AUYL TAÑY
I
Jer betin jelpigen tañğy samal toqtady. Biıktigin baiqatpai,
kölbei jatqan baitaq İtjonnyñ zor, keñ jotalaryna syzattalğan
kögildir säule tez jaiylyp barady. Tereñ şat, sailardy, qalyñ şili,
qarağandy oipattardy säule äzir keulei qoiğan joq: qarauytyp
körinedi. Sonau köz ūşynda qarauytqan qarağandy özekten äldene
ağarañ ietip, jazyq dalağa şyğa sala, İtjonğa tura tartty. Jūldyzdai
ağyp keledi. Mine taqaldy.
Boz atty jasöspirim ─ kädimgi Sapardyñ Amany ieken. Tal şoqpary
iyğyn de, ūruğa daiyn keledi. Tymyq auany dauyldatyp, qūlağyn
jymita zulağan şañqan bozdyñ şabysyn mise tūtpasa kerek, basynan
asa sekirerdei ierinen köterile, ūmtyla beredi alğa. Özinen oq boiy
ozyq ketken uialas qos aq qasqa da balañ, bir ğana qar basty; äli
auyzdanğan joq-ty, sonda da jetken bette taiynşadai aplannan
taiynbai, tañynan kötere, bir toñqalañ asyrdy. Domalap tūryp, tura
jöneldi qasqyr. İekinşi aq qasqa tağy bir jūlqyp ötti. Sol kezde Aman
da jetip, soiylyn siltedi.Timedi.
At ta, qasqyr da, tazylar da tyñ, taqau ūşyrasyp, tez aiqasty.
Qasqyr iendi boi jazyp qaşa almady. Qaşsa-aq, ieki tazy kezek-kezek
tañynan tartyp, töñkerip tastap, qūtyn qaşyrdy. Qaşpasa— Aman
qūiar iemes. Sonsoñ, «janyñnan bezgeniñ kele ber»—degendei, ietpetinen
tüsip, közinen ot şaşa kürildep jatyr kökjal.
Aman attan tüsti. Atyn bir şökege bailai saldy. Şoqparyn qos
qoldap, oñtaiyna ūstap, qasqyrğa tura barmai, janamalai jürdi.
Asyqqan joq, qobaljyğan joq hauipti jauğa köziniñ qūiryğymen qarap,
hauipsiz adamşa jai keledi. İeki tazy qasqyrdyñ ieki jağyna şyğyp
alğan, añdyp tūr, bas saluğa batpaidy. Arbasu ūzaqqa sozylğan joq.
Aman taqalğan saiyn, qasqyr qozğala berip iedi,—«şapqaly jatyr
ma?»— dep «Ait, Alypsoq! Ait!»— degen kezde, adam aibatyna şydai
almai, tūra jöneldi. Qatty aqyrğan būl dauys tazylardy tipti
aşyndyrdy. Alypsoqtyñ közi qyp-qyzyl, qasqyrdy tañynan qapsyra
tistep, qatyp qalypty. Keiin tartyp jibermei tūr. Juan, iebedeisiz
moinyn barynşa būryp, jyrta qarys auzyn barynşa aşyp,
artyndağy tazyğa ūmtylady qasqyr. Oinaqy tazy auzyna tüspeidi, öz
auzyn tağy bosatpaidy. Osy kezde Aman kelip, qara tūmsyqtan däldep
bir ūryp iedi, qasqyr sylq, iete tüsti. Qaityp tūra alğan joq, tal
şoqpar jüiemelete tidi şekege. Dūşpanyn jairatyp salğan soñ,
balañ ie balañ tazylaryna süisinip arqadan qağyp qoiyp, işinen
söilep tūrdy:
─ İelge būl maza bermedi, sonsoñ öltirdim. Al senderge ol tük istegen
joq, tek men üşin qyrqystyñdar. Jaman qūrbynyñ seriktiginen
senderdiñ seriktigiñ artyq ieken.
Jiyrmanyñ, ortasyna äli jetpegen, jas adamnyñ osylai
söileuinde birsypyra män jatyr. Ol — ädette az söilep, köp
tyñdaityn būiyğylau, uialşaq jigit. Äitse de, boiynda qairat bary
öñinen anyq baiqalady. Qalyñ döñesteu bitken qabağy, baisaldy
bürkit közi jūqalañ aqşyl jüzine aibat ta, kelbet te berip tūr. Öz
qatary äldeqaşan aralasyp ketse de, ol äli tartysqa, topqa iengen joq,
oñaşa, öz oiymen jür. Syrty tynyş köringenmen, işi mazasyz.
Ömirde kezdeskenniñ, kümänsiz degenderdiñ talaiyna kümäni, qūiatyn
saualy bar. «Nege olai? Bylai bolsa,— qaitedi? Ägär tipti bolmasa,—
qaiter iedi?..»—degen san sūraularyna jauap tappai keledi. Jañağy
bir sözdi, sonyñ birin şeşkendei, kesip aitty. Oily jigittiñ aitsam
degeniniñ köbin az täjiribe, şağyn bilim aittyrmai jürse, bireuler
syrttan oğan «jasyq», «önersiz» degen ataq japsyryp jür. Aman būny
jaqsy sezedi, keide tipti solardy iştei qostap, özin iske alğysyz
qylady. Zady, özine yrzalyğynan narazylyğy, jūbatudan januy köp
jigit iedi. Tek jüirik bozdyñ üstine şyqqan kezde jabyñqy köñil jarq
ietip, aşylyp ketetin. Qazir sol bozdy moinynan qūşa, jağynan sipai
tūryp:
─ Qanatym, qanatym!..— dedi tağy işinen.— Senimen ūşyp, jedel
jetpesem, auyzdanbağan myna tazylar anau qyzyl şolaqqa iezdiginen
batpas iedi-au!..
Basy myljalanğan qyzyl şolaq būlardan oqşauyraq jatyr. Qara
tūmsyğynan sorğalağan qan tiylypty. Jony äli tülep bitpegen,
jazğy, sarğylt, äzir tübittenbegen jaña jünderinen bölinip, däl
arqasynda alaqandai aqşyl tübit aiqyn körinedi. Aman atyn jetelep
jaqyndap iedi, aty osqyrğan soñ, tūryp qaldy. «Qazaq nege qyzyl
şolaq» dedi ieken? Qyzyl iemes qoi deidi oiynda.— Al kökjal dese ─
degendei, iyğyndağy anau ūzyn, juan qyldar jal siiäqty.
Aşulanğanda solar tikireiip ketedi ieken»—dedi de, toqymyn köterip,
terliginen alaqandai kiız kesip aldy. Ony ieki bölip, bozdyñ
basyndağy jeñil, bes taspa örme jügenniñ köz tūsynan közdi qalqalai
bailady. At iendi aldyn ğana köredi. Aman qasqyrdy körsetpei äkelip,
aldyna öñgermesten, artyna böktere sala, jürip ketti.
Uaqyt äli ierte. Kün äbden şyğyp bolğan joq, belderdiñ arjağynan
şaşyrağan säulesi körinedi. Birneşe ruğa jailau bolyp kelgen kölsiz,
özensiz būl jalañaş jondar biylğy köktemde tym jasarğan, su jaña.
Jañartu üşin jyldan jylğa astasyp, jabağylanyp jatatyn qu
ködelerdi ädeii örtep jibergen. Qazir sol örteñge qaulap şyqqan, äzir
ködege ainalmağan, jatağan, alqara kök bürtik betegeler jer betin
būiralap tūr. Aspan aşyq, jer jainaqy. Keñ saharağa biık jonnyñ
basynan köz jiberip, möldir äueni simire, äsem bozben jortyp kele
jatqan Amandy osy sağatta ieñ jaqsy sezimder bilep alyp iedi.
Töbesinde aspanğa şyğyp alyp şyrqağan boztorğaidyñ üni—boidy
balqytqan sūlu ändei, artyna böktergen qasqyry — mert bolğan
myqy jauyndai; ieki tazyğa kezek töngen kök qūladyn — beldesuge
joq, syrttan kijingen künşilderdei; astyndağy jüirik boz äzir
kirşik şalmağan ūşqyr aq köñilindei iedi. Äpine, Aman būlai teñegen
de, bağalağan da joq, tek tamyljyğan tabiğat pen sūlu sezimniñ
rahatyna jüzip kele jatyp, iegin jaiğa jetkende, köñil küii tömendedi.
Jailau bolyp otyrğan osy ūşan-teñiz qūba jonda soqa suypatyn
jer joq. Qalpymen ieginjai. Är saiy şalğyn, şapsa ─ maia-maia şöp.
Şöp şabylmaidy. Barlyq iegin bir betkeiden aspaidy. Aman būryla
jürip, öz üiiniñ ieginin kördi. Biyl ieki pūt bidai, bir pūt sūly, bir aiaq
qonaq salğan. Añyzdağy sūly men bidaiy sirek te bolsa önipti.
Tyñdağy qonaq äli körinbeidi. Mülde körinbei qoisa ğajap iemes. Jer
jöndi jyrtylmağan. Borazda men borazdanyñ arasynda qalğan
atjaldardyñ şöbi de jasyrynbapty. Mala birer jürgenge ūqsaidy,
biraq maidalanğan şym joq. Bükil bir ieldiñ iegis kölemi, siqy osy
tärizdi. «Bärin qosqanda bir Petrdiñ iegisine jetpeidi,— dedi Aman
işinen, jan-jağyna köz jiberip.— Toqtyq ieginde. İeginge kölik, saiman,
tūqym kerek. Olar jetimsiz. Bärinen de ynta jetimsiz. Sondyqtan
jalqaulyq minip alğan moiynğa...»
Qymyzdyqty saidyñ basyna köterilgende ğana Aman būl
oilarynan aiyqty. Aiaq astynda qalyñ iel otyr. Ūzyn saidy ierlei
qonğan öz ieli on şaqty auyl. Malğa toly yñyranğan auyldarğa
ūqsamaidy. Aq üiler neken-saiaq. Köpşiligi qoñyrqai. Qaisybir
auyldardyñ qoñyrynan tipti qarasy den. Sonau ietekte, jazyqqa
bettep şağyn ieki ğana qotan qoi ierip barady. Qoişylary iegiz mingen,
— jylqyly da iel iemes. Biraq siyr basy bar körinedi. Är auyldan
iergen iri qara mal toby baqtaşysyz, betimen bytyrai jaiylyp, bel
asty. Köp tündik äli jabuly, jūrt ūiqyda. Biren-saran adamdar ğana
tūryp jür. Äne bireu tañ asqan atyn arqandap qaitty. Qoily
auyldyñ boz üiinen köilegin şalbarlanğan äiel şyğysymen, orta
qap qūrtty iesik aldyndağy sörege laqtyryp tastady. Sodan keiin
arbağa bailauly būzaulardy bosatyp, bas jibin türdi, kögendegi
qozylardy ağytty. Būdan arğy bai auyldyq ülken aq üiiniñ, aldynda
ülken aq samauyrdan tütin budaqtap tūr. Samauyr qasynda jalşy şal
şapa-şotpen otyn būtap otyr. Sirä, jañada tüsken kelinşek bolar,
şäii şapan bürkeniñ qolyna jez qūman ūstağan jas äiel jelpeili,
şañqan kök köileginiñ ietegin şūbalta, beti aşyqqa ūzap barady. Bel
astynda tezek terip jürgen malai qyz qaita oralyp, osylai keledi.
Zar ma, än be, äiteuir, jaq jappai keledi... Aman kelinşektiñ de,
qyzdyñ da aldyn kese, iekeuiniñ aralyğynan ietti. Auyl itteri şulasyp
dürlige ūmtylsa da, tazylarğa batpai qala berdi.
İeñ ülken auyl saidyñ tömengi jağyn ala otyr. Işinde biren-saran
qoñyr üi, basqasy şoqbyt, qara-qūrym üiler. Qos, jappa, itarqağa
deiin bar. Būlar, qoilary bolmağan soñ, qotan qaldyrmapty, birese
ūiysa, birese şanjau ketip, qalai bolsa solai qona salğan. Är iesiktiñ
aldynda-aq arba tūr. Biraq atam zamanğy, aluan-aluan arbalar: jeke
kölikke jegetin, şañyraqtai ieki doñğalaqty, toqyma tal qorapty,
arysty ağaş arba; qos ögizge jegetin tört döñgelekti ağaş yrduan;
küpşeginiñ işi, beldigi temir, döñgelekteri şendi kirekeşterdiñ pūşyq
arbasy; bükil auylda bir ğana samohod (briçka). Odan özgesiniñ birdebiri sol küiinde jege jöneluge jaramaidy. İeñ bütin degenine su qūiyp,
kiriktirip nemese şenine syna qağyp, şerttirip alu kerek. Sondyqtan
osy auyldan kümpildegen sabanyñ ornyna şyqyldağan balğanyñ
dausy iestilip jatady. Qysqy küileri tipti köñilsiz. “Balğalaryn
jataqta jatyp-aq şyqyldatsa qaitedi? Basqalar jailauğa mal qamy
üşin keledi. Al būlar ne üşin keledi?..
Köp auylğa oiysqan Amannyñ basynda kele jatqan sūraqtar iedi
būl. Onyñ däl jolynda, özgeden oqşauyraq, bai auylğa jaqynyraq
qonğan aq üzikti, qoñyr tuyrlyqty üi tūr. Üidiñ beldeuine ūzyn qūryq
qystyrylğan. Qūryqtyñ basyndağy qyzyl tu tymyq künde baiau
tolqyp qūiady. Kün külimdep, auyl aldyndağy beleske iek artqanda,
osy üidiñ ūzyn köleñkesin basa ietip bara jatyp: “Auylnai ūiqyda”─
dedi Aman işinen. Kekei aitty. “Şeşek şyqqandai jeke qonğany
nesi?”— dep, tağy bir qağytty. Auylnai degeni auyldyq keñes ağasy
Baibol. İekeui ata jağynan jaqyndau bolsa da, minez-qūlyqtary alys.
Äzir tüs şaiyspai keledi. Biraq Baibol keiingi kezde kedei auylğa
orynsyz äkireñdeitindi şyğardy. Osy qonysta irgesin olardan
aulağyraq salyp, baidyñ aulyna keñsesin taqai tüsipti. Keñsesi
jalğyz kiız sumka. Sumka işinde — jalğyz papka. Papka işinde —
tūtqasynan sydyryp alğan döñgelek rezinka mör. Sumkany Baibol
moinyna salady. Mörge öte saqtyq istep, keiingi kezde işki tös
qaltasyna salyp jür. Sonymen bar keñse Baiboldyñ boiynan
tabylatyn. Jañağy tu tigilgen — onyñ öz üii. Auyldyq keñesti bir
özim,— dep, özi otyrğan jerdi keñsem,— dep ūğynatyn ol. Sondyqtan
öz üiine de tu tigip qoiğan.
Aman Baiboldyñ osyndai talai söleket qylyqtaryn ieske tüsirip,
jymiiä külse de, aq üzik oqiğasy ieske tüskende, küle almady. Sopy
oilağan saiyn, Baiboldan suysyp, alystap barady. Köp auyldağy
qoñyr üige jetip, at basyn tiregende ğana üzik turaly oiy üzildi.
II
Kün közi bügin tym ötkir. Masasy joq, şybyny az, biık, salqyn
jailaudağy ieldi säske kezinde-aq qyzdyryp barady. Bireuler
ystyqtap köilek-dambalşañ, jalañ aiaq ne qoñyltaiaq kebisşeñ jürse,
iendi bireuler ystyq ötpesin dep, saptama ietigin, şidem küpi, señseñ
tymağyn kiıp alğan. Qozy, būzaular ottan qalyp, itter tilin
salaqtatyp arbanyñ, üidiñ köleñkelerin panalai bastady. Säigel
quğan siyrlarda ies joq, qūiryqtaryn şoşaita, közderin şatynata
tyrym-tyrağai şapqylauda. Qaisybiri iesigi aşyq üilerge qoiyp
ketip, otyrğan bala-şağany basyp nemese jeroşaqtağy qazandy
töñkerip, auyldy şulatyp jür.
Keşe keşke belder asyp ketken, örisi alys jylqy toby da
şañdatyp, qatty qaitty. Qymyzdyqty saidyñ orta kezi keñ, jadağai
kek şymait bolatyn. Būnda Şäken myrzanyñ auyly otyrady. Myrza
qazir qūdyq basynda, qara qalpağyn közine tüsire kigen, ieki qolyn
artyna ūstap, ülken apan qūdyqtyñ mol, möldir suynan köz almai tūr.
― Arşyğan soñ, molaia tüsipti,— dedi bir kezde basyn köterip. Buryl
tartqan tyğyz, qaba saqalyn tūjyra qyrqyp, däl iektiñ üstine ğana
qaldyrypty. Qysqa, juan moiynyñ salyñqy tyğyz būğağyn
ūstaramen taqyrlasa da, keñirdegine deiin qarauytyp körinedi. Orta
boily, tekşe, juantyq, jüris-tūrysy şapşañ kisi. İendi qūdyq
ierneuinen bylai ketip, botinkasyn kök şöpke birer süikedi de,
mūrnyn osqyrta qatty siñbirdi. Ülken közderi äli jasty, tolyq
qoñyrqai jüzi jyly, biraq «myrza» degen jai söz, qaiyrymy satuly,
iesepqoi adam. Jaña üñilip tūrğanda qūdyqtyñ suyn da ieseptep qoiğan
ieken, aityp tūr:
― Är nauağa ielu şelekten su syidy. Būl jiylğan sudyñ segizden
biri ğana. Sonda, üş jüz jylqy suarsañ, lailanbaidy būl qūdyq.
― Köl ğoi, jaryqtyq!
― Täiiri, qūdyqtyñ mūzdai suynyñ qasynda köldiñ jylymşy suy
su ma!
― Basqa qūdyqtar nege osylai iemes?
― Qūdyq suy da nesibeñe qaraityn körinedi ğoi.
Myrzany qorşağandardyñ işinde qisyq mūryn Täuke men jylpos
Jaqyp osyndai arzan qoşemetterin aiamai tūr. Jaña zamannyñ
kinämşil baiy kirli köpşikterdi neğylsyn:
― Ottamaşy, Jaqyp!— dep, zekip tastady.— Qūdyq nesibe
tañdamaidy, qazu tañdaidy. Qūr şūqi salsañ, suğa da jarymaisyñ.
― Ras, ras! Tauyp aitasyñ, tura aitasyñ, myrzam,— dedi de, Jaqyp
basyn şūlği berdi. Täuke oğan küñirene qosylyp qūiady:
― Baq, däulet tegin basqa bitpeidi.
Aumağy üş qanat üidei ülken apannyñ betine ieki arbanyñ arysyn
japqan. Astyna üş zereden qoiyp, ieki jaqqa ūzyn ieki naua ornatqan.
Tört jigit ieki bölinip tūryp, tört qauğamen ieki nauany şüpildetti.
Şañyrqağan jylqylar şapqylap kelip bas qoidy nauağa. Mūzdai suğa
süisinip, qūlaqtaryn qaişylai jūtyp jatyr. Qauğa tartqan jigitter
sasaiyn dedi, şapşañ qimyldap, qaisybiri bas kiımin laqtyryp
tastady. Myrzada üş jüzdei jylqy bar. İeki astaudan ieki aiğyrdyñ
üiiri ğana işip jatyr, özgesin saidyñ basyna iırip, sauyn bielerdi
bölip jiberip tūr. Bölip jibermese topyrlap, astaudy qiratady ne
özderi qūdyqqa qūlaidy.
Suğa toiğan jylqylar birtindep şyğa bastady. Mama, jalpaq
qarager bie jai basyp, qarny şeñbirek atyp, yñqyldan tartty
jelige. Onyñ soñynan biltelengen jaly tizesin soğyp, jarau, ūzyn
küreñ aiğyr jöneldi. Tanauy jara. Aman soqqan qyzyl şolaq bolu
kerek, üiirin qorğap jürgende bir qasqyr tanauyn sytyp ketken. Tai,
qūlyndar ielirip, oinaqtap şyğyp jatyr.
― Şöp jūğymy jaqsy ieken.
― Kök örteñ — mai iemes pe!
― Masa joq, şybyn az, su mynau. Deni sau mal qalai oñalmasyn!
Jügen ūstağan, bala jetelegen, taiaq taianğan ärqily şarualar,
kündegi ädetinşe, qūdyq basyna jinalyp qalğan. Solar mal reñin, jer
reñin, äue raiyn äñgimelei kelip, aldağy künge boljaular da jasady,
alys-juyqtyñ habaryn da aitysty. Tek Äbekeñ äzir ündegen joq.
Dizesine tüsken keñ daby köileginiñ jağa bauy bailausyz, daby
dambalynyñ auy dizeden de tömen ketken, aiağynda qoñyltaiaq kebis,
şekesinde kişkentai ūlynyñ ükili tymağy. Osy tūrpatyna özi yrza
siiäqty, ieñgezerdei denesimen qoiqañ-qoiqañ ietedi, Manadan beri
äldene aitqysy kelip, birneşe oqtalyp iedi, jūrt kezek bermedi. İendi,
semizdiñ jaiy söz bolğan kezde, şydamai kiıp ketti:
― Balyqtan semiz maqūlyq joq. Şakolattyñ basynda alpys pūt
maiy bar.
Mypza syqylyqtap külip jiberdi. Ony bäri qostady.
― Işiñ kepkir, Äben, keber işiñ! Qaida ieken ol balyq?
― Teñizde bolady da. Qyrqiiä, Tyrqiiäğa barsañ körersiñ!
Myrza iendi külkiden kögal jerge qūlai ketti. Älden uaqytta basyn
köterip:
― Naisap-au, ötiriktiñ de mölşeri bar iemes pe?—dep iedi, Äbekeñ ile
qaiyrdy jauabyn:
― Senen de astym ba? Myna maldyñ bärin ötirikpen, aldaumen
jiğansyñ.
İekeui qūrdas. Şynynda, Äbekeñ onşa ötirikşi iemes, oqyğandardan
iestigen jañalyğyn tez jaiady ielge. Keide onysyn ūmytyp qalyp,
būzyp aitady. Balyq degeni — jaiyn. Qyrqiiä, Tyrqiiäsy soğan ūiqas
memlekettiñ ne jerdiñ aty bolu kerek. Biraq qūrdastardyñ, äsirese
Şäken myrzanyñ taratqan laqaby biraz jerge jaiylğan. Keide tipti
Äbekeñniñ auzynan şyqpağan öreskel ötirikter ziiänsyz da bolsa,
Äbekeñe jabysyp jüredi.
Qauğa tartqan jigitterdiñ äñgime tyñdap, küluge mūrşasy bolğan
joq. Samailarynan ter ağypty. Üiir-üiir jylqy birinen soñ biri otap,
tynys bermei tūr. Sai boiyndağy būl ielde jylqyly auyl osy.
Özgesiniki birdi-iekili mingiş, pispegi bar üi neken-saiaq. Sondyqtan
jylqy toby bireu-aq, bäri myrzanyñ tobyna äkep qosady. Myrza ol
üşin aqy sūramaidy, biraq aqysyn da jibermeidi. Manadan beri
mañdai terin sorğalatyp, qauğa tartyp tūrğandardyñ iekeui — sol
qospa ieleri. Mine biri silesi qatyp, qolyndağy qauğasyn jügen ūstağan
jigitke ūsyndy:
― Mä, seniñ de şolağyñdy bağyp jür ğoi.
― İe, kezekpen, kezekpen. Astau ortaimasyn,— dep qoidy myrza.
Osydan keiin.jügen ūstap kelgender tügil, qūr qol kelgenderdiñ de
qauğa ūstamağany kemde-kem. Kezek terlep, demigitip şyğyp
jatqandarğa köz qyryn tastap qoiyp, myrza aqyryn ğana jymiiädy.
Nege jymiğanyn ieşkim bilgen joq. «Saudalasyp satyp alsa, osynau
terdiñ tamşysy teñgeden ainalar iedi. Saudalaspai, tiynnan
ainaldyrdym»— dep tūr işinen.
Jylqy su işip bolğan soñ, qūdyq qasyndağylar jeli basyna keldi.
Ūzyn üş jeli jatyr, ärqaisysyna jiyrma şaqty qūlyn syiady.
Sauyn bie tört üiir. Aiğyr mingen ieki jylqyşy birin şaşau
şyğarmai tyğyz iırip tūr. Jalañaiaq, dambalşañ, yşqyryn türingen
qūryqşylar mysyqşa basyp, tūs-tūstan taqalyp keledi. Qūdyq
basynan kelgender, auyldan qosylğandar — bäri qūryqşylarğa
kömektesip, qorşap aldy jelini. Keş bailanğan qara qūlaq
qūlyndardyñ, qulyq bielerdiñ, qytyğy äli basyla qoiğan joq. Asau,
tarpañ. Qūryqşylar taqalğan saiyn qaşağandar sekem alyp, jyta
jöneluge daiyn. Qūryqşylardyñ da añdyğany sol. Qazaqtyñ bes
jasar balasy, seksennen asqan şaly at ūstap mine beredi. Biraq
qaşağan ūstau, asau üiretu ärkimniñ qolynan kele bermeidi. Oğan
qairat, şapşañdyq, däldik birdei kerek. Qūryq ūstap bara jatqan bes
jigittiñ biri ğana malai, özgesi önerin baiqatyp jürgen auyldyñ ieti
tiri jigitteri. Ärqaisysy juas bielerdi betke ūstap, bir-bir qaşağandy
añdyp barady. Qaşağandar üiirinen syrdañdap, üiezdemei, üiezdei
qalsa, tūraqtamai, topty qozğai beredi. Qozğala bergen üiirdi
jylqyşylar tyqsyra iırip qalğan kezde, qūryqşylar baltyry
ağarañdap, op qūianşa orği baryp-aq qaldy. Biri qalmaqşa jaba, biri
qazaqşa serpe tastady qūryqtaryn. Top ydyrap ketti. Üş qūlyndy
ūstap qaldy. Sonyñ ieñ kişisi — kümis jün, maqpal qara, ürip auyzğa
salğandai süikimdi, minsiz sūlu — tulap jürip, şoşqanyñ toraiyndai
şyñğyrady. Bala tentekti jibermedi myqty qol. Qūlağynan basyp
noqtalady da, jelige aparyp bailap qoidy. Manadan üstine tüse
şūrqyrağan qulyq ienesi ğana tiyştanyp, qasynda tūr.
Jylqynyñ tağy da bir tyqsyra iırgen kezde, qapy soğyp jürgen
balañ qūryqşynyñ qūryğy belgili qaşağan kerdiñ qūbaqan qūlpyna
baryp tüsti. Qūlyn boilai jöneldi. Qūryqşyny dedektetip aparyp
jyqty, qūryq omyrauynda ketti.
― Syndyrdy-au qūryqty! Äi, osy küngi jas!...— dep küdisteu qara
kisi bip qoiyp qoidy.
Qūlynyn ierte qaşqan qarager ielden bezip barady. Coñynda
jylqyşy Baubek. Astynda kök aiğyr. Kök aiğyr belgili jüirik
bolmasa da, qaşağannyñ şöbin jūtqyzbaidy. Ol soñyna tüskende
qaşağanda qūt qalmaityn. Äne, ker bieniñ qūiryğy şipyñdai
bastady. Aiğyr qūlağyn jymityp alğan, şapqan saiyn bauyry
jazylyp, apşysyn quyryp barady. Taqaldy. İesik pen tördei-aq
qaldy. Qūiryq tistesti. Bie būlt-būlt jaltardy iendi. Aiğyr onda da
qūtqarmady, qabyrğasymen jaltardy januar. Baubek bieni qūryqtap
ūstaudyñ ornyna: aqyryp, qabyrğadan kömip-kömip jiberdi. Qaiyryp
aldyna salyp alyp, soiyp keledi. Biede ies qalmasa kerek, jeli
basyndağy topqa jetip qoiyp ketti. Qaşa almai qalşyldap tūr.
Jelikken qūlyn äli şarşar iemes, ienesinen böline qaşty. Birinşi
qūryqşynyñ sermegeni timedi. İekinşi qūryqşynyñ sermegeni tağy
timedi. Sytylyp şyğa bergende, manağy küdis qara bip mañailasyp
iedi, mūrttai ūşty qūlyn. Zytyp bara jatqan qūlynğa qūryqty tosa
salyp, qyl moiynnan tolğap ta ülgirgen ieken.
― Pah, pah! Äli tañbağan käriñ?.. ― desip jatty jeli basyndağylar.
İelu-alpys qūlyn ūstaldy. Myrza bügin mama bielerdi bosattyryp,
köbinese qulyqtardy bailatty. Olardyñ jelini äli janşylmağan,
qytyğy basylmağan, bailap-matap otyryp sauu kerek. Mine
sauynşylar da kele jatyr: beti şiqandai ieki ierkek, qasynda birbirden bala jigit bar. Jelige jetkende şümekti ağaş şelekterin
jerge qoiyp, sauys bolğan teri aljapqyştaryn, dize qaptaryn
bailai, äñgimelesip tūr:
― Bügin ylği tağymen alysady iekemiz, ä?
― Mama bielerdi nege ağytqan?
― Mynalardy üiretu kerek te. Üiretpese, mülde tağy bop ketpei
me!
― İelge bir-birden sütin berse, iesektei qylyp berer iedi-au.
― Jaman neme, seniñ de kommunist bolğyñ kelip jür me!— dep
mosqal sauynşy balañ jalşyny basynan büre ūstap, şaiqap qoidy
da, jañağy sözine baisaldy jauap qaiyrdy.— Qazaqnamai bailar
ağaiynğa sauyn, kölik maiyn beretin-di. Bizdiñ bai tostağan toltyryp
qymyz berse de jarar. Zady bai tegin bergen iemes, tek
qazaqnamailarynyñ qoltyğy säl keñdeu keletin.
― Sol qazaqnamailar qaida qazir?—dedi bala jigit, közi jainap.
Jaqsy körip qaldy, aiaq jeter jerde bolsa, izdeitin türi bar. Sauynşy
biraq küder üzdirdi:
― Olardyñ būl oramdağysyn bizdiñ myrza jūtyp qoiğan.
Alystağysynyñ ajaly jaqyn şyğar.
― Ne deidi osy kisi?!
― Tüsinbeisiñ be, jaman neme? Qasqyr küşigin de jeidi. Aşqaraq bai
aryq kedeidi solqyldata sorğanda, mon dybys süliktesin jūtyp
qūiady.
― Sonda aşqaraq bizdiñ myrza ma?
― İä, şyrağym, myrzañ — qorqau,— dep, sauynşy dausyn
tömendete, jaqyndai tūryp söiledi.— Onyñ közi mynau mol däuletke
toimaidy. Tañ rauannan sarnağan sonau maşina süttiñ närin soryp
aldy. Köziñ kördi, kök taban ielu samohodpen qazyna kiresin tartady.
Ruly ielge boi bermegen Keñ qoryqtyñ şöbin maşinamen taqyrlap
jinap alady. Ketpen timegen tu dalağa soqa saldy, arba-arba astyq
aldy. Qazaqy bailardyñ qolynan būnyñ biri kelmegen. Osynyñ bäri
qyp-qyzyl aqşa. Sovet tūsynda saudany qoiğanymen, aqşa tabudy
qoimady myrza. Aqşadan myqty joq. «Qūrysyn burjui!»—dep aqyra
kelgen sovettiñ özi juasyp qaldy. Auylğa közin alarta talai uäkil
keledi, aq üiden attanarda jymiiä küledi. Bäri aqşanyñ küşi...
― Toqa, bärin bilesiz. Nesine bieşi bop jürsiz? Ägar men siz bilgenniñ
jartysyn bilsem, bir kün tūrmas iedim.
Bala jigittiñ būl sözine sauynşy Toqabai sylq-sylq külip aldy.
Sodan keiin kürsine tūryp qaiyrdy jauapty:
― Bilim, öner, qairat — bäri aqşağa bağynyşty. Talpyna ber, jas
malai, köresiñ äli kep, bäri alda. Tek baltaly men alyssañ da,
qaltalymen alysa körme...
Toqabai sözin şort kesti. Seldir saqaly dir-dir ietti.
Jūqa ierinderi bosañsyp, jas ta keldi közine. Biraq sol jasy
tökpesten, dereu qatulanyp, bar yzasyn betine jiyp aldy. İendi
kişkene jipsik közi ūşqyn şaşyp, oinaqşyp tūr. Onyñ jüzine tesile
qarap qalğan balañ jigit, äp-sätte bolyp ötken būl özgeristerge tüsine
almai añ-tañ.
― Jür, bala. Sağan tüsinu qaida!—dedi iekinşi sauynşy, şelegin
alyp jönele berip.— Toqañnyñ işinde mūz jatyr. Bir qūdai özi
jibitpese, ony myna kün jibite almaidy.
Söz sonymen toqtalyp, sauynşylar asau bielerdi tūsai bastady.
Tūsaudyñ talai türin qoldandy. Aldyñğy ieki aiaqty moiynğa
bailanystyra tūsap, basyn kötertpei nemese şiderlei tūsap, tebuge
mūrşasyn keltirmei, qaisybirin osynyñ üstine qyl arqanmen şaptap
tastady. Jelidegi qūlyndar qarsylyğyn äli qoiğan joq. Biri oralyp
typyrlap jatyr. Biri tört tağandap, keiin tartyp tūr. İendi biri
ainalyp - ainalyp buyna qūlaidy da, qyryldaidy, şyñğyrady.
Jaqyndasa osqyryp, aldyna kelse tarpyp, artynan barsa teuip
tūrğan baidyñ tağylary jazym ieter degendi jalşy oilamaidy.
Jazym ietse qaitem degendi bai oilamaidy. Malqūmar qazaq tegis
qyzyp alğan. Şäken myrza ieki qoly artynda, anadai jerde tūryp,
asaular osqyra şapqanda seskenip, qaşyqtai tüsedi. Al alysyp
jürgen malşylarğa auylğa bettegende, artyna būryla dauystady.
― Qūlyndar buynyp qalmasyn. Küzet qoiyñdar. Bieni onşa
qaqtamañdar, tört-bes sauyp alyp, ağytyñdar.
Myrzanyñ közi iendi auylda. Auyl beinesi özgeşe. Döñgelenbei,
qatarlasa qonğan bir boz üi, ieki aq üi köz tartady. Sonyñ biri şañqan
aq toğyz qanat; şi jağynda — syrtyn keneppen qaptağan qara
päueske. Qotanğa qoi jatpağan, kögaly jöndi japyrylmağan. Aq
üilerdiñ aldynda, oqşau, jūpyny tūr. Tañerteñnen sarnağan
seperator dausy osy üilerden şyğady. Seperatorğa qosyla bozdağan
sary ingen osy üilerdiñ qasynda. Briçka arbalar, sauyn siyrlar,
jalyny jalaqtağan jeroşaq, qazandyqtar bäri osynyñ mañynda.
Qara qūryq. Baidyñ mal auly iekeni anadaidan-aq baiqalyp tūr.
Şäken myrza jeli basynan kele jatyp, qasyndağylar ielemegen bir
närseni ielei qoidy. Mal aulynda öriske barmai qalğan tört-bes
siyrğa tüsti közi. Käri, qūjban qoñyr būqa qyzyl qaşardyñ soñynda.
Özi de ottamaidy, ony da ottatpaidy. Ainalsoqtap jürgen taiynşa
būqalar taqalyp ketse, aiamai şaptan ilip, ökirte laqtyrady.
― Anau käri itten aiyru kerek ieken,— dedi myrza,— qaraşy ne
özine, ne basqağa joq. Qūr qyzğanyş. Qysyr qaldyrady-au.
Äbekeñ äli birge jürgen: myrs-myrs küledi. Onyñ nege külgenin
basqalar aitqyzbai tüsindi. Bireu jymyñ ietip, bireu jai ğana iezu
tartyp küledi.
― Kärini jastan aiyrsa, seni de aiyramyz da. Qyzyl qaşardy
.aiağanda, qyzyl toqaldy qalai aiamaimyz,— dep iedi Äbekeñ, ülkender
du küldi. Qaljyñ qatty batsa da, myrza bildirmeuge tyrysyp, maqtana
berdi:
― Öziñdei borkemik dep pe iediñ meni! Tösek jañğyrğan saiyn jasara
tüsem men.
― Onda tağy birin al, däuletiñ jetedi ğoi.
― Nesi bar, ükimet lūqsat ietse...
Ortadağy şañqan aq üidiñ ieki aşpaly syrly iesigin birden aşyp,
jūrtty bastai myrza iengende, şälisi äli tüspegen jas kelinşek qarsy
jürdi. Myrza qalpağyn ūsyna berdi. Kelinşek aparyp, oiuly
adalbaqannyñ qoşqar müiizdes köp tarmağynyñ ieñ joğarğysyna ildi.
Tağy ne būiyrasyz degendei sylañdap tūr. Tülkidei qyzyl,
qozğalysy da tülkidei iepti. İmengen, qymsynğan bolady. Biraq
kişirek qara közi qymsynar iemes: ülken syrğa uia bolarlyq tereñ,
möldir, äri ötkir, äri baiypty. Jūrt otyryp bolğan soñ, bölek aq
kereuettiñ aiaq jağyndağy öz ornyna sylq ietpei, sypaiy baryp
otyrdy. Äli ieşkimge tura qarağan joq, barlyq köz oğan qadaluda. Sony
sezgendei tömen qapap, kök torğyn köileginiñ jelpeii men oinai
berdi.
Kelinşek qanşa qyzyqty bolsa, osy üidiñ körki de sonşa qyzyqty.
Sovet ökimeti ornağannan bergi tört-bes jylda tyğuly jatatyn aq üi
biyl şyqty jailauğa. Tört-bes jyldan beri myrzanyñ aşylmağan
qabağy biyl aşylaiyn dedi, jasty kezi biyl qūrğaiyn dedi. Būnyñ
biri de sūlu kelinşektiñ quanyşy iemes, kelinşektiñ özi quanyştyñ
jemisi. Ol quanyş «zaman birte-birte tüzelip keledi» degen myrzanyñ
köñilindegi ülken ümitten tuğan-dy. Myrza iendi siqy būzylyñqyrağan
sän-saltanatyn qaita tüzeuge kiristi. Äieli ölisimen tañdap toqal
aldy. Tyğuly üidi qaita şyğardy. Būl üige bas sūğyp, bir tostağan
qymyz işken qarapaiym qazaqtar ūjmaqqa kirip, şarap işip
şyqqandai biraz lepiretin. Şynynda da, üii — qazaqtyñ ieñ boldym
degeni ğana tigetin üi. Tabaldyryqtan terge deiin jaiylğan kilemder
jainap jatyr, jaman aiaq basuğa qaltyraidy. Tor köz, balğyn
keregeleri, iındi, ūzyn uyqtary, som şañyrağy aluan tüsti
būiaularmen örnektei būialğan. Keregeni syrttan qorşağan, as betin
işten qorşağan şym şilerge, osy üidi ūstap tūrğan jalpaq basqūr,
terme baularğa, şalap şūğa japsyrğaq tuyrlyqtarğa būl öñirdegi
ataqty şeberlerdiñ qoly timegeni joq-ty. Saltanatty üidiñ ärbir
zeinetine, ol zeinetti jasağan şeberlerge süisinip, qymyzğa
jinalğan sözuar qazaq qarap otyra almady.
― Quandyq, Süiindikte Bälkennen asqan üişi bar ma?
― İsi qazaqta bar ma deseñizşi!
― Bälken, Bälken deisiñder-au, osynau şidi orağan kempirdiñ
sausağy nemene ieken! Mynau kilemderden sol şi äldeqaida ädemi iemes
pe?!
― Bärinen de terme baulardyñ, tuyrlyq astağy oiulardyñ örnegi
qiyn,— dedi Äbekeñ. Odağai birdeme aitqaly kele jatqanyn seze
qoidy bäri.— Būl şilerdi bizdiñ qatyn közin jūmyp otyryp toqityn.
Külki du iete tüsti. Myrza tamağynan kületin, qyrqyldai, selkildei,
közinen jasy aqty. Äbekeñ mäu degen joq. Äieliniñ önerine özi senimdi
bolğan soñ, basqalardy neğylsyn, iesinei tüsip jai otyr.
― Qatynyñnyñ sol önerin körsetpei-aq ketip barasyñ! Osy
ötirikten jarylasyñ ğoi bir küni,— dedi myrza. Kelinşek sözdi
aiaqtatpai ilip äketti:
― Jarylsa, ūzamai jarylar, lyq tolğan ieken.
― Külki üdei tüsti. Äbekeñ mai basqan közin keñirek aşyp, külimdei
qarady kelinşekke.
― Sen bolyspa baiyña. .Tübinde men sağan bolysam.
― Qūdai seniñ kömegiñe qaratpasyn!
― O-ma-iau. Jalğyz mynağan qarasañ,— kenelersiñ!
Qymyz auyzğa timei jatyp, mūrynğa kelgen isimen osylai mäz bop
otyrysty. Bieşiler bir sauyp qaitty bieni. Manağy pysyqşa bala
jigitke kübirlep, kelinşek sabany ymdady.Bütin bir jylqy terisinen
istelgen qūrym-qara saba tünde iel jatqanşa kümpildegen. Jas jalşy
boiynan biık kümis pispekti şyldyrlata tağy da aldy qolğa. Äbden
jattyğypty, salmaqpen ūryp, sabany kümp-kümp ietkizedi. Kelinşek
myrzanyñ aldyna dastarqan jaidy. Myrza orysşa kiinse de, maldas
qūryp, jerde böstekte otyrğan, dastarqannyñ bir şetimen aldyn
japty. Dastarqan üstine şytyraly, ieki qūlaqty däu ağaş tegene,
ülkendi-kişili syrly aiaqtar qoiyldy. Tegenege şağyn ydystarmen
sabadan tasyp qūiğan qymyzdy myrza qūlaştai sapyrdy. Qolyndağy
qaiyñnyñ bezinen jonyp jasağan imek sapty ojau tym sändi. Keiingi
kezde sirep, joğalyp bara jatqan qazaq qolöneriniñ ieñ jaqsy ülgileri
osy üide qalypty.
Qai zamanda jasaldy ieken! Sonau adalbaqannyñ, tördegi kebeje,
jükaiaqtyñ betterine oiyp salğan örnekter, qondyrğan süiekter
sonşa näzik, sonşa ädemi, qoldan jasady degenge nanu qiyn. Süiindik
ūstalary isteitin qamar belbeu, kümis ier toqymnyñ da kökesi osynda
körinedi. Biraq būnyñ biri ädeii istetip nemese aqşa şyğaryp satyp
alğan iemes. Baiğazy, syi, tartu, qalau joldarymen jiylğan. İel
bailyğy är jylğamen kelip qūiylğan būl üi tek bailyqtyñ ordasy
ğana iemes, sonymen birge qazaq qolöneriniñ, körmesi siiäqty. Jinai
bilgen myrza saqtai da bilgen. Kärlen kesedei körkem aq üi bes jyl
tyğuly jatyp onyñ arjağynda kemi bes jyl ūstalsa da äli jap-jaña.
Myrza aqau tüsken jeri bar ma dep, baiypty közimen tağy bir qapap
ötti, ieşteñe tappady. Qymyzdy jai, soza sapyrady. Talai qomağai
tükirigin jūtynyp, ölip otyr.
—.Assalaumalike-iem!—dep, dausyn kötere, täpeltek, kergen
töstiktei Maqaş iendi. Qolynda taiaq, kek saqaly keudesin jabady.
İerkin ienip, törge ierkin örledi. Bastyğy myrza bolyp, bäri ūşyp tūrdy
ornynan. Japyrlap qol ūstasyp jatyr. Kelinşek te qyryndap, betin
jasyra türegelip tūr.
Maqaş özgeden oqşau, ülken üidiñ ieñ törine şyğyp,. myrzağa
jaqynyraq otyrdy da, sezdi kelinşekten bastady:
― Otyr, şyrağym. «Uialma, jasyrynba!» degenim qaida? Uialğanyñ
—«Äri jür!» degeniñ bizge.
Syzylyp baryp kelinşek otyrdy. Myrza äueli dämin özi tatyp
alyp, qymyz qūidy. Ülkendi-kişili jiyrma şaqty adam jinalğan.
