
Ozyp ömir jürgizgen,
Tyñda jūldyz, tyñda jel de
Tyñda ändetsem, seldete.
Qūdiret, küş te siqyrly
Ğylymdy tyñdar tübinde
Ūranğa, iske
Üniñdi qos jügin de...
Alañğa tügel iestilgen abyzdyñ dauysy tünergen mūnarada jañğyryğyp
tūrdy.
Qart abyzdyñ joğary kötergen balauyzdai qatqan qu süiek qoldaryn
tömen tüsip ketpesin dep ieki qyzmetşi demep tūrdy. Şaldyñ aldyna ūzyn
pergament oramany jazdy. Bas abyzdyñ dirildegen qartañ dauysyn anyq
iesitu üşin alañğa jinalğandardyñ barlyğy tyna qalysty.
— Patşanyñ jarlyğyn tyñdañyzdar! Patşalardyñ padişasy ne
deidi, sony tyñdañyzdar:
«Myna jer men kökti, onyñ astynda qalqyp ūşyp jürgen, töbemizge
tüspeitin būltty, pendesine arnap işer as pen jūtar susyndy jaratqan
ūly qūdai Aguramazda, Persiiänyñ jäne oğan bağynyşty jerler men
barlyq ielderdiñ jana patşasy ietip Aguramazdağa bas -qalardyñ ötinişin
jetkizetin täñiriniñ süigen qūly laiyqty, qūdiretti Bessti tañdady.
Būdan bylai Bess patşalardyñ üstinen qaraityn padişasy, bizderdiñ
baqytty jerimiz Soğdiananyñ, är tilderde söileitin barlyq halyqtardyñ,
alystağy ielderdiñ, külli jer jüziniñ bileuşisi bolady.
Būdan bylai ol Artakserks patşa atalady.
Onyñ — ūlty parsy, Ahemenidter äuletinen, arii, parsynyñ ūly,
zady asyl. İendi Artakserks patşanyñ qūqy barlyqtaryña jüredi,
Aguramazda qūdaidyñ özi Bess Artakserksti patşalardyñ padişasy ietip
tağaiyndağan soñ, barlyq halyqtar oğan bağynuğa, dūğa oqyğanda onyñ
atyn auyzdaryna alyp, täñiriniñ tarazysyna salu üşin janyn qūdiretti
qūdai Aguramazdanyñ özi alyp ketken patşalardyñ padişasy būrynğy
Dariavauş Kodeman Vistaspahiiä ūly tūsyndağydai jyl saiyn oğan
tartular äkelip tūruğa tiıs.
Patşalardyñ padişasy Artakserks iendi bylai deidi: būrynğydai
patşalardyñ padişasynyn naizasynyñ küşi alysqa jetuge,
qarsylasqandardy parsylardyñ aiağynyñ astyna şanğa jyğyp, barlyq
ielderdi bodan ietuge tiıs. Jauyz Ariman men jylan äielden tuğan, qos
müiizdi iavan, qanişer qaraqşy Iskendir bizdiñ jerimizge basa köktei kirip
köptegen ūrystarda dañqy asqan, qūdiretti parsy äskerin jeñe almai, tek
parsy jerin aş qasqyrdai şarlap bosqa dalaqtap quyp jürgende ūly
Aguramazda qosmüiizdi Iskendirdi beibit, baqytty ömir keşken Soğdianağa
jaqyndatpai qar basqan Haraiva taularyna tyqty, ol tünde jartastardyñ
arasynda sūrqiiä şieböri siiäqty aştan qatyp, qūrt-qūmyrsqağa jem
bolady.
O, pendeler! Patşalardyñ padişasy Artakserks täñiriniñ nūryna bas
iiüşilerdiñ barlyğyna älemde ne bolmasyn barlyğy da Aguramazdanyñ
hūqymen jasalynatyn is deidi. Qūdaiğa qūldyq ūrğandardyñ barlyğyn da
Aguramazda qamqorlyğyna alady, sondyqtan ieşqandai qañqu sözderden
qoryqpañdar, qūdaidyñ özi Persiiänyñ ūly patşalyğyn qolymen qūrdy
ieken, iendeşe özi ğana täñiriniñ aldynda iesep berer ūly künge deiin ony din
aman saqtaidy.
O, azamat! Qūdaidyñ jazğanyna qarsy tūrmañdar! Tüzu joldan
şyğaryp, bireuge qastandyq jasamañdar! Aguramazdağa bas iıñder!»
Qart abyz qoldaryn tüsirdi. Pergamentti ūstap tūrğan abyz ony mūqiiät
orap mañdaiyna täu ietti de, beldigine ilingen bylğary tütikke tyqty. Şal
qolymen nūsqap belgi berip iedi, qalğan alty abyz oşaqty ainala
qaumalasyp tūra qaldy. Şoşaq qalpaqty bastaryn jerge jetkenşe iıp,
ierinderi jybyrlap dūğa oqydy, qaitadan türekelip alaqandarymen
auyzdaryn basty da, oşaqqa balauyz kesekterin, dän tüiirlerin tastady.
Ot tağy da lap ietti.
— Qūrbandyqty Agni qūdai qabyl ietti!— dep şu iete qalğan alty abyz
qoldaryn kökke jaidy. Oñ alaqandaryn alatyn siiäqty joğary, sol
alaqandaryn beretin siiäqty tömen qaratqan.
Kerneiler syzylta sazğa basyp, dañğyralar men dabyldar da alty
soqqydan bir qaiyryp dümpildei jöneldi, abyzdar qūrbandyq oşağyn
ainala berdi. Olardyñ är qaisysy ärtürli qaşyqtyqta, bireuleri oşaqqa
jaqyn,
iekinşileri
qaşyğyraqtan
ainaluda.
Qimyldarynyñ
birqalyptylyğynan olardyñ mol kiımderi ainalğan kezde jelbirei
kümpiıp, qoldaryn joğary köterip, bir qalyp jürgen abyzdar alystan
qarağanda ülken ala ūrşyqqa ūqsap ketedi.
Budaken sybyrlağan tanys dauysty tap janynan iestidi.
— Būl aspandağy jerdi ainalyp jüretin alty planetany beineleidi:
Ai, Nagid, Tir, Gormizd, Bragam jäne bağzy Kaivan .
Jalt būrylğan Budaken janynan şūbar at mingen Spitamendi kördi. Ol
oşaqty ainalyp jürgen abyzdarğa syğyraiğan közinin qiyğyn salyp
nemqūraidy qolyn siltedi:
— Osylaişa şyr ainalyp dūğa oqularymen qos müiizdi jyrtqyştyñ
tegeuirinin toktatamyz deidi. Al ol bolsa kün ötken saiyn qanqūmarlana
tüsip, bizderge taqalyp keledi...
Budakenniñ sūp-suyq közqarasy Spitamendi juasytyp tastady.
«Qanişer qaraqşy!»— dep ol işinen kübirledi.— Meniñ saqtarymdy
azğyrğan sen iekensiñ ğoi? Seni ieki sausağymmen janşyp tastai alamyn,
biraq mağan äli kereksiñ!» Özin-özi äreñ ūstağan onyñ jüzi būrynğysynşa
mizbaqpağan keipinen özgergen joq.
Qart abyz aiqailap jiberdi:
— Toqta!
Bilep jürgen abyzdar kilt toqtap qalysty. Qyzmetşiler şaldy
köterip iyqtaryna otyrğyzdy. Közin qolymen kölegeilep ainalyp jürgen
abyzdardyñ qaida, qalai tūrğanyn qarağan soñ ony jerge tüsirdi. Şal
dauysyn köterip ändete söiledi:
— Meiirban Aguramazda älemde alty planetany jasady. Olar
özderiniñ mäñgilik joldarymen ainalyp adamzatty qauip-qaterden
saqtandyryp, zamannyñ bolaşağyn aityp, qūdaidyñ qūdiretin
ūğyndyryp, kökte qūlamai jüzip jüredi. Alğaş ret qauipti jau irgemizge
kelip otyr. Biraq aspandağy planetalardyñ ornalasuy būl qyrsyq
bizderge soqpai ötedi dep körsetedi. O, Sogdiana! İeşbir jau tiıspei būl
düniede myñ jyl baqytty ğūmyr keştiñ, būdan bylai da aqniet
soğdylardyñ bailyğyn asyryp beibitşilikte jasai beresiñ. Tyñda meni
Feizavl, sen iendi Oksiart Avşinnyñ orynbasary retinde patşalardyñ
padişasy Bess Artakserske onyñ jolynda küni-tüni tabynyp dūğa
oqityndyğymyzdy jaz. Köktegi planetalardyñ qozğalysy men ornalasuy
qos müiizdi haiuannyñ Soğdianany jaiyna tynyş qaldyryp, äri qarai
tauğa ötip ketetinin körsetedi dep qosa jaz.
Feizavl:
— Bizdiñ patşamyz Artakserkstiñ ömir jasy ūzaq bolsyn!— dep
aiqailap jiberdi.
Alandağy barlyq sabazdar men abyzdar onyñ osy aiqaiyn qaitalady.
Jaiau jäne atty äskerler tärtip saqtauğa tyrysyp, būryldy da,
Feizavldyñ janynan öte bere «Patşalardyñ padişasynyñ dañqy arta
bersin!»—dep aiqailap, mūnaranyñ ar jağyndağy darbazadan şyğyp
körinbei ketti.
Äbzeldengen atyn büiirinen türtken Feizavl Budakenniñ janyna keldi:
— Ūlyğatty, kemeñger Artakserkstyñ jarlyğyn iestidiñ ğoi? İendi
Soğdiana qūdiretti Parsy patşalyğynyñ ieñ ülken ölkesi, Marakanda
onyñ astanasy bolady. Biz -diñ būrynğy ämirimiz Bess osy aradan barlyq
basqa halyqtardy basqardy. İendi Soğdianağa tarihtyñ özi ülken mindet
artyp otyr, ieger Artakserkstiñ iesine tüsseñ, sağan onyñ ülken syi tartyp,
qūrmet körsetui mümkin.
Budaken jalpaq jauyrynyn qaiqañ ietkizdi:
— Bizder köşpendiler kedei bolğanmen, azat halyqpyz. Sändi
sarailarymyz da, oğan tyğylğan asyl qazynalarymyz da joq. Sondyqtan
da qos müiizdi jyrtqyştan qorqatyn däneñemiz joq. Attarymyz jarau,
qylyştarymyz qairauly. İen dalanyñ qiyryna ketip, bir kezde
patşalardyñ padişasy Kuruşty qarsy alğandai qandai jaudy da,
qasqaiyp tūryp qarsy alamyz.
Feizavlğa Budakenniñ jauaby ūnağan joq, biraq parsylardyñ inabatty
sypaiygerşiligi özin-özine tejetip, köñilindegisin işine bügip qaldy.
— Men seniñ janyñnan ketuge tiıspin kniaz Budaken, bizdiñ qasietti
bas abyzymyzdyñ älgi köripkel sözderin jazyp Marakandağa jiberuim
kerek, seni qaitadan quanyş bağyna meniñ qyzmetşilerim iertip aparady.
— Rokşanek hanym şe?— dep sañq ietti Budaken köñili tolmai.— Ol
meni kütip otyr, äñgimelesedi degenin qaida? Osynda sol üşin keldim, meni
nege äure qylasyn?
— Älginde ğana osynda onyñ qabyldauynda boldyñ ğoi, tağy ne kerek?
— dep jauap berdi Feizavl qatty tañ qalğan keiip tanytyp.— Ol anau
üidiñ töbesinde otyr,— Feizavl ädemi örnekti qyzyl kilemder jaiylğan
üidiñ töbesindegi aşyq tüsti kiım kigen bir top äieldi nūsqady.—
Rokşanek hanym da solardyñ arasynda. Alty planetanyñ boljalyn
baiqau kezinde ol seni de, seniñ sarbazdaryñdy da kördi.
— Būl jerge Rokşanek hanymnyñ köilegin alystan köru üşin
kelmegenimdi bilip qoi. Men onymen jüzdesip, äñgimelesuge tiıspin, ieger
jolyqtyrğyñ kelmese, üiine baryp özim - aq izdep tauyp alamyn!..
Budakenniñ hanymmen kezdesudi talap ietkendigi sonşa, Feizavldyñ
«hanym şarşady, ol öte uiañ, sarbazdardy körgende qorqyp ketedi»,—
degen siiäqty syltaularynan tük önbedi. Sodan soñ ol atyn qamşymen
tartyp jiberdi de, töbesinde Rokşanek hanym otyrğan üi -ge qarai şaba
jöneldi. Sälden keiin älgi üidiñ töbesinde abyr-sabyr boldy da,
oryndaryna üiilgen jastyqtardy tastap äielderdiñ bäri közden ğaiyp
boldy.
Budakenge qaityp oralğan Feizavl:
— Soğdiananyñ tamaşa güli Rokşanek hanymdy qazir köresiñ.
Barlyğy kiım almastyruğa ketti,— dedi.
Rokşanek hanym
Saltattylar äktelgen biteu dualdyñ janyna kelip at basyn tiregende
qaqpa aşylyp, işine Feizavldy jibergen soñ qaitadan jabyldy.
Syrtta kütip qalğan skifterge dybys şyqpağan üide tiri jan joq
siiäqty bolyp körindi. Hoş Budakenge kübir ietti:
— Osy qyzdy nege körgiñ keledi? Onyñ ieşnärseden habary joq, äri
qorqatyn körinedi. Barlyq bilik saqal bailap alğan älgi juan kisiniñ
qolynda ieken ğoi.
— Üniñdi öşir, sen ieşnärse tüsinbeisiñ?
— Tört birdei symbatty äieliñ bar! İendi sağan ne kerek!— dep Hoş ta
könbedi.
— Basqa da jūmystaryñ az ba?
— İeger men at basyn alysqa būrğan bolsam bärin öz közimmen körgim
keledi,— dep tüsindirdi Budaken.— Sart kniazdarynyñ tūrmystary qalai,
qandai kilemderi bar, qyzdary men äielderi qalai kiıngen? İelge aman-iesen
oralyp, är äielimniñ otauyna kezek-kezek qonğanda körgenderim jaily
aituym kerek qoi. İeger ūnasa dalada da osyndai sarai saldyryp,
qyzdarymdy da solai kiındiremin. Budakenniñ sarttardyñ bailarynan kem
tūrmaitynyn ainalamdağylardyñ barlyğy biletin bolsyn.
Hoş mūrnynyñ astynan söilep:
— Qandai kemengersiñ? Ai-ai, ai! Oi-oi, oi! Mūnyñ bärin qandai
maqsatpen istep jürgeniñ turaly oilamappyn. Tağy da tösek jañğyrtqyñ
kelgen ieken dep oilağan iedim!— dedi.
Darbazanyn qaqpasy aşylyp Feizavl körindi:
— Kiriñiz kniaz, janyñyzğa bir adam ierte jüriñiz. Artyq aparuğa
bolmaidy, äielder mūndailardan qatty qorqady.
Skifter işke kiruden bas tartty.
— Onda bizderdi buyndyryp öltiredi,— dep küñkildesti olar.— Al
sağan Budaken jibek şymyldyqtyñ syrtynan qanjar salady.
Saksafardyñ jyry iesinde me?
Budaken bir iske bel bailasa, onyñ betin ieşkim qaitara almaityn.
Atynan sekirip tüsti de, naizasyn Hoşqa ūstata salyp, ūiyp qalğan aiağy
men iyğyn jazyp:
— Qasyma kim ieredi?— dedi.
— Rūqsat bolsa men iereiin,— degen Spitamen atynan sekirip tüsti.—
Suzğa deiin jolbasşy bolamyn dep uäde bergen iedim, iendi sarttardyñ
rauşan gülin de birge köreiik.
Qalğan skifter syrtta kütuge kelisti. Feizavldyñ izinen iergen Budaken
bükireiip iesikke ienip bara jatty. Olardyñ soñynan Spitamen ilesti.
Aulanyñ ortasynda qabyrğasy uaqyttyñ özi tegistegen taqtatastardan
qalanğan, suy bar tört būryşty bassein. Jan jağynda qoşqyl, qyzyl
roza gülderi ösken būta şoqtary közge şalynady. Saraidyñ jan-jağyn
äsem oiulanğan jiñişke ağaş bağanalar tirep tūr.
Töbege būlbūl men qyzyl közdi totymyñ sureti bar kök jipten
toqylğan birneşe tor ilingen.
Feizavldyñ izine iergen ieki skif biık saz dualmen qorşalğan şabdal
ağaşy iegilgen baqtan ötti. Alyp qarağaş būtaqtarynyñ astynda bir birlerine tirese sūr kirpişten şarşylap qalanğan siiäqty körinetin
şağyn üi tūr. Töbe ornyna büiirleri tompiğan kişkentai bir-neşe
kümbezder qatarlasa qalğan.
Ūzyn qauyrsyn qūiryqtaryn süiretken, dauystary aşy birneşe
tauys şañqyldasyp, jol üstinde sendelip jür. Kişkentai müiizdi qolğa
üiretilgen ieki kiık ağaştardyñ arasynda jaiyluda. Salbyrağan beti
qyrjym - tyrjym köse, juan ätek ieşkimdi jibermeitindei bosağada
qañqiyp tūr. Feizavl ony iterip jiberdi.
Baqtyñ tükpirinen biık, jiñişke dauyspen syzylta salğan mūñdy än
iestildi. Qaptaldağy ağaştardyñ köleñkesinde sändi kiınip, belderin
buynğan, bastaryn alabajaq oramalmen tanğan birneşe bozbala otyr.
Ärqaisysy qūlaqtaryna qyzyl gül qystyrğan. Ändi qoldaryndağy işekti
aspaptyñ näzik sazymen süiemeldeidi.
Bozbalanyñ äni
Toqal tamnyñ töbesinde bozañ ai,
Köleñkesi kölbeñ ietti ierkemniñ.
Baspaldaqqa tasalandy ol qorlyq - ai,
Taban asty joğalttym da örtendim.
Süiem, säulem, arbasañ da şaitandai.
O, ğaşyğym! Küreşattyñ aruy!
Janym qūrban bir öziñe qalasañ.
Alasūrğan äziz jannyñ zärui,
Jeldei iesem, ot pen suğa salasyñ
Jazşy säulem, jüregimniñ jarasyn.
Ğaşyğyñ da şatyrynda jairağan,
Hat jazğansyñ siiä qylyp jas qanyn.
Qansyrağan jaraqattyñ aiğağyn,
Jasyrmapty, jasyrmaidy sol hatyñ.
Süiem, säulem qylymsyğan, sarqylğanşa qairatym.
Keruenmenen jolğa şyqtym, bir sen dep
Qasiretimdi qara nar bop arqalap,
Toqal tamğa altyn nūr bop iensem dep,
Jūldyz tuyp mülgigende şartarap.
Süiem, säulem, qylymsyğan,
Közimde tek sen tūrasyñ jarqyrap!
Spitamen Budakendi qolynan tartyp qaldy:
— Būlardyñ barlyğy da küieuler! Bos uaqyty jetkilikti. Olar
būğalyq salyp daladağy jabydan jylqy ūstamaidy.
Feizavl skifterdi aldyñğy kişkentai bölmege kirgizdi. Bederli tormen
jabylğan üş döñgelek terezesi bar kümbezden älsiz ğana jaryq tüsedi.
Tordyñ barlyq tesiginen jūqa müiiz qabyrşaqtar jarqyrap körinedi.
Qarañğyğa birte-birte köz üirengennen keiin qabyrğadağy quystardy,
olarğa qaz-qatar qoiylğan saz, mys qūmyralardy, türli-tüsti şynylardy,
tostağandardy añğaruğa bolatyn iedi.
Jolai alabajaq şymyldyqtardy kötere Feizavl äri qarai osyndai
birneşe bölmelerden ötkizip, töbesinde döñgelek terezeleri bar, tört
kümbezdi keñirek zalğa şyğardy. Tört kümbezdiñ barlyğy da ortada tūrğan
örnekti jalğyz bağanağa tirelgen.
İedenge aşyq tüsti kilemder töselgen. Anadaida biık arqalyğy
oiulanğan bos oryndyq tūr. Qabyrğany jaralai, bir-birine tyğyla tüsip,
aşañ, qymbat - bağaly köilekter kigen jiyrma şaqty äiel otyr.
Barlyq äiel oryndarynan bir mezgilde tūrdy da, qoldaryn keudesi men
mañdaiyna taqap soğdy tilinde.
— Hoş keldiñizder!—dep ün qatty.
— Güldei jainañdar!—dep jauap berdi Budaken.
Köilekteri susyldap äielder kilemge otyrysty, biraq Budakenniñ är
qimylynan kiımderi jelpildep, köterilip, basylyp, diril qağyp beine
tūra qaşuğa daiyn tūrğan sekildi.
— Şyndyqtyñ adal qorğany, otyryñyz!— degen süikimdi äiel
dauysy iestildi.
Qonaqtar jastyqtarğa jantaidy.
Bölmeni ünsizdik basty.
Äielderdiñ alabajaq, aşyq tüsti kiımine, bal-būl janğan jüzine
qarağan Budaken ölke bileuşisiniñ qyzy, Rokşanek hanym qaisysy
iekendigin aiyra almady.
Toptyñ ortasynda möldir kök jibekke oranğan mañğaz juan äiel otyr.
Basyndağy altyn şeñberdiñ jiñişke symdaryna qondyrylğan altyn
köbelekter dir-dir ietedi. Budaken onyñ salmaqty altyn syrğalaryn, türlitüsti tastary bar alqasyn, juan bilekterindegi köptegen altyn
bilezikterin, on sausağy tola asyl jüzikterin baiqady.
Aldyñğy jaqta kilemniñ üstinde ieresek adamdardyñ kiımderi siiäqty
ūzyn köilek kigen jas qyzdar otyr. Közderiniñ ainalasyna qara sürme
jağylyp, qastary bir syzyqpen qosylyp, betteriniñ opalanğany sonşa
barlyqtary bir - birlerinen aumaidy. Olardyñ aldynda kiımine altyn
syldyrmaqtar tigilip, alqa tağyp sändengen kişkentai, semiz bala otyr.
