ÜŞINŞI BÖLIM
LAPUTAĞA, BALNİBARBİGE, LAGGNEGGKE,
GLABBDOBDRİBKE JÄNE JAPONİİaĞA
SAİaHAT
I tarau
Avtor üşinşi saiahatqa attanady. Ol teñiz qaraqşylarynyñ qolyna tüsedi. Bir gollandtyqtyñ öşpendiligi.
Avtordyñ äldebir aralğa kelui. Ony Laputağa köterip alady.
Üide bolğanyma on kün tolar-tolmasta mağan üş jüz
tonna su syiatyn “Izgi Ümit” atty ülken kemeniñ komandiri,
kornuelstik kapitan Uiliam Robinson qonaqqa keldi. Onyñ
menşiginiñ bir şiregin qūraityn jäne onyñ komandasymen
Levantqa attanğan özge bir kemede bir kezde men otaşy
bolğan edim. Onyñ menimen qarym-qatynasy qyzmettik
bailanystan göri, ağa-ini bailanysyna köbirek ūqsaityn. Meniñ
oralğanymdy estisimen, ol mağan keldi jäne onyñ būl kelisi
dostyq yqylasqa köbirek ūqsady, öitkeni ol ūzaq uaqyt
birin-biri körmegen dostar arasynda bolatyn äñgimeden böten
eşteñe aita qoimady. Degenmen mağan jiı kelgiştei bastağan
ol meniñ aman-esen oralğanyma quanatynyn bildirdi, meniñ
üide birjola tūraqtamaq oiym bar-joğyn sūrady, eki aidan
soñ Ost-İndiiäğa jürmek nieti bar ekenin orağytty, aqyrynda
qaita-qaita keşirim sūrai tūryp, meni öz kemesinde otaşy
boluğa şaqyratynyn tötesinen aitty da, meniñ qol astymda
eki şturmanmen birge tağy bir otaşy bolatynyn, mağan eki
ese kölemde ailyq tölenetinin, meniñ teñiz tirligin özinen de
kem bilmeitinime öz täjiribesinde közi anyq jetkendikten,
kemeni basqaru isine özimen birdei aralasatynymdy jäne meniñ
aqyl-keñesterime qūlaq asuğa mindettenetinin alğa tartty.
Būrynnan da özim inabatty adam retinde biletin
kapitannyñ mağan keremettei yqylas tanytqany sonşa,
bastan ötkergen mehnattaryma da qaramastan, dünieni köruge
degen qūmarlyq qaitadan eleurei qozdap, men onyñ
ūsynysynan bas tarta almai qaldym. Endigi jalğyz qiyndyq
äielimdi köndiru edi, degenmen būl sapardan balalarymyzğa
qanşama paida äkelerimdi jaiyp salğanymda, qalai kelisim
bergenin onyñ özi de baiqamai qaldy.
1706 jylğy 5 tamyzda zäkir kötergen biz 1707 jyldyñ 11
säuirinde S.-Jorj fortyna kelip jettik. Biz mūnda üş kün
tūrdyq, öitkeni teñizşilerdiñ birazy auyryp qaldy da,
ekipajdy jañartuğa tura keldi. Sol jerden biz Tonkige jol
tarttyq, kapitan mūnda biraz uaqyt aialdauğa ūiğardy, sebebi
onyñ satyp almaq bolğan närseleri daiarlanyp bitkenşe birneşe
ai kerek eken. Osylaişa, amalsyz aialdama kezinde keter
şyğyndy az da bolsa jabu üşin, kapitan şağyn qaiyq satyp
aldy da, oğan tonkindikter men körşiles araldar arasyndağy
sauda-sattyqta ärdaiym ötimdi dünielerdiñ är türinen tiep,
özi Tonkindegi şarualardy bitire beretin boldy da, älgi
närselerdi satyp kelu ökildigin mağan jüktep, qarauyma,
arasynda jergilikti üş adam bar, on tört adam berdi.
Biz attanğaly üş kün öter-ötpesten, küşti dauyl köterilip,
bes kün boiy bizdi alğaşynda soltüstik-şyğysqa, odan keiin
şyğysqa qarai yğystyrdy, sodan soñ, batystan soqqan küşti
jel älsirei qoimasa da, birşama tymyq aua raiy ornyqty.
Onynşy küni soñymyzğa tüsken eki teñiz qaraqşy kemesi
köp äurelenbei-aq bizdi quyp jetti, öitkeni bizdiñ jükke
lyq toly qaiyğymyz öte baiau qozğalatyn, onyñ üstine bizde
qorğanarlyq mümkindik te bolmağan edi.
Eki qaraqşy kemesi bizge eki jaqtan qatar kelip qusyrdy
da, öz adamdaryn ilestire, bizdiñ qaiyqqa basyp kirdi,
degenmen etpetimizden sūlap jatqan (men solai būiryq bergen
edim) bizdi körgende, olar bizdi myqtap bailap, küzet
qaldyrumen ğana şekteldi de, özderi qaiyqty tintuge kiristi.
Men būlardyñ arasynda bir gollandtyq baryn añğardym,
baiqauymşa, ol qaiyqtardyñ eşqaisysyna basşylyq
etpegenimen, jap-jaqsy bedelge ie ekeni de baiqaldy. Bizdiñ
tür-älpetimizden ağylşyn ekenimizdi tanyğan ol bizge öz tilinde
til qatyp, birimizge birimizdiñ arqamyzdy qabystyra bailap,
teñizge tastauğa uäde etti. Men golland tilinde birşama söileuşi
edim, oğan özimizdiñ kim ekenimizdi tüsindirip, bizdiñ hristian
jäne protestant ekenimizdi, onyñ öz otanymen dostyq qarymqatynastağy körşiles memlekettiñ adamdary ekenimizdi
nazaryna sala otyryp, onyñ bizge kömektesuin, ol üşin bizge
aiauşylyq sūrap kapitanğa kepildik etuin ötindim. Būl sözder
şamyna tigen gollandtyq bizge tağy bir sestenip aldy da,
qasyndağy serikterine būrylyp, ara-arasynda hristianos
degendi jiı qaitalai, qyzulana birdeñelerdi aita bastady.
Qaraqşylardyñ edäuir iri qaiyğynyñ kapitany
sonşalyqty jatyq bolmasa da, golland tilinde eptep söilei
alatyn japon eken. Mağan jaqyn kelgen ol biraz sūraqtar
qoiyp, olaryna iltipatty jauaptar alğan soñ, bizdiñ
öltirilmeitinimizdi mälimdedi. Kapitanğa iıle täu etip,
gollandtyqqa būryldym da, oğan öz bauyrym hristiannan
göri, pūtqa tabynuşydan köbirek qaiyrym körgenim janyma
batatynyn aittym. Alaida özimniñ oilanbai aityp salğan
sözime köp ūzamai-aq opynuğa tura keldi, öitkeni älgi kekşil
sūmpaiy meni teñizge laqtyruğa eki kapitandy köndiruge
(mağan ömirimdi saqtauğa uäde berip qoiğan olar būğan
kelispedi) barynşa küş saldy, söite jürip, aqyrynda mağan
ölimnen de jaman jaza belgileuge qol jetkizdi.
Janymdağylar qaraqşylardyñ eki qaiyğyna teñdei bölip
ornalastyryldy, al meniñ qaiyğymda jañadan komanda
jasaqtaldy. Meniñ jaiyma kelsek, olar meni kişkentai
jelqaiyqqa otyrğyzyp, eskek, jelken jäne tört künge
jeterlik as-su berip, jel men tolqynnyñ jeteginde qaldyruğa
ūiğardy. Qaiyrymdylyq tanytqan japon kapitan öz
qorynyñ esebinen meniñ as-suymdy eki ese köbeitti de, meni
tintuge tyiym saldy. Men jelqaiyğyma otyrğan sätte,
palubada tūrğan gollandtyq öz tiliniñ söz bailyğyn qūraityn
balağattar men qarğystardyñ bärin mağan jaudyrdy.
Qaraqşylarğa jolyğardan bir sağat būryn jasağan esebimşe,
biz 46° soltüstik endikte jäne 183° boilyqta tūrğan edik.
Qaraqşylardan edäuir ūzap ketkennen keiin, men qaltamdağy
dürbimniñ kömegimen oñtüstik-şyğysta birneşe aral baryn
baiqadym. Jelkendi kerip, qualai soqqan jeldiñ järdemimen
osy araldardyñ eñ jaqynyna jetip aluğa niettendim jäne
üş sağat mūğdarynda ol nietime de jettim. Aral qūz,
jartastardan tūrady eken, degenmen mağan köptegen qūs
jūmyrtqalaryn tauyp aludyñ oraiy keldi de, şaqpaq taspen
ot tūtatyp, arşagül men qurağan baldyrlardy alaulata,
jūmyrtqalarymdy pisirip aldym. Janymdağy azyq-tülik
qoryn mümkindiginşe saqtaudy oilağandyqtan, meniñ keşki
asymnyñ mäziri osy ğana boldy. Jartastyñ yğyna arşagülden
tösek qamdap alğan men tünde öte jaqsy ūiyqtap şyqtym.
Erteñinde jelkenimdi köterdim de, birde jelkendi, birde
eskekti paidalana jürip, men kelesi aralğa, odan üşinşisine
jäne törtinşisine jol tarttym. Äitkenmen, öz beinetterimdi
täptiştei sipattaumen oqyrmannyñ zeiinin şarşatpau üşin,
besinşi küni alğaşqy araldan oñtüstik – oñtüstik-şyğysqa
qarai ornalasqan, özim añğarğan araldardyñ eñ soñğysyna
kelip jetkenimdi aitsam da jetkilikti bolar.
Būl aral özim şamalağannan alys bolyp şyqty da, bes
sağatqa sozylğan sapardan keiin ğana men onyñ jağalaryna
jettim. Men ony tolyqtai derlik ainalyp şyqqan kezde
ğana, özimniñ aialdauyma qolaily oryn taptym, būl menikindei
jelqaiyqtyñ üşeui ğana äzer syiatyn şağyn şyğanaq edi.
Aral är-är jerinde ğana būta şöpter men hoş iısti ösimdikter
şūbarta körinetin jartastardan tūrady eken. Men özimniñ
bolmaşy azyq-tüligimdi şyğaryp, az-kem jürek jalğap aldym
da, qalğanyn araldağy qisapsyz üñgirlerdiñ birine jasyrdym.
Men şatqaldardan jūmyrtqany molynan terip äkelip, odan
keiin qurağan baldyrlar men şöp-şalam jinap qoidym,
ondağy oiym erteñinde ot jağyp, älgi jūmyrtqalardy pisirip
alu edi (öitkeni mende şaqpaq tas, bilte jip pen tūtatqyş
äinek bar bolatyn). Azyq-tüligimdi jasyrğan üñgir işinde
tündi ötkerdim. Ot jağuğa jinağan baldyrlarym men şöpşalam mağan tösek boluğa jarady. Men öte az ūiyqtadym,
öitkeni jan düniemdegi äldebir mazasyzdyq şarşağanymdy
ūmyttyryp, köz iliktirmedi. Men osynşalyqty qañyrağan
jerde jan saqtaudyñ qanşalyqty ümitsizdigi men ömirimniñ
aqyrynda qandai qasiret kütip tūrğany jaiynda oilandym.
Älgindei oilardyñ meni janyştap tastağany sonşa, ornymnan
tūruğa da batyldyq ete almadym, al aqyr-soñynda bar
quatymdy jiyp, üñgirden eñbektep şyqqanymda, töñirek
jap-jaryq edi. Kök jüzi tūp-tūnyq bolğandyqtan,
jartastardy aralap, şamaly jürgenniñ özinde künniñ quyryp
jibergeni sonşa, men keri būryluğa mäjbür boldym. Kenetten
qarañğylyq üiirildi, äitkenmen, būl kün közin būlt japqanğa
ūqsamaityn. Moiyn būra qarağanymda, men kündi bürkei,
aralğa qarai aua işimen jyljyp kele jatqan äldebir aumaqty
deneni kördim; öz şamalauymşa, eki mil biıktikte tūrğan
älgi dene kün közin alty-jeti minuttai kölegeiledi; biraq men
auanyñ suyğanyn sezinbedim; sol siiäqty, aspannyñ da adamğa
tau köleñkesi tüsiretin qarañğylyqtan artyq qarañğylanğanyn
baiqamadym. Älgi dene özime jaqyndai tüsken saiyn, ol
mağan qatty dünie ispetti körine bastady, onyñ asty tegis,
jaipaq edi jäne kün säulesimen jaltyldap jatqan teñiz betimen
şağylysa jarqyraityn. Men jağadan eki jüz iard joğaryda
tūrğan edim, älgi bir auqymdy deneniñ menen ağylşynnyñ bir
milindei alys tūsqa tiginen qalai qona bastağanyn kördim.
Qaltamdağy dürbimdi alyp köz salğan men onyñ üstinen
köptegen adamdy anyq kördim, olardyñ älgi deneniñ eñkiş
jağynan köterilip-tüsip jatqandaryn da baiqadym, alaida
būl adamdardyñ ne istep jürgenderin anyq ajyrata almadym.
Ömirge degen tabiği qūştarlyq köñilimdi şattyq sezimine
toltyryp, men özim ūrynğan ümitsiz jağdai men qañyrağan
myna jerden däl osy tañğajaiyp qūbylys qalai bolğanda
da qūtqaratynyna özimdi ilandyrdym. Endi bir jağynan
kelsek, auada qalqyğan aralğa jäne ony öz qalaularynşa
joğarylatyp-tömendete, ia bolmasa, alğa qozğalta alatyn
adamdarğa meniñ esim şyğa, qalai tañyrqai qarap tūrğanymdy
oqyrman köz aldyna emis-emis qana elestetui mümkin. Äitse
de, ol kezde men būl qūbylys töñireginde pälsapa soğarlyq
küide emes edim, meni köbirek qyzyqtyrğany būl araldyñ
qai jaqqa qarai qozğalatyny bolatyn, öitkeni ol bir sätke
toqtap qalğandai bolğan. Degenmen köp ūzamai, ol mağan
jaqyndai tüsti de, men onyñ jan-jağynan kertpeştele
ornalasqan birneşe galeramen qorşalğanyn jäne olardyñ
arasy birinen birine ötuge mümkindik beretin satylarmen
jalğastyrylğanyn anyqtap köruge mümkindik aldym. Eñ
astyñğy galeradan men birneşe adam kördim, būlardyñ
keibireui ūzyn qarmaqtarymen balyq aulap, endi bireuleri
solardy qyzyqtap otyrğan edi. Men tüngi qalpağym (şliapam
äldeqaşan tozyp bitken bolatyn) men betoramalymdy aral
jaqqa būlğai bastadym, al ol edäuir jaqyndağan kezde men
tamağymdy jyrta aiğailadym. Būdan soñ, barynşa üñile
qarağan kezimde, araldyñ men jaqtağy betine topyrlasqan
jūrtty kördim. Älgi tūsqa jinalğan jūrt meniñ aiğaiyma
jauap bere qoimasa da, olardyñ meni sausaqtarymen nūsqai,
qarbalasyp ketkenine qarap, olardyñ özimdi baiqağanyn ūqtym.
Men tobyr arasynan bölinip şyqqan tört-bes adamnyñ araldyñ
joğarğy jağyna qarai saty boiymen tezdete köterilip baryp,
joq bop ketkenin ğana kördim. Älgi adamdardyñ myna jağdaiğa
bailanysty äldebir mañyzdy kisiden ne isteu kerektigin biluge
jūmsalğanyn işim sezdi jäne onym oraisyz da emes eken.
Topyrlasqan jūrt köbeie berdi de, jarty sağat şamasynda
aral qozğalysqa tüsip, bir kezde astyñğy galera men tūrğan
jerden jüz iardtai tūsqa deiin jaqyndai köterildi. Sol
sätte men jalbarynğan qalyp tanyta, dausymdy da soğan
laiyqtai söilei bastadym, alaida eşqandai jauap bolmady.
Eger syrt kiımderine qarai bağalasaq, özgelerden göri mağan
jaqyn tūrğan adamdar bekzat jandarğa ūqsaidy. Olar älsinälsin mağan qarap qoiyp, özara äldebir mañyzdy jiyn jasap
jatty. Aqyrynda olardyñ arasynan bireui äuezi qūlaqqa
asa jağymdy äri aşyq dauyspen aiğailai ün qatty,
dybystaluy italiiälyqtar tiline ūqsağandyqtan jäne olardyñ
qūlağyna jağymdyraq estilsin degen dämemen, men de osy
tilde jauap qattym. Äitse de biz bir-birimizdi tüsine almadyq,
biraq meniñ oiymdy ūğu tym qiyn emes-tin, öitkeni olar
meniñ jağdaiymnyñ qanşalyqty qiyn ekenin körip tūr edi.
Mağan jartastan tüsip, jağağa keluge belgi berildi de,
men ony mültiksiz oryndadym. Ūşqyş aral qalyqtai
köterilip, onyñ jiegi tura meniñ üstime keldi, būdan soñ
astyñğy galeradan oryndyq bailanğan şynjyr tastaldy
da, men oğan otyrğan kezde qaitadan joğary köterilip alyndy.
II tarau
Laputalyqtardyñ minez-qūlyqtary men ädet-ğūryptaryn
sipattau. Olardyñ ğylymy turaly tüsinik. Patşa men
onyñ saraiy jaiynda. Avtordyñ saraida qabyldanuy.
Laputalyqtardyñ qorqynyşy men alañy. Laputalyqtardyñ
äielderi.
Men aralğa tüser-tüspesten, jūrt apyr-topyr qorşap
aldy, mağan jaqyndau tūrğandary, şamasy, bekzattary bolsa
kerek. Bäri meni asqan tañyrqauşylyqpen qarap şyqty;
degenmen būl jağynan meniñ özim de qaryzdar bola qoiğam
joq, öitkeni men osynau ğūmyrymda özderiniñ syrtqy
tūrpatymen, kiımimen jäne bet qūbylystarymen osynşama
tañdandyra alatyn ajaldy pendelerdi körmegen edim.
Barlyğynyñ bastary ne oñ jağyna, ne sol jağyna qisaiyp,
közderiniñ biri işke, al ekinşisi tura tas töbesine joğary
qarap jaratylğan eken. Olardyñ kiımderinde kün, ai,
jūldyzdardyñ suretteri skripka, fleita, arfa, kernei,
gitara, klavikord jäne basqa da, Europağa beimälim, neşe
türli muzykalyq aspaptardyñ suretterimen alma-kezektestire
naqyştalğan. Men aulaqtau tūstan qyzmetşiler kiımindegi
köptegen adamdardy baiqadym, olar bir ūşy şolaq
keltekterge qamşy siiäqty bekitilgen, işine aua ürlengen
torsyldaqtardy qoldaryna ūstap tūrdy. Keiin bilgenimdei,
är torsyldaqtyñ işinde qūrğaq būrşaq nemese ūsaq tastar
bar eken. Olar älgi torsyldaqtarymen janyndağy
adamdardyñ erninen jäne qūlaqtarynan anda-sanda qoiyp
qalyp tūrdy. Şamasy, būl adamdardyñ aqyl-esin tolassyz
oi-tolğanystar jūtyp qoisa kerek, olar özderiniñ söileu
jäne estu müşelerine syrttan äldebir äser bolyp, nazaryn
būrğyzbasa, qasyndağy adammen söilesuge de, ony estuge de
qabiletsiz bop qalady eken, sol sebepti olar torsyldatqyş
(jergilikti tilde klaimenole) atalatyn bir qyzmetşisin
ūdaiy janynda ūstap, eş uaqytta būlarsyz üiden şyqpaidy
eken, eşqaida barmaidy eken. Älgindei qyzmetşiniñ şaruasy
eki-üş nemese odan da köp adam kezdese qalğan jağdaida,
söileuge tiısti adamnyñ erninen jäne sözdi tyñdauğa
tiıstilerdi oñ qūlağynan jeñil-jelpi tors etkizu eken.
Sonymen birge, älgi torsyldatqyş öz myrzasy seiilge
şyqqanda da, ūdaiy qasynan tabylyp, qajet bolğan
jağdaida ony közinen jeñil ğana tors etkizuge tiıs; öitkeni
ol myrza ärqaşan oi tolğatyp jüretindikten, qadam basqan
saiyn oğan şūñqyrğa qūlau iaki bağanany baspen soğu, al
köşede bireudi qağyp ketu iaki özin bireu orğa ūşyryp tüsiru
siiäqty jazataiym qauipter ilesip jüredi.
Mağan osynyñ bärin oqyrmanğa täptiştei baiandau kerek
boldy, olai etpegende, meni baspaldaq arqyly araldyñ üstine,
al odan äri patşa saraiyna aparğan kezde osy adamdar jasağan
sökettikterdi, men siiäqty, oqyrmannyñ da tüsinui qiyn bolar
edi. Köterilip kele jatqan uaqytta olar özderiniñ ne istep
jürgenin birneşe ret ūmytyp qalyp, torsyldatqyştar öz
myrzalaryn tūñğiyqtan şyğaryp alğanşa, meni birneşe ret
jalğyz tastap ketti; öz baiqauymşa, oilary men aqyldarynda
birdeñeni añğaruğa oryn qalmağan būlarğa meniñ olar üşin
oğaş körinuge tiıs syrt keipim men kiımim de, qaraşa jūrttyñ
aiğai-şuy da eş äser etpegen syñaily.
Öitip-büitip jürip, saraiğa da jetip, qabyldau zalyna
kirgen kezde men eki jağynan aqsüiekter qauymy qorşağan
taq üstindegi patşany kördim. Taqtyñ aldynda tūrğan ülken
üstelde globustar, ğalamşarlar şeñberleri men neşe türli
matematikalyq qūraldar qoqsyp jatty. Soñymyzdan şūbyra
ilesken sarai jūrtynyñ dabyr-dūbyrynyñ arqasynda bizdiñ
kelisimizdiñ u-şuy jetkilikti bolsa da, ūly märtebeli bizge
tittei de eleñ etpesten, äldebir qiyn eseptiñ şeşimin izdep,
basqa düniede jürgendikten, biz älgi eseptiñ şeşimi tabylğanşa,
keminde eki sağattai kütip tūrdyq. Patşanyñ eki jağynda eki
qolbala torsyldaqtaryn qoldarynda ūstap tūrdy.
Patşanyñ esepti şeşkenin añğarğan kezde olardyñ biri
onyñ erninen, al ekinşisi oñ qūlağynan tors etkizdi; oqys
şoşyp oianğandai selt etken patşa janaryn mağan jäne
meni bastap kelgen nökerlerge būryp, aldyn ala habarlap
qoiğandyqtan, bizdiñ kelisimizdiñ sebebin oiyna oraltty.
Ol birneşe söz aitqan soñ, torsyldaq ūstağan jas jigit
mağan jetip keldi de, meniñ oñ qūlağymnan jeñil ğana tors
etkizdi; men özime mūndai eskertulerdiñ qajetsizdigin
añğartatyn qimyldar jasadym jäne būl äreketim, keiinirek
añğarğanymdai, ūly märtebeli men bükil sarai qauymy
arasynda meniñ aqyl-oi qabiletime qatysty jağymdy tie
qoimaityn pikir tuğyzypty. Patşanyñ mağan sūraq qoiyp
tūrğanyn sezip, men özim biletin tilderdiñ bärinde jauap
qaitardym. Aqyr-soñynda bizdiñ bir-birimizdi tüsine
almaitynymyz tüsinikti bolğan kezde, patşanyñ (öziniñ
aldyndağylarğa qarağanda, ol jatjerlikterge meimandostau
eken) būiryğy boiynşa, meni saraidağy bölmelerdiñ birine
aparyp, qasyma eki qyzmetşini telip qoidy. Tüski as berildi,
saltanatty jaida patşanyñ däl janynan körgen
aqsüiekterdiñ törteui mağan qūrmet körsetip, menimen
dastarqandas boldy. Tüski as ärqaisysynda üş türli tağam
bolatyn eki otyrystan tūrdy. Alğaşqy otyrysta teñ büiirli
üşbūryş türinde kesip alynğan qoidyñ jauyryny, romboid
pişinindegi siyr eti men tsikloid pişindes puding tartyldy.
Ekinşi dastarqan mäzirine skripka türinde äzirlengen eki
üirek, fleita men goboi türindegi sosiskalar men şūjyqtar
jäne arfa beinesindegi būzau töstigi enipti. Qyzmetşiler
nandy konus, tsilindr, parallelogramm jäne basqa da
geometriiälyq figuralar türinde turap berdi.
Tüski as kezinde är türli zattardyñ olardyñ tilinde qalai
atalatynyn sūrauğa batyldyq ettim, eger men özderimen
söileserlik deñgeige jete alsam, onda olardyñ qabiletterine
degen meniñ tañdanysym odan saiyn arta tüsuinen ümittengen
älgi bekzattar torsyldatqyştarynyñ kömegimen mağan
yqylastana jauap berdi. Köp ūzamai-aq men nan, su siiäqty
özime kerekti närselerdiñ bärin sūrai alatyn boldym.