Däu şarany şypyldata, aiaqty bärinen būryn Maqaşqa ūsyndy. Odan
äri aiaqtar kişireie-kişireie, bosağa jaqtağylarğa jetkende, köz
tostağan boldy. Betine qara qoşqyl maiy jüzgen qara sabanyñ sūpsuyq qoiu qymyzy pise-pise ölip qalğan. Äntek qyşqyl tätti dämi bar,
tūia işseñ mas qylady. Toimai işseñ, aş qylady. Bosağa jaqtağylar
tostağandaryn mañdailaryna taq ietkizip, dereu qaiyrdy. Jalaqtap
otyr. Tördegiler şaiqap işip, bögelip otyr. Maqaş dem almai tartyp
ortalady da:
― Jiliktiñ maiyndai ieken!— dep, şarany aldyna qoidy. Mūrtyna
jūqqan qymyzdy soryp alyp, mūrtyn sipap bolğan soñ, jadyrai
tüsti.— Şäkenjan, orys-ormannan ne habar bar? Qūlağyñ türik,
tarmağyñ köp qoi, aita otyrsañşy bizdei üiküşikterge.
― Gazetterde jaisyz habar joq. Tiyştyq,— dedi Şäken. Bar
oqityny «Bostandyq tuy» ğana. Onyñ özin anda-sanda bir alady.
İesepke jüirik bolsa da, sözge şaban, opysşa jaqsy kiınse de,
oqymağan kisi. Maqaş siiäqty sözuar qazaqy äñgimede onyñ aldy-artyn
orap otyryp, qala äñgimesine kelgende tūryp qalady. Äsirese: “Gazet
aitty” — dese bolğany, şūlği beredi basty. Maqaş qazir Şäkenniñ är
sözine äldeneşe şūlği otyryp, bir mezgil özi söilep ketti:
— Qūdaiğa şükir, zaman tüzelip qaldy. Qazaqtyñ öz dizgini öz
qolyna tidi. Pai, pai, aq qaşyp, qyzyl quğan sonau bir künderde dünie
sapyrylysty-au! Äri-beriden soñ im qaisy, qyzyly qaisy iekenin bile
almai sorladyq qoi. Ötken künniñ bäri ūmyt. İendi mine masairap
otyrmyz. «Qoi üstine boztorğai jūmyrtqalatam»—depti Lenin. Ras
pa, Şäkenjan?
― İä, küizelgen ieldi qalpyna keltireiik, zorlyqty qoiyp, aqylmen
bileiik,— dep jatyr.
― Özin auru degen ne söz?
― Sondai ūzynqūlaq habar tarap jür ğoi.
― Tūra tūrsa ieken jaryqtyq!—degen tömengi jaqtan qisyq mūryn
Täukeniñ üni iestildi. Mūrnyn şüiirip, qysyq közin jypyqtatyp qūiady.
Şäken myrza oğan qaramastan, qymyzyn sapyra berdi. Tek basyn
birer şaiqap, tañdaiyn qaqqanda, iezuinen külki, qabağynan yzbar
körindi. Būğan tüsingen bir-aq adam. Mana qūdyq basynda myrza zekip
tastağannan keiin dybysy öşken jylpos Jaqyp iendi aralasty sözge:
― Lenin ketse, qarañ qalar dep pe ieñ dünie! Öziñ tipti küni būryn
jylağaly otyrsyñ ba?
― Būl qaljyñğa jatpaidy, Jaqyp,— dedi Täuke. Basy qaltyldap,
şamdanyp qaldy.— Mäselen, myna myrza, Maqañdar ketse, ne bolady
būl iel?! Qalqa anada Şalabaidy jatqyzyp qoiyp soiğanda: «Men
kommunist deimisiñ, mipalaudy jeimisiñ! Täukeniñ jalğyz şolağynda
ne äkeñniñ qūny bar?" dep soiypty. Äne, sony Leninniñ būiryğymen
istedim degen, özi tipti atamzamannan kommunist. Leninnen sabaq alğan
desedi. Būzyqtar soñyna tüsip, aqyry mert qyldy ğoi sabazdy. Bäribir
Lenin tiri bolsa, būzyqtardyñ, jauyzdardyñ sazaiyn tartqyzady.
Sapekeñ aityp otyr. Lenin joly tipti paiğambarymyzdyñ joly ieken
ğoi özi.
― Päle, Sapekeñniñ şariğaty rezeñke tärizdi!— dep, Jaqyp jūrtty
bir küldirip aldy da, Qalqanyñ sybağasyn berdi.— Köriñde ökirgir,
ökirip te jatqan şyğar, aşaddy iedi-au! Aldyñğy jyly, äskerge at
jinai kelgende, bastyğy mes küreñ qylyp, osy üidiñ iriñdei on bes
at-aiğyryn tizip äketti ğoi. Bir adam batyp bir auyz söz aita almady.
Közi alaqandai, şaşy jalbyrağan, belinde nagan — albasty tärizdi.
Üige susyn işuge iengize almadyq. Byltyr kelgende sol aşaddylyğyn
öziniñ belsendilerine, kommunisterine istedi. Sondai adam sabaz bola
ma?!
Täuke betinen qaitqan joq, biraq säl oilanyp baryp qaiyrdy
jauapty:
― Ne deseñ, o de, men Qalqany jaman kisi dei almaimyn. Ras,
bailarğa öş-ti: Nege öşikti ieken? Baidy qūrtsa, ieñkei kedei qazynağa
nesin beredi. Özi künin köre almai otyr.
― Baisyz kün joq iekenin bildi bilem qazir,— dedi Jaqyp. Qymyz
qyzuy boiğa jaiylsa kerek, dausy tym köteriñki, qap-qara sirek,
mysyq mūrtyn şiratyp qūiady. Qatyñqy, sūrğylt jüzi ieptep jipsigen,
biraq qyzarmaidy. Bosağa jaqtağylardyñ mana qaitqan tostağandary
iırilip tūrğanda, myrza oğan şöpildete üşinşi aiaqty toltyrdy.
Jūqalañ, jylpos Jaqyp äzir tūiar iemes. Bal qymyzdy simirgen saiyn
suyryla söileidi. Tili qandai iepti! Bireudi äzildese, bireudi syqaqtap,
qaisybireuge aqyryp tastap, myrzanyñ qybyn tauyp otyr. Ol
myrzanyñ üiindegi jas jeñgesiniñ de qybyn tauyp, külkiden iezu
jidyrmaityn. Tek myna qūdyq basyndağy zekuden sekem alyp,
özinen-özi quystanyp, jeñgesine bettemei qalypty. Myrzanyñ minezin
ol jaqsy biledi, mümkin beker seziktenbegen bolar.
Qymyz qūiğanda iesikti jauyp qūiatyn būl jaqtyñ ädeti. Jabuly
iesiktiñ syrtynda, ieki jaq bosağada, bala iertken ieki äiel manadan otyr.
Anda-sanda kerege men jaqtaudyñ japsarynan syğalağan közderi
öñmennen ötedi. Äñgime tyñdap otyrğanğa ūqsamaidy. Qoldarynda
aiağy, topataiy bar. Ülkenderdiñ üstine basyp ienuden imenetin jas ta
iemes, sarqaryn äielder. Kiımderi tym naşar, öñderi tym synyq ieken,
jeli basynan tağy da süt alyp qaitqan jas jalşynyñ ieteginen iekeui
birdei ūstady.
― Qarağym, myna türimizben qalai ieneiik. Köksau şaldyñ kündegi
bir aiaq qymyzyna keldim.
― Myna Seriktiñ ağasy nauqas. Osy üidiñ qymyzyna yntyq bolyp
jatqany. Aita qoişy: «Tez qait!»— dep iedi.
Jas jalşy kelinşekke baryp aityp, iekeuiniñ ydysyna ieki aiaq
qymyz qūiyp äkep berdi de: «Tūra tūryñdar»— dep, qaita ienip ketti.
Bala bas saldy aiaqty. Şeşesi jelkesinen tartyp:
― Qoi, qarğam, ağaña aparamyz. Bizge qazir äkeledi,— dep arpalysyp
otyrğanda, jalşy şyqty. Qolynda iendi qymyz joq, ieki buynşağy
bar. İekeuin iekeuine ūstatyp tūryp, kelinşektiñ tapsyrmasyn aitty:
― Mynau qyl —«Myrzağa şylbyr iesip äkelsin» dedi.
― Mynau sabadan qalğan teri. «Myrzağa jol torsyq tigip äkelsin»—
dedi.
Sony iestirtip jalşy jönine ketti. Işine birdeme salyp jibermedi
me degen ümitin birinen biri jasyryp, ieki äiel ärqaisysy öz
buynşağyn aşty. Bos ümit ieken. Oryndarynan sozyla tūryp, sylbyr
aiañdap barady. Aq üidiñ işindegi qarq-qarq külkini, duyldağan
dauystardy iestip barady. Jas bala äli jağalasyp, qymyz sūrap
barady. Özderi de: jūtyp jiberer me iedi,— dep qylğynady. Jūta
almai bir-birine mūñyn şağady.
― Sovet kedeidi jarylqaidy degeni qaida?
― Qūdai jarytpağandy kim jarytar deisiñ!
III
Tündik jabuly. Qarañğy üige tañnyñ kögildir säule bosağa
sañlaularynan, kiız jyrtyqtarynan iene bastady. Osy kezdegi tätti
ūiqynyñ şyrqyn būzyp, Sapar aqsaqal otyr. Ol, tañ bilinerbilinbesten otyrsa da, tört bas namazdy bitire almai qoidy. Älham,
Älipläm, İasinnen bastap, Qūlquallağa deiin özi biletin bar süreni
oqyp şyqty. Qūdaidyñ myñ bir atyn da atady. Biraq, Şäken
myrzanyñ orysşalağanyndai, iesil arab tiliniñ mylja-myljasyn
şyğardy. Mektep körmegen kisi, täjuitten mülde habarsyz, niet
dūrys bolsa bolypty,— dep, aidai beredi. İendi ieki qolyn alğa sozyp,
jalpaq alaqandaryn jaia, dūğağa kirisipti. Közi mūnşa jasty bolar ma,
sorğalağan jas kelip, buryl saqalyna siñe beredi. Qoly mūnşa küşti
bolar ma, kün şyqqanşa kötergende talmady. Özinen köp keiin tūrğan
äieli namazyn oqyp, siyryn sauyp, sütine mäiek salyp ta ülgirdi. Al
mynau namazdan keiin de jalbarynuyn qoiğan joq. Taspiyğyn
tartyp, közin jūmyp, jainamazynyñ üstinde jalğyzyna mülgude.
Jaişylyqta közine jas almaityn, berik, baisaldy aqyldy adam.
Qūdai dese, Mūhammed dese, sonyñ bärinen aiyrylyp, jünjip ketedi.
Ol osylai kün säskelikke köterilgenge deiin tapjylmai otyryp,
mūrnyna şyjyldağan bauyrsaq isi kelgende ğana közin aşty.
― Tūryñdar, balalar. Tūr, Aman!—dedi säldesin şeşip jüktiñ üstine
qoiyp jatyp.
― Qazir,— dep, Aman qaita ūiyqtap ketti. Qasynda tağy da üş-tört
qara domalaq bastar körinedi. Amandy ūiau sanap äkesi söilep jür:
― Oraza joq, namaz joq. Qyzmet istemeisiñ, şaruağa qaramaisyñ. Ne
ol düniege, ne būl düniege paidasyz bişara, ne oiyq bar? Osy üide
jarty pūttai ūn qalypty. Sauyp otyrğan bieñ soiyp jeitin qoiyñ
bar ma, älgi şaqyryp jatqan Şodyrğa nege barmaisyñ? Bir qap ūn
degen bir jazğa azyq qoi...
Tüni boiy altybaqan teuip, bozbalaşylyq istep, tañ aldynda
jatqan Amannyñ qūlağyna būl sözdiñ biri iengen joq. Şyrt ūiqyda.
Qasyndağy üielmeli-süielmeli tört bala birtindei tūryp, jeroşaq
basynda nan pisirip otyrğan şeşesiniñ qasyna jinaldy. Sapar üi işin
jiystyrğan bolyp, äli küibeñdep jür. Jiystyratyn da köp dünie
körinbeidi. Bar jügi — üş äbdire, bir kebeje. Tör aldyndağy könetoz
syrmaqtyñ üstinde jöni tüzu ülken bir alaşa jatyr. Alty qanat üi
ieken, kiızderi toza bastağan, kei jerin ieski keneppen jamap qoiypty.
Uyq kergen ala jipke qystyruly siri qapty kitap — şüberekpen
tystağan qūran tūr. Küibeñi bitken soñ, siri kitapty qolyna ala, Sapar
tağy da otyrdy. Būl özi bir mūqabadağy ieki kitap bolyp şyqty: «Sopy
Allaiar» men «Hikmat» ieken.
Ümit ietken közimniñ nūry, balam,
Atañ dep bolmağaisyñ räsuağalam,—
dep zor dausyn kötere, özine ğana tän özgeşe bir maqammen oqi
jöneldi. Aman ūianyp ketti. Osy öleñdi kişkentai küninde äkesi aldyna
alyp, tüie jün küpisine orap, közinen jasy tamşylap, teñsele otyryp
siñirgen qūlağyna. Äkesi qazaqşa bir auyz öleñ bilmegen, bir
namahrammen jürmegen kisi. Jañağy öleñdi aitqanda, öleñ retinde
iemes, äulieniñ minajaty retinde aitatyn. Aman basyn köterip alyp:
― Ağa!— dedi. Äkesin ağa deitin.— Siz jasyñyzdan «Sopy Allaiar»
men «Hikmatty» oqyp kelesiz, men Abaidy oqyp kelem. Qaşan bitirer
iekemiz?
Sapar kitaptyñ arasyna sūq qolyn salyp, jaba tūra söilesti:
― Abaidiki dünie sözi. Al, mynalardiki—ahiret sözi. Sonda qaisysy
ūzaq, qaisysy qiyn? Öziñ aitşy, balam?
― Ahiret degen aldau ğoi, ağa. Dünie sözi tereñ ieken: Boilaiyn
desem — şym batam.
Ümit artqan balasyn qūdai jolyna sala almai ne odan beze almai,
dindar äke juasyğan kez. Balasy qadimşe, jäditşe birsypyra oqyp
tastağan. Onyñ üstine orys poselkelerde ieki jyldai orysşa oqydy,
äkesinen äldeqaida sauatty. Sondyqtan därmensiz äke:
― Düniiäui bişara! Alla özi tüzesin betiñdi,— dep jymiiä küldi de
ändete oqi berdi.
Balalaryn şūbyrta bäibişe kirdi. Bes ūldyñ buyna pisken aduyn,
oraq auyz äiel şalyna soqtyğa kirdi:
― Qūia tūr kitabyñdy bir mezgil! Tiyştyqpen şaiymyzdy işeiik.
İel aman, jūrt tiyşta küñirenesiñ de otyrasyñ, ne körindi sonşa!
― İei, aqymaq, ūjmaq, dozaq degennen habaryñ bar ma?
― Qoişy, küni būryn jylarym joq. Közimnen tipti. jas şyqpaidy.
Aman saqyldap külip jiberdi. Sapar da jymyñdap qoiyp:
― Kärtaiğanda osy şeşeñ seni ieliktep, dinnen şyqpasa neğylsyn!
— dep iedi:
― Şyqsa da ieşteme ietpes,— dedi bäibişe.— Sen barsyñ ğoi.
Baiağydan beri jylağanda qatyn-balañnyñ künäsin sūrap alğan
şyğarsyñ.
Aman qolyn şapalaqtap sekire külip, şyğyp ketti üiden. Ol
juynyp kelgenşe şai jasaldy. Qiiüy qaşqan būiausyz döñgelek
stoldy qorşai, bäri bas qosty. Amannan özge balalary keskindes ieken
— öñkei qara domalaq. Aldy onnan, arty besten asypty. Azğantai
bauyrsaq ärqaisysyna bölip berilgen. Jeuge qūmartsa da, birin-biri
baqylap, sypaiy jep, tauyspauğa tyrysady. Tauysyp qoiğannyñ
tauyspağany közin qyzyqtyrady. Qaspaq tūmsyq bireui qu körinedi.
Şydamai, öz sybağasyn jep qoidy da, şeşesine: “ Mağan az berdiñ” ―
dep, qiğylyq saldy. Şeşesi tağy ieki-üş bauyrsaq berip iedi, balalary
qaspaq tūmsyqqa közderin alarta qarady. Sapardyñ aldyna maiğa
pisirgen ieki döñgelek, Amannyñ aldyna molyraq qylyp bauyrsaq,
pisken süttiñ qaimağy qoiylğan. Dastarqan onşa tapşy iemes. Tūia
jerlik mol da iemes. Stol basyndağy üş ülken barmaqtarynyñ astyna
qūrtymdai qant qysyp, tört kişkentaidan jasyryp tistep otyr.
Byrt ietkende jañağy qaspaq tūmsyq sezip qalyp, äkesiniñ barmağyna
jabysa tüsti. Äkesi bolmaşy qantty bere saldy da, yrza bolğan
balany dereu jūmsady. Aldyndağy ieki döñgelektiñ bipin tört büktep,
balanyñ qolyna ūstatty:
― Jügirip baryp Äljanğa berip kel. «Ağam berip jiberdi»— de!
Bala ketisimen bäibişe şalyna tağy bir soqtyqty:
― Öziñ tipti işpei-jemei toiyp otyrsyñ ğoi.
― Toiğannan qalğanyñdy itke de qiiäsyñ. Zady, pende tūia ma?
Paiğambarymyz aş jürip, özinen būryn qaryp-qaserlergs bergen.
Lenin alğaşqy qysylşañ künderde: «jūmysşy, soldat ne işse, men
sony işem» degen. Keşe Äljandikine kirip şyqtym. Auruynyñ beti
beri qarapty. Dämdi tamaq tilep jatyr. Qymyz sūratyp, äielin Şäken
myrzanikine jiberse, bir aiaq qymyz beripti. Qarymjysyn tağy
jibermepti. Az da bolsa qarailasyp tūraiyq. Nağyz kedei, adal kedei
— Äljan.
Aman äkesiniñ peiiline qatty yrza bolyp, türli oilarğa ketip
otyrdy. «Oquy joq, toquy köp. Qandai zirek! Ätteñ, dindar. Al özi
jaqsy körip otyrğan Leninge dinniñ qarsy iekenin bile me? Bilse, nege
jaqsy köredi? Älde būnysy iekijüzdilik pe? Joq, äkem onyñ adamy
iemes»— dei kelip, äkesiniñ tamyryn basyp baiqady:
― Siz bärine din tūrğysynan qaraisyz, ağa. Mūsylmanşa men de
biraz oqydym ğoi. Mūsylman dini mūsylmannan özgeniñ bärin dozaqqa
būiyrady. Al Marks, Lenin — barlyq dinniñ jauy. Barlyq ieñbekşiniñ
dosy. Sonda siz Lenindi qalai jaqsy köre alasyz?
― Bala kezimde marqūm Äpändiniñ aitqany iesimde,— dedi Sapar
bögelmesten. Äpendi degeni — orys-türik soğysynda plenge tüsip,
qazaq arasynda molda-däriger bolyp qalyp qoiğan belgili adam,—
ükimettiñ, patşanyñ ämirin oryndau — uäjip. Lenin bizdiñ patşa
ornyndağy ämirşimiz. Bir de. İekinşi — Lenin basqarğan Keñes ökimeti
qara būqarany, jetim-jesirdi, jalşy-kedeidi süieidi. Şyndyqty,
ädiletti süiedi. Būl bizdiñ paiğambarymyzdyñ joly. Üşinşi —
paiğambar bailarğa zeket, salyq salğan. Öziniñ küieui molda Ğūsman
bai ieken. Soğan bir soğysta bailyğynyñ üşten birin qaznağa
saldyrypty. Keñes ökimetiniñ salyqty bailarğa molyraq saluy
Mūhammed jolyna ieş qaişy iemes. Törtinşi — ras, bastyğy Lenin
bolyp, kommunister dinge qarsy. Qarsy qoiğan dinşilerdiñ özi.
«Kitapty molda teris oqyr, dağaradai bolyp säldesi»— degendi Abai
tauyp aitqan. Moldalar baidyñ qol şoqpary bolyp ketti. Al dindi
būzatyn — aldymen bailar: salyq salyp, küştep almasa, malynan
zeket bermeidi. Jarly-jalşyğa rahymy az. İel şetine jau kelse,
halyq basyna auyr kün tusa, Mūhammed mal tügil, jandy aiamağan.
Bizdiñ bailar tyşqaq lağyn da aiaidy. «Nikolai ökimetiniñ ämirin
oryndau uäjip, Lenin ökimetiniñ ämirin oryndau uäjip iemes»,— degen
şariğat joq. Nikolai jolyn ügittegende, Lenin jolyn nege
ügittemeidi moldalar? Är tasqynğa bir tosqyn. Är azğynğa bir zaual.
Būl ökimet sol üşin kelgen. Sen sūrağan soñ, şyndyqty jaryla
aittym, balam. Qūdai şyndyqty süiedi. Şynşyl bol. Täñiri baqqan
toqtyny böri jemeidi.
Sapar sözin bitirdi de, suyğan şaiyn jata saldy. Şaiğa turap
salğan jūqa döñgelek iezilip, bylbyrap ketken ieken. Tissiz auzyn
qompañdata, tolğap otyr. Aman äkesine qarap qalypty. Mūryndy, ūzyn
kirpikti betin tük basqan, öñi suyq, sary kisi. Bas, bet bitimi tipti mol.
Közi kökpeñbek. Künde körip jürse de, äkesiniñ būl tūlğasyn Aman jaña
anyqtady. Äkesi: «babaña tartyppyn»— deitin. Babasy da közine bir
ielestep ketti. Jasy, minezi, dünie tanuy türlişe ata, ana, bala
äzildese otyryp, jañağydai ülken äñgimelerge bara beretin. Aman būl
äñgimede äkesiniñ būryn baiqalmağan jaqtaryn baiqady. «Būl kisiniñ
din-şariğatyn aqyl bileidi ieken. Onysy jaqsy. Ägär aqylyn din
şariğat bilese, būl kisi, tärki dünie, jyndy, duana bolyp keter iedi»—
dep, işine tüidi de, äkesine äzildep qoidy:
― Auylnai Baibolğa ökimet jolyn üiretuge jaraisyz.
― Maqtañqyrasañ, kommunist te bolyp ketermin. Qalqa ülken molda
iedi ğoi.
Tanaulap qaspaq tūmsyq qara jetti. Qyryp kelgendei basa-köktep
kelip, äkesiniñ oñ tizesin şyntaqtai otyrdy.
Mūrnynyñ boğy dem alğyzbai jylt-jylt ietedi. Sonda da
siñbirmesten qors-qors tarta beredi.
― Aparyp berdiñ be, balam?
― Berdim.
― Ne dedi?
― “ Balalarynyñ qyzyğyn körsin” —dedi.
― Aitqany kelsin.
Aman jasyryp tistep otyrğan qantyn körsete:
― Mine, mende de qant bar,— dedi balağa.— Til alsañ, men de berem.
― Aita ğoi.
― Äueli betiñdi appaq qylyp juyp kelşi.
Bala ūşyp ketti. Juynyp qaitty bir kezde. Qaspağyn ketirem dep,
mūrnyn qolymen tyrnalap, qyzartyp tastapty, iendi qyzyl tūmsyq
bolyp tūr.
― Ber käne, berem degensiñ!..
― Tūra tūr, iendi Myrqymbaidy aitasyñ.
Myrqymbai, Myrqymbai
Jürmeisiñ jai.
Neñ bar iedi, qūdai-ai!
Auylnaidy boqtapsyñ,
Şarşap zorğa toqtapsyñ.
Nesieden qorqyp,
Sary atty satpapsyñ.
İendi ol öşikti
Şauyp aludan taiynbas,
Türip qoiyp iesikti.
Balany arqağa qağyp, qantty bergen soñ:
― Ağa, būny Beiimbet degen aqyn jazypty,— dedi Aman.— Däl bizdiñ
Baibol iemes pe osyndağy auylnai?
― Biraz ieserligi, qiiänaty bar ğoi. Qūdai özi tüzesin bişarany.
Büiiri maiysqan sary samauyr äli yzyñdap tūr. Tabadağy tezek
şoğynyñ beti küldengen, tübi äzir qyzuly. Bäibişe, basqalar qansa da,
qanbai, jalğyz aidap otyr. Terlep alğan, samauyrdy tügespei toqtar
türi joq. Aman tūryp baryp, äke-şeşesi tūsyna qūrğan ala syrmaqtyñ
artynan şüberek sumka aldy. Sumkanyñ işinen qalyñ däpterge
qoldan köşirgen Abai öleñderin aldy da, tysqa bettedi.
― Balam-au,— dedi sol kezde şeşesi,— iekeuiñ birdei kitapqa
qadalasyñ, kitap tamaq bola ma? Bir-aq ileitin ūn qaldy. Baratyn
bolsañ, barsañşy älgi tamyryña.
― Baram, apa. İeki-üş künniñ işinde ūnğa baiytam.
― Şai-qant ta tausyldy. Qasqyrdyñ terisin ala ket. Küşigi
qūrğyrdy qaitesiñ! Jas bala iemessiñ ğoi, ony da ala ket. Orystar äues
keledi ondaiğa.
― Körermiz,— dep, Aman şyğyp ketti.
Kün qabağy tüiiliñki. Aspandy japqan qara būlt älem tapyryq
keşude. Bolmaşy jel bar. Jer men köktiñ japsarynda, sonau
alystağy qara tünektiñ işinde najağai jarqyldaidy, küril iestiledi.
Qūiyp jatyr. Jylqy kelgen, bie bailağan kez. Üzdik-sozdyq otyrğan
qara qoşqyl kep auyl qobaljuda. Bireuler üileriniñ baularyn
tartyp bailap, bireuler arqanmen bastyryp jür. Qaisybireuler iesik
aldyndağy tezek üiindisin de jauyp tastağan. Är üiden-aq toqpaq
dausy iestiledi, qazyq qağyp, jelbau bailağaly jatsa kerek. Aman
üiden şyğa, osyny bärin baiqai tūryp, iesik aldynda bailauly
jatqan qasqyr küşigine kez jiberdi. Jüni ūipalaqtanğan kişkentai
sūr küşik, qazyğyn ainala, qarana beredi jan-jaqqa. Aman anau küni
qyzyl-şolaq arlandy soqqan soñ, ierteñine qanşyğyn da soqqan.
Uiasymen bar küşigin alğan. Sodan bir küşikti tiri alyp qalyp iedi.
«Osyny qaitsem ieken?»—dep tūr iendi. Oiyn tüimesten, jalpaq qoñyr
bie sauğan körşiles Syzdyqtikine kirdi. Syzdyq—şeşesiniñ köp
tuystarynan qalğan jalğyz, jas inisi, äzir balasy joq, äieli bar.
― Joğary şyq,— dedi iekeui birden. Qos aq qasqa da birden tūryp
qarsy aldy. Biraq basqa itterdei arsalaqtap, jata qalyp ierkelep,
kişireimedi. Qūiryqtaryn jäi qozğap, jäi jürip kelip, bastarynan
bir-bir sipatty da, mañğaz tūrdy. Qandy qyzyl közderinde, qalyñ,
doly betterinde iesine degen az jylylyq, «Bir jaqqa baramyz ba?»—
degen sūraq bar. Oğan jauap qaitpağan soñ, qanşyq qasqa arlan
qasqany iertip şyğyp ketti. Aman törge şyqpai, türegelip tūryp,
qamşy örip otyrğan Syzdyqqa:
― Anadağydai poselke jaqqa baryp qaitsaq qaitedi ― dep iedi:
― Baraiyq,— dedi Syzdyq bögelmesten, örimge bir bürkip qoiyp.—
Biraq ieki at terlegenşe bir at terlesin. Läşenke tap.
― Tabylar. Özim de läşenkemen barmaqpyn. Şeşei: Küşikti ala
ket»— deidi.
― Ony iesine salğan — men. Qaitesiñ sol küşikti? Bai İvanğa
körsetseñ, bir qap astyq bolyp jatyr. Orystar qasqyrğa tañsyq,
aidahardai köredi.
― Küşik saudalap jürgenimiz uiat bolmai ma?
― Uiatty da, küşikti de mağan ber. İesebin özim tabam.
― Berdim!—dep jairañdap qaldy Aman. Syzdyq ony osyndaida
ärdaiym qūtqarady. Küşiginen asyrağan qos aq qasqa da sūrap alğan.
Äitpese äldeqaşan bireu qolqalap alyp ketetin iedi. Syzdyqtyñ
qolynan alu qiyn. Qazaqy, alyq-berikterge zauqy joq, ieti tiri, qoly
şeber jigit. Qymyz izdep, qazan añdyp qydyrmaidy. Jalğyz biesin
tañerteñnen keşke deiin sauyp, sabaşyğyn iındetip qūiady. Jalğyz
bieden tuğan jalğyz kök besti jüirik bolyp şyqty. Ony jazy – qysy
minse de, moinynan jalyn bir üzdirmeidi, kütip, baptap minedi. Qysqy,
jazğy üileri de tuianadai. Tölin qosqanda jeti-segiz iri qarasy, besalty ieşki-lağy bar. Şetinen küili, qystan qoñdy şyqqan. Aman
kelgen saiyn būl üidiñ birdemesine süisinip ketedi. Qazir Syzdyq ierip
otyrğan būzautis örimge qyzyğyp:
― Ädemi-aq ieken. Osy qolyñ da jerde qalady-au!— dedi.
― Qalai maqtasañ da, bere almaspyn.
― Jien sūramaidy. Alğysy kelse ala salady.
― İesebin tapqan nağaşy jienniñ özinen alady.
Üşeui külisip aldy. Suyldap jel keledi. Tündik jelpildedi. Üi
ieleri abyrjityn iemes. Jelbau tartuly, baqan tireuli, üi
bastyrylğan.
― Bağjan, qymyz qūi!— dedi Syzdyq.
― Keiin kelip işemin. Şaiym basylsyn,— dep Aman tysqa şyqty.
Auyl tündikteri jelp-jelp ietedi. Abyrjyğan äkel dauystary
iestiledi. Solardyñ işinde bir dauys dauylğa dauyl qosyp tūr:
― Qūdai-ai, qūdai, ne jazyp iedik, qūdai! Menen aiağanyñ bar ma?
Jörgekte şeşemdi aldyñ, tösekte öndirdei örimdi aldyñ. Ol az
bolğandai, byltyr ieki siyrdyñ birin aldyñ. Bügin odan qalğan jalğyz
qaşardy tağy aldyq? Şiettei tört balany qalai asyraimyn iendi.
Tört iemşekke bes jan qarap qaldyq-au! Qyzyl qaşardy alğanşa meni
alsañ iedi, ne tört balanyñ birin alsañ iedi! Qūdai, qu qūdai, tas bauyr
qūdai. Aiasañ iedi bir!..
Jel jaqtan sampyldağan Yrysjannyñ būl sözderi Amannyñ töbe
qūiqasyn şymyrlatty. «Ne bop qaldy?»— dep, jügire basyp kelse,
qaşyp ketken qyzyl qaşar qūdyqqa jyğylyp ölipti. Sütti siyrdyñ
tūqymy ieken.
― Tym qūrysa, adal ölmedi-au!— dep küiinedi Yrysjan.
Tört bala ürpe-şürpe bir jerde. Aman aiap ketip:
― Sabyr ietiñiz, jeñeşe, sabyr,— dese:
― Sabyr qūrğyr süt bola ma balalarğa!— dep, Yrysjan örşelene
tüsedi.
Bolmasyn bilgen soñ, Aman jylystap ketti. «Jany küigen täñirisin
qarğaidy» degen osy ieken-au!— dep keledi işinen. İeski yrduannyñ
döñgelegin qiqañdata, şiqyldata, Nūrğali ötip barady aldynan.
― Bögelşi, iei sañqai, qaidan qaittyñ ändetip?
Nūrğali jauap beruden būryn qol ūstasqanda qolyn qysyp-qysyp
jiberdi.
― Ne deisiñ?!
― Ağatai, ağatai! Baiqausyzda auzymnan şyğyp ketti.
― Äri arbamdy, äri mūrnymdy mazaqtaisyñ!..
― Qoidym, ağatai! İendigäri sañqiğan mūrnyñyzdy, şiqyldağan
arbañyzdy auyzğa alsam, jelkemniñ şūñqyryn körmeiin.
― Bälem! Solai ma, ant işkizdim be!
İekeui qūrdas. Nūrğali — añğal, baluan qūrby. «Jelkemniñ
şūñqyryn körmeiin. Basqan izim artymda qalsyn. Tilim mūrnyma
jetpesin» degen qulyqtardy şyn antqa balap qabyldai beredi. Aman
iekeui tipti qatty oinaidy. Jeñilip bara jatsa, Nūrğali qol jūmsaidy.
Myqyr sausaqtary temirdei.
― Aqbaladan jylqynyñ jusauyn körip iedim. Sony salyp äkele
qūiaiyn,— dep şyqsam, kündi körmeimisiñ...— dedi de, qolyndağy
şybyğymen kökti nūsqady.
― Bügin bastağy auyldardy torysaq qaitedi?
― İe, jip taqqanyñ bar ma iedi?
― Barğan soñ tağamyz da.
― Jai jür. Moinyñdy üzem.
― Şynyñdy aitşy, jarasyp pa iediñder?
― Taqau, ― dep Nūrğali jymyñ-jymyñ ietedi. Ol taqau degeli
jyldan asty, äli taqalyp bolmapty. Şorqaq, añğal zymiiän qyz
tülkişe qūiryğyn şaldyryp jüpse kerek. Zäuede sol qyz: «Kele
ğoi»—dese, Nūrğali tünde iesik aşyp iene almaidy. Jüreksiz.
Jaişylyqta jyğyp jürgen jigitinen köp aldynda jyğylyp qalady.
İerkek qūrbylaryna öktem, ospadar. Qyz, kelinşekti körse qysylyp,
qyzaryp, äbden zyqysy şyğady.
― Şynyñdy ait!—dedi tağy da Aman. Qūrbysynyñ syry özine
mälim. Äli künge: «Jas jastyñ tileui, jibektiñ tüiini birmen» jürseñ,
qyz senen toryqty.
― Nemen, meni qyzdan qorqady deimisiñ!—dep, Nūrğali tap
bergende, Aman atyp ketti. Qaşqan betimen Äljandikine kelip kirdi.
Būl ― mana Sapar aqsaqal aldyndağy ieki döñgelek nannyñ birin
balasynan berip jibergen kedei Äljan. Töseginiñ üstinde otyr. Jüdeu.
Qynağa būiap, qoi jabağysynan istegen könetoz küpisin, qyzyl ieltiri
tymağyn kiıp alğan. Oinaqy, ötkir qoi közi būrynğysynan ülkeiip,
baiau qozğalady. Betinde qan joq, aq şölmek.
― Joğaryla, qarağym, ― dedi, älsiz aqyryn dausyn soza.
Joğarylaityn jer şamaly. Tör aldynda tor jabağynyñ tepisi
jatyr. Aman soğan otyrdy. Üi üş qanat ieken: kiiz qap-qara tozyğy
jetken, şoqpyttan jamasa da, şūrq-şūrq, qai tesiginen qarasañ da
dala körinedi. Keşe balasyn ierte baryp Şäken myrzanyñ
bosağasynda zaryğyp otyryp, qymyz alyp qaitqan äiel qyl
şylbyrdyñ ieki tilin iesip tastapty. Üşinşi tilge aqyrğy şüikelerdi
siñirip barady. Aiaqtağy suğa qolyn batyryp alyp, iese jönelgende,
aiañmen kele jatyp, şoqyta jönelgendei öndirip-öndirip jiberedi.
Qasyndağy kişkentai ierkek bala şeşesinen körip, o da birdeme iesken
bolady.
Aman üi ielerimen qysqa amandasyp, aurudyñ da halin qysqaşa
sūrap, birazğa deiin özimen-özi bolyp otyrdy. Tör aldynda ieski
kebeje, auzy būzylğan, qaqpaqsyz ieski äbdire. Kerege basynda
jylqynyñ bas terisinen istegen talys, jelqom ier, bosağada bir-ieki
qaqpan jatyr. Şi jaqta köz tosarlyq ieşteme körinbeidi. Jyrtyq aq
şidi qūruğa kelmegen soñ, as betin qalqalap, keregege süiei salğan.
Onyñ tasasyndağy astyñ qauqaryn körmei-aq şamalauğa bolady.
Aman Äljannyñ kedei iekenin būrynnan biletin. Üi tūrmysyn körgeni
osy. Oi bilep otyr: «Nan, qant, şai degendi körmeidi. İet, mai atymen
joq. Qarağany — jalğyz siyrdyñ süti. Qysty küni sol siyrdyñ
jalğyz torpağyn talşyq qylady. Äljan bişara jauyr qūla
şolaqtan jelqomyn almai, jaz bolsa artyna qap bökterip, qys bolsa
astyna qol şana basyp, poselke qydyratyn iedi. Köbirek jatyp qalğan
soñ, küizelip qalğan ieken ğoi...»
― Şyrağym, öz köñiliñdi bildire, meniñ köñilime demeu sala
kelgeniñe qatty yrzamyn,— dedi Äljan. Amannyñ oiyn bölip jiberdi.
Sözin ydyrata, baiau aityp otyr.— Şükir, beri qaradym. Biraq köterem
siiäqtymyn. Jüdetip ketti. Tez oñaluğa dämdi tamaq kerek qoi. Qūlqyn
şirkinniñ taq betesinen qūtyla almai qoidym. Tuğan jerdi tastap, osy
ielge tentirep kelgende, däl ieziñdei jas iedim. Biyl qyryqqa şyğam.
Jiyrma bes jyl jalda jürippin. Sonyñ keiingi on jylyn Şäken
myrzanyñ iesiginde ietkizdim. İesikte jürip oñbaitynymdy bilgen soñ, öz
tūsymnan talpynyp baiqadym. Jazğytūry suyr aulap, küzgi sonardy
qūr jibermei, ara-arasynda poselke aralap, birdi birge jağystyryp
jürgende jatyp qaldym. Qaqpan anau, jelqom ör de anau bos tūrğan.
«Bailyqtyñ aldy densaulyq»— degenge jaña tüsingen tärizdimin.
Myna qatyn myrzağa şylbyr iestip otyr. Tezirek aparyp berip, tağy
da bir aiaq qymyz alyp qaitpaq.
― Qymyz, sirä, jağady ğoi? Tez oñaltatyn şyğar?
― Şükir, jağady. Jaryqtyq osy kezdegi uyz qymyzğa ne jetedi!
― İapyrai, on jyl ieñbegiñiz siñgende, myrza künine bir aiaq qymyz
berip tūrmai ma?
― Sūrauşy köp. Kelim-ketimi köp. Kimge jetkizedi,— dei saldy
Äljan. Işinen myrzağa qatty nalyp, keide oñaşada qaraia söilep
qūiatyn. Auzy berik adam: «Ötpes ökpeni jūrtqa şağyp ne qylam?» dep,
būl joly auzyn bağyp qaldy. Osy üidi basqan auyrlyq jaña kirgen
jas Amandy da basyp, qataimağan qabyrğasyn qaiystyryp barady.
Serpip, laqtyryp tastauğa o da jaramady. Qolynan bar kelgeni:
― Büginnen bastap köterilgenşe bizdikinen bir aiaq qymyz aldyryp
tūryñyz,— dedi.
― Qarağym-au, sizdikine qymyz qaidan keldi?!—dep, Äljan
salbyrağan ūzynşa mūrtyn kötere iezu tartty. Beti men közine lezde
jyly, qunaqy, şadman reñ paida bola qaldy
― Syzdyq jalğyz biesiniñ sütin bizdikimen bölip işedi. Men öz
sybağamdy sizge qidym.
― Qoi, ne qylasyñ, şyrağym.
― Joq, joq! Aitqanym— aitqan, Äleke. Denim sau, atym bar, qymyz
işerlik bedelim de bar. Kerek bolsa, iel qydyryp işermiz.
― Köp jasa. Bizden qaitpasa, qūdaidan qaitar.
Zuyldatyp kelip qalğan jauyn Amandy üiden şyğarmai basty.
Äueli iekpindete, bürke keldi de, qūiyp ketti. Şümektep qūiyp tūr.
Jarq-jūrq ietip alyp, däl töbeden şart ietkende, jan-januar tügil,
qara jer solq ietedi. Mal atauly yqtap, bürisip qalğan. Auyl mañynda
jaiylğan ieşki, laq, qozy, būzaulardy auylğa qairyltpai, bükşeñbükşeñ dedektep aidap barady. Tütegen nöser äp-sätte saijyralardy, qazylğan joldary tasytyp jiberdi.
Kün qūdiretin bütin üidegiler jete baiqamauy mümkin. Äljan
üiindegiler artyğymen baiqady. Jyrtyqtardan saulağan su jiylajiyla keregeniñ tömengi kögine deiin köterildi. Äljan tösegi qalqyp
ketetin bolğan soñ, qara äbdireniñ üstine şyğaryldy. Äljannyñ özin
äieli men Aman ieki jaqtap süiep äkelip, kişkentai, döñgelek as
stolyna otyrğyzdy. Aldyna balasyn berdi. Abyroi bolğanda, bükil
üide būlar otyrğan tūsta ğana tamşy aqpady. Aman men äiel de
solardyñ qasyn panalady. Aiaqtary şylqyldağan su. Ony ieskeruge
mūrşa joq. Kün birese jarqyldap, birese şartyldap ürei
qaldyrmady. Jai äne tüsedi, mine tüsedi dep iman aitudan auyz
bosamady. Jai şaqyrady dep, ağarğan närseni tyğudan, temir
ataulyny jabudan qol bosamady. Ädette, būndai qatty kelgen jauyn
ūzaqqa sozylmaityn. Jarqyl, kürsil bir saiabyrlağan kezde,
jauynnyñ basyluyn kütpesten, Äljannyñ äieli kürek ala tysqa
şyqty İesik aldyna jinalğan su üige kire bastağan soñ, jyryp basqa
jaqqa ağyza berip iedi, aspan qūlap jerge tüskendei kün tağy bir
şatyr-kütir ietti. Äiel qūlap qaldy. Aman ūşyp baryp, köterip iengizdi
üige. Ölgen joq, iesalañ. Azdan soñ özine-özi kelip:
― Osy jaq şekem küiip barady!—dep, oñ şekesin ūstai berdi. İendi
birazdan keiin tiyştandy. Balasyn kelip betinen süidi. Sol kezde:
― Jai tura tüspei, şarpyp ketken,— dep Äljan quanyşy qoinyna
syimai, yrjiiä bir küldi.— Qūdai ämän saqtai kör. Serikjan jetim
qala jazdady ğoi.
Būlar jaidyñ äuresimen jürgende kün aşylyp ketipti. Qara tünek
belden asyp barady. Būlt astynan jaña şyqqan aşy kün däl töbede
şaqyraiyp tūr. Aman üige qaitty. Äljandikindei küizeltpegenimen,
jauyn öz üiin de biraz mazalağan ieken. Kelisimen şeşinip, kiımderin
jaiyp, bolğan oqiğany baiandap, jaiuat otyrğanda, daladan tosyn
dauys iestildi:
― Sapar aqsaqaldyñ üii qaisy?
― Myna bir qoñyr üi.
Üi-işi şala-pūla jiystyrylyp, ter aldyna jalğyz alaşa
jaiylğan kezde sälem berip, orysşa kiıngen qazaq jigit iendi. Saparğa
ieki qolyn, Amanğa bir qolyn berip amandasty. Orta boily, qamyt aiaq,
aq şūbar jigit ieken. Saqal-mūrtyn qyryp tastapty, jasy otyz bes,
qyryq arasynda bolar. Syrt kiımin şeşip baryp otyrdy. Belinde
nagan. Biraq öñi jyly, amandyğy sypaiy körinedi. Özin ierkin ūstap,
ülken közimen öte baiypty qaraidy.
― Qai balasyñ, şyrağym?—dedi Sapar qysqa amandyqtan keiin.—
Tani almadym, sökpe.
― İä, tanymassyz. Atym — Jūmabek. Äkem aty — İeraly. Tūrağym
— Aqmola qalasynda. Sovet qyzmetimen ielge şyğyp kelem.
― Alystan keledi iekensiñ, balam. Alys-juyqtan ne iestiledi? Qalañ,
jolşybai körgen ieliñ qalai, tiyş pa?