Budakenge tesile qarap, külip otyrğan jalğyz sol ğana.
Qalğandary közin jerden almaidy.
Feizavl izetpen sūraqtar bere bastady:
— Hal-jağdailaryñyz qalai? Küştisiñder me? Bastaryñyz auyrmai
ma?
Barlyğy üşin juan äiel sūraudağy izettilikti saqtap jauap berdi:
— Qūdireti küşti qūdaidyñ kömegimen, sizdiñ qamqorlyğyñyzdyñ
arqasynda, barlyğyna da şükir!
Feizavl Budakenge sybyr ietti:
— Kniaz, mümkin sen de birnärse sūrarsyñ?
Budaken de sybyrlap jauap bergisi kelip iedi, biraq dausy bölmeni
jañğyryqtyryp jiberdi:
— Anau ortada otyrğan sūlu müsini mol pişilgen äiel kim? Ämirşiniñ
qyzy, hanym iemes pe?
Äielder kübir-kübir ietip, tañ qalğan dauystar men tūnşyqqan külkiler
iestildi.
— Boiyndağy asyl qasietteriniñ köptigi siiäqty, denesi de mol būl
äiel ölke bileuşisiniñ jūbaiy. Qyzy Rokşanek hanym äli kelgen joq.
Hanym ana keudesindegi alqasy men köilegin tüzep balanyñ qūlağyna
sybyrlady:
— Gistan bekzada, baryp Rokşanekke aitşy, keletin bolsa kelsin
aqyry. Skifterdiñ myna batyr patşasy ony tez körgisi kelip şydamai
tūr.
Bala kök safiiän ietigin syqyrlatyp ketip qaldy. Bir kezde güldi qyzyl
qoñyr şymyldyq şaiqaldy da arjağynan köñilsiz dauys iestildi.
— Onyñ da meni körgisi keldi me?
Şymyldyqty aşqan bala alaqanyna tükirinip, ornyna qaityp keldi.
Izinen jüzi quarğan aryq qyz körindi. Sürmemen jiektelgen qysyñqy közin
joğary töñkergen küii ieşkimge nazar audarmaidy. Onyñ kişkentai
būrymdardy biriktirip, qūlaq tūsynan örilgen, kökşildene qūlpyrğan
būira qos būrymy lağyl monşaq tağylğan keudesine qūlağan. Ökşesine
tüsken qyzğylt jolaqty, külgin köilek kigen ol appaq qoldaryn alğa
sozyp, közge körinbeitin näzik zatqa tiıp ketpeiin dep ainalyp ötkendei,
är qadamyn abailap basyp, kilem üstimen jürip keledi.
Ülken bederli oryndyqtyñ janyna kelip aiağyn tösenişti kerenaulana
basyp, zerli jastyqqa otyrğan soñ kök jibek şalbardyñ balağy japqan
sirağyn jinağanda, tilersegindegi jiñişke altyn bilezikter jarq-jūrq
ietti. Barlyğynan mezi bolğandai Rokşanek Budakenge bir qyryn otyrdy.
— Meniñ süikimdim qaida?—dep abyrjydy ol.— Osynda tez alyp
keliñder.
Şymyldyqtyñ ar jağynan būira şaştary jaltyldağan, myqynyna
ala beldik bailağan, tanauynda meruert tasy bar mys syrğa taqqan zäñgi
qyz köñildene külip şyqty.
Qyz birese alğa öñmendep, birese qaptalğa tartqan ülken sūr ieşkiemer
kesirtkeni şynjyrlap jetektep keledi.
— Oğan şybyn-şirkei beriñder,— dedi Rokşanek.
Zäñgi qyz sebet kärzeñkeden jasyl şegirtkeni suyryp alyp kilemniñ
üstine qūia berdi.
Şegirtke sekeñ ietti, kesirtke de sekirip baryp ony ūşyp bara jatqanda
ūstai aldy.
— Syilyğyn üşin sağan raqmet aitamyn!—dep gür iete tüsti Budaken.
— Qaidağy syilyq?— dep tañ qalğan Rokşanek syzyla söiledi.
Sosyn:—Men oğan syi jiberip pe iedim?— dep Feizavlğa būryldy.
— Men batyr kniazdyñ kelgendigin iestigende, bağyñyzdan alyp sizdiñ
atyñyzdan oğan ieñ äsem roza güli men pisken anar jemisin jibergenmin.
— Jäne qauyn da bergizgen,— dep qosarlandy Budaken.
— Bir qauyn ğana ma?—dep jadyrai ün qatty Rokşanek.— Osyndai
alyp adamğa jalğyz qauyn jiberuge bola ma? Feizavl, sen oğan anarlar
men qauyndy tüiege artyp jibermediñ be?
Barlyq äielder du külisti, al Budakenge sausağyn şoşaitqan bala
Feizavlğa qarap:
— Ol senen äldeqaida küşti!—dedi.
Rokşanek jaibaraqattana:
— Senderde ierkekterdiñ bie sauatyny ras pa?— dep sūrady.
— Jylqynyñ ietin jeisiñder me?— dep qabattasty şeşesi.
— Säigülikterimizben ken dalada jūldyzdai ağamyz, olar bizderge
işsek tağam, jūtsaq susyn, ne qalasaq sony jeimiz.
— Jerleriñizde mynadai kesirtkeler bar ma? Olardy öltiresiñder me?
— Mūndailar bizde köp. Biraq olarğa timeimiz, sebebi būl kesirtkeler
uly jylandardy qūrtatyn dostarymyz,— dep jauap berdi Budaken.
— Al seniñ osyndai üiiñ bar ma?—dep Rokşanek selsoq sūraqpen üntünsiz otyrğan Spitamenge būryldy.
— Biz köşpendilermiz, sondyqtan baeqa jerge qonys audarğanğa
yñğaily jeñil ğana üiimiz bar.
— Nege?—dep sūrağanymen ūrttaryn tompaityp, ysyldağan kesirtkeni
tüieqūstyñ qauyrsynymen türtkilegen Rokşanektiñ oiy basqa jaqta
bolatyn.
— Bizdiñ jylqymyz ben qoiymyz jaña jerlerdi jaqsy köredi,— dep
jauap qatty Spitamen.— Qys boiy bir şatqalda otyryp, köktem şyğyp
kün jerdi qyzdyryp, sarğaldaqtar, qyzğaldaqtar, köknärlar güldegen
kezde, teristikke qarai auğan qūstar aspanda sap tüzegen şaqta,
köşpendilerdiñ de jürekteri alaulap, şatylaryn asyğys jyğyp, köp kün
jol jürip, özenniñ jağasyna, tas - tastyñ arasynan möldir būlaqtar
atqylap jatqan taudyñ ietegine, alys jaqqa ketemiz. Sol arağa jetip
şatyrlarymyzdy tezirek tigip, taptalmağan jasyl şalğynğa malymyzdy
jaiuğa asyğamyz. Sonda ögizimiz ben atymyzdyñ tügi jyltyrap,
domalanyp-aq qalady.
Rokşanek alaqandaryn şapattady:
— Mağan ūnaityny osy. Myna qapas qabyrğanyñ işi mağan öte
köñilsiz. Bükil älemdi şarlap, ūzaq saparlarğa şyğyp; dünieni tügel
körgim keledi. Al mynalar,— dep basqa äielderdi nūsqady,— baqtyñ
işinde baqyryp jürgen balalardyñ bireuine küieuge şyq dep zorlaidy,
sosyn ol meni öziniñ üiine tyğyp qoiyp, ömir boiy şymyldyq toqytsyn
deidi.
— İendeşe nege dünieni şarlap ketpeisiñ?—dep sūrady Spitamen.
— Men be? Japadan-jalğyz ba? Sonda būrymymdy kim öredi? Denemdi
iıs maimen kim sylaidy? Joq, ūly Aguramazda meniñ dūğamdy iesitip, alys
ielderge aparatyn, kök pen jerdiñ tüiisken tūsyn körsetetin qūdiretti
adamdy qaşan jibergenşe kütemin.
— Men ieşqandai qūdiretti adamnyñ kömeginsiz-aq qūldyqqa satylğan
küieuin izdep, balasyn arqalap, bükil Persiiäny jaiau aralağan, söitip
Marakandadan Vavilionğa jetken bir äieldi bilemin,— dedi Spitamen.
— Demek ol qañğybastar siiäqty jaiau jürgen ğoi,— dedi Rokşanek
kekete bet-auyzyn tyrjityp.
— İä, ol jol boiynda ieşkim äurelemesin dep qyzğan şegemen
küldiretip betin küidirip, alapes siiäqty alba-jūlba şoqpyt jamylyp,
qolyn jaiyp sūrağan qaiyrymen balasyn tamaqtandyryp, özin de
asyrady.
— Sosyn ne boldy, Vavilionda küieuine kezdesti me?—dep sūrady
äieldiñ bireui.
— Aqyry küieuin tapty, onyñ qaşuyna kömektesip, Marakandağa birge
oraldy. Sol äiel meniñ anam bolatyn.
— Qandai baqytty jan!— dep tañdai qağysty äielder.
İyqtaryn qaiqañ ietkizip, Spitamennen teris ainalğan Rokşanek
Budakenge būryldy:
— Nege köñilsizsiñ?
— Patşalardyñ padişasynyñ şaqyruymen soğysqa ketken ūlym
tūtqynğa tüsip qūl bolypty.
— Qaiğyña ortaqpyn, ol bişarağa obal bolğan ieken...
— İeger ūlym bostandyqta bolsa,— dedi Budaken,— sağan jarty älemdi
körsete alar iedi.
— Biraq, men ony ūzaq küte almaimyn ğoi! Mynau üide işim äbden
pysty.
Äñgime jetkilikti aityldy dep şeşken Feizavl Budakenge:
— Hanymğa äkelgen tartuyñ joq pa?—dep sybyrlady.
Budaken kiıminiñ işine qolyn salyp izdedi de, qyzyl jäne qara teriden
qiiülastyryp ädemi örilgen bylğary qaltany suyryp alyp, Feizavlğa
berdi. Al ol belbeuinen kök jibek oramaldy jūlyp alyp, oğan älgi qaltany
orap, ornynan tūryp, asa izetpen iılip, typyrlai basyp Rokşanektiñ
janyna bardy. Sosyn tizerlep otyra qaldy da, qolyn sozyp syidy
ūsyndy. Rokşanek iernin senimsiz jymqyryp, tyrnaqtary būialğan appaq
süiriktei sausaqtarynyñ ūşymen qaltany aldy da, aşyp işine üñilip,
auzyn jauyp, qolynda ūstap ainaldyrdy. Sodan keiin qaita aşyp, skif
şeberleriniñ qolymen jiñişke symdardan örilip, şyğyrşyqtar men
salpynşaqtar tağylğan altyn alqany suyryp aldy.
Ol alqany köziniñ aldynda kölbeñdetip, şydamsyzdana aiqailady,
— Ne kütip tūrsyñdar? Aina äkeliñder mağan!
Şymyldyqtyñ ar jağyna jügirip ketken zäñgi qyz ūzyn sapty kümis
aina men su qūiylğan oiuly qyş tostağandy alyp keldi. Rokşanek ainany
suğa batyrdy da aldynda ūstap türu üşin küñge berip, özi alqany ölşei
bastady.
— Öte jaqsy,— dep şuyldasty äielder.— Sondai sūlusyñ! Skif
patşasynyñ jary boluğa laiyqsyñ!
— Ärine bola alamyn,— dep ol nemqūraily jauap qatty.— Barlyğy
da meni jaqsy köredi. Biraq skifterdiñ patşalary ölse, olardyñ
äielderin de ölikpen birge örtep jiberedi, sondyqtan da skif hanşasy
bolğym kelmeidi...— Sosyn küñkildep, Budakenge būryldy:—Men tağy da
jarty jyl kütemin, ieger ūlyñ osy uaqytta qaityp oralsa, mağan kelsin.
Men ony köremin de kim jaqsy; sen be, älde ol ma, sosyn aitamyn.
Ol bilezikterin syldyrlatyp, näzik qolyn köterip, ornynan tūrdy da
sylañdai basyp şymyldyqtyñ ar jağyna kirip körinbei ketti. Kesirtke
jetektegen zäñgi qyz da izinen joğaldy. Barlyqtary da soñynan añtaryla
qarap qalğan, al baq işinen ğaşyqtardyñ äni iestiledi.
Feizavl ornynan aqyryn köterildi. Oğan qarağan Budaken de yñyrana
türekelip, aiaqtaryn alşaq qoiyp tūrdy.
Ürpiısken äielder şulap qūia berdi.
— Senderge qūdaidyñ özi jar bolsyn!
— Güldei jainai beriñder!—desti şyğyp bara jatqandar.
Olar qalampyr jäne basqa da hoş iıs siñgen kişkentai bölmelerden
ötip, aulağa şyqty. Künniñ jaryğy közdi qaryqtyrady. Darbazanyñ
syrtynda köleñkede otyrğan skifter oryndarynan ūşyp - ūşyp tūryp
Budakenniñ aldyna atyn äkeldi. Olar oryndarynan qozğalyp, tar köşemen
tizilip ketip bara jatty.
Hoş Spitamendi mazalap keledi:
— Rokşanek hanymnyñ bükil Soğdianadağy ieñ sūlu, äri aqyldy qyz
iekeni ras pa?
Spitamen säl oilandy da jauap qatty:
— Barlyq iertegilerde patşalardyñ äielderi men qyzdary ieñ sūlu äri
aqyldy dep aitylady. Rokşanektiñ sūlulyğy turaly Oksiart kniazdyñ
küieu balasy bolyp birden ūjmaqqa tap bolğysy keletin barlyq
bozbalalar än salady. Biraq Rokşanektiñ üş bidaidan ün tartyp şyğara
alatynyna, ieşkini saua alatyndyğyna öz basym senbeimin!
Hoş kürsindi:
— Mūny bizdiñ äielderimiz, jarly-jaqybailardyñ äielderi biluge
tiıs iemes pe, ol bolsa hanym ğoi? Hanymdar jūmys isteuge tiıs pe?
Hoşqa jalt qarağan Spitamen:
— Meşkei neme, kniazinniñ qūlağyna ünemi sybyrlaisyñ da jüresiñ,
onan da tynym tappaityn tilimdi kes dep nege aitpaisyñ...—dep
syzdyqtady.
— Anau juan skif özin tipti kniaz siiäqty ūstai almaidy, qolyn
ierbeñdetip, qūlağyn qasidy ieken.
— Jylqysynyñ sany bizdiñ şahardyñ tūrğyndarynan köp körinedi!
Bizdiñ Rokşanektiñ patşazada siiäqty jürisi qandai kerbez? Patşazada
bolu üşin tuğan jan ğoi!..
— İeger Rokşanek myna kniazğa küieuge şyqsa barlyq skifterdiñ
patşazadasy bolyp patşanyñ altyn zerli dalap kiımin kier iedi.
Rokşanek yñyrsydy.
— Keu-keulemei toqtañdar! Meniñ ölip bara jatqanymdy körmeisiñder
me?
Hanym - ana men basqa äielder oryndarynan üreilene ūşyp - ūşyp
tūrysyp, Rokşanekti demedi.
— Ne boldy, süiiktim!— dep kübirledi anasy.— Anau jas skiftiñ
janary jaman ieken, köz tiıp qalğan joq pa? Mümkin anau «birjarym» adam
syilağan alqa dualy bolyp, auyrtyp jürmesin! Skifter bizderdi,
soğdylardy jaqsy körmeidi ğoi.
Biraq Rokşanek şydamsyzdana jiñişke qolyn olai-būlai şaiqağanda,
bilezikteri syldyr qaqty.
— Joq, joq! Tipten basqa!
— İendi ne boldy? Aitsañşy, janym meniñ!
— İeşteñeni baiqamaisyñdar, tipti tüsinbeisiñder de! Sol tağy
adamdardyñ sūmdyq iısteri, jaby jylqy tabynyñ iısinen ainymaidy
ieken.
Bir - birlerine tañdana qarağan äielder qoldaryn jaidy:
— Mine, nağyz aqsüiek hanym! Onyñ jany küizelgen närseni bizder
tipti de baiqamaimyz! Biraq olar ketip qaldy ğoi, nege sonşa qinalasyñ?
— Olardan keiin üide adam tözgisiz aşqyltym iıs qalğanyn
sezbeisiñder me? Ätir men qyzğylt su beriñder! Bir närse jasamasañdar
tūnşyğyp baramyn!
Barlyğy jan tappai jügiristi. Kömir şoğy salynğan tabaq äkeldi.
Tūtanğan iısti tübirlerden kögildir tütin şūbatyldy. Dūğa oqyğan anasy
şoqqa köktikenniñ kepken talşyqtary men zapyran ūntağyn tastady.
Qyzmetşiler bölmege qyzğylt su bürikti. Barlyğy Roşanekti mäpelep
bölmesine apardy da, mamyq tösekke jatqyzdy. Közin alartyp, demikken
ony kişkentai qara kün jelpuişpen jelpidi. Tipti sondai jaqsy köretin
kesirtkesi de ūnamağan soñ ony alyp ketti.
Anasy barlyq äieldi quyp, Rokşanektiñ janyna kilemniñ üstine jüzim
toly ydys pen bal salyp pisirgen tätti nan qoidy da özi de jaimen şyğyp
ketti. Onyñ artynan iesikti ilgekpen japqan qara küñ Rokşanekke oraldy.
— Barlyqtary da ketti me?—dep yñyrsydy qyz.— Küieu izdep, qonaq
şaqyryp, basyma jūmys tauyp bepip meni qalai azaptaidy. İesiktiñ
aldyna baryp otyr da bärin tyñdap tūr. İeger bireu iesik qaqsa hanym qatty
nauqas, mazasyn almañdar de.
Qara küñ nauqas adamğa üreilene köz tastady da, iesikke tūtylğan
kilemniñ ar jağyna ketti.
Sol sätte Rokşanek ornynan mysyqşa ünsiz ğana tūryp bölme işinde
arly-berli jürdi. Kilemniñ astynan kişkentai tüiinşekti, qabyrğada iluli
tūrğan kişkentai qanjardy alyp, jibek belbeuiniñ arasyna tyqty da,
basqyşpen töbege deiin op-oñai örmelep, kök aspan men jūldyz aiqyn
köringen tört būryşty tesikten üidiñ töbesine şyqty.
Balbyrağan tünniñ jyly qūşağyndağy qalanyñ guili äli basylmağan.
Asyrandy totyqūstardyñ dauystary är jerden iestiledi. Alystan qūlaqqa
şalynğan sozylyñqy änniñ iırimi işekterdiñ maida syñğyrymen
almasady. Dala jaqtan üilerge jaqyndağan şiebörilerdiñ yryly iestildi
de, kilt üzildi.
Ülken qyzğylt jūldyzdardyñ jaryğymen şağylysyp qarañğydan
Rokşanektiñ köilegi körinedi. Ol şatyrdyñ şetine keldi de, ottary
birtindep söne bastağan keñ jazyqta şaşylğan üilerge qarady. Olardyñ
ar jağynda örkeş-örkeş tau jotalarynyñ bederi aiqyn körinedi.
Qyz tömenge, anar būtalary men jas örik ağaştary qatarlasa ösip
tūrğan baq jaqqa köz tastady.
Būtalardyñ arasynan şegirtke şyryldady. Rokşanek qolyndağy
tüiindi jazyp bir basyn qabyrğanyñ ağaş keneresine bekitti de, jibek
baspaldaqty aqyryn ğana tömen tüsirdi. Töbede tüsiniksiz köleñke körindi,
ol iesken samaldai Rokşanekke jaqyndai tüsti.
— Būl men, janaryñnyn jebesinen jaralğan, Firakpyn! Qabyrğadan
qyzyl jamylğyñdy körmei üş kün, üş tün boiy azap şektim! İendi mine
janynda tūrmyn, süiiktim! Sen şaqyrğan soñ jettim, sen üşin janymdy
pida ietuge de äzirmin.
Dirildegen qoldar Rokşanektiñ iyğyna tigende moinyndağy alqasy
syldyrlady.
— Kel, kele ğoi, Firak. Biz myna almas jūldyzdardyñ astynda oñaşa
otyrmyz, sen mağan köp äñgime aitasyñ. Bügin seni tyñdağym keldi... Mağan
alys ielder turaly aitşy. Şuly qalalardy, qyzyl qanat kemeler jüzgen
kök teñizdi körgim keledi...
— Men kniaz iemespin,— dep kübirledi bozbala,— däuletim de joq,
kedei änşimin, bar bolğany tamyljytyp än sala alamyn, jūrt salğan
änimdi ūiyp tyñdaidy. Osy än iekeumizge de azyq bolady. Būl aradan alys
jatqan bir ielge qaşaiyq. Ol jerde men ot şaşqan janaryñdy, süikimdi
köleñkeñdi, ilbisindei aqyryp basqanda syldyr qağatyn şolpyñnyñ
dybysy jaily än salamyn. Būl üşin tyñdauşylar mağan salmaqty kümis
aqşalar men altyn darikter 1 beredi.
— Men senimen birge qaşa almaimyn. Şañdy, jolmen, qañğybastarşa
kiınip jüre almaimyn. Biraq seniñ äniñsiz ömir süre alar iemespin. Äkem
Marakandağa, jar izdep jürgen jaña patşağa aparamyn, ieger aqyldy,
ailaker bolsañ Persiiänyñ patşazadasy bola alasyñ deidi. Äkemniñ
qandai qatal iekenin bilesiñ be, ieger onyñ aitqanyn oryndamasam «ünsizdik
mūnarasyna» qamap qūiady. İendi būlaişa ömir süre alar iemespin... Būl ne?