Tüski astan keiin meniñ dastarqandastarym ketti de, patşa
jarlyğy boiynşa, mağan torsyldatqyşyn ilestirgen jaña
adam keldi. Özimen birge qalam, siiä, qağaz jäne üş-tört kitap
ala kelgen būl kisi mağan til üiretu üşin jiberilgenin işaralai
ūqtyrdy. Tört sağattyq däris barysynda men birneşe bağanğa
köptegen sözdi audarmasymen qatarlastyra jazyp, birdi-ekili
qysqa qaiyrym tirkesterdi jattap şyqtym. Meniñ tälimgerim
qyzmetşilerdiñ birine äldebir zatty äkeluge, būryluğa, iıluge,
otyruğa, tūruğa, jüruge, t.s.s. būiyrady, sodan soñ ol aitqan
sözderdi men jazyp alyp otyrdym. Sonymen birge ol mağan
bir kitaptan künniñ, aidyñ, jūldyzdardyñ, tropikterdiñ jäne
poliar şeñberleriniñ beinelerin körsetip, köptegen jazyq
figuralar men stereometriiälyq denelerdiñ ataularyn aitty.
Ol barlyq muzykalyq aspaptardyñ attaryn aityp, sipattady
jäne būlardyñ ärqaisysyn oinağanda qoldanylatyn
tehnikalyq termindermen tanystyrdy. Ol ketken kezde men
osy sözderdiñ bärin tüsinikterimen birge älipbilik retpen
ornalastyrdym. Osyndai ädistiñ jäne özimniñ este saqtau
qabiletimniñ arqasynda birer kün aiasynda men laputa tilin
birşama tanyp qaldym.
Öz audarmamda “ūşqyş” nemese “jüzgiş aral” dep alğan
“Laputa” söziniñ dūrys etimologiiäsyn men eş bile almai-aq
qoidym. Qoldanystan şyğyp qalğan bağzy tilde “Lap”
“joğary” degendi, al “untu” “ämirşi” degendi bildiredi;
oqymystylardyñ ūiğaruynşa, osylardan kelip, “Lapuntu”
sözinen özgeriske tüsken “Laputa” şyğady. Alaida öz basym
mūndai tüsiniktememen kelise almaimyn jäne būl tym
şūbalañqy siiäqty körinedi. Men atalğan sözdiñ tüp-törkinine
qatysty öz boljamymdy osyndağy oqymystylarğa aituğa
batyldyq ettim; meniñşe, “Laputa” “lap auted” sözinen
basqa eşteñe de emes; “lap” teñiz betinde oinağan kün
şūğylasyn bildirse, “auted” – “qanat” degen söz, degenmen
men öz boljamymdy küştep tañudan aulaqpyn, tek parasatty
oqyrmannyñ oi tarazysyna salyp otyrmyn.
Patşa meniñ kütimimdi moiyndaryna jüktegen adamdar
üstimdegi kiımniñ tozğanyn körip, şara qabyldağandyqtan,
erteñinde tiginşi kelip, jaña kiımder tigu üşin ölşemimdi
aldy. Osy şarua kezinde şeber paidalanğan täsilder onyñ
Europadağy bauyrlary qoldanatyn täsilderge müldem
ūqsamaityn. Ol eñ äueli kvadranttyñ järdemimen meniñ
boiymdy anyqtady, sodan soñ syzğyş pen byrğyny qolğa
alyp, qağaz betinde meniñ denemniñ ölşemderi men keskinderin
eseptep şyqty. Alty künde jeide äzir boldy, ärine, onyñ
boi-symbatyma müldem üilesimsiz tigiluiniñ sebebi ony
eseptep şyğaru kezinde ketken bolmaşy qatelerde edi.
Mūndai kezdeisoqtyqtardy jiı kezdestirgendikten, men
ondailarğa nazar audarmaityn boldym.
Kiım bolmağandyqtan jäne az-maz syrqattanyp
qalğandyqtan, men birneşe kündi bölmemde ötkerip, osy uaqyt
işinde özimniñ tildik qorymdy äjeptäuir baiyttym, sonyñ
arqasynda saraiğa birinşi barğan kezimniñ özinde men patşanyñ
sūraqtaryna qanağattanarlyq jauaptar qaitara aldym. Ūly
märtebeli araldy tömendegi jerdiñ betinde ornalasqan bükil
patşalyqtyñ astanasy Lagadoğa bağyttai, soltüstik-şyğysqa
būruğa jarlyq berdi. Būl üşin toqsan liga jol jüru kerek
edi jäne bizdiñ saparymyz üş jarym künge sozyldy, sonyñ
özinde de men auada qalqyğan araldyñ qozğalysynan qandai
da bir üdemelilikti añdamadym. Kelesi küni tañğy sağat on
birler şamasynda patşa, aqsüiekter, sarai qyzmetşileri men
qyzmetkerler muzykalyq aspaptaryn sailap, üş sağat boiyna
üzilissiz sozylğan kontsertterin bastap, meniñ qūlağym tūnyp
qaldy, onyñ üstine, men būl kontserttiñ maqsatyn da tüsine
almadym, sol sebepti mağan tüsinik bergen tälimgerim ūşqyş
araldy mekendegen halyqtyñ qūlağy ärqaşanda belgili bir
kezeñde estiletin keñistikter muzykasyn qabyldai alatyn
airyqşa qabiletke ie ekenin jäne ärbir sarai qyzmetşisi
öziniñ eñ jaqsy meñgergen aspabymen osynau ğalamdyq
kontsertke qatysuğa daiyndyq jasaitynyn sanama qūidy.
Astana qala Lagadoğa qarai ūşu saparymyzda ūly
märtebeli öziniñ qolastyndağylarynan alym-salyq qabyldau
üşin birneşe qala men auyldyñ üstine aialdauğa būiryq berdi.
Osy maqsatqa säikes, ūşyna jeñildeu salmaq bailanğan
jiñişke arqandar tömenge tüsiriledi. Būl arqandarğa
tūrğylyqty jūrt özderiniñ bereşekterin ilgen soñ, olary
batpyrauyq ūşyrğan oquşylardyñ jip bailağan qağaz
japyraqtary siiäqty tike joğary köteriletin. Kei kezderi biz
tömennen şaraptar men azyq-tülikterdi de köterip alatynbyz.
Meniñ matematikalyq bilimderim olardyñ basym böligi
matematika men muzykadan (meniñ muzykamen de az-maz
tanystyğym bar edi) alynğan tūraqty söz tirkesterin igerude
mağan ülken septigin tigizdi. Olardyñ oilarynyñ bäri tek
qana syzyqtar men figuralar töñireginde ainalyp jüredi.
Mäselen, olar äieldiñ nemese äldebir januardyñ sūlulyğyn
däriptegisi kelse, ony mindetti türde rombylar, şeñberler,
parallelogramdar, ellipster jäne basqa da geometriiälyq
ūğymdar arqyly nemese muzykadan alynğan terminder
arqyly beineleidi, ärine, būl tūsta olardy sanamalap
jatudyñ qajetsizdigi anyq. Patşanyñ as üiinen men neşe
türli matematikalyq jäne muzykalyq aspaptardy kördim,
ūly märtebeliniñ dastarqanyna qoiylatyn tağamdardy
aspazdar osylardyñ ülgisinde daiarlaidy.
Laputalyqtardyñ üileri meilinşe sūryqsyz salynğan,
qabyrğalary qisyq-qisyq bölmelerdiñ birde-birinen birdebir tüzu būryş tabu mümkin emes; būl kemistikterdiñ syry
olardyñ qoldanbaly geometriiäny tūrpaiy da käsipşil
ğylymğa balap, oğan jaratpai qarauynda jatyr; al olardyñ
özderi jasaityn talğampaz nūsqaularğa jūmyskerlerdiñ miy
jetpeitindikten, älgindei qatelikter tolassyz jalğasa beredi.
Jalpy, olar qağaz betinde syzğyşty, qaryndaşty jäne
byrğyny şyrq üiire paidalana bilgenimen, kündelikti
qarapaiym şarualarğa kelgende, būlardan ötken ebedeisiz,
qolapaisyz jäne matematika men muzykağa qatysy joq
närseniñ bärine sonşama doğal jandardy kezdestirgen
emespin. Olar anda-sanda ğana özderi dūrys bop şyğatyn
jağdailardan basqa närseniñ bärinde öte qatty jañylysyp,
ärdaiym qyzuqandylyqqa salyna qarsylasady. Elestetu,
qiiäldau jäne oilap tabu būl adamdarğa müldem jat, tipti
olardyñ tilinde osy ūğymdardy bildiretin sözder de joq,
būlardyñ aqyl-oi äreketteriniñ bäri älginde atalğan eki
ğylymnyñ şeñberinde şektelgen.
Laputalyqtardyñ deni, äsirese, astronomiiämen şūğyldanatyndary, aşyq moiyndauğa qysylğandarymen, astrologiiäğa
senedi. Özim baiqağan jaittardyñ işinen meni barynşa
tañdandyratyny jäne özim eşbir tüsine almaitynym –
olardyñ jañalyqtar men saiasatqa degen qūştarlyğy, olar
qoğamdyq ister jaiynan ärdaiym habardar bolyp jüredi,
memlekettik mäseleler jaiynda pikirlerin aitysady jäne
partiiälyq pikirlerdegi ärbir yqpal üşin jan sala daulasady.
Jalpy, “Eñ kişkentai domalaqtağy gradus sany eñ ülken
domalaqtağymen birdei bolady” degenge süiene otyryp,
“Globusty basqaru men ainaldyruğa qandai öner qajet bolsa,
dünieni basqaru üşin de sondai-aq öner qajet” degen boljam
jasaityny bolmasa, matematika men saiasatqa ortaq äldebir
ūqsastyqty eşqaşan taba alğan emespin, äitse de, älgindei
ädetti men europalyq matematikterden de añğardym. Degenmen,
meniñ oiymşa, mūndai ädet adamdar arasynda keñinen taralğan
osaldyqqa, iağni bizdiñ köbine-köp jağdaida özimizge qatysy
şamaly jäne mänisine baruğa meñgergen bilimimiz ben tabiği
qabiletimiz tūrğysynan daiarlyğymyz meilinşe azdyq etetin
närselerge qūştarlana qyzyğyp, jan sala ainalysatyn
minezimizge bailanysty siiäqty.
Laputalyqtar mäñgilik ürei üstinde jüredi jäne bir sätke
de jan rahatyn sezinbeidi, eñ qyzyğy, olardyñ qorqynyşty
alañy özderinen basqa eşqandai jan iesine äser etpeitin
sebepterden tuyndaidy. Olardyñ qorqynyştary, olardyñ
öz oilarynşa, aspan denelerinde bolyp jatatyn neşe türli
özgeristermen sabaqtasyp jatyr. Mäselen, olar jerge kün
birtindep jaqyndai beretindikten, uaqyty jetken kezde
aldyñğyny soñğysynyñ soryp iaki jūtyp aluynan; künniñ öz
işinde jürip jatatyn atqylaulardyñ saldarynan onyñ betin
qabyq jauyp, jaryqtyñ syrtqa şyqpai qaluynan; soñğy
qūiryqty jūldyzdyñ qūiryğynan jerdiñ äzer sytylyp
şyqqanynan, olai bolmağanda, jerdiñ külge ainaluy mümkin
bolğandyğynan; özderiniñ esepteuinşe, otyz bir jyldan keiin
paida bolatyn kelesi qūiryqty jūldyzdyñ jerdi joiyp
jiberui yqtimaldyğynan; eger älgi qūiryqty jūldyz öziniñ
perigeiinde künge belgili bir qaşyqtyqta jaqyndaityn bolsa,
onda onyñ boiynda qyzara balqyğan temirdiñ ystyğynan on
myñ esege artyq qyzu paida bolatynynan jäne ol künnen
ūzağan saiyn öz soñynda ūzyndyğy bir million on tört mil
bolatyn otty qūiryq qaldyratynynan; eger jer onyñ
iadrosynan nemese qūiryqty jūldyzdyñ negizgi denesinen jüz
myñ mil alys qaşyqtyqty saqtai tūryp, onyñ arasynan
ötken jağdaidyñ özinde, jerdiñ tūtanuyna jäne külge
ainaluyna tura keletininen qorqady. Sonymen birge
laputalyqtar kün saiyn öziniñ nūryn tögetin künniñ älgi
şyğynnyñ ornyn eşteñemen toltyra almaitynynan, sonyñ
kesirinen künderdiñ küninde tolyqtai janyp bitip,
joiylatynynan, mūnyñ özi odan jaryq alyp tūrğan jer men
barlyq ğalamşardyñ qirauyna alyp keletininen qorqady.
Osyndai jäne basqa da tolyp jatqan qorqynyşty
qaterler milaryna siñip ketken laputalyqtar ūdaiy üreili
alañ üstinde jüretindikten, öz tösekterinde de beimaral
ūiyqtai almaidy, ömirdiñ kädimgi rahattary men
quanyştarynan da läzzat taba almaidy. Erteñgisin öz
tanystaryn jolyqtyrğan kezdegi laputalyqtardyñ alğaşqy
sūraqtary “Kündegi tirlik qalai? Batarda jäne şyğarda
onyñ türi qandai boldy? Jaqyndap qalğan qūiryqty
jūldyzben qaqtyğysudan qūtylar ümit bar ma?” degen ülgide
bolady. Mūndai äñgimelerin aitqanda, ruhtar men elester
turaly qorqynyşty äñgimelerdi estigen balalar siiäqty eligip,
äserleri işterine tüsip ketedi de, üreige boi aldyrğan olar
ūiqyğa jatudan da qalady.
Araldağy äielder airyqşa qyzuqandylyğymen
erekşelenedi; öz küieulerin jaqtyrmaityn olar saraiğa
qauymnyñ iaki qalanyñ tapsyrmasymen nemese öz şaruasymen
qūrlyqtan kelip, būl jaqta ärdaiym jetip artylyp jatatyn
kelimsekterge asa yqylastana meiir tanytady; äitse de
birdeñeni añdau qabiletterinen aiyrylyp qalğan araldyqtar
būlarğa asqaqtai köz salady. Jergilikti bikeşter öz
qalaulylaryn älgilerdiñ arasynan tañdaidy; tek olardyñ
şamadan şyğa ädepsizdenip, aşyq ketetinderi qolaisyzdau
tiedi; öitkeni qağaz ben matematikalyq qūraldar qol jeter
jerden tabylyp jatsa, küieuiniñ barlyq uaqytta birdei oi
düniesimen äueiilenip ketetinin biletin äieli onyñ janynda
torsyldatqyş joq ekenin körse boldy, naqsüierimen ekeui
onyñ köz aldynda öz sezimderiniñ tizginin erkine jibere beredi.
Meniñ oiymşa, būl jer düniedegi eñ jaily müiis bolsa
da, laputalyqtardyñ äielderi men qyzdary özderiniñ
araldağy saiaq ömirlerine narazy: būl jaqta köl-kösir yrzyq
üstinde tirlik keşip, oilaryna kelgenniñ bärin isteuge erkindik
alyp otyrsa da, araldyñ qyz-kelinşekteri dünieni körip,
astananyñ qyzyqtarymen rahattanuğa asa qūmar, alaida olar
patşanyñ airyqşa rūqsatymen ğana jerge tüse alady, al
būl rūqsatty alu oñai emes, öitkeni qūrlyqqa tüsken äielderin
aralğa qaituğa köndirudiñ qanşalyqty qiyn soğaryn talai
märte bastan ötkergen joğary lauazymdy jandardyñ
auyzdary qatty küiip qalğan. Özim estigen bir äñgimege
sensem, patşalyqtağy eñ däuletti adam, araldağy sänsaltanaty asqan saraida ömir süretin jäne zaiybyn ölerdei
süietin, syrt kelbeti kelisken birinşi ministrdiñ äieli,
birneşe balanyñ şeşesi, saraidağy aqsüiek äielderdiñ biri
ötirik auyryp, Lagadoğa tüsedi de, birneşe ai boiy sol
jaqta jasyrynyp qalady, aqyrynda äieldi qaitkende de
izdep tabuğa patşa jarlyq beredi, özin künde sabaityn
siyqsyz käri malaidy asyrap-bağu üşin kiımderin kepilge
salyp, özi eski-qūsqyny kiıp jürgen keşegi aqsüiek äiel las
kabaktan tabylady da, ony izdeuşiler äieldiñ qarsylyğyna
qaramastan, keri alyp qaitady. Küieui ony būrynğysynan
da beter yqylastana qarsy alyp, bir auyz reniş bildirmese
de, qūrlyqtağy älgi süiiktisine qaitadan taiyp tūrudyñ
oraiyn keltirgen äiel asyl zattardyñ bärin özimen qosa
äketip, sodan keiin izim-ğaiym joğalady.
Bälkim, oqyrman būl hikaiany qiiändağy äldebir el emes,
Europadağy nemese Angliiädağy ömirden alynğan oqiğa dep
oilaityn da bolar. Degenmen äielderdiñ aqylğa syiymsyz
qylyqtary klimatpen de, ūltpen de şektelmeitinin jäne
būlary köbine-köp jağdaida birine biri öte ūqsap jatatynyn
nazarda tūtqany abzal.
Bir aiğa tolar-tolmas uaqytta men laputalyqtar tilin
üirenude jap-jaqsy jetistikterge jettim, sonyñ arqasynda
patşağa baruğa tura kelgen kezderi onyñ mağan qoiğan
sūraqtarynyñ köpşiligine erkin jauap bere alatyn boldym.
Ūly märtebeli men bolğan elderdiñ zañdaryna, basqaru
jüiesine, tarihyna, dinine, ğūryptary men dästürlerine eş
qyzyqpaityn. Ol matematikanyñ jağdaiy turaly sūraumen
ğana şekteletin jäne öziniñ eki jağynda tūrğan torsyldatqyştary älsin-älsin zeiinin oiatyp qoiatynyna qaramastan, meniñ
jauaptarymdy barynşa nemqūraidy jäne sülesoq tyñdaityn.
III tarau
Qazirgi filosofiiä men astronomiiä şeşip bergen esep.
Laputalyqtardyñ astronomiiädağy ülken jetistikteri.
Patşanyñ köterilisterdi basu ädisteri.
Araldyñ körikti jerlerin qarap şyğuğa ūly märtebeliden
rūqsat sūrap edim, būğan quana kelisim bergen ol meniñ
tälimgerime mağan jolbastauşy boluğa būiryq berdi. Meni
bärinen būryn qatty qyzyqtyrğan jait, araldy neşe aluan
qozğalystarğa keltiretin jasandy iaki tabiği sebepterdiñ
syryn bilu edi. Endi men oqyrmanğa osyğan bailanysty
filosofiiälyq tüsinik bermekpin.
Ūşqyş, iaki jüzgiş araldyñ pişini diametri 7837 iard,
iaki tört jarym mil şamasyndağy tüzu döñgelek ispettes,
osyğan bailanysty onyñ joğarğy jağy on myñ akrğa teñ
keledi. Araldyñ biıktigi üş jüz iardqa teñ. Jerde tūryp
qarağan adamğa ğana körinetin onyñ tübi, iaki astyñğy jağy,
qalyñdyğy eki jüz iardtai bolatyn tep-tegis almas plastina.
Onyñ üstinde neşe türli mineraldar qalypty küide
ornalasqan, al olardyñ betin tereñdigi on iaki on eki fut
bolatyn qalyñ qara topyraq jauyp jatyr. Araldyñ üstiñgi
jağy jiekten ortağa qarai oiystana bitken, sondyqtan aralğa
jauğan jauyn-şaşyn onyñ ortasyna qarai jylğalana ağyp
baryp, ärqaisysynyñ auqymy jarty mildei bolatyn ülkenülken tört basseinge quiady, būlar araldyñ ortalyğynan eki
jüz iardtai qaşyqta ornalasqan. Basseinderdegi su kün
säulesiniñ äserimen täulik boiy üzdiksiz bulanyp
jatatyndyqtan, sudyñ asyp-tasuyna jol berilmeidi.
Sonymen qatar ämirşi öz aralyn būlttyñ arğy jağyna köterip
äkete alatyn mümkindikke ie, osynyñ arqasynda ol jauynşaşyn kölemin de öz qalauynşa basqara alady; būl oraida,
tabiğattanuşylardyñ bir auyzdy ūiğarymyna sensek, eñ
biık būlttyñ özi eki milden artyqqa köterile almaidy
eken; qalai desek te, būl elde mūny joqqa şyğararlyq
jağdailar kezdesken emes.
Araldyñ ortasynda aumağy elu iard şamasyndağy qūrdym
bar, sol arqyly astronomdar pişini kümbezge ūqsaityn, sol
sebepti “Flandona Gagnole”, iağni “Astronomiiälyq Üñgir”
dep atalatyn ülken üñgirge tüsedi, jüz iard tereñdiktegi būl
üñgir almas qabatynda jatyr. Üñgirde tolassyz janatyn
jiyrma şyraqtyñ säulesi almas qabyrğalarğa şağylysyp,
är būryşty jap-jaryq etip tūrady. Üñgir işi sekstanttar,
kvadranttar, teleskoptar, astroliabiiälar siiäqty neşe türli
astronomiiälyq qūral-jabdyqtarğa toly. Degenmen bükil
araldyñ tağdyryn şeşip tūrğan eñ negizgi keremet pişini
tiginşi qaiyğyna ūqsaityn orasan magnit bolyp tabylady.
Onyñ ūzyndyğy alty iard, al eniniñ eñ jalpaq tūsy üş
iardtan asady. Öziniñ qaq ortasynan ötetin öte ülken almas
bilikke bekitilgen būl magnittiñ asqan däldikpen ornatylğany
sonşa, janasyp ketken qoldyñ özi ony ainaldyra alady.
Ärqaisysynyñ biıktigi alty iardtyq segiz almas aiaqtyñ üstine
köldeneñdete ūstatylğan jäne diametri on eki iard, biıktigi
tört fut, qalyñdyğy da sonşa bolatyn, işi quys, almas
tsilindr ony syrtynan qaptap tūr. Tsilindrdiñ işki betindegi
ortasynan ärqaisysynyñ tereñdigi on eki diuimdik eki uia
jasalyp, būlarğa engizilgen biliktiñ ūştary qajet bolğan
jağdaida ainalady.
Sipattalğan magnitti ornynan qozğar eşqandai küş joq,
sebebi aiaqtarğa ornatylğan tsilindr bükil araldyñ negizi bolyp
qyzmet etetin almastyñ salmağymen birtūtas dünieni qūraidy.
Aral osy magnittiñ kömegimen köterilip, tömendeidi jäne
bir orynnan kelesisine jyljidy. Öitkeni magnittiñ özine
tartu jäne özinen serpu küşteri jer betindegi ämirşiniñ
biligindegi bölikke qatysty. Eger magnit tiginen qoiylyp,
onyñ tartatyn jağy jerge qaratylsa, aral tömendeidi de,
magnittiñ keri serpu küşine ie beti tömen qaratylsa, onda
aral tike joğary köteriledi. Magnit qiğaştai ornalastyrylğan jağdaida aral da qiğaştai qozğalady, öitkeni
būl magnittiñ küşteri är uaqytta da onyñ bağytymen qatarlas
keletin tüzu boiymen äreket etedi.
Osylai qiğaştai qozğaluğa beiimdiliginiñ arqasynda aral
ämirşi ieliginiñ barlyq böligine bara alady. Araldyñ qozğalu
amalyn tüsindiru üşin, AV – Balnibarbi memleketi arqyly
ötetin tüzu, cd – keri serpetin d beti jatqan magnit, s –
tartatyn bet, al aral S nüktesinde tūr dep alaiyq. Keri
serpetin beti tömen qarağan magnit cd ornyna bağyttalsa,
onda aral D bağytynda joğary qarai qiğaştai iteriledi.
Ol D nüktesine kelip jetken soñ, öz biliginde būrylğan
magnittiñ tartatyn beti E nüktesine bağyttalsyn delik, onda
aral da E bağytynda qiğaştai qozğalady. Eger magnitti
qaitadan būryp, onyñ serpetin betin tömen qarata, EĞ
jağdaiynda ornalastyrsaq, onda aral Ğ bağytynda qiğaştai
köteriledi, osy jerden tartatyn betti G nüktesine bağyttap,
araldy G-ge, sol tūsta magnittiñ serpetin betin tike tömen
qaratyp, G-den N nüktesine aparuğa bolady. Osylaişa,
tastyñ qalpyn qajetinşe özgertu arqyly araldy qiğaştai
köteruge jäne tömendetuge bolady, osy ispetti ülgidegi
tömendetu jäne köteru amaldaryn (az-kem auytqular bolsa
da) alma-kezek paidalana otyryp, aral memlekettiñ bir
böliginen ekinşisine oryn auystyra alady.