― Tiyş, aqsaqal. Pälendei böten habar joq.
― Bärekeldi, tiyştyq jaqsy.
Bäibişe qabynyñ tübin qağyp, nan ileuge kiristi. Aşyq adamnyñ
qoly bosamasa da, üirengen auzy jai tūra almasa kerek, syi kisiniñ
közinşe de syralğy sözderin aityp otyr:
― Amanjan, samauyr qoi. «Şüikebas al»— desem, bolmaisyñ.
Qartaiğanda men qonaq kütip qanşa oñdyram?
― Alyp berseñizder, nege almasyn,— dep qonaq bir jymiyp qoidy.
― Biz äpersek, maldyñ küşimen äperemiz. Qazağy bar bolğyr tegin
qyz bere me? Qyzğa töler malym joq. Süigen qyzyn sovet jolymen
tegin alady da.
― Būl kisi sovetşil, zañşyl,— dedi Sapar, äieline külimdei qarap.
—«İendi ūratyn bolsañ sovetke aityp japqyzyp qūiam»— deidi mağan.
Sodan qorqyp, qol köterudi qoidyq.
Qonaq kirimdi ieken. Üi ieleriniñ qabağyna, qaljyñyna rahattanyp,
būryn körisip jürgen adamdai, äñgimege aralasyp ketti. Aman
samauyrdy alyp şyğyp, tūtatyp jürip, äkesin aşyq iesikten ymdap
şaqyryp aldy. Bylaiyraq aparyp, kübir-kübir söilesip tūr.
― Qonaqty bilesiz be?
― Bilmeiim.
― Meniñ syrttan iestuim bar. Sovet ökimetin qoldan jasağan
adamdardyñ biri. Bükil Aqmolada para almaityn, baiğa, ūryğa rahymy
joq Qalqa men osy kisi deitin.
― Balam-ai, onda tym qadirli qonaq ieken ğoi. Būny qaittik?!
Äkeli-balaly iekeui keñ dalada tūryp, qysylyp tūr. Bai bolmasa da,
qonaqqa kedei iemes. Azğantai soğymnan alyp şyqqan az ğana sūr
äldeqaşan tausylğan. Sūia qūiatyn qoi, qozy satyp ala qūiatyn aqşa
joq. Qysylğanda tört siyrdyñ būzauyna qol salady. İel adamy osy
jaidy bilip, jaz künderi būl üige köp tüspeitin, tüse qalsa, tek
sälemdesip, şyğyndatpai, asyğys ketetin. Tosyn jolauşy ol syrdy
qaidan bilsin, ädeii izdep kelip tüsti. Qonaqasy bermeu tiridei ölimdağy.
― Syzdyqty şaqyraiyq,— dedi Sapekeñ, tolğana kelip. ― Syzdyq,
iei, barmysyñ, şyğyp ketşi!
Üide ieken, sida Syzdyq şyğa keldi. Būlardyñ qūpiiäsyn aitpai
bilip, külimdei keldi.
― Al qūtqar bizdi. Qonaq keldi.
― Qalai qūtqaraiyn?
― Serkeşiñdi ber. Siyr sualğan soñ tört būzaudyñ birin alarsyñ.
― Serkeşke būzau obal ğoi. Jasyryp jürgen jalğyz isegim bar-dy,
sony alyñyz. Sonda bir būzau qūryğanda ieki qonaq jöneltedi.
― Oipyrym-ai, myna jamandy qarai gör!—dep, Sapekeñ yrza
bolyp qaldy.— Äri iesepten, äri özimşil iemes! Bar, iendeşe, tezirek
soiyp tasta.
Mal soiylatyn bolğanyn Jūmabek bilgen joq. Ystyq bauyrsaq,
sary maimen kelgen şaidy süisine işip otyryp, Sapardan iel jaiyn
iejiktei sūrady.
― Osy jailauda on - on bes auyl körinedi. Bäri bir ru ma?
― Äriden alsaq, bir ru. Bäri bir Altaidan taraidy. Beri kele taramtaram bolyp bölinip ketedi. Sol on - on bes aulyñyz — on - on bes ata.
Är ata — öz aldyna bir auyl.
― Onda sizdiñ ata ösken ieken. Osy auyl tipti köp qoi.
― İä, ieñ ösken atamyz. Işimizde kirmeler de bar.
― Kirmelerge keide qojañdap qūiatyn şyğarsyzdar?— dep
Jūmabek qaljyñdap iedi, Sapar sözin tereñdete tüsti:
― Ondai auyldan kirme qaşady. Äzir, qūdaiğa şükir, basqa auyldan
kirme bizge qaşady. Öitkeni biz olarğa qojañdamaimyz, basqany
qojañdatpaimyz. Men, öz basym, kirme üşin keibir tuystarymmen
pyşaqtasuğa deiin barğan kisimin. Sonda tek kirmeni iemes, paiğambar
jolyn da qorğadym.
― Paiğambar jolynan da jaramdy birdeme tabylatyn bolğany ma?
― Sizdermen būl jaida söilesu qiyn,— dedi de, Sapar Jūmabektiñ
sūrağyn jauapsyz qaldyrdy. Şai işip bolğan soñ, Jūmabek:
― Men iendi jürem. Aman, iekeumiz oñaşa biraz söileseiikşi,— dep
ornynan tūrğanda:
― Jürmeisiz. Lūqsat joq,— dedi Sapar.—Mal soiylyp qaldy.
― Beker istegensizder. «Būl auylda qoi joq» deitini qaida?
― Köñil bolsa, qoi bolady.
― Ärbir qyzmetker tüsken jerinen qoi jei berse, qoi qala ma?
― Qoi odan tausylmaidy. Jūttan, auru, apattan tausylady.
Solarğa bermeu kerek.
Amandy qoltyqtai Jūmabek tysqa şyqty. Auyldan şettep,
qyratqa barady. Bügingi sel jerdi toidyrumen birge, betin de juyp
ketken ieken. Onyñ üstine ile kün qyzdyrğan soñ, iısi añqyp, qūlpyra
qalypty. Şaiğa qanyp, terlep şyqqan Jūmabek omyrauyn aşyp
tastap, tūnyq auada jüzip keledi.
― Bala, şynymdy aitaiyn, men sizdiñ üige bas jegeli, ne aqsaqalğa
sälem bergeli kelgenim joq,— dep bastady sözin,— Znaçit, jūmyspen
keldim. Jūmysym sende. Öziñ meni bilemisiñ?
― Syrtyñyzdan iesitem.
― Men qazir ukomda isteimin. Partiiä qyzmetkerimin. Partiiänyñ
ülken maqsattarynyñ biri — jastardy kommunistik ruhta tärbieleu,
sovet isine baulu. Qazir öziñdei talai jas sonau Aqmolada, Orynbor,
Mäskeude bilim, tärbie alyp jür. Talai jas memlekettik, qoğamdyq
jūmystarğa aralasyp, baulynyp jür. Sen birsypyra sauatty jigit
bola tūra, qarap jürsiñ. Būl qalai? Çto eta znaçit?
Aman ündemedi. Jūmabek nasybaiyn atyp, şyrt tükirip tastağan
soñ da, biraz kütti, jauap ala almady.
― Aitatyn sözim köp iedi. Şyñyrauğa tastağan tastai bolsa, nesine
aitam. Jauap qaitqanşa men de ündemedim.
İekeui auyldan ūzap barady. Hoş iısti kök döñdi örlei, biıktep
barady. Biıktegen saiyn Qymyzdyqty saidyñ boiyndağy köp iel
aiqyn körinedi. Jūmabek jan-jaqqa köz jiberip tūrdy bir kezde. Äli
ünsiz. Amannan äli jauap joq. Jauap bermei ülken kisini küttirip
qoiğanyna qyzaryp, terleidi. Özi sonşa qysylyp, joldasyn sonşa
zaryqtyryp baryp qaiyrğan jauaby jartymsyz-aq iedi:
― Meniñ qatarym äzir ielde Siz aitqan jastardyñ köbi bai balasy ne
būzaqylar ğoi, ― degende, Jūmabek qarq-qarq külip jiberdi.
― Yrzamyn, bauypym, yrzamyn! Işiñdegi zaprandy töktiñ.
Otyrşy! ― dedi. Amandy otyrğyzyp, alaqanymen anda-sanda onyñ
tizesin qağyp qoiyp, külimdei tüse ūzaq söilep ketti. ― Sovet ökimeti
ornağaly bes jyl äli ötken joq. Būl öte az, sonymen qabat öte köp
uaqyt. Az deitinim― sovet äzir oiyndağysynyñ myñnan birine ğana
jetti. Köp deitinim ― kapitalister, bailar «Sovet myqtasa, bes-aq
jūma ömir sürer» degen. Bes jyl ömir sürip otyr ğoi! Znaçit
kapitalisterge boi bermei ketkeni. Olai bolsa, anau Şäken
myrzanyñ iesiginde on-on bes batyraq nege jüredi? Jeti atasynan
bolystyq arylmağan şonjar Malqar nege bolys bolady? Orynborda,
Aqmolada oquğa bai balalary ienip alğan, qyzmette de — köbinese ne
solardyñ qol şoqpary, ne paraqor būzaqylar. Būl qalai?—deisiñ ğoi.
Ras pa?
― Ras.
Ras, būlarğa şydauğa bolmaidy. Biraz şydamasqa tağy bolmaidy.
Resei artta qalsa, qazaq öte-möte artta qalğan. Jūmysşy taby joqqa
tän. Al jalşy, kedei, ortaşalar şaruaşylyqty, mädeniet, saiasat
isterin däl qazir basqaryp äkete almaidy. Sondyqtan olardy
daiyndai otyryp, qarsy tapty da paidalana bilu kerek. Oktiabr
revoliutsiiäsy qazaq aulynda qanauşy men qanaluşyğa birdei ğalamat
bir sezim berdi. Qazir jalşy qanşa janşylsa da, köñilinde qūdaiğa
sengendei senim tūr, ol — Sovet ökimeti. Qazir bai qanşa janyşsa da,
köñilinde qūdaidan qoryqqandai qorqynyş tūr, ol — Sovet ökimeti.
Būl zor senim men qorqynyşty aqylğa salyp paidalana bilsek, bäri
oryndalady.
Jūmabek nasybaiyn tastap, jañartyp saldy da, tömen qarap,
tapjylmai tyñdağan Amanğa köz qyrymen qarap qoiyp, soza berdi
sözin:
― Al sonda qalai oryndalady? Bilemisiñ?
― Aita beriñiz.
― Aldymen auylda tap jigin aşu qajet. Qazaqtyñ jalşy kedeiiniñ
köpşiligi jauy kim iekenin äli bilmeidi. Şäken iekeuiñ töbelesip jatsañ,
onyñ jalşylary sağan jabylady. «Jauyñ — bai» degendi jalşyğa
äbden ūğyndyru kerek. Ūğynbasa, basyna tesip qūiu kerek. Äitpeiinşe
ieşbir is alğa baspaidy. Biryñğai ügitpen de ieldi iertu qiyn. Sondyqtan
jalşylardyñ ieñbegin qorğaityn jalşy komitetteri, kedeilerge
kömektesetin qosşy komitetteri qūrylğaly jatyr. Kommunistik
jastar ūiymy būryn qūrylğan. Ol būtağyn jaia bermek. Būl qoğamdyq
ūiymdar auyldyñ oiyn, isin, küşin biriktirip Şäken, Malqarlarğa
qarsy qūiady, auylda sotsialistik maqsattardy iske asyratyn sovettiñ
zor küşi sanalady. Mine osy ūiymdardy qyzdyratyn sendei jastar.
Sen toñ torys jürudi qoi, şyraq, iske aralas. Uädelessek qaitedi
osyğan?
Aman, ädetinşe, jauapty tez bere qoiğan joq. Tömen qarap, şöp
şiratyp otyr. Manadan bergi sez nendei äser ietti, nesin aldy, nesin
qoidy,— bilu qiyn. Tūiyq, uialşaq, birde tipti jasyq jan bop körinse
de, Jūmabek işine kire almai qoidy. «Kirmei qoiman!»—degendei
qūştarlana söileidi:
― Jaraidy, uädeñdi äbden oilanyp ber. Biraq myqtap ber. Sonda
mynany ieske al: «Qazaqta, äsirese auylda, sendei sauattylar az. Qazaq
ieliniñ tağdyry öz qolyna tigen şaqta, sol tağdyrdy şeşuge kezi
aşyq qazaq balasy qolğabys tigizbei qala almaidy. İerte me, keş pe,
paidağa ma, ziiänğa ma, sen de baryñdy beresiñ. Senin, tuystaryñnyñ
biri — Maqaştyñ Sailaubegimen de, jas, sauatty dep, osylai
söileskem. Ony bolystyq revkom predsedateli ietken meniñ kömegim
bolatyn. Aqtamady. Äkesi Maqaş bi iedi, bidiñ jolyna tüsti, halyqpen
istese almady. Sailau şyqqan kezde Malqar sonsoñ tyraita saldy.
Qazir Orynborda oqyp jür ğoi, mümkin, tüzeler. Osyny ieske al.
Şalabai sūr kedei bolatyn. Qonaqqa da vintovkasyn ala baryp
«Äueli sen je, qara qūdai. Sağan berilgen as. Mağan berse, baiağydan
beri qaida jürgen!»—dep, vintovkasyn tabaqqa sūğady ieken. Halyq
ony da quyp tastady. Qalqa düre soqty. Osyny iesiñe al.
― Qoryqpañyz, būl ieki minez mağan darymaidy. Öitkeni olardan
jüregim ainidy,— dep, Aman qabağyn säl şytyp qoidy.
― Sonda qorqatynymyz ne? Aitsañşy, kömeiiñde tūr ğoi birdeme?
Jūmabek däl basty. Aman külip jiberdi de, kömeide tūrğan sözin
iendi birtindep, qyzarañdap şyğara berdi:
― Bekbai — jūmysşy, Tanaş — kommunist, Ädham — jalşy
bolatyn. Üşeui, ūtylağandai, birinen soñ biri alysty Şäkenmen.
Aqyrynda Şäken sauyrlap bärin ielden qudy. Meniñ ielden ketkim
kelmeidi. Sonau oñaşa otyrğan aq üzikti üi ― auylnaiymyz
Baiboldiki. Bizge jamağaiyn. Kedei. Özindei kedei Qasendi aidatyp,
üiine aq üzik japty. Tağy talai mysal keltiruge bolady. Aidalğym
kelmeidi, Jūmeke. Toqabai degen kisi Şäken myrzanyñ biesin sauady.
Sovetten būryn ieptep ūrlyq istepti. Kedei. Sovet tūsynda ūrlyğy
iestilmeidi. Jūrtqa kirpiş qūiyp, podret alyp, üi salyp berip jürdi.
Joğalğan bir jylqysyn Şäken sodan körip, ağaiyndy üşeuin birden
şauyp alğanda, bir jylqynyñ qūny tolmady,— dep, Toqabaiğa bie
sauğyzyp qoidy. Baidyñ biesin sauğym kelmeidi, Jūmeke. Osynyñ
bärin zorlyqşyldar sovet qyzmetkeriniñ qolymen ne qazaqy ieski
dästürdiñ küşimen istep jür. Ondai qyzmetşi de, dästürşi de bolğym
kelmeidi. Äkem öz tūsynda qiiänattarğa köne almai ne tüzei almai, din
jolyna tüsip ketken tärizdi. Men ol jolğa tüse almadym. «Tek jürseñ,
toq jüresiñdi» myqty ūstadym. Jüirik atym, jaqsy tazym, jigit
şağym bar. Solardyñ qyzyğymen jürmin. Äitpese, Abaişa küñirenip
öter me iedim, kim biledi? Baq, däulet, aqyl birden qonğan Abaiğa boi
bermegen būl qazaq, bizdi şopaq qūrly köre me?
Aman toqtağan kezde Jūmabek qoiyn däpterine jazyp otyrğan.
Jaña äñgime üstinde, atalğan jäbirlenuşi adamdardyñ atyn,
familiiäsyn qaitadan anyqtap jazyp aldy da:
― İeti tiri, nieti dūrys kimder bar osy mañda?—dedi.
― Köp qoi.
― Sol köptiñ işinen qolynan is keletinin aitşy.
― Qazir auru, Äljan degen sür kedei bar. Syzdyq degen köbeñ kedei
bar. Nūrğali, Izbasar degen ortaşalar bar. Şäken myrzanyñ iesigindegi
jas jalşy Taimas bar... Osylar «jauyñ — bai»—degenge de tez
nanady, jañağy öziñiz aitqan jalşy, kedeidi qorğaityn ūiymdarğa da
basqadan būryn ienedi.
― Sauat aşatyn mektepterge baryp jür me?
― Äljan oqyp jürgende auyryp qaldy. Özgesi hat tanyp şyqty.
Gazetti ierkin oqidy. İendi tek saiasi sauattaryn aşu kerek.
Jūmabek būlardyñ da aty-jönin jazyp alyp, auylğa bettedi.
Ündemeidi. Oiynda ne bar, manadan bergi äñgimeni qalai tüidi, nege
ündemeidi? Bilgenşe asyğyp, iendi Amannyñ mazasy ketip keledi. Özi
aitar dep kütip iedi, aita qoimağan soñ, şydamady:
― Betim dūrys pa, teris pe, Jūmeke?
― Dūrys. Dūrystyñ özin küresip, jeñip alady ömirde. Sen küresten
qaşasyñ. Qaşqanmen qūtyla almaisyñ. Sondyqtan bilek sybanyp,
topqa öziñ tüs dep iedim. Tüser türiñ joq. Biraq top seni ieriksiz tüsiredi.
Sol kezde tağy kezdesermiz.
«Qalai ieriksiz tüsiredi?»—degen oiyn Aman aiaqtağanşa, auylğa
jetip qalypty.
IV
Şirkin, köktem jer betin bir jainatyp, jan-januardy masairatyp
öte şyqty. Auyl mañynyñ oty şaiylyp qalğan.— Qaşyqtağy
baldyr şöpter qataia, sarğylt tarta bastağan. Kün qyzuy küşeie
tüsti. Salqyn, şybyny az İtjon jailauynyñ özinde jeli basyndağy
jylqylar terşip tūr. Säigel jatyp, siyr maly tiyştansa da,
begelek yzyñdap, jylqynyñ mazasy ketken kez.
Qazir taltüs. Typ-tynyş. Boztorğai da şyryldamaidy. Bögelek
typyrlatqan jylqydan özgeniñ bäri köleñke qualap, ystyqtan
qorğalauda. Osy tiyştyqty būzyp, äldeqaida şyrqağan bir än
iestiledi:
Azamat, sestenip, köziñdi aş, jürme bos,
Ūran sal alğa bas, birigip tize qos.
Qyzyl tu şylauy — qorğanyñ,
Tize qos, tize qos, tize qos...
Būl —halyq arasyna köp tarağan Säken Seifullinniñ öleñi. Jastar
änge salyp, qosylyp aitatyn. Mynau jeke dauys. Ūzyn jeliniñ
basynda, şañqiğan kün astynda, bir tizesin bügip, iekinşi aiağyn soğan
asyp qoiyp, şalqasynan Taimas jatyr. Qasynda — bie şelek,
auzynda — älgi öleñ. Toqabai jeliden ūzañqyrap şyğyp däret
syndyryp, odan auylğa baryp, qol juyp qaitqanşa, Taimas toqtamai
soğa berdi
― Jaman neme, bir şarşamaidy iekensiñ,— dedi Toqabai kele. —
Kimnen üirendiñ? Mynauyñ tağy da bir jaña än ğoi.
― Amannan jazyp aldym.
― İe-ie, Amannyñ qolynan kelgeni sol-aq boldy ma?
― Basqa ne kütip iediñiz?
― Sondai oquym bolsa, körer iediñ? Onyñ şiregine kelmeitinder
äldeqaşan aldyna mal salyp, basyna aq üi tigip aldy. İeñ bolmasa, aq
üzik salyp aldy. Sapar aqsaqaldyñ tört siyry ne öşpeidi, ne öspeidi.
Mal tappağan jigit ― jigit pe täiiri!
― Toqa, qanşa köp bilseñizde, osy joly bilmediñiz.
― Al, jaman neme, bilgiş neme, üirete qoişy!
Paraqorlardy, zorlyqşylardy jaqtap otyrsyz.
Ädqam, Şalabailar sonymen jiğany qaida maldy?
Sailaubek,
― Sonyñ özi öner. Jasyqtyñ, juastyñ qolynan kelmeidi.
― Beu, Toqa-ai, iertede ūry bolğanyñyz qazir de körinip tūr-au! ―
dep syqylyqtap külip iedi Taimas, Toqabai üstine mine tüsti:
― Sen şeşeñniñ jatyrynda jatqansyñ onda. Syğalap jatyp pa
iediñ, qaidan bilesi!i İendigäri aitamysyñ?!— deidi, alqymyn syğyp
jatyp.
― Aitpaiyn! Olda-bildä, aitpaiyn! Ağatai!—dep jalyndy Taimas.
Toqabai bosatyp jiberdi. İekeui, jastarynyñ arasy alşaqtyğyna
qaramastan, qūrdastai oinaidy. İendi künge arqalaryn tösei,
qatarlasa ietpetinen jatyp äñgimelesti:
― İei! Qyzyl toqal seni nege jaqsy köredi?
― Meni jaqsy köre me?
― «Kök şeşek!» dep, kişkentai jūdyryğymen qoiyp-qoiyp
qalady. Sol jaqsy körgeni.
― Qoiyñyzşy, meniñ neme qyzyğady!
― Seniñ myna külimdegen möldir qara köziñe qyzyğady. Künge pisken
myna jyltyr betiñe qyzyğady... Bärinen de ūstaradai ötkirligiñe,
jalyny lapyldağan jastyğyña qyzyğady. Myrzada būnyñ biri joq.
― Bilmeisiz, ol Amanğa qyzyğady,— dedi Taimas, Toqabai taqala
jatyp, qūştarlana sūrastyrdy.
― Aitsañşy, qaidan bildiñ?
― Aman kelgende, odan közin almaidy. Kelmese: «Qaida ieken?»,
«Neğyp jür ieken?», «Bilesiñ be, kimmen jüredi?»—dep, mağan maza
bermeidi.
― Amandy syltauratyp, öziñdi toruy da ğajap iemes. Qaisysy bolsa
da, sağan soqpai ketpeitin boldy. Jaman it, qimylda iendi.
― Soiqansyz, Toqa! Meni Sibir aidattyryp jibermei me?
― Qaidan biledi! Myrza joqta iekeuiñ bir üide oñaşa jatasyñ.
Myrza: «küzetşim» dese, qyzyl toqal: «şūnağym» deidi. Sal
sairandy! Būl ūrlyq tastai batyp, sudai siñedi. Biline qalğan künniñ
özinde sovet ökimeti ol üşin sottamaidy, «mahabbat» deidi.
Taimas äntek oilanyp qaldy. Albyrt köñili alğa bir ala jöneldi de,
jalt berdi.
― Onda Qasendi byltyr on jylğa nege sottady?
— Qasendi Jylqybaidyñ toqalyna barğany üşin kesken joq.
Jylqybaidyñ tor biesin ūrlady, ― dep kesti.
― Ūry iemes iedi ğoi.
― Ūry iemes-ti. Toqalyn qyzğanğan bai päle saldy. Auylnai Baibol
mör basyp, ol päleni rastady. Rastağany üşin üiine aq üzik japty.
― Meni aidatyp, tağy bir üzik japsyn deisiz ğoi!— dep, Taimas
qarqyldap küle, atyp tūrdy ornynan.— Bieniñ sauyny boldy,
ağytaiyq, qūlyn ūşyp keter. Kün bügin nağyz mi qainar.
Bielerdiñ jelini janşylyp, qytyğy basylyp, juasyp qalğan.
Onyñ üstine ystyq, begelek ieki jaqtap iesin şyğaryp, bauyryna
otyrğan sauynşyny qaisybiri baiqamaidy tipti. Būl Taimasqa jaqsy
boldy. Bie sauğyzyp tūryp ta äñgimelesip tūr:
― Toqa, siz bilesiz ğoi, aityñyzşy: bolys küşti me osy, bolkom
küşti me?
― Bolkomnyñ qolynda ne bar, bolys küşti de.
― Bolys pen militsiiänyñ qaisysy küşti?
― Bolys tūtqyndai almaidy. Militsiiä tūtqyndaidy.
― Sot küşti me, militsiiä küşti me?
― Sot bäriniñ ienesin ūryp jiberedi.
Bie sauyp bolğan soñ Toqabai sütti Taimasqa qaldyrdy da, qūdyq
basyna jöneldi.
― Men astaudy toltyra bereiin. Sütti aparyp tastap, jylqyny
aidap kel.
Taimas üige süt alyp iengende myrzanyñ qasynda Maqaş qart pen
qyzyl toqal ğana bardy. Maqaş kelgen şaruasyn aityp otyr ieken:
― Alys jer. Süiek te bolsa, köpten körispegen syi jer. Atymyz
dağaradai. Aryq kekti moiynğa qağyp jetip barsam: «Myna bişara
bitken ieken» deidi ğoi. Dosqa külki. dūşpanğa taba qylma. Minip
baratyn taqymğa toly bir at bep. Qaityp kelisimen üiirine qosam.
Şäken mañdai terisi qūrysyp, jaratpai tyñdap otyrsa da:
― Jaraidy,— dedi. Şyğyp bara jatqan Taimasqa qandai at
beriletinin de aityp jiberdi. Maqaş iendi mäsi baipağynyñ sögilgen
ūrtyna barmağyn tyğyp qoiyp, qyzyl toqalğa būrdy betti:
― Kelin şyrağym, myrzanyñ ieskisi bolsa da, qarastyrşy, mynamen
jat ielge qalai baram?
Qyzyl toqal ne bar, ne joq dei almai, sipaqtap qalğanda, myrza:
berip qūtyl degendei, iek köterdi. Bylğary baipaq qolyna tigen soñ,
Maqaş bögelgen joq, alğys aityp, üiden şyqty. Onyñ alğysyna
oñaşa qalğan myrza bulyğyp otyryp jauap qaiyrdy:
― Kök töbet! Otyz jyl bi bolyp, iel sorğanda büiiri bip şyqqan
iemes. Alğany jylmai ağady artynan. Janym-au, qaşanğy bere
berersiñ! Qylqyp qoiyp, qolyn jaiady da tūrady! Berseñ ― bir päle.
Bermeseñ — ieki päle...
Köktiñ kölinde qymyz iekeş qymyzdy iesepsiz bermeitin sarabdal
Şäkenniñ Maqaşqa bere berui de, Maqaştyñ sūrai berui de iesepsiz
iemes-ti. Maqat ru basy, kezinde bolğan kisi. Qartaiğan şağynda bailyq
pen bilikten birdei airylyp, ata aruağyn, saqal ağyn saudalauğa
kiristi. Mal ketken soñ jer de ketti. Maqaş qoryğy atalatyn keñ
bidaiyq, Maqaş qūdyğy atalatyn sütti qūdyq Şäken atyna äzir
köşpese de, Şäkenniñ paidasyna köşip bolğan. Ru namysy, ata joly,
qazaq dästüri, ädet, ğūryp degender de bailyqqa bağynyp bolğan.
Maqaş qazir, japyrağy joq, būtağy qurağan käri bäiterek tärizdi.
Şäken onyñ künde bir būtağyn syndyryp alyp, otyna tamyzyq ietedi.
Sonda da ieski tübir Maqaştyñ köñilin aulap qūiady. Aulamasqa amaly
da az. Ol bauyr basqan jüzge tarta tündiktiñ astynda talai öjet, öp,
tentek, talai şiı şyqqan kedei, myrzadan jäbir körgender bar.
Myrzağa qolğabys tigizip, qasyna ierip, şabarmany bop jürgenderdiñ,
malşy-jalşylardyñ birsypyrasy sol jüz tündikten kelgen.
Myrzağa baq, däulet bitkenmen, basqa jarly, özi tömen äri az atadan
şyqqan. Sondyqtan, bir Maqaştyñ süiek tastap, köñilin aulaidy da,
jüzdi jūdyryqtap ūstaidy.
Maqaştyñ tağy bir kerek jeri bar. Onyñ, kenje ūly Sailaubek
orysşa biraz sauatty, tentek jigit. Tentektigine atasynyn, tozğan
aruağyn iertip, kedeiligin betke ūstap, Sovet tūsynda azuly
Malqarmen ūstasa ketti. Sovet jeñip berdi Malqardy. Jeti atasynan
beri qolynan ketpegen bolystyğyn Sailaubekke alyp berdi. Biraq
Sailaubek ūzaq ūstap tūra almady. Sailau şyqqan kezde Malqar
qaityp aldy. Azuly aiğyrğa iyğyn aldyrğan säuriktei, Sailaubek
ielden bezip, Orynbor şyğyp ketti. İeki jağyn iegestirip qoiyp, iekeuin
de özine jalynyşty ietip kelgen Şäken myrzağa bolys Malqardyñ da
işke tüigen birdemesi bar siiäqty. Maqaştyñ köñilin aulağan saiyn
myrza būny da ieskertip qūiatyn. «Bolyspyn, dep qiqañdai berse, ieski
jaranyñ auzy tyrnalar, qara şybyn üimeler»— degen oiyn bürkei
tūryp, bükpesiz pişin körsetken bolyp jür.
Myrza qazir toqalmen oñaşa qalyp, Maqaşty syrttan sybağanda,
osy jağdailardan asa almai, tek iştegi zärin tökti. Ystyq künge yza
qosylyp, ietjeñdi kisi terlep barady ieken:
― Bäteñkemdi şeşşi!— dedi toqalğa. Botinkadan bastap, syrt
kiımderin tügel şeşti. Köilek-dambalşañ, mamyq jastyqqa
şyntaqtap jatyp, tağy bir ädetin istedi:
― Aiağym sipaşy!
Qyzyl toqal jündes, juan aiaqty aldyna sūlatyp qoiyp, süiriktei
aq sausaqtarymen syryldata sipağanda, myrzanyñ kepke barmai közi
jūmyldy. Sipai berdi aq sausaq.
― Assalaumalikum,— dep auylnai Baibol kirdi. Myrza tek közin
aşty. Basyn kötergen joq, kisi keldi-au, dep qymsynğan joq. Toqaldyñ
aldyna iekinşi aiağyñ salyp, şalqalai jatqan soñ ğana til qatty:
― Bir jaqqa baryp qaittyñ ba?
― İä,— dep, bota tirsek auylnai ūzyn moinyn bir būlğañdatyp,
taqala tüsti. Söileuge asyğyp-aq otyr ieken, jolsyzda jelgen arbadai,
saldyrlata jöneldi.— Bolys şaqyryp, soğan baryp qaittym. Barlyq
auylnai barypty. Qysyp-qysyp jiberdi. Tağy da salyq kelipti. Bizdiñ
auylnaiğa on iri qara, on bes kölik tüsti. Bolys özi bizben iere şyqty
jinauğa. Qasynda ieki militsiiäsy, özinin, ieki şabarmany bar. Qazir
myna su boiyndağy ielden şyğyp, osylai kelgeli jatyr, sonsoñ
aldyn ala jortyp kettim. Qaitemiz, myrza? Beti qatty. Qolma-qol
jinap keledi. Üşinşiniñ auylnaiyn bittei keşiktirdik dep ornynan
alyp tastady. Öziñiz bilesiz, qaşannan būl totiiäiyn bolys qoi.
Tezirek bölip berseñiz, men jinai berer iedim...
Baibol sasqanmen, Şäken sasatyn iemes. Basyn jaña köterip,
anyqtai, iejiktei bastady:
― Būl salyq bir jinalyp, aldaqaşan bitkeni qaida? Joğaryğa
barğanda, tolmai qalypty. «Toltyr!» dep, qysyp jatsa kerek.
― Nege tolmaidy? Tügel salmai, jep qoiğan da. Jep qūiady da: «Ölip
qaldy»—dep, akt jasaidy. Qazynağa akt kerek iemes, mal kerek. Kölik
salyğy qalai tüsken? Būl ielde tüie bar ma?
― Ögizdi de kölik ornyna ala beretin bolypty. Bizdiñ ögizder bylai
da qaznanyñ kiresin tartyp jür. Basqa ögizdiñ jaiyn özderiñ bilesiñ.
― Ol jağy oñai,— dedi auylnai,— ögizi barlar belgili. Könbece,
militsiiä iertip jürip jinaimyn. Myna on qarany bölip beriñizşi.
― Auyl-auyldyñ, är atanyñ, aqsaqaldaryn jinap, özderiñ-aq bölip
tastamaisyñdar ma?
― Tek nūsqap jiberseñizşi, arjağyn iezim bilem ğoi.
Myrza säl oilanyp baryp, nūsqauyn ieskertti:
― Onda, on iemes, on ieki qara,— degeisiñ. Sonsoñ aqsaqaldarmen bas
qosyp otyryp, törtke böliñder: üşeuin Baisekeñe, üşeuin Sarekeñe,
törteuin Aqbekeñe berersiñder. Auyl-auyl, ata-ata osylai öz
sybağasyn alğan soñ, özara bölise jatar, sen oğan kirispe, obal-sauabyn
özderine tasta.
― Qalğan ieki qarany şe?
― Bireuin men jeke alğan bolaiyn. Biraq dämelenbe, tölemeimin.
Bireuin Jylqybai alsyn. Ony bolys iekeuiñ bölip, auyzğa
salarsyñdar.
Auylnai jymyñ ietkende, jadağai jatqan jalpaq mūrny bir
deldidi. Osy üiden byltyr sūrap alğan siiä qaryndaştyñ tūqyly
ğana qalğan ieken, sony kertip bailap, jiñişke kendirmen omyrauyna
arqandap tastapty, ala sala jalap qoiyp, jaza bastady. Aq kiız sumka
tizede, tütelengen qoiyn däpter qolda, basynda myrzanyñ ieski
şliapasy, aiağynda saptama ietik, sūq qolyna atyn jazdyryp, dobaldai
kümis jüzik salypty. Baiqağan kisige auylnaidyñ syrtqy tūrpaty da
köp närseni añğartyp tūr. Ol qymyzğa qanyp, myrzanyñ nūsqauyn
jazyp alyp, jönele bergende:
― Toqtaşy!— dedi myrza. Toqtatyp qoiyp, tūryp bardy da,
papkasynan jazusyz aq qağazdar şyğardy.— Möriñdi basşy. Anada
basqandaryñ tausylyp qaldy.
Baibol qolyn qoinyna tyğyp jiberip, myqşiyp tūryp, alystağy
işki qoltyq qaltadan ieski şüberek alyp şyqty. Şüberektiñ işinen
döñgelek mördiñ jūqa rezinkasyn şyğardy. Ony äueli tükiriktep, oğan
jarymağan soñ tura tilimen jalap, siiä qaryndaşty iezdi de, aq qağazğa
basa berdi. Myrza: «Jeter iendi»—degende ğana toqtady. Tili, ierni
tügil, bükil betin siiä satpaqtağanyn baiqağan joq. Sol türimen tysqa
şyğa kelgende, bosağadan kirip, sütke tiıp şyğa kelgen bet-auzy küieküie ūry küşikke ūqsap tūrğanyn da baiqağan joq. Atyna mine sala,
oqşau otyrğan aq üzikti, qyzyl tuly üiine qarai şoqyta jöneldi.
Äieli anadaidan tanyp qarsy aldy. Atyn bailady. Nelikten iekenin
kim bilsin, küieuin myrza deidi ieken. İesik aşyp iengizdi.
― Şarşadyñyz ba, myrza?—dep, qylymsyp tūr.
― Azyraq demalaiyn. Kün qaita tağy ketem.
Äiel myrzasyn şeşindirip, kiımderin ilip, qaltasynda mör jatqan
qara jiletkany bas jaqqa aparyp tyqty. Sonyñ üstine qos jastyq
tastap, myrzasyn jer-tösekke sūlatyp salyp qoidy. Myrzanyñ minezi
äp-sätte özgerip ketipti. Auzy auyr, pañ, söileuge ierinedi. Birese
bolmaşy mūrtyn şiratyp iedireitedi. Birese teke közin ülkeite tüsip
adyraitady. Saptama ietikten pysynap şyqqan şuaşty aiağyn bir
kezde äieliniñ aldyna saldy da:
― Sipaşy!— dedi. Şamasy kelgenşe Şäken myrzağa ūqsap jatyr.
Äieli: «Şynymen-aq bolyp qaldy»— dese kerek, sasyq aiaqtyñ
añqyğan isin sezbesten, sipai berdi.
― Toba! Birdeme türtip jür-au!
― Kimge aşulanyp keldiñiz? Bäse, işim seze qoiyp iedi.
― Älgi doraqty aitamyn! Amandy!
― Betim-au, ol neğypty?!
― Keşe bolystyñ şaqyruymen asyğyp bara jatsam, Sapardyñ qara
domalaqtarynyñ biri: «Auylnai saldy aq üzik, ädiletten qol üzip» dep
jür. «Kim üiretti?» desem: «Aman ağataiym üiretken» deidi. Ädileti ne
sonyñ, sen bilemisiñ?
― Qaidam... Äneugi Ädilbekten alğandy aitpasa! Äiteuir aq üzikti
qosuy jaqsy iemes.
― Onda nesi bar?! Alsam, Jylqybaidan aldym kiızdi.
― «Qasendi qaralap aldy» deitin körinedi jūrt.
― Qasen qaşan aq iedi? Top bieni bylai qoiğanda, toqaldyñ
qoinynan suyryp alğany az ba? Ottaidy ağaiym. Öñkei doraq! Bar
bolsañ köre almaidy. Joq bolsañ asyrai almaidy. «İesektiñ
birdemesin jusañ da mal tap» degen. Men sony bilem...
Auylnai aşumen isinip, oñaşa üige syimai jatqanda, jūrt
bolystyñ kele jatqanynan habarlanyp qoiypty. Är auyldyñ bas
kötereri atqa minip, Şäken aulyna qarai keledi. Bolys kelse, ne salyq
ne dau äkeletini mälim. Sondyqtan, ärbir bas köterer basyna syiğanşa
iesep-ailasyn ala keledi.
İertesi Su boiyndağy ielden bir top adam jügirte şyqty belge. Belge
şyğysymen jüristerin bäseñdetip, betin Şäken aulyna tüzedi.
Jylpos Jaqyp köre sala, aq üige zyp berip ienip ketti.
― Myrza! Bolystar kele jatyr. Qaida tüsiremiz?
― Qonaq üige tüsir, ― dedi Şäken. Äli köilek-dambaldyñ bauyn
kötergen joq. Ädette qūrmettegen qonağyn öz üiine tüsiretin de,
jatarda ğana qonaq üige jiberetin. Jaqyp būl qalai dep tūrğanda,
myrza betin anyqtai tüsti. Kün äli ierte ğoi, tüstik jegen soñ keter.
Jaqyp jaña tüsindi. Mal sanağyn bergende, myrza ylği bir iri
qarany barmağynyñ astyna bügip qalatyn. Biyl jyldağydan köbirek
tüsti. Sol jasypğan maldy bosatpai syrttan qosyp jiberse kerek.
Myrza būl jaidy oğan aita almaidy, ne quyna almaidy. Tek anda –
sanda būğyp ketedi. Sondyqtan “ Osydan basqa ne isteisiñ mağan” dep,
köñili köteriñki bai qyryn bip körsetip qoiğysy kelgenge ūqsaidy.
Bolys būny kütpegen ieken. At basyn tura aq üige tireuge
bettegende, daiaşylar aldynan tosyp, qoñyr üige būryp äketti. On
bes, jiyrma kisi. Törteui militsiiä men poçtovoi. Özgesi är rudyñ,
atanyñ betke şyğarlary, bolystyñ ierteden tizelesteri. Bäri tomsara
qalypty. Aitpasa da belgili, mynau üidi qomsynyp: “ Aq ordağa nege
tüsirmedi. Şäken nege körinbeidi?” dep otyr. Malqar bolys ädetinşe,
bir şaqyryp qoidy. Tübi tym batyñqy, ūş jağy köteriñki, kesektileu
kelgen mūrny ämän bitip jüredi. Sondyqtan aşyq dausyna azyraq
myñqyl qosylyp, demin ylği auzynan şyğaratyn kisi iedi.
― Auylnai qaida, kelsin! ― dedi myñqyldap. Süzile qaraityn
küñgirt qoñyp közi yzbarly, şekesi qysyñqy, sarğylt jüzi şañytyp
tūr. Şabarmannyñ biri ytyp ketti. Tirsegi imiıp alğa, beli büktelip
alğa tarqan ūzyn Baibol asyğa kirdi iesikten. Amandaspastan, otyruğa
mūrşa bermesten, tik tūrğyzyp qoiyp terlei jöneldi Malqar.
― Daiyn ba?
― Daiyndap jatyrmyz. Bölisip bolyp qaldyq. Jinauy äp-sätte. İel
jiyn ğoi..
― Qalai bölip jatyrsyñdar?
Baibol Şäkennen alğan nūsqauy boiynşa aityp şyqty. «Tağy da
ölim-jitimi bolsa, tolmai qalmasyn dep, birer qarany artyğyraq
qamtydyq»,— degende, bolys tüsine qaldy, kirisi jūmsap sala berdi.
― Äiteuir, arty dausyz bolsyn.
― Aqsaqaldardyñ aldyna saldym. Tört közi tügel. Kim şataq
şyğarady!
― Bar, tezdet. Salyq malyn, kire köligin aparyp tabys ietetin
adamdaryñ da äzir bolsyn. Kömek kerek bolsa, militsiiä al.
Baibol üiden jügire, isine şyqty. «Militsiiä al!»— degen sözdiñ özi
şoqtyğyn bir süiem köterdi. Alğan kezde qanşa köteretinin qūdai
bilsin.
Jiynnyñ ülkeni dalada körinedi. İeki-iekiden, üş-üşten oñaşa ketip,
sybyr-sybyr söilesken adamdar. Sözge iene almağan jigit-jeleñ, käriqūrtañdar — öz aldyna bir top. Tymyq künde tütini biıktei ūşqan, as
üidiñ aldyndağy jeroşaq mañy da qaraqūryq. Osylardyñ arasynda
şarq ūryp jürgen üşeu: jylpos Jaqyp, auylnai Baibol, şabarman
Şögel. Şögel tek şabarman ğana iemes. Malqardyñ oñ közi, atsa —
myltyğy, şapsa — qylyşy. Şögel sözinen Malqar sözin, Şögel
köñilinen Malqar köñilin tanyp otyrady jūrt. Birde aşaddy, birde
aiar Şögel, qai ielge kelseñ de, kimmen söilesse de, işke kire biledi.
Qazir sybyrlasyp, ymdasyp, zyr qağyp jürgende öziniñ bir joğyn
izdep jür ieken. Topas Baiboldy tüie jün şekpenniñ jeñinen jetelep,
oñaşa alyp şyqty.
― İei, it, sağan siñirgen ieñbegim az iemes-ti. Birdemege jaraimysyñ?—
dep tūr. İt degende, ol aiar külkimen tek tisin aqsitty. Baiboldyñ
salpy auzy juyqta jiylmai, yrsiyp qaldy.
― Ne kerek iedi?
― Jüirik tazy, jüirik at kimde bar būl mañda? Bolystyñ tazysyn
bireu qalap äketip, tazysyz qaldy. Bäige ker qartaidy. Jüiriksiz
otyra almaityn kisi ğoi būl.
― Bizdiñ myrzanyñ, ondaimen zauqy joq. Sapardyñ Amanynda ieki
tazy bar. Üiine biyl ğana jetti. Osy jazda ieki qasqyr aldy. Biraq
bermeidi. Kirme nağaşysy bolatyn, sony ie qylyp qoidy. Ol bir
mūjyq. Ala alsañdar, äne sonyñ kök bestisin alyñdar. Jylqynyñ
sureti, jylqynyñ jüirigi. Osy künniñ özinde aldyna mal salmai
qoidy.
― Körsetşi!
Baibol jan-jaqqa köz jiberip tūryp, tapty. Üiezdegen bir üiir
jylqyğa qarai Şögeldi bastady. Kök besti Amannyñ bozymen birge
osy üiirde. İekeui de minilip jürgen capy tap, jarau.
Şögel körgen jerde öle tüsti.
― Qaitse de alu kerek! Amalyn tap!