Sausaqtarymnyñ ūşy köziñnen aqqan jasqa tidi ğoi. Sen qapalanba, seni
ieşqaşan ūmytpaimyn, özimmen birge ala ketemin; men şaqyrğan kezde
talai keruender barğysy kelgenmen jete almaityn ūjmaqtyñ bağy jaily
patşanyñ saraiynda än salasyñ...
— Birge ölemiz, sodan keiin mäñgilik ūiqynyñ qanatyna minip tamaşa
baqtarğa birge ūşyp ketemiz.
Qaqpany soqqan| qatty dybys pen aiqaidan Rokşanek selk ietti.
Bozbalanyñ qūşağynan şyğyp, şatyrdyñ şetine jügirip bardy. Jol
üstine qol şamnyñ qyzyl säulesin tüsirgen adamdar baqtyñ işimen kele
jatyr ieken.
— Būl äkem! Dauysynan tanydym! Kütpegen jerden qaityp keldi. İendi
ne isteu kerek? Beri qarai kele jatyr. Bizdi körip qalsa külli bazarda
dañğyra qağylyp, masqara bolamyn.
— Qazir birge ölemiz!...
— O. meniñ qymbattym, Firak! İä, birge ölemiz, mä qanjar!
Bozbala qanjardyñ ūşyn kökiregine taqady da, qyzğa qarai qūlady.
— Men seni süiemin, süiiktim!—dep jany kete bastağan jigit kübirledi.
Bozbalağa ieñkeigen Rokşanek sasqalaqtap tyn tyñdady.
— İendi ne isteimin? Qalai qūtylamyn? Ölim degen qandai
qorqynyşty! Ol nege büitti?
Baqtağy dauystar üidi ainala, soñynan 1 tomenneiä, artynşa işki
bölmelerden iestildi.
Ne isterin bilmegen Rokşanek dymy qūryp tūrdy... Bölmesindegi
baspaldaq syqyrlap, töbedegi törtbūryşty tesikten qol şamnyñ jaryğy
tüsken kniaz Oksirattyñ jüzi, ietsiz qyr mūryny, būira saqaly, kiız
qalpaqtyñ astynan jalbyrağan ūzyn būira şaşy körindi. Yrjiyp
köñildene küledi. Izinen iere üidiñ töbesine tünergen ätek şal Fanfal
köterildi.
— Osyndasyñ ba, Rokşanek? Demek nauqas iemessiñ ğoi? Dalanyñ
qaraqşylary — saqtardy qabyldağan bärine öziñ kinälisiñ. Men bolsam
olardy keskilep aş börilerge tastar iedim. Myna kniaz Budakenniñ meni jai
tūtqyndarşa ūstağanyn oilap körşi? Küieu balasy kniaz Gelon ğana
mağan at berip, qasyma jolbasşy iertip bosatyp jiberdi. Aqysyna men
oğan kop jyl ūstalğan küşti şarap, altyn men küñ jiberuge uäde berdim...
Sağan ne bolğan?.. Jüziñ nege qūp-qu... Kiımiñ men qolyñdağy qan ne?..
Közin jerden kötermegen küii Rokşanek äreñ-äreñ til qatty:
— Mūnda, töbege belgisiz bir qaraqşy şyqty da, mağan bas saldy. Men
jauyngerdiñ qyzy iemespin be, qanjardy salyp aldym. Ol qūlap tüsti.
Teñselip ketken Rokşanek äli qūryp kilemge sylq tüsti. Sasqalaqtağan
Oksiart äueli qyzyna, sonan soñ ätek şalğa qarady. Ol miz baqpai sūq
sausağyn joğary köterdi.
— Tynyştal!
— Fanfal, nağyz maubas iekensiñ ğoi! Men basyñdy şabamyn!
— Ne üşin?
— Nege qaramaisyñ? Ne istediñ?
— Men Rokşanek hanymnyn būiryğyn oryndap, onyñ kemeñger basyn
auyrtpasyn dep üi işinde äielderdiñ jürmeuin, sypsyñdap söilespeuin,
än salmauyn qadağaladym.
— Al üidi küzet degen meniñ būiryğymdy ūmyttyñ ba?
— Ūmytqan joqpyn, baqta bolyp şegirtkeniñ şyrylyn da tyñdadym.
— Ne kördiñ?
— Şegirtkeniñ töbege sekirip şyqqanyn kördim.
— Ony ūstap alu üşin ieşbir äreket jasamadyñ ba?
— At tuiağynyñ dürsilin iestip, sizdi qarsy aluğa şyqtym da, osynda,
töbege iertip äkeldim. Qaraqşy mine jatyr... Būl bizdiñ uaiym - qamsyz
änşimiz Firak qoi! Tynyş, myrza!
— Sen qalaişa «tynyş» dei alasyñ? Qyzmetşilerdi şaqyryp:
sūmyraidyñ denesin alañğa aparyp, basqalardyñ üreiin ūşyru üşin
kesip-kesip tastau kerek!
— Joq, myrza! Olai ietuge bolmaidy. Äzäzil tilder aqty qaralauğa
daiyn tūrady. Sondyqtan senimdi serik alyp myna şegirtkeniñ mürdesin
«ünsizdik mūnarasyna» aparyp tastau kerek. Onda üşeu bolyp baryp, bir
adamnyñ qaitqany jön.
— Mağan adaldyğyñdy ieşqaşan ūmytpaimyn, Fanfal! İel tügel
ūiyqtağanda osyny oryndaityn da öziñ bolasyñ. Al qazir barlyq
berekemizdiñ ūiytqysy hanym - anany şaqyr! Sorly qyzğa kömektesu
kerek. Nauqas qoi. Bizder ony küzetuge tiıspiz!
«Ünsizdik mūnarasynda»
Keruen saraiynyñ darbazasyna kelgen soñ Budaken atynyn basyn
tartyp, janyna Hoşty şaqyrdy.
— Sağan qoi üitkizip bereiin be? Älde jas qozyny sütke pisirteiin be?
— dep käri qyzmetşi Budakenge jaramsaqtana qarady.
— Qalai oilaisyñ, qaisysy jaqsy?— dep sūrady kniaz Spitamennen.
— İeñ jaqsysy attardy teñdep tez ketu!— dedi añşy sybyrlap.—
Basymyzğa qauip tönip keledi, myna qabyrğalardyñ ar jağynda satqyndyq
bar siiäqty.
— Onda jinalaiyq!— dep jauap qatty Budaken.
— Bäribir iendi keşiktik,— dep äñgimege Hoş aralasty.— Şliuz
köterilip, aryqtarmen su iegistikke jiberildi. Attarymyz ötkel tappai,
batpaqqa belşesinen batady.
— Qazir jüremiz, jigitterdi asyqtyr!—dep būrqyldady Budaken.
— Seniñ ämiriñ — sadaqtyñ adyrnasy!— dep Hoş ieñkeiip basyn
Budakenniñ ietigine tigizdi. Osy kezde köz qiyğyn Spitamen jaqqa tastady
da:
— Anağan senbe,— dep kübir ietti.
— Öz jūmysyñdy bil!—dep aşulandy Budaken.
— Bilemin, bilemin!— dep küñkildegen Hoş darbazağa kirip ketti.
Batqan künniñ semip bara jatqan qyzyl jalqynymen küzet
mūnarasynyñ ūşar basy alaulap, quys - quysta kögildir köleñkeler
ūzarğan şaqta qazdai tizilgen skifter qūlağan dualdardyñ arasynan
syrtqa bettedi. Olar Sūrbel taularyna aparatyn jol arqyly şahardyñ
artqy qaqpasynan şyqty. Attyq sauyryna öñgerilgen Asuktyñ mastyğy
sonşa, bişara bar bolğany:
— Asuk aqyldy adam, ol Budakenniñ özinen de aqyldy!—dep
sandyraqtai beredi.
Atty jetekke alğan küzetşi Kükei Feizavldyñ qyzmetşileri tanyp
qūiady dep qoryqqannan betin kök oramalmen tanyp, skif şekpenine
oranyp alğan.
Qaqpağa jaqyn otyrğan ieki küzetşi özgeşe kiınip, baraq jündi at minip
şyğyp bara jatqan skifterge auyzdaryn aşyp, tañdana qaraidy. Olar
küzet bastyğyna baryp şyğyp bara jatqan jatjerlikter turaly aitu
kerek pe, joq pa dep ūzaq kerildesti. İeñ aiağynda iekeui keş tüsip, qaqpa
jabylğan soñ, bazarğa, şarap dükenine baryp, qala işimen ötken myna
tañğajaiyp meimandardyñ kimder iekendigin şarap işuge tūraqty
keluşilerden sūraityn bolyp kelisti.
Skifter dalanyñ ielsiz jolymen tauğa örlep kele jatty. Tünergen
aspandy jartasty şyñdar kölegeilegen kezde Spitamen toqtauğa belgi
berdi. Aldarynda maqtanyn jasyl būtalary ösken, su jaiylğan jazyq
dala jatty. Kün men kirden äbden qaraiğan, alba-jūlba kiımdi ūzyn syryq
ūstağan birneşe şarua aryqtardyñ janynda sudy iegistikterge jiberip
jür. Keşki tūnyq auada olardyñ dauystary äudem jerge deiin anyq
iestildi.
Osy jerde skifter teñderin tüsirip, attaryñ şiderledi. Olar toqtağan
alañğa oşağan men qalyñ şöp ösken ieken.
Anadaidan bir qaptalda töbesi joq alasa, jalpaq mūnara körinedi.
Janynda jalğyz soqpa tam tūr.
Skifter üş jerge ot jaqty da, naizalaryn jandaryna şanşyp, otty
ainala jaiğasty.
-— Anau neğylğan mūnara?—dep sūrady Budaken.
Spitamen bet-auyzyn tyrjitty:
— «Ünsizdik mūnarasy». Onda itter mürdelermen qorektenedi. Batyr,
būl jerde ölu tiımsiz, ölseñ qaşyğyraqqa bar.
— Ol itterdiñ közderin nege qūrtpaidy?
— Ne degeniñiz! Būlar qasietti itter! Kimde-kim olarğa tiısse ölim
jazasyna kesiledi. Mūnaranyñ irgesindegi ana tamda äulie qariiälar
tūrady, olar aldymen ölikterge dūğa oqidy da, sodan keiin itke tastaidy.
— O, ūly Papai!— dep sañq ietken Budaken sol iyğynan asyra artyna
qarai tükirdi.— Men maidan dalasynda, ūrysta, köktegi Temir Qazyqty
soñğy ret körip, jeldiñ uilin, jylqy qosağynyñ iısin sezip jatyp, jan
tapsyrğym keledi. Al būl jerde qaiyrşyğa ūqsap qañğyp, äiteuir tiri
jürudiñ özi jaqsy. Degenmen ielge barğan soñ sarttardyñ itteriniñ
mürdelerdi qalai jeitinin aitu kerek - au! Kniaz Tamir mūndaidy
körmegen şyğar. Anda, mūnarağa baryp qarauğa bolmas pa ieken?
Ai tudy. Otqa qyzdyrynğan skifter qalğuğa köşti. Budaken men Hoş
«ünsizdik mūnarasyna» qarai bettep keledi; aldarynda şarşylanyp
bölinip, suğarylğan iegistiktiñ arasynan jol izdegen Spitamen. Olar
kişkentai tosqauyldardan sekirip ötip, syldyrlai aqqan suly aryqtardyñ
jiegimen jürip keledi. Aidyn kögildir säulesi typ-tynyş tegistikti
aqsüttendirip, aşyq dalada qasqyrlar men şiebörilerdiñ köleñkeleri
ünsiz jyljidy. Aldarynda jalpaq mūnara ğana jalğyz qarauytady. Tam
işinde ot jyltyraidy. Skifter jaqyndağan kezde sai işinen közge
körinbegen jüzdegen şieböriniñ yryly men ūlyğanyn iestidi. Bir qaptalda
mūnaranyñ töbesine qarai tas basqyş örilgen. Tūtas tastardan qalanğan
baspaldaqtarmen Spitamen dybyssyz köterilip keledi. Mūnaranyñ
basynan sybdyr iestilip, ülken qara köleñkeler jalpaq qanattaryn qağyp,
skifterdiñ töbesinde ainalyp ūşa bastady.
Budaken semserin suyrdy; Hoş baspaldaqqa otyra ketip äri qarai
barmaiyq dep jalbaryna bastady. Būl ölikterdi qorqytu üşin tün saiyn
osynda ūşyp keletin diiülar men periler ğoi. Olar bizdiñ qanymyzdy
işip, parşa - parşamyzdy şyğarady.
— Būlar jalañaş moiyn küşigender!—dedi Spitimen.— Baiqa, Hoş,
olar seni taudyñ basyna köterip äketpesin. Küşigen sen siiäqty
tyğynşyqtaiğa äues.
Baspaldaqtyñ joğarğy basynan tömenge, mūnaranyñ işine qarauğa
bolatyn iedi. Aidyñ kögildir säulesi işki alañnyñ bir böligin anyq
körsetip tūrdy. Adamdardyñ üiilgen süiekteri ağarañdaidy. Ülken baraq
qoñyr itter bir-birinen süiekti jūla tartqylap, töbelesip, kezip jür.
Jat adamdardyñ kelgenin sezgen itter arpalysularyn toqtatty da, bir
jerge jinalyp, üre bastady.
— İtter jeitin tamaq sūrap tūr!—dedi Spitamen.— Osynda kelgen
marqūmdardyñ tuystary itterge joğarydan qarap, tamaq, laqtyrady.
— Qandai şu, nağyz ittiñ bazary!—dep tükirindi Budaken.— Jüriñder
būl jerden tezirek keteiik!
Kenet itter tyna qaldy da, äldeqaida jügirip ketti. Tömendegi iesik
aşylyp, aq qalpaqty, aq kiımdi şal körindi. Bir qolyna şyraq, iekinşi
qolyna ūşynda üş tisti şanyşqysy bar ūzyn taiaq ūstağan.
— Tyğyl,— dedi Spitamen.— Qazir köp adamnyñ köruine mümkinşilik
tua bermeitin jaiğa kuä bolasyñ
Üşeui de qabyrğağa jabysa qalyp qadağalai qarady.
Şaldyñ soñynan iyqtaryna aspa artqan ieki adam körindi. Olardyñ
biri iri, denesi isiñki, köse kisi bolatyn. İekinşisi jartylai jalañaş qūl.
Aspada şandyp bailanğan dene jatyr. Ai säulesiniñ jaryğynda jüzi
qardai appaq, közi jūmuly bozbalanyñ beti anyq körinedi. Aspanyñ bir
şetin jerge, iekinşisin qabyrğağa tiregende bozbala jarğa süienip tip-tik
tūra qalğandai boldy.
Qalpaqty şal būiyra söilep tüsindirip jatyr:
— Şyqqan kündi qarsy alu üşin marqūmnyñ beti şyğysqa qarauğa
tiıs. Qasietti itter barlyq ietin jep bitirgenşe onyñ jany osy jerde
bolady. Sosyn jany tamūqtyñ qyl köpiri Şynbatqa ūşyp ketip, onda
qylyştyñ jüzindei köpirden ötuge rūqsat kütip jatady. İeger būl düniede
taza, adal ömir sürgen bolsa arğy jaqqa aman-iesen ötedi, ieger tirşilikte
köp zūlymdyq jasağan bolsa qyl köpirden tamūqtyñ batpağyna qūlap,
onda jyn-periler azaptap, mäñgilik otta şyjğyrylady.
Şal äldeneni sandyraqtap, ändetip dūğa oqyp, aiğa qarai qolyn
jaidy.
Domalanğan köse adam keiin şegindi de, qolyna jip alyp qūlğa tu
syrtynan jaqyndady. Moinyna tūzaq tüsken qūl şalqalai berdi de,
jantalasyp qorğana bastady, sosyn alysqan iekeui de jerge qūlap tüsti.
İtter ürip, şal qolyndağy şanyşqymen qūldy ūruğa ūmtyldy.
— Aqymaq ne istemeksiñ?—dep qaldy üni aqyryn şyqqan Budaken.
Spitamen sekirip baryp qabyrğanyñ şetine jarmasty da, tömenge
sekirip tüsti:
— Men osy jerdiñ perisimin!— dep ol qarlyğyñqy dauyspen ysyldap.
— Marqūmdardyñ alañsyz qasietti tynyştyğyn būzuğa batyly barğan
kimder?
Qolyna ortan jilikti kötergen Spitamen şal men juan adamdy aiamai
ūra bastady. Yşqyna şyñğyrğan olar mūnaradan aldy-artyna qaramai
qaşty. İesik aşyq qaldy.
Üreilenip alasūrğan qasietti itter biriniñ üstinen bir sekirip, būğan
qarai ūmtyldy da mūnaradan qyñsylai şyğyp joq boldy.
Spitamen jerde jatqan qūlğa ieñkeiip, buyndyrğan jipti moinynan
bosatty. İeseñgiregen anau ornynan ürpie tūryp, Spitamenge üreilene
qarady:
— İeger osy jerdiñ perisi iekendigiñ ras bolsa, beişara qūldy öltire
körme, men ieşkimge qiiänat jasağan joqpyn.
— Men de sen siiäqty perimin,— dep jauap berdi Spitamen.— Qojañ
kim iedi?
— Meniñ qojam — kniaz Oksiart, osy şahardyñ ämirşisi. Ol bügin
keşkilik kenetten oraldy da myna mürdeni osynda «ünsizdik mūnarasyna»
apar dep būiyrdy.
— Janyndağy kim?
— Bas ätek Fanfal. Onyñ nelikten meni qylqyndyra bastağanyn
tüsinbeimin. Öz iemniñ adal qūlymyn.
— Bar jazyğyñ sol, qojañnyñ qūpiiäsyn bilesiñ.
Spitamen marqūmğa būryldy. Ülbiregen näzik tirşilik nyşany bar iedi.
Közi jūmuly. Spitamen onyñ jürek tūsyna qūlağyn tosyp ūzaq tyñdady.
Sosyn beldiginen kişkentai asqabaq qauyzdy şeşip aldy da, bozbalanyñ
auzyna birneşe tamşy tamyzdy. Öliktiñ qasy dir ietip, ierni jybyrlady:
— Qalqam, seni jädigöiligiñ üşin de süiemin!..
— Būl jerge de ana jiñişke kesirtke aralasqan. Ol mūny tozaqtyñ qyl
köpiri şynbatqa jiberdi, būl baiğūs bolsa ony äli ūmyta almaidy. Men
seni myna auruyñnan jazamyn äli!
Pyşağyn suyrğan Spitamen şandyp bailanğan jipterdi kesti.
Syldyr ietip aiağynyñ astyna tüsken kişkentai qanjardy Spitamen
jerden köterip alyp kördi de, qonyşyna tyğa saldy.
— Meni tyñda öz iesiniñ iessiz qūly!.. İeger jolbarys bir sekirip
jemtigine däl tüspese, saudasyn bir jola bitiru üşin tağy qaita atylady.
Sorlağan neme iendi kniaz Oksiartta kün köre almaisyñ; ol seni bäribir
öltirmei tynbaidy. Qazir menimen birge jür jäne myna baiğūsty
arqalauyma kömektes.
Spitamen bozbalany arqalap kişkentai iesik arqyly mūnaradan
şyqty. Budaken men Hoş ony tömende kütip tūr ieken.
— Tüsinsem būiyrmasyn, ne boldy özi?
— Dalalyqqa attanğan saparynan kütpegen jerden oralğan kniaz
Oksiart myna iekeuin Şynbat qyl köpirine jibermek bolypty. Būl jerden
şyğyp ketuimiz üşin tezdetip atqa otyruymyz kerek. Mine, mynau kniaz
Budaken sizge adal qyzmetşi bolady, attaryñyzğa qaraidy. Meniñ
arqamdağy bozbala jylanköz hanymnyñ uly ierinine tigeni üşin ölmek
bolğan. Rūqsat ietseñ men ony atyma salyp, özim jaiau jetekteimin. Baq
işinde Rokşanek hanymnyñ qūrmetine än salyp otyrğan iesirik
ğaşyqtardyñ biri osy...
— Jüre bersin!— dedi Budaken.— Bidai da, nan da jetedi. Jazylğan
soñ qasyma alyp dalalyqqa iertip aparamyn da qonaqtarymnyñ aldynda
qyzdarymnyñ körkin madaqtatyp än saldyramyn. Ottyñ basyna oralğan
soñ Spitamen bozbalany jatqyzyp onymen biraz äurelendi. Keudesin
qarap, juyp, jarağa hoş iısti ūntaq qaramai däri jağyp, şüberekpen
tandy.
Sandyraqtap älsin-älsin aiqailağanmen bozbala iesin jinai almady.
Spitamen ol äbden tynyştalğanşa janynda otyrdy. Barlyq skifter
qalyñ ūiqyda. Budaken alaqanyn betine tösep, jabudyñ üstinde jatyr.
Anda-sanda közin aşyp otqa qarap qūiady da, qaitadan jūmady. Spitamen
ornynan tūryp tizesin qolymen qūşaqtap, skifterge üreilene qarap
otyrğan qūldyñ janyna keldi. İyğynan türtti de, izimnen ier degendei
belgi berdi. Tynymsyz yñyrsyp jatqan bireudiñ janyna kelip, ieñkeiip
basyn köterdi de, bir närse dep sybyrlady. Üşeui alañğa şyğyp, oşağan
būtasynyñ tasasynan ot körinbegen kezde baryp, iınderin tirestire
otyrysyp, sausaqtaryn aiqastyryp, alaqandaryn bettestirdi. Osy
qalyptaryn būzbastan bastaryn tüiistirdi.