Degenmen aita ketken jön, Laputa öz memleketiniñ şeginen
syrtqa şyğa almaidy jäne tört milden joğary biıktikke
de köterile almaidy. Mūndai qūbylysqa astronomdar (osy
magnittiñ qasietterine qatysty keñ auqymdy zertteuler
jazğan) bergen tüsiniktemege süiensek, magnit küşi tört
milden artyq taralmaidy, ekinşi jağynan, magnitke äser
etetin, jerdiñ jäne jağadan alty liga qaşyqtyqqa deiingi
teñiz qoinaularyndağy mineraldar bükil jer şaryn alyp
jatqan joq, tek ūly märtebeli ieligindegi jer aumağymen
şekteledi. Osynşama tiımdi jağdailardyñ mümkindigin
paidalanğan ämirşi magnit örisi aiasynda ornalasqan elderdiñ
bärin eş qiyndyqsyz öz biligine köndirgen.
Eger magnit keñistiktegi jazyqtyqpen parallel qalypta
qoiylsa, onda aral toqtaidy, mūndai jağdaida magnit
poliusteri jerden birdei qaşyqtyqta ornalasady da, birdei
küşpen äser etedi, iağni olardyñ biri araldy tömenge tartsa,
ekinşisi joğary serpedi de, nätijesinde eşqandai qozğalys
oryndala almaidy.
Sipattalğan magnitti basqaru senimdi astronomdarğa
jüktelgen, olar ämirşiniñ būiryğy boiynşa araldyñ ornalasu
qalpyn der kezinde rettep tūrady. Būl oqymystylar
ömirleriniñ denin aspan deneleriniñ qozğalysyn dürbi arqyly
qadağalaumen ötkizedi, al olardyñ dürbileriniñ sapasy
bizdegilerden äldeqaida artyq. Būl jaqtağy eñ ülken
teleskoptardyñ ūzyndyğy üş futtan aspasa da, aspan denelerin
ūzyndyğy jüz futtan kem tüspeitin bizdiñ qūraldardan
äldeqaida artyq ülkeitip, aiqyn körsetedi. Mūndai
artyqşylyq laputalyqtarğa öz jañalyqtary boiynşa bizdiñ
europalyq astronomdardy şañ qaptyryp ketuge jol aşady.
Mäselen, olar on myñdağan qozğalmaityn jūldyzdardyñ
katalogyn jasağan, al bizdiñ katalogtarymyzdyñ eñ
auqymdysynda älgi sannyñ üşten biri ğana qamtylğan. Būğan
qosa, olar Marsty ainala qozğalatyn eki kişkentai jūldyzdy
iaki onyñ serigin aşqan, būlardyñ Marsqa eñ jaqyn
ornalasqany, osy ğalamşardyñ ortasynan alğanda, onyñ üş
diametrine teñ qaşyqtyqta tūrsa, al eñ alystağysy älgi
diametrdiñ beseuindei qaşyqtyqta ornalasqan. Būlardyñ
alğaşqysy on sağatta ainalyp şyqsa, ekinşisi jiyrma bir
jarym sağatta ainalady; demek, būlardyñ ainalu uaqytynyñ
kvadraty olardyñ Mars ortasynan qaşyqtyğynyñ kubyna
proportsional keledi; mūnyñ özi atalğan serikterdiñ özge de
aspan deneleri bağynatyn tartylys zañyna säikes
basqarylatynyn anyq körsetedi.
Laputalyqtar är türli qūiryqty jūldyzdyñ toqsan üşine
baqylaular jürgizip, olardyñ ainalu periodtaryn asqan
däldikpen aiqyndağan. Eger būl şyndyq bolsa (al olar
dūrystyğyna eş kümändanbaidy), onda olardyñ
baqylaularynyñ nätijelerin köpşilik igiligine ainaldyru
asa qajet, öitkeni sondai jağdaida da, äli künge deiin
kemşilikterden köz aşpai kele jatqan qūiryqty jūldyzdar
teoriiäsy, astronomiiänyñ basqa salalary siiäqty, barynşa
jetile tüser edi.
Eger öz ministrlerin özimen birlese äreket etuge köndire
alsa, patşa ğalamdağy eñ joğary bilikke ie ämirşige ainalar
edi. Alaida qūrlyqtağy jerlerge ie bolyp tabylatyn
ministrler köşbasşynyñ jağdaiynyñ bekemdigine iştei
kümändanatyndyqtan, öz otandaryn qūldyqqa tüsiruge eş
uaqytta kelispek emes.
Eger äldebir qalada bülik nemese köterilis tusa, iaki özara
soğys örti tūtansa, ne bolmasa üirenşikti alym-salyqty
töleuden bas tartsa, onda patşa qūzyrynda olardy
jügindirudiñ eki amaly bar. Mūnyñ alğaşqysy jäne birşama
jeñildeui, qalanyñ jäne töñiregindegi jerlerdiñ üstine
araldy tūrğyzyp qoiu bolyp tabylady; mūndai jağdaida
patşa älgilerdi kün men jauyn-şaşynnyñ igiligin
paidalanudan ajyratyp tastaidy da, bülikşil elde aştyq
pen auru-syrqau etek alady. Qylmystyñ därejesine qarai,
älgindei jazalau şarasy joğarydan däu-däu tastar
laqtyrumen küşeitiledi, būl jağdaida jergilikti jūrt jer
astyndağy tūraqtarğa jasyrynyp qana jan saqtaidy da,
üi-jailarynyñ bäri tolyğymen qiratylady. Al eger
bülikşiler qarsylyğyn jalğastyra beretin bolsa, onda patşa
ekinşi, qatañ jazalau amalyna qol artady ; aral
basbūzarlardyñ tura töbesine tömendeidi de, älgilerge üijailarymen qosa küiretetin soqqy beriledi. Degenmen
mūnşalyqty qatal şarany patşa amalsyzdyqtan jäne öte
sirek qoldanady, onyñ üstine, oğan mūndai şarany ūsynys
etuge ministrler de batyldyq jasai bermeidi, öitkeni,
birinşi jağynan, özderine halyq qyryn qarap ketui yqtimal,
ekinşi jağynan, aral tolyqtai patşa menşigi bolğandyqtan,
özderiniñ qūrlyqtağy menşikteri ülken zardap şegui mümkin.
Osy memleket patşalarynyñ älgindei qatañ jazany
meilinşe jaratpauynyñ jäne barynşa şarasyz jağdaida
ğana amalsyz qoldanuynyñ būlardan basqa, tağy bir asa
mañyzdy sebebi bar. Mūndağy iri qalalardyñ bäri derlik
qūzar jartastardyñ arasynda ornalasqan jäne onyñ sebebi
älgindei apattyñ aldyn alu maqsatyn közdese kerek; mine,
osyndai jağdaida, qiratyluğa tiısti qala qūzarlar arasynda
tūrsa, iaki onda köptegen şirkeu mūnaralary nemese tas
mūnaralar bolyp, oğan aral oqys qūldilai qalsa, onda onyñ
negizi iaki tömengi beti zaqymdanuy mümkin; aldyñğy tūstarda
aitqanymyzdai, ol qalyñdyğy eki jüz iard tūtas almastan
jaralğanymen, bäribir qatty soqqy äserinen oğan jaryqşaq
tüsui, al tömende örtengen ğimarattardyñ jalynyna
şarpylğan jağdaida, bizdiñ kaminderdiñ temir iaki tas qabyrğalarynda bolatyny siiäqty, şytynap ketui yqtimal.
Osynyñ bärin jergilikti jūrt ta öte jaqsy biletindikten,
olar da öz erkindikteri men dünie-mülikterine qatysty
qarsylyqtaryn soğan laiyqtai ūiymdastyrady. Bülikşil
qalağa qanşa qaharlanyp, ony ūntap tastauğa qanşa qūmartsa
da, almas negizdi syndyryp aludan jasqanatyn patşa öz
halqyna degen aiauşylyğyn betperde etedi de, araldy
meilinşe baiau tömendetuge jarlyq beredi, öitkeni
filosoftardyñ ortaq ūiğarymy boiynşa, oqys qozğalys
bolğan jağdaida magnit araldy auada ūstap tūra almai,
barlyq salmağymen jerge qūlaityny şübäsiz.
Laputalyqtarğa men kelerden üş jyl būryn patşa öz
ielikterindegi jerler üstimen ūşyp jürgen kezde, oiğa
syimas oqiğa bolyp, onyñ aqyry osynau monarhiiä üşin, az
degende, qazirgi qūrylys üşin, asa qasiretti aiaqtala
jazdaidy. Ūly märtebeliniñ alğaş aialdağan jeri kölemi
jağynan memlekettegi ekinşi qala – Lindalino bolady.
Özderine qatty qysym jasalatynyna ūdaiy şağynyp
jüretin qala jūrty ol attanyp ketisimen, üş künnen keiin
qala qaqpalaryn jauyp, qala bastyğyn tūtqyndaidy da,
qalanyñ tört būryşynan (qala aumağy tik törtbūryşqa ūqsas
edi) zäulim-zäulim tört mūnarany asqan jyldamdyqpen jäne
airyqşa küş-jigermen tūrğyzyp şyğady, al būlardyñ
biıktigi qalanyñ qaq ortasynda üşkirlene asqaqtağan granit
qūzben şamalasady. Qūzdyñ jäne är mūnaranyñ töbesine
olar ülken magnitter bekitedi, al magnitke qatysty
josparlary iske aspai qalğan jağdaida, araldyñ almas negizin
küşti jalynmen jaryp jiberudi közdep, asa janğyş
otyndardy barynşa köptep äzirleidi.
Lindalinoda bülik bastalğany jaiyndağy habar patşağa
segiz aidan keiin ğana jetedi. Sol kezde ol araldy qalağa
bağyttauğa ökim etedi. Asa ūiymşyldyq tanytqan qala jūrty
azyq-tülik qoryn molynan jinap alady. Qalany qaq jara
ülken özen ağatyn. Patşa bülikşilerdi kün men jauynnan
aiyra, birneşe kün üsterinde qalyqtady. Ol araldan
arqandardy köptep tüsiruge būiyrdy, biraq oğan jalynypjalbarynudy eşkim de oiğa almady, onyñ esesine qalağa
jasalğan ädiletsizdikterdiñ bärin ornyna keltirudi,
artyqşylyqtaryn qaitarudy, qala basşysyn sailau qūqyn
qala jūrtyna berudi jäne basqa da osylar siiäqty
öreskeldikterge toly öktem talaptar qarşa boraidy. Būğan
jauap retinde ūly märtebeli araldyqtardyñ bärine astyñğy
galeradan qalağa ülken-ülken tastardy laqtyruğa jarlyq
beredi, alaida mūndai qaterge aldyn ala qamdanğan qala
jūrty as-sularymen birge tört mūnarağa jäne basqa da tas
ğimarattarğa, jertölelerge jasyrynyp, aman qalady.
Sol kezde osy bir örkeudelerdiñ aptyğyn basuğa bekem
bel buğan patşa araldy tez arada mūnaralar men qūzardyñ
üstine qyryq iardqa deiin tömendetuge būiyrady. Patşa
jarlyğy dereu oryndalady, alaida jarlyqty iske asyruşy
qyzmetkerler tömendeu äreketiniñ ädettegiden äldeqaida
jyldam bolğanyn baiqap qalady da, magnitti keri būryp,
araldy qozğalyssyz küige äzer keltiredi, sonyñ özinde de
onyñ qūldilauğa ikemdele beretinin añğarady. Olar
tañğajaiyp myna qūbylys jaiynda dereu habar jetkizip,
araldy joğary köteruge ūly märtebeliden rūqsat sūraidy;
patşa kelisimin berip, ülken keñes şaqyrylady; magnitti
basqaruşy qyzmetkerler de keñeske qatysuğa jarlyq alady.
Būlardyñ arasyndağy täjiribeli köneközderdiñ biri özi
oilastyrğan täjiribeni synap köruge rūqsat alady. Ol
ūzyndyğy jüz iardtyq myqty jip alady da, qala üstine
köterilgen aral belgilengen tartylys küşiniñ äseri toqtaityn
biıktikke jetken kezde, jiptiñ ūşyna boiynda araldyñ negizin
nemese astyñğy betin qūraityn almasqa ūqsas temir keni qajetti
mölşerde qamtylğan almas kesegin bailap, astyñğy galeradan
mūnaralardyñ biriniñ üstine aqyryndap tüsire bastaidy. Almas
tört iardqa tüser-tüspesten-aq, airyqşa quatpen tömenge
tartylyp bara jatqanyn sezgen synaqşy ony keri qarai äzer
tartyp alady. Būdan soñ ol araldan birşe almas synyqtaryn
laqtyryp, olardyñ bärin mūnara üstindegi quatty küş tartyp
äketkenin baiqaidy. Däl osyndai synaq qalğan üş mūnara
men qūz jartas üstinde de jasalyp, birdei nätije alynady.
Būl jağdai patşanyñ bükil josparyn büldirip (biz mūny
täptiştep jatpaimyz), oğan qalany jaiyna qaldyruğa tura
keledi.
Ministrlerdiñ biriniñ meni sendirgenindei, eger aral qala
üstine endi köterile almastai tömendegen jağdaida, onda
qala jūrty ony qozğalu mümkindiginen birjola aiyryp, patşa
men onyñ jandaişaptaryn tügeldei öltirip, bilik jüiesin
müldem özgertkendei eken. Memlekettiñ negizgi zañy patşa
men onyñ eki ūlynyñ araldy tastap ketuine tyiym salady.
Bala tuu qabiletinen aiyrylğanşa, patşaiymğa da däl
osyndai tyiym qoldanylady.
IV tarau
Avtor Laputadan ketedi. Ony Balnibarbige tüsiredi.
Avtordyñ astanada boluy. Törelerdiñ biri avtordy qonaqjailylyqpen qabyldaidy. Onyñ älgi töremen pikirlesui.
Aralda özime körsetilgen yqylasqa renjuim oraisyz bolsa
da, būl jaqta mağan airyqşa nazar audaryla qoimağanyn,
tipti kei-keide jaqtyra qoimağandaryn da moiyndau abzal.
Ärine, patşa men mūndağy jūrtty matematika men muzykadan
basqa närselerdiñ qyzyqtyrmaitynyn, al būl oraida özimniñ
olardan äldeqaida tömen tūrğanymdy, sol sebepti ülken qūrmet
timegenin eskersek, olardy tüsinuge de bolady.
Ekinşi jağynan, araldyñ közge iliner tūstaryn qarap
şyqqannan keiin, meniñ özimniñ de ketkim keldi, öitkeni būl
adamdardan men ölerdei jalyqqan edim. Olar matematika
men muzykanyñ asqan bilgirleri bolsa da, meniñ özim de būl
eki bilimge zor qūrmetpen qarap, birdeñelerdi ajyrata alsam
da, laputalyqtardyñ özgeni esten şyğara, oi düniesine
qamalyp alatyndary sonşa, būlardan jağymsyz äñgime
serikterdi ömirimde kezdestirgen emespin. Aralda bolğan eki
ai mūğdarynda men äieldermen, saudagerlermen,
torsyldatqyştarmen jäne qolbalalarmen ğana äñgimelestim,
sonyñ saldarynan jūrttyñ bäri mağan jaqtyrmai qarai
bastady, al şynyna kelsek, älginde men tizbelegen adamdar
ğana qoiylğan sūraqqa jibi tüzu jauap qaiyratyny da ras edi.
Ynta saluymnyñ arqasynda men jergilikti tildi täp-täuir
igerip aldym. Degenmen özime nazar audaryla qoimaityn
aralda qamaludan men şarşai bastadym da, oraiy kelgen
birinşi mümkindikte ketuge şeşim qabyldadym.
Sarai qauymynyñ arasynda patşağa jaqyn tuys bop keletin
bir bekzat bar edi. Saraidağylardyñ oğan qūrmet körsetuiniñ
jalğyz sebebi de älgi edi, öitkeni olardyñ bäri ony asqan
aqymaq jäne topas dep esepteitin. Ol memleket üşin asa
mañyzdy köptegen qyzmet jasağan, jaratylysyna keremettei
qabiletter daryğan, äri täjiribesi mol, adal da ädil adam
bolsa da, muzykağa qūlağy biteu edi; ony jaratpaityndardyñ
aituynşa, ol taktiden jiı şatasatyn; al jan sala oqytqan
tälimgerleri oğan eñ qarapaiym matematikalyq teoremalardy
däleldeudi äzer üiretken eken. Däl osy bekzat mağan ülken
yqylas tanytty, Europadağy jäne men bolğan neşe türli
elderdegi ömir, zañdar men dästürler, ğūryptar men ğylymdar
jaiynda mälimetter biluge qūmar ol mağan jiı keletin. Ol
meni yqylastana tyñdap qana qoimai, meniñ äñgimelerime
qatysty asa aqyldy eskertpeler de jasap otyratyn.
Lauazymy talap etetindikten, onyñ janynda da eki
torsyldatqyş jüretin, biraq ol eş uaqytta älgilerdiñ
qyzmetine jügingen emes, tipti saraida qalyptasqan jönjobalar men resmi talaptardy ysyryp qoiyp, ol ekeuara
äñgime kezinde älgilerdi jönderine jiberetin.
Men osy bir qadirmendi adamğa ötiniş jasap, meniñ araldan
ketuime ūly märtebeliden rūqsat alyp beruin sūradym. Onyñ
özi aitqandai, meniñ ketuimdi jany qalamasa da, sol sebepti
mağan neşe aluan ūsynystar jasasa da, men oğan barynşa
qūrmet tanyta tūryp, kelisim bermegendikten, ol ötinişimdi
oryndady.
On altynşy aqpan küni men ūly märtebelimen jäne sarai
jūrtymen qoştastym. Patşa mağan qūny ağylşynnyñ eki
jüz funtyndai bolatyn syilyqtar jasady, osyndai
syilyqtardy men özimniñ jarylqauşym, patşa tuysynan
da aldym; būlarğa qosa, ol patşalyq astanasy Lagadoda
tūratyn öziniñ dosyna kepilhat ta jazyp berdi. Būl uaqytta
aral qala üstinen eki mil biıktikte qalqyp tūr edi, meni
aldynda qalai köterip alsa, däl sol täsilmen astyñğy
galeradan tömen tüsirdi.
Ūşqyş Aral ämirşisiniñ biligi aiasyndağy qūrlyq “Balnibarbi” degen jalpy ataumen tanylsa, al astanasy, būrynyraqta
aitqanymdai, “Lagado” atalatyn. Qatty jerge aiağym tigen
soñ, men äjeptäuir rahat sezimge bölendim. Jergilikti ülgide
kiıngendikten jäne tūrğyndarmen söilesuge jeterlik til
biletindikten, men astanağa eş qiyndyqsyz jettim.
Qolymdağy kepilhatta körsetilgen adamnyñ üiin jyldam tauyp
alyp, oğan öziniñ araldağy bekzat dosynyñ hatyn ūsynğanymda,
ol meni yqylastana qabyldady. Miunodi esimdi älgi töre öz
üiinen mağan arnalğan bölme äzirleuge tapsyrma berip, men
astanada bolğan uaqytymnyñ bärinde sonda tūryp, üi iesiniñ
qonaqjai peiiline bölene tirlik keştim.
Kelesi küni ol meni öz arbasyna otyrğyzyp, aumağy
Londonnyñ jartysyndai bolatyn qalany aralauğa alyp
şyqty, mūndağy üilerdiñ qūrylysy közge oğaş körinetin
jäne olardyñ köpşiligi qirap jatyr edi. Äldeqaida asyğyp
bara jatqan köşedegi jürginşilerdiñ türlerinen jabaiylyq
seziletin; közderi äldebir nüktege jansyzdana qadalyp qalğan
olardyñ bäri derlik alba-jūlba kiıngen edi. Qala
qaqpalarynan şyqqan soñ, biz egistik alañymen üş mildei
jürdik. Būl jerden men neşe türli qūraldarmen jūmys
jasap jatqan köptegen şaruany körsem de, şynymdy
aitaiyn, olardyñ ne istep jürgenin tüsine almadym, onyñ
üstine, meniñ közime ilikken alañqaidağy topyraqtyñ qūnary
öte jaqsy ekendigi añdalsa da, mūnda şöptiñ de, bidaidyñ
da eş belgisi joq edi. Qala men auyldyñ osynşalyqty
oğaş keipine qatysty tuğan tañdanysymdy işke büge
almağandyqtan, men qasymdağy serigime būrylyp, odan
köşelerde ūşyrasqan jäne eginjaida jūmys jasap jatqan
myna adamdardyñ jüzindegi mazasyzdyq neni bildiretinin
tüsindirip beruin sūrai tūra, būl adamdardyñ eñbeginiñ eş
nätijesin körmei tūrğanymdy, kerisinşe, osynşama kütimsiz
egistikterdi, osynşama naşar salynğan jäne qirap jatqan
üilerdi, tūrmys-tirşilikteriniñ asa auyr ekenin aiğaqtaityn
kiım kigen jäne syrt keipinen de qaiyrşylyq añdalatyn
adamdardy būryn-soñdy eşqaidan körmegenimdi de aittym.
Miunodi myrza birneşe jyl Lagadony basqarğan, sol
tūsta ministrlerdiñ aiaqtan şalu äreketteriniñ nätijesinde
qabiletsizdigi üşin qyzmetten şettetilse de elge asa tanymal
adam edi. Patşanyñ özi de onyñ aqyldylyğyna
şübälanğanymen, nieti izgi jan retinde qadirleitin.
El men onyñ tūrğyndaryna qatysty aşyq aitqan pikirime
ol meniñ dūrys bağa beruim üşin būl jerde bolğan öte qysqa
ğana uaqytymnyñ azdyq etetinin alğa tartumen şekteldi de,
türli halyqtarda türli-türli ğūryptar men dästürler, soğan
ūqsas ortaq tūstar bolatynyn aita bastady. Degenmen onyñ
saraiyna qaityp oralğan kezimizde ol osy ğimaratqa qalai
qaraitynymdy, būdan qandai oğaştyqtar baiqaitynymdy
jäne öz qyzmetşileriniñ üstindegi kiımderi men syrt keipine
qatysty qandai eskertulerim baryn sūrady. Ol mūndai
sūraqtaryn batyl qoidy, öitkeni būl jerdeginiñ bäri tamaşa,
äsem, jarasymdy bolatyn. Men onyñ boiyna tän danalyq,
degdarlyq pen däulet ony öz otandastarynda oisyzdyq
pen kedeilik kesirinen tuğan kemşilikterdi jūqtyrudan qağyp
qalğanyn aittym. Sol kezde ol, şamamen, jiyrma mildei
qaşyqta ornalasqan qala syrtyndağy üiine baruğa meniñ
köñilim soqsa, onda mūndai äñgimelerge bos uaqyttyñ molynan
tietinin aitty. Men oğan özimniñ tolyğymen äzir ekenimdi
mälimdedim de, kelesi küni tañerteñ biz jolğa şyqtyq.
Jol boiy Miunodi jer öñdeu barysynda fermerler
qoldanatyn neşe türli ädisterge meniñ nazarymdy audaryp
baqty, alaida men eginjailardan birde-bir masaq iaki birdebir qyltanaq köre almağanym bolmasa, onyñ aitqandarynan
eşteñe ūqqan joqpyn. Degenmen üş sağattyq joldan keiingi
suret müldem özgerip sala berdi. Bizdiñ aldymyzdan aşylğan
tañğajaiyp körinis birinen biri qajetti qaşyqtyqty saqtai
ornalasqan fermerlerdiñ tap-tūinaqtai üilerinen,
jüzimdikterge, egistikterge jäne şabyndyqtarğa jiktele
qorşalğan alañqailardan tūratyn edi. Men mūndai
tañğajaiyp peizajdy köpten körmegen edim. Meniñ jüzimniñ
şyrailanyp sala bergenin añdağan märtebelim bir kürsinip
aldy da, öz ieligindegi jerlerdiñ osy tūstan bastalatynyn,
onyñ işimen däl üidiñ aldyna jetkenşe, bäri de osy ispetti
bolatynyn aita kelip, öz otandastarynyñ özin mazaq etetinin
jäne şaruaşylyğyn öte jaman igerip, memleketke meilinşe
jaman ülgi körsetip jürgeni üşin jek köretinin, alaida būğan
elikteitinderdiñ deni özi siiäqty birdi-ekili qyñyr minez,
käri şaldar ğana ekenin de añğartyp ötti.
Aqyrynda biz üige de jettik. Būl köne säulet öneriniñ eñ
ozyq ülgileri boiynşa salynğan keremet ğimarat edi.
Subūrqaqtar, bau-baqşalar, jürginşi joldary, toğailardyñ
bäri de asqan talğampazdyqpen oilastyryla jasalğan eken.