― Ol satpaidy. Qolqalağanyña bermeidi. Bir ğana amal bar. Sūrap
seziktendirmeñder, lauğa dep min de, siñirip ket. Jeñgen künde bir besti
alar. Qazir tört bestige ala almaisyñ.
Tanys ädis miğa tez qondy. Şögel auylğa kele-aq, atyna mine sala,
jügirtip kelip kök betige qūryq tastady. Sol jerde astyndağy lau
atty bosatyp, minip te aldy. Jiyn otyrğan qalyñ ieldi qaq jaryp,
baiağy poçtovoi jüriske salyp barady. Sol betimen bel asty. Bel
astynda Su boiyndağy ielden jinağan salyq maly qaptap keledi. Ol
maldyñ işinde bolystyñ alğan paralary bar. Sony tügendegeli keldi.
Şögel, Köbiniñ tüsi-tügin ūmytyp qalypty. Biraq äkki paraqor
qūiryqtaryn kesip, belgilegen ieken. Kesilgen qūiryq jiyrmağa
jetkende, köñili demdedi. Malşylarğa: “ Saq bolyñdar!”—dep, qaita
şapty. Kök besti taqymyna äbden jağypty. Tizginin bosatyñqyrap,
ağyzyp-ağyzyp alğanda közinen jas parlaidy. Äkesi ölgendei
qūiğytyp keldi auylğa.
Syzdyq ystyqtan qorğalap, tündikti jauyp jatqan. Dalağa şyğa
kelse, myrzanyñ aulynda adam qaptap jür. Jon jaqtan kök atpen
ağyzyp kelip, bireu toqtady. Ūiqyly közin uqalai, jügire basyp,
Syzdyq ta jöneldi. «İapyrau, meniñ kök bestim be?!»—dep, dürs-dürs
soğady jüregi. Däl özi ieken. Qūlağy tas töbesinde, terge şomylğan, jez
moiyn januar ieleñdep, qonaq üidiñ syrtynda jalğyz bailauly tūr.
Malqar köz toqtata qarady da, qasyndağy Şögelge bir myñq ietip, üige
ienip ketti. Şögel men ieki militsioner attyñ qasynda qaldy.
― Ağatai-ai, janyma balağan jalğyz atym iedi, būnşa nege
sabylttyñyz?— dedi Syzdyq kele.
― İeşteme körmegen jigit iekensiñ, at terin söz qylyp tūrğanyñ...—
dep, Şögel tyñdağysy kelmei, qoiqañ-qoiqañ jürip ketti.
― Jalğyz attyñ teri janğa batady da.
― Öziñ ükimetke äli bağynbağan nemesiñ? Tipti lau bergiñ kelmeidi
ğoi.
― Ağatai-au, lau kezegi bizdiki iemes-ti.
― «Lau kezegi qaisyñdiki?» dep jürsem-au!
― Qaiteiin, aram teri şyğar tögilgen. İer-toqymyñyzdy alyñyzşy.
― Äi, äi, jaqyndama! Äzir qaitpaidy. Anau bel astyndağy ielderden
qaitaram,— dedi de, atqa taqalğan Syzdyqty Şögel qağyp jiberdi.
Militsionerler öñderin suytyp, köz alarta bir qarady. Syzdyqtyñ
közinen jas atyp ketti. Bolmasyn bilgen soñ, tūra jöneldi auylğa.
Qorlyq pen zorlyqty kötere almai, ieñirep keledi oñaşada. Sol
betinde Sapardikine kelip iendi.
Sapar, ädetinşe, aldyna jastyq qoiyp, «Hikmatty» közildiriksiz
oqyp otyrğan. Ūzyn kirpikterin jai köterip Syzdyqqa qarağanda,
şoşyp qaldy.
― Ne boldy?!
Oqiğany iestigen saiyn Sapardyñ jündes betiniñ tükteri tirile
berip, Syzdyqty qağa tyñdap bolğan kezde tegis tikireiip ketti.
― Salğan ieken qyrğiyn. Bärimiz torğai bolmaiyq! Momyndy
zalymnan qorğau — paiğambar joly, ükimet joly!— dedi de ornynan
tūrdy. Äieli ieteginen ūstai alyp, sözben baspalatyp jatyr:
― Jelikpe, ärmen äri! Qartaiğanda bireudiñ qoly tise, tili tise
qaitesiñ? Ölim-dağy! Jeliktirme, Syzdyq. Mynau bireudiñ qolynda
öledi. Kelip-kelip, kärtaiğanda, balañ ierjetkende, ne izdep barasyñ?!
― Tart, bosat ietegimdi! Jamannyñ jany baldan tätti.
― Ūsta, Syzdyq jiberme! Atyñ qūrsyn, onan äri ketsin. Balalar,
jügir! Amandy tap!
Tört qara domalaq birden Amandy izdep şapqylai jöneldi. Ol
tabylğanşa birtalai uaqyt ötti. Sapar sabasyna tüsiñkiredi.
― Jaman it-au!— dedi Syzdyqqa.— Jalğyz atyñdy berip, jylap
kelermisiñ!
― Qaiteiin, jalğyz?
― Nege jalğyzsyñ! Qūdai sen jaqta, halyq sen jaqta, ükimet sen
jaqta. İendi ne kerek?
― Oibai-au, bolysyñ, poştabaiyñ, melitsañ ğoi osyny istep
otyrğan!
― Jo-joq! Olar ükimet iemes. Ükimet — keşe kelip ketken
Jūmabekter. Öziñ kördiñ: kedei auyl dep, bizden lau da minbei ketti.
Äne, ükimet adamy solai, betegeden biık, kededen alasa bolady. Ätteñ,
Jūmabek Qalqalar äzir az. Sonsoñ iel aulaqta doñyz töbege şyğady.
Mine, baiağy Malqar, baiağy Şögelder şyğa keldi...
Jaişylyqta az söilep, köp tyñdaityn Sapar bir köterilse juyqta
basylmai, şeşen bolyp ketedi ieken. Söilegen saiyn aşuy tarap,
arnasyna tüsken kezde Aman kirdi.Qasynda Nūrğali men Izbasar bar.
Syzdyq būlarğa da bolğan oqiğany bastan-aiaq aityp berdi.
― Şeşeñ meni bajyldap jibermei qoidy, Aman,—dep, iendi
külimsiredi Sapar.— Būl tūqymymen, anau otyrğan Syzdyğymen
qorqaq. Sen nağaşylaryña tartyp ketpeseñ, bar, atyn alyp ber!
― Mağan bere me?
― Nege bermeidi? Aqysy bar ma? Bügin atyn tartyp alsa, ierteñ
onyñ qatynyn tartyp äketer. Namys qaida? Aqiqat qaida?
― Onyñyz dūrys qoi, ağa. Biraq osyndaidan aulaq jürsem dep iedim.
― Aulaq qoiyp otyr ma? Onda seni qapqa salyp saqtaiyq.
Nūrğali keñkildep külip jiberdi. Aman qyzaryp ketti. Sapar iendi
būiyra söiledi balasyna:
― Sözdi qoi! Bar! Qaitseñ de alyp ber! Barmasañ, özim baram. Ol
zalymdardyñ oiy belgili, atqa qyzyğyp jür. Qaitarmai ketedi. Lau
degeni — syltau.
― Sonda siñire me?I
― Äbden siñiredi. Qağazdasyp jeñip alğanşa köziñe kök şybyn
üimeleidi. Barymtalassañ, şabyssañ, öziñdi aiyptaidy. Qazaq
jolymen myqtasañ, bir besti alasyñ. Būndaidyñ talaiyn tügimen
jūtqan olar. İemi — at qolda tūrğanda qimyldau. Otyrmañdar!
Aman oily pişinmen ornynan tūrdy. Nūrğali, Syzdyq, Izbasarlar
qasyna ierdi. Tömen qarap kele jatyp, bylai şyqqan soñ:
― Atty bermese qaitemiz, jigitter?— dedi Aman. İeşqaisysy jauap
qaiyrmady. Öz sūrağyna özi berdi jauapty. ― Onda amalsyzdan
janjalğa baramyz da.
― Qoi, janjaly qūrsyn!— dep dyz iete tüsti Nūrğali. Aman myrsmyrs külip jiberdi de, qaljyñdady:
― Qūdai sağan osynşa dene, osynşa küş bergende, tym qūrysa,
şaqpaq otyndai jylt ietetin birdemeni aiady-au! Ägär janjal şyğa
qalsa, sen bereke taptyrmassyñ. Tek qaşa jönelme, ainalaiyn! Osy
tūlğañmen qabağyñdy tüiip, qasymda küdireiip tūrşy. Sol jetedi.
― Ottama!— degen boldy Nūrğali. Älden-aq öñi būzyla bastapty,
ündemeidi, qorqaqtyğyn bildirmegen bolady. Ol äsirese qyzmet
adamdarynan, qalamğa iliguden qatty qorqatyn. Qazir uialğanynan
qala almai keledi.
Būlar auylğa taqalğanda Şäken öz üiinen şyğyp, qasynda jylpos
Jaqyp, qonaq üige baryp iendi. Artynda iesikten qarap qalğan qyzyl
toqaldyñ közi Amandarğa tüsti. İesikti jauyp alyp, bosağadan syğalap
tūr iendi. Jalañ ol iemes. Orysşa täuir kiıngen jigitke daladağy jiyn
işinen talailar nazar audardy. Militsiiä men şabarmandar, «būl kim
ieli?!» degendei, tañyrqai qalypty. Şögel Syzdyqty tanyğan soñ
ğana: «Täiiri, sonyñ jieni ieken ğoi»— dedi işinen. Aty şyqpağan,
obal-sauap demei, mal tappağan jigit — Şögeldiñ oiynşa—momyn,
jasyq, önerpaz. «Aruaq jebegen» azuly bolystyñ örkökirek
şabarmany täkappar minezben qarsy aldy Amandy. Salğan jerden
boiyna darytpai, sağyn syndyrğysy kelip:
― İei, jigit!— dedi Syzdyqqa anadaidan.— Üiiñe qait ta, kiınip kel!
Osy ortadan jiylğan salyq malyn Aqmolağa aidap aparasyñ. Joğalsa
— töleisiñ.
Syzdyqtyñ közi ülkeiip ketti. Aman kiristi sözge:
― İelden ala-böten Syzdyq mal aidaidy, Syzdyq lau tartady.
Jazyğy ne?
― Şyrağym sağan söz salğan ieşkim joq. Kilikpe!
― Men ädeii kilikkeli keldim. Sonyñ atyna bola keldim.
― Atyn lauğa mindik, qaiyramyz mynau ielden.
― Lauğa basqa at tauyp bereiik. Būl bireudiñ mañdaiyna bitken
jalğyz aty. Jüirik aty. Beker qinağansyz. — Dauys köteriñki şyğa
bastady. Daladağy jiyn ieleñdep, birtindep beri taqala berdi. Qonaq
üidiñ işinde qymyzğa qyzğandar tystağy äñgimeni baiqağan joq, özdiözi duyldasyp otyr. Baibol oidağy auyldardan şauyp keldi de,
militsionerdiñ birine sybyrlap, ierte jöneldi. Şögel söileskisi
kelmei, solardyñ soñynan, kök bestige minip, jönele bergende, Aman
şaujaiynan ūstai aldy.
― Atty tastap ketiñiz!
― Ūstama şaujaiymnan! Oquly, önerli bolsañ, ornyñ — anau
Orynbor, Aqmola. Auyldağy pysyqtyq özimnen de artylmaidy!—dep Şögel aşy tilin sūğyp-sūğyp jiberdi. Söitip, atty borbaiğa osyp
qalyp, omyraulata bergende, Aman attan tymaqtai jūlyp aldy.
Ūrğan da, boqtağan da joq, jağasynan buyndyra ūstağan bette,
şalqasynan jyqty da, keudesine minip otyryp, qūşyrlana tizerledi.
Jūrt jiylyp qalğan. Şegir köz tatar militsioner şaqar-aq sekildi
iedi, juasyp, araşaşy bola qalypty.
― İptäş, bu intelligent işi tugil! Tūtmañyz iaqasynan! Ulärga
qaldy miskin...— dep, Amannyñ qolyn jaza almai jatyp ta, bir közi
Nūrğalida. Nūrğalidyñ öñi qu şüberektei, däu denesi dir qağady. Onyñ
qorqyp dirildegenin militsioner sezbepti. Küşi kernep, aşu qysyp
tūr, dese kerek:
― Siz qyzmañyzşy! Ollahi, harap itäsiz, qyzmañyz! ― dep qūiady
oğan.
Şynynda, būl jiylğandardyñ işinde qatty qyzğan Äbekeñ men
Toqabai. Äbekeñ üiindegi qonaqtaryn ierte kelgen. Solardyñ aldynda,
daby dambalynyñ auy salaqtai, qoiqañ-qoiqañ jürip:
― Būl bizdiñ inimiz! ― degende, aiaqtaryn taltañ-taltañ basady.
Toqabai qasyndağy Taimasqa süisine kübirlep tūr:
― Ainalaiyn-ai, işinde ieken ğoi bäri! İezsin şoşqany, iezsin! Kimdi
iezbedi ol!
Üi işinde duyldağandar, Şäken kirgende basyla qalğan. Bastyğy
Malqar bolyp oryndarynan tik tūryp qol berdi. Şäken Malqarmen,
tağy biren-saran adammen qysqa amandasty da, tūs-tūstan amandyq
jaudyryp jatqandarğa iegin bir kötere saldy. İeşkimge qaramady,
şüiirkelespedi. Közin bosağağa jiberip, basyn joğary ūstap,
tapjylmai, täkappar otyr. Būnysy — Malqarğa körsetken bir qyry.
Bastas, zamandas azuly bolysty köp qonaqtyñ birindei qonaq üige
tüsirip, qonaq üiden jöneltpek. Bū da qyr körsetkeni iedi. İendi tezirek
ketirgisi kelip:
― Sälemdesip ketkeli kirdim. Keşki salqynmen jürem,— dedi,
qabağyn şytynyp qoiyp.— Orynborğa jöneltetin asyğys hat,
telegramdar bar. Būl aradan jinalatyn alym-salyq men jürgenşe
jinalyp bitedi. Tapsyramyn.
Sapyruly sary qymyz qaryn toidyryp, şeke qyzdyrğanmen,
myrzanyñ täkappar minezi Malqardy mazaqtap, Malqardyñ oğan käri
jyny qoza jazdap otyrğanda, syrttan iestilgen aiğai-şu lap berip
üige iendi. Aman men Şögelge dürlige qarady bäri. Aşylmağan qyz
minez Amannyñ öñi iendi tipti suyq: qanyn işine tartyp alğan, sūp-sūr;
qyzğylt közinde najağai oinaidy, qalyñ qabağy jauar kündei
tünerip ketipti. Däl qazir ieştemeden taiynar iemes, tördegilerge
taisalmai, tura qarap tūr.
— Mine köriñder, ömirimde körmegen qorlyğym! Qazyna jūmysyna
lau mingenim üşin istedi osyny!— dep, Şögel qara säten beşpentiniñ
qaq airylğan jağasyn, jer jyrtyp qantalağan şekesin körsetti.
Qymyz işusiz, jūrt tilsiz qaldy birazğa deiin.
― Jyrtqanyñ— Şögeldiñ jağasy iemes, meniñ jağam, bala!—dedi
Malqar. Lezde, ört söndirgendei, tütige qalypty. Yza buyp, odan äri
söilei almady. Aman bolystyñ özinen de yqqan joq:
― Kimniñ jağasy bolsa da, jyrtuğa tura keldi!— degende, art jaqta,
syrtta üidi qorşap duyldağandardyñ işinen bir dauys aşyq iestildi:
― Qarağym, köp jasa!
Aman būdan äri tūrmady. «Qolyñnan ieki kelse, birin qyl» degendi
añğartqan soñ, topty jaryp, ierkin basyp şyğyp ketti.
ŪŞQYNDAR
I
Pişen uaqyty. İelge lyq toly Qymyzdyqty sai ortaiyp qalypty.
Är auyldan üi köşip, tisi tüsken auyzdai opyraiyp tūr. Mañaidağy
ot şaiylğan, jer beti quañ tartqan. Köşken üilerdiñ jūrty äli
kögergen joq: qoqsyp, şymy taptalyp, öli jatyr. Tek kerege tübinde,
jük astynda saqtalğan şöpter ğana tiri.
Sapar otyrğan qalyñ auyl tik köterile ketken. Jūrtta Sapar men
Äljandiki ğana bar, iekeui ieki jerde, aralary alşaq. Būlar da köşuge
qamdanyp, Äljan men Aman attaryna mindi. Qūdyq basynda şor aiaq
küreñ tūr, iekeui sony körip, suaryp jiberuge qūdyqqa būryldy.
Küreñ at Sapardyñ aiaq artyp kelgen jalğyz şobyry bolatyn.
Byltyrdan beri käri aqsağy dendedi. Saparğa biyl soğymnyñ oraiy
kelmedi. Sonsoñ Sapekeñ: «Atqa minip, iendi men ne bitirem? At bolyp
aqsaq küreñ ne bitiredi?» degen de, jalqūiryğyn küzep, soğymğa
jibergen.
― Közim timesin, tipä-tipä,— dedi Äljan, aqsaq küreñniñ qasyna kele
bere.— Qysylyp jürgen januar, arqasy bosağan soñ, mailanyp-aq
qalğan ieken. Aman bolsa, soğymğa deiin būtyn kötere almas.
― Jylqy da şoşqaşa semire alady bilem.
― Qoi, käpirdiñ atyn atap neğylasyñ!
Küreñdi suaryp, jönele bergende, tory taiğa jaidaq minip,
yzğytyp Taimas jetti arttarynan.
― Aman, sağan myrza soğa ketsin dedi.
Äljan aiañdai berdi. Aman artynan quyp jetpek bolyp, Taimasqa
iere, myrzağa keldi. Myrzanyñ öñi jyly, qabağy köteriñki, tipti
külimdei qarsy aldy. Sälem üstinde-aq qamqorlyğyn bildirip jatyr:
― Şyrağym, jüirik atty kök iyq bolğanşa mine berseñ, jügirmeidi.
― Basqa mingiş joq qoi. Äkei jalğyz şolağyn soğym soğymğa
jibergen.
― Taimas, barşy! Bozdyñ ierin tobylğy toryğa iertte. Bozdy qūia
ber, oñalsyn,— dedi de, myrza üiine bastady.— Jür, qymyz işeiik.
Toryny üiirine qystan şyğaryp qosarsyñdar.
Jazy-qysy jailağan jalğyz bozdyñ arqasy bosauy, Amanğa öz
arqasy bosağandai sezildi. Aq üidiñ törine jetkenşe, onyñ köñilinde
küz bolyp, qar tüsip, boz atty semizden jaratyp, qos tazymen Syzdyq
iekeui qasqyr soğyp jürdi. Törge şyqqan soñ, köñildi qyzyl toqal
audaryp äketti. Jaulyq kiıpti! Jasy äli jiyrmağa jetken joq. İerge
şyqqaly jyldan asty. İerinen jiyrma alty jas kişi. Al isteitini —
ülkenniñ isi. Degenmen, jelek astynda jastyq isi añqyp tūratyn;
Amannyñ “jeñgei” deuge auzy barmaityn. İendi myna jaulyq özinen
kişi qyzdy ülkeitip jibergendei nemese myrzağa mūrnyn tesip,
birjola būidalap bergendei äser ietti.
Qyzyl toqal «onyñ ras» degendi közimen ğana añğartyp qūiady.
Möldir qara közi Amanğa telmirip, äldeneni sūrağandai, «aitsañşy!»
dep qiylğandai bolatyn. Būl joly da qara köz telmire qarady. Biraq
būrynğydai möldir, oinaqy iemes, küñgirt tartyp, baiau qozğalady. Jas
pa, oi ma, qaiğy ma,— äiteuir, jaulyqpen birge bir köleñke basypty.
Jağyn jibekpen jiyp, ūsaq meruertter tizgen ieken, aq torğyn
jaulyqtyñ işinde uyljyğan jas äiel ürip auyzğa salğandai. Äitpese
aq tūiğynşa qolğa qondyryp ne aq gülşe omyrauğa tağyp alğandai.
Ätteñ, qasyndağy şombal qara, aiuşa, uiasyna basyp alğan, mañyna
jan jolatar iemes. Aman men toqal tek közderin ğana tüiistirip otyr.
Onyñ özin ūrlap isteidi. Nege ūrlaidy, nege tüiise beredi közder?
Anyğyn äli özderi de bilmeidi.
— Şolpan, qymyz qūi!— dedi bai, juan keudesimen toqalyna
būryla qarap. Şolpan iekeuine ieki aiaq qymyz äkelip ūsynğanda,—
Balam,— dep, iendi Amanğa būryldy,— bireu oqu, bireu qyzmet izdep
ketip, iel işinde bas kötererdiñ özi qalmauğa ainaldy. Oilap tūrsam,
ülkennen men, jastan sen iekensiñ qalğan. İel äñgimesiz bolmaidy. Oğan
tağy tartpai qoimaidy. Mağan serik bol. Malqardyñ sağyn
syndyrğanyña qatty yrzamyn. Ol seniñ qapyñdy bir tappaq. Täuekel,
körermiz.
Amannyñ işin qymyzdan būryn jyly sözder jylytyp bara jatsa
da, ädetinşe, ündemei tyñdai berdi. Myrza az üzilis jasap, qymyzyn
şaiqap işip otyrğanda, közine jas keldi. Qanşa jas kelgenin
bildirmei oramalmen sürtine beredi. Köp jylağan kisişe, mūrnyn bir
qatty siñbirip tastap, qaita kiristi sözge:
― Änşeiin, Maqaşty oilap köñilim būzylğany. Qartaiğanda
kedeilik basyp qajypty sabaz. Oğan da bir attyñ maiyn berdim. Däme
ietetin ağaiyn köp, şyrağym, özimsinedi ğoi. Bärine jetkize almaisyñ.
Özimdi bir tilesem, osy ieldi ieki tilep, tün ūiqym tört bölinedi...
Şäkendi tyñdağan saiyn Amannyñ būrynğy oiy bytyrap barady.
Ol oi öziniñ ömir täjiribesinen iemes, ärkimniñ aituynan qūralğan.
Şäkendi. pañ deitin. Qazir tipti kişipeiil. Sarañ deitin. Kerisinşe,
myrza. Qatygez degenderi de beker. Jylap, tün ūiqysyn tört bölip
otyryp, iel tilegin tilegen kisi qatygez bola ma? Äzir aldap ne
aldanyp, tis qaqpağan añqau jas, jasamys adamnyñ qai jyqpylynda
ne jatqanyn qaidan bilsin, sezine, köziniñ, jasyna qarap, senip qaldy.
Būndai adal peiil, jas peiilderdiñ talaiyn şoñqitqan myrza
köñili demdegendei, iendi şyntaqtai bere:
― Şolpan, jastyq äperşi,— dedi. Jūmsağany jalynğan tärizdi.
Dauysy tipti näzik, jyly şyqty. Jainağan keñ ordanyñ işinde aq
torğynğa oranyp, aiağy körinbei, äsem jyljyp bara jatqan Şolpan
aidyn kölde jüzgen aqqu sekildi körindi Amanğa. Şolpan iılip kelip,
jastyq qoiyp jatqanda, myrzanyñ jaişylyqtağy zil, pañ mineziniñ,
biri qalğan joq. Auyr denesin şapşañ köterip, jautañdai, külimsirei
qarady onyñ betine. «Şolpan?» dep, atyn jiı atağanda da, qyrtysy
qalyñ arqasyn, jündes aiağyn damyl-damyl sipatqanda da,
süigendikten isteitin tärizdi. Är adamnyñ boiynda bir osaldyğy
bolsa, qatal myrza naqsüier toqalynyñ aldynda jūmsaq-aq. Toqaldyñ
köbi kün, ornynda salpaqtap jürgende, myrza büldege bölep, betine
qarap otyr. Toqal onysyn äbden bağalaidy. Süiip alğan jaryñmyn,—
dep kerilmei, qol balaşa, qabağymen ūşyp jür. Biraq öz qabağyndağy
kirbeñ ne iekenin aitpady.
― Şolpan, bir jeriñ auyra ma?—dep iedi myrza, özi auyrğandai
şytynyp.
― Joq,— dedi.
Älde üiiñdi sağyndyñ ba?
― Joq,— dei saldy Şolpan.
Aman: «Boldym»—dep, aiaqty ūsynğanda.
― Tağy da bir işiñiz,— dep, qaita qūiyp äkeldi. Şolpannyñ «işe
tüsşi, otyra tüsşi» degen yqylasyn aitpai-aq äbden tüsinse de, özi
osy üiden şyqqysy kelmei otyrsa da Aman jüruge qamdandy:
― Poselke jaqqa bara jatyr iedik. Lūqsat bolsa?..
― Lūqsat, şyrağym. Änşeiin iesiñde jürsin,— dep aittym jañağy
sözderdi.
Tobylğy tory ökpe-bauyrdai jaly bar, jatağan kelgen, tūryqty
jylqy ieken. Üsti jaily, birsydyrğy jelisi bar körinedi. Aman
auyldan būlan qūiryqtata şyğyp, ūzañqyrağan soñ, jeldiripjeldirip aldy. Oljañ aqyryn jürse de, ūzap, birneşe belderden asyp
ketipti. Körinbeidi. İtjondy mekendegen köp suyr iel aulaqta
inderinen ūzap jaiylyp, üiip-üiirimen jür. Öte saq. Amandy
anadaidan köredi, inine jetkenşe şybyny qalmai, myrtyñ-myrtyñ
jügiredi. Jetip alğan soñ, ininiñ basynda batyrsynyp tūryp,
şaqyldaidy, mazaqtaidy. Jaqyndasañ, qūiryğyn şoşañ ietkizip, ienip
ketedi inge. Bir saidyñ işinen bükşeñdep borsyq tura jöneldi. Aman
bastyryp kep berdi. Tez-aq jetti. Biraq qamşydan basqa qaruy joq.
Maily qabyrğadan kömip ötedi. Myñq ietpeidi borsyq. Osal jeri —
qara tūmsyğy. Ony işine qarai tūqyryp alğan, qamşy timei jür.
Basqa jerden tigenge ieler iemes. Söitip jürgende bir inge qoidy da
ketti. Basatyn qaqpan joq. Ystauğa ot ta joq. Aman amaly qūryp kete
bardy.
Jaz şyğyp, qys inderinde jatyp qalatyn suyr, borsyqtar ğana köp
iemes. Qys boiy ielsiz, qary qalyñ būl jondarda qarsaq, küzen, aqtiın,
qūian, qasqyr siiäqty jazy-qysy birdei jortatyn añdar da köbeiip
ketken. Tek tülki joq. Qys künderi būnda añşylar kele almaidy,
kereğar. Jylqy qostap şyqqan kezde jylqyşylar ğana tam-tūmdap
añşylyq ietedi. Añqūmar Aman: «Qysty küni jylqyşylardyñ
qosynda jatyp, tym qūrysa, birer jūma añ aulap qaitar ma iedi!..» dep
keledi. Osy oimen ol Äljanğa jetti.
― Jol bolsyn, Äleke.
― Aitsyn, birge bolsyn. Astyñdağy atyñ özgerip qalğan ba?
― İä, myrza şaqyryp alğanda, osyny berdi. Tipti oilamağan jerden
berdi. At maiyn sūrağan iemes iedim.
― Tuma jylqysy iemes. Bir jaqtan kelgen-au.
― Ony qaidan bile qoidyñyz?
― Myrza malyna ien salmaidy, tañba basady. Mynanyñ oiyq, tilik
ieni bar körinedi ğoi. Tañbany taqauda basypty. İe-ie, bildim, bildim! Qara
Qorabaidan, militsiiä jiberip, bir at aldyrdy degen. Sol ieken ğoi.
― Onda būl soñynan söz iergen jylqy boldy ma?
― Bolğanda qandai!— dep Äljan attan tüsti. Küdis qūlanyñ jauyr
şoqtyğyna taqalğan jelqom ierin keiinirek iterip qoiyp, şap aiyldy
juan qarynnan qattyraq tartqanda, küdis qūla artqy aiağyn sermep te,
auzymen tictep te qaldy. Aiağy timedi, auzy Äljannyñ san ietinen
jūlyp ala jazdady. Äljan üstine mingen soñ, qamşymen borbaiğa
osyp-osyp jiberip:
― Sen itten bügin qaitsem de qūtylarmyn!—dedi de, tobylğy
torynyñ äñgimesine qaita oraldy.— Qorabaidyñ myrzağa bir torpaq
beresisi bar-dy. Qazaq beresini kezinde bere qūia ma, jyl ötip ketedi.
Torpaq qūnan ögiz şyğady. Myrza iendi qūnan ögiz daulaidy, Qorabai
torpaqtan artyq bergisi kelmeidi. Söitip jürgende torpaq atan ögiz
bop ketedi. Aqyry osy tobylğy tory bolypty ğoi.
― Myrzany sondai adam deuge auzym barmaidy,— dedi Aman,—
Jazy-qysy qonysymyz bir bolsa. da bilmeidi iekemiz, jaña bildim.
Aqyldy kisi, rahymdy kisi. Jūrt: «Qatal, pañ, ağaiynğa
qaiyrymsyz»— deitini qaida?..
― Aqylsyz deuge bolmas. Arbağanyn almai qoimaidy, siqyry bar.
Öziñdi jañağynyñ arasynda alyp qoiğan ba?— dep, Äljan jymiiä
qarady Amanğa...
― Meniñ nemdi alady?!
― Olai deme, Aman. Baiağydan beti qaitpai kele jatqan zälim
Şögeldi özi syiynğan bolysynyñ közinşe tepkilep, kök atty tartyp
alğanyñ ūzyn ieldiñ üiirine, qysqa ieldiñ qiyryna ketti. Malqar bolys
tiridei ölip qaitty. Seni jūrt būryn: «Momyn, önersiz»— dese, iendi:
Öjet, iesti bala, tübinde iel osyğan üiiriledi»— dei bastady. Myrza da
tory attyñ maiyn tegin berip otyrmağan bolar, būryn berse,
körmegen be? Sailaubek közge tüse bastağanda da, Şalabai, Ädhamdar
at üstinde jürgende de myrza olardyñ betin būryp alğan. Olar betin
äri audarğan kezde, süringen kezde, aiamai-aq qaraqūstan qos qoldap
tūryp ūrğan. Şyrağym, birge tuğan inimdei bolğan soñ, auyzyn, auyr
bolğan soñ, jol üstinde aitylyp qalğan bir syr būl. Işiñde jata
bersin. Myrzanyñ iesiginde baqandai on jylym ietti. Syryn äbden
tüigemin. Jaqyn jürseñ, seni ärkimge aitaqtaidy, Alys jürseñ,
ärkimdi sağan aitaqtaidy. Qyzyğy, būrynğyñşa, ämpeilespei de,
arazdaspai da jai jüru ğoi deimin.— Auzy berik Äljan keñ dalada,
jol üstinde kele jatyp, ieñ jaqyn adamyna ieñ tükpirde jatqyn syryn
şyğardy. Aman qaita oilandy. Şie bolyp qalğan Şäkendi şeşe
almady biraq. Birese jaqsy, birese jaman bolyp körindi. İekeuine de
düdämal küide qalyp, äñgimeni sonsoñ Şolpanğa audardy:
― Şolpannyñ törkini qandai adamdar, bilesiz be?
― Törkini myna Kereku ūiazyna qarağan süiindikter ğoi, ― dep küdis
qūlany tebine qatarlasa tüsti Äljan.— Däuleti şağyn, adamşylyğy
bar adamdar desedi. Äkesin men kördim. Şorman balalaryna ierip,
myrzanykine bir kelgen. Marqūm seri, kömeii bülkildegen änşi
bolatyn. Şolpan da qyz küninde dombyra tartyp, än salady ieken.
Myrzağa kelgen soñ, qoidy. Öitse de, oñaşa qalğanda dombyra şertip
otyrady deidi. Özi, äiteuir, ülgi körgen bala. Ülkenniñ aldyn kesip
ötpeidi, kişipeiil-aq. Bizdiñ qatyn bir küni renjip qaitty. Qymyz
sūrai barsa, mağan beripti de, özine, qasyndağy balasyna auyz
tigizbepti. İerteñine myrzanyñ şylbyryn iesip aparğanda, soğan qatty
uialypty. “Üide kisi tolyp otyrdy, özim şyğa almadym. Taimas
alañğasar qūr auyz jiberipti”—dep, qatyndy qymyzğa, balamdy nanğa
äbden toidyryp, mağan bir asym sür berip jiberipti.
― Onysy kisilik ieken!
― Jalşylary maqtaidy. Jalşyğa jaqqan äiel jaman bolmaidy.
Däuleti teñ bolmasa da, myrzağa basy ūnağan soñ, iel bolyp maqtağan
soñ aldy ğoi. Äueli jylpos Jaqyp baryp körip, söilesip qaitqan.
Sonda «Şolpan aitty» degen bir söz bar.
― Qandai söz ieken?
― Oipyr-ai, äkemnen ülken kisige qalai baram? Äkem tiri bolsa
bermes iedi-au!— dep jylap jiberipti.
― Şyn barğysy kelmese, zorlai almas iedi ğoi.
― Amanjan, iesiñde bolsyn, ükimet zañynan iel zañy küştirek.
Batyrdyñ naizasy, mergenniñ oğy, şeşenniñ tili — biri de iel
dästürinen ötken iemes. Ol dästürden uyljyğan Şolpan qalai ötedi?!
«Qalai ötpeidi?— degen oida kele jatyp, Aman poselkege jetip
qalğanyn bir-aq bildi. Poselke ülken, bolys ortalyğy. Nūra özeniniñ
jağasynda, qazaq jerine iertede ornağan poselkelerdiñ biri.
Magazinderi, mektebi bar. Jeksenbi saiyn bazary bolyp tūrady.
Mañaidağy qazaqtar äsirese bazar küni köp keledi. Qoiyndaryna
tyğyp şai-qant, attaryna bökterip astyq alyp qaitady. Orys, qazağy
at aiyrbastauğa qūmar. Aiyrbastan keiin birin-biri «tamyr» desip
jüredi. Äljannyñ tamyry tipti köp. Būl joly ol tamyrlaryna
soqpai, Amanmen birge kedei Şodyrdikine kelip tüsti.
Şodyr — qazaqtardyñ qoiyp alğan aty. Şyn aty — Fedor
İvanoviç Pesik. Üş Pesik qatarynan iesik aldynda otyr ieken, üşeui
birdei oryndarynan ūşyp tūryp, şūrqyrai qaldy. Bireui
qonaqtardyñ atyn ala jönelgende, iekeui Amandy ortağa alyp,
amandyqty kezek-kezek sūrap jatyr iedi, äiel Pesik kelip qosyldy.
Pesikter şetinen qazaqşağa sudai. Ülken Pesik — Şodyr —
Sapardyñ dosy. Onyñ ülken ūly Aleksei — Amannyñ ūstazy,
osyndağy orys mektebiniñ mūğalimi. Kişi Pesik Şodyrdyñ kenjesi —
Amannyñ qūrdas joldasy. Aman orysşany üş jyl osy üide jatyp
oqydy.
― Klava, tezirek as qamda!— dedi Şodyr. Kün jeksenbi, jūmys joq,
öte köñildi otyr. Qaljyñdap qūiady.— Qazaqtar «Kedei Şodyr» deuin
qūiar ma ieken, asyndy molyraq qamda.
İertede Rossiiädan köşip kelgende Şodyrdyñ kedei iekeni ras-ty.
Qazaqtar, bir poselkede birneşe Şodyr bolğan soñ, birinen birin
aiyru üşin «Bai Şodyr», «Kedei Şodyr», «Aqsaq Şodyr», «Maskünem
Şodyr» dep, qosymşa at qoiğan. Myna Şodyr qazir kedei iemes,
ortaşa: ieki par aty, ieki briçkasy, ieki būzauly siyry bar. Onyñ üstine
ūsaq-tüiekteri tağy bar. Būl da — aiyrbassyz otyrmaityn kisi.
Äljan iekeui amandyqtan keiin at qorağa qarai aiañdady.
― Siz «kelip ketsin» degen soñ keldim,— dedi Aman, Alekseige
būrylyp,— Pişenge köşip jatyr iedik, asyğys keldim.
― Oñaşa şyğyp, jüre äñgimeleseiik,— dedi de, Aleksei Amandy
köşege iertip şyqty. Dausy baiau, qoñyr, jürisi jai, lebizinen,
qimylynan salmaqty adam iekeni baiqalyp tūr. Jasy äli qyryqqa
jete qoimağan, samaiyna aq iene bastapty. Ädeti bolsa kerek, tyğyz
sary, şalğy mūrtynyñ ūşyn şirata beredi. Azdap temeki jöteli bar.
Köşeniñ arğy betinde kooperatsiiänyñ kök temirli iesigi aşuly körindi.
Temeki aluğa solai oiysty iekeui. Salpy auyz Andreidiñ dükeni de
aşyq ieken.
― Kördiñ be?—dep, jai ğana iezu tartty Aleksei. — Anau nepman
kooperatsiiämen bäsekelesip, qūdaiyn da ūmytypty. Jeksenbi küni
sauda qylyp tūr.
― Ony nege bäsekelestiredi?
― Qaiter deisiñ. Sovet saudasy bastyqqanşa ğana ğoi.
Qap böktergen, jylqy jetelegen, birdi-iekili qoi, ieşki aidağan
qazaqtar jür. Kooperatsiiä aldynda iegin şöp maşinalaryn körip üştört orys şaruasy tūr. Salpy auyz Andrei qazaq şalynyñ artynan
jügire şyğyp, sūq qolymen ymdap şaqyryp aldy da, dükenine qaita
alyp kirdi.
Aleksei bärin baiqap kele jatyp, mūrnynan bir myrs ietti de:
― Nepman ana şaldyñ közin uqalaidy. Köreiik,— dep, Andreidiñ
dükenine būryldy. Būlar kelgende şal şapyldap tūr ieken:
― Tartpai kezde! Jyrtamysyñ, kerme!
― Mine, mine bosattym.
― Bosata tüs. Käperätip būlai kezdemeidi.
Şal şapyldağandai. Andrei qolynyñ küşi jetkenşe şerttire
kezdepti. Kezdemeden kezin suyrarda şekesi qyzarğanşa tartyp, azar
suyrdy. Şal jeti kez kök tibendi ölşetip alyp, qaita-qaita sanaidy.
Közine me, iesebine me senbeitin tärizdi, saqalyn tūtamdai ūstap tūryp
oilanady.
― İendi qatynğa bir köilek sal.
Andrei tört-bes türli matany aldyna jaiyp tastady. Ärqaisyn
jelpip qoiyp, jaia körsetip, birinen birin asyra maqtaidy. Onysyna
şal sene qoimady. Äueli är kezdemeni uqalap, būrap baiqady. Odan
keiin tükirigimen sulap kördi. Sonsoñ baryp saudalasty:
― Al qūnyn aitşy, käne?
― Mynau ielu tiyn. Mynau qyryq tiyn. Mynau otyz bes tiyn. Su
tegin iemes pe? Bäri baiağy tverskoi. Süiegi teridei.
― Udai ğoi, tüge. Mynauyñnyñ ūny şyğyp tūr. Mynauyñ künge, suğa
tise, oñyp ketedi. Käne, qanşa kemitesiñ, osy bireu balyq közden ala
salaiyn, kir köteredi ieken.
― Aqsaqal, qūdai aqyna sizden artyq sūrağamyn joq. Öz bağasy otyz
bes tiyn.
― Qūdaidy qaitesiñ, boqtan özgege kuä qylyp. Käpäratipte otyz
tiyn osyñ. Jamantaidyñ qatyny kiıp jür ğoi. Kemitpeseñ, älgi
tibeniñdi de öziñ al. Satpaimyn qoiymdy. Kemit. Ūstağan jerden ağaş
ta synady.
― Bolmas-bolmas...— dep, ölşei bastady Andrei. İekeui de
jymyñdaidy. Aleksei bir paçka mahorka alyp, tysqa şyqqan soñ:
― Ne baiqadyñ?— dedi Amanğa.
― Tük te baiqamadym.
― İekeui de jymyñdaidy. Şal: «Saudalasyp, arzanğa aldym, jemek
iedi, arpalysyp, jegizbedim»— dep jymyñdaidy. Jegizgenin bilmedi.
Andrei: «Bir iemes, üş jedim»— dep jymyñdaidy. Şerttire ölşep kez
saiyn ol bir santimetrdei jedi. Otyz bes tiyn sūrap, otyz tiynğa
keliskenniñ, özinde kez saiyn bes tiyn artyq aldy.
Şal bişara tovardy türine qarap aiyrady ieken. Andrei
sapasynan, sortynan şatastyryp tağy jep tūr. Jeu üşin, jegizbeu
üşin iekeui tamaşa arbasty. Kördiñ be?
― Aleksei Fedoroviç! Men sony tipti sezbeppin.
― Onda män bermegeniñ. Köp närsege sen äli män bermei kelesiñ,—
dep, Aleksei mahorkasyn orai bastady. Orap bolyp, qamys mudştukke
salyp tartyp, tütindi auzy-mūrnynan birdei būrq ietkizgen soñ ğana,
üzilip qalğan sözin jalğady:
― Andrei şaldyñ artynan jaña jügirip şyğyp, sūq qolyn
şoşañdatyp şaqyryp alyp, qūlağyna sybyrlady. Dükenge qaita
alyp kirip, astyna oryndyq qoidy, aldyna baryn jaiyp tastady,
asty-üstine tüsip jürip, är närsesin maqtaidy, aldaidy. Bizderge
aldauy kerek iemes. Al aluşynyñ qybyn tabudy bizdiñ kooperatsiiälar
da üirenui kerek. Qanşa üirendi ieken, soğa keteiik.
Būlar kooperatsiiä dükenine iengende, ieki satuşynyñ biri şekildeuik
şağyp, biri gazetke qarap tūrdy. Onysy qol bostyqtan iemes, köñil
bostyqtan bolar. İekeuiniñ däl qasynda orys şaly satyp alğan körjerin syiğyza almai, qobyratyp otyr. Oğan biri kömektespedi.
Aluşynyñ sūraqtaryna jauapty sarañ qaiyrady, körem degen
närselerin körsetse de şüiirkelesip söilespeidi. Aluşylardyñ
aldynda Andreişe bäiik bolmaq tügil, solardyñ özin bäiik ietkisi
keletin sekildi. Keudeleri joğary, qimyldary kerenau. Bireu ony,
bireu mūny sūrap, japyrlağan orys-qazaq şarualarynyñ iesine
kelmegen närseden: «Mynau bar, alyñdar»— degen biri joq. Bir qazaq
şalbarynyñ bauyn bailap tūryp:
― Anau joğaryda jatqan qyzyl ne mata?—dep iedi.
― Onyñ sizge keregi joq. Almaisyz,— dedi.
Osy kezde bärin baqylap, iştei keiip tūrğan Aleksei şydai almai:
― Alsyn, almasyn, sūrağan soñ, siz körsetuge, körsetip qoimai,
tüsinik beruge, keñes beruge mindettisiz ğoi,— dep iedi, satuşy sasyp
qaldy. Jaña baiqady. Aldynda intelligent qana iemes, uezdik atqaru
komitetiniñ müşesi Aleksei Pesik tūr ieken. İendi qalbalaqtai bastady.
Jañağy qyzyl matany dereu qazaqtyñ aldyna jaiyp, tüsindirip
jatyp:
― Aleksei Fedoroviç, öziñizge ne kerek iedi?—deidi jylmañdap.
Aleksei: ― Jai kirdim,— dedi de, şyğyp ketti. Qorada manadan
maşinanyñ mañynda jürgen şarualar bir lobogreikany iendi alyp
şyğyp barady ieken. Pesik zabor syrtynan qolyn köterip dauystady:
― Qaiyrly bolsyn! Juuğa bararmyz biz.
― Keliñiz, keliñiz, Aleksei Fedoroviç! Juamyz.
Oñ jaqta, äldekimniñ iesigi aldynda, ūnnyñ dämin jep körip, auzy
maljañdağan aq auyz bir qazaq tūr. Sol jaqta, albar işinde, aqsaq
Şodyrman qol soğysyp jatqan qazaq jetektegi atynyñ noqtasyn
sypyrdy, jalynan qyl jūlyp, sol qylğa attyñ silekeiin jūqtyryp
aldy da, qonyşyna tyqty. Andreidiñ jañağy sauda dos şaly qoiyn
qaldyryp, qoiny-qonyşyn tompaityp, bülk-bülk jelip barady.