— Kükei, seniñ keñsirigiñ tüieniñ süieginen jasalğan şegemen tesilgen.
qaladan qaşqandyğyñ üşin küniñ qarañ, al sen, sorly qūl, kniaz
Oksiarttyñ qūryğyna tağy da tüsuiñ mümkin. İendi qūtyludyñ jalğyz
joly tauğa qaşu. Mynau şatqalda, özenniñ jağasynda meniñ qaryndasym
Aikülki tūrady. Qaşan hanymnyñ qanjaryna ūrynğanşa än saludan
tanbağan myna jas kökekti sonda jetkiziñder. Qaryndasym ony tau
şöpterimen iemdep jazady, ieger ünim mäñgilikke öşpesin dese būl da ärmen
qarai azat tau tūrğyndaryna keter. Qaryndasym senderge taudağy
ūstalarğa aparatyn soqpaqty körsetedi, temir balqytyp, bolat semserler
qūiyp jatqan olarğa jūmysşy qoly kerek, äri aş ta bola qoimassyñdar.
İeger onda da jağdailaryñ qiyndap bara jatsa, ary qarai, ūly özen
Okstyñ jağasyna ketuleriñe jol aşyq.
Üşeui qūşaqtasty, iendi qaşan, qai jerde kezdesetindikteri turaly
kelisti de, qoldaryn kökke jaiyp, dūğa oqyp, bildirtpei ottyñ basyna
oraldy. Jaraly bozbalany atqa aqyryn salyp, qyl arqanmen bailap, üntünsiz qarañğylyqqa süñgip ketti.
Şyğys alakeugimdengende, Budaken ornynan atyp tūryp:
— Attardy daiyndañdar!—dep aqyryp berdi.
Oşağannyñ būtasyn otqa tastap, Spitamen alaudyñ janynda otyr.
Qatty ūiqydağy skifterdi türtkilep qūiady.
— Jaraly qaida? Qūl şe, keñsirigi tesilgen küzetşi qaida?— dep tañ
qaldy Budaken.
— Olar qaşyp ketipti,— dep jauap berdi Spitamen.— Janynda
bolmağan soñ, olardan paida qaisy?
Jolauşylar attaryn teñdep, taudyñ bauraiyndağy irelendegen
joğarğy jolmen bozala tañnan Marakandany betke ūstap jürip ketti.
«Baqytty jūrt»
Negizgi keruen
soqpaqtarmen üş

joldarynan
kün jürdi.

qaşqaqtap, jolauşylar şöldegi
Bualdyr sağym arasynda, dala
köşpendilerinen qorğanu üşin är kezde salynğan jeti qalanyñ keide
biriniñ, keide iekinşisiniñ biık dualdary alystan közge şalynyp qalady.
Joldyñ ūzyna boiy ieki qaptalda da tätti aq jemisteri salbyrağan käri
tūt ağaştary. Joldyñ üstin ağaştyñ köleñkesi juyp tūr. Tömen iılgen
būtaqtardy jai ğana şaiqap qalsañ, şañ basqan jol üstine tūt jemisteri
būrşaqtai tögiledi.
Jazyqtyqtyñ ön boiynda däuletti soğdy kniazdarynyñ säuletti
sarailary şaşyrai salynğan. Olar üşkir dualdy biık qabyrğalarmen
qorşalğan. Qabyrğalardyñ irgesinde tip-tik, kökke boilağan terekter.
Sarailardyñ, aşyq darbazalarynan ainaldyra roza gülin otyrğyzğan tört
būryşty qauyzdar körinedi. Olardyñ töbesinen zäulim qarağaştardyñ
ülken börikke ūqsap döñgelengen qalyñ jelekti būtaqtary töngen.
Aryqtyñ janyndağy jerden birtegis köterilip kiız, kilem töselgen
alañdarda alabajaq gülge ūqsağan balalar men äielder toby. Olar
dañğyralaryn soğyp, bilep, mäz-meiram külip, än salady. Darbazanyñ
aşyq qaqpasynan qara dalbağaily, jiñişke naizalaryn kezep, tizilip ötip
bara jatqan skifterdi körgende barlyqtary birden tañ qala aiqailap
jiberdi de, ünsiz qaldy.
Keide jol boiynda jasauly nöker iertken soğdy kniazdary ūşyrasyp
qalady. Jandarynda teri qolğap kigen, qoldaryna tomağaly bürkit pen
qarşyğa qondyrğan saiatşylar, aldarynda külteli qūiryq, işteri
qanşyrdai qatqan aq, sary tazylar jügirip kele jatady. Äsem kiınip
altyndatqan qaru-jaraq asynğan kniazdar qūlaqtarynyñ tübine üki tağyp,
sändengen qyzu qandy arğymaqtardyñ basymen alysady. Kümis, altyn
jipter -den toqylğan tor jabuly jarau säigülikter jalyndai jalt-jūlt
ietedi.
İegistikterdiñ ara - arasyndağy üiilgen qorğannyñ jandarynda balşyq
pen şybyqtan salynğan şarualardyñ jūpyny laşyqtary. Jalba
keneptermen denelerin äreñ japqan, künge äbden qaqtalğan diqan şarualar iegis alañdarynda jūmys istep jür. Qaraqaiys, şiaiaq,
qaryndary qampiğan, bastarynyñ är jerinen örilgen būrymdary
salbyrağan, şañda oinap jatqan jalañaş balalar jolauşylardy köre
sala dualdarğa örmelei qaşyp, ar jaqtan aiqailaidy.
İeki tün boiy skifter ieldi mekennen aulağyraqtağy töbeniñ basyna
qondy. Zar — Gar men Darvas — Kamnan keiin Sanzar özeniniñ janyndağy
köptegen aryqtardan ötti. Aqyry Altyn äkelgen özeni arnasynyñ
boiyndağy şatqalğa tüsip, alystan soğdylardyñ astanasy säuletti
Marakandanyñ baqtary men samsağan üilerin kördi.
Qalanyñ qai jerden bastalyp, qai jerde bitetinin bilu mümkin iemes
siiäqtandy. Jan jağynan şaharğa qarai sozylğan baqtarda şek joq.
Ağaştardyñ arasynan üilerdiñ jalpaq töbeleri, dualdardyñ üşkir
bastary körinedi.
— Būl qorğanda Soğdiananyñ jaña ämirşisi, patşalardyñ padişasy
satrap Bess tūrady,— dedi Spitamen.— Mūnda onyñ bes jylğa jetetin
azyq-tüligi saqtalğan. Atqoralarynda tañdauly myñ tūlpar bailanğan,
örik ağaşy, roza gülderimen qorşalğan üilerde bir jylda qanşa kün
bolsa, sany sonşa üş jüz alpys bes äieli bar. Sart kniazdarynyñ
ömirleri köñildi, uaiym-qaiğy degendi bilmeidi, ras iemes pe?
TÖRTINŞI TARAU
BATYSTAN TÖNGEN TAJAL
...Birqazandar men kirpilerdiñ tūrağyna, tağy añdardyñ mekenine
ainalğan būrynğy şaharlardyñ qirağan jūrttarynyñ janynan ötip bara
jatqan jolauşylar işin tartyp, tañ qala qaraidy da toqtamai ötip ketedi.
(Şyğys şejiresinen)
Soğdy jūrtynda
Firak qamys örmesiniñ üstinde jatyr. Ys basqan üidiñ aralary
şyrmauyqpen toqylğan syrğauyl töbesine jaibaraqat qaraidy. Firaktyñ
nazary kenetten syrğauyldyñ üstimen jügirip ötip, sodan soñ tez keiin
oralyp, jündes aldyñğy ieki aiağyn köterip toqtai qalğan keñ sary büiige
audy.
Böreneniñ iekinşi basy tūsyndağy qabyrğadağy jaryqtyñ arasynan
şyqqan iekinşi sary büii syrğauyldyñ ortasyna deiin aqyryn kelip
toqtai qaldy da, tez jügirip keiin qaşty.
Säl qozğalaiyn dese keude tūsy şanşyp qatty auyrady, bükil denesi
isinip, syzdaidy. Äldekimniñ biliner-bilinbes pysyly iestildi de, sodan
keiin birqalypty tyqyl men syqyr qūlağyna şalyndy. Basyn kötergen
Firak aiaq jağynda ün-tünsiz otyrğan äieldi kördi. Sausaqtary iekinşi
basynda ūrşyq şyr ainalğan toqyma jipti şiratyp, iekinşi qolymen
ūrşyqtağy jündi tartqylaidy. Jüzi qoñyr, kün qaqty, tereñ äjimderi
iegistikte auyr jūmys isteitinin añğartqandai. Basyndağy aq oramalynyñ
şetteri iegi men moinyn qamtyğan.
Pysyldağan dabys tağy da iestildi, äiel qolyndağy jibin qūia salyp,
aşyq tüsti güldermen örnektelgen besikti iterdi, besik syqyrlap terbetile
bastady.
— Su!—dep kübirlegen Firakqa öziniñ dausy jat, qarlyğyñqy, äri
alystan iestilgendei bolyp körindi.
Äiel qyş tabaqty köterip, äjimdi kişkentai sausağyn maldy da ony
bozbalanyñ dombyqqan qūrğaq ierinderine tigizip ietti. Sonan soñ sausağyn
tağy da sütke batyryp, ony mūnyñ auzyna salyp jetim qozy siiäqty
iemizuge kiristi. Firaktyñ isinip, kepken auzy ylğaldandy.
— Men qaidamyn?
— İeşnärse sūrama da ündeme, äitpese aurudyñ iesi diiü qaityp kelip,
seni buyndyra bastaidy. Qozğalma, qimyldasañ tağy da qan ketedi.
Jyp-jyly tätti süttiñ dämin sezgen Firak ötkendegisiniñ bärin
ūmytyp özin düniege jaña kelgendei sezindi. Osy jerge, myna ystalğan
laşyqqa tap bolğanğa deiin basynan ne keşkenin iesine tüsire almady. Özin
kişkentai näreste, al mynau äieldi dünie iesigin iendi aşqan qauqary joq
mūny qorğap, saqtai alatyn qūdiretti, küşti anadai sezindi..
— Su!— dep ierni ierkinen tys kübirledi.
— Jeter!—dep jauap qatty jip iırip otyrğan äiel.— Meniñ
näresteme de qaldyru kerek qoi.
Firak tağy da iesinen tanyp ketti. Közin aşqanda qanşa uaqyt ietkenin
bile alğan joq. Äiel joq, säbi de pysyldamaidy, besik ornynda
qozğalmastan tūr. Syrğauyldyñ üstinde otyrğan ieki uly büii aldynğy
aiaqtaryn köterip, aibat şegisedi. Töbedegi şarşy tesikten tüsken künniñ
säulesi üidiñ işin jap-jaryq ietip jibergen. Qabyrğada külgin aşyq säule
alaulaidy. Auada qalqyğan şañ-tozañ da jarqyrap körinedi.
Firak köñil - küiinin jaqsaryp, boiyna äl kire bastağanyn sezindi.
Biraq keudesi äli qatty auyrady. Basyn joğary köterip jan-jağyna
qarady. İeki jağynda sazdan qalanğan tösekter. Arasynda tar jol. Odan
ärirektegi irgede oşaq oşaqtyñ janynda bidai masağyn şoqyp jatqan
torğaidyñ sazdan jasalğan müsini tūr. Küline kömilgen kömirden töbedegi
ystalğan tesikke qarai byqsyğan tütin şūbatyldy. Tösekterdiñ üstinde
qamys qomdar, könetoz kilemniñ jyrtyndylary jatyr.
Firak nelikten şaruanyñ sūr şekpenin jamylyp, aiağyna jünnen
toqylğan ala şūlyq kigenin tüsinbedi, būryn tipti basqaşa, şahar
tūrğyndarynşa ala şalbar men jasyl kebis kietin iedi ğoi.
Syrt jağynan tyqyl iestildi. Qalai bolsa solai qūrastyryp qağa
salğan iesiktiñ tesiginen şaldyñ ikemsiz tomardai qoldary körindi de,
iesikti aşpaq bolyp ysyrmany biraz äurelep, sodan soñ bäri tynyştala
qaldy.
Firak jyljyp baryp sūr tyşqannyñ kişkentai tūmsyğy köringen
tesikti jaryqtandyrğan qabyrğadağy kün säulesine qarap ūzaq jatty.
Säule tüsken ağaş şegege ilingen kepken bir tüp jusannyñ janyndağy
imek qalaiy oraq jarqyrap, qyzyl ädibi bar döreki toqylğan kenep köilek
appaq bolyp körinedi.
— Dos!— Janynan qarlyqqan jiñişke dauys iestildi,— Dos, sağan
köktegi kämil piriler jar bolsyn! Nyspyñ kim öziñniñ?
Janynda ken sür şekpenniñ belin türli-tüsti jiptermen buynğan süiir
qalpaqty şal tūrdy. Betin buryl tük basqan, bylşyqtanğan közderi
jymiyp, yrjiiä külgen kezde paida bolğan äjimderine san jetpeidi. Bir
tisi de joq auyzyn japqanda tömengi ierini üstiñgi ierniniñ astyna ketip
kemiektenip, beti ieki iese kişireigendei bolady.
— Mağan nege jauap bermeisiñ?
Firak şalğa ne kerek iekenin tüsinbei tañdana qarady. Öreskel
dauystar iestildi. Laşyqtyñ işine tizelerine deiin şūbatylğan ūzyn
köilek, ken kenep şalbar kigen birneşe şarua kirdi.
— Nauqastyñ mazasyn nege alasyñ? Ölgeli jatqanyn körmei tūrsyñ
ba? Abyz, seniñ mindetin qūdaiğa qūlşylyq ietu, marqūmdardy jerlep, dūğa
oqu ğoi. Bireudiñ üiine şaqyrusyz ierteletip nege kelesiñ?
— He-he-he! Būl kim özi?
— Bir añşy. Jartastan qūlap, süiekterin küiretip alypty.
Kempirlerimiz iemdep jatyr.
— Añşyğa ūqsamaidy?— dep şal şarualarğa senimsizdene qarap, sūq
sausağymen digerlep aibat körsetti.— Betin nege jabady? Mümkin qaşyp
jürgen qaraqşy şyğar? Qauipti qylmyskerlerdi ūstap bergeniñ üşin
Oksiart kniaz bes darik, keide odan da köp töleidi.
— Meili ondailardy Oksiarttyñ malailary - aq ūstai bersin, al senin
būl iske aralasyp ne jūmysyñ bar?
Şal şiq-şiq ietti:
— Syiğa bes darik! Oilap qaraşy özin — bes kümis darik!
— Dūrys, dūrys aitasyñ qasietti abyz,— dedi şarualardyñ biri.—
Sağan darikter nemenege kerek? Qūdai jolyn quğandar aqşa izdemeidi,
dūğamen ömir süredi. Aqşany ne qajetine jaratpaqsyñ?
— O, aqşa üşin ne jasamaisyñ. Düken aşyp, balauyz şyraq pen
barlyq aurudan jazatyn siyrdyñ nesebin satamyn. Qalasam üilene da
alamyn.
— Sen siiäqty qausağan şalğa kim şyğady deisiñ, auzynda bir tisiñ de
joq qoi?
— İeger qaltañda kümis aqşanyñ syldyry iestilse osy jūrttağy ien
ülbiregen gül meniñ laşyğymda bolady. Qoi, bizdiñ köregen ru basymyzğa
tezirek jeteiin. Jolymnan qaldyrmañdar, jiberiñder. O, bes darik! —
degen şal asyğys jügire jöneldi.
— Ru basynyñ qazir mūnda joğy, Küreşattan kele jatqan kniazdardy
qarsy aluğa ketkeni qandai jaqsy boldy,— dep kübirlesti şarualar.
— Nauqasty ne isteimiz?
— Jüruge äli jaramaidy ğoi,— dep sūrady şarualardyñ biri
Firaktan. Firak olarğa qajyğan türimen qarady. Şarualar töne qalysty.
— Jüru qaida, şalajansar jatyr! Şyqsa boldy quyp jetedi de.
ūstap alady.
— Mūny müsirkeu kerek. Qaraqşy ma, iemes pe anyqtap jatpas,
zyndanğa bir-aq tyğar!
— Qaidağy qaraqşy! Şeppe aitqan joq pa, bizdiñ adam dep. Demek,
mūny saqtau kerek!
— Töbege jatqyzaiyq ta şöppen jauyp tastaiyq, sūrasa qaşyp ketti
deimiz. Jaqynda izdei qūiatyn kim bar? Starşina adamdardy soqpaqtar
men joldardy qarauğa jiberer. İeki künnen soñ abyr-sabyr basylady.
Bizder ony kniaz Oksiart bileitin ölkeniñ şetine deiin jetkizip salamyz,
äri qarai özi jol tabar. Şeppe aitqan soñ ony saqtauğa, kömektesuge
tiıspiz ğoi! Şarualar Firakty aqyryn qolğa salyp köterip, aldymen
aulağa, keiin satymen örmelep, saraidyñ töbesine şyğardy. Sodan soñ tau
şalğynynyñ üiindisimen japty da:
— Baiqa, jylama! Aiqailama!—desti.
Şarualar jiyny
Şöptiñ arasynda jatu Firakqa yñğaily boldy. Kepken tau
şalğynyndağy jalbyz ben jusannyñ iısi añqyp basyn ainaldyrdy.
Töbeden ol köşeniñ bir böligin, biık qar ağaşty, işinde tauyqtar sendelip
jürgen, baraq itter mülgip jatqan birneşe aula men üilerdi kördi.
Jol boiynda asyqqan şarualar men äielder, şapqylağan balalar.
Şarualar şoğyrlanyp birnärseni qyzu talqylaidy.
Joldyñ şañyn būrqyratyp, terşigen sūlu arğymaqtarğa mingen
saltattylar şauyp keldi. Altyn örnekti jamylğylary jarqyrap,
säigülikterdiñ qūlaqtarynyñ tübine qadalğan qyrğauyl qauyrsyndary
jelbireidi. İılip tağzym ietisken şarualar aryndağan arğymaqtardyñ
tizginderine jarmasyp, şetke äketip jatyr.
Symbatty, jibektei şiratqan saqaldy saltattylardyñ jastau kelgen
bireui käri qarağaştyñ köleñkesindegi üstine kilem jaiylğan tört
būryşty alañğa şyqty. Jüzin suytyp, tobyrdy şolyp ötti. Birin-biri
şyntaqtarymen türtisken şarualar özara kübirlesti:
— Kniaz Qatenniñ bir köileginiñ qūny bizderdiñ barlyğymyzdy jarty
jyl asyrauğa jetedi. Üstindegi altyn gülderi taza altyn jippen tigilgen.
— Altyn qyndağy semserin qaraşy! Ülken kniaz iekendigi birden
kerinip tūr!
— Tez jinalasyñdar ma, joq pa?— dep aqyrdy kniaz Qaten.
— Keledi! Barlyğy da keledi!
Şulağan tobyr jaqyndai tüsti. Aldarynda birneşe qariiälary bar.
İekeui barlyqtarynan da ülken aq saqaldy käri şaldy qoltyqtap keledi.
Basqalardyñ qadamdaryna ilese almağan ony qoltyqtağan iekeuiniñ onyñ
tabanyn jerge tigizbegenderi sonşa, baiğūs şal aiağyn auada ierbeñdete
beredi. Jalbyrağan aq şaşyn jel jelbiretedi. Aq tük basqan betiniñ
ortasynda qyran tūmsyğy, tüiilgen qabaqtarynyñ astynan aşuly qara
közi jyltyraidy.
Ol osy taudağy tūraq pen oğan jaqyn ornalasqan ieldi mekenderdiñ
ärqaisysynda üii men äieli bar türli qoltyqtap kele jatqandar da özi
siiäqty aqsaqaldy, taipalardan qūralğan ieldiñ ru basysy bolatyn. Ony
qoltyqtap kele jatqandar da özi siiäqty aqsaqaldy, imek tūmsyq ötkir
közderi jyltyldağan şaldar onyñ ūldary iedi. Izderine iergen jastary bar;
jasamystary bar, jiyrma şaqty şarualar ru basynyñ nemereleri men
şöbereleri. Bolğaly tūrğan qyzyqqa toptaryn jazbai asyqqan äielder,
halyqtyñ arasynda ärli-berli jügirisken balalar jaqyndap keledi.
— Kniaz kelse, qaisy bir jaqsylyq deisiñ!...— desip sybyrlasty
äielder.
Jinalğandar kniaz Katen men onyñ parsy nökerleri tūrğan töbeşikti
ainala qaumalai tūrysty.
Toptyñ aldynda salbyrağan saqalyn asataiağyna asqan ru basy.
— Avestanyñ adal ūldary,— dep köptegen jiñişke qyzyl
beldiktermen tartylğan qyzyl şaryq kigen aiaqtaryn alşaq qoiğan kniaz
şarualarğa qarap aiqailady. Sosyn qolymen semseriniñ baldağyn soğyp:
— Qolymyzğa qylyş aluğa tura kelip tūr! Meniñ aitqanymdy tyñdañdar.
Bizdiñ ielimizge, baqytty Soğdianağa belgisiz jau tönip keledi. Bizdiñ
jerimizdi, üilerimizdi tartyp alyp, özimizdi keskilep öltirip nemese
qūldyqqa satqylary keledi. Biraq biz oğan jol beremiz be? İegistikteriñ men
bala-şağalaryñdy,
mal
jandaryñdy
qorğap
zūlym
jaumen
soğyspaisyñdar ma?
— Soğysamyz! Bärimiz de iel qorğauğa şyğamyz!—- dep şuyldady
köpşilik.— Tek bizdiñ jerimizge tūmsyqtaryn sūğyp körsin!
— Joq, jau osy jerge kelgenşe kütuge bolmaidy. Qalyñ qol jiyp,
dūşpannyñ aldynan şyğyp. Baktra taularynda tosyp, şabuyl jasau
kerek. Ūly özen Okstan ötkizip bizdiñ ölkege tabandaryn tigizbeuge tiıspiz.
İeger öz jerimizde ūryssaq iegistikterimiz taptalyp, nansyz qalamyz. Onda
aşarşylyq bastalady. Sondyqtan barlyğymyz da tezirek Baktrağa
betteuimiz kerek. Qane, ieresiñder me?