Men közben körgenderime laiyqty süiiniş sezimimdi bildirip
edim, biraq märtebeli serigim meniñ būl sözderime keşki as
aiaqtalğanşa eşqandai nazar audara qoimady. Ekeumiz ğana
qalğan kezde meniñ qojaiynymnyñ jüzi mūñaiyp sala berdi
de, ol qala men auyldağy öziniñ üilerin syryp tastap, qazirgi
ülgimen qaitadan tūrğyzsam ba eken, öziniñ egin şaruaşylyğyn
joiyp, qazirgi talaptarğa säikes basqasyn qolğa alsam jäne
älgi talaptarmen basqa fermerlerdi de tanystyrsam ba eken
dep jiı oilanatynyn, olai etpegen jağdaida özin örkökirek,
äsirejañalyqşyl, qisyq, nadan, topas dep küstanalauğa jol
aşatynyn, eñ qiyny, ūly märtebeliniñ renişin köbeitip
alatynyn aitty. Ol jer betinde ne bolyp jatqanyna nazar
audaruğa eşqandai uaqyt taba almai, özderiniñ oitolğanystaryna meilinşe kirip ketken saraida meniñ esti
qoimauym äbden mümkin äldebir närselerdi mağan körsetken
kezde meniñ tañyrqauymnyñ älsirep, suyp qaluy
yqtimaldyğyn da köldeneñdetti.
Onyñ sözderi mynağan saiatyn. Osydan qyryq jyldai
būryn astananyñ birneşe adamy, bireui şaruamen, endi biri
änşeiin qyzyq üşin, Laputağa köterilip, aralda bolğan bes
ai işinde matematikadan alğan bilimderi şalağai bolsa da,
keri qaitqan kezderinde jelbuaz bilimderine bulary būrqyrai
oralady. Älgi adamdar jerge kelisimen, bizdegi dünieniñ
bärine osqyryna qarap, ğylym, öner, zañdar, til,
tehnikalardyñ bärin jaña tūrpatta qaitadan jasau jobalaryn
qolğa aluğa kirisedi. Osy maqsattaryna bailanysty olar
Lagadoda Projektiorlar Akademiiäsyn aşuğa patşadan
rūqsat aluğa qol jetkizedi. Būl oilarynyñ jemisti bolğany
sonşa, bügingi tañda patşalyqta däl osyndai Akademiiälar
aşylmağan birde-bir iri qala qalmady. Būl mekemelerde
professorlar eginşilik pen säulet öneriniñ jaña ädisterin,
käsipşilik pen öndiristiñ barlyq türine qajetti aspaptar men
qūrylğylardy oilap tabumen ainalysady jäne osy
jañalyqtardyñ arqasynda, olardyñ aitularyna sensek, bir
adam on adamnyñ jūmysyn atqara alatyn bolady; mäñgilikke
şydaityn asa berik materialdan keiinnen eşqandai jöndeudi
qajetsinbeitin zäulim saraidy bir aptanyñ işinde tūrğyzuğa
bolady; jerdegi jemis-jidektiñ bäri tūtynuşy qajet etken
uaqytta, jyldyñ kez kelgen mezgilinde pisip tūratyn bolady;
onyñ üstine, būl jemisterdiñ ülkendigi qazirgi qolda
barymyzdan jüz esege asyp tüsetin bolady... qoişy, ne
kerek, olardyñ adamzatty baqytqa keneltetin jobalaryn
sanap tügesu tipti mümkin emes. Bir ğana ökinişti jeri, älgi
jobalardyñ birde-biri aqyryna deiin jetken emes, al būl
eki arada bolaşaqtyñ igilikterin saryla kütken el işi qañyrap,
üiler qirap, tūrğyndar aş-jalañaş bosyp ketti. Alaida
mūnyñ eşbiri de projektiorlerdiñ ekpinin suytar emes, tipti
kerisinşe, būrynğydan beter qyzdyra tüsude, endigi jerde
olardy ümitpen qosa yzaly qyjyl da şabyttandyryp
keledi. Al Miunodidiñ öz jaiyna kelsek, jañaşyl isker
adamdar sanatyna jata qoimaityn ol eski jolmen tirlik
etude, babalary salyp ketken üilerde tūryp, şaruasynyñ
bärinde de eşbir jañalyqqa moiyn būrmai, köne ülgige
jüginedi eken. Aqsüiekter qauymy men ortaşa däulettiler
qatarynan şyqqan tağy birneşe adam sol siiäqty tirlik etedi
eken, äitkenmen būlarğa öz boilaryndağy jalqaulyq pen
boiküiezdikten şyğa almai, sonyñ kesirinen qoğam igiligine
bağyttalğan progreske kedergi jasap kele jatqan ziiändy da
nadan adamdar retinde, ğylymnyñ jaulary retinde jek
köre, jaratpai qaraidy eken.
Söziniñ soñynda märtebeli myrza män-jaidy odan äri
täptiştei bergisi kelmeitinin, öitkeni Bas Akademiiäny özim
qarap şyqqan kezde paida boluy mümkin rahattarymnyñ aldyn
oraudy qalamaitynyn aitty. Onyñ menen bir ğana ötingeni
osydan üş mil jerdegi tau bauraiyndağy qūrylys
qirandylaryna nazar saluym boldy, ol öz üiinen jarty
mil qaşyqtyqta ülken özennen tartylğan sumen jūmys
jasaityn tamaşa diırmeni bolğanyn jäne onyñ öz üiiniñ
qajetin ğana ötep qoimai, köptegen jer jaldauşylardyñ da
igiligine jarağanyn aityp ötti. Osydan jeti jyldai būryn
oğan projektiorlar qauymy keledi de, älgi diırmendi būzyp,
onyñ ornyna tau bauraiynan jañasyn saluğa ūsynys jasaidy;
olar tau jotalaryn boilai su saqtaityn ūzyn kanal qazatyn
bolady jäne oğan qajetti su tūrbalar men qūrylğylardyñ
kömegimen köterilip, diırmendi qozğalysqa keltiruge tiıs
bolady; biıktegi sudy jel men aua tolqyndatatyndyqtan
jäne taudan tömen qarai qūlai ağatyndyqtan, diırmen
doñğalağyn ainaldyruğa qajetti su tegis jerde aqqandağysyna
qarağanda, eki ese az kölemde jūmsaluğa tiısti bolady.
Märtebeli myrza sol tūsta saraimen araqatynasy şiryğyp
tūrğandyqtan jäne dostarynyñ aqyl-keñesine moiyn
ūsynğandyqtan, älgi jobany iske asyruğa keliskenin aitty;
alaida jüzdegen adam jūmysqa tartylğan būl şarua eki
jyldan keiin oñbai küireidi de, kinäniñ bärin būğan audarğan
projektiorlar taiyp tūrady; sodan bergi uaqytta olar mūny
ūdaiy kelemej etuimen ğana şektelmei, özgelerdi de älgindei
täjiribe jasauğa azğyryp, olardyñ da aqyryn älgi ispetti
küireu, küizeluge ūryndyryp kele jatyr eken.
Biraz kün ötkennen keiin biz qalağa qaityp oraldyq.
Akademiiädağy özine qatysty jağymsyz közqarastardy
eskergen märtebeli myrza meni özi bastap aparudy qoş
körmedi de, meni ol jaqqa aparudy öziniñ bir dosyna
tapsyrdy. Qojaiynym meni jañaşyl jobalarğa qūmar, biluge
asa qūştar, ilanğyş adam retinde tanystyrdy, saiyp
kelgende, ol qatty qatelespegen de bolatyn, öitkeni jas
kezimde meniñ özim de ülken projektior bolğan edim.
V tarau
Avtorğa Lagadodağy Ülken Akademiiäny qarap şyğuğa rūqsat
etedi. Akademiiäny jerine jetkize sipattau. Professorlar
zerttep-zerdelep jatqan önerler.
Būl Akademiiä jeke tūrğan bir ğana ğimaratta ornalaspağan,
jūmystar jürgizu üşin köşeniñ eki jağynan özderine
menşiktep, beiimdep alğan eki qatar iesiz üilerge qonystanğan.
Meni prezident iltipat tanyta qabyldady da,
Akademiiäny kün saiyn ūzaq-ūzaq uaqyttan aralai aldym.
Mūndağy är bölmeni bir nemese birneşe projektior jailaidy
eken, öz şamalauymşa, men bes jüzdei bölmede bolğan
siiäqtymyn.
Men kezikken alğaşqy oqymysty bet-auzy men qoldaryn
ys basqan, ūipa-tūipa ūzyn şaşy men saqalynyñ är-är jeri
otqa şarpylğan aryq adam edi. Onyñ kiımderi, jeidesi men
terisi de ys tüstes bolatyn. Ol jazğy mausym salqyn jäne
jañbyrly bolğan jağdaida auany jylytuğa paidalanu üşin
qiiärdan kün säulelerin öndirip, olardy germetikalyq
qūtylarğa jauyp saqtau jobasymen segiz jyldan beri
ainalysuda eken. Endi segiz jyldan keiin kün säulesin
gubernator baqşasyna qolaily bağamen qoia alatynyna kämil
senimdilik tanytqan ol jyldyñ osy mezgilinde qiiär
bağasynyñ qymbattap ketetinin aityp, qajetti qorynyñ
azaiğanyna şağymdana kelip, öziniñ jañaşyldyğyn
yntalandyru üşin birdeñeler berip ketuimdi ötindi. Mūndağy
myrzalardyñ osynda kelgen är adamnan qaiyr tilenetin
ädeti baryn jaqsy biletin öz qojaiynym aldyn ala qam
qylyp, meni aqşamen qamtamasyz etip edi, men sol
aqşalardan älgige az-maz aqşalai syilyq jasadym.
Kelesi bölmege attap kirmei jatyp, syrtqa atyp şyğa
jazdadym, öitkeni mūndağy älem sasyğan iıs tūnşyqtyryp
jibergen edi. Alaida meni ūstap ülgergen serigim qūlağyma
sybyrlap, kiruimiz qajettigin, äitpese qatty jäbirlep alatynymyzdy aitqan soñ, mūrnymdy jauyp aluğa da şamam
kelmei qaldy. Būl bölmede otyrğan önertapqyş
Akademiiänyñ eñ qart müşeleriniñ biri eken. Bet-älpeti men
saqaly quqyl sary kelgen onyñ qoldary men jeidesi näjiske
malşynyp tūr edi. Meni oğan tanystyrğan sätte ol qausyra
qūşaqtady (öz basym däl osy iltipat bolmasa da, renjimes
edim). Akademiiäğa qabyldanğan sätten bastap adam
ekskrementterin özderi paida bolğan işip-jeu zattaryna
qaitadan ainaldyrumen şūğyldanyp kele jatqan ol älginiñ
qūramyndağy keibir bölşekterdi bölip şyğaru, ötten jūqqan
boiaulardy yğystyru, sasyq iısti bulau, silekeidi syğyp
tastau joldaryn izdestirude eken. Qala oğan apta saiyn
ülkendigi bristol böşkesindei ydysqa toltyrylğan adam
näjisterin jiberedi eken.
Būl jerden men mūzdy jağu arqyly oq-däri alumen
ainalysatyn oqymystyny da kördim. Ol mağan jalynnyñ
sozylmalyğy turaly özi jazğan zertteuin körsetip,
jariiälamaq nieti baryn aitty.
Sondai-aq mūnda asa önertapqyş säuletşi de boldy, ol
üi saludy töbeden bastap, irgetaspen aiaqtaityn jaña täsildi
oilap tapqan eken. Ol mūndai täsildi aşqan kezde asa aqyldy
eki jändik – ara men örmekşiden üirengenin aityp aqtaldy.
Mūnda bolğandardyñ eñ soñğysy özi siiäqty birneşe soqyr
şäkirtterimen birge jūmys jasaityn tumysynan soqyr
oqymysty edi. Būlardyñ şaruasy professor üiretken iıskeu
jäne denemen sezinu täsilderin paidalana otyryp,
suretşilerge arnalğan boiaulardy aralastyru eken. Şynymdy
aitsam, meniñ bağyma orai, olar men bolğan kezde özderiniñ
şarualaryn sonşalyqty sätti atqara qoiğan joq, tipti
professordyñ özi de qaita-qaita qatelese berdi. Älgi
oqymysty öz bauyrlarynyñ ülken qoldauy men zor
qūrmetine ie eken.
Kelesi bölmede meni ülken quanyşqa bölegen projektior
jerdi şoşqamen jyrtu täsilin aşyp, soqağa, malğa jäne
jūmyskerlerge jūmsalatyn şyğyndardan qūtqarmaq eken.
Būl täsil bylai oryndalady: bir dese jerge siz arasyn
alty diuim jäne tereñdigin segiz diuim etip, şoşqalar erekşe
jaqsy köretin jañğaq, qūrma, kaştan jäne basqa da jemister
men kökönisterdi kömesiz, odan keiin būl egistikke alty jüz
iaki odan da köp şoşqany quyp äkelesiz, birneşe kün boiy
tamaq izdep, barlyq jerdi qoparyp şyğatyn olar ony egin
saluğa jaramdy etip qana qoimai, özderiniñ qilarymen
tyñaityp ta beredi. Rasyn aitqanda, jürgizilgen täjiribe
körsetkendei, jerdi būlai öñdeu köptegen äureşilikter men
mol şyğyndy talap etse de, berer önimi tym az bolady iaki
müldem bolmaidy. Degenmen būl jañalyqty äli de jetildire
tüsuge bolatynyna eşkim şübälanbaidy.
Men kirgen kelesi bölmeniñ önertapqyş kirip-şyğatyn
tar sañylaudan basqa tūstarynyñ bäri, qabyrğalary men
töbesi tügeldei örmekşi torymen şyrmalyp jatyr eken.
Men esikten köriner-körinbesten baj ete qalğan önertapqyş
mağan abai boludy jäne onyñ örmekterin üzip ketpeuimdi
eskertti. Äli künge deiin jibek qūrttaryn paidalanyp kele
jatqan dünie jūrtynyñ keşirilmes qatelikke jol berip
otyrğanyna şağynğan ol älgi qūrttardan artyqşylyqtary
äldeqaida basym köptegen qūrt-qūmyrsqalardy ärqaşan qol
astymyzdan taba alatynymyzdy jäne olardyñ jaratylysyna örmek toqumen qatar, tiginşilik qasietter de tän
ekenin aitty. Būdan keiingi sözinde önertapqyş örmekşilerdi
kädege jaratu matalardy boiauğa ketetin şyğyndar-dan
birjola qūtqaratynyn däiektedi jäne būğan meniñ de közim
anyq jetti, öitkeni ol bizge örmekşilerdi jemdep otyrğan
türli-tüsti ädemi şybyndarynyñ aluan türin körsetti jäne
būlardyñ tüsteriniñ boiauy örmekşi äzirleitin jipke köşuge
tiıstiligine bizdi ilandyrdy. Ol şybyndarğa tamaq etuge
jaraityn şaiyr, mai jäne basqa da tūtqyr zattardy anyqtap,
sonyñ arqasynda örmekşiniñ jipterine beriktik jäne tyğyzdyq
darytqan soñ, kez kelgen adamnyñ talğamynan şyğa alatynyna
senimdilik tanytty: onyñ ümiti negizsiz de emes edi, öitkeni
onyñ qolynda barlyq tüstegi şybyndar bar edi.
Būl bölmede jer men künniñ jyl boiyndağy jäne täulik
işindegi qozğalystaryn jel bağytynyñ kezdeisoq
özgeristeriniñ bärimen säikestendire tekserip, bas keñseniñ
ülken jelbaqqyşyna kün sağatyn ornalastyrudy oilaityn
astronom da boldy.
Osy sätte mağan jeñil-jelpi şanşu qadaldy da,
qasymdağy serigim meni osy aurudy birine biri kereğar eki
ota jasau jolymen emdeitin jäne bir ğana qūral
paidalanuymen dañqy şyqqan äigili därigerdiñ bölmesine
ertip bardy. Onyñ janynda äri ūzyn, äri jiñişke kerneii
pil süieginen jasalğan ülken körik tūrdy. Däriger tik işekke
segiz diuim kirgiziletin älgi kerneimen jel ürleu arqyly
işekterdi qūrğap qalğan torsyldaqtar siiäqty jağdaiğa keltire
alatynyna közimizdi jetkizuge ūmtyldy. Eger auru meilinşe
küşti bolyp şyqsa, onda däriger älgi kerneidi körik jelge
tolyp tūrğan kezde kirgizedi de, auany syrqattyñ denesine
aidaidy, sodan keiin ol körikke qaitadan aua toltyryp alu
üşin kerneidi suyryp alady da, būl uaqytta artqy tesikti
bas barmağymen tyğyzdai jauyp tūrady. Osy äreketti ol
üş-tört ret qaitalağan kezde asqazanğa kirgizilgen jel ziiändy
närselerdiñ bärin özine ilestire, qatty ekpinmen syrtqa
ūmtylady (nasos aidağan su siiäqty) da, syrqat adam
jazylyp ketedi. Men osy täjiribelerdiñ ekeuin de itke
jasağanyn kördim, biraq sonyñ alğaşqysynyñ äldebir äseri
bolğanyn baiqamadym. Al ekinşisinen keiin baiğūs
maqūlyqtyñ qampiğany sonşa, jarylyp kete jazdap baryp,
işin bosatqan kezde serigim ekeuimizge de öte qolaisyz tidi.
İt sespei qatty da, ony tura älgi otanyñ kömegimen ömirge
qaita oraltpaqqa kirisken därigerdi biz tastap şyqtyq.
Men būlardan basqa da talai bölmede boldym, äitkenmen,
qysqa qaiyrudy qoş körgendikten, mūnda özim körgen
ğajaiyptardyñ bärin sipattap, oqyrmandy mezi etpei-aq
qoiaiyn.
Osyğan deiin men Akademiiänyñ bir ğana bölimşesimen
tanystym; ekinşi bölimşe alypsatarlyq ğylymdy alğa
süiregen oqymystylardyñ qūzyryna berilipti; endi solar
turaly az-maz söz aitpaqpyn, degenmen sonyñ aldynda būl
jaqta “Ämbebap şeber” degen atpen tanymal äigili oqymysty
jaiynda aitaiyn. Ol bizge ömiriniñ otyz jyly boiynda
öziniñ bar oiyn adamzat ömirin jaqsartuğa arnap kele
jatqanyn äñgimeledi. Onyñ qaramağynda işine san qily
tañğajaiyptar toltyrylğan ülken-ülken eki bölme men elu
kömekşi bar eken. Būlardyñ biri auanyñ qūramynan selitrany
bölip alyp, onyñ dymqyl jäne ağatyn bölşekterin süzip
alyp, odan qūrğaq äri iısi bar zat şyğarumen; endi biri
jastyqtar üşin jäne tüireuişke arnalğan jastyqşalar üşin
märmärdi ūntaqtaumen; üşinşileri tiri jylqynyñ tuiağyn
jelinip, jemiriluden saqtau üşin ony tas küiine keltirumen
ainalysady eken. Has şeberdiñ özine kelsek, däl osy uaqytta
ol ūly maqsattarynyñ ekeuin iske asyrumen şūğyldanuda
eken; onyñ alğaşqysy – eginjaidan topan tūqymyn öndiru
eken, onyñ öziniñ tüsindiruinşe, topan boiynda keremettei
öndirgiş küşter bar eken; būl oiyn ol köptegen eksperimentter arqyly tüsindirip baqsa da, meniñ sañylausyz sanama
eşteñe kirmedi; al ekinşisi – qūramynda mineraldy zattar
jäne ösimdik bölşekteri bar erekşe tūtqyr birdeñeni
japsyru jolymen eki qozynyñ boiyndağy jünderdiñ ösuin
toqtatu eken ; ol öte taiau uaqytta bükil patşalyqta
tyrjalañaş qoilar tūqymyn ösiruden ümitti.
Osydan keiin biz köşeniñ arğy betine ötip, Akademiiänyñ
basqa bölimşesine kirdik, aldynda aitqanymdai, mūnda
alypsatarlyq ğylymmen şūğyldanatyn projektiorlar
jinalğan.
Būl jaqtan men körgen alğaşqy professor qyryq
şäkirtimen birge zäulim bölmeni jailapty. Amandyqsaulyqtan keiin, bölmeniñ ülken bir böligin alyp tūrğan ramağa
meniñ zerdelei köz salğanymdy añğarğan ol öziniñ tehnikalyq
jäne mehanikalyq amaldar kömegimen däieksiz bilimdi
jetildiru jobasy boiynşa jasap jatqan jūmystary meni
qyzyqtyruy mümkindigin aitty. Ol būl jobanyñ qanşalyqty
paidalylyğyn dünie taiau uaqytta bağalaitynyn jäne
mūnşama asqaq ideia eş uaqytta eşkimniñ basyna kirip te
şyqpağanyn senimdilikpen aityp, maqtanyp qaldy. Oğan
sensek, ğylym men önerdi jalpyğa tanys ädisteme boiynşa
oqyp-biludiñ qanşalyqty qiyn ekeni kim-kimge de mälim; al
onyñ jañalyğynyñ arqasynda bilimnen de, qabiletten de
jūrdai kez kelgen topas adam bolmaşy şyğyn men az-kem
dene küşin ğana jūmsai otyryp, filosofiiä, poeziiä, saiasat,
qūqyq, matematika jäne dinge qatysty kitaptar jaza alatyn
bolady. Sodan keiin ol meni jan-jağynda öziniñ şäkirtteri
tizilip tūrğan ramağa alyp keldi. Jiyrma şarşy futtyq
būl rama bölmeniñ ortasynda ornalasqan edi. Onyñ beti biri
ülken, biri kişirek kölemdegi oiyn süiekteri siiäqty köptegen
ağaş taqtaişalardan tūratyn. Olardyñ bäri bir-birimen
jiñişke symdarmen jalğasqan. Älgi taqtaişalardyñ
ärqaisysynyñ betine tilim-tilim qağazdar japsyrylğan da,
ol qağazdarğa būlardyñ tilindegi sözderdiñ bäri eşqandai
jüiesiz, biraq neşe türli ülgide septelip, jalğanyp, şaqtarğa
keltirilip jazylğan. Öziniñ qūrylğysyn iske qosuğa äzirlengen
professor menen mūqiiät boluymdy ötindi. Onyñ būiryğy
boiynşa är şäkirt ramanyñ jiegine ornatylğan qyryq temir
tūtqany ūstap, tezdete ainaldyryp jibergen kezde sözderdiñ
ornalasu reti müldem özgerip ketti. Sol kezde professor
otyz alty şäkirtine rama betinde paida bolğan joldardy
sol küiinşe asyqpai oqyp şyğuğa būiyrdy; alda-jalda üştört sözden söilem böligi paida bola qalsa, ony jazğyştar
mindetin atqaryp tūrğan tört şäkirtke dauystai oqyp berdi.
Osyndai jattyğular üş-tört ret qaitalandy jäne är
ainalğan saiyn ramadağy şarşylar bir jerden kelesi jerge
oryn auystyryp ketetindikten, sözder de müldem jaña
oryndarğa ie bolyp tūrdy.
Şäkirtter mūndai jattyğularmen künine alty sağattan
ainalysady eken; professor mağan älgindei üzik-üzik
tirkesterden qūralğan köptegen köne kitaptardy körsetti; ol
būlardyñ bärin bailanystyryp, sonşama bai materialdan
düniege barşa öner men ğylymnyñ tolyq kompendiiäsyn
ūsynu nietinde jür eken; eger Lagadoda osyndai bes jüz
stanok jasap şyğaru üşin qor jinaudyñ jäne basşylardy
özderi şyğarğan kollektsiiälardy biriktiruge mindetteudiñ
oraiy kelse, onda öziniñ jūmysy äldeqaida jeñildep,
äldeqaida jedel ilgerilemek eken.
Ol mağan öziniñ būl jañalyğyna jas kezinen bergi bükil
oiyn jūmsağanyn, büginde onyñ qūrylğysynda tūtastai
sözdik qamtylğanyn jäne solar arqyly bizdiñ kitaptarda
qoldanylatyn söz bölşekteriniñ, ataulardyñ, etistikterdiñ
jäne basqa da söileu bölikteriniñ sandarynyñ qarymqatynasy asqan däldikpen eseptelip şyğarylğanyn
mälimdedi.
Men öziniñ ūly jañalyğynyñ qūpiiälaryn mağan şyn
nietimen jariiä etkeni üşin osynau qadirmendi janğa asa
rizaşylyğymdy bildirip, künderdiñ bir küninde öz otanyma
oralar sät tusa, osynau tañğajaiyp qūrylğyny oilap tapqan
birden-bir adam retinde oğan tiesili qūrmetimdi bildiruge
uäde berdim jäne qūrylğynyñ keskini men bölikterin qağaz
betine tüsirip aluğa odan rūqsat aldym, al özimniñ būl
suretimdi osy basylymda qosa ūsynyp otyrmyn. Men oğan
Europadağy oqymystylar arasynda birinen biri jañalyqtardy, onyñ işinde, äsirese, kimniñ birinşi aşqany turaly
dauly saualdy özine qolaily yñğaida şeşuge jol aşatyn
tūstaryn jymqyru ädeti bar ekenin aita kelip, degenmen
būl jañalyqtyñ bükil abyroi-dañqyn bölisuge eşkimdi
kiliktirmei, tūtasymen onyñ özine ğana tiesili bolyp qaluyna
bar küşimdi salatynyma uäde berdim.
Būdan keiin biz üş professor ana tilin jetildiru mäselesine
arnalğan mäjilis ötkizip jatqan til bilimi mektebine bardyq.