Aleksei men Aman būl tanys körinisterge köz qypyn bip-bir tastap,
Nūra özenine bettep keledi. Aleksei Amanğa nege şaqyrğanyn äli
aitqan joq. Oiyn basqa närseler bölip ketti.
― Qazaq kedeileri kooperatsiiädan jañağydai maşinalar aldy ma?
—dep, ünsiz tömen ūstap kele jatqan basyn joğary köterdi.
― Joq,— dedi Aman.— Kedeidiñ şamasy kele me oğan.
― Keler iedi, ūiymdastyrmaisyñdar ğoi,— dedi de säl şytyndy
Aleksei. Qabağynan, ün äueninen işinen aitylatyn köp söz bary, ol
baptalyp aitqanşa baiqalyp tūrdy.— Jañağylar — kedei
komitetine ūiymdasqan kedeiler. Maşinany nesiege, bölip-bölip
töleuge alyp barady. Jeke aluğa aqşasy, jeke jürgizuge köligi
jetpeidi. Sondyqtan birlesip, moiyn serik bolyp jürgizedi. Qosşy
komitetin qūrsa, qazaq kedeileri de osylai ieter iedi. Sonda äri özin
asyraidy, äri memleketine qarailasady.
Amanğa ūstazynyñ, tanys üni ädettegidei jai, qoñyr iestilse de,
şapşañ äser ietip, bir sözin şaşau şyğarmastan, qūlağyna qūiyp alyp
kele jatyr iedi, ūstazy şylymyn tūtatyp alğan soñ:
― Seni būl üşin şaqyrğam joq,— dedi.— Malqar bolys seni
sottatqaly jatyr. İestip pe iediñ?
― Joq!— dedi de, Aman sūrlanyp sala berdi.
― İestimeseñ, uatkomnyñ bir tapsyrmasymen taiauda sizdiñ bolysqa
baryp qaittym. «Qarsylyq körsetti, bağynbady» dep, isiñdi
tergeuşige tapsyrypty. Auyzşa üstiñnen birsypyra şağym aitty.
Oqiğağa bastan-aiaq qanyqpyn, ol jağyn sūramaimyn. Osy sen kim
bolğaly jürsiñ, sony aitşy?
― Bilmeiim.
― Men de bilmeiim. İekeulep biluge tyrysaiyq. Seni men
şäkirtterimniñ işindegi ieñ ziregi, aqyldysy deuşi iedim. Tört jyldyñ
oquyn üş jylda oqydyñ. Bes jyldyq mekteptiñ bir jyly qalğanda
tyñdamastan, tastap kettiñ. Sodan beri osymen iekinşi ret qana kerisip
otyrmyz. Nege tastadyñ oqudy? Nege qaştyñ menen?
― Äke-şeşem: «Qazaqqa osy oquyñ jetedi» dep jibermei qoidy.
Sonsoñ sizge körinuge uialdym.
― Ol ğana iemes. Äkeñ būdan äri oqysa, seni dinnen şyğady,— dep te
qoryqty, balasynyñ ieresegi bolğan soñ, kündelik qolqabysyña da
qyzyqty. Beker me?
― Ras aitasyz. Būny men keiin bildim, mektep jasynan ötken soñ
bildim. Qazir tek ökinem.
― Şyn ökinseñ, äli de jol kesilip qalğan joq. Lomonosov on toğyz
jasynda on ieki jasar balalarmen sabaqtas boluğa arlanbağan.
Aqyrynda älemge mälim ğalym bolyp şyqty. Gorkii tipti mektepsiz
oqyp, ğalym, jazuşy boldy. Būl jağyn keiinirek aqyldasarmyz, al
qoğam jūmysynan, memleket jūmysynan nege qaşasyñ? Sovet ökimeti
Malqar bolys pen Şäken myrzalardy paidalanyp otyr. Sen olardan
äldeqaida sauatty, sovet aldynda äldeqaida bedeldi, senimdi iekeniñdi
bilemisiñ?
― Olardan sauatym artyq iekenin jaqsy bilemin. Bedelim, senimim
artyq dei almaimyn. Taiauda Aqmoladan İeralin joldas kelip, sol
kisige bar oiymdy aitqan iedim. İendi sizge aituğa tura keledi...
Aleksei qolyn köterip, Amannyñ sözin toqtatyp qoidy. Özen
jağasyndağy biık şoqyny ietektei jürip, biıktei tüskende, jazyqta
jatqan taldy Nūranyñ talai jeri körindi. İel aiamai kese bergen soñ,
būrynğy bitik tal sirep qalypty, arnanyñ qaisybir jeri mülde
jalañaş. Äne bir jaltyrda ierli-zaiypty ieki jas birine-biri su
şaşyp, su işinde oinap jür. Olardyñ arjağynda şoq taldyñ
tasasynda, qūm üstinde künge arqasyn tösep iekeu jatyr, üstinde tek
ştandary ğana bar. Myna jaqta, özen jağasynda otyrğan
tabunşikterdiñ, qos qaraşa üilerinen şyğyp, bir top jas
garmondatyp, bilep, ändetip keledi. Poselke ortasynda, keñ alañdağy
şerkeu osy şoqydan özgeniñ bärinen zor, alystan körinedi,
qoñyrauynyñ dausy alysqa ketip tūr. Poselke şetindegi besiktei
ğana, qamys şatyrly qojalaq maskünem Şodyrdiki. Qoñyrau
dausynan asyp, osy üiden aşy dauystar, janjal iestiledi. Orys
jeksenbisi bügin barynşa qyzu. Aleksei Fedoroviç kök köileginiñ
qisyq jağasyn ağytyp tastağan, qara kartuzy qolynda, jūmyr jibek
belbeuiniñ salpynşağyn sausağyna orai tūryp, bäpin közimen boljap
ötti. Öñinde özgerister bar. Qaiqylau bitken qomaqty mūrny oqtatekte öreskel qozğalyp, myrys ietedi. Tereñde jatqan kişirek tūz közi
birese külimdep beri şyğady, birese qozğalmai kişireie, tereñ
arnasynyñ tübine ketedi. Körinistiñ birin ūnatyp, birin ūnatpai
tūrğany baiqalyp-aq tūr. Tabuşik üiinen şyğyp, garmondata kele
jatqan jastardyñ ieñ aldynda oinaqtap kele jatqan ieki jasty
körgende, Alekseidiñ de közi oinaqşyp beri şyqty. Jastyñ biri ―
qazaq, biri ― orys. Qazaq jasy orys çastuşkasyn aityp, bilep
bergende, orys jasy “Qara torğaiğa” kädimgi qazaqşa şyrqap beredi.
― Qasenniñ inisi! ― dep, qazaq jasyn qolymen nūsqai külimdep
qoidy da, Aleksei söilep ketti.— Qasendi öziniñ qazağy qaralap,
jiyrma jylğa kestirdi. Al bizdiñ poselke taiauda shod jasap, bir
auyzdan «jaqsy kisi» degen qağaz jiberdi.
― Oipyr-ai, jaqsy bolğan ieken!—degen Amannyñ betine qan oinap
şyğa keldi.
― Sonyñ inisi anau qara balağa, köp orystyñ işinde ösken coñ,
orystan köp jūğypty. İerteden köp qazaqtyñ ortasynda otyrğan
bizdiñ poselkege de qazaqtan köp jūqqan. Tamyr, tanys, saudasattyqtan bastap, dostyq därejesine köterilgen qazaq pen orys tolyp
jatyr. İekeumizdiñ äkemiz pirädarlau. Dini, qūdaiy basqalyğyna
qarmastan, sol iekeuiniñ iertede dostasu tarihy qandai ädemi! Men
būnyñ bärin ieske tüsirgende, ieñbekşi adam, ieñbekşi halyq birin biri
ieñbek üstinde, tirşilik küresteri üstinde jaqsy tanidy demekpin. Biz
jaqsy tanyspyz ba osy?
Aman jymiiä bir külip alyp qaiyrdy jauapty:
― Ol ne degeniñiz! Men sizdi jaqsy bilem. Qatty senem.
― Qanşa biletiniñdi keleşek körseter. Biraq sen meni bilgen
därejede, men de seni biletin şyğarmyn, ūstazdyğym bar ğoi,— dep,
Aleksei Fedorovi te bir jymiyp qoidy.— Sengen iekensiñ, aşyp
aitaiyn. İeralinge ne aitqanyñ mağan mälim. Sondyqtan tyñdamadym.
Ony sağan keziktirgen men bolatynmyn. Ol qaitarynda bärin aitty
mağan. Sen boiyña darytpapsyñ. Sonda añşylyqpen ötpek pe ömiriñ?
Jüirik at, jüirik tazy, sūlu qyz — bäri jaqsy. Tek sonymen qalyp
qoisañ — bäri jaman.
― Joq, iendi onymen qala almaimyn!— dedi Aman. Osy söz däl
kömeiine kelip, keptelip tūrğandai, auzyn aşqanda atyp şyqty.—
Qarap jürip sottalğanşa, qyrqysyp jürip sottalaiyn. Olar
sottatpai qoimaidy...
Aleksei Fedoroviç Amannyñ jüzine baiyptai qarap aldy da,
qolyn ūsyndy. Ol qolyn bergen kezde bauyryna tartyp, auzynan
süidi.
― Jolyñ bolsyn! Ras, olar aiamaidy!— dedi sonan keiin.— Qalqany
öltirip jiberdi. Qasen siiäqtylardy otyrğyzyp jür, auyl kedeiin
iezude. Biraq sen siiäqtylardy basu oñaiğa tüspes olarğa. Ne isteidi
sağan?!
Būlar iendi qaita jüre äñgimelesip, üige jetkende ğana saiasi
taqyryptan şyqty. Äljan men Şodyrdyñ da saudasy bitken ieken.
Äljan mūrtyn sipap, jymyñ-jymyñ ietedi. Jelqom ieri Şodyrdyñ
arbadan būzylğan qarageriniñ üstinde.
― Bir pūt ūn, bir pūt bidai üsteu aldym. Şalğy şapqanda şainama
kerek!— dep sybyrlaidy Amanğa.
Kün keşkirip qalypty. Tamaq işe sala jüruge qamdandy iekeui.
Äljan ieki pūt astyğyn artyna teñdei, atyna qonğanda Aleksei ieki
buma kitap äkelip Amannyñ artyna saldy.
― Tap küresine qūralsyz şyqsañ, jeñilesiñ,— dedi bumalardy
qanjyğağa bailasyp jatyp.— Būl —«Narodnyi universitet na
domu» degen jurnal. Oqy. Osyny oqi berseñ, universitetti üide
bitiresiñ.
Pesiktermen şūrqyrasa qoştasyp, qoradan şyqty iekeui.
Qanjyğalary toq, qabaqtary köteriñki, attary myqty, şyğa sala
būlañdata jöneldi.
― Alekseimen köp söilestiñ ğoi. Ne aitady?—dedi Äljan.
― Malqar meni sottatqaly jatsa kerek. Sony aitady.
― Oipyr-ai, şyn ba?!
― Şyn. Şögelden kek bestini tartyp alğanda maqtap, maqtanyp
qalyp iediñizder. Aqyry osy boldy.
― Oipyr-ai, ägär mynau şyn bolsa, Malqardyñ özin bir itşe
tepkilep, men-aq sottalaiyn. Sen körinbe, qarağym, dereu Aqmolağa
ket, izden.
― Qorqyp, ieşqaida kete qoimaspyn. Op-oñai sottala da qoimaspyn.
Täuekel, tüstim tartysqa!
II
“Maqaş qoryğyn” onnan asa auyl qystaidy. Qystaular qoryqty
ortağa ala, tört jağynan birdei qorşap otyr. Ortadağy keñ jazyqqa,
joğarğy taulardan şyğatyn Taldy özeni qar suyn jinap äkelip
quiady da, özi tartylyp qalady. Su qatty tasyğan jyldarda ūzyny
jeti-segiz, köldeneñi bes-alty şaqyrymğa sozylğan qoryqtyñ suy
iiün aiyna deiin jatady. Būndai jyldary şabyn at boiy ösedi.
Köpene men köpene arasy iesik pen tördei, şoşaq, maialar arasy arqan
boiy ğana bolady. Sonşama molşylyqta azğantai malyna azyq
jinap ala almai, qysty küni ielden şöp sūrap jüretin qyrbailar da
tabylady. Maldy jaiyp ädettengen qazaqtyñ köbi qolğa ūstap bağuğa
köne almai, könbei tağy qoimai, del-dalda jürgende, Şäken myrza
qoryqtyñ şöbin qyryp tastaidy.
Şabyn biyl ieresen bitik. Är auyldyñ pişenşisi jyldağy öz
qomsyna qonğan. Pişenşiler jailauda qalğandarda äldeqaida köp.
Jailauda tek däulettiler qaldy, kedei ortaşalar qystyñ qamymen
pişenge, qora mañyna keldi. Keiinirek kelgen Äljan tañerteñnen beri
kök-aiaz qaiys şärkesin bütindep, birese ieski, jiñişkergen ketik
şalğysyn qairap, äieli oğan ieski qaptan baipaq tigip, iekeuinde de
damyl joq.
Qaraqūrym jyrtyq üidi kün ystyğy keulep alğan, tūnşyqtyryp
barady. Jylyny süietin jylan da ystyqtan qaşyp qara şūbar, sary
bas bireui sumañdai kirdi üige. İeşkim baiqamady. Ūiyqtap jatqan
balanyñ aiaq jağyn ala o da jatty döñgelenip. Tūnşyğyp tūrğan
düniede tek şegirtkeler ğana sairañdap jür: sekirip jürip
syzğyrady, köp syzğyryq qosylyp, özgeşe bir ün qūrady. Sol ün
ūzaqty kün pişenşi auyldyñ qūlağynan bir ketpeidi.
― Şulauyn qaraşy!— dedi Äljan.— Osy bişaralardyñ qosylyp
än salğany ma, jylağany ma? Äiteuir, ystyqta ünderi üdeidi,
basqanyñ üni bäseñdeidi.
Äieli būl sezin söz ieken demedi. Baipaqty tigip, jamap, qonyş
bauyna deiin tağyp bolğan soñ:
― Mä,— dep tastai berdi.— Kiıp körşi.
Äljan kiıp kördi. Däp-däl ieken.
― Jaraidy. Būğan ne sän kerek!..
― Uaiymsyz-au!— dedi äieli. Uaiymsyz dese, degendei. Küieui
juyqta aşulanbaityn, asyqpaityn, taryqpaityn kisi. Oğan keibir
qūntsyzdyğy qosylğanda, äieli şydamai, söilep tastap otyrady.
Küieuiniñ zäuede aşuy kele qalsa, ädeii tūryp baryp qamşysyn
alatyn da, äielin köileginiñ ieteginen bir salyp qalyp, qamşyny
ornyna qaita ilip qūiatyn. Būl joly äieliniñ jüzi jaidary. Öitkeni
küieui poselkeden taiauda keldi, ieki pūt astyq äkeldi. Üi işi tegis
köñildi. Sondyqtan öte auyr sözdiñ özin qaiyspai söilesti būlar.
Äieli:
― Biyl qaida qystaimyz?—degende, küieui:
― Bireudiñ bir bosağasy tabylar,— dep şärkeniñ taspasyn tarta
tüsti.
İekeui qosylğaly bes-alty jyl ötti, äli basybaily baspana joq.
Jyl saiyn bireudiñ üiiniñ bir jağyn sūrap qystap şyğady. Kül
tökpegen auyly kemde-kem. Äieliniñ armany, jerden qazyp alsa da,
qysty küni belgili bir inşigi bolu. Sony auzynan tastamaityn. Qazir
tağy aitty:
― Osylai ötemiz be? Älde «mynau uaiymsyzdyq qysqy panasy»—
degendi iesitemiz be?
― Üidiñ basyn qalqaitu qiyn iemes. Jabatyn ağaş, iesik, tereze
qinaidy ğoi. Tegin ieşkim bermeidi. Satyp aluğa aqşa qaida?
― Serikjan ierjetkenşe şydaimyz da. Sol aman bolsa, bäri tügel.
― İä, sol jamanğa ömir bersin de. Ainalaiyn-ai, tanauy terşip, bir
keneldi-au nanğa!
― «Ülken bolğanda men senderdi asyraimyn. Nandy men köp qylyp
üiip qūiam!»— deidi mağan.
― Mağan, iendeşe: «Aman ağataidai orysşa oqimyn, şaşymdy
bylai qaiyram»— deidi. Tiri bolsaq, seni oqytuğa barymdy salarmynau! Şoqynyp ketseñ de, orysşa oqytarmyn-au!
― Qoişy, nağylasyñ jaman sözdi! Qūlynym tiri bolsa, bireu qūrly
kün körer,— dep äiel ūiyqtap jatqan balanyñ qasyna kele bere:
― Astapyralla!— dedi de, keiin atyp ketti.— Jylan!— Äljan ot
basyndağy şymşuyrdy ala sala jetip barğanda, jylan ūianyp, tūra
jöneldi.
― Öltirme, öltirme!—dep, qolynan ūstai aldy äieli.— Aq qūiyp
şyğaraiyq.
Öltirmei, qazaq yrymy boiynşa, aq qūiyp şyğardy. Jylannyñ
däl qasynda jatyp aman qalğan balany iekeui kezek süiip, ömir-jasyn
ūzartyp jatyr, baq-däuletti basyna qondyryp jatyr...
Ystyq qaita bastady. Kün ieñkeiip barady. Äljan bir aiaq airandy
tastap alyp, şalğysyn iyğyna sala, şabynğa bettedi. Äieli üiden
şyqpai iestirte söilep jatty oğan:
― Serikjandy qasyma alyp, ülken auyldyñ qystauyna baram.
Alabota jūlam, saqar qainatyp alam... .
Äljan jaiau jöneldi. Kün aptaby qaitqanymen, äli de birsypyra
ystyq. Baratyn jeri ieki şaqyrymdai. Şabyn işinde sona köp. Sona
jarady,— dep jalğyz atyn minbedi. Basyna künnen, masadan qorğap
oramal bailady, jalğyz aspama ietigin aiap aiağyna qaiys şärke kidi.
Qaptan istelgen baipaq, ieski kenep köilek, ieski qol şalğy... Bar
kedeilik bir öziniñ boiynan tabylady. Qalyñ şabynnan birde töbesi,
birde keudesi körinip, batyp-şyğyp barady. Yzyñdağan köp masa
qorşap alğan, qolymen jaipasa da, bolmai tūnşyqtyra talap
barady. Bir kezde aiaq astynan şu köterip, aralar andap qūia berdi. Däl
uianyñ, üstinen tüsken ieken. Äljan iendi şyn sasty. Sassa da, baldy
tastai qaşqan joq, ala qaşty. Qaryndağy jaman şekpenin bürkenip
alyp, bükjeñdei jügirdi. Şekpen syrtynan qadalğan keibir ine
tūmsyqtardan şekpenge arqasyn üikelep qana jany qalady.
Degenmen, balyn aldyrğan aralar aman jibermedi. Denesiniñ är jerin
tompityp dyzyldatyp jiberdi. Äljan qūtylyp şyqqan soñ,
alqynyp, teri sorğalap otyrsa da, baldan közin almai söilep otyr:
― Şirkinniñ beinetqory-ai, şeberi-ai! Şekildeuiktiñ uiasyndai
şypyrlatyp uia jasağan! Dämin tataiyn da, Serikjanğa aparyp
bereiin...
Balyn öte ūqypty ūstap ornynan tūrğan Äljannyñ közi Syzdyqqa
tüsti. Onyñ da basynda oramal, qolynda şalğy, sermep barady.
Sermeui şapşañ da, sylbyr da iemes, denesin äsem ūstap, birkelki yrğaq,
qarqynmen sydyrtyp barady. Syzdyq — şalğyşy jigit. Ap-aryq,
syp-sida bolyp alyp, sol qalpynan keşke deiin tanbauğa bar. Äieli
keşe şabylğan şöpti jinap, köpenelep jür. Qazaq äielderiniñ işinde,
orys äielderinşe, küieuine ierip, şöpke şyqqan sol ğana. Öitkeni şöp
şabudy būl jaqtyñ qazağy ierkek jūmysy dep sanaidy.
― İt-ai, jastyñ şaruaqory-au!— dep, Äljan anadaidan süisinesüisine, Syzdyqtyñ qasyna keldi.
― Iske sät! Jusatyp salypsyñ ğoi.
― Äljeke, analar sizdiñ mäiekke ienip ketken joq pa?
― Ol kimniñ mäşinesi özi?!
― Myrzaniki-au deimin. Jylpos Jaqyp qoi ana jürgen. Sūrap alğan
ğoi.
Äljan jebelei basyp jöneldi. Jylpos Jaqyppen mäiegi şektes
bolatyn. Būnyñ mäieginiñ ieñ bir qalyq jerine sūğyna ienip, ieki jol
tartypty da, mäiegine qosyp alypty.
― Būlardyñ qalai!— dedi Äljan, amandyqty qoiyp, Jaqyp at
üstinde, maşinanyñ aldynan jürip bastap keledi. Qasynda inisi bar, o
da atta.
― Ne qalaiyn sūraisyñ?
― Meniñ mäiegime ienip ketipsiñder ğoi?
― Sende mäiek bar ma iedi? Qarakesekten arqalap kelip pe iediñ?
― Janym-au, qalai-qalai söileisiñ? Bäri öziñe mälim iemss pe iedi?
«Mine, men üi boldym» degenim qaida? «İeki qarany asyraityn,
toqymdai da bolsa, jer beriñder, jiyrma jyldan beri siñisip kettim,
kirme demeñder» degende aqsaqal, qarasaqal bolyp, osy jerdi bergeni
qaida? Būl baiağy köşip ketken Sätjannyñ jeri iedi ğoi. Bes jyldan
beri men iemin. Bügin sen ie bolmaqpysyñ?!
― Köp bylşyldama! İeşkimge soqamen tilip berilgen jer joq äli.
Baiqamai, biraz ienip ketsem, sen de arjağyña iene sal. Şöp jetedi
biyl.
― Tūmsyğyñdy bir iengizip alğan soñ: byltyr şapqanmyn,— dep
arğy jyly tağy şappaqsyñ ğoi. Qoi, Jaqyp, men bala iemespin!
İeşkimniñ jerine iene almaimyn, öz jerimdi tağy bere almaimyn.
― İei, aş köziñdi! Būl küşti kim berdi sağan?! Isik bar ğoi öziñde.
Isigiñdi basaiyn!— dep, Jaqyp sūrlana, atyn tebine jaqyndai berdi.
― Jaqyndama, Jaqyp! Aiamaimyn! Şalğy tiedi bir jeriñe!
― Körip aldym osynyñ şalğysyn! Tart, basa-köktep şaba beriñder.
Şalğymen jaipap, joldy bögep tūrğan Äljandy tyñdamastan, üş
atty parlai jekken maşina basa-köktep kelip qalğanda, şetki attyñ
aldyñğy aiağyna Äljannyñ şalğysy tiıp ketti. Qan saulap qūia berdi.
Sol-aq ieken, bağanadan şydap otyrğan maşinaşy malai Qazanqap
sekirip tüsti maşinadan.
― Sen iendi myrzağa soqtyqtyñ ba?—dep, jügirip kelgen betinde
qoiyp jiberip, mūrttai ūşyrdy Äljandy. Jaqyp ta inisimen jetti.
Kele-aq mine tüsti üstine. Anadaidan körip qalğan Syzdyq ūşyp keledi.
Äieli auyldy habarlauğa ūşyp barady...
Aman būl kezde Syzdyqtyñ üiinde. Qasynda Izbasar, Nūrğali,
Janaq, Sädu bar. Bäri kedei, batyraq, ieti tiri jigitter. Poselkeden
Aman mülde özgerip qaitqan. İeki jūmadan asty, üiden şyqqan joq, atqa
mingen joq. Jatuğa, tamaqqa bolmasa, öz üiine de barmaidy. Osy üidiñ
bir jağyna döñgelek stol qoiyp alyp, Aleksei bergen «Narodnyi
universitet na domu» jurnalyndağy lektsiiälardy tapjylmai, kün
ūzyn oqyğanda toimaidy, talmaidy. Keşke oquğa şam joq. Oqudan
bosağan kezde jastardy, qūrbylaryn jinap alyp, ylği saiasi
taqyrypqa äñgime soğady. Tap küpesi, tap maqsaty degen ne? Qūdai bar
ma? Şariğatty kim şyğarğan? Sauatsyzdyqtyñ ziiäny qandai degen
sūraqtardy Aman özi qoiyp, mysaldy osy ortanyñ özinen alyp, özi
şeşip bergende, joldastary ūstazyndai tyñdap, ūiyp qalady. Bügingi
äñgimeniñ aqyry ülken aryz bolyp şyqty. Beseui birdei qol qoiyp,
osy ortadan kommunistik jastar ūiymyn aşudy, ol ūiymğa özderin
müşe ietudi sūrady. Aman sonymen qabat İeralinge ierekşe hat jazdy.
Būny beseui ğana oñaşa jinalyp, iesikti bekitip qoiyp, qūpiiä istedi.
Qūpiiälary bitken soñ, ümit quanyşy bilegen jastar äzildesip, tipti
köñildi otyr iedi. Daladan iestilgen aşy dauys oiran ietti köñildi.
― Jien, qaidasyñ!? Qyrylysyp jatyr! Äljandy jabylyp sabap
jatyr!..
Üiden jügire, ielire şyqty bäri.
― Kim? Kim?
― Qaida? Qaida?
― Äne! Jylpos Jaqyp inisimen jabylyp, oğan Qazanqap qosylyp...
Jigitter qyzyp ketti. Nūrğaliğa deiin kijinip qalş- qalş ietedi.
Aşuly sözder iestiledi:
― Būl Jaqyp bireudiñ qanyn işpei tynbaidy!
― Myrzany arqalanyp, köringenge qamşy üiiredi!
― Mazaq, qyljaq, bireumen bireudi atystyru käsibi!
― Jür, qotanğa äkelip, kerip tastaiyq! Bir-aq köreiik sotyn!
― Sabyr, jigitter, sabyr,— dep, köterilgen jastardy Aman basa
berdi.— Keru qaşpas. Äueli men baryp bilip keleiin. Kerek bolsa,
sodan keiin-aq kerersiñder.
Būl sözge toqtasa da, taramai tūryp qaldy jastar. Ärqaisysy
Jaqypqa kijinip, töbeles sūrap tūr. Aman bir atqa mine sala şauyp
ketti. Ol kelgende Jaqyptyñ mūrny qanap, qara mūrtyna deiin qan
ieken. Kany äli tyiylyp bolmasa kerek, tanauyn kiızben tyğyndap
qoiypty, myñqyldap söileidi. Būrynğy şapşañ, sumañ tili juasyp
qalypty. Biraq uy sol küiinde körinedi.
― Jaqsy keldiñ, şyrağym! Mine, itteriñ talap tastady,— dedi de,
tömen qarap, sūrlanyp otyra berdi.
― İeminip alğan alaqandai jerimdi tartyp alğaly üşeui birden
jabylyp, ölimşi qylyp jatqanda myna Syzdyq kelip aiyrdy. Ara
kisi ğoi, osy aitsyn,—dedi Äljan. Taiaq jese de, ieş jeri kögermepti,
talaiy joğary tūr.
― Men ara kisi bolsam da, aralyqta qaldyrmady būlar!— dep,
Syzdyq qyzyna söiledi.— Ne degen sūmdyq! Közin baqyraityp qoiyp,
bireudiñ jerin tartyp almaq! Sovet tūsynda mynau, baiağyda kedei
sorlynyñ ne jany jürgen! Äueli Qazanqap jügirip kelip ūryp jyqty.
Jyğylğan kisiniñ üstine mynalar mine tüsti. Sodan keiin Qazanqap
töbelesken joq. Men kelip, araşalai bastap iedim, mağan saldy
jūdyryqty...
Jylpos Jaqyp şydai almai, salbyrağan basyn joğary köterip
aldy:
― İei, janyñ şyqqyr, araşalağan bolyp, bizdiñ qolymyzdy ūstai
berdiñ ğoi...
― Ärine, araşaşy ūrğan qoldy ūstaidy. Tūrğan qoldy nesine
ūstaidy? O zamanda bū zaman, araşaşyny ūrğan bar ma? Şynymdy
aitaiyn, sonsyn men Äljanğa bolysyp kettim. Jaqyp, jeñilip
baratqan soñ, pyşaq ala jügirdi. Arağa iendi Qazanqap tüsti. Pyşaqty
tartyp aldy. «Qai jağyn, qoimasañ, sol jağyña men de jūdyryq
jūmsaimyn!»—degen soñ, ieki jağymyz da qūia qoidyq...
Qazanqap pen Jaqyptyñ inisi şalğyğa arandağan attyñ aiağymen
äure. Qanyn ağyzbai, orap, bailap jür. Aman at üstinde. Äli ünsiz. İeki
közi Qazanqapta. Moiny işine iengen, iyğy şyğyñqy, baqa tamaq, küdis
qara, mynalardyñ qasynda aiu tärizdi.
― Otağasy! — dedi Aman. Sonda ğana ol: «äu»— dep, iebedeisiz
denesimen būryla qarady.— Malğa janyñyz aşyğanda, öziñizben bir
kezde birge istegen batyraq Äljanğa janyñyz aşymady ma? Qolyñyz
köterilip, qalai ūryp jyqtyñyz?!
― İe, nesi söleket onyñ?— dep, küj iete qaldy Qazanqap. Dausy da
denesine laiyq ieken. Olaq, ojar söileitin omyrau körinedi.— Batraq
bolsa, qaiteiin? Myrzanyñ malyna soqtyqpasyn. Ol äli töleidi būl
atty.
«Bar ömirin Şäkenniñ iesiginde ietkizip kele jatqan Qazanqap aty
üşin osyny istegende, iesi üşin ne istemeidi? Taq küresinde süiengen
jalşynyñ türi mynau bolsa, ne oñdyrady? Däl mynadai jalşynyñ
basyna, būrğymen tesseñ de, tap säulesi ienbes!»— degen oiyn Aman
syrtyna şyğarğan joq. Nadandyq küiinen bir türşigip qaldy da, öz
bailauyn aitty:
― Özderiñiz bastap, özderiñiz aiaqtağan iekensizder. İendi tarau kerek.
Jūmystan qalmañyzdar.
― Şyrağym, sonda qan tögip, talasqan jerdiñ tügi kimdiki bolğany?
—dep, Jaqyp zildene söilei, ornynan tūrdy.
― Kimdiki bolsyn? Būryn kimdiki bolsa sonyki bolady da.
― Jaraidy, biligiñe bolaiyn! İendi bäri tüsinikti. Aitaqtai ber
itiñdi. İt iesin arqa tūtady.
Öz sözinen keiin jönele bergen Aman, mynany iestigende, atynyñ
basyn būryp aldy. Jaqyppen şaiyrmal sözge kelgen iemes-ti. Qaita
onyñ mysqyly köp, birde aşy, birde tätti, oramdy tilin qyzyq
köretin, syilaityn. Tek biyl ğana köñili sekem ala bastady.
«Jaqyptyñ bir ūrty mai, bir ūrty qan»—degendi jūrt köbirek aityp
ketti. Onyñ üstine Şäkenniñ üiinde qymyzğa qyzyp otyryp, Täukeni
qyljaqtasa da, “Lenin ölse, dünie qarañ qalar dep pe iediñ?” ― degeni
Amannyñ işinde bir tüinek bolyp qaldy. Sondyqtan Jaqyptyñ jaña
qyr körsete söileuine şydamai, būnyñ, da saitany kele qalğan-ieken:
― Olar meni iemes, sovet ökimetin arqa tūtady!—dedi, öñin suytyp. ―
Al siz kimdi arqa tūtyp jürsiz?! Kimge qyr körsetip tūrsyz?! Baiqañyz,
tym soqtyğa bermeñiz kedeige Şoq tailaqtai bolasyz bir küni!
Jaqyp jauap qaiyrmastan, atyna mindi. Qasarysyp, söz, minez
talastyruğa batyly jetpedi. Öitkeni az atanyñ, tömen atanyñ
balasy. Däuleti şağyn. Tek öziniñ pysyqtyğymen Şäken myrzanyñ
qoltyğyna kirip alyp, bireu men bireudi, bir iel men bir ieldi, iesebin
tauyp, atystyryp jüredi. İel işi tiyş bolsa, oğan ieşteme tüspeidi,
jūmyssyz qalady. Jatyp işudi däulet kötermeidi. İeñbek isteuge
ädettenbegen, moiny jar bermeidi. Sondyqtan qulyq, sūmdyqtan bezu
tügil, äbden şeberlenip barady. Qazir öz aulyna qarai tūra jönelse
de, bylai şyğa, tura jailauğa, myrzanyñ aulyna tartty. Betiniñ
qanyn jūmaq tūrsyn sürtken joq. Tūtatam degen otyna sol qandy
tamyzdyq ietpek. Jailauğa namazdiger şeninde jetti.
İel azaiğan soñ, jailaudyñ qyzyğy da azaiypty. On - on bes
auyldan qalğan ieki-üş auyldyñ ğana jūrnağy körinedi. Onyñ özi
qonys audaryp, bir taban qystauğa taqala, Aşyly özekke kelip qonğan.
Myrza aq üiin jinap qoiyp, qoñyr üi tigip otyr. Adam az. Duyldasyp,
top-tobymen üi qydyryp, qymyz işip jürgender joq. Malşylar,
maldy qarttar ğana qalğan. Özge ieñbek adamynyñ bäri pişende, qystau
mañynda, ierteñ qylyşyn süiretip keletin qysqa qarsy qam jasap
jür. Jas keziñdei qyzu jailau, qyzuy basylğan qūba köñilge ūqsapty
iendi.
Būl mezgilde qonaq, jolauşylar da siregen. Şolpannyñ köñili
qūlazyp, jan-jaqqa qaranyp dalada jür. Tek iesep qyzyğyna tüsken
myrza üide, knijkalaryna qarap, şotyn qağyp qoiyp, özimen-özi
bolyp otyr.
― Ağajan kele jatyr!—dep, jügire iendi Şolpan. Işi pysyp, qonaq
sağynyp qalğan ieken. Quanğannan möldir közi külimdep, jūqa tanauy
qozğalyp ketti. Myrzanyñ atynan söz aita baryp, birinşi tanysqan,
odan keiin myrzağa iere baryp, alyp qaitysqan Jaqyp jat ielge kelgen
jas Şolpanğa myrzadan soñğy ieñ ystyq, ieñ jaqyn adam. Sondyqtan
onyñ atyn atamai, ağajan deidi. Auzy-mūrnyna qan qatyp, Jaqyp
kirip kelgende, Şolpan şoşyp, ūşyp tūrdy ornynan. Myrzanyñ da
qağyp otyrğan şoty qalyp qoidy. Añyryp qaldy.
― Ne boldy, jarqynym?!
― Jai. Atym sürinip ketip, jer süze qūlağanym. Juyp tastaiynşy.
Myrza ülken ala közimen tesile bir qarap ötti de:
― Işteme ietpes,— dei saldy. Sengen joq. Jaqyptyñ ülken syrdy
özine ğana oñaşa aitatyny mälim. Şolpan sabyn äkelip, sudy qolyna
özi qūiyp, juyndyryp tūryp:
― Taimas, samauyr qoiyp jiberşi!— dedi daladağy Taimasqa.
Jaqypty juyndyryp bolysymen:
― Şai qainağanşa işe tūryñyz,— dep, bir şara qymyz äkep
ūsyndy. Myrza amandyqtan keiin şarua jaiyn sūrai bastady:
― Bizdiñ pişenşilerge soqtyñ ba, qanşa şapty ieken?
― Öz mäiekteriñizdi bitiripti. İelu şoşaq salyp tastapty.
Jigitteriñiz: «Biyl ieldiñ jerin şauyp, maşina aqysynan kemi jüz
şoşaq tūrğyzamyz»— dep otyr.
― Qazir kimniñ jerin şauyp jür?
― Bir mäşineni keşe Bodaubek äketken. Oğan bir kün şapqanda, sizge
ieki kün şappaq, Qazanqap mäşinesin ierteñ Jylqybaidyñ mäiegine
salmaq.
― Mäşineler bögelmei jür me?
— Qaidan bögelsin! Sizdiñ mäşineler jaña ğoi. Äbil, Aqynjandar
pişenge şyqqaly jiyrma kün. Mäşineleri bir kün jürse, on kün
tūrady. Şyqyldatyp jatqany.
― Öziñ şebiñdi şauyp aldyñ ba? Aitqamyn Qazanqapqa.
― Joq, äli,— dep kümiljidi Jaqyp. Qymyzyn işip bolğan soñ,
myrzany ymdap tysqa alyp şyqty. Auyldan ūzañqyrap ketip
otyrdy iekeui.
― Aitşy käne, ne boldy?
― Aitaiyn. Ädeii aitqaly keldim. Bügin sizdiñ mäşineni şaryn
salyp iedim, şöp qalyñ ğoi, meje körinbeidi, Äljannyñ mäiegine
bolmaşy ğana ienip ketippin. Sol-aq ieken, Äljan isine kelip,
mäşinedegi sizdiñ bir attyñ aiağyn şalğymen oryp jiberdi. Onyñ
soñynan Syzdyq kelip, iekeui qosylyp, meniñ auzy-basymdy qan
jalatty. Jañağy qan sol. Ägär Qazanqap bolmasa, iekeui tipti öltirip
jiberetin.
― İapyr-au, qalai jeligip jür? Momyn iedi ğoi būlar!
― Jeliktiruşi bar. Taiaq jep, mūrnymnan qanym sorğalap
otyrğanda, alqynyp Aman şauyp keldi. Analarğa: “ Būlaryñ qalai?”
deudiñ ornyna, mağan sazaryp: «Sen kimdi arqa tūtyp jürsiñ? Soqtyqpa
kedeilerge, şoq basqan tailaqtai bolarsyñ!»—dedi. Osy sözimniñ biri
beker bolsa, anau batyp baratqan künmen birge bataiyn.
― Aman da osylai ma iedi?!
― Äi, myrza-ai, sengişsiñ-au! Qūdai osy peiiliñe bergen şyğap. Ol
jigit anada İeralin kelip ketken soñ-aq būzylğan. Odan keiin Şögeldi
ūryp, şoqtyğy köterildi. Poselkege baryp älgi bir aşaddy orys
mūğaliminen sabaq alyp qaitqan soñ, mülde qūtyryp ketti. Qazir onyñ
mañynda künde jiyn, künde sybyr. Aqymaq, ieser jastardy jinap
alyp: “Qūdai joq” dep üiretedi. Astapyralda, ne aitarsyñ būğan!
«Jauyñ—bai», «Baidyñ maly—malaidyñ köz jasy» dep üiretedi.
Osynyñ biri ötirik bolsa, anau batqaly baratqan künmen birge
bataiyn! Däl bügin bes kisi qol qoiyp, Aqmolağa aryz jibermekşi.
Jibergen şyğar. Osy ortadan komsomol äşeikesin aşpaq.
― Ony qaidan bilesiñ?—dedi Şäken. Bağanadan bergi sözge, «bäri
özime mälim» degendei, boiyn keñ salyp otyr iedi, myna sözden bir
jiyrylyp qalğandai boldy. Jaqyp sony seze qoiyp, basyn taqap,
sybyrlai:
— Bizdiñ jaman Sädu aityp keldi!— dedi de jymyñ ietti.— Aryz
bergen beseudiñ biri sol. Būdan keiin olar jalşylardy, kedei,
ortaşalardy baiğa qarsy qūiatyn tağy da bir ūiymdar aşpaq. Äiteuir,
päleni qozdatyp jatyr. Malqardyñ üstinen aryz jaudyryp, aiağynan
alyp, osyndai äşeikeleri mazasyn ketirip jürgen joq pa? Sol päleni
mine bizge Aman äkeldi. Äljan, Syzdyqtar bügin meniñ töbeme şyqsa,
ierteñ sizdiñ töbeñizde oinauy anyq, myrza...
Jaqyp nasybaiyn alyp atty. Tükirigin ūsaq qoi tisteriniñ
arasynan jibergende, jip-jiñişke bop sozylyp, iesik pen tördei jerge
ketti. İendigi sözdi myrzadan kütip, sūlyq otyr. Myrza oilanuda.
Öñinen ieştemeni boljap bolmaidy. Işinde būdan ülken päleler
jatqan keñ qūrsaqqa, Jaqyp qanşa qūidym dese de, tolmasa kerek.
Älden uaqytta:
― Menen sonda pe tileisiñ?— dedi jaiymen otyryp.
Men sizge talai ierdim ğoi, bir jolğa mağan ierip pişen basyna
baryñyz. Janjaldasqan jerimdi, tym qūrysa, bir jyl şabaiyn. Qoly
tigeni üşin aiyp alyp beriñiz. Osylai tyiym salynbasa, ieldikten
qalamyz...
― Meni üitip şoşañdatpa, auyrlat qaita. Sonda ğana ūtasyñ,— dep,
myrza kösile söilerdegi ädetin körsetti: basyn kötere, aldyna
alystau bir nüktege qadala qarap otyryp söiledi.— Olar şauyp
kelgen joq. Men şauyp barğanda, bola qalaryn qaidan bildiñ?
Töbelespeu kerek iedi. Ūrğannan da «ūramyn» dep qorqytqan batady.
Maqaşqa hat jazyp bereiin. Sol bitirsin. Ol bitirse, qazaqşa bitiredi,
sağan jeñip beredi. Bitire almasa, tipti jaqsy, Maqaş sen jaqqa
şyğady. Qazaq jolyna, zañ jolyna tüsken daudan aqyñdy jibere
qoimaspyz. Al qol küşke ne daua bar? Sen jolmen jeñip alğanşa, olar
qol küşpen şeşip tastaidy. Osyğan qam oiladyñ ba?
― Oilağanda ne isteimiz ol qara tobyrğa?
— Isteuge bolady!—dep, myrza köpten oilap tauyp qoiğan amalyn,
kezi kelgen soñ, aityp berdi.— Seniñ osyndağy üş üiiñnen soiyl
ūstauğa jaraityn bes azamat şyğady. Sonau Nūra boiynda är auylğa
bir kirme bolyp jürgen ieki üiiñdi aldyr. Jer jetedi. Olarda bes
azamat bar. On boldy ma? Mynau Baibol ata jağynan olarğa jaqyn
bolğanymen, jigi bölek. Būl jikti bölip äketseñ, bir özi segiz soiyl
beredi. On segiz boldy ma? Maqaşqa hatty ädeii jazğaly otyrmyn.
Sapar ony İelekeñe qarağannyñ aqsaqaly dep, syrttai syilaidy.
Iştei paraqor, qiiänatşyl dep jek köredi. Maqaşty jyryp ala alsañ,
keminen on soiyl şyğarady. Mine, sonda qara tobyr qol küşke
baiqap-baiqap barady. Sözge kelse, täuekel!
― Myrza-ai, qara atanşa şirene tartyp, talai örden asyrdyñ-au!
Mynau amalyn, bir qūdaidyñ ğana basyna syiar. İendi mağan bäri
tüsinikti. Osylai istelik.
Äñgime ūzaqqa sozyldy. Kün batyp, qas qaraiyp qaldy. Ağarañdap,
aqyryn basyp Şolpan keledi.
― Şai suyp barady. Jürmeisizder me?
İekeui ornynan tūryp üige bettegende, myrza bir närseni Jaqypqa
qadağalap tapsyrdy:
― Jañağy jaman Sädudi qozğama, solardyñ işinde jüre bepcin. Biraq
dizginin myqtap ūsta, senimdi habarşyñ bolsyn.
― Ol qolda ğoi.