Şuyldağan top tolqyp ketti. Bir dauys sozylyp şyqty:
— Men, ieretin şyğarmyn.
Ile-şala iekinşi bireu sūraq qoidy.
— Alysqa baramyz ba?
— Aldymen bizdiñ tobymyz jasaqtalyp jatqan Küreşat qalasyna
baramyz. Sodan myñ jasap ämirin jürgizgir patşamyz Artakserkske
qosylu üşin Marakandağa bet tüzeimiz. Ol barlyq topty tuynyñ astyna
jinap, ülken köl qūraidy da qosmüiizdi zūlym patşany Drangiana
tauynyñ şatqalyna tyğyp, qūrtyp jiberedi. Nege ündemeisiñder?
Barlyqtaryn ieresiñder me?
Birneşe adamnyñ dauysy qatarlasa şyqty:
— İegistikterdi qalai tastap ketemiz? Ūzamai tūqym sebu bastalady.
Uaqytynda tūqym şaşpasaq üi işimizdi qalai asyraimyz? Soğysqa iegin
iekpeitin qalanyñ tūrğyndary barsyn!
Aiqai-şu küşeie tüsti. Üilerdiñ töbesine şyqqan äielder de
şuyldasyp, myna dauğa aralasyp ketti:
— Jinağan ieginimizdiñ törtten üşin onsyz da kniazdarğa berip ünemi
aştyqtyñ tauqymetin tartamyz. İeger iegistikterdi tastap ketsek
balalarymyzdy kim asyraidy?
Qoltyğynan ūldary demegen qart ru basy minbege köterilip, halyqqa
qolyn sermei bastady:
— Avestanyñ adal ūldary, meni būryn qalai tyñdasañdar, qazir de
solai qūlaq türiñder,— dedi ru basy. Bizdiñ ruda barlyğy jüz seksen tütin
bar, ierkek kindik ieresekter bes jüz qyryq. Ärbir tütinnen kem degende birbir adamnan joryqqa attansyn degen qatañ būiryq aldym. Bizge qaru
beredi. Bizder üşten bir böligimizdi soğysqa jibere alamyz. Al qalğandar
ketkenderdiñ iegistigine kömektesedi. Sonşalyqty ziiän şekpeimiz. Ärbir
on tütinnen bir-bir attan şyğarğanda on segiz at beredi iekenbiz. Sol on
segiz atsyz da egic jūmystaryn atqara almaimyz ba? Ärine, atqaramyz.
Sosyn ru basy kniaz jaqqa qarap basyn şūlğyp, közin jypylyqtatyp:
«bağynbasqa şaramyz qaisy, oryndaimyz»,— degendei ym qaqty.
Aiqai-şu küşeie tüsti. Töbede otyrğan äielder jylap-syqtai
bastady.
— Bir jyl būryn patşalardyñ padişasy talap ietkende äsker
jibergenbiz. Solar qaida? Osy künge deiin habar-oşar joq. Äielderi
jesir, balalary jetim qaldy.!... Sorymyz arylmağan!
Qyryq qūraq kiım kigen bir şarua ortağa jūlqynyp şyqty. At jaqty,
ieki iezui ieki qūlağyna jetken qamyt aiaq ieken.
— Bir-ieki auyz sözimdi aituğa dat ietiñizşi?
— Ait, ait, Taraqan!—dep şuyldasty jūrt.
— Mümkin pikirim üilespeitin de şyğar, köripkel abyzdar men
qalanyñ saudagerlerindei maiyn tamyzyp ta söileuge jattyqqan iemespin.
Kniaz Qaten jerimizdi qorğau üşin soğysqa şaqyryp tūr. Sonda
qorğaitynymyz kimniñ jeri? Bizdiki me? Şynynda da kniazdardiki iemes
pe? Kniazdarğa soğys oiynşyq, aulalary qyzmet -şilerge, iegistikteri
künge küigen qūldarğa toly, olardyñ tūqymy da şaşylyp, jeri de
jyrtylyp jatyr. Solai iemes pe?
— Kim būl ottap tūrğan?—dep kniaz ru basynan jailap sūrady.—
Uly. kömekeiine qūm qūişy!
— Bir joly bolmağyr. Üi işi taraqandai qaptağan balağa toly, al
jyrtqan iegisi üş uys dän şaşatyn ğana jer. Bizder ony Taraqan deimiz.
— Taraqan dūrys aitady!—dep aiqailasty köpşilik.— Jerden
jinağanymyzdy da kniazğa beremiz. Soğysqa baramyz - au, biraq sodan
bizderge paida tüse me? Tağy da kniaz ieginniñ bar tüsimin özine qūiyp
almai ma? İeger soğysqa bara qalsaq bizge qandai jaqsylyq jasaitynyn
tap qazir aityp tüsindirsin.
— Baqyldap tūrğan qandai baqa!—dep aqyrğan kniaz altyn qynnan
jarqyldağan semserin suyrdy.— Qūdaiğa qarsy aitqan myna sözi üşin,
onyñ tilin kesu az, tipti aqymaq basyn da şauyp tastau kerek. Mağan
äkeliñderşi özin!
Kniazdyñ nökerleri älginde ğana Tarakannyñ dauysy şyqqan tūsqa
ūmtylyp iedi, biraq dauryğa dürlikken şarualar olardy keiin iterip
jiberdi:
— Sen, bizdiñ pikirimizben sanasqyñ kelmese, mūnda nege keldiñ?
Adamdardy al da, malşa aidap äkete ber. İeger söileskiñ kelse, onda
auzymyzğa qaqpaq bolma!
Sol kezde tobyrdyñ arasynan beli bügilgen qart şyqty. İeşkiniñ
qūiryğy siiäqty jelbiregen aq saqaly kökiregine tüsedi. Ürpigen
qastarynyñ arasynan otty, ötkir közi kniazğa tesile qaraidy.
— Qūrmetti kniaz, meniñ ūrpaqtarym sender de tyñdañdar! Aşu
dūşpan, ony artqa saqtañdar. Mūndaida būryn qalai jasalatynyn
iesterine tüsireiin.
— Añşy atamyz söilesin!—dep şuyldasty tobyr,
— Bala kezimde, tauda qyrğauylğa tūzaq qūryp jürgenimde bos jatqan
tyñ jerler bar dep aqsaqaldar äñgimelep otyratyn. Sodan soñ atababalarymyz osy qūnarly ölkege alğaş ret qonys audardy. Bos jerdiñ
köptigi sonşa ärkim qalağanynşa alyp jyrtatyn. Jabaiy derbik
rularymen de, taudağy mys qūiuşylarmen de soğysuğa tura keldi.
Babalarymyz öz qoldarymen öñdegen, qanymen, terimen suarğan jerlerdi
bir kisidei bolyp qorğaityn! Sodan soñ ru basylary men kniazdar bizdiñ
jerimizdi alyp, qarapaiym şarualardy salyq töleuge mäjbür ietti. Qaisy
bir kedei salyq tölei almasa, dereu qūlğa ainalyp jerin kniaz ielenedi.
İendi kniazdiñ özi aitsyn, ieger meniñ ūrpaqtarym qosmüiizdi zūlym
patşamen soğysta bastaryn jūtsa, qalğandarymyz būrynğysynşa
kniazdardyñ qūly bolamyz ba, älde özimiz qorğağan jer özimizdiki bola ma?
Ru basymen äldene dep sybyrlasqan kniaz öziniñ nökerlerine ym
qaqty.
— Būl jerde men ömirden tüigenderi köp täjiribeli qariiälardyñ
kemel aqyly iemes, patşa men kniazdarğa qarsy būzaqylardyñ itşe
ürgenin iestip tūrmyn. Sender ūly qūdai Aguramazdakyn özi jer iesi ietip,
kniazdardy qoiğanyn, kniazdarsyz tirşilik joqtyğyn, olarğa bas iiüge
tiıs iekendikteriñdi ūmytypsyñdar. İendi sendermen täjikelesetin ieşteñe
joq... Bügin auylyñnan ieki jüz adam men jiyrma at Küreşatqa jüredi.
İeger būlai ietpeseñder ierten - aq meniñ nökerlerim barlyq astyqtaryn men
maldaryñdy tartyp alyp, üileriñdi örtep jiberedi.
Ru basy men basqa şaldar jerge bas ūrysty.
— Qaharyñdy tökpe, kniaz. Bizdiñ adamdarymyz Avestanyñ adal
pendesi,
patşalar
padişasynyñ
berilgen
qūldary.
Kimderdi
jiberetinderimizdi keñesip iezimiz şeşip, tileginiñ bärin oryndaimyz. Qazir
jañğaq dänin qatqan būrşaq köje men kepken nan qosqan ūiyğan süttiñ
dämin tat. Demalğan keziñizde qyzdarymyz än salyp, bi bilep beredi.
Kniaz ru basynyn bağyna ketti. Käri almūrt ağaşynyñ köleñkesinde
alabajaq kilemder töselip, airan qūiylyp, irimşik salynğan qyş
tabaqtar, basqa da tağam türleri körindi. Alañda tizilip şyqqan qyzdar
yrğala bilep, ändi bastap ketti.
Şek salynğannan keiin soğysqa baratyn bolyp tañdalyp alynğan
adamdardy aldyna salyp aidağan kniaz keşqūrym qaityp ketti. Qarañğy
tüsti. Küreñ qyzyldanyp tolğan ai şatqaldyñ bir şetinen şyğa keldi.
Baspaldaqpen Firakty aqyryn tömen tüsirgen şarualar ony iesekke
mingizdi.
— Seni qaida aparsaq ieken, tauğa mys qūiuşy derbikterge me, älde
tömendegi şatqalğa Soğdiananyñ iegistikterindegi diqandarğa aparsaq pa
ieken!
— Mağan bäribir,— dep jauap qatty olarğa Firak.
— İen jaqsysy Marakanda jaqqa aparaiyq, jol boiynda jürginşiler
köp, özegiñ talsa bir tüiir külşe beretinder tabylady. Tau suyq, onda
toñyp qalasyñ.
Taraqan dep atağan şarua jol boiyna Firaqtyñ iesegin jetelep
otyryp, oğan kedeilerdiñ körgen küniniñ adam tözgisiz auyr iekendigin
aitumen boldy:
— Bizder üşin ieñ bastysy qaru tabu, qaru tapsaq öz jerimizdi qorğai
alamyz. Qosmüiiz de, kniazdar da, bäri bizdiñ denemizge şyqqan şiqan iemes
pe?...
İesek tüni boiy tañ atqanşa ilbip jürip otyrdy. Kün şyğa jolauşylar
jazyqqa tüsti. Möldir tau özeninen bastau alğan aryqtardyñ boiymen
syldyrap su ağyp jatyr. Bir jerde äielder bidai tūqymyn tazalap iekinşi
jerde diqandar soqa jegilgen şūbar ögizderge aiqailap ilesip keledi.
Olardyñ artynda jyrtylğan jerde qūrt-qūmyrsqa izdegen qūstar sekeñsekeñ ietedi.
Taraqan Firakty bir bau masaq siiäqty köterip aldy da, ieki iegistiktiñ
arasynda iesken biık, qau şöptiñ üstine otyrğyzdy.
— Osy aradan Marakandağa bar,— dedi ol.— İeşnärseden qoryqpa,
qolyñdy jaiyp qaiyr tileseñ de, tamağyñdy asyraisyñ!
...Firaktyñ tynyş jatqany sondai, bir qūian onyñ üstine sekirip
şyqty da, aldyñğy aiaqtaryn bir-birine soğyp, jyltyldağan badyraq
közimen Firakqa tesile qarap, kenet sekirip, qalyñ şöpti jara tūra qaşty.
Äldeqaidan qoñyraudyñ birkelki dañğyry iestiledi. Ülken joldyñ
üstinde naiza ūstağan ieki salt atty keledi. Olardyñ jüzi Firakqa tanys
siiäqty bolyp körindi: aq üidiñ janyna än saluğa barğanda piste bağynda
küzette tūrğandar iemes pe äzderi? Artynda joldyn şañyn köterip teñ
artylğan iesekter keledi. Jandarynda ūzyn köilekti kireşiler. Olardyñ
iesekterge: «Hr, hr!» dep aiqailağan dauystary iestiledi.
İeñ soñynda külgin jiekti tor jabuy bar, ūzyn iır moiynyna ülken
qoñyrau bailağan biık aq tüie. İeki örkeştiñ arasynda symbatty äiel
otyr. Basyna altyn siiäqty möldiregen qan - qyzyl oramal jamylğan. Köp
bilezik tağylğan näzik qolymen susyğan or amaldy joğary kötergende
aşañ jüzi anyq körinedi. Qysyñqy qoñyr közi alysqa jaibaraqat qaraidy.
Kenet onyñ janary Firakqa auysty.
Firaktyñ «süiiktim» dep aiqailağysy kelip iedi, älsiz, jalynyşty
üniniñ pyr ietip qau şöptiñ arasynan ūşqan uia basar qūrdy ürkituge ğana
şamasy keldi.
Näzik qoly oramalyn tüzedi, qauğadai basy teñselgen tüie şaşasy
jündes alyp aiaqtarymen joldyñ şanyn būrq-būrq köterip, janynan jai
ğana ötip ketti. Tüieniñ soñynan ilbigen türli-tüsti älemişti monşaq
tağylğan qaşyrdyñ üstinde alabajaq matağa oranğan birneşe äiel qalğyp
otyr.
Myna jağdaidyñ barlyğy da Firakqa tüs siiäqty körinip, soñynda
jailap şöge bastağan şañ qalyp, alystai bastağan kireşilerdiñ ünderi
men qoñyraudyñ dañğyry ğana birazğa deiin iestilip tūrdy.
Qytai jylnamaşysy
Marakanda qalasynyñ ortalyq sauda bazaryna dükender iın tirestirile
salynğan. Olardyñ arasynan ötetin joldar iereleñdegen tūiyq köşelerge
jalğasyp jatyr. Ärbir düken — üidiñ aldynda sazdan qalanyp, üstine
könetoz kilem jabylğan törtbūryşty oryn. Tañerteñnen bastap onyñ
üstine ärtürli zattar qoiylady :bir saudagerlerde — qyş tabaqtar,
şyrağdandar, pyşaqtar, qasyqtar, kelesi bireulerinde — işi bölik - bölik,
meruert tasty şyğyrşyqtary bar qobdişalar, syrğalar men bilezikter,
şynjyrlar men monşaqtar, taraqtar, qalampyr, iıs mailar qūiylğan
qūtylar. Zattardyñ ortasynda maldas qūryp, satyp aluşylardy kütip
iesiniñ özi otyrady. Onyñ syrtyndağy qos qaqpaly iesikke qağylğan
şegelerde kebister men auyzdyqtar, tartpalar, ala bekebailar, oramaldar,
ağaş şaryqtar iluli tür. İesikti japqan kezde saudager zattarynyñ
jartysyn birden jasyrady. Sol boida şaştary jalbyrap ieñkeigen
jartylai jalañaş qūl körindi. Ol töske balğany tars-tars soğyp qaiqy
pyşaq pen şaş jūlatyn mys qysqaş jasap jatyr.
Körşi dükenderdiñ arasyna örim - örimderi şyqqan qamys bumalar
tartylğan. Ötip jatqan topqa keide kün säulesi tüsip qyzyl, jasyl, kök
tüsti kiımderimen jarqyldap körinip qalady da, keide tüsiniksiz tañba
bolyp jyljyp, köleñkege kirip ketedi.
Qyzu jūmys bir sätke de tolastamaityn tūiyq köşeler alañğa jetip
küni boiy tynbai jūmys isteidi.
Būryştağy birneşe dükende sart köpesterine ūqsamaityn özgeşe
kiıngen saudagerler otyr. Būlar biık tau jotalarynyñ ar jağynda,
alystağy şyğysta jatqan iel Qytaidyñ saudagerleri bolatyn. Olardyñ
üsterinde ūzyn kök nemese qara beşpent, bastaryn taqyrlap qyrğyzğan,
qūlaqtarynda ülken syrğalary bar. Osy qatardağy dükender jibek
matalar, temir zattar, tastan, keibiri nefritten qaşalğan kişkentai
pūttar, qarttarğa jastyq pen qairat, densaulyq beretin däri-därmektermen
sauda jasaidy.
Birneşe saudager qytailyqtar kilem üstinde döñgelene otyra qalyp,
sybyrlap söilesedi:
— Bügin alañda dūğa nelikten ūzaq oqyldy? Būl ieldiñ baqytty ğūmyr
keşkenine, ieşkim şyryqtaryn būzbağanyna köp jyl boldy ğoi. İeger ielge
jana patşa sailansa ol Suzyğa ketedi de Marakandağa jaña satpap
tağaiyndalyp, bizden tağy mol syilyqtar talap ietedi-au! Qarañdar, äni
Tsen Tszy keledi. Kemeñger bizge ne aitar ieken?
Saudagerlerşe kiınip, jiegi jalpaq, örnekti matamen ädiptelgen sūr
sulyğyn sol iyğynan asyra salğan Tsen Tszy mañ-mañ basyp, būlardyñ
janynan ötip bara jatty. Syğyraiğan qysyq közderinde şarşaudyñ taby
bar.
— Sälem sağan, Tsen Tszy! Säl aialdap körgenderiñdi, myna jağdai
turaly ne oilaitynyñdy aitşy?
— Adamdar qan añsaidy. Qauiptiñ qara būlty tönip keledi. Būğan biz
jaibaraqat qarai alamyz ba? Soğys bastalsa dünie-mülkimizdi tartyp
alyp, özimizdi o düniege attandyrady.
— İesittiñder me?—dep kübirlesti saudagerler.— Mümkin öltirip te
jiberer? Biraq qaida qaşamyz?
— Düniege toly qoimalarymyzdy tastauğa köz qiiä ma? Ne isteimiz?
Tsen Tszy būryldy da äri jüre berdi. Birneşe dükennen ötken soñ
taiağymen qaqpany tarsyldatty. Şynjyrmen bekitilgen qaqpa säl
aşylğanda Tsen Tszy işke kirip ketti.
Qaryna sary şüberek bailağan jüdeu şal iılip oğan täjim ietti.
Qoñyrqai jüzin tikireigen aq saqal japqan. Kişkentai aula töbesi
taqtaimen jabylğan qambalarmen qorşalğan. Aşyq iesikten qūldar
auyzdary qamys jippen bailanğan sopaqşa kelgen ala qaptardy işke
kirgizude. Birneşe tüie şögip jatyr. Şudalaryn japqan qalyñ şañ
olardyñ alys sapardan kelgendikterin añğartady.
Dälizden ötken Tsen Tszy biık balşyq dualmen qorşalğan baqtyñ
işinen şyqty. Tört būryşty qauyzdy ainalyp ötip, mūqiiät qyrqylğan
ağaştardyñ arasymen tüzu jolğa tüsti. Baqtyñ tübinde ieki jağynan
tüietaily qalqanmen kölegeilengen kürke bar iedi. Kürkeniñ işinde qatyp
qalğan tas müsin yrjiyp tūr. Kürkeniñ üş jağynda qamys örme töselip
üstine qasqyr terileri jabylğan kirpiş säki. Tsen Tszy qabyrğadağy
şymyldyqty ysyryp ar jağynan jyltyrağan qara qobdişany aldy.
Kümis kiltpen qobdişany aşyp odan pergament orauyn, qara būiau
qūiylğan siiäsauyt pen qamys qalamsapty aldy. Şaryğyn iedende
qaldyrdy da tösenişke maldas qūryp otyrdy. Alasa jozyny aldyna
jaqyndatty da, onyñ üstine pergament orauyn jazdy, siiä - sauyttyñ
qaqpağyn aşyp, qamys qalamsapty qara būiauğa batyryp, joğarydan tömen
qarai qatarlastyra tüzu belgilerdi qūia bastady.
Ol bylai dep jazdy:
«Adal pirlerim jibergen iel turaly hatymdy jalğastyramyn. Būl iel
Kangiui dep atalady. Basqa halyqtar şabuyl jasamas üşin asa qolaily,
jan-jağynan biık taularmen, şöl dalalarmen qorşalğan, biraz jyldardan
beri soğystyñ auyrtpaşylyğyn sezbei beibitşilikte, baqytty ömir
sürude.
Būl jūrt mamyrajai «kök ielinen» batys teñizge aparatyn ülken
joldyñ boiynda. Osy ieldiñ üstimen jan-jaqqa tynymsyz ağylyp jatqan
ärtürli zat artylğan nebir keruenderge qarauğa köz toimaidy.
Tūrğyndary boişañ. Qol önerde de, körkem önerde de asqan şeber.
Kedeileri bastaryna jai şüberekten, auqattylary jibekten şalma
oraidy. Jai matadan, jünnen toqylğan, teriden tigilgen kiımder kiedi.
Sauda jasağandy jaqsy köredi. Biraq dünie qodyzdylyqqa, aldau-arbauğa
beiim tūrady. Qandai uiat!
Basy azat äielderdi asa joğary bağalap, öte jaqsy oryndaidy. Ünemi
äielderiniñ janynan bir ieli şyqpai köredi. Är üidiñ ierkegi äieliniñ
aitqanyn qalt ietkizbei jürgendikten ierkekteri äskeri jattyğularmen
ainalyspai jau jürektilikterin joğaltqan. İessizder, būl öte qauipti ğoi!
Tuğan jerin sonda kim qorğaidy?
Tūrğyndardyñ jartysy diqanşylyqpen, jartysy saudamen
ainalysady. Jylqynyñ da öte jaqsy tūqymy «kök» tūlparlary. Bizdiñ
dañqty jauyngerlerimiz ösedi. Olardyñ işindegi ieñ sūluy qandy ter
şyğatyn osyndai tūlparlarğa minse qandai tamaşa bolar iedi!