Birinşi joba şyn mäninde oida paida bolatyn sözderdiñ
bäri ataular ekenin alğa tartyp, köp qūramdy sözderdi bir
qūramdy sözderge ainaldyru jäne etistikter men esimşelerdi
joiu arqyly söileu tilin yqşamdaudy ūsynady. Ekinşi
joba sözderdiñ bärin tübegeili joiudy talap etedi, būl
jobanyñ avtory mūndai äreket densaulyqqa jäne uaqytty
ünemdeuge paidaly bolaryn alğa tartady. Közge ūryp
tūrğandai, bizdiñ aitqan är sözimiz ökpeniñ tozuyna äserin
tigizedi, onyñ saldary bizdiñ ömirimizdiñ qysqaruyna
soqtyrady. Al söz degenimiz zattardyñ atauy ğana
bolğandyqtan, joba avtory biz üşin eñ qolailysy özimizdiñ
oilarymyz ben tilekterimizdi jetkizuge qajetti zattardy
özimizben birge alyp jüru bolatynyn ūsynady. Babalardan
qalğan köne dästürge säikes, auyzdaryndağy tilderiniñ
azattyqta boluyn kökseitin äielder qarañğy būqaramen auyz
jalasyp, köterilis jasaityndaryn aityp qorqytpağanda,
asa qolaily äri densaulyqqa paidaly būl jañalyqtyñ keñ
auqymda taralyp keteri sözsiz edi, amal ne, qara halyq qai
kezde de ğylymnyñ bitispes jauy bolady da tūrady! Soğan
da qaramastan, köptegen ilimdar oqymystylar men asqan
aqyl ieleri öz oilaryn zattar arqyly jetkizetin osynau
jaña täsildi keñinen paidalanuda. Mūnyñ jalğyz ğana
qolaisyzdyğy mynada bolyp tūr: är türli taqyrypty
qamtityn keñ auqymdy äñgime aitu kerek bolğan jağdaida
qajetti zattardy arqalap jüretin eñgezerdei bir-eki jigit
jaldauğa qaltasy kötere bermeitin äñgimeşilerdiñ zattar
bailanğan ūzyn baulardy iyğymen süirep jüruine tura keledi.
Zattaryn arqalai jürip sauda jasaityn bizdegi saudagerler
siiäqty, süiretpesiniñ auyrlyğynan diñkelegen älgindei
danyşpandardyñ ekeuin men jiı köretinmin. Olar köşede
kezdesip qalğan kezde iyqtarynan qaptaryn tüsiretin, auzyn
aşatyn, olarynyñ işinen kerekti zattardy alyp şyğyp, bir
sağat boiy äñgime-düken qūratyn, sodan keiin öz dünielerin
qaitadan buyp-tüietin, jükterin iyqtaryna salu üşin birbirine kömektesip, qoştasatyn da, jönderine ketetin.
Degenmen qysqa jäne jeñil äñgimeler üşin kerektiniñ
bärin qaltada nemese qoltyq astynda tasyp jüruge de
bolady, al üi işinde ötetin äñgime eşqandai qiyndyq
tuğyzbaidy. Sol sebepti, osy ädisti qoldanatyn adamdar
jinalatyn bölmelerde älgindei jasandy äñgimeler üşin
material boluğa jaramdy neşe türli dünie qoqsyp jatady.
Būl jañalyqtyñ tağy bir ūly artyqşylyğy, barşa
örkenietti ūlttarğa tüsinikti düniejüzilik til retinde qoldanuğa
bolatyndyğynda, öitkeni jihaz ben üi mülikteri qai-qaida
da birdei nemese öte ūqsas, sondyqtan ony qoldanysta da
oñai ūğuğa bolady. Osylaişa, bir-biriniñ tilderin müldem
bilmese de, elşiler men şeteldik patşalar iaki ministrler
qinalmai-aq söilese bermek.
Men matematika mektebinde de boldym, mūnda mūğalim
sabaqta qoldanatyn ädisti bizdiñ Europa jağdaiynda közge
elestetudiñ özi mümkin emes. Däleldenui qosa beriletin är
teorema bas auruyna qarsy miksturadan äzirlengen jūpjūqa sorğyşqa siiämen mūqiiät köşirilip jazylady.
Sorğyşty şäkirt aş qarynğa işip, üş kün boiy nan men
sudan basqa eşteñe işip-jemeuge tiıs. Sorğyş qorytylğan
kezde onyñ miyna köterilgen mikstura teoremany da özimen
birge jetkizedi. Äitse de, būl ädistiñ jemisi äzirşe azdau
eken, onyñ sebebi, bir jağynan, mikstura qūramyndağy nemese
onyñ mölşerin belgileudegi äldebir qatege bailanysty bolsa,
ekinşi jağynan, balanyñ tentektigine bailanysty eken, öitkeni
olar ädette därini jaratpaityndyqtan, däri äser etpei
jatyp, ony qaltarysqa tükirip ketedi, oğan qosa, osy ädis
üşin qajetti talap – däretti ūzaq uaqyt işte saqtau kerektigine
köz jetkizu de äli künge mümkin bolmai tūr eken.
VI tarau
Akademiiäny sipattaudy jalğastyru. Avtor ūsynğan
birneşe jetildiru amaldary rizaşylyqpen qabyldanady.
Saiasi projektiorlar mektebinde men qyzyğarlyq eşteñe
tappadym. Öz añdauymşa, mūndağy oqymystylar
aqyldarynan aljasqandar eken, al mūndai jaittar meni
ūdaiy mūñğa batyrady.
Būl beibaqtar ämirşiniñ mañaiynda aqyldy, qabiletti
jäne izgi nietti adamdar boluy, ministrlerdiñ qoğamdyq
igilikpen sanasuy; qoğamğa zor eñbek siñirgen daryndy,
laiyqty adamdar ğana marapattaluy, ämirşiler özderiniñ
şynaiy müddelerin halyqtyñ müddelerimen ūştastyra
tanuy, lauazymdy qyzmetterdiñ soğan laiyqty qasietteri
bar adamdarğa berilui qajettigine ämirşilerdiñ közderin
jetkizu täsilderin jäne basqa da, esi tüzu jandardyñ oiyna
da kirip-şyqpaityn, eş uaqytta iske aspaityn neşe türli
qiiäli närselerdi ūsynady. Osylaişa men filosoftardyñ
aqiqat dep qorğaityn närsesinen qisynsyz närse joqtyğyn
meñzeitin, köneden jetken naqyldyñ şyndyğyna tağy bir
märte köz jetkizdim.
Degenmen ädildikke jüginsek, Akademiiänyñ būl bölimşesindegilerdiñ bäri birdei älgindei qiiälilar emestigin
moiyndauym kerek. Mäselen, men mūnda oiy meilinşe ūşqyr
bir doktormen tanystym, baiqauymşa, ol memleketti
basqarudyñ tabiğaty men tetikterin egjei-tegjei zerttegenge
ūqsaidy. Osy bir äigili adam öz uaqytyn, bir jağynan,
ämirşilerdiñ minderi men älsizdikteriniñ saldarynan, ekinşi
jağynan, basqaryluşylardyñ betimen ketuşiliginiñ kesirinen,
neşe türli qoğamdyq bilikter ūşyrağan dertter men
pendeşilik küpirlikterden emdeitin tiımdi därilerdi tabuğa
arnap, ülken paida keltirip jür eken. Şynynda da, barlyq
jazuşylar men filosoftar bir auyzdan aitatyndai, tabiği
tän men saiasi tänniñ arasynda tolyqtai säikestik bolatyny
ras bolsa, onda būl eki tändi de birdei emdik täsildermen
qorğauğa, iaki emdep jazuğa nege bolmasqa? Barşa jūrtqa
mälim, senatorlar men joğarğy palata müşeleri
köpsözdilikten, qyzbalyqtan jäne basqa da jağymsyz
ädetterden; bastyñ, äsirese, jürektiñ neşe türli aurularynan,
jüike jūqaruynyñ kesirinen paida bolatyn jäne ūzaqqa
sozylatyn beinet – qos qoldyñ, äsirese, oñ qoldyñ dirildepqaltyrauynan, öttiñ jaiyluynan, iştiñ jeldenuinen, bastyñ
ainaluynan, sandyraqtaudan, şirik jäne sasyq materiiälarğa
toly iriñdi isikterden, azğan kekirikten, aşköz täbetten,
asqazannyñ qorytpauynan, tağy osylar siiäqty neşe türli
aurulardan jiı azap şegedi ğoi, ärine, bärin tize beru de
qajet bolmas. Osylardy eskergen äigili doktordyñ ūsynysy
boiynşa, senattyñ alğaşqy üş mäjilisine birneşe däriger
qatysyp, pikirtalastar aiaqtalğan soñ, olar är senatordyñ
tamyr soğysyn tekserui kerek; būdan keiin, älgi därigerler
ärbir aurudyñ sipaty men ony emdeu ädisterin jan-jaqty
talqylai aiqyndap, törtinşi küni mäjilis zalyna qajetti
däri-därmekterin arqalağan därihanaşyny ilestire kelui kerek
jäne senatorlar mäjilisterin bastar aldynda olardyñ
ärbiriniñ aurularynyñ türin eskere otyryp, ärqaisysyna
şöl basatyn, iş jürgizetin, iş tazartatyn, semirtetin,
byrystyratyn, jeñildetetin, älsiretetin, bas auruyna qarsy,
sary auruğa qarsy, qaqyryqqa qarsy, qūlaq auruyna qarsy
därilerin beru kerek; därilerdiñ äserin teksergennen keiin,
kelesi mäjiliste därigerler däri berudi ia qaitalauy, ia
almastyruy, ia toqtatuy kerek.
Özimniñ qarabaiyrlau oiymşa, būl jobany iske asyru
qymbatqa tüse qoimaidy jäne zañ şyğaru biligine qatysa
alatyndai senaty bar elderde is jürgizudi jyldamdatuğa
septigin tigizip, pikir birligin tuğyzuğa, dau-damaidy azaituğa,
büginde jabylyp jürgen birneşe auyzdy aşuğa jäne
özgelerden köbirek aşylyp jürgen auyzdardy jabuğa,
jastyqqa tän albyrttyqty auyzdyqtauğa jäne qarttyqqa
tän qasañdyqty jūmsartuğa, topastardy qozğauğa jäne
qyzuqandylardy basuğa äser ete alady.
Odan äri: jūrttyñ bäri ämirşiniñ süiiktileriniñ este saqtau
qabiletteriniñ kelteligi men älsizdigine ūdaiy şağymdanatyndyqtan, älgi däriger birinşi ministrdiñ qabyldauynda
bolatyn är adamğa mynadai ūsynys jasauy kerek; ol adam
şaruasynyñ män-jaiyn qysqa da tüsinikti sözdermen baiandap
bergennen keiin, qoştasar sätte ony mūrnynan tartyp qaluy,
iaki onyñ işinen teuip jiberui, iaki aiağynyñ müiizin basyp
ketui, iaki qūlağyn jūluy, iaki şalbarynyñ syrtynan tüireuiş
sūğyp aluy, iaki onyñ qolyn kögergenşe şymşyp aluy kerek,
sonda ğana ministr ūmytşaqtyğynan oianady. Ötiniş
oryndalğanşa nemese üzildi-kesildi qarsylyq jasalğanşa,
mūndai amaldy qabyldauda bolğan saiyn qaitalau kerek.
Onyñ tağy bir ūsynysy boiynşa, är senator ūlttyq ülken
keñeste öz pikirin bildirip, onyñ paidaly jaqtaryn tügesip
şyqqannan keiin, öz dauysyn özine qarsy bolğan pikirge
berui kerek; däl osy şarttar saqtalğan jağdaida dauys
beru nätijesi ärdaiym qoğamğa paidaly bolyp şyqpaq.
Ol partiiälar arasyndağy dau-janjal bitispestei sipat
alyp bara jatsa, olardy bitistiru üşin qoldanuğa qajetti öte
tamaşa amal ūsynady. Mūnyñ mänisi mynada: siz är partiiänyñ
jüzdegen tizginūstaryn alasyz da, olardy jūptastyra bölesiz;
būl tūsta är jūpty qūraityn adamdardyñ bastarynyñ ülkendigi
qarailas boluy kerek, sodan keiin eki şeber otaşy bir mezgilde
är jūptağy bastardy şüide tūsynan qaq jara aralauy kerek,
al būl tūsta eskeriletin jait – midyñ tepe-teñ eki bölikke
bölinui. Kesip alynğan şüidelerdi saiasi qarsylastardyñ
bastaryna almastyra ornalastyrasyz. Bizdiñ baiqauymyzşa,
mūndai ota erekşe yjdahatty qajetsinetin siiäqty, degenmen
ota şeber jasalğan jağdaida sauyğudyñ da qamtamasyz
etiletinine professor bizdi ilandyrdy. Onyñ tüsindirui
boiynşa, bir ğana bas süiektiñ keñistiginde birimen biri daulasuğa
mäjbür bolğan midyñ eki jartysy köp ūzamai-aq özara til
tabysady da, birqalypty jäne dūrys oilanuğa köşedi; al
būl jağdai özderin “Myna düniege kelgen kezde dünieniñ
tynysyn bağyp, onyñ qozğalystaryn basqaru üşin tuğanbyz”
dep oilaityn adamdardyñ bastaryna asa qajet. Al birine
biri qas partiiälardyñ kösemderiniñ milaryndağy sandyq jäne
sapalyq aiyrmaşylyqtar jaiyna kelsek, öziniñ ūzaq
täjiribesine süiengen doktordyñ sendiruinşe, būlar – tükke
tūrğysyz närseler.
Men eki professordyñ salyq öndirudegi meilinşe qolaily
jäne yqpaldy joldar men täsilderge bailanysty qyzu
talasyna qatystym. Būlardyñ biri kemistikter men essizdikter
üşin belgili bir salyq salu bärinen de ädiletti bolaryn, al
salyq kölemi är jağdaida jeke qarastyrylyp, ony salyq
töleuşiniñ körşilerinen qūralğan ädilqazylar belgileui
qajettigin alğa tartady. Būğan müldem qarsy pikirdegi ekinşisi
är adamğa onyñ özi täni men janyndağy artyqşylyğyna
balaityn qasietteri üşin salyq salynuy tiıs jäne älgindei
qasietteriniñ özgeru deñgeiine säikes, salyq ta köterilip nemese
tömendep tūruğa tiıs, al qasietteriniñ özgeru deñgeiin
anyqtaudy salyq töleuşiniñ öziniñ ar-uiatyna qaldyru kerek
dep esepteidi. Eñ joğarğy salyq özge jynystyñ yqylasyn
meilinşe audara alatyndarğa salynady jäne salyq mölşeri
olardyñ yqylasqa bölenu sany men sipatyna bailanysty
belgilenedi; būl tūsta salyq jinauşylar olardyñ özderi
körsetken mälimettermen ğana qanağattanuğa tiıs. Onyñ
ūsynysy boiynşa, aqyldylyq, batyldyq jäne ädeptilik te
joğarğy salyqqa ilinuge tiıs jäne salyq töleude älgi täsil
qoldanylady, iağni atalğan qasietterdiñ öz boiyndağy deñgeiin
salyq töleuşiniñ özi anyqtaidy. Alaida ar-namys, ädildik,
aqyldylyq jäne bilimdilik üşin salyq salynbaidy, öitkeni
būlardyñ öz jaqynynda bar ekenin moiyndaityn iaki özinde
qanşa ekenin dūrys bağalaityn adam tabylmaityndyqtan,
būlardy bağalauda subektivtilik basym bolyp ketpek.
Onyñ ūsynysyna säikes, äielder sūlulyğy men kiıne bilu
qabiletteri boiynşa salyq töleuge tiıs jäne olarğa da, erkekter
siiäqty, özin-özi bağalau qūqyğy berilui kerek. Biraq äielderdiñ
tūraqtylyğy, beikünäligi, oi tazalyğy men adamgerşiligi
salyqqa ilinbeui kerek, öitkeni būl baptar tüsiretin kiris salyq
öndiruge ketetin şyğyndardy jaba almaidy.
Senatorlardy täj müddesine qyzmet jasauğa mäjbürleu
üşin ol būlardyñ arasyndağy joğary lauazymdy qyzmetterdi
jerebe boiynşa böludi ūsynady, mūnyñ aldynda är senator,
özine qandai jerebe tüserine qaramastan, ünemi sarai müddesi
üşin dauys beretinin kuälandyra ant etui kerek, al joly
bolmai qalğandar oryn bosağan kezde qaitadan jerebe tartu
qūqyğyn ielenedi. Osynyñ nätijesinde, senatorlardyñ
qyzmet ielenu dämesine ünemi qoldau jasalyp, olardyñ
eşqaisysy uädeniñ oryndalmağanyna şağymdanbaityn bolady
jäne joly bolmağandar özderiniñ sätsizdikteri üşin qandai
da bir ministrdi emes, odan göri iyğy ülken äri berik jazmyşty
kinälauğa köşedi.
Mağan tağy bir professordyñ körsetkeni – ükimetke
qarsy qastandyqtardy aşuğa arnalğan nūsqaulardyñ auqymdy
qoljazbasy boldy. Ol memlekettik tūlğalarğa küdikti
adamdardyñ tamağyn zertteudi: būlardyñ qai uaqytta
tamaqtanatynyn, qai jambasymen jatatynyn, qai qolymen
sürtinetinin biludi ūsynady jäne olardyñ ekskrementterin
jaqsylap qarap, solarynyñ tüsi, iısi, dämi, qoiulyğy jäne
qorytylu deñgeii negizinde olardyñ oi-nietteri jaiynda
qorytyndy jasauğa bolatynyn eskertedi ; öitkeni
adamdardyñ eş uaqytta üstel basynda otyrğan kezdegiden
artyq salmaqty, tereñ oily äri jinaqy bolmaitynyn, būğan
öz täjiribesi arqyly közi anyq jetkenin aitady; dälel
retinde ol täjiribe jasau üşin älgindei jağdaida otyryp,
patşany öltirudiñ eñ täuir amaldaryn oilastyrğan kezinde
öz näjisiniñ tüsi jasyl tartqanyn, al tek qana köterilis
jasau nemese astanağa ot qoiu jaiyn oilanğanda, älginiñ tüsi
müldem basqa bolğanyn alğa tartady.
Onyñ asqan bilgirlikpen jazylğan tūjyrymdarynda
saiasatkerlerge asa paidaly äri qyzyqty baqylaular molynan
jinaqtalğan eken, degenmen mağan būl baqylaular äli de
azdyq etetindei körindi. Men būl oiymdy avtorğa aituğa
batyldyq ettim de, eger ol qalasa, birer tolyqtyru engizuge
bolaryn eskerttim. Jobalar qūrastyrumen şūğyldanatyn
jazğyştardyñ köpşiligine tän ädetpen, kez kelgen
eskertpelerdi quana tyñdaitynyn mälimdegen ol meniñ
ūsynysymdy qūştarlana qabyldady.
Sol kezde men oğan öz saiahattarymnyñ birinde biraz uaqyt
bolyp ötken, jergilikti jūrt Langden dep ataityn Tribnia
patşalyğyndağy tūrğyndardyñ basym böligin barlauşylar,
añduşylar, söz tasuşylar, aiyptauşylar, talapkerler, öz
közimen körgender, ant-su işuşiler jäne tolyp jatqan
jandaişaptar men soiylsoğarlar qūraitynyn, būlardyñ
bäri ministrler men olardyñ kömekşilerinen ailyq alyp
tūratynyn aittym. Būl patşalyqtağy qastandyqtar,
negizinen, özderiniñ känigi saiasatker retindegi daqpyrtyn
nyğaitudy, biliktiñ qausai bastağan qūramyna jaña küşter
engizudi, qoğamdağy narazylyqty tūnşyqtyrudy nemese
basqa jaqqa būrudy, tärkilengen müliktermen öz qorjynyn
qampitudy, memlekettik nesiege senimdilikti arttyrudy
nemese joq qyludy qalaityn adamdardyñ özderine paida
taba otyryp jasaityn aila-şarğysy bolyp tabylatynyn
körsettim. Eñ äueli olar özderiniñ arasynan qastandyq üşin
kinälanuğa tiısti adamdar kimder bolatynyn anyqtap, kelisip
alady da, sodan keiin solardyñ hattary men qağazdaryn
qolğa tüsiruge, al olardyñ ielerine būğau kigizuge jabyla
küş salady. Qolğa tüsken hattar men qağazdar sözderdiñ,
buyndardyñ jäne äripterdiñ qūpiiä mağynalaryn tabuğa
şeberlengen käsipqoi bilgişterdiñ qoldaryna beriledi.
Mäselen, olar aşqan mynadai mağynalar bar:
oryndyqqa otyru – qūpiiä jiyn; qazdardyñ üiiri – senat;
aqsaq it – ümitker; indet – tūraqty armiiä; jamansary –
birinşi ministr; syrqyrama – arhiepiskop; dar ağaşy –
memlekettik hatşy; tüngi qūmyra – aqsüiekter komiteti;
eleuiş – frioilin; sypyrğyş – töñkeris; tyşqan qaqpan –
memlekettik qyzmet; tüpsiz qūdyq – qazynaşylyq; juyndy
şūñqyry – sarai; saiqymazaq telpegi – yqylasqa bölenuşi;
synğan qamys – sot palatasy; bos böşke – general; iriñdi
jara – basqaru jüiesi.
Eger būl ädis jetkiliksiz bolsa, onda olar būdan göri
yqpaldyraq, oqymystylar arasynda akrostih jäne
anagramma degen ataularmen tanymal eki täsildi basşylyqqa
alady. Būl ädisterdiñ biri adamdardyñ aty-jönderin olardyñ
saiasi mağynasyna säikes anyqtauğa mümkindik beredi. Mäselen,
N – qastandyqty, B – atty äsker polkyn, L – teñiz
äskerin bildiredi.
Kümändi hattağy oryndary almastyrylğan äripterdi tanuğa
negizdelgen ekinşi ädisti paidalana otyryp, eñ qūpiiä oilardy
oquğa jäne narazy partiiänyñ işke bükken eñ qūpiiä oi-nietterin
biluge bolady. Mäselen, men dosyma jazğan hatymda: “Bizdiñ
Tom bauyrymyz köteuge ūryndy” desem, däl osy sözderden
qūpiiä aşqyş adamnyñ oqityn tirkesi “Qastandyq bastaldy,
qarsylasu kerek” t.s.s. bolyp şyğady, anagrammalyq täsil
degenimiz – osy.
Mynadai baqylaularym üşin professor mağan ystyqystyq alğysyn aityp, öziniñ traktatynda meni qūrmetpen
atap ötuge uäde berdi.
Būl elde meniñ nazaryma tüserlik būlardan basqa eşteñe
qalmady da, men Angliiäğa oralu jaiyn jiı oilai bastadym.
VII tarau
Avtor Lagadodan ketip, Maldonaduğa keledi. Ol kemege
ilige almaidy. Glabbdobdribke qysqa saiahat jasaidy. Avtordy
aral bileuşisiniñ qabyldauy.
Bir böligin osy patşalyq qūraityn qūrlyq, meniñ öz
paiymdauymşa, şyğysynda Amerikanyñ Kaliforniiädan
arğy jağyndağy zerttelmegen aimağyna qarai jaiylyp
jatsa, soltüstiginde Lagadodan jüz elu mildei qaşyqtyqta
jatqan Tynyq mūhitqa qarai sozylady; būl jerde soltüstikbatystağy 29° soltüstik endik pen 140° boilyqta ornalasqan
ülken Laggnegg aralymen qyzu sauda-sattyq jürgizetin öte
jaqsy ailaq bar. Laggnegg araly Japoniiädan oñtüstikşyğysqa qarai jüz ligadai qaşyqtyqta jatyr. Japon
imperatory men Laggnegg koroliniñ bauyrmal dostyğynyñ
arqasynda osy eki araldyñ arasynda bailanys jiı jasalyp
tūrady. Sol sebepti men oraiy kelgen alğaşqy mümkindikte
Europağa qaitu üşin sol jaqqa jol tartuğa ūiğardym. Men
özime jol körsetip, azyn-aulaq jügimdi tasyp jüru üşin eki
qaşyr men jolbasşy jaldadym. Özime köptegen jaqsylyq
jasap, mol tartu syilağan jarylqauşymmen qoştastym
da, jolğa şyqtym.
Meniñ saparym erekşe eske alarlyqtai kezdeisoqtyqtar
men oqiğalarsyz ötti. Men Maldonaduğa (araldağy teñiz
ailağy) kelip jetkenimde, būl jerden Laggnegke attanğaly
tūrğan keme tügili, taiau uaqytta bola qoiatyn mümkindikti de
körmedim. Būl qalanyñ ülkendigi Portsmuttai. Men köp
ūzamai-aq biraz tanys taptym jäne barynşa meimandos
peiil kördim. Aqsüiek myrzalardyñ biri mağan Laggnegke
baratyn kemeniñ keminde bir aisyz daiyn bolmaitynyn aita
tūryp, oñtüstik-batysqa qarai bes liga şamasynda ornalasqan
Glabbdobdrib aralyna saiahattap, boi sergituge bolatynyn
da qūlağdar etti. Ol meni qasymdağy serigimmen birge ertip
baruğa jäne osy sapar üşin mağan şağyn da yñğaily qaiyq
tauyp beruge äzir ekenin bildirdi.