Üşeuine, üige iengen soñ, Taimas qosylyp, döñgelek stoldy qorşai,
törteui ğana otyrdy. Jaqyp iendi şai üstinde ärkimniñ syrtynan
syqaq, qyljaqtaryn aityp, küldire bastady. Dalada qatarynan qazğan
ieki jeroşaqtyñ iekeuinde de ot jağuly. Birinde — iet, birinde — qūrt
qainap jatyr. Kün būlttanyp alğan. Jūldyz joq. Dala tas qarañğy,
aiaq asty körinbeidi. Biraq ieki qazandy qatarynan qainatyp otyrğan
jasamys äiel ot säulesimen jaqsy körinedi. Tañ säriden tūryp,
damyldamağan bişara qalğyp ketti. Bir jağyna auytqyp qūlap bara
jatqanda ūianyp ketti. Bir qazandy şömişpen sapyryp, bir qazandy
qyrğyştap qyra aralastyryp, otyn jañartqan soñ, tağy qalğydy.
Auyldy ainala, anda-sanda jai myñq ietip, jortyp jürgen baidyñ
qaiqy qūiryq, saq töbetteri şabalana ürdi. Äiel şoşyp ūiandy.
Jeroşaqty basa jazdap kelip toqtady bir atty. Dästür boiynşa
auyldyñ syrtynan kelmei, qotandy qaq jaryp, itterdi abalata keldi.
― Myrzanyñ auyly osy ma?
― Osy, şyrağym.
― Özi üide me?
― Üide, şyrağym.
― Qonaq bar ma?
― Bar, şyrağym.
― Onda: «Üi syrtyna şyğyp ketsin» deñiz!
― Jaraidy, şyrağym.
Būl adam kempirdi ğana şoşytqan joq, üidegilerdiñ de közi
badyraiyp qaldy. Auyldy basa-köktei kelip, attan tüspei tūryp,
myrzany tysqa şaqyru aqtar qaşyp, qyzyldar quğan jyldarda ğana
bolatyn. Odan keiin kezdeskeni osy.
― Būl kim özi?! Men baryp bilip keleiinşi,— dep tūra jönelgen
Taimasty, myrza qaita otyrğyzdy. Özi şyqty dalağa. Atty adam
atynan tüspei, anadai jerde tūr ieken. Myrza qasyna barğanda ğana
attan tüsip, qolyn ūstap tūryp:
― Men Şalabai ğoi,— dedi sybyrlap.
― Aman-sau jürmisiñ, qarağym?
― Şükir, amandyq. Tağy bir soğyp ketuge tura keldi. Ne habar bar?
― Astyrtyn tergeu de jürip jatyr. Izdetip te jatyr. Taba almai
jür.
― Alysqa ketpesem, bolatyn iemes. Aq mör tauyp beriñiz, atyjönimdi özgertip, dokument jasap alam. Biraz aqşa beriñiz. Asyğyspyn.
Ne berseñiz de, tez beriñiz, ketem.
Myrza jyldamyraq basyp üige kirdi. Baibol basyp bergen aq
mördiñ bir-iekeuin aldy. Aqşa aldy. Qaita şyğyp, berip tūrğanda:
― Rahmet!— dedi Şalabai.— Köp jyldar dämdes, syrlas boldyq.
Sovet ökimeti qaltama knijkesin, moinyma myltyğyn salsa da, sizdi
aiyrbastağan jerim joq. «Şalabai sotqar» atanğanda, köbinese, sizdiñ
kegiñizdi alyp berem dep atandym ğoi. Qalqanyñ soğan közi jetken soñ,
mağan düre soqty. Sizben aqyldasyp, men ony qūrtyp tyndym. Aqyry
mine qaşqyn atandym. Qaityp iel qataryna ienuge jol qalmady. Qaida
jürsek te, osyny ūmytpaiyq, myrza!
― Qaida jürseñ de, jolyñ bolsyn! Kelşi, qūşaqtasyp qoştasaiyq!
— dep, myrza qūşağyn jaidy. Qūşaq jazylysymen, atyna mindi
Şalabai. Qarañğy tünde jerdi düñkildetip, tepkilete jöneldi ol.
III
Maqaş qystauy Taldy özeniniñ däl jaiylar, qoryqtyñ bastalar
jerinde, şabyndyqtyñ «Kömei» dep atalatyn ieñ şūraily jerinde.
Qūrğaqşylyq bolyp, su tasymai, qoryqqa şöp şyqpai qalğan
jyldarda da «Kömei» qūralaqan qaldyrğan iemes. Jeri oipattau,
yzaly, qyrtysty. Şöp biyl tipti ieresen şyqqan. Işine iense, tüieden
basqa mal körinbei ketedi. Maqaş Maqaş bolyp tūrğanda, būl qoryq
şabylmaityn, mal aiağymen jaiylatyn. Neşe künge sozylğan
sūrapyl borandarda qoryqqa salğan qoi, jylqy aşyğudy, yğudy
bilmei, tebindep jata beretin. İel qosylyp, jataq köbeiip, öziniñ
däuleti azaiğan şaqta, Maqaş «Kömeidi» jastandy da, jatyp qaldy.
Bükil qoryqtağy ielde tört-aq maşina bar. Onyñ da iekeui Şäkendiki.
Köpşilik qol şalğymen şabady. Maqaş bügin «pomoş» jariiälap,
mäiegine üş maşinany birden salypty. «Pomoş», «üme», «senbilik»
degender ağaiyndyq, ūiymşyldyq ülken kömek, jaqsy salt
bolğanymen, iekiniñ biri jariiälai bermeidi. Jariiälasa, jūrt oğan bara
da bermeidi. Maqaştan baq-däulet Şäken myrzağa auyp ketse de,
Maqaştyñ ru aqsaqaldyğyn, onyñ ber jağynda Sailaubek siiäqty atqa
mingen, qazir Orynborda jürgen ūlyn ieske alyp, «pomoşqa»
ağaiyndar kep jinalğan. “Kömedin” qalyñ şabyny maşinalardy
damyl-damyl qaqaltyp, jürgizbei qoiğan soñ, ieñ qalyñğa
şalğyşylar tüsip, maşinalar şetke, sūiyqtau jerge şyqty. Bir
mäiektiñ işinde şaryldağan üş maşina, syryldağan on şalğy birine
biri dem berip, ün qosyp, qamys boiy bidaiyqty jusatyp barady.
Maqaş at üstinde köñildi, omyrauyna tüsken aq saqalyn ūşynan ūstap,
pişenşilerdiñ qyzu qimylyna süisine qarap jür. Myna jaq büiirde
jele şoqytyp Jaqyp keledi. Keñ qoryqta şoşaq, köpeneler
şypyrlap keledi.Paida tabam, dep naiza tapty, qaitkende iesesin
qaiyru kerek. Bir qaitsa, osy Maqaştyñ aldynan qaitu kerek.
― Assalaumaliküm, qariiä!— dep, ol anadaidan attan tüsip,
Maqaştyñ qolyn jaiaulap kelip ūstady. Būlai tek pirädälar isteidi.
Jasy ülken jaiauğa jasy kişi at üstinen qol berse, ädepsizdik bolar
iedi. İekeui de at üstinde tūrğanda Jaqyptyñ attan tüsui ädeptiñ tipti
arjağyna şyğyp ketti. Onymen qoimai, maida tilimen jalap tūr.—
Oi, bärekeldi! Qaitsin-ai, Maqaşyn ūmytpaidy-au jūrt! Qoryqtağy
ielden ieşkim qalğan ba? Myrzanyñ da bir maşinasy jür ğoi. Jusatyp-
aq salğan ieken! Qaida qūiasyz būl şöpti?
― Şöp köptik qyla ma? Öziñ ieşteme şaptyñ ba? Janjaldasyp
qaldy dedi me?
― Şaba alğam joq. Sonyñ älegimen jürmin. Myrzağa baryp iedim,
sizge jiberdi. Mine haty.
― Qora jaqqa baraiyq. Közildirigim sonda.
İekeui salqyn qorağa keldi. «Pomoşylarğa» arnap qoi soiylyp,
qazanğa şetinen salynyp jatyr. İeki saba qymyz tūr. Ülken sabadağy
— ielden jinalğan, kişi sabada — Maqaştyñ öziniñ üş biesiniñ
qymyzy. İeki kün jinap, iındetip qoiypty. Äueli bir-bir aiaq qymyz
işip, susyndap alysty. Sodan keiin Maqaş bir jağyna şuda jip taqqan
şipauyt közildirigin kiıp, qūlağyn şuda jippen orap qoidy, hat oquğa
kiristi. Tildei ğana hatqa, birese alystatyp, birese jaqyndatyp,
şūqşiiädy kelip, aiağyna jete almaidy. İeskirgen közildirik pen käri
közge ieski oqu qosylyp, qinap otyr qartty. Şäken jäditşe jazğan,
būl kisi qadimşe oqidy. İejelep, nobailap tüsindi-au aqyry. Sol kezde
Jaqyp qoinynan bir tülki suyrdy. İlep, ietin sydyryp, qyryñqyrap
jünin işine qarata büktegen ieken, iendi syrtyma qaratyp, silkip-silkip
jiberdi de, qyp-qyzyl qylyp, Maqaş aldyna sūlata saldy.
― Tymağyñyz tozyp ketken tärizdi iedi. Dos-dūşpanğa siz kiıñiz.
Maqaş mūrtynan külip, tülkini jonynan sipap bylai alyp qoidy.
Ol tek quanyp külgen joq. Osy tülkiniñ ainalyp kelip özine
būiyrğanyna da küldi. Qoryqty basyp, Nūra boiyndağy orys
poselkelerine ülken jol ötedi. Sol jolmen Qarqaralynyñ
Qarakesekteri qys boiy ağylyp jatady. Ağaş, iet, mai, arqan-jipke
deiin aiyrbastap, poselkeden işermen astyq alyp qaitady. Jolda
otyrğan ieldiñ — Quandyqtyñ sūmdary jürginşilerdi ūrlap, aldap,
oğan bolmai bara jatsa, qorqytyp birdemesin ilip qalady. Myna
tülkini Jaqyp bir jürginşiden qorqytyp alğan. Ol qaitarynda
Maqaşqa ädeii soğyp: «Bir qara mūrt tülkimdi alyp qaldy. Izdep tap ta,
öziñ al. Būl ieldiñ itine būiyrğanşa adamyna būiyrsyn aq malym»,
dep ketken. İelde qara mūrt köp. Ol kim boldy ieken?— dep jürgende,
sol qara mūrt, mine, özi äkelip berdi. Biraq tegin berip otyrğan joq.
Daudyñ maiyn tamyza kelip:
― Şöpke zäru iemen. Osynyñ yzasyna sol jerdi tym qūrsa biylşa
mağan būiyryñyz. Mūrnymdy būzğan— Syzdyq, jolymdy alyp
beriñiz,— dep qiylady.
Maqaş janjal jaiyna Jaqyptan äbden qanğan soñ, dereu Äljan
men Syzdyqqa qosyp, Amandy da şaqyrtty. Auyl arasy tiıp tūr.
Şaqyryp barğan balanyñ atyna minip Aman ğana keldi.
― Anau iekeui qaida, kele me?!—dedi Maqaş sälem üstinde-aq.
― Joq, olar üşin men jauap berem. Olar jūmysta.
― Berseñ, ber. Seniñ qoltyğyña tyğylatyn körinedi.
― Ras.
― Al janjal bopty. Neden boldy, aita ber.
Aman aityp berdi. Ädil bişe ieki jağyn kezek tyñdap alyp, biligin
iestirtti Maqaş:
― Būl janjalğa Şäkenniñ tük aralasy joq. Äljan anau attyñ
aiağyn jazyp bersin. Jaza almasa, astyndağy iez atyn bersin.
Biylğydai jyly jerdiñ tügi üşin töbeleser me kisi! Kirmege
biletsek, kirmeden taiaq jesek, ne ieldigimiz qaldy! Jaqyp sol
maşinamen orap alğan jerin şaba bersin. Äljannyñ maly jūtap bara
ma! Kirmeniñ jeri degen jer joq äli. Qūtyrmasyn! Qūtyrtpa!
Syzdyqty Jaqyptyñ aiağyna jyq, üstine şapan japsyn. Onyñ jağy
kişi, qoly tidi. Men biletin qazaq joly — Qasym salğan qasqa jol osy.
― Yrzamyn! Oi, kärim-ai, äli tanğan joq iekensiñ ğoi! ― dedi Jaqyp.
Aman qyzarañdap küle berdi:
― Būlai tek aituğa oñai. Oryndau qiyn, ata!—degende, Maqaşty
aşu qysyp, ientigip, deminen ūzyn saqaly jeñildep ketti. Dauysy
dirildep şyqty:
― Meni tiridei kömbek pe iediñ? Sailaubekten qalaisyñ, ol meniñ
sözimdi jyqqan iemes äli. Sailaubek— kommunist. “Qūdai joq” degen
iemes äli. İestip jatyrmyn, ülkendi ― ülken, qūdaidy — qūdai demei,
kündiz-tüni päle taratasyñ! Bar bolsañ, tap, täñirim!..
Aşy qarğystarğa Aman şydap otyra almai, ündemesten şyğa
jöneldi. Maqaş şarşap toqtady. Küni ketken kök şolaq, küizelip
biraz otyrğan soñ, Jaqyppen keñesti:
― İendi qaitemiz? Jañağy könbei ketti ğoi.
― Bir japyrağym qalğanşa qua berem. Bolysqa hat jazyp beriñiz.
Būnyñ moinyn būrauşy tabylady.
― Jazaiyn, jazaiyn!— dep, Maqaş jaman közildirigin qaita kidi.
Jazğan haty mynau:
“Gizzatlu ua hūrmatlu Malqar myrzağa biz Maqaş ağañyzdan iağni
marhūm äkeñizdiñ ieñ jaqsy köretin bileriniñ birinen köpten-köp dūğai
sälem. Sälem bağdynda aitar sözimiz: üşbu hatty aparuşy Jaqyp
inimiz ağaiynnan jäbip körip, sizge ketti. Būl haqynda qandai hūkim
ietseñiz de biz rizamyz. Ağaiyn tentek. Ötildim, iendi öz obaly özine. Hat
jazuşy qamqor ağañyz Maqaş dep bilesiz».
Hatty tös qaltasyna salyp alyp, Jaqyp jürip ketti. Aty ierkin
jüre almai, kök şalğynğa birde omyraulap, birde batyp şyğady.
Qyzyl bas qurailar, tikenekti oşağandar kezdeskende sürinip ketedi.
Joñyşqaly, japyraqty, alasa balausa şalğyndarğa kelgende,
tepkilete jöneldi. Bolys auly köp jer. Qattyraq jürip, köz barynda
jete qonbaq. Bolysta äli tūraqty keñse joq. Būl da, Baibol auylnai
siiäqty, jūrtty öz üiinde, ne iel qydyryp jürip qabyldaidy. Bolys
qazir ielde me, üide me? Üide bolsa auyly orynşa ma, keşti me?
Jaqyp bilmeidi. Sondyqtan kezdeskennen sūrastyra otyrdy. Bir
döñesten asa bergende, ielsiz, jolsyzda üş salt atty kezdesti. Biri —
äiel, iekeui ierkek. Äiel ortada, astynda tory jorğa, basynda
dağaradai aq kündik, deneli, ierkek pişindi kisi ieken. Amandasyp, jön
sūrasyp tūrğanda būrqyrap berdi:
— Atyñ, üsti-basyñ, bet-auzyñ jöndem bolğanda, täuir jigit pe
desem, jylpos Jaqyp sen be iediñ? Däl iezuiñe... iendeşe! Bolys,
auylnaidy soñynan salatyn, öziñ tağy ötirik kuälik beretin äkeñniñ
köz qūny bar ma iedi Qasende?! Ūzynnan öşiñ, qysqadan kegiñ joq,
qūtyrğan itşe ūrynyp, Jylqybaiğa qosylyp, aqyry aidatyp
tyndyñdar. Aruaq, qūdai bar bolsa, senderdi bir tabar. Qasenniñ qaqaq
balasyna jazyğy joq-ty. Senderden auzy tükti orys artyq. Senderdiñ
ortaña syimağanda, olardyñ ortasyna syidy. Sender qaralağanda,
olar aqtap jatyr. Tiri bolsa jatpas Qasenjan. Keler, inşalla! Kelse,
sendei şylym tūmsyq, mysyq mūrt nemeden kegin de ala biler.
Bolysqa şauyp barasyñ, tağy bireudi şaqqaly, aidatqaly baratqan
şyğarsyñ? Bar, meni qosa aidat!
Äiel tebinip qalyp jürip ketti. Tip-tik otyryp, jorğa toryny
taipaltyp barady. Jaqyp jaq aşa almai qaldy. Baspalatyp, sabap
ketti sözben. Sabağan kim? Oilana-oilana azar tapty. Osy jaqqa «Apam
bar» dep, Qasen kelip jüretin. Sol apasy bolu kerek. Betalysy
poselkedegi tabunşik törkinderine bara jatqan siiäqty. Qorjyndary
toq, Jaqyptan özge kisi jañağy sözge ölmese de, ölimşi bolar iedi.
Ondaidyñ talaiyn iestigen, özi de talaidy osylai tildegen Jaqyp mäu
degen joq. Bylai şyğa yñyrsyp, ändetip keledi. Nasybaiyn atyp
alğan. Köñili köteriñki. Myrzanyñ qoltyğyna iengeli Malqar bolyspen
suysyñqyrap bara jatsa da, jüirik tazysyn qolqalap alğan tamyry.
Tazynyñ qarymjysyn bolys äli qaiyrmai jür. Qaiyratyn türi
körinbegen soñ, Jaqyp ta qolqa sala barmai jür. İeki jağy da bir
oraiyn ielden keltirmek iedi, mine keldi. Osy joly dauyn jeñip, jauyn
aiağyna salyp berse, Jaqypqa odan ülken qolqa kerek iemes, tamyryna
öle-ölgenşe yrza. Sol oiymen bolysqa jetkenşe asyğa tüsti.
Alystan körinip, jetkizbei qoiğan kök döñgil, basynan attai kün
ötkende, qyzaryp ketti. Sol döñgildiñ bergi aldynda tereñ, qarağandy
özekte otyrğan köp iel köleñke tüsip, küñgirt tarta bastady. Aspany
aşyq, tymyq keşte är tūsta baiau, tik köterilgen kök tütin birte-birte
tömendei jaiylyp, tūtasty da, auyl üstinde qalyqtap tūryp qaldy.
Tipti jarasymdy. Auyl iendi, bulanğan aidyn qol siiäqty, betin aiqyn
körsetpei, dybysyn anyq iestirtedi. Bu tasasynda, köl üstinde qaz
qañqyldap, aqqu syñqyldap, üirek byqyldap jatsa, tütin tasasynda,
auyl işinde, mañyrasyp, şulasyp tabysqan qoi-qozynyñ, bozdasypsarnasyp tabysqan bota-tüieniñ, kisinesip, şūrqyrasyp tabysqan bieqūlynnyñ aluan-aluan ünderi bir-birimen ūlasyp jatyr. Malqūmar
qazaqtyñ käri-jasy būl kezde dalada. Jylqyny öriske jöneltip,
öristen qaitqan özge maldy qarsy alyp, äbiger. Jaqyp iel şetine däl
osy mezgilde ilikse de bolys aulyna jetkende qas qaraiyp qaldy. Ol
attan tüsip jatqanda ieñ būryn tanyğan — öziniñ Sūr kiıgi. Körmegeli
üş jyl ötse de ūmytpapty, arsalañdap, basyna şapşyp jatyr.
— İt, şirkin, iesti-au! Qaraşy, menen būryn tanydy,— dep,—
anadaidan söilep kele jatqan Şögeldi Jaqyp ta alystan tanydy:
― Assalaumaliküm, Şöge.
― Äliksälem, Jaqyp. Bala-şağañ aman ba, iel-jūrtyñ aman ba?
― Şükir. Özderiñiz de amansyzdar ma?
― Täñirige täube, amandyq. Bolys bügin ülken üiinde. Syrqattanyp
jatyr. Seniñ myrzañdai, bolystyñ qonaq üii joq. Jür, kişi üiine
baraiyq,— dep, Şögel söz arasynda Şäkendi syrttan bir kekep ötti.
Özi taiaq jegen sonay bir sätsiz saparda Şäkenniñ būlardy qonaq üiden
jöneltkeni de iesinde myqty saqtalğan ieken. Üige ienip, amandasyp,
jailasyp bolğan soñ Şäkendi tağy da bir kekep qoidy:
― Aişa, tamyrlaryña mal sūiatyn bolarsyñ, baiqa, myrzanyñ
toqalyndai tabağyña qamşy salyp bere körme.
Aişa külip jiberdi. Tynysy keñ, möldir, kerbez külki. Ortadan
joğary boiy bar, tip-tik, qağylez, aqsūr äiel. Jasy otyzdy ortalağan.
Mol jaulyğynyñ aldyn iyğyna deiin qaiyryp tastapty, iske de,
sözge de üiirilip tūr.
― Bizdiñ tamyr tañdap äperdi degen,— dep, Jaqypqa külimdei
qarady.— Jastyğy ma ol, älde körsetken syiy ma?
― İekeui de iemes,— dedi Jaqyp.— Myrzanyñ äieli qazan basyna
barmaidy. Ac basyndağylardyñ baiqamağany ğoi.
― Sonda ol äiel ne isteidi, qoly aldyna qalai syiady?
― Myrzany kütedi.
― Myrza joqta qaitedi?
― Ol arasyn äielder özi biledi de.
Jymyñdağan Jaqypqa iere, Aişa tağy da bir äsem külip toqtady.
Äzilge üiir, aşyq kisi körinedi:
― Bolys bügin syrqattanyp qaldy. İekeui ara bir şal iedi, jatyp
qalmağai-aq,— dedi de, ornynan tūrdy. Şögel qosa tūrdy. İekeui
şyğyp ketisimen jalğyz qalğan qonaq, ädetinşe, üi işine köz jiberdi.
Kişi äieliniñ üii bolğan soñ, kişi üi atanğan, äitpese ülken üi. Tek
süieginiñ syrlary, kiızderiniñ oiulary ieskirip qalypty. Tör
aldyndağy kiız qapty äbdirelerdiñ, kiız jer-tösektiñ tūsyndağy
tūskiızdiñ bir zamanda köz alğysyz ädemi oiulary da öñi ketip, qurai
bastağan. Jaqyp Şäkenniñ üiimen salystyra qarap, teñ ieşteme
tappady. Onyñ üii, jaña tüsken kelinşektiñ üiindei, jainap tūrsa,
mynau, qyz ūzatqan üidei köñilsiz de, kömeski de. Bosağada tomağaly
bürkit otyr, bir sausağynyñ tuiağy tüsip, jezden salypty sausaqty.
Odan joğary, oñ jaq qabyrğada, törge taman Sūr kiık jatyr.
Ūiqysyrap, aqyryn ürip qūiady. Iluli tūrğan bala börkiniñ, töbesine
bir şoq üki, jinauly tūrğan bala besiginiñ bas jağynda kirpikşeşen
terisi, tyrnağy men ükiniñ balağy. Şäken üiinde būnyñ biri joq.
Qazaqtyñ tozğan yrym-jyrymynyñ köbin ol ädeii ielemei jürse,
mynalar ädeii ielep, däriptep qoiypty.
Jalğyz qalğan Jaqyp ieski bolys pen jaña baidyñ tağy da birneşe
aiyrmasyn tapty. Şögel ielge şyqqanda ğana şabarman ieken. Auylda,
oñaşada Malqarmen teñ, syrlas qūrby siiäqty. Sözi, jüris-tūrysy,
Aişamen qaljyñy tipti ierkin. Jaqyp, myrzamen qanşa jaqyn jürse
de, būndai ierkindikke jetken iemes. Malqar ieki äiel alğanda, myrzadan
äielqūmarlyğy ne däuleti artyqtyğynan alğan joq. Basqūmarlyğy
basym bolğan soñ aldy. Myrzada basqūmarlyğynan bailyq
qūmarlyğy basym. Osy üi qazir, däu de bolsa, jalğyz qonaqqa qoi
soiyp jatyr. Myrza anada bolystyñ özi bastap barğan bir top adamğa
soidy ol qoidy. Zymiiän Jaqyp myrzasynyñ da, tamyrynyñ da
jaiyn jaqsy biledi. Solardai boluğa qūmar, tek bola almai keledi.
Jazataiym bola qalsa, ol iekeui būnyñ ieki qaltasyna syiyp keter iedi.
«Taudai talap bergenşe, barmaqtai baq nege bermediñ?» dep, qūdaidyñ
özimen daulasyp qaldy qazir.
Şögel qaita kelip jañağy ornyna, osy üidiñ, iesindei-aq tösek
jaqqa otyrdy. Aişa iesikten kire, şai jasauğa kiristi. Dastarqandy
jerge jaidy. Köp kisige arnalğan doiby-şūbar ülken kök dastarqan.
Sonyñ üstine titimdei ağaş tostağanmen bir dini bauyrsaq äkelip
şaşqanda, tegis jaiyldy. İeki bauyrsaqtyñ basy bir qosylğan joq,
beseuin jinap auyzğa salsañ bir ūrtyñ tolmaidy. Bir kisige bir qoidyñ
ietin tügel asqanda, bir şainam nan bermeitin qazaqy bailardyñ ädeti
bolys üiinde de bar ieken. Jaqyp, jarymaityn bolğan soñ,
bauyrsaqtan auyz da timedi, şaidy da sol bauyrsaqtai ğana qantpen
işti.
― Işin kebek tesken myrzalaryñ ietke de nan salyp beredi, - dep,
Şögel nandy myrzağa qosa kemitse de, qoidyñ qūmalağyndai
bauyrsaqtardy qualap jürip salady auzyna. Tisi äli balğadai körinedi.
Saqaly sūiyq, oraq mūryn, sary şūbar, tapal Şögel qyryqtyñ
jeteuine şyqsa da, qūrdasy Malqardan äldeqaida jas, otyzdyñ
jeteuindegi Jaqyppen şamalas. Şabarmandyqty Malqardyñ äkesiniñ
tūsynda bastağan. Ol ölip bolystyq balasyna auysqannan beri
şabarmandyqtan şoluşylyğy basym bolyp ketti. İel işinde tyrs
ietken habar bolsa, aldymen ol iesitip, adamdy raiynan, sözinen,
jürisinen ol būryn tanyp, Malqarğa habarlap, oi salyp otyrady. Şai
üstinde Jaqyp iekeui birin-biri arbai äñgimelesip, ieleriniñ iesine
salatyn birsypyra jailardy işterine tüiip alysty. Jaqyp sodan
keiin, dastarqan jiylar-jiylmastan:
― Şöge, dalağa şyqsaq qaitedi?—dedi.— Bolysqa tañerteñ sälem
beremin. Aurudyñ halyn tünde sūramai-aq qūiaiyn.
İekeui şyğyp ketti. Olar ketisimen Aişa dauystap jalşysyn
şaqyrdy:
― Taibek, maldy soiyp bolsañ, şai iş!
― Soiyp bolmaq tügili, qazanğa salyp ta boldym,— dedi bir juan
dauys.— Balalardy alyp keleiin.
Ūiyqtap qalğan bir balany köterip, bir balany qolynan jetelep,
keşikpei Taibek iendi. İekeuin Aişanyñ jer tösegine aparyp
jatqyzyp, betterinen bir-bir süigen soñ, şaiğa keldi. Qūiğan
kirpiştei, şūnaq qara ieken, jasy otyz şamasynda, qalyñ qabağyn
jaba tüsip, qyryn otyrdy. Aişa onyñ betine jautañ-jautañ qarai
beredi. Dastarqandağy bauyrsaqty jiystyryp, bärin sonyñ aldyna
äkeldi de:
― Nege tomsara qaldyñ?—dep, kübirlei, külimdei sūrady.
― Osy qonaq it-aq kelgiş!— dep, Taibek te kübirledi. Kübiriniñ özi
gür-gür ietedi.
― Aqyryn söile! Qonaqqa seniñ, neñ şyqty?
― İe, şyqpağanda! Myna sūlu mūrtty, tamyrlaryñ bolsa da, bügin
basqa üige jatqyz. Özi bir sumaqai ğoi, oiynyñ osylğyr.
― Qoi äri, uiattağy! Qonyp otyrğan qonaqty basqa üige qalai quam?
― Onda men de osynda jatam. Tyrp ietip baiqasyn! Qazan qainap
ketti-au, köbigin alaiynşy!— dedi de, Taibek ornynan atyp tūrdy.
Jalğyz qalğan Aişa tömen qapap, mūñaiyp otyryp, köziniñ jasyn
monşaq-monşaq tögip jiberdi. Keide syrty qyzyq ömirdiñ işi azap,
syrty sūlu semianyñ işi jirenişti bola beredi. Syrty jarqyn
Aişanyñ işi jadyrağan iemes-ti. Tömendeu jerdiñ qyzy boldy.
Kedeilik aidai sūlu armandy aiaqqa basyp, Malqarğa äkep qosty.
Qosqanda da, aiudai aqyrğan Balqiiä bäibişeniñ üstine, jasamys, topas
bolysqa tek bala tauyp beru üşin qosty. Aq Aişa atanğan körikti,
minezdi, tili oramdy Aişa iendigi baqytyn — bala dep bildi. Balaly
bolğanymen kündes Balqiiä äñgirtaiaq oinatuyn qoiğan joq. Sonyñ
dätteuinşe Taibek siiäqty myqty küzet qoiyldy. Taibek äsirese
qonaqtardan saqtanady. Onyñ ojar minezinen qorlanğan Aişa keide
sovet ökimetin arqalanyp, bosansam süigenimdi tapsam, degen oilarğa
da ketedi. Biraq qazaqy minez, ar, uiat, ğūryp, tuyp qalğan balalar,
ötiñkirep ketken jalyndy şaq—bäri qosylyp, qobaljyğan köñildi
qozğaltpai qūiady. Sondyqtan iş qūsa bolyp jylağan Aişa köz jasyn
ieşkimge körsetpei, sürtip tastady.
Jaqyp pen Şögel oñaşa ketip, ūzaq söilesip, üige iengende, Aişa äli
dastarqan basynda auyr oiynan aiyğa almai otyrğan. Şögel
qaljyñdai kirdi:
― Şirkin, qatyn bolsañ, toqal bol! Aidynynan iel yqqan Malqarlar
toqal aldynda qūrdai jorğalaidy. Aişa, sende de arman bar ma ieken?
—degende, Aişa qam köñilin qymtai tüsip, syrtymen jairañdai
qaljyñdasty:
― Bar bolğanda, ol armanğa sen jetkizbessiñ. Ainalyp, üirilip kelip,
maqtaitynyñ bir şal. Basqa aitaryñ bar ma?
― Oinasañ da, şal deuiñdi qoimaisyñ. Ol senen on üş-aq jas ülken.
Myna Jaqyptyñ myrzasy toqalynan jiyrma alty jas ülken.
Şükirlik iet!
― Bişara-ai, tipti jas ieken ğoi!— dedi Aişa. Aiağanynan qabağyn
şytyp, auzyn äntek aşyp qoidy.— Tamyr-au, siz de qatal ma iediñiz!
Kelistirgen, arada jürgen siz ğoi, aiamadyñyz ba? Ülken üidi ūstau,
ülken kisige äiel bolu oñai ma?!
― Qoryqpañyz. Onşa ieljiregen jas iemes,— dep, syqylyqtap küldi
Jaqyp.— Äiel on üşte otau iesi. Şolpan on jeti jasynda tüsti. Biyl
on toğyzğa şyğady. Şiraq, öte iesti, oñdy kisi. Qazirdiñ özinde
myrzany da, üi şaruasyn da bilep aldy.
― Üi şaruasynda qolyna ūstağany kim? İerkek pe, äiel me?
― Äielden de iepti Taimas degen jas jigiti bar. Sol antūrğannyñ äli
tis qaqpağandyğy ğoi — tabaqqa qamşynyñ tüsip ketip jürgeni.
Şökeñder ondaidy qūr jibere me, bylai alyp tastai saludyñ ornyna,
tabaqqa salyp, äigilep qaiyrypty.
Şögel rahattanyp külip aldy. Ac piskenşe üşeuiniñ äñgimesi Şäken
mañynda boldy. Bertinde baiyp, däuirlep kele jatqan jaña bai men
toqyrağan, iendi tozuğa bettegen, juan ata ieski bai kündes qatyndar
tärizdi. Beldesip küreske şyqpasa da, birin biri keketip, syrttan
mūqatuyn qoimaidy. Bolystyq qolda tūrsa da, Malqar özine az senedi.
Ükimet küşinen qūralaqan bolsa da, Şäken özine köp senedi. Mynalar
bağanadan Şäkendi auzynan tastamai otyr. Şäkenniñ üi işi būlardy
auzyna da almaidy, qasaqana mensinbeidi. İeki jağynyñ syryn äbden
biletin Jaqyp artisşe oinap otyr. Qazirgi äñgimede öziniñ myrzasyn
mülde isten şyğardy.
― «Kön tartsa — qalybyna» degen ğoi. Dastarqany da tar. Osy
üilerdiñ jazy-qysy, küni-tüni iesigi aşyq. İeşkimniñ atynyñ basy
qaitpaidy. Al bizdiñ myrzalar qonaqty talğap qondyrady. Qūdai
biledi, osy üidiñ talai aty, talai sauyny ielde jür. Bizdiñ myrzadan
biyl ielu siyr būzaulady. Birin şaşau şyğarmai, sütin mäşineden
ötkizedi. Mäşineden ötken süttiñ sary suy ğana qalady. Qymyz ieldiñ
asy ğoi, tipti sony da talğap beredi...
― Ondai bailyqtyñ işin ūraiyn!— dedi Şögel.—Şäken, aqşa
bolsa, ittiñ de sütin satady. Ony qoişy. Aldağy sailauda kimniñ
qoltyğyna su bürker ieken? Ädhamdy qūtyrtyp-qūtyrtyp qūlatty.
Sailaubekti, Şalabaidy qūtyrtyp-qūtyrtyp qūlatty. İendi kimdi
daiyndap otyr? Jasyrma. Sağan onyñ keler-keteri az.
Jasyrğanyñmen, ierteñ-aq şyğady.
― Sol älgi Amandy daiyndap jürgen siiäqty. Osy bastan basyn
şyrmap qoimasañdar, ol jigit tübi bir soiqan jasaidy.
― Basyna qaiys noqtany ieki qabattap-aq kigizgenbiz. İendi üş
qabattaityn şyğarmyz. Jañağy Maqaştyñ hatyn mağan berip qoişy.
Bolys oqyp, tilmaşpen aqyldasa bersin.
Jaqyp hatty berdi. Şögel, barmağynyñ astyna bükken küide,
ornynan tūrdy. Ketip bara jatyp, söilep barady:
― Qonaqtan bir şola küni kelermisiñ. Oñaşada keñ söilesip,
rahattanyp qaldyq qoi.
Ol ketisimen söz tyiyldy. Mūrjaly kerosin şamnyñ jaryğy tym
älciz, kerosindi az ketiru üşin bilteni ūşynan ğana jağyp qoiypty.
Aişa köleñkede şymyldyğyn tüsirip, tösek salyp, balalaryn
jailap jür. Jaqyptyñ nasybaiy tausylsa kerek, müiiz şaqşasyn
tübinen aşyp, tyqyrlatyp otyr. «Bū ne tym-tyrys?» degendei, oşaq
basyndağy Taibek qūlağyn tige qaldy da, ieptep kelip iesikten
tyñdady. İeşteme sezilmegen soñ, keiin qaitty. Keşteu kelgen jalğyz
qonaqty auyl keşteu bilgen. İet pisuge jaqyndağanda birtindep
jinala bastady. Bolys auly — ülken auyl. Ülken qotannyñ sonau
şetinde altybaqan teuip, än salyp jatyr bir top jas. Ai jaryq, aspan
aşyq. Aqsüiek oinap jügirgen balalardyñ aiaq dübiri iestiledi. Qonys
jaña, jer ot. Jylqy taqauda jatqan bolar. Kisinegen jylqynyñ,
jylqyşy tartqan sybyzğynyñ üni keledi qūlaqqa. Bir üi irkit, bir üi
qymyz pisip, kümpildetkende, iendi bir üi şaqyrlatyp, qazan qyryp
jatyr. Jaryq aily ken, daladağy ala-qūla köp auyldyñ äli baiağy
minezi, baiağy qalpy sekildi körinse de, altybaqan basynda bir jaña
ändi qosyla, süisine şyrqap jatyr:
Ülken syndy, bäigeli būl — bir maidan,
Naşar ūly, jigerlen, jatpa, sailan!
Qorğalaityn kün ötti, bauyrlarym.
Aram qūlqyn, aram qan patşa, baidan...
Jaqyp būl tanys ändi tyñdap otyryp, mūrnynan bir myrs ietti de:
― Bai ne istedi ieken būlarğa?— dedi.— Jazyğy maiğa, iet pen
qymyzğa toiğyzğany ma? Toiğyzbasa, tağy päle.
― Toiğyzsañ da, toiğyzbasañ da, olardyñ auzyna bağym bar ma!—
dep, Aişa da qostap qoidy.
― Qarekeñ aulynyñ äşeikeleri şauyp-şauyp toqtağan ba? Ünderi
iestilmeidi ğoi.
― İestilmese de, qarap jatpaidy. Bai dei me, juan dei me, äiteuir,
dattap jatady. İeñ bolmasa, iel arasyna äkelip, baidy boqtağan öleñ
taratady. Osy öleñdi taratqan da solar.
― Tiyş iedik, äşeike degen päle bizge de jetti...
Jaqyp iaçeikege qosyp, Aman jaiynda Aişanyñ qūlağyna da
birsypyra qūiğan kezde, Şögel qaitty. Ol otyrysymen, qazan
tüsirildi. Ülken qaiyñ tabaqty üime qylyp toltyryp, basty üstine
salyp, qonaq pen Şögeldiñ aldyna qoidy da, Aişa özine kişirek tabaq
jasap, qasyna Taibekti aldy. İesik jaqta tabaqqa ienuge jaramaityn
birsypyra adam otyr. Äiel-ierkek, käri-jas, balağa deiin bar. Kiımderi
kir, jyrtyq, jamau. Qaisybiri tärge qarap telmirip, qaisybiri tömen
qarasa da, dämetip otyr. Jeri köp, nany az, aqqa qarağan qazaq aulynda
kedei tügil ortaşalar jazdyküni şainamağa jarymaidy. Sondyqtan
mal soiğan üiden iet asap, sorpa işu saltqa ainalğan. Aişa iesik
jaqtağylarğa iet asatyp, sorpa bergen soñ ğana tamaq jeuge kiristi.
Tördegiler äzir bas kötergen joq. İekeui de jempaz. Biraq Şögel tek
ierğara bolyp, qonaq toisyn dep otyr, toimai qalsa, bolysqa, aldymen
Aişağa uiat. Qoi tipti semiz ieken, Jaqyp jalğyz tauysa almady. İesik
jaqtağylarğa asata bastağanda, Şögel qimyldady.
― Kelşi, otağasy,— dedi Jaqyp, ietten molyraq uystap alyp,
qarttau kisi kelip, qolyn tosyp tūrğanda, qolyna sala qoimai, qyljaq
ietti.— Bai jaqsy ma, kedei jaqsy ma?
― «Bermese de bai jaqsy. Jemesem de, mai jaqsy».
― Öleriñdi biletin kedei iekensiñ, mä!
Jaqyp özi bai iemes, kedeige baidan äri rahymsyz. Onysy baiğa
jalpyştanğany ma, älde kedeige tipti qany qarsy ma, kim bilsin. İendi
bir bala jigitti şaqyryp alyp, auzyn aştyrdy da, asata berip, tartyp
aldy:
― Altybaqan basynda şyrqap jatqan öleñdi osy bilemisiñ,
aitamysyñ?
― Joq.
― Onda aş auzyñdy.
Ol özi toiyp alğan soñ, osylai qyljaqtap, küldirip otyrdy. Biraq
köp ūzamai, özi de külki boldy. Tamaq jelindi, jūrt tarady. Tösek
salyndy. Qarañğy üide Aişa, Taibek — üşeui ğana. Üşeui de ūiau
jatyp, ötirik ūiyqtaidy. Taibek qorylğa basqanda Jaqyp basyn
köterdi. Buyny bir syrt ietip, şymyldyqqa bettegende, Taibek basyn
köterdi. Jaqyp qaita kelip jatty. Tağy da pysyldap, qoryldap
ūiyqtap qalğan bolysty. Jaqyp tağy tūrdy ornynan. Taibektiñ
jötelip qalğanyn ielemei, şymyldyqqa baryp qalğanda, köilekşeñ
denesine sart ietti qamşy. Tilip tüsti. Dymyn şyğarmastan, Jaqyp
ornyna kelip jata qaldy. Arqasy bileudei, ony ieler iemes. Būdan
ülken tağy bir sūmdyğy bar ma dep qalş-qalş ietedi. Taibekti aşu
qysyp, Aişany külki qysyp qalşyldap jatyr. Biri dybys şyğarğan
joq, ūiyqtai alğan joq. Tañ atty. Tañerteñ oryndarynan tūrğanda,
ieşteme bolmağandai, tük sezbegendei bolyp tūrdy. Aişa şapan
bürkenip, şäinek alyp, dalağa jönelgende, Jaqyp Taibekke jetip
kelip:
― Äi, it!—dedi, ötirik külip.— Aiamai ūrğanyñ ne, arqam isip ketti
ğoi! Oğan birdemesi kete me onyñ, nege qorğaisyñ? Mä, jap auzyñdy!
İekeuimiz ğana bileiik.
Taibek jauap qaiyrmastan, Jaqyp ūsynğan jap-jaña qara barqyt
topy taqiiäny jymyñ ietip, qoinyna tyğyp jiberdi de, basyn bir
şūlğyp şyğyp ketti.
Şögel orazasyn da osy üiden aşady bilem. Jaqypqa betin
juğyzbai kelip amandasty. Kelisimen, tam sūrap şañqyldap tūrğan
bürkitti tūğyrynan aldy da, jerge taiteri jaiyp, sonyñ taqyr
jağyna otyrğyzdy. Tomağasyn sypyryp, tünde soiylğan qoidyñ
şiki moinyn aldyna tastady. Bürkittiñ tūmsyğy adamnyñ qolynan
iepti bolsa kerek, moiynnyñ ietin jegen soñ, imek tūmsyğymen müjip
iedi, ne qiyn jyqpyl, tesikterde tük qaldyrğan joq. Moiyn süiegi
tūtas küiinde, tap-taza bolyp qala berdi.
― Süiekti men de taza müjitin iedim. Mynau menen müjimpaz ieken!—
dedi Jaqyp. Köp jegen ietten be, tilip ketken qamşydan ba, qabağy
qatyñqy, denesi auyr otyr. Onysyn bildirmegen bolady.
Aişa kelip:
― Tamyr, jaqsy jatyp, jai tūrdyñyz ba?—degende:
― Sūramañyz. Suyt jürip, at soğyp, şarşap kelip iedim, qatyp
qalğan iekem. Tañerteñ bir-aq ūianyppyn,— dep, şūbyrta söilep bara
jatyr iedi, Şögel bölip jiberdi:
― Şaidy ülken üiden işeiik. İel jiylmai tūryp, oñaşada, şai
üstinde bolyspen söilesip qal. Keiin iel bosatpai qūiady.
İekeui ülken üige qarai aiañdady. Ülken üi — dese degendei.
Malqardyñ äkesi, atasy şyqqan qara şañyraqtyñ, qasynda özge üiler
otaudai-aq bop tür. Adamnyñ, ittiñ ülkeni de osynda. İesik aldynda
ietpetinen tüsip, iegin jerge tösei jatqan tört köz qara töbetter
taiynşadai. Üide bolystyñ qasyndağy Balqiiä bäibişe bir iezi ieki
kisiniñ ornyna azar syiyp otyr. Kirip kelgende, Jaqyptyñ közi
aldymen Balqiiäğa tüsti. Jalpaq boz bie siiäqty ieken. Deneli, semiz,
jasamys äiel bolğanymen, badanadai közi äli otty, beti onşa ietti
iemes, äjimsiz, äppaq. Bala tappağan, beinet körmegen, törkini juan ata,
qara şañyraqtağy būla kelin — Malqardyñ ğana bäibişesi. Nağyz
bäibişe boluğa äli ierte, auyr denesin jeñil bilep, bolystyñ qabağy
qalai qozğalsa, solai qozğalyp otyr.
Malqardyñ qazirgi otyrysy, bolystan göri, bosanğan äielderge
köbirek ūqsaidy. Üstinde tüie jün küpi, basynda tymaq, böksesin
körpemen orap, şymqap tastapty. Keşeden beri belinen qūm būlau
ketken joq, denesinen sasyq terdiñ isi añqyp tūr. Jasy qyryqtyñ
jeteuinde, Şögelmen qūrdas bolğanymen, öñi käri, Şögeldiñ äkesindei.