Būl ielde üş qabat biık dualmen qorşalğan jetpis qala bar. Är qalanyñ
bileuşisi kniaz ata jolymen bilikti özinin ūlyna berip otyrady. İeger
kniaz öltirilse, onda patşa qaraqşynyñ basyn şapqannan soñ bilikti öz
qolyna alatyn jana kniazdi jiberedi
Mol önim tüsetin qūnarly jerler kniazdarğa mäñgilikke paidalanuğa
berilgen. Būl üşin olar talap ietken boida jaqsy jaraqtanğan jasaqtaryn
iertip patşağa keluge tiıs. Būlary jön-aq!
Öz jerin öñdeuge rūqsat bergeni üşin tüsken önimniñ besten törtin
kniazdarğa bermeitin bolsa, mūndai bai ielde qarapaiym diqandar jaqsy
äri baqytty ömir süre alar iedi. Sondyqtan da ieñbekşi halyq astyq
jetkilikti bola tūrsa da ünemi aştyqqa ūşyraidy. Mūnysy qandai
aianyşty!
Abyzdar men keibir kniazdardyñ oqu men jazudan habarlary bar.
Olardyñ şyğarmalary ärqaisysy är zatty bildiretin, är qatarğa
qoiylatyn jiyrma bes belginiñ kömegimen jazylady. Būl jaqsy-aq oilap
tabylğan, biraq danalyq tūnğan bizdiñ hatymyzğa . jetui qaida? Kitap
oqytu üzdiksiz jürgiziledi. Kitaptary ilengen siyr terilerine oñnan solğa
qarai köşirilgen, mūnysy qolaisyz.
Merekelerde halyq bağzy zamanalar jaily än saludy ūnatady. Öte
ūzaq jyrlarda ömirdiñ ūlağatty zañdylyqtary men ata-babalarynyñ ierlik
isteri jaily täptiştep aitylady.
Ūzaq jyldar boiğy beibit ömir Qangiuidyñ halqyn asa baiytqan;
olardyñ üilerinde basqa ielderden äkelingen qymbat dünie - jihaz tirelip
tūr. Osy bailyqqa köñilderi köterilip şalqyğan olar öz ielderin «baqytty
Kangiui» dep ataidy. Biraq iştarlyqpen jinalğan bailyq köşken būlt
siiäqty ğoi.
Bailyq degenniñ özi bireulerdi saran ietse, iekinşilerin qyzğanyşqa
itermeleidi, būl künderi Kangiui memleketine jolyndağy barlyq ielderdi
jaipap batys teñizderden tönip kele jatqan basqa halyqtyñ
şapqynşylyq qaupi tönip tūr. Ol halyqty jūrttyñ aituyna qarağanda
basyna qoşqardyñ qos müiizi ösken zūlym patşa bastap kele jatqan
körinedi...»
Saharadan jetken qonaqtar
Tsen Tszy baq işindegi joldan aiaqtyñ tyqyryn iestidi. Käri qyzmetşisi
iesiktiñ aldyna kelip toqtady:
— İeki jolauşy sağan jolyqqysy keledi. Biri — biık, aiu siiäqty,
küşti, jasamys, syrt keipine qarağanda köşpendi sekildi qarujaraqtaryna altyn jalatqan. İekinşisi — jas, jolbasşy boluy mümkin.
Senin olardy köpten kütip jürgeniñdi aitty.
Tsen Tszy quana basyn izedi:
— Öte jaqsy! Kirsin de, al sen mūnda otyz ieki quanyş äkel.
Jylnamaşy qoljazbany tez-tez orady da, jyltyrağan qobdişağa
salyp qaitadan quysqa qoidy.
Baq işinen Budaken men Spitamen körindi. Qoldaryn keudesine
aiqastyra täjim ietken käri qyzmetşi iempeñdep aldaryna tüsip keledi.
Būryn ieşqaşan körmegen ösimdikterge Budaken tañdana, tañqala qaraidy,
Qauyzdyñ qasyna kelip qyzyl qabyrşyğy ottai laulağan jalpaq qūiryq,
qauyrsyny örmekşiniñ toryndai näzik balyqty körgende auzyn aşyp
tūryp qaldy.
Basseinniñ janyna kelgen qytailyq qoiynynan jibek qaltany aldy
da, odan alaqanyna aq tüiirşekterdi tögip, kümis qoñyraudy syldyrlatty.
Barlyq balyq onyñ janyna lezde jüzip keldi. Tsen Tszy qoñyraudy
syldyrlatuyn toqtatpastan aq tüiirşikterdi balyqtarğa tastai berdi.
Qonaqtar men qytailyq tizerlep otyra qalyp, balyqtardyñ iterisip,
altyndai jaltyrağan bastaryn sudan şyğaryp, aq tüiirşekterdi birbirinen tartysyp, tap bergenin baqylap tūrdy.
Juan qisyq sausaqtarymen balyqtardy nūsqağan Budaken qarqyldai
küldi:
— Beine adamdar siiäqty: birge tūrady, nesibe üşin kerisip,
qyrqysady... Balyqtardy azyqtandyrğan myna aq tüiirşikter ne?
İekeui de türekeldi. Qytailyq tağzym ietip, otyra berdi de:
— Qūmyrsqanyñ jūmyrtqasy,— dedi.
Budaken jatjerlikterdiñ izettilik dästürin saqtap, tizesin bügip täjim
ietuge tyrysty, sodan keiin iekeui qol alysyp amandasty.
— Qandai aqyldy balyqtar!—dep tañqalğanyn jasyra almady
Budaken. Būlaryñdy mağan sat, şatyrymnyñ janynan su qoimasyn
qazamyn da, osy balyqtardy sonda jiberemin, sodan soñ meniñ
qoñyrauymnyñ syldyryn balyqtardyñ qalai tyñdaitynyn bükil dala
tūrğyndary kelip közimen köredi.
Jymiğan qytailyq «öte jaqsy!» dep kübirledi de, Spitamenge
būryldy, qoldaryn quana sozysyp iekeui alaqandaryn bettestirip, on
iyqtaryn tüiistirdi.
Spitamenniñ jüzine jyly külki üiirilip, közi jylyūşyrai jymidy.
— Quanyşymda şek joq, Solaqai,— dedi qytailyq,— izine tüsken
barlyq baqytsyzdyqtan qūtylyp, meniñ aldymda tağy da aman-iesen
tūrğandyğyña öte quanyştymyn.
— Al sen būrynğysynşa jazyp, oqyp jürsin be?
— Ūstazymyz: «ünemi oilanyp, köp oquda izgilik bar. Al jer tübindegi
toğyzynşy ielden oralğan dosyñdy köru jüregiñ men köziñe quanyş
quiady»— degen ieken.
— Myna kisi sen būğauda körgen jas skif sarbazynyñ äkesi,— dedi
Spitamen.— Ne biletin bolsañ sonyñ bärin būğan tügeldei ait. Seni
tyñdau üşin būl alystan kelip otyr.
Tsen Tszy Budakenge kürkege kireiik dep ymdady. Typ-typ basyp
jüretin qytailyq aldyğa tüsip, onyñ soñynan Budaken adymdady. Onyñ
būlşyq ietti jauyryndary jylnamaşynyñ quşiğan iyğynan ieki iese
jalpaq bolatyn, sondyqtan iesikten işke kiru üşin ieñkeiip bir qyrymen
būryldy.
Kürkege kirgen olar tükti kilem jaiylğan tösenişterge otyryp, körgen
tüsteri men jürgen joldary, densaulyqtary turaly amandyq sūrasqan soñ
Tsen Tszy söilep ketti:
— Añğyrttyğy men batyldyğy sor qūdyğyna jyqqan ūlyñ Skolotty
ieki ret kördim. Ol kömektesuimdi ötindi. Al ūstazymyz: «Baqytsyzdarğa
qol ūşyn beru — ūlylyqqa attağan qadam»...— deitin. Mağan ol bylai
dedi.
Biraq Budaken kürektei alaqandaryn kökke jaidy:
— Toqta, söziñmen meni soqqyğa jyğuğa asyqpa. Jüregim şerge tolyp
qaiğynyñ tügi qalyñdap ketse de aiai gör! Bärin asyqpai ängimele. Äueli
ūlym Skolotty qaida, qaşan körgeniñdi, kimdermen bolğanyn, sol kezde ne
istegenin ait. Men sonda ğana diiülardyñ oğan nelikten tai berip,
qaiğynyñ şyñyrauyna qalai itergenin tüsinemin.
— Jaqsy. İeger seniñ tyñdauğa şydamyñ jetse, ūğuğa qūlqyñ bolsa,
Fara qalasyna qalai tap bolğanymdy, onda seniñ ūlyñ ğana iemes, basqa da
tym ataqty adamdardy qalai körgendigimdi bärin ret-retimen aitaiyn.
Meni qūlaq salyp tyñdai otyryp, şyn jüregimnen ūsynatyn otyz ieki
quanyşpen qaiğyñdy seiiltip, köñiliñdi aldarqat.
Qäri qyzmetşi olardyñ arasyna kişkentai jozy qoidy da, onyñ betine
örnegi güldi aşyq oramal japty. Jozynyñ üstinde kişkentai şynyaiaqtar
tizile qaldy. Är ydysta türli tağamdar; qyrğan şomyr, maidalap turalyp
qaimaq qūiylğan piiäz, turağan säbizden jasap, balğa pisirilgen
qainatpalar, qyzyl tal, ūsaq alma, injir, zapyran qosqan iet tüiirleri,
qoidyñ miy, quyrğan asqabaq, jüzim, piste aralastyryp sirke suyna
būqtyrylğan küriş, pisken qamyr, türli şöp-şalam aralasqan, äiteuir
Budakenge tanys iemes biraz as bar. Jylytylğan şarap qūiylğan üş
qūmyra bölek tūrdy.
Budaken birese ydystarğa, birese üi iesine, birese tapjylmai otyrğan
Spitamenge qarap, mūnyñ bärin qalai jeu kerektigin tüsinbei dal boldy.
Mynau otyz ieki ydystan göri bärin jinap-terip salatyn bir aiaqqalar iedi.
Külkili körinbes üşin ne bolsa da şydauğa bel bailady.
— Aldyma qoiğan mäziriñdi aluğa köñilim şappai otyr,— dedi Budaken.
— Al qūlağym hikaiañdy tyñdauğa daiar.
Fara şaharynda
— İelimizdiñ köpesteriniñ bir ūiymynda kyzmet isteimin,— dep
bastady hikaiasyn Tsen Tszy.— Olar birlesip öz zattaryn keruendermen osy
aradan Girkan teñiziniñ jağalaularyna, odan da äri qarai Finikiiänyñ bai
şaharlaryna jiberedi. Gerkaniiänyñ basty şahary Zadrakartada , tağy da
basqa şaharlarda bizdiñ saudalastarymyz tūrady. Olardyñ jük saqtauğa
arnalğan qambalary üilerinde salynğan. Jylyna bir-ieki ret bizdiñ
keruenmen Zadrakartağa, keide odan da ūzaqqa saparğa şyğyp Ragqa deiin
baryp qaitamyn.
Qaraqşylardan qorğanu üşin keruenge ilesip jaqsy qarulanğan
jolauşylar jüredi. Ülken keruenge ilesu ärqaşan senimdi ğoi, ras iemes
pe? Al jol boiynda jergilikti tūrğyndardyñ işinen ary qarai sapar
şegudiñ qauipti qauipsiz iekendigin aityp otyratyn, jolda qonatyn senimdi
dostarymyz bar. Sapar kezinde ötken jerlerimizdiñ bileuşilerin kelisim
boiynşa jolaqysyn aqşalai, köbinese apara jatqan dünielerimizden,
tölep otyramyz.
Biylğy köktemde saparymyz sätti boldy. Biraq Fara şaharynda
bezgekpen auyrdym da, bir ai tösek tartyp jatyp qaldym.
Fara şahary tas dualmen qorşalğan, kün uiasyna qonğanda jabylatyn
ieki qaqpasy bar şağyn meken. Auylşaruaşylyq jūmystarymen
ainalysatyn tūrğyndar kün taudan asyp iekindige jaqyndağanda, qaqpa
jabylmai tūryp şaharğa maldaryn aidap kiruge asyrady. Maldy dualdyñ
syrtynda qaldyruğa bolmaidy, tünde taudan tüsken jyrtqyş añdar
öltirip, jep ketedi.
Birde jazdyñ ortasynda keşqūrym şaharğa saltattylar toby sau iete
tüsti. Olardyñ basşysy joq siiäqty. Qyryq ru sarbazdar aralasyp, añşy
quğan qasqyrdai alasūrady. Qalanyñ ortasyndağy alañğa deiin şapqan
saltattylar köşe-köşelerge ilezde tarap ketti. Şahar azamattarynyñ
tärbieli, izgi nietti iekendikterine qaramastan barlyq iesikterge rūqsatsyz
kirip, qambalardy özderi aşyp, şöp pen sūlyny qajetterinşe alyp
attaryn toiğanşa jemdedi. Olardyñ arasynda baktra, soğdy, tipti ündis
jauyngerleri de bar iedi. Tartyp alğan närselerine aqşa töleudi talap
ietkende, olar külip oñtüstik jaqty nūsqady:
— Patşalardyñ padişasy Dariavauş soñymyzdan keledi, barlyğyna
sol ieseptesedi,— desti.
İerteñine älgi saltattylar ketti de, olardyñ oryndaryn basqalary
almastyrdy. Biraq olardyñ uiattary bar ieken, degenmen şahar
tūrğyndarynan özderin asqa toidyryp, attaryna jemdi mol beruin talap
ietti. Keiin lek-lek äsker ötumen boldy. Köbisi ilgeri qarai tezirek ketuge
asyğyp şaharğa aialdağan joq.
İeñ soñynan būrynğylardan tipten özgeşe ierekşe top keldi. Olardyñ
at-äbzelderi altynmen aptalyp, kümispen küptelgen, qymbat tastarmen
äşekeilengen; Äskerleri mūzdai qarulanğan. Soñdarynda äielder mingen
arbalar, teñ artylğan qaşyrlar. Toptyñ aldynda köşe boilai şapqan
sardarlar aiqailap būiryqtar beredi. Äitse de tärtipteri naşar iedi.
Men jabyq arbalardyñ birinde patşalardyñ padişasy Dariavauştyñ
özi keledi, onymen birge bişileri, qyzmetşileri, ätekteri, kerneişileri bar
degen sybys şyqqanda öz qūlağyma özim sengim kelmedi.
Alystan bolsa da patşalardyñ padişasyna nazar salaiyn dep syrtqa
şyqtym. Bir üidiñ qaqpasy aldyndağy küzette mys dulyğa kiıp,
sauyttary jarqyrağan, baltyrlary men bilekteri jalañaş iavan
jauyngerleri tūrdy. Ärqaisysynda bir-bir qalqan, ieki-üş jeñil atpa
naizadan bar. Men körşi üidiñ töbesine şyqqanda parsy bekteriniñ qalai
tamaşa kiınetinin kördim, barlyqtary qoldaryn keudelerine aiqastyryp
bastaryn jerge jetkenşe iıp, aulağa kirip kele jatty.
Saltattylardyñ arasynan bizdiñ Soğdiananyñ satrapy Bessty
tanydym. Astynda ülken aq at. Altynmen qaptalğan qyzyl bökeibaiy
atynyñ moinyna bailanyp, bir şeti jerge süiretilgen. Attyñ basy men
keudesi aqberen sauytpen jabylğan.
Jaqyn jerde tūrğandardyñ köbisi ataqty ämirdi tanyp ietpetterine
jata - jata qalysty. Satrapqa jügirip jetken qyzmetşilerdiñ bireui
atynyn tizginine jarmasyp, iekinşi aiağyn salyp jerge tüsui üşin Besske
arqasyn tosty. Ūzyn boily, küşti, sūlu kelgen altyndağan qyzyl kiımdi,
ülken qauyrsyndar qadağan jaltyldağan dulyğaly Bess qaqpanyñ
aldynda tūryp qonaqtardyñ kelu qūrmetine biık qalpaq pen jaña sulyq
kigen Fara şaharynyñ bileuşisimen söilesti. Bess süisin dep oğan betin
tosyp iedi, anau ūzyn boily satrapty süiü üşin ökşesin köterdi.
Jan-jağyna alaqtağan şahar äkimi töbede tūrğan meni kördi de, özine
şaqyrdy. Men asyğyp tömen tüstim.
«Senderdiñ köpesteriñniñ üileri jaqsy, sondyqtan şyğys ölkelerdiñ
ämirşisin jäne basqa da ataqty meimandardy kütip aludy solarğa
tapsyrsam dep tūrmyn»,— dedi ol.
Mūnysy parsy äkimderin, olardyñ qyzmetşileriñ, astaryndağy
kölikterin bizderde qanşa bolğysy kelse, sonşa uaqyt kütu degen söz iedi.
Meniñ şaram qaisy? Peşeneñe jazğanğa moiynsūnbağanda ne bitiresiñ.
Jerge jetkenşe iıldim de:
— «Barlyq dünie-mülkimizdi bizderdi asyrap, qanatynyñ astyna alğan
ieldiñ jolyna şaşuğa äzirmiz»,— dedim.
Satraptar mäjilisi
Qaqpany aşyp, qonaqtardy kütip alu üşin üige qarai asyqtym, kelsem
qaqpa aiqara aşyq ieken. Aulanyñ işinde daudyrağan parsylar, haldeiler,
midiiälyqtar, siriiälyqtar jür. Olar beinebir öz üilerindegi siiäqty
qambalar men jertölelerdi aşyp, odan ün men kepken jüzimdi, şarap
saqtalğan qūmyralar men mesterdi şyğaryp, qoiymyzdy soiyp, jiliktep,
ietti sol boida bölisip äketip jatty. Bir kezde nökerlerin ieritken ämir Bess
kelip küzet qoiudy, tentirep jürgen belgisiz toptardyñ äskerlerin quyp
jiberudi būiyrdy.
Sodan keiin Bess birneşe sardarlardy iertip üidiñ işine kirdi. de,
kilemniñ üstine jailasyp otyryp sabyrmen keñese bastady.
Meimandarğa syi qūrmet körsetuge tyrysqanym sonşa olar otyrğan
bölmege ierkin kirip-şyğyp jürdim. Mağan ieşkim de nazar audarğan joq,
sondyqtan olardyñ. keibir äñgimelerin iestip te qaldym.
Parsylardyñ qyzmetşileri mağan būl jerge Persiiänyñ ülken
äkimderi; patşa küzetiniñ bastyğy — Nabarzan, Areidyñ satrapy—
Satibarzan, Dariavauş patşanyñ dosy Artabaz qariiä, tağy da basqa
satraptar jinaldy dedi. Qūdaidyñ özi ğalamat qūdiret pen bailyq, ataq
pen jüzdegen, myñdağan pendelerdi bileu hūqyn bergen osy adamdar iendi
mine könetoz kilemniñ üstinde syğylysyp jaiuly pergamentke üñilip
jatyr. Onda Persiiä patşalyğynyñ qalalary men joldarynyñ, taulary
men özenderiniñ suretteri salynğan bolatyn. Qoñyr künjit maiy qūiylğan
şamdal älsiz ğana janyp tūrğan soñ men ūñğyğa tağy üş şyraq tyğyp
tūtattym. Bess aşulanyp, sausağymen kartany körsetip jatyr.
«Mine, Baktra men Soğdianağa aparatyn joldar. Ülken özen — Okstyñ
ötkeli mūnda. Odan äri temir qaqpadan asqan soñ ieşqandai qauip joq. Biraq
ana sujürek bizdi aiaqtan şalmasa...» Ol qolymen nūsqap patşalardyñ
padişasy bar tūsty körsetti.
Osy kezde altyn kise tağyp, sändi qyzğylt kiım kigen, jylaudan jüzi
dombyqqan, öte juan parsy bölmege kirdi. Semseriniñ qyny da taza
altynnan ieken. Ol qolyn siltep, şiqyldap, alqymyna tyğylyp
tūnşyqtyrğan öksikten birazğa deiin ieşnärse aita almady. Barlyğy
oryndarynan tūryp bastary jerge jetkenşe iıldi. Men aldynda
patşalardyñ padişasy osy iemes pe ieken dep oilap iedim, söitsem būl
patşanyñ ağasy Oksafr ieken. Közi alaqtap, birese semseriniñ baldağyna
jarmasyp, birese alaqandarymen betin basady.
Bess oğan kartany tüsindire bastady, biraq Oksafr kartany jūlyp
alyp, kilemge laqtyryp jiberdi.
«Men älginde ğana patşalardyñ padişasyn kördim, ien bastysy ol äli
ümitten baz keşken joq,— dedi ol jalbarynyşty ölimsiregen dauyspen.—
Tek patşa jūrttyñ bäri jylap, dūğa oqi beretinine qatty nalidy.
Sybyzğyşylar süiikti änin oryndap iedi, az-kem tyñdady da, bärin quyp
jiberdi. Zapyran men sülpi qosqan quyrğan qoi ietine de täbeti tartpady,
baiğūs tek qana osy jerdiñ jaman qauynynan kişkentai jedi de, qyzyl
şarap işti. İendi abyzdyn joruy ne aitar ieken dep kütip otyr. Bir ret qana
jaqsy bolğanyn aitpağanda osy künge deiingi jorulardyñ barlyğy jaman.
Oñaşa ūrlanyp, neni aqyldasyp jatyrsyñdar?»
Bess şeşimdi, qatqyl dauyspen jauap berdi:
«Bizder iendi ne isteu kerektigi jaily keñesip, ary qarai jüru qajet dep
şeştik....»