Özimniñ tüsingenimşe aitsam, “Glabbdobdrib” söziniñ
mağynasy “arbauşylar araly” nemese “siqyrşylar araly”
degendi bildiredi. Onyñ aumağy Uait aralymen şamalas
jäne jeri öte qūnarly. Kileñ siqyrşylardan qūralğan aral
jūrtyn taipa basşysy basqarady. Būl araldyñ tūrğyndary
tek birimen biri nekelesedi de, äulettiñ aqsaqaly bileuşi iaki
ämirşi bolyp tabylady. Onyñ ieligindegi tañğajaiyp sarai
qūramynda biıktigi jiyrma fut dualmen qorşalğan, aumağy
üş myñ akr ūlan-ğaiyr park bar. Park işinen mal bağuğa,
egin saluğa jäne bağbanşylyqqa arnalğan birneşe oryn
qorşaulana bölingen.
Būl bileuşiniñ qyzmetşileri men otbasy müşeleriniñ
türlerinde birtürli erekşelikter bar. Nekromantiiäny jaqsy
igergen bileuşi özi qalağan kezde äruaqtardy şaqyryp alyp,
olardy jiyrma tört sağat köleminde özine qyzmet etkize
alatyn küşke ie, äitse de tötenşe jağdai tuyp qalmasa, ol
bir adamdy üş aida bir retten artyq şaqyra almaidy.
Aralğa biz kelip jetken uaqyt tañğy sağat on birdiñ şamasy
edi, meniñ serikterimniñ biri ūly märtebeliniñ qabyldauynda
boludyñ ülken abyroiynan ümittene, aralğa kelgen
jatjerlikti qabyldauğa onyñ uaqyt böluin ötinu üşin
bileuşige attandy. Bileuşi kidirmesten kelisimin berdi de,
bağzy ülgide kiınip, qarulanğan qos qanattağy qarauyldar
ortasymen bizdiñ üşeuimiz birdei sarai qaqpasyna kirdik,
älgilerdiñ öñinde meniñ qūtymdy qaşyrğan birdeñe bar edi.
Biz däl älgindei qyzmetşiler tüzgen eki qatardyñ arasymen
birneşe bölmeden ötip, qabyldau zalyna keldik, üş märte
täu ete iılip, birer saual almasqan soñ, bizge ūly märtebeliniñ
tağynyñ tömengi satysy janyndağy üş oryndyqqa otyruğa
rūqsat etildi. Jergilikti söileu tilinen aiyrmaşylyğy
bolğanymen, Balnibarbi tilin bileuşi tüsinedi eken. Ol
menen özimniñ saiahattarym jaiynda aituymdy ötindi de,
menimen emin-erkin söilese alatynyn añğarta, özgelerge ketuge
belgi berdi, bir ğajaby, ūiqymyzdan oqys oianğan sätte körip
jatqan tüsimizdiñ ğaiyp bop ketetini siiäqty, älgiler de demde
joq bop ketti. Bileuşi būl jerde meniñ tolyq qauipsizdikte
bolatynyma közimdi jetkizgenşe, birtalai uaqyt özime özim
kele almai qaldym. Mūndai qabyldaularğa üirenip ketken
eki serigimniñ jüzderindegi jaibaraqattyqty körgen soñ, men
de az-maz es jiyp, ūly märtebelige öz hikaialarymnyñ
keibirin qysqaşa äñgimelep öttim, degenmen boidağy alañym
tolyq basylmağandyqtan, älginde ğana eles-qyzmetşiler
tūrğan oryndarğa köz sala, qaita-qaita jaltaqtai berdim.
Men bileuşimen birge tüski as işu qūrmetine ie boldym, būl
joly as-su ūsynyp, dastarqan basynda qyzmet jasağandar
elesterdiñ jaña jasağy boldy. Alaida mūnyñ bäri meni
tañerteñgidei qorqyta qoiğan joq. Men saraida kün batqanşa
bolsam da, ūly märtebeliniñ saraida aialdauymdy qalağan
ötinişin oryndai almaitynym üşin odan izettilikpen keşirim
ötindim. Öz dostarymmen birge men osy araldyñ astanasy
bolyp tabylatyn qala işindegi menşik päterde tünep şyqtym
da, kelesi küni tañerteñ biz öz qūrmetimizdi körsetu üşin
jäne biligimizdi onyñ qūzyryna tapsyru üşin bileuşige qaita
jol tarttyq.
Osylaişa, biz künimizdiñ basym böliginde bileuşiniñ
janynda bolyp, qaladağy päterimizde tünep, aralda on kün
ötkizdik. Az uaqyt işinde köleñkeler men äruaqtar qauymyna
üirenip ketkenim sonşa, üşinşi iaki törtinşi küni olar meni
tipti alañdatpaityn boldy, tipti boiymda az-maz qorqynyş
qaldy degenniñ özinde, ony qyzyq köruim basyp ketti. Mūny
baiqağan ūly märtebeli bileuşi mağan dünie jaralğannan
däl osy künge deiin dünieden ötken jandardyñ arasynan
oiyma oralğan kez kelgen adamdardyñ esimderin öz
qalauymşa atauğa jäne olarğa kez kelgen sūraqty qoiuyma
ūsynys jasap, tek sūraqtardyñ olar ömir sürgen uaqyttağy
oqiğalarğa qatysty boluyn eskertti. Qalai bolğanda da,
meniñ tek şyndyqty ğana estitinimdi, öitkeni ötirik ana
düniede eş paidasyz öner ekenin aitty.
Men ūly märtebelige onyñ mūnşalyqty joğary iltipaty
üşin öz qūrmetimdi bildirdim. Būl sätte biz parktiñ äsem
körinisi közge ūryp tūratyn bölmede otyrğan edik, sonyñ
äserinen be, meniñ añsarym eñ äueli saltanatty da qūdiretti
sahnalardy köruge auyp ketti de, men Arbela tübindegi
şaiqastan keiin äskerimen birge tūrğan Ūly Aleksandrdy
körsetuin ötindim. Bileuşi sausağyn qağyp qalğany sol edi,
ol biz tūrğan tereze tübindegi ūlan-ğaiyr alañda meniñ däl
aldymnan şyğa keldi. Aleksandrdy bölmege şaqyryp
aldyq, men onyñ köne grek tilinde aitqan sözderin äzeräzer tüsindim, ol da öz tarapynan meni naşar ūqty. Ol
mağan öz ajalynyñ udan emes, şamadan tys maskünemdikten
tuğan bezgekten bolğanyn aityp, ant-su işti.
Būdan soñ men Alpiden asyp bara jatqan kezdegi
Gannibaldy kördim, ol mağan öz qosynynda sirke suynyñ
tamşysy da bolmağanyn mälimdedi.
Men öz äskerlerin şaiqasqa bastap kele jatqan Tsezar
men Pompeidi kördim. Sondai-aq men Tsezardy öziniñ
aqyrğy saltanatty säti kezinde kördim. Sodan keiin men
ülken bölmelerdiñ birine rimdik senatty jäne onymen
salystyru üşin kelesi bölmege qazirgi parlamentti şaqyruyn
ötindim. Būlardyñ alğaşqysy qaharmandar men jartylai
qūdailardyñ jiynyna, al ekinşisi söz tasuşylardyñ, qalta
ūrylarynyñ, tonauşylar men būzaqylardyñ jiynsymağyna
ūqsap ketti.
Meniñ ötinişim boiynşa bileuşi Tsezar men Brutqa bizge
jaqyndauğa belgi berdi. Brutty körgen kezde meniñ boiymdy
süisinu sezimi bilep aldy, onyñ bet älpetinen kemel adamgerşilikti, qūdiretti ädildik pen ruh bekemdigin, otanğa degen
alğausyz süiispenşilik pen adam balasyna degen aq nietti añğaru
qiyn emes edi. Men būl eki adamnyñ birine-biri öte joğary
közqarasta ekenin körip süiindim, Tsezar mağan öz ğūmyrynda
jasağan ūly erlikteriniñ bäri sol ğūmyrdy özinen tartyp alğan
adamnyñ dañqymen şendese de almaitynyn aşyq moiyndady.
Men Brutpen ūzaq uaqyt äñgimelesu qūrmetine bölendim, äñgime
barysynda ol öz babasy İunii, Sokrat, Epaminond, Kişi
Katon, ser Tomas Mor jäne özi jūp jazbai birge jüretin
sekstumvirat ekenin jäne būl qatarğa jetinşi müşe qosuğa
adamzattyñ bükil tarihy därmensiz ekenin mälimdedi.
Bağzy tarihtyñ barlyq däuirindegi dünieni köruge qūmartqan
meniñ toiymsyz tilegimdi qanağattandyru üşin bileuşi
şaqyryp bergen äigili adamdardyñ bärin tizbeler bolsam,
onda oqyrmandy şarşatyp alar edim. Meni erekşe rahatqa
bölegeni raqymsyz ämirşiler men basqynşy bileuşilerdiñ
közderin joiyp, azattyq pen ezilgen halyqtardyñ taptalğan
qūqyqtaryn qalpyna keltirgen jandardy köruim boldy.
Alaida men özimdi sonşa tolqytqan sezimderdi oqyrmandy
qyzyqtyratyndai etip jetkizuge qabiletsizbin.
VIII tarau
Glabbdobdribti sipattaudyñ jalğasy. Ejelgi jäne jaña
tarihtarğa tüzetuler.
Bağzy dünieniñ aqyl-oiy men tanymynyñ arqasynda dañqy
asqaqtağan adamdaryn köruge qūmartqan men būğan airyqşa
kün arnadym. Gomer men Aristoteldi tüsiniktemeşilerimen
birge şaqyrudy oiğa alğan edim, keiingilerdiñ köp bolğany
sonşa, olardyñ birneşe jüzi aulada jäne saraidyñ basqa
bölmelerinde küte tūruğa mäjbür boldy. Men osynau eki
qaharmandy bir körgennen tanydym jäne olardy tobyrdan
ğana emes, birinen birin ajyrata tanydym. Aristotelge
qarağanda, Gomer kelbettileu jäne boişañdau eken, ol öz
jasyna qaramai, özin tik ūstap jürdi jäne onyñ janary
erekşe nūrly äri ötkir edi. Qatty bükşigen Aristotel taiaqqa
süienip tūrdy, onyñ jüzi jüdeuleu, şaşy sirek jäne üni
qūmyğa şyğatyn. Men osynau eki ūly adamnyñ qastaryndağy
qauymnan müldem bölek ekenin, būl adamdardy eş uaqytta
körmegenin jäne olar turaly eşteñe estimegenin birden
añdadym. Atyn aitpai-aq qoiaiyn, äruaqtardyñ bireui meniñ
qūlağyma sybyrlap, ana düniede myna tüsiniktemeşilerdiñ
bäri būl avtorlardyñ şyğarmalarynyñ mänin keiingi ūrpaqqa
adam senbestei büldirip tüsindirgen kinälaryn sezip, iştei
uiattan örtenetindikten, özderiniñ printsipaldarynan öte alys
qaşyqtyqta jüretinin aitty. Men Didim men Evstafiidi
Gomerge tanystyryp, ony būlarğa jyly qabaq tanytuğa
köndirdim, alaida olar yqylasqa laiyq bola almağan syñaily,
öitkeni ol eki tüsiniktemeşiniñ de tükke tūrğysyz ekenin jäne
aqyn ruhyna boilauğa qabiletsizdikterin tez-aq anyqtady.
Aristotelge Skott pen Ramusty tanystyryp, oğan būlardyñ
közqarastaryn baiandai bastağanymda, onyñ şydamy şort
qaiyryldy da, olardan: “Şynymen-aq, tüsiniktemeşilerdiñ
qalğan tobyry da däl sender siiäqty dümşelerden tūra
ma?” – dep sūrady.
Būdan soñ men bileuşiden Dekart pen Gassendidi şaqyruyn
ötindim de, būlardan öz jüielerin Aristotelge baiandap berudi
sūradym. Jaratylys filosofiiäsyndağy öz qatelerin aşyq
moiyndağan ūly filosof öz tūjyrymdarynyñ köp jağdaida
joramalğa negizdelgenin, al ondaidy barlyq adamnyñ jasauyna
tura keletinin aita kele, Epikur ilimin şama-şarqynşa jañartqan
Gassendi de, öziniñ qūiyndar teoriiäsymen birge Dekart ta
ūrpaqtar tarapynan qabyldanbaitynyna öz boljamyn bildirdi.
Ol qazirgi oqymystylar jan sala qorğap jürgen tartylys
teoriiäsyna da osyndai boljam aitty. Būğan qosa ol
jaratylystyñ jaña jüieleri de jaña sän ülgisi siiäqty ūrpaqpen
birge özgerip tūratynyn, tipti būlardy matematikalyq ädistermen
däleldeuge talpynatyn filosoftardyñ tabystary da ūzaqqa
sozylmai, jazmyş belgilegen mezgilde sännen şyğatynyn
añğartty.
Bes kün boiy men ejelgi dünieniñ basqa da köptegen
ğūlamalarymen äñgime jürgizdim. Men Rim imperatorlarynyñ
köpşiligin kördim. Men bileuşiden bizge tüski as daiyndap
beru üşin Geliogabal aspazdaryn şaqyruğa tilek ettim, alaida
materialdyñ jetkiliksizdiginen olar bizge önerlerin öz mäninde
körsete almady. Agesilaidyñ qūldarynyñ biri bizge spartandardyñ şalabyn pisirip berip edi, däm tatqannan keiin-aq men
ekinşi qasyqty jūta almadym.
Aralğa menimen birge kelgen eki djentlmenniñ äldebir
şarualaryna bola üş künge üilerine qaituyna tura keldi.
Men būl uaqytty öz otanymda iaki Europanyñ basqa elderinde
dañqtary jaiylğan, soñğy eki nemese üş jüz jyl köleminde
dünieden ozğan ūly adamdarmen kezdesuge jarattym.
Bağzydağy äigili äuletterdiñ közsiz tabynuşysy bolğandyqtan,
men bileuşiden birneşe nemese eki koroldi segiz-toğyz ūrpaqqa
jalğasqan özderiniñ ata-babalarymen birge şaqyrudy ötindim.
Būl tūsta meni azapqa toly, kütpegen küiiniş kütip tūr eken.
Täj kigen tūlğalardyñ aibyndy leginiñ ornyna men bir
äuletten eki skripkaşyny, üş sarai qyzmetşisi men bir
italiiälyq dindardy körsem, ekinşisinen şaştaraz, abbat jäne
eki kardinaldy añğardym. Täj kigen bastarğa zor qūrmetpen
qaraityndyqtan, men osy bir yñğaisyzdau jaitqa būdan äri
kidirgim kelmeidi. Al graftar, markizder, gertsogtar, tağy
sol siiäqty jandarğa kelsek, men qatty yñğaisyzdana qoiğan
joqpyn, tipti, şynymdy aitsam, keibir tanymal äulettiñ
özindik erekşelikterine ainalğan belgilerdiñ tüp negizderine
rahattana üñilgenimdi de moiyndaimyn. Men äldebir äulettiñ
nelikten ūzyn şyqşytty ekenin; endi bir äulettiñ eki ūrpağynda
alaiaqtardyñ, kelesi ekeuinde aqymaqtardyñ qalai köbeigenin;
al üşinşisiniñ esalañdardan, törtinşisiniñ suaittardan nege
qūralatynyn; tağy bir tanymal äuletke qatysty Polidor
Vergiliidiñ: “Nec vir fortis, nec foemina casta”1, – degen sözi
nelikten aitylğanyn; keibir äuletterge qatygezdik, ötirikşilik,
qorqaqtyq siiäqty minezder nelikten äulettik tañba ispetti
jabysyp qalğanyn; keibir äuletterdiñ keiingi ūrpaqtarynda
iriñdi isik türinde jalğasyp kele jatqan merezdi olarğa alğaş
äkelgen kim ekenin eş qiyndyqsyz aita alamyn. Äulettegi
Erjürek erkegi de, saliqaly äieli de bolğan emes. (lat.)
ūrpaq jalğasuyna qolbalalardyñ, malailardyñ,
delbeşilerdiñ, oiynşylardyñ, skripkaşylardyñ,
komedianttardyñ, äskeriler men qalta ūrylarynyñ
qanşalyqty bylyq-şylyq qosqanyn körgennen keiin, men
būlardyñ bärine tañdanudan qaldym.
Äsirese, jaña tarih meniñ boiymda til jetkisiz jiırkeniş
tuğyzdy. Şynynda da, ötken jüz jyldyq boiynda patşa
sarailarynda dañqtary äspettele madaqtalğan adamdarğa
mūqiiät üñile otyryp, men qaharmandyq erlikterdi qorqaqtarğa,
kemel keñesterdi topastarğa, adaldyqty azğyndarğa, Rim
qaharmandyğyn otanyn satqandarğa, taqualyqty küpirlerge,
parasatty būzaqylarğa, şynşyldyqty ösekşilerge telip bergen
jaldamaly jazğyştardyñ dünieni qanşalyqty şatastyrğanyn tüsindim. Men sottardy satyp alğan qūzyrly
ministrlerdiñ jymysqy tirlikteri men partiiäşyl
qastandyqtyñ kesirinen qanşama beikünä tamaşa jandardyñ
ölimge kesilgenin nemese quğyndalğanyn ; qanşama
oñbağandardyñ joğary lauazymdarğa köterilip, senim, bilik,
qūrmet ielengenin, däulet qyzyğyna kenelgenin; saraidyñ,
memlekettik keñestiñ jäne senattyñ şeşimderine
jeñgetailardyñ, jezökşelerdiñ, baqa-şaiandar men
saiqymazaqtardyñ qalaişa yqpal etkenderin bildim.
Jahandyq ūly oqiğalar men töñkeristerdiñ sebepteri men
türtkileri jaiynda jäne olardyñ tabysty boluyna äser etken
tükke tūrğysyz kezdeisoqtyqtar jaiynda aqiqat mälimetter
alğanymda, adam balasynyñ danalyğy men adaldyğy turaly
meniñ oilarym qanşalyqty qūldyrady deseñşi.
Būl jerde men anekdottardy iaki qūpiiä tarihty jazuğa
bel buatyndardyñ; qanşama korolge u qosylğan tostağan
ūsynyp, molağa attandyratyndardyñ; patşa men birinşi
ministr arasynda eşqandai kuäsiz bolğan isterdi jūrtqa
jaiuşylardyñ; elşiler men memlekettik hatşylardyñ
pikirleri men jäşikterin aşqan kezde ūdaiy şatastyryp
alatyndardyñ arsyzdyğy men nadandyğyn tanydym. Būl
jerde men dünieni dür silkintken köptegen ūly oqiğalardyñ
aqiqat sebepterin bildim; eşkimge kereksiz äldebir äieldiñ
artqy baspaldaqty, artqy baspaldaq ministrler keñesin,
ministrler keñesi senatty qalai basqara alatynyn kördim.
Meniñ köz aldymda bir general öziniñ jeñiske jetuine tuabitti
qorqaqtyğy men basqaru qabiletsizdigi septeskenin moiyndasa,
al bir admiral jauğa öz äskerin berip kete jazdağanyn, tek
jau turaly mälimeti öte az bolğandyqtan ğana jeñiske
jetkenin jaiyp saldy. Üş koroldiñ özderiniñ aituynşa,
olar bilikte bolğan kezderinde özderi senim artqan äldebir
ministrdiñ satqyndyğy saldarynan iaki qateleskendikten
ketip qalğan äldebireu bolmasa, birde-bir ret memlekettik
lauazymğa laiyqty adam tağaiyndamapty, degenmen olar
bilikke qaita oralar mümkindikteri bolsa, älgindei qatelikter
jibermeitinine kepildik etti ; olar adamşylyqtan
bezinbeiinşe, patşa täjin ūstap tūru mümkin emestigine, öitkeni
raqymşyl adamnyñ boiynda bolatyn jağymdy, batyl,
qaisar minezder memlekettik şaruada ūdaiy kesirin
tigizetinine meniñ közimdi jetkizdi.
Men qanşama jūrttyñ aqsüiektik lauazymdar men en
bailyqqa qandai amaldarmen qol jetkizgeni turaly däl
mälimetter aluğa qūmarttym. Tipti bolmağannyñ özinde,
şeteldikterdiñ (meniñ būl tarapta aitqandarymnyñ arasynda
öz otanyma säl de bolsa qatysy bar eşteñe joq ekenin
oqyrmanğa aitudyñ özi qajetsiz bolar dep ümittenemin)
şamyna tiıp ketermin dep seskengendikten, qazirgi uaqyttan
boiymdy aulaq ūstap, zertteulerimdi eñ jaqyn däuirmen
şektedim. Meniñ ötinuimmen özimdi qyzyqtyrğan köptegen
adamdar şaqyryldy jäne qysqa qaiyrym saualdasulardan
keiin-aq aldymnan aşylyp sala bergen arsyzdyq körinisterin
meniñ jaibaraqat eske tüsiruimniñ özi qiyn. Opasyzdyq,
qanau, paraqorlyq, aldau, jeñ ūşynan jalğasu, tağy sol
siiäqty şarasyzdyqtar älgiler aitqan aila-şarğylardyñ
arasyndağy keşiruge syiatyndary edi, sondyqtan men aqylğa
jüginip, būlarğa keşirimmen qarağan edim. Biraq olardyñ
biri bilik pen bailyqqa qol jetkizu jolynda azğyndyqqa
qol artuğa jäne qaryndasyna üilenuge, kelesi biri äieli men
qyzdaryn satuğa, üşinşileri otanğa iaki ämirşige satqyndyq
jasauğa, törtinşisi adam ulauğa, al basym böligi beikünäni
qūrtu üşin zañnan attauğa iek artqanyn moiyndağan kezde,
būl üşin meni keşirer dep ümittenemin, mūndai jañalyqtar
ülken därejeli adamdarğa kişkentai jandardyñ qaşanda
iltipat tanytyp jüruge tiıstiligin tumysymnan boiğa siñirgen
meniñ joğary lauazymdy adamdarğa degen öz boiymdağy
asa yqylasty qūrmetimdi birşama bäseñdetuime äser etti.
Bileuşiler men otanğa siñirgen ūly qyzmetter jaiynda
men jiı oqyğan edim, endigi jerde osyndai qyzmetter jasağan
jandardy köruge yntyqtym. Biraq mağan, tarihta baryp tūrğan
alaiaqtar men satqyndar retinde beinelengen keibireuler
bolmasa, ondai adamdardyñ esimderin mūrağattardan tabu
mümkin bolmai jatqanyn aityp jauap berdi. Al älgiler
jaiynda men būryn-soñdy eşteñe estimegen edim. Meniñ
aldyma kelgenderdiñ bäri jūlym-jūlym kiıngen, bet-älpetin
toryğu jailağan jandar edi, būlardyñ köpşiligi aştyq pen
qaiyrymsyzdyqtan, tipti kei jağdailarda eşafot pen dar
ağaşynan ajal tapqandaryn mälimdedi.
Būlardyñ arasynda tağdyry mağan erekşe köringen bir
adam boldy. Onyñ janynda on segiz jasar bozbala bar edi.
Älgi adam mağan öziniñ köp jyldar boiy keme basqarğanyn,
Aktsium tübindegi teñiz şaiqasynda oñ közimen qarağan jazmyş
oğan jaudyñ teñiz küşteriniñ arasynan jaryp ötip, dūşpannyñ
eñ jaqsy jabdyqtalğan üş kemesin suğa batyruğa jäne
törtinşisin tūtqynğa aluğa jol aşqanyn, al būl jağdaidyñ
özi Antoniidiñ qaşuyna jäne keiinnen jeñiske jetuine birdenbir sebep bolğanyn aitty; qasynda tūrğan bozbala onyñ osy
şaiqasta qaza tapqan jalğyz ūly eken. Şaiqastan keiin ol öz
qyzmetiniñ mañyzyn iştei sezingendikten, Rimdegi Avgusttiñ
saraiyna kelip, kapitany qaza tapqan ülken kemege özin
komandir etip tağaiyndauyn sūraidy, biraq onyñ tilegi aiaqsyz
qalyp, kemege basşylyq etu ömirinde teñiz körmegen bozbalağa,
däliregi, patşanyñ naqsüierleriniñ küñiniñ ūlyna jükteledi.
Öz kemesine qaityp oralğan kezinde osy bir qadirmendi jan
qyzmettik mindetterin oryndauğa nemqūraidylyğy üşin
kinälanyp, onyñ kemesi vitse-admiral Publikolanyñ süiikti
qolbalasyna beriledi de, būdan keiin ol Rimnen alys jatqan
jūtañdau fermasyna baryp, öz ömirin sonda aiaqtaidy. Men
būl oqiğanyñ qanşalyqty şyndyq ekenin biluge qatty
qūmarttym da, Aktsium tübindegi şaiqasta rimdik teñiz küşterin
basqarğan Agrippany şaqyrudy ötindim. Aldymyzğa kelgen
Agrippa äñgimeniñ şynaiylyğyn rastap qana qoimai, osy
oqiğadağy öz eñbeginiñ basym böligin kişireite körsetken sypaiy
kapitannyñ erlikterin köptegen derektermen tolyqtyryp berdi.