Onyñ üstine atağy, äkimdigi ūlğaita tüsip, jūrttyñ köbi sälem
bergende, qolyn ūstaidy. Jaqyp, tipti moldadan sabaq ala kelgen
baladai, tizesin bügip otyryp ūstady qolyn. Amandyğyn, auruyn
iejiktei sūramağan bir ğana müşesi qaldy. Ūmytyp ketse kerek,
äitpese, ony da sūrağan bolar iedi. Ne auru iekenin bilu üşin: «Äne
jeriñiz auyra ma, myna jeriñiz auyra ma?»—dep, bosqa dalbasalady.
Bolys öz auruyn onsyz da jaqsy biletin körinedi.
― Belimniñ şoiyrylmasy bar,— dedi, Jaqyp mazalai bergen soñ.—
Keşe dalada, baiqamai, syzdau jerge otyrğan iekem, qozğaltpai
tastağany. Bügin şükir, basymdy köterdim. Būlaulai bersem, ierteñder
tūryp ketem.
Asşy kelinşek jerge dastarqan jaiyp, şai jasai bastady. Qara
şañyraqtyñ sol jağy bolystyñ päteri bolğanda, oñ jağy keñsesi.
Keñse siqy: bir döñgelek stol, ieki-üş papka, mosqal, köse bir qazaq. Sol
qazaq qağazdan bas almai, siiämen jazyp otyr. Qalamynyñ ūşynan
syrt-syrt ün iestiledi. Jaqyp onyñ syrtyldatqanyna süisine:
― Keñseniñ üide bolğany rahat-au!— dep qoiyp iedi, bolys qostap
ketti:
― Oğan ne jetsin! İerte, keş demei, tamaq üstinde de, tösek üstinde de
istei berem. «Poselkege köşirse qaitedi, orys bolysynyñ keñseleri
siiäqty jazy-qysy bir jerde bolsa qaitedi?»—degen. Men bet
baqtyrmadym. «Qazaq köşip jüredi, poselkede otyryp, şoşqa
bağamyz ba?»— degenimde, biri jaq aşa almady.
Işine ystyq şai barğan soñ, bolys terlei, jadyrai tüsti.
Jadyrağan saiyn myñqyldap söilei tüsti. Mūrny iertede bitip
qalğan, demin auzynan alady. Auzy ämän aşyq, äp jerde bir tis
soidiyp sarğaiyp körinedi, sonyñ üstine nasybai atady. Alystan
atağy, atasy zor bolğanymen, qasyna kelgende, qoraş-aq kisi. Ne sözine,
ne körkine, minezine jarymaisyñ. İeki sözdiñ birinde «iesebi» dep
otyrğany. Sonda da ol salpiğan jalaq iernin qos qatynğa süigize bildi,
ämirin ielge oryndata bildi. Tek sovet tūsynda ğana tömendep tūrğany
bül. Äitpese Aman siiäqtylarğa şabarmanyn ūrğyzyp, Jaqyp
siiäqtylardy törine şyğaryp, tizelese otyrğyzyp qoimas iedi. Qazir
Jaqyppen tipti teñ kisidei söilesip otyr. Şögel keşeden beri bolğan
oqiğany qūlağyna qūiğan ieken, Jaqyptyñ özin tyñdap bolğan soñ, bir
ğana sūraq berdi:
― Şäken arağa tüspei me?
― Ägär suğa batyp baratsa, batyra tüsedi. Batpaityn bolsa, demep
alyp şyğady.
― Şäken kirispese bolğany!—dep, qutyñdap qaldy bolys.—
Mätekeñ ūrpağymen ūstasuğa üirengem. Bir kezde Maqaştyñ özi
şyqqan. Odan keiin Sailaubek şyqqan. Bireui bir silikkenimnen qalğan
iemes-ti. İendi mynau Aman degeni bas kötergen ieken. Aruaq aljyp
ketpese, būnyñ da basy ieziler. Ol sonda Şögeldiñ jağasyn jyrtqan
joq, meniñ jağamdy jyrtty. Būl sottalatyn jūmys. Tergeuşi köpten
auru bolyp, bügin ğana jürgeli jatyr iedi, jaqsy keldiñ, Beisek,
būiryq daiyn ba?
Dastarqan basynda birge otyrğan köse sekretar Beisek ieken.
Ornynan şapşañ tūryp, stolynda jatqan jazuly būiryqty äkeldi
de, bolysqa ūsyndy. Bolys, oqymastan qol qoiyp, Balqiiäğa berdi,
Balqiiä kamzolynyñ qoiyn qaltasynan alyp, mör basty. Bolysta
arğy atalarynan beri üzilmei kele jatqan özgeşe bir minez — mörge
öte qyzğanşaq. Sekretaryna bärin senip tapsyrsa da, mördi
tapsyrmai, özi auyryp qalğanda äieline saqtatady. Äieliniñ özgeşe
bir minezi — tym maqtanşaq. Alaqandai qağazğa mör basqanğa,
alaqanymen bükil dünieni basqandai tanauy köterilip ketti.
― Auylnaiğa ber,— dedi bolys, būiryqty Jaqyptyñ qolyna ūstata
otyryp.— Kirme tügili, tūrğyn ieldiñ talaiy kedeimin dese, talai
kedeiinde şabyn joq. Bireudiñ jerin tartyp äper degen jarlyq tağy
joq. Äljan jerge qaidan ie bolyp jür? «Jaqypqa alyp ber»— dep
jazdym. Arjağyn sen aitşy.
Beisek bolystan äldeqaida maida körinedi. Köp sybyrlasyp
ädettengendikten be, älde bar dausy sol ma, äiteuir sözi dastarqan
basyndağylarğa azar iestiledi. Qolynda damyl joq, Jaqyptyñ
aldynan bir ketpeidi, sözin aryq sausaqtarymen jailap otyrğan
siiäqty. Jorğaqtap otyryp, Jaqypqa ieki närseni qadağalap tapsyrdy:
― Auqalterge material myqtap berilgen!— dep, ieki qolymen
materialdy şamalap körsetti. Ras aitsa, bir kezdei ieken qalyñdyğy.
Basqa tügil, Jaqyptyñ özi jas Amanğa köpsinip qaldy. Biraq, obal ğoi
onymyz dei almady, Tyñdai berdi sekretardy.— Auqaltermen birge
qazir qaityñyz. Şögeldi ölimşi qylyp ūryp, lau atty tartyp
alğandyğyn rastaityn birer kuä, odan keiin jigit jinap kelip, öziñizdi
ölimşi qylyp ūrğanyn, jeriñizdi, samosot jasap, tartyp äpergenin
rastaityn birer kuä tapsañyz bolady. Taba alasyz ba?
― Kuä tabarmyn-au!
― Tapsañyz, arjağy auqaltermen kelisilgen,— dedi Beisek.
“Auqalter” degeni — audandyq halyq tergeuşisi. Ol özimen atalas,
auyldas, jaqyn qūrby bolatyn, kelisimderin de aşyq aitty.—
Kuälaryñyz quattasa, auqalter Amandy qolma-qol tūtqynğa alady,
isti sotqa tapsyrady.
Jaqyptyñ közi jainap sala berdi. Şaqşasyn alyp, ökşesine qağypqağyp jiberdi de, nasybaiyn atty. Bolys alaqanyn jaiyp iedi, qağyp,
tyrnalap, oğan da bir atym tapty. Sodan keiin tasyğan köñilin
körsetip otyr.
― Yrzamyn, Malqa! Ädeii at terletip, arqa tūtyp, şauyp
kelgenimde, qūşaqtai qarsy aldyñyz. Äkem tirilip kelmes, kelse de
būndai quanbaspyn. At jalyn tartyp mingeli körmegen qorlyğymdy
sovet tūsynda körip iedim. İendi qarymjysyn da sovet tūsynda alatyn
boldym...
Jaqyp yrzalyğyn aqtaryla aitty. Şaidan keiin qymyz işip,
keşikpei atqa qondy. Beisek pen Şögel tergeuşiniñ aulyna deiin
şyğaryp salyp, tergeuşige Jaqyp jaiyn ieki jaqtan ūğyndyrdy da,
qaityp ketti. Tergeuşiniñ artynda kişirek qorjyny, qasynda bir
militsioneri bar. Jaqyp bastap, üşeui Maqaş qoryğyna bet tüzedi.
Attary jarau, jüristeri qatty, iekpinderi de osal iemes.
― Aman degen qit ietse qol jūmsaityn körinedi. Özi paluan ba
sonşa? ― deidi tergeuşi. Sirä, qauiptenedi bilem.
― Joğa, täiiri! Änşeiin, auyl itiniñ qūiryğy qaiqy,m dep, betin
tyrjitady Jaqyp.
— Kezi kelse, qoldasyp ta baiqarmyz,— degende, qūjban būjyr
militsioner küj-küj ietedi.
İeti qyzyp bastaryn şūlği bastağan jarau attardyñ, tizginin bosata,
ağyzyp-ağyzyp alady. Ystyq künde qatty jürip, at sabyltqandar,
dalany dürsildetip, şañdatyp kele jatqandar kim iekenin qazaq auly
anadaidan-aq tanyp tūrdy.
IV
İınjar — būl jaqtağy nemisterdiñ ülken poselkesi. İeñbek
adamynyñ köbi dalada, pişende. Poselkedegiler kündegi ädetinşe
qyzyl iñirde-aq jatyp qalğan. Tyrs ietken dybys, jylt ietken jaryq
joq. Ūiqy men tün basqan qarañğy poselkeniñ qora jaqtağy bir
terezesinen jyltyrağan şam jaryğy, ol jaryqqa mai tamyzyp
otyrğan adamnyñ bet beinesi körinedi. Būl — Aman. Tūtqynda otyr.
Qolynda — «Narodnyi universitet na domudyñ» bir nomeri. Qoğam
tanu lektsiiäsyn oqyp otyr. Būryn astyq saraiy bolğan osy
kişkentai tūtqyn üige iengizip jibergende, ol bir şyñyrauğa tüsip
ketkendei sezindi. Keñ daladan kelip, qapas qamauğa birinşi ret
tūtqiyldan tüsken jastyñ köñili torğa tüsken bürkittei alasūryp,
köpke deiin aqyl-oiğa yryq bermedi. Tūla boiyn namys kernep,
qyzaryp, bulyğyp, «jazyğym ne?»—degen bir sūraqqa jauap taba
almai, sendelumen boldy. Tüsten keiin kitap oquğa kiristi. Sodan äli
bas alğan joq. Qazir köñili bölinip, aşuy qaityp, aqyl iengen türi bar.
Bügin när tatqan joq-ty, qarny aşqanyn jaña bildi. Biraq tamaq qaida!
Üiden mülde qamsyz şyqqan. Artynan ieşkim kele qoimady,
tūtqyndauşylar, qūlypqa bir salğan soñ qarasyn körsetpei ketti. Bir
ğana ümit bar. Bağanadan art jağynda qor-qor ūiyqtap jatqan taz
qaranyñ qūrtymdai tüiinşegi qabyrğada iluli tūr. «Sonyñ işinde bir
asam birdeme qalmady ma ieken?» deidi Aman. İesin ūiatuğa uialady.
Ūiatpasqa qaryn qoimai barady. Söitip otyrğanda:
― İei, bala!— dedi tüiinşektiñ iesi, bir aunap tüsip.— Osynda kitap
oquğa kelip pe iediñ? Qūrttyñ ğoi bolmaşy maidy, qoisañşy.
― Qoidym, ağai. Bir asaityn birdemeñiz bar ma? Qarnym aşty.
Mağan da azyq kelip qalar.
Taz qara basyn köterdi. Arsyz taz körinedi, jaltyr basyn
alaqanymen ysyp-ysyp jiberip, tüiinşekke qol sozdy. Bar bolğany
qos jūdyryqtai ğana maiğa jentektelgen qyzyl irimşik ieken, sodan
myqtap bir asatty da, tüiinşekti ornyna qoidy. Aman şamdy öşirdi.
İekeui äli jöndi äñgimelesken joq-ty, taz qaranyñ ūiqysy äbden qansa
kerek, söz bastady:
― Solai de, bala, solai. Bolystyñ şabarmanyn ūrğansyñ... Men
ūrğanym joq, bolysty tek boqtağamyn.
― Ne üşin boqtağanyñyzdy aitpadyñyz ğoi.
― Aitaiyn. Orazağa köşken iermek. Aitqan soñ basynan aitaiyn,—
dedi de, taz qara maldasyn qūryp, basyn kekjite otyrdy. Qarañğyda
şolaq mūryny joğary qarap sañqiyp tūr. Söilep otyr.
Küz. Qara qatqaq. Jerde äredik-äredik qyrbyq qar bar. Kün közi
sirek körinedi. Osy ai tuğaly dünieni tūman, bualdyr basyp aldy.
Qyzyljardan Qytaiğa qara jolmen kündiz-tüni ağylğan aqtyñ äskeri
Kökşetau, Şortan, Aqmola, Spasskini basyn, Qarqaralyğa jetkenşe
myñ kilometrdei jüredi. Odan äri tağy sol şamada jürip baryp,
Qytaiğa ötedi. Jadağai jatqan qazaq ieliniñ işimen ieki myñ kilometr
jürgender, soqqy körgen aşyndy äsker, qoiğa tigen aş qasqyrşa
auyzdy salyp baqty. Jol mañynda, aiaq jeter jerde otyrğan
qazaqtyñ birde malyn aidap, birde jaryn zorlap ketse, iendi birde
kelemejdep atyp ta ketip jatty. İel qatty şoşynğan. Jaz bolsa ürke
köşer iedi, ūstatpas iedi. Qys tüsip qaldy, qaida barady! Äiteuir,
«Aqtar qaşyp, qyzyldar quyp keledi»—degen zor ün ūlan baitaq
qazaq dalasyn duyldatyp tūr. Jäbirlengen ielge sol ün quat berip,
jauyna moiynsūndyrmady. Jas äielder ierkekşe kiınip aldy, jas
azamat maldy alysqa, jonğa aidap ketti, dämdisin, jyltyraryn tautastyñ arasyna tyğyp, auyl qoldan kelgen ailasyn, qarsylyğyn
istep jatyr.
Qoi maly alysqa kete almai, auyl mañynda qalğan. Bir qora qoidy
oiğa, tasağa bağyp jürgen ieki jigittiñ biri bala jigit iedi, közi jasaurap,
dausy qaltyrap:
― Kelip qaldy!— dedi.
Bes-alty atty äsker qūiğytyp keledi. Işinde Şögel bar.
― Bilip qūiar ma ieken, Şögel aityp qūiar ma ieken!-— dep bala jigit
qalş-qalş ietedi.
Soldattar kele-aq qoidy bir şetinen bölip alyp, aidai jöneldi.
Şögel jany şyğardai aiağan, şyjalaqtağan bolyp jür:
― Şauyp ketti-au! İesil, auzyn ürip, aiağyn sypyrğan mal itke
būiyrdy-au! Atyp tastasa da, qaşa bermei nege toqtadym ieken!..—
dep, jaq jappai bajyldap jürgende, bala jigitti tanyp qaldy da,
soldattarğa sybyrlai qoidy.—Debka! Debka!..
Orysşalağanyna orystar tüsine qoimağan soñ, közimen, qabağymen
ymdady. İeki soldat qairylyp kelip, bala jigitti alyp ketti.
― Qu iekensiñ, qazaq qyzy! Soldatty aldamaqsyñ, ä? — dep barady.
Qyz tildep, būlqynyp barady:
― Bosat! Neleriñ bar mende? Jiber, bosat deimin, ataña nälet!
Şögel ağa! Ädham ağa! Ädham ağa! Şabyñdar ielge, habarlañdar,
qūtqaryñdar!..
Tartynyp, jylai salğylasyp bara jatqan jas qyzdyñ aşy
dausynan qoişy Ädham ieñirep tūryp:
― Ainalaiyn Külpaş-ai, dausyñ qalai zarly iedi!— dese, Şögel
odan äri iegilgen bolady. Ol iendi ielge, qyzdyñ käri äkesine habarlamaq
bolyp tūra şapty. Bolystyqqa talasyp, ūstasyp qalğan rulardyñ ala
aiaq sūmdary iel üstine osyndai auyrlyq tüsken şaqta da kek alysyp
jür. Şögel kegin aldy. İendi abyroi almaq, ieñ bolmasa, baibalam
salyp, qylmysyn bürkep qalmaq. Külpaş sol ketkennen ielge äli
qaiyrylğan joq. Äiteuir, Qytai jerine jetpei aqtardyñ qolynan
qūtylyp, Semei qalasyna kelipti. Odan Orenburg baryp oquğa tüsipti.
Ädham qoiymen birge qala berdi. Bir būl iemes, kün şyğysqa qarai
şūbyrğan aqtyñ äskeri talai kezdesti. Taiaqtap ketken kezderi de
boldy. Bir küni apaq-sapaqta, qasynda tört soldaty bar, Qalqa kelip
tūrdy qotanğa. Zärezep bolğan auyl, tyğylğany tyğylyp, qaşqany
qaşyp, ūiqy-tūiqy bolyp jatqanda:
― Qoryqpañdar! Būl — qyzyldar! Bolşevikter!..— dep aiğai
saldy ol. Qalauly qidyñ arasyna tyğylğan Ädham dauysty tani
qoiyp, tūra jügirdi.
― Tiri me iediñ, bar ma iediñ, bauyrym!..
― Tirimin, barmyn. Jalşynyñ küni tudy!
İekeui anadaidan şūrqyrasyp kelip amandasty. Qalqa būl auylda
köbinese Külpaştyñ üiinde jatyp, bala oqytyp jürgende joğalyp
ketken. Auyl adamdary birtindep jinalyp qaldy. Birin-biri kie
söilep, körgen qorlyqtaryn, qiiänattaryn aityp jatyr. Külpaştyñ
käri äke-şeşesi: «Jalğyzym, Külpaşym!»—dep zarlağanda, Qalqa
solqyldap, qosa jylap tūr iedi. Bir kezde:
― Kek qaitady, jara jazylady, joldastar!— dedi, «Joldastar»
degen sözdi būl auyl birinşi ret iestidi. «Burjui» degen sözdi de Qalqa
iestirtti. Burjuilar jylqysyn qaida jibergen? Joq qoi būrynğy
mekenderinde. Nege ündemeisiñder, Şäken myrzanyñ, bolys
Malqardyñ jylqysyn sūrap tūrmyn.
― İe, burjuiyñdy qaidan bileiik? Jaña tüsindim ğoi!— dep Ädham
qolymen soltüstikke nūsqap tūryp söiledi.— Malqardyñ jylqysy
Saryözekte jatyr. Däl üstinen tüspese, körine qoimas. Şäken
myrzanyñ toby jonda, qaşyqta degen...
― Sen ieki soldatpen bar da, Malqardyñ jylqysynan basyp jürip
ielu at-aiğyr alyp qait. Kedeidiñ, momyn şarualardyñ menşigi ilinip
ketip jürmesin. Şäkenniñ, jylqysyna ieki soldatpen özim baram. İerteñ
keşke osy arada tabysatyn bolaiyq. Oğan deiin qyzyl polk kelip
jetedi. Aryqtağan, qatardan şyqqan attar bar. Olardy kedeilerge
tastap ketemiz. İel iendi qoryqpasyn, qaşpasyn, habarlañdar. Qyzyl
äsker öz äskeri, ieldiñ jauyn — aqtardy quyp barady.
Ädham ieki soldatty iertip, tün qatyp jürip ketti. Sol ketkennen ol
qoi bağuğa qaityp oralğan joq. Qyzyl äskerge ierip, aqtardy Qytai
asyryp, basqa jolmen Aqmolağa qaitty. Birde Qalqağa, birde
basqalarğa ierip, ielge şyğyp, kölik, tüie jinady, azyq-tülik jinady.
Söitip, qys boiy damyl tappai maidanğa, jas sovet ökimetine kömek
ietti. Jaz şyğa bolystyq revkomnyñ predsedateli bolyp kelip,
Malqardyñ ornyna otyrdy. Būryn äieldiñ säti tüspei qoiğan, iendi
äiel aldy, basyna üi tigip, aldyna azdap mal saldy. Biraq sailau
şyğyp qalyp, iel Malqardyñ özin qaitadan bolys sailady. Az uaqyt
bolsa da, äkimdiktiñ dämin tatqan Ädham Malqarmen küresip körip iedi,
ieşteme şyğara almady. Süienetin Qalqa ölip ketti. Uaqyt özgerdi,
bailar iesin jidy. Biraq sol bir alasapyran künderdi Ädham da, bailar
da ūmytar iemes. İeki jağy birdei kürsinedi. Biriniñ keudesin sağynyş
kernese, biriniñ keudesin kek kernep kürsinedi.
Qarañğyda jantaiyp jatqan Amannyñ qasynda maldasyn qūryp
alyp äñgime soğyp otyrğan taz qara — sol Ädhamnyñ özi. Ol qazir ne
qoişy, ne qyzmetker iemes. Bos jür. Qaitadan qoişy boluğa arlanady,
qyzmet qoldan kelmeidi, oquğa jasy ötiñkirep ketken, moiyn jar
bermeidi. Sondyqtan iermegi de, azyğy da — ötkeni.
― Men atqa mingen kezde,— dep qūiady ieki söziniñ birinde,— bailar
basyma jastyq, astyma tösek boldy. Men attap qūlağan kezde
jabatyny mağan iesek boldy. Aqyry mine Malqar bolys iesebin tauyp
otyrğyzdy. Qyzyl äsker minip ketken ielu at, aiğyrdyñ kegi ğoi būl.
Neşaua, tilimdi kesip tastamasa men de tabarmyn bir iesebin.
― Sizdi jai şarualar da jaqsy atamaidy. Onysy nesi?!—degen
Amannyñ dörekileu sūrağyna Ädham şamdanyp qaldy:
― İe, jūrttyñ, bärimen syrlas pa iediñ sonşa?! Älde meni
ūnatpaityndardyñ sanağyn alyp jürmisiñ?
― İestigenimdi aitam, ağai. Ağat ketsem, keşiriñiz.
― Qūlaq ne iestimeidi, köz ne kermeidi. Bärin aita berseñ, ökinesiñ
birde, barmağyñdy tisteisiñ. Jūrt meni: basyna üi tikti, aldyna mal
saldy, qaidan saldy?— deitin şyğar. Jasyrmaimyn, bailardan
alğanym ras, ömir boiy qanalğan ieñbegimdi aldym. Jūrttyñ oğan işi
auyrmasyn. Baişyldar auyrmaq tügil, jarylyp ketsin. Bai
jalşyny jep kelse, iendi jalşy baidy jeidi.
― Sonda paramen jegeni qalai? Sovet zañy para üşin jazalaidy
ğoi.
― Aqmola ūiazynda para jemeitin ieki-aq adamdy bilemin. Sonyñ biri
— Qalqa iedi, ölip ketti. İendi biri İeralin. Basqasynyñ bäri para alady.
Sottalsam, solarmen birge sottalam.
― Bärin qaidan bilesiz? Öziñiz aitpaqşy sanaq jürgizip pe iediñiz?
― Bärin bilmesem de, bilgenimniñ özi jetedi,— dedi. Ädham paraqor
qyzmetşilerdi sausağymen sanağanda, ieki qolynyñ sausağy jetpei
qaldy.— Osynyñ bäri — bai, juan ne solardyñ balalary. Jalğyz
sopy bolğanda, men ne bitirem? Basqa jerdi qaidam, äiteuir, bizdiñ
ūiazda sovet ökimetin bailar bilep barady. Özimiz atqa mingen kezde
bailar qūrdai jorğalauşy iedi, iendi aiağyn kerdeñ-kerdeñ basatyn
bolypty. Äi bala, orysşağa jetikpisiñ, osyny tura Leninniñ özine
jazsaq qaitedi?
Aman ūiqysy kelip iesinep, yntasyz tyñdap jatqan. Ädham: «Jazsaq
qaitedi?» dep iyğynan ūstai izep qalğanda, ūiqysy aşylyp ketti,
külip jiberdi.
― Lenin siz bilgendi bilmeidi deisiz be?— dedi sodan keiin.— Sizdi
bolys qoiypty. Qoiypty da, tüsirip tastapty. Ägär bolystyqty
dūrys basqarsañyz, tüsirmegen bolar iedi. Memleket isin basqaruğa
ieñbekşilerdiñ bilimi, täjiribesi jetpei jatyr, jetildiru üşin olardy
oqytyp, iske aralastyryp jatyr. Siz, aralasyp jürip, osy arasyn
añdamağanyñyz qalai? Äli de myltyqtyñ, qamşynyñ küşimen iel
basqarğyñyz keledi. Meni: «Kitap oquğa kelip pe iediñ?» dep qağytasyz.
Oqymağan sizdiñ halyñyzdy, oqymağan ieldiñ halyn kerip tūryp,
oqymasqa amalym joq. Nadandyq Malqardan äldeqaida küşti jau
ieken. Bizdi osynda qamatqan Malqar iemes, özimizdiñ jalşy, kedeiler.
Biri üstimizden aryz berse, biri kuä bolady. Söitip Malqarğa jeñip
beredi. Sovet ökimetin bailardan şyn qyzğansañyz, şyndap oqu kerek.
Onsyz sovet ökimetine qanşa dospyn deseñiz de, dostyğyñyz aiu men
adamnyñ dostyğy tärizdi.
― Toqtaşy, toqtaşy, iei bala,— dep, Ädham qarañğyda Amannyñ
auzyn qolymen basa qaldy.— Ündemegenge mondybastau bireu şyğar
desem, sairap barasyñ ğoi tipti. Mūjyp barasyñ ğoi meni. Tütiniñ tik
ūşyp jatyr. Mä şam, al oqy! Meni äureleme, basyma ienbeidi.
Ädham bilte şamdy jağyp berip, qasyna qol basyndai toñmai
qoidy. Kişkentai tañqy mūrny, qalyñ ierni, taiqy mañdaiy, jalañaş
ieñbegi, tūtas alyp qarağanda, bet beinesi ienesin artynan iemgen būzauğa
ūqsaidy ieken. Būzau baiğūs momyn ğoi. Mynanyñ közderi süzegen
būqanyñ közderine tartyñqyrap ketipti. Ol şam jağyp, biltesin
jöndep tūrğanda Amanğa osyndai äser qaldyrdy. Aman kitapqa tağy da
üñile bergen kezde, qasyna kelip:
― Bip ötinişim bar,— dedi.
― Aita beriñiz.
― Sot iel aralap ketipti. Bir-ieki aisyz qaitpaidy. Oğan deiin bizdi
mūnda ūstamas. Aqmolağa, ülken türmege aidaityn şyğar. Onda qanşa
jatarymyzdy qūdai bilsin. Qai būryn bosağanymyz izdeuşi bolaiyq.
Zäuede menen būryn bosana qalsañ, meniñ jaiymdy aityp, Külpaşqa
telegramm bere gör. Ol qazir QazTsİK-tyñ müşesi, rabfakty bitirgeli
jür. Äiel de bolsa, bir ierkekti qūtqaruğa şamasy bar desedi.
― Būl qai Külpaş? Älgi aqtar alyp ketken Külpaş iemes pe?
― Däl özi. Äieldiñ töresi bolyp iesti. Jasynan-aq bolyp tūr iedi. Ol
ketisimen äke-şeşesi bir künde qaitys bolyp. «İendi kimge baram?»
degen ğoi, sodan ielge äli oralğan joq. Jalğyz iedi, jaqyn tuystary
joq iedi. Meni ötken-ketkennen sūrastyryp jatady,— deidi.
Ainalaiyn, ūmytpapty, moinyma talai mingen iedi...
Külpaştyñ jaiyn Ädham ūzaq aityp ketti. Aman qūnyğa tyñdady.
Balasyz kempir-şaldyñ moinyna būrşaq salyp, täñirden sūrap alğan
jalğyz qyzy şoljyñ da, sūlu da, iesti de körinedi. Jaña pisip kele
jatqanda jauyzdardyñ qolyna tüsip, bosanyp şyğypty. Qalai
bosandy ieken?— dep, bir köruge yntyğady Aman. Adresin bilip aldy.
Ädhamğa uädesin berdi de:
― Ägär siz būryn bosansañyz, dereu İeralinge habarlañyz,— dedi.
—«Aitqanynyñ bäri ras ieken. İendi aianarym joq» dep otyr degeisiz...
― Öziñ İeralinmen ämpei körinesiñ ğoi,— degende, Ädhamnyñ, auzy
külkimen bir süiem sozyldy,—Odan bylyqpaiy barlardyñ bäri
qorqady. Ol bolyssa, qolma-qol suyryp alady. Qūdai kesirge
jazbasyn, otyrğanymyz jaqsy boldy. Körsin solar baiekeñderdiñ
mūndağy soiqanyn. Ua, jalğan dünie, atqa iendi bir minsem!
Tauyq şaqyrdy. Tañ bilindi. Adam basy ğana siiärlyq katalajkanyñ
tar terezesinen sönip bara jatqan jūldyzdar körinedi. Dalany añsağan
ieki tūtqyn şamdy öşirip, terezeden, tañ säulesin qarsy ala otyra,
äñgimelese berdi. Kün şyqty. Älem jaryq. Katalajka ala-köleñke. İel
tūrdy, jan-januar betimen tyrbañdai bastady. Solarşa tyrbañdauğa,
jarqyrağan kün, tūnyq äue, sarqyrağan suğa tūtqyndar qūmartyp
otyr... Bir kezde tyqyr iestildi. Kenetten iesik aşyldy.
― Saparūly Aman, şyq beri. Närseñ bolsa, ala şyq! Ädhammen
qoştasyp şyğa kelgende, militsiiänyñ qasynda Şäken myrza tūr
ieken, Aman añyryp qaldy.
― Kütpegen şyğarsyñ, balam,— dedi Şäken külimdep.— Şaldar
keide kütpegen jerden kezdese beredi. İestigen soñ, jata almadym.
Ägär ierterek iestigende būnda keltirmei-aq alyp qaluğa boluşy iedi.
Uaqasy joq iendi. «At jyğylmai jer tanymaidy».
İnabatty Şäken osy. arada ieptep ötirik aitty. Ol tergeuşiniñ
kelgenin de, Amandy tūtqyndaitynyn da Jaqyptan aldyn-ala iestip,
üiinde otyrmai, syrğaqtap ketken. İendi quyp kelip, sotqa deiin
kepilge alyp otyr. Būl kisiniñ iesebine tüsinu qiyn. Birese japqyzuğa,
birese şyğaruğa kömektesedi. Japqyzarda, özi körinbei būğyp qalady,
şyğararda ğana körinedi. Qazir jairañdap, Amandy ierte köşege
şyqty. Par at jekken solqyldaq faetonda Şolpan otyr. Köşirinde
— Taimas. Astynda kök besti, jeteginde tobylğy tory Syzdyq tūr.
Bäri quanyşpen jamyrai amandasty.
― Osyğan-aq jüdep qalğansyñ ba?—dep iedi Şolpan, Aman qyzaryp
ketti. Özi uialşaq jigit, quystanady. Quystanğan saiyn qyzara tüsedi.
Şolpannyñ būl talai kezdesip jürgendegi birinşi ret tura qarap, til
qatqany bolatyn. Aman birinşi ret jauap qaiyrdy:
― Ūiqym şala. Sonyki şyğar.
― Uaiymşyl iekensiñ ğoi.
Būl sözge jauap qatpady. Küieui: «balam» dese, äieli «qūrbym» dep
tūrğan siiäqty. Bala bolyp, ne qūrby bolyp söileserin bile almai,
Aman jymidy da qūia saldy. Şäken arbasyna minip, bai Kaizerdikine
qarai tartty.
― Jüriñder, bizdiñ tamyrdikinen tamaqtanyp alaiyq ta, keşki
salqynmen bärimiz bir qaitaiyq.
Kaizerdikine jetkenşe Syzdyq pen Amannyñ äñgimesi aqşa boldy.
Şäken birjolata bosatqan joq, sotqa deiin kepilge alğan. Isti sot
qarağanşa Aman Aqmola baryp quynbaq. Ūzaq saparğa, qalağa isti
bolyp bara jatqanda adam qūr qalta qalai barady. Tym qūrsa tamyrtanysy joq. Būryn körmegen beitanys qala auyldai jadağai,
meimandos iemes, tanymasyn iesikten de qaratpaidy. Qalai aqyldassa
da, aqşa tabylmağan soñ:
― Boz atty satamyn,— dedi Aman.— Tört besti bola ma?
Syzdyqqa şanşudai tidi būl söz. Qynjylyp qaldy.
― Taqymğa basqan jalğyz atty satyp, jaiau jüremin? Boz atty
qalai qiyp satasyñ?
― Qimasam da satamyn. Būdan bylai at qyzyğyn, it qyzyğyn köre
almaspyn. Basqa satarymyzdyñ özi joq qoi. Tört siyrğa soqtyqsaq,
kempir-şal, balalar aqqa taryğady. Qysqy azyq — jalğyz küreñdi
qalai satasyñ?
― Būl ara da aqyl tauyspalyq,— dedi Syzdyq.— Auylğa barğan soñ,
Sapekeñmen aqyldasarmyz. Aiaq astynan aqqūla bir is kezdesti ğoi,
äiteuir.
Bai Kaizer qonaqtaryn tik tūryp qarsy aldy. Qazaqşa qoi soidy.
Şai işip alğan soñ, Şäken men Şolpandy iertip dükenine ketti. Şäken
dükennen qaitysymen, Aman iekeui oñaşa bölmege tösek saldyryp
jatyp qaldy. Şolpan qorada otyryp, būryn körmegen poselke
ämirine qaraumen boldy. Salqyn saraidyñ işinde Taimas pen
Syzdyqtyñ äñgimelesken dausy iestiledi.
― Taimas!— dedi dauystap Şolpan. Taimas keldi qasyna.— Sen
qaida joğalyp kettiñ. Synapşa, bir jerde tūrmaisyñ-au tipti.
― Syzdyqtan birsypyra äñgime iestip keldim, jeñeşe.
― Ne äñgime?
― Aman jaiynda.
― Aitşy!— dep, ieleñ ietti Şolpan. Taimas şyny ma, ötirigi me,
aitqysy kelmegendei, kümiljip, keşeñdep iedi, asyqtyra tüsti.—
Aitsañşy, aitar bolsañ, bälsinbei?
― Bälsinip otyrğam joq. Amandy aiap kettim,— dedi Taimas.
Aiağandağy sylbyr, qaltyrañqy şyqqan üninen de baiqalyp tūr.—
Bizdiñ jylpos Jaqañ soñyna tüsip jürip, myqtap-aq salğan ieken
äurege.
― Äuresi alty kün qamatqany ma? Oğan nesi ketti?
― Bir alty kün iemes, Şolpan. Myrza kepilge ğana şyğardy ğoi.
Alda sot bar. Sot kesip jiberse, qaitedi? Aman sondyqtan aldyn-ala
quynyp, Aqmola barmaq. Baruğa rashod kerek. Qaidan tabady?
Qysylğan soñ, taqymyna basqan jalğyz atyn satpaq bolypty.
― Jüirik bozdy ma?
― Basqa bozy bar ma onyñ? Sondai jigitti kedeilikke qimaidy ieken
kisi.
Jaidary otyrğan Şolpan kenetten tūnjyrai qaldy. Būdan äri
Taimastyñ äñgimesin tyñdamastan özimen-özi otyryp, bir kezde
aqyryn ğana yñyrsi ändetti. Kömeiden qūiylğan jūmsaq, sūlu ünmen
birge qara közinen monşaq-monşaq möldir jas ta domalap tūrdy.
Jüirik at, janym süigen jarym qaida?
Kötergen qam köñildi änim qaida?
Kedeilik kök jelkeden basty kelip,
Jatyrmyn jügim auyp tereñ saida.
― Kökem iesime tüsip ketti,— dedi de Şolpan, ändi aiaqtağan soñ, köz
jasyn sürtip tastap, kökesin birsypyra äñgime ietti.— Änşi kisi iedi.
Osy Amandar siiäqty bizdiñ de arğy atalarymyz däuletti, bedeldi
bolğan desedi. Kökemdi özimizdiñ auyl Kedei seri dep ataityn. Kedei de
bolsa, astynan bir jaqsy at ketken iemes. Şeşemizge alyp qaşyp
üilenipti. Men on üşten on törtke qarağanda, şeşem qaitys boldy.
Onyñ qyrqyn berip jatqanda, kökemniñ janyna balağan jalğyz
qūlasy jamandatyp öldi. Kökem köpke deiin üiden şyqpai otyryp
qaldy. Bir küni daladan kipsem, dombyrağa qosyp, baiaulatyp, jañağy
ändi aityp otyr ieken. Kökeiime qūiylyp ketti. Ägär bireu ait dese,
däl sol arada aityp jiberuge daiyn tūrmyn. Osy ändi iestip, kökemniñ
jaqsy köretin qūrbysy Däuren ara qonyp keldi. Köksandyq deitin özi
minip jürgen jaqsy atyn jetelei kelipti. İekeuiniñ äñgimesinen iesimde
qalğan köp närseler äli saqtauly. Däuren şeşen, taqpaqtap söileitin
kisi ieken. Belbeuin şeşine otyryp aitty myna sözdi: «At – ierdiñ
qanaty deuşi iedi, qanatyñ synypty. Äiel – üidiñ tūlğasy deuşi iedi,
tūlğañ jyğylypty. «Jatyrmyn jügim auyp tereñ saida» degen
dauysyñdy iestigende, şydai almadym. Köksandyqqa ieriñdi sal. İel
işine köziñdi sal. Jetimsiretpe balalardy. Balağa ana kerek.
Anasyndai äiel äkel!».
Kökem Köksandyqqa mingen soñ, iel aralap jürip, bizge ana tauyp
äkep berdi. Köksandyqqa mingen saiyn Däurendi iesine tüsiretin tärizdi
iedi. «Däurenniñ jaqsylyğyn ūmytar ma iekem, ötei alar ma iekem?»—
dep otyratyn. Biraq sol Däurenniñ bir tilegin äkem de, men de
oryndarmyz — dep iştei kelisip jürgende, oryndai almai kettik.
― Qap!— dedi Taimas.— Ol qandai tilek iedi?
― Qūmaryn qaraşy — dep külimsiredi Şolpan.— Sağan onyñ keregi
qanşa?
― Mağan keregi, kereksizi iesep iemes. Äiteuir bile bergim keledi.
― Sen Amandarğa qandai tuyssyñ, osy?
― Şöbereniñ ar jağyndamyz.
— Onda nemene bolamysyñ?
― Däl özi.
― Sen ony ölerdei jaqsy köresiñ. Ol qalai köredi seni?
― Bilmeimin, işine kirgem joq. Jek körmeitin şyğar.
― “Şyğar” deisiñ be?
― Jo-jo-joq. Kümändanbai-aq qoi, jaqsy köredi. Meni ierkime
qoimai oqytyp, sauatymdy aşty. Kezdesken saiyn aqylyn aitady,
syrttan qamqor bolyp jüredi.
― Jeter, jeter. Özim de baiqağamyn,— dep, sözdi sozyp bara jatqan
Taimasty Şolpan toqtatty da, oramalğa orap qolyna aqşa ūstatty.—
Amanğa ber. Atyn satpasyn. Jas azamattyñ jarsyz jürui kemşilik
keltirmes, atsyz jürui kemşilik keltirer. Sol atqa mingen saiyn meni
de bir iesine alar.
― Söz bar deisiz be? Köksandyqqa mingen kökeñ tärizdi de!
Taimas aqşany özine bergendei quandy. Qūiarğa jer tappai, bir
qaltasynan bir qaltasyna auystyryp sala berdi. Birese qulanyp
qūiady.
― Aqşa ystyq ieken ğoi, qoltyğymdy qyzdyryp barady. Būdan
köbirek bolsa, jandyrar!
― Antūrğan, auzyña ie bol!— dedi Şolpan.— Oiyndy qoi, oiynnan
ot şyğady. Būl syrdy üşeumiz ğana bileiik. Amanğa solai degeisiñ.
Ūqtyñ ba?
― Ūqqanda qandai.
― Qaşan üili, bala-şağaly bolğanşa, seni qoldan şyğarmaimyn
dep jürmin. Būğan qalai qaraisyñ?
― Bala-şağaly bolyppyn da, şyğuy qalyp pa, täiiri.
― Olai deme. Sağan qyzdyñ äuliesi tiedi. Özim tauyp berem,
qozğalma.
― Būl jaqsylyqty men nemen öter iekem sonda?
― Qysylma, ony da özim aitam.
Aman ūiqydan ūianyp, tysqa şyqty. Şolpan myrza da tūrğan
şyğar dep üige jöneldi. Taimas Amandy ymdap şaqyryp alyp,
oñaşada aqşany berdi qolyna.
― Būnyñ ne, iei?!
― Tanymai tūrmysyñ? Aqşa.
― Ūrlyq iemes pe, janym, qaidan aldyñ?
― İä, ūrlyq. Ūrlauşy da, sağan beruşi de Şolpan.
― Ne deidi osy?! Men sūraidy dep büldirip jürmisiñ älde?
Şynyñdy ait!
― Auzyma qan tolsyn, ondai birdeme desem. Öziñ osqyrma, bireu
körip qalar, ieñ aqyry Syzdyq ta körmesin, salyp qoişy qaltaña, ―
dedi de, Taimas Amannyñ qūlağyna sybyrlady,— Būl kelinşek seni
jaqsy köredi. Nege jaqsy köretinin özi biledi. Qūiar da qoimai,
dükennen närse alam degen syltaumen osynda seni köru üşin keldi...
Aman deldal küide aqşany qaltasyna sylbyr aparyp saldy da,
aiağyn oilana basyp, jürip ketti. «Küieui de, özi de jaqsy köredi.
İekeuin men de jaqsy köre bastadym. Qaisymyz ne üşin jaqsy köremiz?
Osy arada ärqaisymyz özimiz ğana biletin syr jatyr-au»— dep, sol
syrdy iejiktep jürgende:
― Jas jigit, ondai auyr oidy köterip qaitesiz?—degen dauys
iestildi. Qasqa bas Kaizer ieken. Auzyndağy iemen trubkasyn qolyna
alyp, bir qolymen alaqanyn jaia, üi jaqqa nūsqap külimsireidi.—
Oimen qorektengennen aspen qorektengen paidalyraq. Jüriñiz, as
işelik.
Ac işip bolğanşa kün kişi besindikke bardy. Ystyq qaitty.
Qonaqtaryn attandyryp, artynan qolyn būlğap Kaizer qala berdi.
Arqanyñ qūm qairaq, küreñ jolyn şaqyrlata, qos at jekken faeton
zymyrap keledi. Ortadağy ūzyn qara basyn şūlği kösilte jelgende,
şetki tekşe qara moinyn qisaita, şapaşottai şabady. Aldan
jelpigen älsiz samal qatty jüristen jelge ainaldy. Şolpannyñ jūqa
köileginiñ ietegin jel köterip-köterip ketedi. Şolpan qolymen basyp
qūiady. Şäken öte köñildi. Salt attylarmen dauystai söilesip, aratūra qaljyñ aityp, külisip aldy. İendi öziniñ jaqsy köretin
«Äupildek» änine basyp, yñyrsyp kele jatyr iedi.
― Sūlu ieken myna kök!— dedi Şolpan, Syzdyqtyñ atynan köz
almai.— Atty sağynyppyn, minsem qaitedi?
― Mingiñ kelse, mine ğoi,— dep, lyp ietti Şäken. Arbany toqtatty.
Öz qolymen ierdiñ üstine körpe salyp, taralğysyn qysqartyp,
baltyryn qajamasqa taralğyny ierinbei, şüberekpen orap mingizdi.
İeti qyzğan jez moiyn, alqara kök oq jylandai jarau, qūlyn müşesi
būzylmağan, iegin köterip tastap jorğaqtai, şoqaqtai, bilei aiañdap
barady. Oqta-tekte köldeneñdei jürip, aqsai basady aiağyn. İeki qūlağy
tas töbesinde, bir qisaimaidy. Jüiriktigi süiegine bitken şyğar,
jelisti, özge öneriniñ bärin Syzdyq üiretken. Onyñ qolyna tüsken at,
qandai jaby bolsa da, birdeme üirenbei qalğan iemes.