— Joq, joq!...— dep Oksafr onyñ sözin böldi.— Būl jaily oilaudyñ
qajeti joq!... Patşalardyñ padişasy şarşady, säl damyldap tynyqpaq,
mağan senderge qūdaidyñ özi ūzamai, qamqorlyğyna alatyndyğyn ait dep
būiyrdy. Sätsizdigimizdiñ barlyğy qūdaidy ūmyta bastağandyğymyzdy
ieske tüsirip täubağa keltirip qoiu ğana dep oilaidy. Patşalardyñ
padişasy dūğa oqyp jañadan şirkeuler salamyn, halyqty qūdaiğa
syiynudy üiretkendikteri üşin abyzdardyñ basyna altyn jaudyramyn
dep saltanatty türde ant berdi.» Bess:
«Būl keiin bola jatar, tap qazir ne isteuimiz kerek?»— dep öreskel
sūraq qoidy.
«Ne isteu keregi — qalai? Qūdaidyñ qahary ünemi töbemizden tönedi de
tūrady deimisiñ. Qosmüiizben kezdesuden iendi taisaqtamai, toqtap, bir
jerge jinalyp barlyq äskermen...»
«Sonda ne bolady?»
«Bağymyzdy ūrysta tağy bir synaimyz. Patşalardyñ padişasy iendi
baqyt bizge on qaraidy dep senedi. İeñ bastysy ağa abyz da attyñ basyn
irkiñder dep keñes berdi.Barlyqtary da ün şyğarmai, nazarlarymen jer
şūqylai berdi.
«İendi qorqatyn ne bar?—dep öñmendedi Oksafr. Qosmüiiz äskerleriniñ
jarym -jartysyn köterilisten qorqyp joldağy jaulap alğan
şaharlarynda qaldyrdy. Keibireuler aitqanda ol bizdi ökşelep izimizden
kele jatsa, onda tek atty äskeri ğana bar. Gavgemalladağy ūrysta bar joğy
üş myñ ğana atty äskeri boldy. Qazirdiñ özinde, sol qarğys atqyr iavanğa
qarağanda bizdiñ atty äskerimiz äldeqaida köp. Jaqynda, mümkin ierteñ
bolar odaqtas skifterden kömek keledi. Mynau tau şatqalynda solardyñ
özderi-aq barlyq iavandardy ūstap alyp, qapqa tyğyp, uly jylandarğa
ūqsatyp janyştar iedi. Olar solai jasaidy da, tek kütip, ūrysqa
daiyndaluymyz kerek».
Sonda ieki betin jas aiğyzdap dauysy qarlyğyp şyqqan Artabaz qariiä
söiledi:
«Bizder patşalar padişasynyñ adal qūldary ömir boiy ony qorğap,
parsy naizasynyñ üşy qūdiretti Persiiänyñ şekarasyn keñeitsin dep
qanymyzdy tögip kelemiz. İendi ajalymyz taqalğanyn köre tūra, onyñ
jolyna soñğy küşimizdi sarqyp qūrban ietuimiz kerek pe?»
Patşanyñ tañdauly jasağynyñ sardary Nabarzan ornynan tūryp
Oksafrğa:
«Patşamyzğa degen süiispenşilikke toly jüregimnen būlqyna şyqqan
būl aşy sözderdi, ol şyndyq bolmasa, qazirgi halymyz tura söileuge
itermelemese ieşqaşan tura aitpas iedim. İeger Qosmüiizge qazir ūrys
salsaq būl ajalğa tura şabumen para-par. Otanymyzdy otqa tastap, özimiz
de bekerge ölip ketemiz. Tezirek qauipsiz jerge Baktra men Soğdianağa
şeginip, osy arqyly Persiiä äskeriniñ basty küşin aman saqtauğa
tiıspiz,»— dedi.
«Şeginu... Şeginu...» barlyqtary ierinderiniñ ūşymen bolsa da osylai
desip kübirlesti tek pys-pys ietken Artabaz ğana:
«Qorqaqtar, sujürekter! İejelden dañqqa bölenip kele jatqan parsy
naizasyna daq tüsiresiñder!...— dedi.
«Joq, qorqaqtyq iemes, būl aqyl nūsqağan jol,— dep jauap qatty
Nabarzan,— Qosmüiizdi iavandy qūrtu tilegimen ğana osy şeşimge toqtap
otyrmyz. Attarymyzdyñ jaly bar da şyğysqa qarai şegingenimiz jön.
Onda biz jaña küş jinaimyz. Halyq iendi patşalar padişasynyñ
jūldyzy ünemi oñynan tua beretinine senbeidi. Bizdi qūtqaratyn bir ğana
jol bar: ol — şyğys ölkelerindegi halyqtardyñ ämir Besske degen
mahabbaty men olardyñ arasyndağy ämirdiñ dañqy ğana...»
Osy sözder aitylğanda barlyğy da Besske qarady; ol bolsa jüzi
jainap, közi ūşqyn şaşyp, köñildi otyrdy.
«İä, iä! Barlyq ümitimiz Besste ğana. Saqtar men ündister de onymen
odaqtas. Onyñ üstine Bess jalğan atty bürkenip jürgen joq, qarapaiym
halyqtan da şyqpağan, patşalar padişasynyñ öz tuysy. Sondyqtan
patşa oğan täjin bersin, ärine, uaqytşa ğana tek jaudy jeñgenşe....»
«Būl opasyzdyq... Satqyndar!..»—dep aiqailağan patşanyñ ağasy
semserin suyryp alyp, Nabarzanğa tūra ūmtyldy.
Oryndarynan ūşyp - ūşyp tūrysqan satraptar onyñ jolyn bögep,
tynyştandyruğa tyrysty. Nabarzan iesikten şyğa qaşty. Onyñ
şañqyldap öziniñ jüzbasylaryn şaqyrğan dauysy auladan iestilip tūrdy.
Taqtai töseniş üstinde tarsyldağan at tuiağynyñ dybysy iestildi.
Säigüligine sekirip mingen Nabarzan şaba jöneldi.
Barlyq satraptar qyzulana daulasyp jatty; Artabaz olardy sabyr
saqtauğa şaqyrdy:
«Osyndai şaqta kerisuge bola ma? Bir birimiz üşin qasqaiyp tūra
biluimiz kerek. Ümitimiz äli joğalğan joq!...»
Syrtqa jügirip şyğyp, semserin oinatqan patşanyñ
—«Nabarzan tap qazir ūstalyp, jazalansyn!»— dep aiqailady.

ağasy,

«O, saqtar, qandai jaibaraqatsyñdar!»
Meni baiqap qalğan Bess qolyn būlğap şaqyryp, iekeumiz basqa bölmege
kirdik. Onyñ iyğymnan qatty ūstağany sonşa, qoly tigen jer äli künge
deiin kögerip jür.
«Qazir meni ieşkimge baiqatpai alyp ketesiñ de, baqtyñ işine
jasyrasyñ. Al, basta!»
Men Bessty äielderdiñ bölmeleri ornalasqan iekinşi jaqtan alyp
şyqqan soñ, satrap jaña tapsyrma berdi:
«Şyğys qaqpa jaqqa bar, onda saq sarbazdaryn ūşyratasyñ. Olardyñ
basşysy Skolotty izdep tauyp osynda, mağan iertip äkel».
Qarañğy köşelermen asyğys jürip kettim. Ädette tünniñ būl uağynda
typ-tynyş bolatyn köşeler, qyryq ru toptyñ şuyna toly. Barlyq
jerde baulanğan şöp tasyp, qūmyralar men qoi ietin kötergen äskerler
ärli-berli jür. Aula işinde alaulağan ottardyñ jaryğy üreilengen ieleri
şyğyp otyrğan üilerdiñ jalpaq töbelerin qyp-qyzyl jaryğymen
säulelendiredi.
Şyğys qaqpa jağynan şyqtym. Onda bükil alañda tüieler men
arbalar, attar men iesekter tolyp tūr.
«Skifter qaida?»—dep sūradym.
«Äne, bilep jürgen solar»— dep jauap qatty mağan.
Alañnyñ ortasynda döñgelene jağylğan ottardy ainala tizilip
skifter bilep jür. Ūstasqan qoldaryn bastarynan joğary köterip, birde
oñğa, birde solğa būrylyp barlyqtary da şiraq qimyldap jerdi düñk düñk tepkilesedi. Şeñberdiñ ortasynda semserlerin jarqyldatyp ieki skif
bölek bilep jür. Bir - biriniñ közine tesile qarap, ärbir qimyldaryn jiti
añdysyp, beine bir şanşyp tastağysy kelgendei alğa ūmtylady da,
soqqyny ieptilikpen toitaryp, kilt keiin şeginedi. Keide otyryp, nemese
jürelep, keide jerge jatyp işimen jorğalap kenet sekirip baryp otyra
qalyp, kilt türekelip tağy da qol ūstasyp bilei jöneledi.
Men skifterdiñ basşysyn qalai tauyp aluğa bolatyndyğyn sūradym.
Sonda baryp ortada bilep jürgenderdiñ bireuin şaqyrdy. Ol moiynynda
altyn alqasy bar ūzyn boily, symbatty kelgen jas jigit bolatyn. Qöñili
köteriñki, qamsyz, ūzyn şaşyn silkip tastap, teñsele basyp meniñ janyma
keldi. Ämir Besstyñ şaqyrğanyn aitqanymda qarqyldap kep küldi:
«Besstiñ özi birge işuge bizderge osynda kelsin, tañ atqanşa jetetin
tamaşa Girkan şarabynyñ qoimasyn taptyq»,— dedi.
Mağan tostağan bergizip, küştep işkizudi būiyrdy. Än salyp sebepsiz
qarqyldai bergen barlyq skifter tügeldei mas ieken. Ūzamai meni öz
jaiyma qaldyrğanyn paidalanyp, üiime qaitqanda Bessty ūşyrata
almadym.
Mūnda äbiger ieken: aulanyñ işindegi mañğaz satraptar küigelektenip,
qyzmetşilerine jekirip, attaryna minip jatty.
Sol kezde köşe jaqtan kele jatqan, qoldaryna joğary kötergen alau
ūstağan saltattylardy kördim. Mys qalqandary jarqyrap, dulyğa
astyndağy suyq jüzderi şarşağandyğyn añğartady.
Saltattylardyñ ortasynda alty at jegilgen köñ tieitin kir-kir arba.
Arbanyñ üstine tau bolyp ieski teri üiilgen. Bir kezde älgi teri qozğalyp
köterildi de, astynan juan adam körindi. Üstinde qymbat bağaly qyzyl
kiım. Jan-jağyna üreilene köz tastap, qaitadan teriniñ astyna kirip ketti.
«Dariavauş patşanyñ özi» dep bireu tañqala aiqailağanda, birneşe
adamdar Persiiänyñ küiregen patşasy kele jatqan keñ - qoqyr tieitin
arbanyñ aldynda jerge bas ūryp, jata - jata qalysty...
— Ajaldan būlaişa jasyrynu ne degen masqara, qandai uiat!— degen
Tsen Tszy patşany kinälai basyn şaiqady.
İavandardyñ qol astynda
— Osy tüni men birneşe ret töbege şyqtym. Qalyn qol şyğysqa
qarai jyljyp, birte-birte azaia berdi. Skifterdiñ äni ūzaq uaqyt iestilip
tūrdy da, tañ atatyndy.
Tañ alakeugimdenip alystağy Demavend taularynyñ qarly şyñdary
külgindenip köringende şahar ūiqy qūşağynda bolatyn. Anda-sanda üziküzik än men masañ dauystary iestiledi.
Kün şyğar aldynda qoi terisinen tigilgen tonğa oranyp keibir
üilerdiñ töbesine şyqqan tūrğyndar körindi.
«Äne, olar! Äne, olar!»—degen dauys iestildi. Şahar tūrğyndary būğabūğa qalysyp şatyrdyñ ierneuine jasyryndy.
Ontüstik jaqqa qaradym. Taudyñ ar jağynan şyğa kelgen kün birneşe
saltatty köringen qoñyr - qoşqyl şatqaldy qiğaştai säulelendirip tūr.
Jarq-jūrq ietken ötkir naizalarynyñ ūştary ot şaşatyndai. Şatqaldan
qalağa deiingi jazyqtyq bos iedi. Jol boiynda doñğalağy qirağan arba
jatyr, jaiylyp jürgen aqsaq būqa oşağannyñ bir būtasynan iekinşisine
auysady.
Şatqaldan saltattylardyñ tağy da ieki legi şyqty. Olar äueli jai
jürip, sodan keiin şoqytyp, qalany ieki qaptalynan orai birte-birte
jaqyndai tüsti. Birneşe kejeuilder şahardyñ qorğanyna şauyp kelip,
jaqynda mai aulağyr aq toqtady.
Şahardan tirşilik nyşany sezilmeidi. Üilerdiñ mūrjalarynan birdebir tütin köterilmeidi.
Sätte şatqaldan üşinşi lek körinip, jolmenen tura bettep kele jatty.
Aldarynda bylğary dulyğa kiıp, torly qalqan, jalañaş semser ūstağan
jaiau äsker. Olar birkelki adymdap töbeniñ üstine köterildi de, şyğys
qaqpağa taqalyñqyrap toqtady.
Jaiau äskerdiñ izin basa tağy da saltattylardyñ jaña legi jaqyndai
tüsti. Olar ūzyn naiza, qañyltyr qaptağan birkelki kök qalqan ūstap,
jylqynyñ qūiryq qylymen şaşaqtalğan dulyğa kigen.
İelsiz köşemen jügirip otyryp, ne bolatynyn baqylaiyn dep şyğys
qaqpa jağyndağy mūnarağa jettim. Tañqalyp baiqağanym alañdağy
skifterdiñ sonşama köptigi iedi. Barlyğy da qalyñ ūiqynyñ qūşağynda,
şiderlengen attary belbeulerine nemese jerge qağylğan qazyqtarğa
bailauly. Keibir attar şaşylğan jem men qalğan qūtqan şöp şalamdy
terip alañda bos jür. Şarapqa sylqiiä toiyp alğan skifter iavandardan
qaşqanyn ūmytqan. Al olar bolsa qorğannyñ qarsy jağyna kelgen iedi.
Art jağymnan şyqqan aiqaidy iestidim. Jiyrma şaqty aqsaqal biık
qalpaq, jaña sulyq kigen qala äkimin ortağa alyp, alañmen kele jatyr.
Şynyn aitqanda, qariiälar äkimdi küştei qoltyqtap, artynan iterip,
ierkine qoimai alyp keledi.
Ol tabandap şeginip, zar jylaidy.
«Üiimde jatyp öleiin!—dep şyñğyrady äkim.— Qosmüiizge
iessizdikten baramyz. Meni de, senderdiñ barlyqtaryñdy da ol istikke
otyrğyzady. Sodan keiin qart anam men balalarymnyñ küni ne bolady?»
Biraq qariiälar süireleuden tanğan joq.
«Jür, jür! Seni aqyl aidap kele jatyr. Dariavauştan ba, älde
Qosmüiizden ölesiñ be, bäribir iemes pe?»
Meni körip qalğan şaldar şulap qūia berdi.
«Bizben birge jür, Tsen Tszy. İeger şahar qaqpasynyñ syrtynda
Qosmüiizge tağzym ietip, nan men qauyn ūsynyp ülgersek, onyñ äskerleri
bizdiñ üilerimizdi talan-tarajğa salmaidy. Şahar qaqpasynyñ jabyq
iekendigin körse ört qoiyp, barlyq ierkekti qyryp salady da, balalarymyz
ben äielderimizdi qūldyqqa satady».
Barlyq qariiänyñ qolynda qauyndar men tizilgen külşe nan.
Men olarğa qosyldym da, barlyğymyz qaqpanyñ syrtyna şyqtyq.
Saltattylar legi bizge qarai suyt jürip kele jatty. Barlyq şal qoi
siiäqty jerdiñ şañyn köterip, olarğa qarai jazyqpen asyğys bettep
barady. Aldymyzda alqaly tösi samsağan attardyñ qaz qatar tizbegi, qas
qağym sätte barlyğymyzdy şanşyp öte alatyn qara orman naizalardyñ
qaz-qatar ötkir jüzi tūrdy. Jauyngerler tügeldei bastaryna temir, mys
dulyğa kigen. Barlyğyn şañ basqan, bir-birine keremettei qatty
ūqsaityndyqtan qaisysynyñ qolbasşy iekenin aiyra almadyq.
Qariiälar alystan aiqailai bastady:
«Hoş keldiñizder! Sizderdiñ
saqalymyzben sypyruğa daiarmyz».

patşalaryñyzdyñ

jolyn

aq

Araqaşyqtyq jaqyndağanda barlyqtary da mañdailaryn jerge
tigizip, ietpettei jata qalysyp, sonan soñ külşeleri men qauyndaryn
basynan asyra joğary köteristi.
Sañq ietken būiryq iestildi. Saltattylar legi kilt toqtady. Şamasy
tilmaş bolsa kerek şetinde tūrğan bireui parsyşa:
«Dabyrlaudy toqtatyñdar! Basşylaryñ kim?»— dep sūrady.
Qariiälar äkimdi körsetip qolyna tizilgen külşe men qauyndy
tyqqyştady, ol qoryqqannan dir-dir qağyp, tizesi bügilgen aiaqtarymen
tilmaşqa qarai birneşe attap iedi, anau keñ jauyryndy, qoldary būlşyq
ietti, şañ basqan, tüneriñki jas jauyngerdi nūsqady. Äkim janyña kelip
qauyn men külşeni ūsyndy. Jauynger qauyndy alyp selebe pyşaqpen bir
tilik kesip aldy da qalğanyn körşisine berdi. Ol qauyndy birneşe bölip
piştasyn jerge tastady da, tilikterdi janyndağylarğa ūsyndy. Osy kezde
batyldanğan şaldar qolyndağy qauyn men külşeni aldyñğy sapta tūrğan
jauyngerlerge tarata bastady.
Qauynnyñ qabyğyn tistelep, dämin körgen jas jauynger basqa
tüsiniksiz tilde äldenelerdi aqyryn ğana aityp jatyr.
Tilmaş tyñdap boldy da bizden:
«Dariavauştyñ, äskeri būl jerden qaşan ötti?»— dep sūrady.
Aqsaqaldar şulap qūia berdi:
«Keşe keşkilik Dariavauştyñ özi osynda boldyq qoi ietin jep,
bişilerdiñ önerin tamaşalady da, tünde ary qarai ketip qaldy».
«Myna jauapqa köñili tolmağan jas jauynger qolyndağy qauynnyñ
tiligin ökinişpen jerge laqtyryp jiberdi de qolyn kökke jaiyp, ändete
dūğa oqydy.
Tilmaş qariiälardan Dariavauştyñ qanşa äskeri bolğandyğyn sūrap
bildi, al analar şaharda birde - bir äsker qalmağanyn aitty. Kenet äldekim
mas bolğan skif sarbazdary şyğys qaqpa jaqtağy alañda ūiyqtap jatyr
degende jauyngerler işekteri tüiile külisti. Alğa şyqqan jas äskerbasy
basqa lekterge habar beriñder dep būiyrdy da, birneşe saltatty solarğa
şaba jöneldi.
Qariiälardy ieleusiz qaldyrğan soñ, bizder at tuiağynyñ astynda
taptaludan saqtanyp, qaqpağa qarai jantalasa jügirdik. Dauystağan
būiryqtar iestile bastady. Saltattylar jeldirtip, jaiau äskerler olardyñ
soñdarynan jügire basyp alğa lap qoidy.
Şaharğa kirgen qalyñ qol şyrt ūiqyda jatqan skifterdi
sarbazdardyñ öz belbeulerimen bailap tastady. Men alañğa jetkende tek
üş skif qana jantalsa şaiqasyp jür ieken, ūzamai iekeui naizağa
şanşyldy da, bireui jaraqattanyp, qūlap tiri qaldy. Būl keşe keşkilikte
mūñ - qaiğysyz bilep jürgen jas sardar Skolot bolatyn. Jauyngerler
ony öltirip tastaiyn dep iedi, biraq moinyndağy altyn alqağa talasyp
qaldy. Osy kezde janynda tilmaşy bar älginde bizder birinşi qauyn
ūsynğan jauyryndy, jas qolbasşy kele qaldy:
«Sen kimsiñ?»—dep sūrady iavan.
«Men saqpyn!»—dep jauap qatty şynaşağyn jerge tirep, keudesin
äreñ kötergen sardar.
«Sen nege bağynbaisyñ?»
«Bizder, saq kniazdary özimiz basqalardy bağyndyruğa üirengenbiz».
«Sen kniazsyñ ba? Būğau salyñdar da artymdağy arbaly keruendegi
amanattarmen birge soñymnan ilestiriñder. Būl ūzamai meniñ kädeme asady.
Al, qalğandaryn aralarynda tirileri bolsa, äure bolmai, qaqpağa şegelep
tastañdar. Qūdaidyñ süigen ūlyna qarsylyq körsetkenderdi meniñ qalai
jazalaitynymdy barlyqtary iesterinde saqtaityn bolsyn».
Jauyngerler Skolotty belbeumen bailap tastady. Biraq ol älsiz, jüre
almaityn bolğandyqtan sol jerde jata berdi.
Şaharğa şaşylyp ketken iavandar üilerdi tonai bastady. Men jaraly
skiftyñ janyna keldim. Ol qan tükirip otyrdy. Büiirindegi jaraqattan
qan ağyp tūrdy. Meni tanyğan ol qabyrğada salbyrap tūrğan jüzimniñ
sabağyn nūsqady:
«Ana japyraqtardy jūlyp jaranyñ auzyna japsyrşy, qansyrap ölip
baramyn»,— dedi dausy qarlyğyp.
Men ülken, taza japyraqtardy jūlyp alyp, skiftiñ jarasynyñ
auzyna japsyrdym da, büiirin sulyqtyñ jyrtyğymen orap tañyp
tastadym.
«Ketpe, men sağan mañyzdy närse aitamyn»,— dedi ol.
Osy kezde ieki şal meni ūstap alyp qalanyñ äkimine äkeldi. Ol biz qauyn
syilağan jas qolbasşynyñ aldynda tūr ieken.