Men būl imperiiäğa keiinnen engen saltanatqūmarlyqqa
ilese jetken azğyndaudyñ äri tereñ, äri jedel jaiylğanyna
tañğaldym. Būdan keiin neşe türli keleñsizdikter ūzaq uaqyt
boiyna däuirlegen jäne ataq-dañq pen oljanyñ bärin, siñirgen
eñbegi basqalardan äldeqaida az bolsa da, bas qolbasşyğa
telu ürdiske ainalyp ketken özge elderdegi osyğan ūqsas
körinister mağan älgindei äser etuden de qaldy.
Ana dünieden şaqyryp alynğan adamdardyñ bäri
özderiniñ tiri kezderindegi keiipterin qaz-qalpynda
saqtağandyqtan, keiingi jüzjyldyq işinde tuylğan adam
balasynyñ türine qarap tūryp, men jabyrqau oilarğa boi
ūrdym, öitkeni neşe aluan ataularğa ie jūqpaly teri aurulary
ağylşyndardyñ bet-älpetin özgertip, boiyn alasartyp,
jüikesin jūqartyp, siñirleri men būlşyq etterin älsiretip,
şyraiyn qaşyryp, deneleriniñ bärin byljyratyp jäne
müñkitip jibergen eken.
Meniñ şarasyz qalğanym sonşa, bir kezderi minezqūlqynyñ, as-suy men kiıminiñ qarapaiymdyğymen, ädildikke
jüginumen, şynaiy erkindigimen, batyldyğymen jäne otanğa
süiispenşiligimen dañqy asqan, köne dästürde şyñdalğan
auyldağy ağylşyndardy şaqyrudy ötindim. Tiriler men
ölilerdi salystyra tūryp, men osynau jaisañ otandastarymnyñ bäri keiinnen, parlament sailaulary kezinde öz
dauystaryn saudağa salyp, maida-şüide tiynğa satylğan,
sarai töñireginen ğana jūqtyruğa bolatyn azğyndyqtar men
keleñsizdikterdi boiyna siñirgen nemereleriniñ kesirinen qalai
masqarağa ūşyrağanyn körgende, nemqūraidy qala almadym.
IH tarau
Avtor Maldonaduğa qaita oralady jäne Laggnegg
patşalyğyna jüzip ketedi. Ony tūtqynğa alyp, saraiğa
jöneltedi. Oğan saraida jasalğan yqylas. Patşanyñ öz
bağynyştylaryna qaiyrymdylyq tanytuy.
Bizdiñ qaitar künimiz jetken soñ, men Glabbdobdribtiñ
ūly märtebeli bileuşisimen qoştastym da, eki serigimmen
birge Maldonaduğa qaityp oraldym, būl jerde eki aptalyq
damyldan keiin bir keme Laggnegke attanğaly daiarlyq jasauda
eken. Eki serigim men tağy birneşe adam qūrmetterin bildire,
meni as-sumen qamtamasyz etip, kemege mingizip saldy. Men
bir ai jolda boldym. Biz küşti dauylğa ūryndyq ta, būl
töñirektiñ alpys ligadai aumağyn ala soğyp tūratyn passat
jelderiniñ aimağyna enip alu üşin batysqa qarai bağyt tüzeuge
mäjbür boldyq. 1708 jylğy 21 säuirde biz qūiylysynda
Laggnegtiñ oñtüstik-şyğys şetinde ornalasqan teñiz ailağy
bar Kliumegnig özenine endik. Qalağa bir ligadai qalğan tūsta
biz zäkir tüsirdik te, lotsman talap ete belgi berdik. Jarty
sağat öter-ötpesten bizdiñ bortymyzğa eki lotsman köterilip,
bizdi rifter men jartastary köp asa qauipti bağytpen ülken
şyğanaqqa jetkizdi, al qala qabyrğalarynan bir kabeltov
qaşyq jatqan būl jer kemeler üşin meilinşe qauipsiz edi.
Ädeii jasady ma, älde añdausyzdyqtan boldy ma, äiteuir,
bizdiñ teñizşilerdiñ keibireui lotsmandarğa öz kemelerinde
jatjerlik äigili saiahatşy bar ekenin aityp qoiypty. Al
olar būl turaly keden qyzmetkerine jetkizip, men jağağa
şyqqan kezde älgi kedenşi meni mūqiiät tekserdi. Ol menimen
balnibarbi tilinde söilesti, qyzu sauda-sattyqtyñ
arqasynda būl til osy qalağa, äsirese, teñizşiler men keden
qyzmetkerleri arasynda jaqsy tanys edi. Men äñgimemniñ
meilinşe şynaiy äri özara bailanysty şyğuyn qūnttai
tūryp, oğan öz hikaialarymdy qysqaşa baiandap berdim.
Degenmen men öz ūltymdy jasyryp qaludy jön kördim
de, özimdi gollandtyq retinde körsettim, öitkeni meniñ işki
josparymda Japoniiäğa jetu bar edi, al ol jaqqa, öz
biluimşe, europalyqtardyñ arasynan tek gollandtyqtarğa
ğana jol aşyq bolatyn. Sol sebepti men keden qyzmetkerine
özimniñ Balnibarbi jağalaularynda keme apatyna ūşyrap,
jartasta qalğan kezimde Laputağa nemese Ūşqyş Aralğa
(būl turaly kedenşiler jiı estitin) köterilip alynğanymdy,
al endigi nietim Japoniiäğa jetu ekenin, ol jaqtan otanyma
oraludyñ oraiy kelip qaluy mümkindigin aittym. Kedenşi
mağan saraidan būiryq kelgenşe meni tūtqynda ūstauğa tiısti
ekenin, ol jaqqa qazir-aq habar jiberetinin jäne eki apta
şamasynda jauap aludan ümittenetinin mälimdedi. Mağan
yñğaily bölme bölindi de, onyñ esiginiñ aldyna küzetşi
qoiyldy. Degenmen men ülken baqşa işinde emin-erkin seiildei
alatynmyn, olardyñ mağan közqarastary da jaman bola qoiğan
joq jäne osy uaqyttardyñ bärinde işip-jemim korol esebinen
boldy. Meni köruge qūmartqan talai adam kelip ketti, öitkeni
meniñ mūndağy jūrt būryn-soñdy atyn da estimegen qiiändağy
elden kelgenim turaly qaueset tarap ketken edi.
Men kemede özimmen birge kelgen bir jas jigitti audarmaşylyqqa şaqyrdym, ol Laggneggte tuyp-ösip, keiinnen
birneşe jyl Maldonadada tirlik etkendikten, eki tildi de
jetik biletin. Men onyñ kömegine süienip, keluşilermen
söilese alatyn edim, alaida būl äñgimeler olardyñ sūraqtary
men meniñ jauapta-rymnan ğana tūratyn.
Saraidyñ jauap haty kütken mezgilde jetti. Onyñ
mazmūnyn on adamdyq küzet astynda meni nökerlerimmen
birge Taldregdab (eger men jañylmasam, būl söz eki türli
aitylady), iaki Trildrogdribke jetkizuge berilgen būiryq
qūraidy eken. Meniñ nökerlerimniñ qūramynda älginde
aitylğan baiğūs audarmaşy jigit qana bar edi, men ony mağan
qyzmetke tūruğa köndirgen bolatynmyn, meniñ izetti ötinişim
boiynşa bizdiñ ärqaisymyzğa bir-bir qaşyrdan berdi. Biz
jolğa şyğardan jarty kün būryn habarşy attandy: ol patşağa
meniñ birer künde jetetinimdi habarlauğa jäne ūly märtebeliden
onyñ raqymdylyğynyñ arqasynda onyñ tağynyñ etegindegi
tozañdy jalau qūrmeti meniñ mañdaiyma būiyrar kün men
sağatty tağaiyndauyn ötinuge tiıs bolatyn. Älgindei sözdiñ
eşqandai da astarlau emes, osyndağy saraidyñ stili ekenine
men öz täjiribemde köz jetkizdim. Şynynda da,
kelgenimizden eki kün ötkende men qabyldauğa şaqyrtu aldym
da, mağan qarnymmen jer syza eñbektei baryp, taqqa jetkenşe
edendi jalauğa būiryq berildi, äitkenmen meni şeteldik
retinde syilağandyqtan, eden barynşa tazartyla sypyrylğan
eken, qalğan tozañ şamaly körindi. Būl – qabyldauğa sūranğan
eñ joğarğy şendilerge ğana körsetiletin jyly şyrai eken.
Ol az deseñiz, joğarğy därejeli qabyldau qūrmeti būiyrğan
adamnyñ saraida yqpaldy dūşpandary köp bolsa, eden betin
qasaqana şañdatyp qoiady eken. Meniñ özim de asa mañyzdy
bir adamnyñ auzy şañ-tozañğa būrqyrai tolyp, taqtyñ
aldyndağy tiısti mejege eñbektep jetken kezde til qatuğa
şamasy kelmei qalğanyn közben körgen edim. Al mūndaidan
qūtqarar eş amal joq, öitkeni ūly märtebeli otyrğan kezde
tükirip tastau iaki auyzdy sürtu asa auyr qylmys bolyp
esepteledi. Būğan qosa, saraida men meilinşe jek köretin
tağy bir räsim bar. Patşa lauazymdy qyzmetkerlerdiñ birin
qaiyrymdylyğyn tanyta, jeñil jazalağysy kelse, eden betine
erekşe uly qoñyr ūntaq tögip tastauğa būiryq beredi eken de,
ony jalağan jazalanuşy jiyrma tört sağat köleminde
birtindep öledi eken. Äitse de, būl bileuşiniñ şeksiz
qaiyrymdylyğy men öz bağynyştylarynyñ qamyn
oilaityndyğyn (būl tūrğyda europalyq bileuşiler odan
üirense, artyq bolmas edi) laiyqty bağalau abzal jäne onyñ
abyroiy üşin aitqanymyz jön, ol älgindei jazalaudan keiin
qabyldau zalynyñ edenin mūntazdai etip juuğa qatañ būiryq
beredi jäne būl būiryqty oryndauda salğyrttyq tanytqan
qyzmetşi öz basyna ämirşiniñ qaharyn töndiredi. Öz kezegi
ekendigine qaramastan, öz mindetine qasaqana salğyrttyq
tanytyp, älgindei jazalaudan keiin edendi tap-tūinaqtai
tazalamağan bir qolbalany doiyrmen şyqpyrtuğa ūly
märtebeliniñ qalai ökim etkenin men öz qūlağymmen estigenmin,
öitkeni älginiñ jalqaulyğy kesirinen sol küni qabyldauğa kelgen,
bolaşağynan zor ümit küttirgen jap-jas bekzada ulanyp qaldy,
al patşanyñ köñilinde ony būl uaqytta ömirinen aiyru nieti
joq edi. Degenmen raqymdy bileuşiniñ meiirimdi bolğany
sonşa, älgi qolbala patşanyñ arnaiy tapsyrmasy bolmasa,
endigäri būlai istemeitinin aityp, uäde bergen soñ, ony
şyqpyrtudan da bosatty.
Jaraidy, endi öz äñgimemizge köşelik: taqqa tört iard
qalğanşa eñbektep keldim de, men tizeme abailai köterilip,
mañdaiymdy edenge jeti ret soqtym jäne osynyñ aldynda
jattap alğan “İkpling gloffzsrob skvutseromm bliop
mliaşnalt zvin tnodbokef sliofed gardleb aşt!” degen
sözderdi aittym. Būl – patşa qabyldauyna rūqsat alğan
adamdardyñ barlyğy aituğa tiıs, zañmen bekitilgen sälemdesu
edi. Ony: “Sizdiñ aspan tektes ūlylyğyñyzdy ğūmyry kündi
on bir jarym aiğa basyp ozsyn!”- dep audaruğa bolady.
Sälemdi estigen soñ, patşa mağan sūraq qoidy, men eşteñe
tüsinbesem de, özime jattatyp qoiğan “Floft drin klerik
duoldam prastred mirpuş” degen sözdermen jauap qaiyrdym,
mūnyñ mağynasy: “Meniñ tilim meniñ dosymnyñ auzynda”
degendi bildiredi. Osy sözder arqyly men öz audarmaşymnyñ
qyzmetin paidalanudy ötinetinimdi ūqtyrdym. Sol kezde
älginde özim aitqan jas jigitti alyp keldi de, sonyñ kömegine
süiene otyryp, men ūly märtebeliniñ bir sağattan astam uaqyt
işinde mağan qoiğan sūraqtarynyñ bärine jauap berdim. Men
balnibarbi tilinde söiledim de, audarmaşym men aitqannyñ
bärin laggnegg tilinde jetkizdi. Men patşağa qatty ūnadym,
ol mağan jäne meniñ audarmaşyma saraidan jatynjai
äzirleudi öziniñ bliffmarklubine, iağni ober-gofmeisterine
būiyrdy, onyñ üstine mağan üles tağaiyndap, basqa da
şyğyndarym üşin altyndar salynğan ämiiän ūstatty.
Ūly märtebeli tilek etkendikten, men būl elde üş ai
ömir sürdim; patşa mağan asa joğary yqylas tanytyp,
adamdy eliktiretin ūsynystar jasady. Alaida men özimniñ
qalğan künderimdi äielim men balalarymnyñ ortasynda
ötkizudi aqylğa qonymdy äri ädiletti bolar dep ūiğardym.
H tarau
Laggneggtikterge madaq söz. Struldbrugterdi tiiänaqtai
sipattau jäne avtor men birneşe tanymal adamdardyñ osy
mäselege qatysty birtalai äñgimeleri.
Laggneggtikter sypaiy da jaisañ jandar. Şyğystağy
barlyq halyqqa tän keibir ör minezden kende bola qoimasa
da, olar şeteldikterge, äsirese, olardyñ arasynan sarai
yqylasyna bölengenderge barynşa ädeptilik tanytady. Men
eñ joğarğy qauym işinen köptegen adamdarmen tanysyp qana
qoimai, audarmaşynyñ kömegine jügine jürip, ol adamdarmen
jağymdy äñgime-düken de qūratyn boldym.
Birde tañdauly qauym ortasynda otyrğan kezimde mağan:
“Struldbrugterdiñ, iaki ajalsyzdardyñ arasynan äldebireudi
kördiñiz be?”– degen sūraq qoiyldy. Olardy körmegenimdi
aitqan men ajaldy jaratyndylarğa qatysty alğanda älgi
sözdiñ neni bildiretinin mağan tüsindirip berulerin ötindim.
Äñgimelesuşi serigimniñ aituynşa, öte sirek bolsa da, äiteuir,
bir uaqyttarda lagneggtik otbasylardyñ birinde mañdaiynda,
däliregi, tura sol qabağynyñ üstinde, döñgelengen qyzyl dağy
bar bala düniege keledi eken, būl daq mūndai balanyñ
eşqaşanda ölmeitinin bildiretin anyq nyşan eken. Ol
sipattağan daq äuelde üş penstik kümistiñ ülkendigindei bolsa,
uaqyt öte kele ülkeiip, öz tüsin de özgertedi eken; ol jiyrma
men jiyrma bes jas aralyğynda jasyl tüske enip, odan
keiin qarakök tüske auysady, al qyryq bes jasta kömirdei
qap-qara bolatyn būl daq ağylşyn şillinginiñ kölemine deiin
ösedi eken de, sodan keiin özgeriske ūşyrauyn toqtatady
eken. Tañbaly balalardyñ öte az tuylatyny sonşa, äñgimeşi
serigimniñ oiynşa, bükil patşalyqtağy struldbrugter, äiel,
erkegin qosa alğanda, bir myñ bir jüzge tolmaidy eken;
būlardyñ elu şaqtysy astanada ömir sürse, olardyñ arasynda
osydan üş jyl būryn düniege kelgen qyz bala bar eken.
Mūndai balalardyñ tuyluynda eşqandai äulettik erekşelik
joq, müldem kezdeisoq jağdailar bolyp tabylady, tipti
struldbrugterdiñ öz balalary da özge adamdar siiäqty dünie
salady eken.
Şynymdy aitsam, būl äñgime meni zor şattyqqa böledi,
onyñ üstine, äñgimelesuşi serigim de men jaqsy söileitin
balnibarbi tilin tüsingendikten, men öz sezimimdi irke almai
qaldym, tipti artyq ketip qaldym-au deimin. “Düniege kelgen
är balanyñ ajalsyz boludan ümiti bar el baqytty ğoi! –
dep süisine dauystap jiberippin, – bağzydağy babalardyñ
täjiribesinde jinaqtalğan danalyqqa üiretuge qabiletti
osynşama ūstazdary men izgi babalarynyñ tağylymdy önegesin
saqtap qalğan baqytty halyq qoi! Al adamzat teginiñ bärine
ortaq qasirettiñ yrqyna bağynudan tabiğattyñ özi suyryp
alğan, sol sebepti ajaldan ünemi qorqyp jüruden tuatyn
jabyrqaulyq pen ümitsizdikke täuelsiz äri erkin aqyl-oiğa ie
teñdessiz struldbrugter jüz märte baqytty!” Közge
andağailai ūratyn mañdaidağy qara daqqa özimniñ nazar
audarmai qaluym mümkin emestigin aita kelip, būl saraidan
älgindei ajalsyzdardyñ birde-birin keziktire almağanyma
tañdanysymdy bildirdim, onyñ üstine, ūly märtebeli
parasatty bileuşiniñ öz mañyna sonşalyqty aqyldy da
täjiribeli keñesşilerdi jinamauy da mümkin emes edi. Älde
osynau qadirmendi aqylgöilerdiñ jebeuşisi äbden būzylyp,
betimen ketken sarai işindegi ğūryptarğa qatal qarai ma eken;
öitkeni öz täjiribemizden jiı köretinimizdei, ülkenderdiñ
saliqaly aqylyna ūşqalaq jastardyñ qasarysyp qalatyny
bar ğoi. Qalai bolğanda da, ūly märtebeliniñ aldyna baryp,
onymen erkin söilesudiñ reti kelse, men alğaşqy oraily
sättiñ özinde audarmaşynyñ kömegine süiene otyryp, osy
mäselege qatysty öz oiymdy jaiyp salamyn. Meniñ keñesimdi
tyñdau-tyñdamau onyñ öz erkinde, qalai bolğanda da, meniñ
özim osy memlekette qonystanyp qaluyma qatysty onyñ
tarapynan birneşe ret jasalğan ūsynysty asqan rizaşylyqpen
qabyldap, qalğan ömirimniñ bärin airyqşa jaralğan
struldbrugtermen, ärine, olar meni öz qauymyna jiberuge
kelisip jatsa, äñgimelesip ötkizbekpin.
Meniñ osy sözderim arnalğan adam (būrynyraqta aityp
ketkenimdei) balnibarbi tilinde söilei alatyndyqtan, mağan
añğalaqtardyñ añğaldyğyna müsirkei qaraityn közben
külimsirei qarap alyp, kez kelgen amalmen meni öz elinde
qaldyruğa qūştar ekenin aitqan soñ, menen älginde ğana aitqan
sözderimdi osynda otyrğandarğa audaryp jetkizuge
rūqsatymdy sūrady. Audaryp bolğan soñ, ol birneşe uaqyt
boiy būlarmen öz tilderinde söilesti de, men eşteñe
ūqpadym, sondai-aq olarğa meniñ sözderim qalai äser etkenin
bet älpetterinen de añğara almadym. Ūzaqqa sozylğan
ünsizdikten keiin, meniñ äñgimelesuşi serigim ajalsyz ömirdiñ
qūdiretti quanyşy men basymdyğyna bailanysty men aitqan
oilarğa öziniñ de jäne meniñ dostarymnyñ da (ol osylai
atağandy jön kördi) süisinetinin jetkize kelip, alda-jalda
jazmyştyñ qalauymen meniñ özim struldbrug bop tuyla
qalsam, özime qandai mazmūndağy ömirdi tañdauğa beiildi
ekenimdi olardyñ bilgisi keletinin aitty.
Meniñ jauabym myna sipatta şyqty: Osynşama bai da
qyzyqty taqyrypta kösile söileu “Patşa bola qalsam,
general iaki körnekti töre bola qalsam, öz ömirimdi qalai
ötkizer edim?” degen armanğa jiı boi ūrğan mağan qiynğa
soqpaidy, al ajalsyzdyq jaiyna kelsek, özimniñ mäñgi
jasaitynym kämil bolsa, özimniñ ne isteitinimdi, uaqytymdy
qalai jaratatynymdy ūsaq-tüiegine deiin talai märte
oilastyryp qoiğanmyn.
Sonymen, alda-jalda men düniege struldbrug bop tuyla
qalsam, ömir men ölim arasyn ajyrata biluge üirenerüirenbesten-aq baqytymnyñ ne ekenin anyqtap tanyr edim
de, bärinen būryn kez kelgen amal-ailany paidalana otyryp,
özime bailyq jinar edim. Osy maqsatta ūqyptylyq pen
qūnttylyqqa boi ūra otyryp, eki jüz jyldan keiin men
patşalyqtağy eñ birinşi däuletti adam boluğa tolyq negiz
salar edim. Odan äri, bala kezimnen bastap-aq ğylym men
önerdi oqyp biluge den qoiyp, sonyñ arqasynda, uaqyty
jetkende öz bilimdarlyğymmen bärine de şañ qaptyrar edim.
Aqyr-soñynda, men qoğamdağy aituly oqiğalardyñ bäriniñ
jylnamasyn mūqiiät jürgizip, birin-biri almastyryp jatatyn
bileuşiler men körnekti memleket qairatkerleriniñ minezqūlyqtaryn qaz-qalpynda surettep, būl jazbalaryma öz
oilarym men baqylaularymdy da qosyp otyrar edim. Men
būl jylnamağa dästürdegi, tildegi, kiım pişimindegi, tamaqtağy
jäne sauyq-dumandardağy özgeristerdiñ bärin tyñğylyqty
engizip otyrar edim. Özimniñ bilimim men baqylau-larymnyñ
arqasynda men danalyqtyñ tüpsiz qūdyğy jäne öz
halqymnyñ nağyz säuegeii bolar edim.
Alpys jastan keiin men üilenu jaiyn armandaudan
tyiylar edim, degenmen būrynğy ūqyptylyğymdy saqtai
jürip, qonaqjai bolar edim. Men ümit artuğa bolatyn
jastardyñ aqylyn tärbieleumen ainalysyp, özimniñ
qisapsyz mysaldarğa toly estelikterime, täjiribem men
baqylaularyma süiene otyryp, qoğamdyq ömirde de, jeke
tirlikte de izgiliktiñ paidaly ekenine olardyñ közderin
jetkizer edim. Degenmen meniñ eñ täuir jäne tūraqty
dostarym men pikirlesterim ajalsyz bauyrlarym bolar edi
de, men olardyñ arasynan, eñkeigen käriden öz qūrdastaryma
deiingi aralyqta, on eki adamdy tañdap alar edim. Eger
olardyñ arasynan keibiri qinalyp qalsa, men olarğa öz
tūrağymnyñ mañynan qolaily qonys berip, olardyñ keibireuin
ūdaiy öz dastarqanyma şaqyryp, būlardyñ qasyna tanymal
ajalsyzdardyñ bir-ekeuin qosyp otyrar edim; uaqyt öte kele,
men dostarymnyñ qazasyna qalypty närse ispetti qarauğa
üirenip ketsem de, olardyñ ūrpaqtaryn yqylassyz qaldyrmas
edim; öitkeni mūnyñ özi qalampyr men qyzğaldaqtardyñ jyl
saiyn auysyp tūratyny siiäqty ğoi, qalai bolğanda da, biz
olardyñ jañalaryn süisine qyzyqtağanda, ötken
jazdağylardy oilap mūñaia bermeimiz ğoi.
Biz, struldbrugter, ğasyrlar boiy jinaqtağan
täjiribelerimiz ben estelikterimizdi bir-birimizben almasyp,
düniege azğyndyqtyñ enu deñgeilerin anyqtap, özimizdiñ
saqtandyrularymyz ben önegelerimizdi paidalana otyryp,
olarmen qadam basqan saiyn küresetin bolamyz; öitkeni
bizdiñ önege-tälimderimiz tūtasqan kezde baiağy zamandardan
beri ädiletti narazylyq tuğyzyp kele jatqan, sonyñ özinde
de, tolassyz tuyndai beretin azğyndau äreketteriniñ betin
qaitaruy mümkin ğoi.
Būlardyñ üstine türli derjavalar men imperiiälardağy
san qily töñkeristerge kuä bolu rahatyn qosyñyz, sol siiäqty,
qoğamnyñ joğarğydan tömengige deiingi aralyğyndağy barlyq
qauymyndağy özgeristerdi; ejelgi qalalardyñ qirandylaryn;
bir kezderi ämirşiniñ qonysy bolğan belgisiz qystaqtardy,
tartylyp qalğan äigili özenderdi, bir jağy jalañaştanyp,
kelesi jağy tasyp-tögilip jatqan mūhitty, büginde beimälim
köptegen elderdiñ aşyluyn, eñ mädenietti elderdiñ
tağylanyp, eñ jabaiy jūrttyñ mädeni örkendeuin közben
köru rahatyn qosyñyz. Mäselen, men tolassyz qozğalu,
ämbebap däri, ūzaqtyqty aiqyndau siiäqty köptegen ūly
jañalyqtarğa kuäger boluym mümkin ğoi. Öz boljamdaryñdy
tikelei öziñ tekseruge, qūiryqty jūldyzdardyñ paida boluy
men keri qaituyn jäne kün, ai, jūldyz dardyñ
qozğalystaryndağy özgeristerdiñ bärin öziñ baqylauğa
mümkindigiñ bolsa, onda biz astronomiiäda qanşama
tañğajaiyp jañalyqtar aşar edik!
Şeksiz ömir men ai astyndağy baqytty ğūmyrğa tabiği
qūştarlyq qanattandyryp jibergendikten, men būlardan basqa
da san aluan taqyryptarğa aua jaiyldym. Men toqtap, aitqan
sözderimniñ mazmūny mūny tüsinbei otyrğan qasymdağylarğa
audarylyp berilgende, laggneggtikter ara-tūra mağan
mysqyldai qarap qoiyp, jergilikti tilde birimen biri qyzu
äñgimelesuge kiristi. Aqyr-soñynda mağan audarmaşy bolyp
otyrğan myrza būlardyñ bäri jalpy adam tabiğatyna tän
paryqsyzdyqtan tuatyn adasudan meni alyp şyğudy özinen
ötingenderin jäne būl üşin meni keşiretinderin aitty; onyñ
üstine, struldbrugter näsili osy elge ğana tän erekşelik
eken, öitkeni ondai adamdardy Balnibarbiden de,
Japoniiädan da ūşyrastyru mümkin emes eken; onyñ özi ūly
märtebeliniñ osy elderdegi elşisi bolu qūrmetin ielengen
kezderi onyñ osyndai tañğajaiyp qūbylystyñ bar ekendigi
jaiyndağy äñgimesine olar meilinşe senimsizdik bildirgen
eken; ol mağan alğaş ret ajalsyzdar turaly aitqan kezde
meniñ esim şyğa tañdanuymnyñ özi de būl derektiñ men üşin
qanşalyqty tosyn bolğanyn jäne öz qūlağyma özim äzer
sengenimdi körsetedi eken. Atalğan eki patşalyqta bolğan
uaqytynda onyñ özi tūrğylyqty jūrtpen jürgizgen ūzaq-ūzaq
äñgimeleri men baqylaularyn tarazylasa, ūzaq ömir süru barlyq
adamğa tän ortaq tilek, asyl arman eken jäne bir aiağy jerde,
bir aiağy körde tūrğan jannyñ özi de jerdegi aiağyn bekemdeu
basuğa ūmtylady eken. Tipti qausağan şaldar da ğūmyrynyñ
är sätin qymbatqa balap, jaratylystyñ özi mümkindiginşe
aulaq boluğa itermeleitin ajalğa eñ qanypezer zūlymdyq
siiäqty qaraidy eken, tek osy Laggnegg aralynda ğana ömirge
ölerdei qūştarlyq joq eken, öitkeni bäriniñ köz aldynda
ūzaq jasau ülgisi – struldbrugter tūrady eken.
Men oilap tapqan ömir beinesi aqylğa qonymsyz äri
mağynasyz eken, öitkeni ol mäñgi jastyqty, densaulyq pen
quattylyqty añsaidy eken, al būlarğa qūştarlyğy qanşa
küşti bolsa da, birde-bir adamnyñ ondai ömirden ümittenuge
qaqy joq eken. Būl tūstağy mäsele adamnyñ jastyq şaqqa
tän tazalyq pen onyñ serikteri – küş-quat pen densaulyqty
mäñgilik saqtap qaluynda emes, kärilikpen ilese keletin neşe
türli qiyndyqtarğa toly öziniñ şeksiz ömirin qalai
ötkizetininde eken. Osynşama beinetti jağdailarda mäñgi
tirlik etuge tilek etetin jandardyñ az bolaryn aityp ötken
soñ, äñgimelesuşi serigim älginde atalğan eki patşalyqta,
iağni Balnibarbi men Japoniiäda är adam qanşama qartaiyp
tūrsa da, şamasy kelgenşe, ajaldy özinen aulaq jiberuge
ūmtylatynyn aitty; jan tözgisiz tän auruyna şaldyqqan
iaki aiyqpas qasiretke ūrynğandar bolmasa, özin-özi ömirden
aiyrğan adamdar turaly ol öte az estipti. Ol menen däl
osyndai qūbylystar meniñ otanymda jäne öz saiahattarym
barysynda jolym tüsken özge de elderde baiqalğanbaiqalmağanyn sūrady.
Älgi alğysözinen keiin ol mağan özderiniñ arasynda ömir
süretin struldbrugterdi täptiştei sipattap berdi. Onyñ
aituynşa, būlar otyz jasqa deiin basqa adamdardan
eşteñesimen erekşelenbeidi; sodan keiin birte-birte tūnjyrap,
jabyrqau tarta bastaidy da, olardyñ uaiymşyldyğy seksen
jasqa deiin sozylady. Mūny ol solardyñ öz sözderinen
bilipti; jüz jylda ekeu-üşeuden artyq düniege kelmeitin
būlardyñ sany öte az bolğandyqtan, olardy keñinen baqylap,
sonyñ negizinde tiiänaqty tūjyrym jasau qiyn eken.
Mūnda adam ömiriniñ şegi bop esepteletin seksen jasqa
tolğannan keiin olar özge de qarttarğa tän auru-syrqaular
men älsizdikterdi moiynğa ilumen tynbai, osyndai küide
mäñgi ömir süru azabyn oilaityndyqtan, birjola janşylady
eken. Struldbrugter qyñyr, qazymyr, sarañ, uaiymşyl,
menmen jäne myljyñ ğana emes, olar dostasuğa da qabiletsiz,
ol az bolsa, būlardyñ tabiği izgi sezimderi öz nemerelerinen
ärige aspaidy. Künşildik pen jağymsyz qūştarlyqtar ūdaiy
olardyñ janyn jeidi, olar kündei qaraityn närselerdiñ eñ
bastylary, şamasy, jastyq şaqtyñ albyrttyğy men
qarttardyñ ölimi siiäqty. Jastyq şaq jaiyn oilağanda, olar
rahatqa toly ömirdiñ barlyq joly būlar üşin birjola
jabylğanyn küizele moiyndasa, jerleu räsimin körgende,
özgelerdiñ bäri qol jetkize alatyn tynyş jaidan özderiniñ
ümittene almaitynyn uaiymdap, küñkildei şağynady.
Būlardyñ esinde saqtalatyndar – jas kezderinde nemese
qartaiğan şaqtarynda miğa siñgender men oida qalğandar,
olardyñ özderi de emis-emis qana; sol sebepti äldebir oqiğanyñ
iaki mağlūmattyñ anyq-qanyğyn teksergiñiz kelse, olardyñ eñ
aiqyn degen estelikterine jügingennen göri, auyzeki añyzdarğa
iek artqan senimdirek bolady. Būlardyñ arasyndağy
baqytsyzdyqqa azdau ūşyrağandary balalyqtan şyğa almai
qalğandary men aqyl-esten müldem aiyrylğandary bolyp
tabylady, öitkeni būlar özge ajalsyzdarda tasyp-tögilip
jatatyn köptegen keleñsiz minezderden jūrdai qalğandyqtan,
barynşa aiauşylyq bildiruge tūrady.
Alda-jalda struldbrug özi siiäqty ajalsyz äielge
üilene qalğan jağdaida, mūndai nekeni būzu, patşalyqtağy
zañdardyñ izgiliginiñ arqasynda, erli-zaiyptylardyñ jasy
kişisi seksen jasqa tolğannan keiin ğana mümkin bolady.
Öitkeni zañ mäñgilik äiel azabyndağy mäñgilik ömir peşenesine
būiyrğan jannyñ onsyz da qasiretti tağdyryn auyrlata
tüsudi aqylğa syiymsyz qatygezdik dep biledi.
Struldbrugter seksen jasqa tolysymen, olarğa
azamattyq ölim jetedi, olardyñ dünie-mülikterin mūragerleri
dereu qoldaryna alyp, as-suy üşin azyn-aulaq qana qorek
qaldyratyndyqtan, älgi baiğūstar qoğam esebinen kün köredi.
Osy jasqa jetisimen, olar senimge iaki kiriske qatysy bar
qyzmetterdi atqaruğa qabiletsiz jandar bolyp esepteledi:
olar eşteñe satyp ala almaidy, jerdi de jaldai almaidy,
olardyñ qylmystyq isterge de, azamattyq isterge de, tipti
menşikti jerler şekaralaryna qatysty daularğa da kuäger
boluyna rūqsat etilmeidi.
Toqsan jasta struldbrugterdiñ tisteri men şaştary
tüsip, olar tamaqtyñ dämin aiyrudan qalady, asqa täbeti
bolmasa da, astan eşqandai rahat tappasa da, olar qoldaryna
ilikkenniñ bärin jei beredi. Olar şaldyqqan dertter ne
küşeiip, ne älsiremesten, sozyla beredi. Äñgime üstinde olar
qarapaiym närselerdiñ attaryn da, eñ jaqyn dostary men
tuystarynyñ esimderin de ūmytyp qalady. Sonyñ
saldarynan olar oqumen äuestene almaidy, öitkeni söilemniñ
soñyna jetkende basyn ūmytyp qalady, osylaişa, olar
özderiniñ şamalary jetetin jalğyz qyzyqtan da qol üzedi.
Būl eldiñ tili ūdaiy özgerip tūratyndyqtan, bir
jüzjyldyqta tuğan struldbrugter kelesi jüzjyldyqta
tuğan adamdardyñ sözin äzer tüsinedi, al eki jüz jyl ötken
kezde özderiniñ mañaiyndağy ajaldylarmen äñgimelesuge
(ortaq sözderden tūratyn şolaq tirkester bolmasa) müldem
jaramai qalady, osylaişa olar öz otandarynda özderin
jatjerlikter siiäqty sezinetin qasiretti azapqa ūrynady.
Mağan aityp bergen struldbrugterdiñ sipattamasy
osyndai edi, öz oiymşa, men de ony qaz-qalpynda jetkizgen
siiäqtymyn. Keiinirek men bes-alty struldbrugti közbeköz kördim, al būlardyñ eñ jasy eki jüzge tola qoimağan
bolatyn, būlardy mağan birneşe ret alyp kelgen dostarym
olarğa meniñ bükil dünieni körgen ūly jihankez ekenimdi
aitsa da, struldbrugter mağan qandai da bir sūraq qoiudy
oilağan da joq, olardyñ menen sūrağandary slomskudask,
iağni eskertkişke syilyq qana boldy. Şyndyğyn aitqanda,
būl – olarğa qoğamdyq esepten mardymsyz bolsa da qarjy
bölinetindikten, struldbrugterdiñ qaiyrşylyq etuine qatañ
tyiym salatyn zañdy ainalyp ötip, qaiyr sūraudyñ qolaily
täsili edi.
Struldbrugterdi bäri jek köredi jäne jirene qaraidy.
Olardyñ ärbiriniñ düniege kelui jamanşylyqqa jorylyp,
öte mūqiiät tirkeuge alynatyndyqtan, ärqaisynyñ jasyn
memlekettik mūrağattar arqyly anyqtauğa bolady, äitkenmen
būl mūrağattar uaqyttyñ ozuyna nemese qoğamdağy tolqularğa
bailanysty joiylyp ketip tūratyndyqtan, myñ jyldan
arğyny tabu mümkin emes. Degenmen struldbrugtiñ jasyn
anyqtaudyñ qarapaiym amaly – odan qandai patşalar men
äigili jandardy biletinin sūrap alyp, sodan keiin tarihqa
jüginu, öitkeni onyñ esinde saqtalyp qalğan eñ soñğy
patşanyñ bilikke kelgen uaqytynda būl struldbrug äli
seksenge tolmağan bolyp şyğady.
Men osy adamdardy körgen kezdegiden asyp tüser
jiırkenişti körinisti eşqaşan körgen emespin, eñ yñğaisyzy
sol, būlardyñ äielderi erkekterinen de soraqy. Qausağan
kärilikke tän üirenşikti müsäpirlikti bylai qoiğanda, jyl
ötken saiyn olar üreili keskin-keipin beineleuge til jetpeitin
äruaqtarğa meilinşe ūqsai beredi. Aralaryndağy jas
aiyrmaşylyqtary bar-joğy bir-eki jüz jyl ğana bolsa
da, bes-alty äieldiñ arasynan qaisysy ülken ekenin men tez
aiyrdym.
Estigenderim men közben körgenderimniñ bärinen keiin meniñ
ajalsyz tirlikke degen yntyzarlyğym edäuir suyğanyna
oqyrman da oñai senetin şyğar. Men qiiälymda köleñdegen
aldamşy körinisterim üşin şynymen uialdym jäne älgindei
tirlikten qūtylu üşin men quana-quana kelisim bermeitin
jazalau türin qanişer ämirşilerdiñ eşqaisysy da oilap
taba almaityn şyğar dep tüidim.
Dostarymmen arada bolğan meniñ äñgimemdi estigende,
patşa rahattana külip aldy da, öz otandastarymdy ölimnen
üreilenuden emdeu üşin mağan struldbrugterdiñ bir jūbyn
özimmen birge otanyma ala ketuge ūsynys jasady. Eger
patşalyqtyñ negizgi zañdary struldbrugterdiñ öz otanyn
tastap ketuine tyiym salmağanda, men būl şaruanyñ qamqareketi men tasymalğa keter şyğyndaryn eş qinalmastanaq moinyma alar edim.
Būl eldegi struldbrugterge qatysty zañdardyñ parasattylyqpen jasalğanyna kelispeske bolmaidy jäne osyğan
ūqsas jağdailarda basqa elder de osyndai zañdar engizse,
qūba-qūp bolar edi. Äitpese, qartaiğan şaqta mindetti türde
oianatyn aşközdiktiñ jetegine ergen būl ajalsyzdar uaqyt
öte kele, bükil eldi öz menşigine ainaldyryp, azamattyq
biliktiñ bärin öz qoldaryna alar edi de, özderi basqaruğa
müldem qabiletsiz bolğandyqtan, memlekettiñ tübine jeter
edi.
HI tarau
Avtor Laggneggti artta qaldyryp, Japoniiäğa jüzip ketedi.
Sol jaqtan ol gollandiiälyq kememen Amsterdamğa,
Amsterdamnan Angliiäğa oralady.
Birtalai tosyn jaittarymen erekşelenetin struldbrugter turaly äñgimem oqyrmandy biraz sergitken bolar
dep oilaimyn, qalai degenmen de, öz qolyma tüsken saiahat
kitaptarynyñ äldebirinen osyğan ūqsas äldeneni kezdestire
qoiğanym esime tüser emes. Alda-jalda qatelesip jatsam,
keşirimmen qararsyzdar, öitkeni bir ğana eldi sipattağan
saiahatşylardyñ bir jaitqa qatarlasa nazar audaryp jatuy
jiı ūşyrasady, äitkenmen būl üşin olardy älgi elde
özderinen būryn bolyp qaitqan adamnan jymqyrdy iaki
köşirdi dep kinälaudyñ özi oraisyz bolmaq.
Laggnegg patşalyğy men ūly Japon imperiiäsy arasynda
tūraqty sauda-sattyq bailanysy ornyqqan, sol sebepti japon
jazuşylarynda struldbrugter turaly aityluy da
yqtimal, äitse de, men Japoniiäda az ğana uaqyt
bolğandyqtan jäne japon tilin müldem tüsinbeitindikten,
būl oraida birdeñe bilerliktei mümkindigim bola qoimady.
Degenmen meniñ äñgimemmen tanysqan gollandyqtar endigi
jerde ajalsyzdarğa nazar audaryp, menen ketken
jañsaqtyqtardy tüzeter dep ümittenemin.
Ūly märtebeli öz saraiynan äldebir lauazym ielenip,
osynda qaluymdy ötinip baqsa da, meniñ otanğa oraluğa
qūştarlyğymnyñ bekemdigine közi jetken soñ, meni jiberuge
kelisti jäne Japon imperatoryna öz qolymen kepilhat jazyp
berip, yqylastylyğyn tanytty. Soğan qosa, ol mağan tört
jüz qyryq tört (būl jaqta jūp sandardy ūnatady) iri
altyn moneta men qyzyl almas syilady, būl almasty men
Angliiäda myñ bir jüz funtqa sattym.
1709 jylğy altynşy mamyrda men ūly märtebelimen
jäne özimniñ barlyq dostarymmen saltanatty türde
qoştastym. Patşanyñ zor iltipat tanytqany sonşa, öz
gvardiiäsynyñ jasağyna meni araldyñ oñtüstik-şyğys
jağynda jatqan Glangvenstald ailağyna deiin şyğaryp
saluğa jarlyq berdi. Alty künnen keiin men Japoniiäğa
jüzgeli tūrğan keme taptym da, on bes künimdi jolda ötkizdim.
Biz Japoniiänyñ oñtüstik-şyğysynda ornalasqan şağyn ğana
Ksamoşi ailağyna zäkir tastadyq. Ūzynnan sozyla salynğan
qalanyñ şetindegi qysañ būğaz soltüstiginde teñizdiñ ūzyn
tarmağyna ūlasady, al onyñ soltüstik-batysynda imperiiä
astanasy İedo jatyr. Jağağa tüskennen keiin men Laggnegg
patşasynyñ imperator ağzamğa jazğan hatyn keden
qyzmetkerlerine körsettim. Kedendegiler patşanyñ ülkendigi
alaqandai mörin öte jaqsy tanidy eken. Onyñ betinde aqsaq
qaiyrşyğa jerden köteriluge kömektesip jatqan patşa
beinelengen bolatyn. Būl hat jaiynda estigen qala bastyğy
meni dospeiil memlekettiñ elşisindei qarsy aldy. Ol meni
küimemen jäne qyzmetşilermen qamtamasyz etip qana
qoimai, İedoğa deiingi jol şyğynyn da öz moinyna aldy.
Mūnda kelip jetken soñ, men qabyldau räsimine iliktim de,
hatty tabystadym. Meilinşe äspettele aşylğan hatty
audarmaşy imperatorğa oqyp bergennen keiin, onyñ būiryğy
boiynşa, audarmaşy mağan kez kelgen ötinişimdi bildiruime
bolatynyn jäne Laggnegg patşasy, ämirşi bauyryna degen
imperatordyñ qūrmetiniñ belgisi retinde ol tilegimniñ dereu
oryndalatynyn jetkizdi. Gollandtyqtarmen is jürgizu osy
audarmaşynyñ mindetine enetindikten, syrt beinemdi körgen
sätte-aq meniñ europalyq ekenimdi birden añğarğan ol ūly
märtebeliniñ sözderin özi jetik igergen tömengi golland tilinde
qaitalady. Aldyn ala oilastyryp alğandyqtan, men özimniñ
gollandiiälyq saudager ekenimdi, mingen kemem alystağy bir
elde apatqa ūşyrağannan keiin, teñiz ben qūrlyqty şarlai
jürip, Laggneggke jetkenimdi, al Laggneggten kememen
Japoniiäğa kelgenimdi; öz otandastarymnyñ būl elmen saudasattyq jasaitynyn biletinimdi, sol sebepti solardyñ birine
ilesip otanyma oraludyñ säti tüserinen ümittenetinimdi jäne
sondai mümkindikti kütip jüru üşin, meni küzet astynda
Nagasakige jiberuin ūly märtebeliden jalyna ötinetinimdi
aityp, jauap qattym. Soğan qosa, men ūly märtebeliden özimniñ
jebeuşim, Laggnegg patşasyna qūrmetiniñ belgisi retinde, meni
öz otandastarym atqaruğa mindetti, İsa paiğambar beinelengen
kerme ağaşty aiaqqa basu räsiminen bosatuyn ötine tūryp, jeleu
retinde onyñ eline sauda jasau üşin emes, baqytsyzdyqqa
ūşyrap kelgenimdi aittym. Būl ötinişimdi audarmaşy
imperatorğa jetkizgen sätte edäuir tañdanyp qalğan ūly
märtebeli meniñ otandastarymnyñ arasynan būl mäselede
kidilik tanytqan birinşi adam men bolğanymdy aita kelip,
meniñ sözderimnen nağyz hristian ekenimdi tanyğanymen,
şynymen gollandtyq ekenime kümändanyp qalğanyn
jasyrmady. Degenmen meniñ dälelderimdi nazarğa ala otyryp,
eñ bastysy, Laggnegg patşasyna degen öziniñ şynaiy yqylasyn
airyqşa nyşanmen bildirudi qalağandyqtan, ol meniñ
tañğalarlyq tilegime kelisim beretinin, söitse de, saqtyqpen
äreket etuimdi eskertetinin jäne öziniñ qyzmetkerlerine menen
abaisyzda airylyp qalğandai boluğa būiryq beretinin aita
kelip, eger būl jaiynda meniñ otandastarym, gollandtyqtar
biletin bolsa, onda olar jol üstinde meniñ tamağymdy oryp
tastaitynyn qadağalai esime saldy. Oğan osynşa
qaiyrymdylyğy üşin rizalyğymdy audarmaşy arqyly
bildirdim. Osy uaqytta Nagasakige jauyngerler jasağy
attanğaly tūrğandyqtan, osy jasaqty basqaratyn ofitser jol
boiy meni küzetuge būiryq jäne kerme ağaşqa bailanysty
arnaiy nūsqaular aldy.
Asa ūzaq jäne qajytyp jibergen sapardan keiin men
Nagasakige 1709 jyldyñ 9 mausymynda kelip jettim. Būl
jerde men köp ūzamai-aq golland teñizşilerimen tanystym,
olar syiymdylyğy 450 tonnalyq, amsterdamdyq
“Amboina” kemesinde qyzmet etedi eken. Men ūzaq uaqyt
Gollandiiäda tūryp, Leidende oqyğandyqtan, golland
tilinde jaqsy söileitinmin. Meniñ qaidan kelgenimdi az
uaqytta bilip alğan teñizşiler meniñ saiahattarym men ömirim
turaly qūmarlana sūrai bastady. Men oqiğalardyñ köpşiligin
işime büge tūryp, şyndyqqa syiymdy qysqa ğana hikaia
qūrastyryp berdim. Gollandiiäda tanystarym da köp edi,
sol sebepti mağan öz äke-şeşemniñ familiiäsyn oilap tabu
qiyndyq keltire qoiğan joq, meniñ aituym boiynşa, olar
Gelderland provintsiiäsynan şyqqan qarapaiym jandar
boldy da şyqty. Men keme kapitanyna (Teodor Vangrult
degen bireu) özimdi Gollandiiäğa jetkizgeni üşin qanşa qajet
bolsa, sonşa aluğa ūsynys jasadym, alaida ol meniñ otaşy
ekenimdi bilgen soñ, mağan öz kemesinde däriger mindetin
atqarudy şart etip qoidy da, tiısti tölemniñ jartysyn
qanağat tūtty. Jolğa şyqpai tūrğan kezde teñizşiler menen
älginde baiandalğan saltanatty räsimdi oryndağanoryndamağanymdy äldeneşe ret sūrasa da, men imperator
men sarai talaptarynyñ bärin oryndağanymdy aityp,
tiiänaqsyz jauappen qūtylyp jürgen edim. Biraq şkiper
zälim jigit eken, japon ofitserine: “Mynau kerme ağaşty
äli taptamapty”, – dep körsetip jiberdi. Alaida qandaida
bir resmi şaralardy menen talap etpeuge qūpiiä būiryq alğan
ofitser älgi oñbağanğa jauap retinde bambuk taiaqpen iyğynan
jiyrma soqqy jasady da, sodan keiin mağan älgi ispetti
sūraqtarymen eşkim taianbaityn boldy.
Būl sapar barysynda erekşe eske alarlyqtai eşteñe bolğan
joq. Izgi Ümit müiisine deiin jel oñymyzdan şyğyp tūrdy.
Tūşy su alu üşin sol jerde biz kişigirim aial jasadyq. 1710
jylğy 10 säuirde biz Amsterdamğa aman-esen jettik, jalpy,
jol boiy joğaltqanymyz tört adam edi, olardyñ üşeui
aurudan köz jūmsa, törtinşisi Gvineia jağalauynda artqy
diñgekten teñizge qūlap ketti. Men Amsterdamda osy qalağa
tiesili şağyn kemege minip, Angliiäğa jol tarttym.
On altynşy säuirde biz Daunsta zäkir tüsirdik. Men
erteñinde tañerteñ kemeden tüstim de, bes jarym jyl boiy
körmegen öz otanymmen qaita qauyştym. Birden Redrifke
attanğan men sol küngi sağat ekide sonda jetip, äielim men
balalarymdy esen-sau jolyqtyrdym.