«Siz izdegen adam osy,— dep şuyldasty qariiälar.— Būl jyl saiyn
üş ret keruenmen Soğdianağa baryp qaitady. Biraq joldy jaqsy biledi».
İavan sūraq qoidy:
«Gekatompilge baratyn ieñ qysqa joldy körsete alasyñ ba?»
«Qai şahar jaily aityp tūrğanyñyzdy bile almadym,— dep jauap
qattym men,— bizdiñşe keibir şaharlardy basqaşa ataidy. Şyğys jaqta
ülken şaharlar köp. Men ol şaharlardy da, olarğa aparatyn joldardy da
jaqsy bilemin. Basty keruen joly jolauşylardyñ tün saiyn ieldi
mekenderge qonuy üşin jartylai şeñber jasap, sadaqşa iılip ötedi.
Sadaqtyñ adyrnasy siiäqty tüzu tartylğan, qysqa jol da bar. Būl jolmen
jürseñ üş kün būryn ūzap ketken keruenniñ aldynan şyğasyñ, biraq būl
qysqa jol qūdyğy joq şöl dalanyñ üstimen ötedi, sondyqtan öziñmen
birge meske su qūiyp ala şyğuyñ kerek».
«Sen bizdi osy jolmen alyp jüresiñ,— dedi jas iavan,— ieger aldasañ
turap tastaimyz. Qaşyp ketpesin, küzetpen ūstañdar!»
Ūzyn boily jauynger salmaqty qolyn iyğyma asty da, jaraly
skiftyñ janyna alyp keldi. Ol iesi auysqan adamşa sandyraqtap, belgisiz
iesimderdi atap alasūryp jatyr ieken, bir sätke aqyly kirgende:
«Meniñ äkem»—«altyn auyzdyq» atanğan saqtardyñ kösemi Budaken,—
dedi ol.— İeger tağdyr jazyp Soğdianağa orala qalsañ, aşy qūdyqtardyñ
üstinen ötip, Budakenniñ qonysyna jauşy şaptyr. Meniñ oñai
berilmegenimdi, jalğyz özim soñğy küşim sarqylğanşa qalyñ jaumen
alysqanymdy, tek naizağa şanşylğan soñ ğana qolğa tüskenimdi
jetkizsin».
Sonan soñ, ol mağan bylai dedi:
«Men äkem Budakendi ūly tūtqynğa tüskende dalada tynyş tauyp
jüretin jan iemes dep oilaimyn. Qūnymdy tölep satyp alu üşin toğyz
ielden asyp meni qaitse de özi izdep tabady. Al tiri qalsam tuyp ösken
dalama jetu üşin özim de qaşyp kete alamyn».
Attary äbden boldyrğan iavandar küni boiy damyldady. Keibir
jauyngerler ūiyqtap, iendi bireuleri üilerdi timiskilep, bailyq pen
tyğylyp qalğan parsy äskerlerin izdestirdi; tauyp alsa sol boida keşege
şyğaryp, bir jerge jinap, kiımderin şeşip jalañaştap, betterine qyzğan
temirmen tañba basty. Sonan soñ tūtqyndardyñ barlyğy qūldyqqa
satyluğa äketildi.
Şahardan iavandar patşanyñ süiikti änşileri men bişilerin,
sybyzğyşylaryn ūstap aldy. Barlyğy tym-tyraqai qaşqan iedi. Analar
tyğylğan baqtyñ işinen jylau men aiqai, muzyka men än qabattasa iestilip
tūrdy.
Ai tuysymen jauyngerler iñir salqynymen jolğa şyqty. Men
solarmen birge jürdim.
Şyğys qaqpadan iete bere qabyrğağa şegelengen skifterdi kördim.
Keibireuleriniñ öli deneleri salbyrap tūr, basqalarynyñ äli jandary
şyğa qoimağan. Ūzyntūra aryq skif qalğandarynan joğaryraq
şegelengen ieken. Jağy sembei balağattaidy. Ağyp tüsken bir közi qan-qan
tamyryna ilinip salbyrap tūr, alaqtağan iekinşi közinen kek jalyny
ūşqyndaidy.
«Şieböriler»,— dep aiqailady ol janynan ietip bara jatqan
iavandarğa.— Sender tek parsy şoşqalarymen ğana ūrysa alasyñdar.
Olardyñ mai basqan satraptaryn tezirek quyp jetiñder, al bizder, saqtar,
senderdi būryn da soqqanbyz, äli de soğamyz!»
Osy kezde özi siiäqty jas jauyngerlerdiñ arasynda kele jatqan jas
qolbasşy kenet qaqpanyñ aldyna toqtai qaldy da skifty şamdandyra
bastady:
«Tağy da aiqailai tüs! Bizge än salyp berşi. Jalğyz köz özine qandai
jarasady!»
«Senderdiñ äteşteriñ qaida?—dep jalğastyrdy skif,— özine ūqsağan
äteşterdiñ arasyna tyğylğan basşylaryñ qaida? Meniñ qasyma kelseñşi,
ajal aldynda betine bir tükireiin».
Oğan jaqynyraq barğan jas qolbasşynyñ aşudan basy qaltyldap,
iyğy selkildedi. Tilmaşqa audartqyzyp, iekeulep bylai dedi:
«Skiftyñ boqşybyny! Ölim tūzağynda yzyñdağanyñmen qolyñnan
tük kelmeidi. Seni qabyrğağa şegeledim, al basqa skifterdi ūstap alyp
istikke otyrğyzamyn».
«Maqtanşaq!—dep aiqailady joğarydan skif.— Sen saqtarğa olar
mas bolyp, ūiyqtap jatqanda ğana tiıse alasyñ. Bizdiñ dalamyzğa
tūmsyğyñdy sūğyp, aiqasyp körşi bizge tiısken Kuruş, tağy
basqalaryñdai qūiryğyn būtyna qysqan it siiäqty, aldy-artyña qaramai
qaşarsyñ. Dulyğaña qadağan qauyrsyndaryñ nege az? Qūiyrşyğyñ qaida?
Gavgemaladağy ūrysta, ony senen bizdiñ saqtar jūlyp alğan joq pa iedi.
«Mağan naiza beriñderşi,— dep aiqailady iavan. Öziniñ ünin öşireiin».
Saltattylar naiza ūsyndy, osy kezde aiqailauyn toqtatpağan skiftyñ
basyn közdep ol naizasyn laqtyrdy.
«Ulala! Qylyşyñdy qara tasqa qairap al!»
Şegeleuli tūrğan basqa skifter myna aiqaidy iestip qosylyp ketti:
Jigitterdi şaqyryñdar, jol airyqta ūrys bar!
Daiyn ba attar? Sūr jebe men qylyştar?
Mült ketken iavan qatty aşulandy, laqtyrğan naizasy skiftyñ basy
janyndağy qaqpağa ieren küşpen boilai şanşylyp, däl timegenine
uialğandai birazğa deiin dirildep tūrdy.
«Qandai mergensiñ?— dep jyndana aiqailady skif.— Üş qadam
jerden tigize almadyñ! Sen qūdaidyñ süigen ūly iemes, şieböriniñ
sañğyryğysyñ!»
Biraq qolbasşynyñ qasyndağy serikteri naizalaryn laqtyra bastady
da, bireuiniki auzyna şanşylyp, onyñ üni öşti. Jalğyz közi ğana kirpigi
jabylğanşa kekti jalyn şaşuyn toqtatqan joq.
Dariidiñ aqyry
İavandar tünimen suyt jürdi. Meni jürisi jaisyz atqa otyrğyzdy.
Astyma köpşik salsa da, attyñ aryqtyğy sondai, qyr arqasy astyma
batyp, aiqailap, narazylyğymdy bildirdim, sonan soñ basqalarğa ilesip
tez jüre alatyn bir qaşyrğa mingizdi.
İerteñgisin az uaqyt dem aldy. När tatuğa şamalary kelmegen
saltattylar, taqym jazysymen jerge qūlap tüsip, sol boida ūiyqtap
ketti. Attardy jemdegen soñ, tağy da tüske deiin jürdik te, tūrğyndardyñ
aituyna qarağanda ötken tünde parsy lageri tūrğan kişkentai bir ieldi
mekende ūzağyraq aialdadyq. Är jerde tastap ketken aqsaq attar körinedi.
Jūmysqa jaraityndaryn şarualar tañdap alyp, qalğandaryn soiyp,
terilerin sypyryp jatyr.
Būl jerde iavandar keşke deiin demaldy. Qolbasşy säigülikteri jarau
bes jüz saltattyny tañdap aldy. Är saltattynyñ artyna bir-birden jaiau
jauynger mingesti. Qos - qostan mingesken būl top tez alğa ūmtylyp,
qalğan qol mümkindiginşe olardyñ soñyna ilesuge tiıs bolatyn.
Keşkisin jazyq şöldiñ şetine iliktik. Aq kümistei jerde ūşyrasqan
jusan būtalary, şaşylğan tüieniñ tūzdy kül siiäqty jūp-jūmsaq sortañ
topyraq, är süiegi mine, jol boiy kezdeskeni osy ğana.
Saltattylar syzdanyp ün şyğarmaidy, keide ğana būl beker quğyn dep
ierinderin jybyrlatyp qana azdap küñkildesedi.
Birneşe jauynger attarynan sypyrylyp tüsip, jol boiynda jatyp
qaldy. Şarşağandyqtan meniñ de basym salbyrap qalği bastağanda tu
syrtymda kele jatqan jauynger naizasynyñ ötkir ūşymen iyğymnan
türtti. Jas qol basy qaju degendi ūmytyp, bir närseni ğana, tezdetip alğa
ūmtyluymyzdy talap ietumen boldy.
Aldymyzda, ien dalada şūbatyla sozylğan ūzyn-sonar keruen köringen
şaqta aspandağy ai sūrlanyp, şyğys jaqtağy aspan aqsüttene bastağan
iedi. Keruende birneşe arba körindi. Tañğy taza auada ülken doñğalaqtardyñ
şiqyly men aidauşylardyñ aiqailary anyq iestiledi.
Bizdiñ lektiñ saltattylary ūrysqa daiyndalyp şep tüzedi. Mingesken
jaiau jauyngerler sekirip tüsip, şaşyrai tizilip alğa ūmtyldy. Keñ
dalamen ūrandai ağyzğan saltattylar keruenge lap qoidy.
Üreii ūşqan parsylar dauystap tym-tyraqai qaşty.
Qyzyl sulyğy jelp-jelp ietken iavandardyñ jas qolbasşysy keruendi
boilai şapty. Äldekimdi izdep, aqyry saidyñ işine tüsip ketken arbanyñ
janyna kelip toqtady.
Men būl arbany tanyp janyna jettim. Arbanyñ üstinde üiilgen
terilerdiñ arasynda altyn jippen ädiptelgen qyzyl kiımdi qanğa bökken
adam jatty.
Syrma qaiystary şatasqan, äbden zyqylary şyqqan aidauşylary,
qaşyp ketken segiz qaşyr bastaryn salbyratyp jaibaraqat tūr. Jaraly
adamnyñ jany şyğuğa taiau bolsa kerek qorqyrap jatyr. Alakeugimdi
jaryqta onyñ qan-sölsiz, tolyq jüzi aiqyndala tüsedi. Keñ aşylğan köz
janary ieşkimdi tanymai oisyz baqyraiady. Jiekke laqtyra salğan balyq
siiäqty älsin-äli auyzyn aşyp, auany qarmai jūtqysy keledi. Jibek
kiımderi qara qoşqyl qanmen bylğanğan.
Atynan sekirip tüsken jas iavan ölip bara jatqan adamnyñ jüzine
üñilip, qolyn köterip, sausaqtaryn qarady da:
— «Patşanyñ jüzigi joq. Kisi öltiruşi oñbağandar alyp ülgeripti. Būl
Darii patşa boluğa tiıs»,— dedi.
«İä, būl Dariavauş, patşa»,— dedi äldekimniñ, dauysy.
— Patşalardyñ padişasynan bar qalğany osy,— dep jalğastyrdy
sözin iavan.— Pyşaq sūğylğan ölekse ğana! Ajaldy ūrys dalasynda
jauyngerlerşe qarsy alğan joq, keşe ğana şañğa qūlap, tabanyñ jalağan
jaqyn adamdarynyñ qolymen qoişa bauyzdaldy. Öziniñ täueldilerine
qaiyrym jasağandardyñ bärinin. kütetini osy! Mynau ūlanğaiyr tağy
dalada bir än tamamdalyp, iekinşisi bastaldy. Persiiänyñ patşasy iendi
joq, biraq Aziiänyñ patşasy Aleksandr bar, qūdaidyñ süigen ūly ol
patşanyñ jüzigin tağyp, täjik ūrlap kiiüge batyly barğan adamdy aiausyz
jazalaidy»,
İavan öziniñ qyzyl sulyğyn sypyrdy da Dariavauş patşanyñ betine
laqtyryp jiberdi. Sosyn ol atyna sekirip minip, meni janyna şaqyrdy da:
— «Şal bizge jolbasşy bolmadyñ. Izdegenimizdi özimiz taptyq. Sen ieki
jol turaly da şyndyqty aitty, äri bizdi aldap qaşyp ketuge
talpynbadyñ. Sağan qandai syi tartsam ieken?»—dedi.
Men ūstazym üiretken naqyl sözben:
«Añsağan biıkke, tilegen tilegiñe şarşasañ da, basyñdy imei jetu
üşin ieki qolyñ men bir tilim qara nan, bir ūrttam suyq su bolsa jetkilikti
iemes pe?— dep jauap berdim.
«Danyşpanğa laiyq jauap,— dedi iavan.— Ömirimde iekinşi ret
osyndai jauapty iestip tūrmyn , mümkin sağan iemes, jerles köpesteriñe bir
tartu berermin?»
«Olar üşin sūraitynym azğantai närse, meniñ jerles köpesterim üşin
patşalyğyñyzda ieşqandai jolaqysyz sauda jasauğa rūqsat ietseñiz
bolğany».
İavan külip jauyngerlerine būryldy:
«Būl jaqsy yrym. Jatjerlik Aleksandrdyñ jūldyzy oñynan
tuatynyna meniñ dostarymnan da senimdirek. Tilegiñ oryndalady.
Gefestion, mynany qamqorlyğyña al».
Osyny aitqan soñ ol atynyñ basyn būryp, qalğan arbalardy aralap
qarai bastady. Qorğauşylary izinen bir ieli qalmaidy, jauyngerleri
talan-tarajğa salğan qymbat zattarğa qol sūqpady, qolbasşy
patşalardyñ padişasynyñ joryq keñsesi jinağan dokumentter men
būiryqtardy oqu üşin, tabylğan barlyq qoljazbalardy bir jerge
jinaudy būiyrdy.
Jasaq soltüstikke qarai qozğaldy. Jaqyn ieldi mekenge kelgende meni
bosatyp, qolyma Persiiä patşylyğynyñ barlyq jerinen ierkin ötip, ieşkim
tiıspesin degen parsy ärpimen iavan tilinde jazylğan pergament berdi. Sol
jerden mağan tartu ietken qaşyrymmen Soğ-diana, sodan keiin
Marakandağa jettim. Mine, basymnan keşkenim osy!...
Saqtardyñ qahary
Oiulap jasalğan iesiktiñ tikbūryşty örnegine külgin säule tüsip tūr.
Qonaqtar auyz timegen «otyz ieki quanyş» salynğan ydystar qaptalyna
otyz ieki köleñke tüsiredi. Küñgirt bölmedegi üşeuiniñ jüzderi aiqyn
añğarylmaidy. Tek Budakenniñ narttai qyzyl, jel qaqqan betinde kün
säulesi ierekşe suretpen tūryp qalğan.
Tsen Tszynyñ äñgimesi kezinde Budakenniñ alyp iyğy jaiymen alğa
ieminip, samaiy men qasynyn üstine ireleñdegen qan tamyrlary isinip
şyğa keldi. Ol aldyndağy asqa qol tigizbei, bir ret qana tostağan
şarapty jailap işti. Sol qolyna ūstağan iısti japyraqtyñ jiñişke
sabağy juan qysqa sausağyna kök jip bolyp orala qalğan.
Tsen Tszy baisaldana hikaiasyn tamamdap, säl alğa ieñkeiip ünsiz kütken
şaqta, Budakenniñ közine qan tolyp, kiımine tigilgen monşaq japqan
iyğyna tögilgen ūzyn būrymyn uystap, şiratyp orai berdi.
— Sodan keiin saqtardy körgen joqsyñ ba?
— Joq, qūrmettim.
Budaken auyr kürsindi, ydystardyñ üstinde diril qaqqan altyn tüsti
köbelek onyñ deminen seskenip, basqa jaqqa ūşyp ketti.
— Sen aldyñğy lektiñ jas qolbasşysy turaly köp aittyñ. Al
Ajdarhakat — äbjylannyñ ūly Qosmüiizdi haiuan turaly iestigen joqsyñ
ba? Barlyq iavandardyñ ieñ ülken patşasy sol deidi ğoi. Ol qaida jür?
Qytailyq seldir saqalyn sipap, töbesine aq domalaq taqqan külgin
qalpaqty basyn şaiqady.
— Manadan beri Qosmüiiz turaly aityp otyrmyn, al sen bolsañ ol
qaida jür dep sūraisyñ? Bolat dulyğa kiıp, barlyq ajaldy pendeler
siiäqty biz bergen qauyndy jegen, adamğa tän qylyqpen ūlyña būğau salyp,
şegelengen saqqa naiza laqtyrğan, patşalardyñ padişasy Dariavauşty
quyp jetken, qalalardy külge ainaldyryp, bütin bir halyqtardy jer
betinen qūrtyp kele jatqan sol iavan, biz aityp jürgen qūdai men
ajdahanyñ ūly Qosmüiiz ieken.
— Demek, meniñ ūlym Skolot Qosmüiizdiñ köz aldynda soğysyp, tek
auyr jaralanğan soñ ğana tūtqynğa tüsken ieken ğoi! İendi köñilim jai
tapty, ol saqtyñ atyna daq tüsirgen joq, keñ daladağy dostarymnyñ
aldynda jerge kire uialmaimyn.
— İä, būl şynynda da solai bolğan.
— Qosmüiizdiñ jeñisiniñ syry nede? Olar da parsy äskerlerindei
qarulanğan. Sarbazdarynyñ sany şamaly. Mümkin qūdailardyñ
kömektesetini ras şyğar? Sen qalai oilaisyñ, Spitamen? İeger Qosmüiiz
bizge, saqtarğa şabuyl jasasa ne bolady?
Spitamen közin syğyraityp otyrğan. Onyñ oilary basqa alys jaqta
siiäqtanyp körindi. Beldiginen pyşağyn suyryp alyp jüzinen qos qoldap
ūstağan ol:
— Meniñ oiymşa Qosmüiizge qūdailardan göri, parsylardyñ qairaudy
ūmytqan naizalarynyñ jüziniñ mūqaluy, özderiniñ ornyna kümis
darikterge satyp alğan jaldama äskerlerdi jiberui kömektesti ğoi deimin.
Men mynau suyq jüzdi jaltyldağan almaspen ant ieteiin, ieger Qosmüiiz
bizdiñ dalamyzğa kelse, ony tiridei ūstap alyp, Kuruş patşa siiäqty
añsağan qanyna äbden qansyñ dep basyn kesip qan qūiylğan meske
batyramyz.
Spitamen qarlyğyñqy döreki dauyspen saqtardyñ änin bastady:
Körsek ieger jaryq otty şalqyğan,
Köz ūşynan qarauyl töbe basynan,
Jigitterdi yza-kekten balqyğan
Şaqyr!
Jedel tabylsyn öz qasyñnan!
At ierttelip,
Qairaldy ma, qylyştar?
Sadaqtar sert kerildi me ūrysqa?
Änniñ tanys sözderin iestigen Budaken kürkirei qostady. Qūtyrynğan
ieki skif beine bir qannyñ iısin sezgendei än saldy. Üreilengen qytailyq
keiin şegindi.
Būdan keiin saharalyq qonaqtar tynyştalyp, közderin jerden
kötermei qimylsyz ūzaq otyrdy. Budaken olai-būlai yrğalaqtap, ornynan
äzer köterildi:
— Meniñ ūlyma jasağan qamqorlyğyñ üşin seni nemen razy iete
alamyn? Juas azban at, būzauly siyr, ietik tige alatyn qūl, älde basqa
närse bereiin be? Asa qūrmetti jatjerlik, köñiliñ nege qūlaidy, jasyrmai
ait?
Tsen Tszy ornynan tūryp, iıldi de ieşnärse kerek iemes degendei saqalyn
sipady.
Budaken yrsyldap, qolpyldağan şalbaryna qolyn salyp, işinen
kesken jarty almadai kişkene altyn tostağandy suyryp aldy.
— Myna kişkentai syiymdy qabyl al, ärqaşan osy ydyspen taza su
işkende seni öz şatyrynda ien qūrmetti qonaq retinde qabyldauğa äzir
Budakendi iesiñe alğaisyñ.
Jyltyldağan kişkentai tostağandy qabyl alğan qytailyq onyñ
jieginen tyrnağymen şertip, qiyq közderin qysa tüsip, tap-taza
syñğyrdy tyñdap tūrdy.
İeki qonaq ta üi iesine qoldaryn sozyp, onyñ aşylğan alaqanyn ūstap,
ädet boiynşa on. aiaqtaryn tizesinen bügip, kürkeden ünsiz ğana şyğyp
ketti.
Tsen Tszy jiñişke sausaqtarynyñ bastaryn tüiistirgen qoldaryn
keudesine ūstap, skifter dälizge şyqqanşa iesiktiñ aldynda kütip tūrdy.
— Danalyqqa,— dep kübirledi ol,— tek öziñniñ kemşiligiñ jaily
oilau, müsäpirlerge kömekke qolyñdy sozu arqyly ğana jetuge bolady.
Qoi jazuymdy jalğastyraiyn....