― Şirkin-ai, qyz qaşarda qyzğa mingizetin at ieken!— dep, Şolpan
öziniñ bir toida jigitke jetip ūrğanyn aityp kele jatty da, ierine
tağy ierkelep qoidy.— Sol toida salğan änimdi aityp bereiin be?
― Aita ğoi,— dedi Şäken. Auzynan şyğuy-aq mūñ ieken, Şolpan
şyrqap jiberdi. «Maqpal qarany» aityp keledi. Oñaşany sağynğan ba,
ändi sağynğan ba, än yrğağymen balqyp, tolqyp ketedi. Amanğa qazir
mülde basqaşa körindi Şolpan. «Işinen syrty, syrtynan işi sūlu, äri
näzik, äri biık, äri tereñ jan ieken! Bir osy äni üşin-aq dünieniñ törinen
oryn aluğa haqy bar. İapyr-ai, qalai bildirmei kelgen? Būnşa
öner.syiğan işke ne syimaidy?»—dep, tañdanyp, süisinip kele
jatqanda, jol būirat arasyna iendi. Şalğyndy sailar, ör, ūra tökpe
yldilar kezdese bastady. Bir būlaqty saidan öte bergende, saidyñ ör
basyna qarai qamşymen nūsqady Aman:
― Myna saidyñ basynda büldirgen köp bolatyn iedi.
― Myrzağa büldirgen terip äkeleiik!— dep, solai qarai Şolpan
şoqyta jöneldi. Aman da ketti soñynan.
Arbalylar oiğa qūlap, jazyqqa şyqty. Būirat alystap qalyp
barady. Büldirgenşiler körinbeidi. Şäken men Syzdyq damyl-damyl
qaraidy artqa. Attyñ bojysyn tejep, tosa jürdi. Büldirgenşiler
büldirgenniñ qyzyğyna tüsken bolu kerek, äli körinbeidi.
— Toqta!— dedi Şäken.— Syzdyq, sen şetki atqa mine sala,
jañağylardyñ artynan barşy, aman ba ieken, nağyp keşikti.
Syzdyq arbadan tüsip, şetki attyñ postromkasyn ağytyp
jatqanda, tau qoinauynan äsem kökti oinaqtatyp Şolpan şyğa keldi.
Onyñ artynan Aman körindi.
QARA ÖTKELDER
1
Paromy, köpiri joq. İesil özeni, onşa ülken bolmasa da, ötkel bere
bermeidi. Basqa jerinen göri iendileu, taiyz, jadağai jatqan bir jeri
iel oñai öte bergen soñ Qaraötkel atanyp ketken. Bertin kele, däl osy
ötkeldiñ auzyna ūiaz ortalyğy Aqmola qalasy ornady. İeldiñ köbi ieski
ädetpen Aqmolany äli de Qaraötkel dep ataidy. Qaraötkelmen ötip,
qalağa ienerde, oñ qol jaqta, özen jağasynda, jatağan ağaş üi körinedi.
Jerge beluarynan batqan, şatyrlap japqan temirsiz taqtai töbesi
dal-dūl, juan böreneden qiyp salğan ağaş qabyrğalary da quaryp, aq
jemdelgen osy üi ieskiniñ közi iekenin özi-aq äigilep tūr. Būl İeralinniñ
päteri. Barlyğy ieki bölme, kuhniasy, şolany bölek. Ağaş qorşauynyñ
birsypyrasy tübi şirip, qūlap, qūlamağany qisaiyp qalsa da,
äjeptäuir qorasy bar. Sol qorada İeralin pūttyq girdi ieki qolymen
kezek köterip, tañerteñgi dene şynyqtyru amalyn istep jür. Küdisteu,
qamyt aiaq, ortadan tömenirek boiy bar, otyzdan asa jasy bar jigit.
Girdi äri-beriden soñ laqtyryp jiberdi. Qoradağy qūdyqtan bir şelek
su alyp, panerden jasalğan daldağa iendi de, suyq su qūiynyp, odan
keiin oramalmen denesin yspalap jatty.
Qorada iekken ağaş, ösimdik joq. Öz betimen ösken şep biıktep,
şalğyn bopty, japyrylmai tūrğanyna qarağanda, mal ūstamaityn,
kelim-ketimi az iekeni baiqalady. İeralin juynyp şyqqan soñ,
qorasyna oily közben qarap tūrğanda iesikten basyn ğana qyltityp,
qart anasy şaqyrdy.
― Jūmabek, jür, şai suyp barady.
Kişirek ieki bölme, ,basy artyq närse bolmağan soñ, ülken körinedi.
İedenin juyp sürtip, jaltyratyp qoiypty. Terezeleri aşyq. Kün
tüsip, auasy jañaryp, üi işi köñildi-aq. Jūmabektiñ äieli tatar
bolatyn. Qazaqşa söilegende tatar tiliniñ, tatarşa söilegende qazaq
tiliniñ äseri bilinip tūrady. Ata-anasy tatar bolsa da, qazaq işinde
tuyp-öskendikten, ieki ūlttyñ yqpaly birdei tiıpti. Tañerteñgi şaiğa
ystyq samsamen qatar bir aiaq qymyz qoiypty. Jūmabek stolğa otyra
bere qarq-qarq küldi.
― Ne boldy siña? Nege küläsin?!—dep, äieli bilgenşe asyğady.
― Qymyzğa jol bolsyn?
― Ol qazaq asy. Sen qazaq asyn iaratasyn.
― Şaimen birge qymyz işken qazaqty qai atañ köripti, şaqşabas?
― Qazaqtyñ qarnynan as qaitpas, işe ber.
İekeuiniñ qaljyñyna bäibişe de aralasyp, kelinin qostap jatyr:
― Marfuğajandiki dūrys. Dämdisin aiamai, aldymyzğa jaiyp,
syilap otyr. Şömişten qyssa qaiter iediñ? Baiynyñ bar tapqanyn özi
jep, jony astaudai bolyp jüretin kelinder de bar. Meniñ Marfuğam
kisi kütip qalğan. Qazaqşa, tatarşa, orysşa da küte biledi.
― Apam ylği balasyn kelinine jyğyp beredi. Osyñyz da
kommunistik pe, ädildik pe, apa?— dep iedi Jūmabek.
― Ädildik,— dedi apasy.— İerkekter, äsirese mūsylman ierkekter
üstemdik ietip ädettengen. Äielmen teñdik olarğa kemdik körinedi.
Sondyqtan üiretu kerek olardy.
― Men mūsylman iemespin ğoi, apa.
― Mūsylmannyñ sarqytyn işkensiñ.
Üşeui birden küldi. Şaidyñ aqyryna qaramai, Jūmabek qyzmetine
jinala bastady. Kiımderin daiyndap jalaqtap tūrğan Marfuğağa:
― Sen bälsinip jürmisiñ, uialyp jürmisiñ. İeñliktiñ rolin nege
oinamaisyñ?— degende Marfuğa kümiljip qalyp iedi, apasy tağy da
arağa tüsti:
― Kinä onda iemes, mende. İeli bar bolğyr qaulap tūrğan söz iemes pe.
«Pälenşeniñ kelini būzylğan ieken» dep, ierteñ gu iete tüsedi.
― Öziñiz qarsy iemessiz be, äiteuir?
Apasy ündemedi. Jūmabek basyn şaiqap, tağy söilep ketti:
― Üşeuimiz de kommunispiz, jūmysşy semiasynan şyqtyq, söite
tūra sözden qoryqsaq, ne bolğanymyz! İel keide bala tärizdi, apa,
jatyrqaidy. Jatyrqau — jek köru iemes. İeldiñ közin jañalyqqa
üirete beru kerek. Sahna öneri — qazaqqa ülken jañalyq. Ülken
jañalyqqa ülken talap, ülken batyldyq aparady. Kommunister ieñ
batyl, ieñ talapker adamdar.
― Al batyl-aq, talapker-aq bolaiyq. Sonda uiatty qaitemiz, balam?
― Uiatpen qosa qorlyq, ajal tönip tūrğan künderde de İeñlik siiäqty
qyzdar ierik izdep top jardy, apa. Bügin sol qyzdardyñ beinesin
sahnada körsetetin äiel tappai, ierkek äiel bolyp oinağaly jatyr.
Mine, nağyz uiat osy. Ägär Marfuğa İeñliktiñ beinesin jaqsy körsete
alsa, sol uiat deuşiler ieñkildep jylaidy, qarqyldap küledi. Sodan
keiin Marfuğanyñ betinen kelip süiedi. Mine būnyñ aty — öner, apa.
Üi arasyndağy pyş-pyştan qorqyp, önerdi tasta degenşe, basta,
qoltyğyñda qytyğy bar äielderdi üiir mañyña demeisiz be? Būnyñ
aty — kommunistik, apa. Siz kommunissiz ğoi.
― Qoidym, qoidym. Al meiilderiñ!— dedi apasy. Jūmabek
Marfuğağa iegin bir köterdi de, külimdegen küide dalağa şyqty. Qaqpa
aldynda qaiqy qara biege jeguli könetoz faeton kütip tūrğan, soğan
kelip mindi.
Topyrağy sarğyş, küni jelteñ, üileriniñ deni ağaş, şiki kirpişten
salynğan alasa, şağyn qala, temir joldan bes jüz kilometr qaşyq
tūrsa da qainap jatyr. Mañyndağy qyryq segiz bolys qazaq saudasattyğymen, dau-janjalymen, oqu izdegen balalarymen jazy-qysy
bir bosatpaidy. İeralin ūiazdyq partiiä komitetiniñ üiine kelip
toqtağanda, qaqpa aldynda ieki-üş auyl jasy tūr ieken, jügirip kelip,
qol alysty.
― Jai ma, balalar?
― Oqu izdep jür iedik,— dedi qaratory, jainañ köz bireui,— bizdi
almai, bai balalaryn aldy. Sonsoñ sizge keldik.
― Oqu jūmysyn men basqarmaimyn ğoi.
― Siz kedeidi qoldaidy degen soñ keldik.
― Kedeidi qyzmet basyndağylardyñ bäri qoldauğa tiısti.
― Tiısti bolsa da, qoldamady. Temirjan özi bai balasy. Qarğanyñ
közin qarğa nege şoqysyn!
Jūmabek nasybaiyn ieki sausağynyñ ūşymen iernine qystyryp,
jainañ köz jigitke külimsirei qarap tūrdy da, kabinetke üşeuin de
alyp kirdi. Dokumentterimen tanysty. İekeui kedei, bireui jalşy ieken.
Ukomda oqu jağyn basqaratyn jigitti şaqyryp alyp, soğan ierekşe
tapsyrdy:
― Üşeuin oqu bölimine iertip aparyp, öz köziñmen ornalastyr. Oryn
qalmasa, bai balalarynyñ ornyn alyp ber. Jalpy mälimetin ala
qaitşy: biyl jalşy, kedeiden oquğa — joğarğy jaqqa qanşa
jiberildi ieken?
Balalardy jönelte sala Jūmabek sekretardyñ kabinetine kirdi.
Samaiyna aq iengen, aşañ jüz orys ornynan tūryp, qol alysqanda,
onyñ qasyndağy qalyñ bet, bitik köz qazaq jas ta bolsa auyr otyryp,
solğyn amandasty.
Jūmabek iekeuiniñ aralyğynan kelip otyra bere-aq, ūzaq äñgimesin
bastap jiberdi:
― Bir ai on kün jürip qaittym. Qarağandy, Şaryqty, Şerubai,
Nūra, Qūmköl, Asanqaiğy bolystarynda boldym. Marqūmnyñ jürgen
jerleri osy ieken. Köp aryz, köp aiyptyñ bäri beker, bailar japqan
jala körinedi...
Bitik köz jigit jaiymen otyryp myrs ietti. Jūmabek onysyn ieleusiz
qaldyrmady:
― İermekbai, sen küdiktenseñ de, aitaiyn: jala baidiki bolğanda,
öltirtken tağy solar. Ölikti jalamen kömip, izdeusiz qaldyrmaq.
― Bärin baiğa japqanmen aq — aq, qara — qara iemes pe?—dedi
İermekbai şytynap qoiyp, qalyñ iernin şoşaita, tağy da söilep
ketti.— Keşe sovdep müşesi bolğan, bügin kommunist, jauapty
qyzmette jürgen Ädil qalai baidyñ jūmsauymen kommunisti
öltiredi? Jūmysşy deseñ—jūmysşy, kedei deseñ — kedei,
«Bailardy qoidai qu qamşymen»,— dep jürgen Şalabai qalai
baidyñ jūmsauymen kommunisti öltiredi? Jūmeke, baiğa şūqşiğanda
basqa ieştemeni körmei qalasyz-au tipti!
― Mümkin, körmeitinim köp şyğar, şyraq,— dep, Jūmabek iezy
tartty. Şyraiy jyly köringenmen, sözi yzbarly. Jai söilep, sözin
damytyp barady.— Sovdeptiñ işinde aramdar bolğan. Olardy qazaq
bailary ädeii iengizgen. Aqmolada sovdep qūlap, Kolçak bilegen kezde,
sovdeptiñ adal müşeleri quğynğa, qyrğynğa ūşyrady. Aramdary aman
qaldy. Bailar qorğap qaldy. Kolçak qūlağan kezde sovdep atymen sol
sūmdar tağy da sovet qataryna ienip ketti. Būny bertinde kelgen sen
körmeseñ,— bir jön. Olarmen ärtinde ainalysqan, bir aldanğan men
siiäqtylar tağy da aldansa, partiiä keşirmeidi. Ädil, Şalabailar—
baidyñ, qolşoqpary. Qalqany olar özdiginen öltirgen joq. Şäken,
Malqarlardyñ jūmsauymen öltirdi. Ölgen Qalqanyñ üstinen jauyp
jatqan aryzdar halyqtiki iemes, tap dūşpandaryniki. Auyl bailary
qazir iesin jiyp alypty, auyzdyqtamasa, yryq berer türi joq.
― Jūmeke, voennyi kommunizmge şaqyryp tūrsyz ba? Näpti
qaitemiz! Auylğa bet būr dep jatyr, ony qaitemiz?
― İermekbai şyraq, meni solaqai degiñ keledi-au! Men seni äzir oñqai
demei-aq, oiymdy aityp bitireiin, sabyr iet. Näp — baidyñ basynan
jügenin sypyr degen söz iemes. Ägär keibir añqaular ne oñqailar solai
dese, jönge saluymyz kerek. Näp — kompartiiänyñ negizgi
maqsattaryna qaişy kelmeitin saiasat. Olai bolsa, jağdaiğa üñile bir
qaraiyqşy. Bizde qala, öndiris, jūmysşy taby joqtyñ qasy.
Halqymyzdyñ qaptal köpşiligi qara şarua: ūlan baitaq dalada köşip,
kiıkşe josyp jürgen iel. Sol ieldiñ qūlağyna biz äzir Lenin,
bolşevik, sovet, bostandyq, burjui degen bes sözdi ğana myqtap
qūiyppyz. Özge oiymyzdyñ köbi jetpei jatyr. Auyldy äli ru basy
aqsaqal basqarady. Jalşy äli qanauşynyñ betine tura qarai
almaidy. Jergilikti ökimet basynda būrynğy juandar otyr, ūiana
bastağandardyñ ünin şyğarmaidy. Jer qojasy äli künge bailar.
Kedei, ortaşa onyñ qoñsysy. İel betin osy sasyq salyndylardan
arşymaiynşa, jaña lep, jaña aua bara qoimaidy. «Barğyzamyn!» dep,
Qalqa siiäqty batyl qimyldağandar qaza tapty.
― Betiñiz iendi aiqyn körindi. Auyl üşin ierekşe bir Oktiabr tilep
tūrsyz,— dep iedi İermekbai, Jūmabek köterilip ketti:
― Oktiabr iemes, Oktiabr jemisterin auylğa jetkizgim keledi.
Jetpei jatyr, jol soqty bolyp jatyr. Sovettendiru kerek auyldy!
― Mysaly?
― Malqarlardyñ qolynan ökimetti alyp, auyl ieñbekşileriniñ, öz
qolyna bersek, ortaşa, kedeilerdiñ, jalşylardyñ basyn qosyp,
maqsatyn qorğaityn köpşilik ūiymdar qūrsaq, būndai ūiymdar orys
şarualarynyñ, Türkistan qazaqtarynyñ arasynda aldaqaşan
qūrylğan, sol ūiymdarğa süiene otyryp, baidyñ jerge qojalyğyn
joisaq, jerdi ieñbekşi qara şarualarğa bölip bersek, mine sonda ğana
Oktiabr jemisinen tatqan bolady jūrt. Sonda ğana auyl sovettenedi,
sotsializm degen sözge tez tüsinedi. Osy şaralardy köñildegidei
ietkizu üşin auyldy audandau tärtipterin özgertpei bolmaidy. Patşa
zamanynda qazaqtyñ bai-juandary ieldi ruğa jiktep, bolystyñ,
auylnaidyñ sanyn köbeitip, bölşektep jibergen. Biz iendi sol
bölşektelgen, ärbir ru basy juannyñ şylauynda ketken jūrtty
qaitadan audandasaq, birneşe bolysty qosyp bir bolys jasasaq,
basqaru isi köp jeñildeidi, ru arasyndağy şataqtardy da azaitamyz.
Qysqarta aitqanda, būl saparda meniñ auyldan alyp qaitqan
oilarymnyñ negizi osylar.
İermekbai söileuge asyğyp otyr ieken, Jūmabek bolysymen,
ornynan bir qozğalyp qoiyp:
― Men körgen auylda jağdai Jūmekeñ aitqannan basqaraq, Aleksei
Aleksandroviç,— dedi. Sekretar manadan tömen qarap, anda-sanda bir
jazyp qoiyp, ünsiz tyñdap otyrğan qalpyn būzğan joq. İermekbai
salğan jerden qyzu söilep barady.— Jūmekeñ qalada ösken
jūmysşy, auyl syryn keide añdamai qalady. Barğan saiyn toñ bop
jatqan ieskilikti köredi de, şauyp, qoparyp tastar ma iedi,— dep,
kijinip qaitady. Qoparyp tastauğa küş jetpeidi. İeskilik toñy
astynan ierip bitedi. İerip jatyr, Jūmeke, köre almapsyz. Qazaq
dalasynda käzir jüzdegen kommunist, komsomoldar isteidi, myñdağan
gazet, jurnal, kitaptar taraidy; är auylda derlik sauat aşqyş
mektepter bar... Osynyñ bäri daladağy ieskilik toñyn ieritip jatqan
jyly lep, sovet lebi. Būl lep sol Malqar, Şäkenderdiñ özin jibitip,
buyndaryn bosatqan. Olarda būrynğy qarsylyq, öşpendilik käzir
joq, mümkindik bersek, birge otyryp isteskisi keledi.
Jūmabek jailap qana sylq-sylq külip qoidy. Onyñ osy külkisi
İermekbaidyñ qyzu sözinen janğa äldeqaida batymdy iedi.
Tağy da batyra tüsti:
― Senip-aq qalğan iekensiñ! Tap tartysy bitken ğoi on da?
― Olai būrmalamañyz. Men: sovet yqpaly sağat saiyn ösip barady,
demekpin. Sovet isine järdemi tietin adamdardyñ birde-birin qaqpalyq,
paidalanaiyq, demekpin. Siz adamdardyñ tek taptyq tegine qaraisyz.
Men, sonymen qosa, qūlyq-minezine de, qolynan keletin isine de
qarağym keledi. Adam tas iemes, tas ta özgeredi.
― Feodal Malqarlar qanşa özgerdi? Sonyñ qolynan sovettiñ
qandai isi keledi?
― Ol tipti qolynan ieşteme kelmegen künde sovettiñ aitqanyn
isteidi, jūrtqa istete alady, bedeli bar. Onyñ ornyna bir batyraqty
aparyp qoisañ, jūrt oğan äzir bağynbaidy, bağyndyram dep jürgende,
ol özin ne jūrtty büldiredi. Şalabai, Ädhamdarğa basqartyp
baiqamadyq pa?
― Sonda ieñbekşiler özi basqara almaidy demekpisiñ?
― Joq! Siz siiäqty jūmysşy, batyraq kedeiler basqarsa ğana,
sotsializmge aparady, basqalar būryp äketedi deuden aulaq bolğym
keledi. Sotsializm — bükil halyq isi.
― Men qaşan aityppyn öidep?
― Şalabai, Ädhamdardy kötergen siz ğoi. Aitpaq tügili, is jüzinde
körsettiñiz.
Jūmabek osy kezde qyzaryp ketti. Sekretar jaña ğana joğary
qarady. Möldir kök közin külimdete otyryp, sözge aralasty:
― Būndai qatelik ärqaisymyzdan tabylady. Tek ony betke salyq
ietpeiik, sabaq ieteiik,— dedi İermekbaiğa. Qazaqşa söiledi. Tilinen
tittei aktsent sezilmeidi. Bir ret mysqyldap ta qoidy.— Biriñdi birin,
«Jūmeke», «Şyraq» deseñder de, aralaryñ jyraqtap barady. Tym
jyraqtap ketip, jaqyndasa almai jürmeñder.
― Jūmekeñ meni ūnatpaidy. Ūnau üşin oiymdy qalai özgerteiin!
― Men üşin oiyñnan ainyma, şyraq. Özin aldağan — özgege tipti
opasyz.
― Jä, olai bolsa, osymen toqtalyq,— dedi de, sekretar ornynan
tūrdy. Säl tüiilgen qabağynan salmaqty qynjyl baiqalady.— İendigi
söz aldağy biuroda bolsyn. Men oiymdy sonda aitarmyn.
Keñes osymen tarady. Sekretardyñ betin ieki jaqtyñ biri bile
alğan joq. Biraq aldağy biuroda qatty aitys bolatyny, tūjyrymdy
qauly alynatyny üşeuine de tüsinikti iedi.
Jūmabek oi basyp, üiine auyr qaitty. Ol qaqpadan iengende, qorada
jürgen anasy qobaljyğan pişinmen qarsy aldy.
― Jai ma, Jūmaş?
― Jai, apa. Tağy da bir tartysqa tüskeli tūrmyn.
― Kimmen?
― İendi sol İermekbaidyñ özimen.
― Baiqa, balam. Ol ükimet bastyğy, oqyğan, qoldauşysy köp.
Oqyğandar, juandar, qaltalylar ony qoldaidy. Seniñ jūmysşy,
jalşy kedeiiñnen stol basynda qanşa adam otyr, oilaşy! Sorly
kedei myna zamanda aldyna qoiğan asty da alyp işe almai otyrğan
joq pa?
― Mäseleni stol basyndağylar şeşpeidi, halyq şeşedi, apa.
Qobaljymañyz,— dedi de, Jūmabek üige kirmesten qoradağy
skameikağa otyryp hattar oqi bastady. Özi joqta keñsege kelip jatyp
qalğan hattardy ala qaitqan, sonyñ birin oqi bastağanda-aq, külimdep,
jabyñqy kelgen qabağy aşyla berdi. Qabağyn körip, apasy da jairañ
jüzben telmire qaldy balasyna.
― Kim jazypty, ne aitady?!
― Käzir, apa, sabyr ietiñiz.
Qyzmetten Marfuğa qaitty. Küieui men şeşesi birden qadalğan
hatqa bū da üñile kelip tūrdy.
― Jazğan kim? Tipti rahattanyp otyrsyñdar ğoi!
«Käzir, käzir» dei otyryp, Jūmabek oqyp şyqty da:
― Osy jürip qaitqan jolymdağy ieñ ülken tabysym bolar būl hat!
— dedi. Quanğanda külimdep, kişireiip, aşulanğanda ülkeiip,
adyraiyp ketetin ala közi būl joly ūzyn, ūşy qaiqylau ädemi qara
kirpikteriniñ astynan tym kişi, oinaqy körinip tūrdy.— Aman deitin
bala jigitti, ärkim täuir atağan soñ, ädeii üiine baryp, äñgimelesip iedim,
qatty ūnady. Jany kristaldai taza, özi äjeptäuir sauatty, uytty,
zirek jas ieken. Qyzyq, söite tūra, sovet jūmysyna äli aralaspapty.
Tipti sovet qyzmetkerleriniñ, köbine qyryn qaraidy. Bauyryma
tartyp baiqadym, onşa ilige qoimady. İendi mine hat jazyp otyr.
Malqar bolystyñ poçtovoiyn öziniñ aldynda itşe tepkilepti. Sodan
keiin bes jigit qol qoiyp, komsomol ūiymyn aşudy sūraidy. Şirkinai, osyndai jastar şyğa berse!
― İeti tiri jalşy ieken, qoldai gör. Malqar malğūn or qazyp jatqan
şyğar oğan.
― Jalşy iemes, apa. Orta şaruanyñ balasy. Arğy atalary maldy,
bedeldi bolğan desedi.
― Onda, kön tartyp, qalpyna ketip jürmesin!
― Meilinşe saqsyz-au!— dep, sylq-sylq küldi Jūmabek.— Teginen
qauiptenbeñiz, jaman yqpaldardan qauipteniñiz. Birdeme şyğady-au
degen adamdy bailar bizden būryn körip, özine tartyp jürgen joq pa?
Nadan Malqar ieski ädetimen ieldi qorqytyp ūstamaq bolsa, zalym
Şäkender aldap ūstamaq. Aman Malqarmen tez-aq tüs şaiysty. Al
Şäkenmen tüs şaiysu odan qiynyraq...
― Ol käpir mañailasqannyñ basyn ainaldyryp alady. Marqūm
Qalqanyñ özi: «Bai bolsa da, aqyldy bai ieken» dep kelgeni qaida?
— İä, onyñ, ailasy köp, bailanysy köp. Üide otyryp qolyn sozsa,
Orynborğa jetedi. Būl siiäqty bailarğa qoldanatyn şara basqa bolu
kerek. Sonda ne bolu kerek?— dep otyryp, Jūmabek basyn ūstady da,
ünsiz oiğa ketti...
II
Aman atyn qinamai jürip, arağa ieki qondy. Üşinşi küni Aqmolanyñ
tübindegi Küigenjar deitin jerde otyratyn qypşaqtarğa jete
qonbaq bolyp keledi. Jalğyz. Salt. Būryn jürmegen jol, körmegen iel.
Adasyp ketpeiin dep, kezdeskennen jön sūrai otyrady. Kezdesuşiler
de özi siiäqty: qoinynda bir qalaş nany joq, ailyq, aptalyq saparğa
«İer azyğy, böri azyğy — jolda» nemese tūp-tura daulasa, «Qonağasy
— qazaqtyñ bölinbegen ienşisi» dep, iel jağalai, jyla qonaqtai,
sūrastyra bara jatqan öñkei salt attylar. Olar biraq jön sūrasqanda,
Amanşa sūramaidy. Ruyñnan bastap öziñe jetkende toqtaidy. «Alysjuyqtan», «orys-ormannan» iestip-bilgeniñdi tegis aitqyzady. Özi de
sonyñ bärin bilgeninşe aityp beredi. Qisapsyz keñ dalağa şaşylğan
malşy qazaqtyñ biri iestigendi biri iesti qoiuy, memleket bolmasa da,
ğasyrlar boiy bir tūtas tili, añyzy, salty saqtalyp, dami berui osy
qydyrympazdyğynan, jön sūrağyştyğynan siiäqty. Jolğa şyqqan
ieki-üş künniñ işinde būryn atyn ğana iestigen, keide tipti iestimegen
rularmen, jerlermen tanysyp, Amannyñ oiy birsypyra keñip,
tyñaiyp qaldy. Ärbir qonğan, tüstengen jerinen qazaq ömiriniñ, bir
ielesi iesinde qalyp qoiğan tärizdi. Tosyn köz tūrğyn ieldiñ ieleusizine
şūqşiiä qarap qyzyqsa da, jatyrqasa da, aqyl sarabyna salmai,
alğaşqy sezimniñ degenimen keledi. Babataiğa jetkende jer reñi
şūğyl özgerdi. İesildiñ ieki jağy köz tūiarlyq keñ jazyq. Jazyqtyñ bir
şetinde jalpaq belester jatyr. Sarala tūzdyq şūbar dünie ieken.
Orylğan iegin oryndary ağaryp, oidym-oidym ormandar qarauytyp
körinedi. Taiaq tastam iel. Salynğan şoşaq, maialar jiı. Alystağy qyr
ielinde, keñ saharada ösken Aman būl köriniske qapelimde qyzyqsa da,
birazdan soñ jalyğyp işi pysqandai, keudesi tarylğandai boldy.
Köñili aidyn, ierkin, üirengen jerge tartyp, şyqqaly talai
ielestetken sol jerdegi bir körinisti tağy da äkelip ielestetti...
Äkesi tört-bes kisimen bel asyryp şyğaryp salğan. Şyğaryp
tūryp, mynany aitqan: «Balam, alysqa, aitysqa jastai attandyñ,
ūryn attandyñ. Qaltaly da, baltaly da iemessiñ. Tym bolmasa, qasyñda
bir serigiñ joq. Būnyñ birin bere almai, albyrt jasty aibaltaly äkki
jauğa qūr qol jiberdim. Biraq aq batamdy ala ket. «Batamenen ier
kögeredi, jañbyrmenen jer kögeredi». Jañylmasam, iel batasy, ata
batasy — aq bata mynau bolatyn: qarnyñ aşyp, köziñ qarauytsa da,
atyñ aryp, jaiaulasañ da, dūşpanyñ dandaisyp, dosyñ nalysa da,
täuekeliñ mūqamasyn. Baqyt qūsy basyña kelip qona qalsa, tastağan
tasyñ örge domalap, quanyş şirkin tasyğan sudai keudeni kernep
ketse, arnañnan ieşbir aspasyn. Tilegim osy-aq. Jolyñ bolsyn,
joldasyn, qyzyr bolsyn».
Şyğaruşylar qoştasyp keiin qaitty. Boz ködeli belestiñ betinde,
aqboz attan tüsip, jalğyz qalğan, ieki rakağat namaz oqyp, qolyn ūzaq
jaiyp, tileu tilep qalğan aq bas äkesin Aman qozy köş jer ūzağanşa
körip bara jatty, artyna jalt-jalt qarap bara jatty. Osy körinis
iesinde myqty qalğan ieken. Ūzaq jolda at soğyp, jalyğyp, şarşap
kele jatqanda oiyn böledi. Äkesi sol boz beldiñ betinde qolyn äli
jaiyp otyrğan siiäqtanady. «Būl ne sandal? Bai-juannyñ zamany
ketti,— degeni qaida? Şalabai sorly qaşqyn bolğanda osyndai
zorlyqqa şydai almai boldy ma ieken?»—degen ärqily oilarmen
kele jatqanda, aty qatty sürinip, ietpetinen tüsti de, ūşyp tūrdy.
Amannyñ oiy bölinip ketti, denesi bir şymyr ietti. «Sürinbeitin tory
şūnaq, sürinseñ de, tūryp kettiñ. Men de sendei tūrğan-aq!»—dep,
atynan tüsti de, auyzdyğyn alyp, şiderlep qūia berdi. Özi şapanyn
şeşip jaiyp tastap, şalqasynan jatyp qaldy. Lezde ūiqtap barady.
Jol taqau, iersili-qarsyly ötip jatqandar būğan qarap ötedi. Qorapty
lekşenkege jalğyz at jegip, qatar otyrğan iekeudiñ biri şūqşiiä
qaraidy. Şağyn qara mūrty bar, täpeltek qaratory jigit ieken.
― Anau atty men tanyp kelem. Soğa jürsek qaitedi?—- dedi
qasyndağyğa.
Joldan būrylyp, äueli tor atqa soqty iekeui.
― Däl özi!— dep, jigit sekirip tüsti arbadan.— İei, beiqam jigit,
basyñdy köter. Atyñdy tanyp būryldyq.
Aman ūiana qoimap iedi, qasyna kelip tūryp:
― Päle! Özin de tanydym. Mynau Sapardyñ Amany ğoi!— degende,
Aman közin aşyp aldy.
— Qasenbisiñ-iei! Bosandyñ ba?
― Bosanbai. Jylqybaidyñ dūzağynda jatam ba! Al, iel-jūrt aman
ba? Qaşan şyqtyñ?
― Bügin üşinşi kün.
― Jol bolsyn, qaida barasyñ?
― Aitsyn. Aqmolağa baram. Sağan salğan dūzaqty bailar mağan da
saldy. Sony üzgeli baram.
― Baidyñ däl onysyna öle-ölgenşe yrzamyn!— dep saq-saq küldi
Qasen. Denesi kişi bolğanymen, dausy ülken, qasqyr moiyn jigit
körinedi, keudesimen būryla qarap, Amannyñ oñ tizesine bir qolyn
salyp qoidy.— Üstiñe suyq su qūiyp jibermegende jyly tösekte
pys-pys ūiyqtap jata beretin iediñ-au. Seniñ teñiñ äldeqaşan ūianyp,
at üstinde jür.
― Abaqty köziñdi aşa tüsken be, qalai?
― Aşpaq tügili, aşyndyrady. Nanbasañ, biraz jatyp şyq.
― Men jatyp ta ülgirdim. Kepilge şyğyp kelem.
― İapyrau, ne deisiñ?!
― Äñgime köp. Al öziñ qalai bosandyñ? Kim bosatty?
― Parasyz bosanu qiyn ieken, köbirek jatyp qaldym. Stol
basyndağylardyñ köbi — bailar ne baişyldar. Bağyma qarai, ukomda
isteitin İeralin deitin jigit quğynşy boldy. Būryn özin körgen iemen,
äiteuir, sol jigit aralasyp bosatty.
― İä, iä, ol kisi ielge baryp, seniñ jaiyña qanyp ketken. «Poselkeniñ
seni aqtap bergen qağazyn da ala ketti» degen. Meniñ de senip bara
jatqanym sol kisi. Özi qalada ma qazir?
― Qalada. Ūzaq jürip, taiauda ğana qaitty. Senen hat alğan ieken,
aityp otyrdy. Biraq keletiniñdi, myna şatağyñdy iestimegen siiäqty.
Kün keşkirip qaldy, jüre äñgimeleseiik.
İekeui arbağa otyryp, arbadağy jigitti atqa mingizdi. Būlar auylda
kezdeskende bir-birimen sypaiy amandasyp öte şyğatyn. Qazir, tüzde
kezdeskendikten be, bolmasa mūñdastyqtan ba, şūrqyrasyp qaldy.
Qaltqysyz söilesip keledi. Qasenniñ jasy, körgeni köbirek, ülkensip,
aqyl aitpaq bolady:
― Bala, seniñ dūşpanyñ menikinen azulyraq,— dedi basyn izei
otyryp.— Qalam ūstauşylardyñ köbi solardyñ qūiyrşyqtary.
Mynau näp degenniñ ne iekenine tüsinbei qoidym, Äiteuir, qalanyñ,
dalanyñ bailary jylanşa tirilip, sumañ-sumañ jorta bastady. Solar
osy küni ispolkomnyñ aldynan şyqpaidy.
― İspolkom bastyğynyñ özi bai balasy degen.
― Bolsa bolar, mäiegi auzynan şyğyp tūr ieken. Osyny Lenin bile
me?
― Bilgende qaitedi? Jūlyp tastağanda, ornyna qūia qūiatyn kimiñ
bar? Bilimsiz adam basşy bola almaidy.
― İegeskende men iendi ielge qaitpadym!— dep, Qasen bojyny
qattyraq qağyp qalyp, şybyrtqysyn şart ietkizdi. Küdis kök jele
tüsti. At iekpinimen sez de üdei tüsti.— Sen de qaitpa. Bolystyq
qyzmetkerler daiyndaityn kurs bar körinedi. Soğan tüseiik.
Partiiäğa ieneiik. Sonysyn Malqar, Jylqybailardyñ tisi boqty batar
bizge!..
― Men rabfakqa keter iedim. Ätten, almaidy. Seni alady, jalşysyñ
ğoi.
― Mağan Aqmolanyñ oquy jetedi. Sonau Orynborğa qañğyp jynym
bar ma?
Aman jymiyp qana külip qoidy. Keide söz kemşiligin synağany
būl. Qasen tilsiz, ünsiz syndy añğarğan joq. Birde añqau, birde
aduyndau söilep kele jatsa da, tüisigi mol, talapty jigit tärizdi.
― Oqu, oqu deimiz-au,— dedi bir kezde.— Malqar bolysta qanşa oqu
bar? Maly men bedeli aman bolsa, bai oquyñdy qaqpalap minedi.
Orystyñ Kubrin siiäqty bailaryn qolma-qol şauyp alğanda, qazaq
bailaryna nege timedi ieken?
― Qazaq dalasynda Kubrin siiäqty bai bar ma?
― Şäkender şe?
― Kubrin millioner. San qalada üii, dükeni, ondağan, jüzdegen
jūmysşysy bar. Şauyp aluğa sol jūmysşylar kömektesti. Bizdiñ
jalşy, kedeiler baiğa jaramsaqtanyp, taqymymyzdan alady.
― Oipyr-ai deseñşi! Bai iek köterse, bir kedeidiñ üstinen bir kedei
aryz beredi. Üşinşi kedei kuä bolady. Üşeuin jetistirip qoiyp,
baiekeñ mūrtynan küledi...
İekeuin de bai-juanğa jyğyp bergen, betine daq salğan kedeilerge
ülken ökpeli bular, tüñile söileidi. Sonda da olardan at kekilin kesip
kete alatyn türi joq.
― Tap jaulyğynan nadandyq jaulyğy basymyraq!— dep kürsinedi
Aman. — Biz osy ieldiñ kedeii tügili, baiyna ne ziiän keltirdik? Sonar
qardyñ üstinde jatqan tyşqan izindei-aq, izimiz bar ömirde. Neni
büldirdik?! Qarañğy, mylqau, noiys nadandyqqa obalymyz!.. Onymen
alysarmyz, birde astyna tüssek, birde üstine de şyğarmyz. Söitip
jürip, «jylai kelgen dünieden küñirene bir küni ketermiz». Būl
nadandyq qazaqqa Abai siiäqty ardaqtysyn da ūrğyzğan. Biz kimge
şikirä! Saiyp kelgende, qūr taryğudan paida joq. Şamañ kelse,
Sūltanmahmūt aitpaqşy, qarañğy qazaq ieline örmelep şyğyp, kün
bol...
Özin ağa tūtyp, aqyl aitpaqşy bolğan Qasen, Aman söilegen kezde
kişireiip, basyn şūlği beredi. Aşylmağan jas jigit işin aşqan saiyn
bir asylyn körsetip, qyzyqtyryp kele jatqan tärizdi.
― Bauyrym!— dedi Qasen, bojydan bos qolyn ūsyna bere.— Bir
ielde, bir jerde össek te, tizeles otyryp, qūnarly äñgimeleskenimiz osy
şyğar. Osy tize airylmasyn. Öle-ölgenşe dos bolaiyq, qolyñdy
äkel. Qaida jürseñ de jaman ağañdy iesten tastama būdan bylai.
― Dūrys!— dep, Aman qol alysty.— Jaman iniñdi öziñ de ūmytpa.
Jasyñ ülkendeu bolsa da, salğan jerden «sen» dep söileuim ädepsizdik
iemes, özimsingendik. Nege iekenin bilmeimin, men seni, äiteuir, syrttaiaq özimsinip qoiğamyn. Sen üşin Baibol auylnaidan da bezip boldym.
Onyñ üiiniñ aq üzigin körgen saiyn, seni iesime alatyn iedim.
Jol ieki airyldy. Äñgime üzildi. Manadan ünsiz kele jatqan jigit
attan tüsti de:
― Inişegim, sūrağan auylyñ myna ağaştyñ tübinde,— dep, attyñ
şylbyryn ūstata berdi Amanğa. Aman Qasenmen qalada kezdesuge söz
bailasyp, körinip tūrğan bir şoq ağaşqa qarai jürip ketti. Izdep kele
jatqan aulynyñ bir adamyn tanymaidy. Biraq osy auyl äkesiniñ
nemere, şöbere tuystarymen, jama ağaiyndarymen iersili-qarsyly
qūda, jekjat. Bertin kele süiek jañğyrtpağan soñ qarym-qatynastary
sirep, tek alystan, syrttan tilektes bolysyp jüredi. Keiingi
jastardy ieki jağy da az biledi. Aman beitanys jekjattardyñ
beinesin ärqily joryp kele jatqanda, jol şoq ağaştyñ däl tübinde
körinbei otyrğan üş-tört üili şağyn auyldyñ üstinen tüsirdi.
Auylğa iene beriste toğan, toğan üstinde su diırmen. Jolşybai İesil
boiyndağy ielderden mūndai diırmenniñ talaiyn kezdestirse de, tory
şūnaq ürkuin äli qoimapty, osqyra ötti.
Ötip alğan soñ, Aman diırmenşi orystan Aqannyñ üiin orys tilinde
sūrap iedi, ūzyn boily, ūzyn saqaldy qart diırmenşi üsti-basy äppaq
bolyp tūryp, jauapty qazaqşa qaiyrdy:
― Aqannyñ kimi iediñ?
― Qaiyn jūrty bolam.
― Senbeimin onyña.
― Nege senbeisiz?
― Jezdeñe degen tösiñ, apaña degen asyqty jiligiñ qaida?
Bökterinşegiñ körinbeidi.
― Salt atpen alys jolda as bökterip jüre almadym.
― Būnyña Aqan jūbansa, men qoidym. Ol antūrğan sen tügili, menen
de däme ietedi. Özi anau üş terezeli kirpiş üidiñ yğynda şöp aiyrlap
jatyr. Üii sol.
Aman sälem bere attan tüskende, ieñgezerdei sary şal kep,
albardyñ işindegi şöp maianyñ mañyn jiystyryp jürip, şūqşiiä
qarady oğan.
― Qai balasyñ, şyrağym?
― Altai, Sapar degen kisiniñ balasymyn.
― Kädimgi İelbai Sapardyñ ba?
― İä.
― Atyñ kim?
― Aman.
― Bätima, Bätima! Beri şyq, bauyryñ keldi!— dep aiğai saldy
Aqan. Qoradan atjaqty, qara kez, aqsūr äiel şyğyp, tani almai
tosyrqai qarap kele jatyr iedi, keñkildei küldi:
― Inisin apasy tanymaidy. Sapar ağañnyñ balasy, Aman.
― Kelşi, bauyrym, qūşyp amandasaiyn onda,— dedi de, Bätima
qūşağyn jaidy. Aman baryp qūşağyna iengen şaqta qartañ tartyp,
oty azaiğan qūralai közinen ystyq jas ytyp şyqty.— Tilim tasqa,
közim tasqa! Bolyp tūr iekensiñ, qaraşyğym, syrtyñnan iestip, bir
köruge yntyzar iedim. Yrzamyn, täñirim, körsettiñ!
Albar işine on şaqty bala jinalyp qaldy. Arty üş-tört jasta,
aldy on segiz, jiyrmağa kelip qalğan jasöspirim qyz, bala jigit.
Birine-biri: «nağaşymyz» dep sybyrlap, tanaulary jelp-jelp ietedi.
Özi amandasyp bolğan soñ:
― Mynalar jienderiñ,— dep, Bätima bir top balağa bir-aq nūsqady.
Işindegi ieñ kişisi jügirip kelip, şeşesiniñ ietegine jabysty. Kenjesi
osy bolsa, Bätekeñ kemi ielu jasta tapqan bolar. Qazir ielu men alpys
arasynda jasy bar. Aqan bir top jandy bastap üige tartty.
Kün keşkirgen, üi işi ala-köleñke. Üsti-basy taza, jasöspirim jien
qyz ädepti jürip, Amannyñ aldyna özinen ülken döñgelek stol äkelip
jaidy. Şam jaqty. Şynysynda kirşik joq, onynşy nomerli kerosin
şam äkpen ağartqan üidiñ işin jarqyratyp jiberdi.
― Şäi piskenşe tynyğa tūrsyn, at soğyp keldi ğoi, jastyq äper,
balam,— dep Aqan Bätimany iertip auyz üige şyqty. Jastyq äpergen
soñ qyz da şyğyp ketti.
Köp balaly üide şañ-şūñ köp bolatyn, būl üide bir bala qyñq
ietken joq. Şetinen ieñbekke üiretip tastapty. İekeui üş şelekpen suğa
jöneldi. Bireui samauyrğa ağaş jara bastady, iendi biri qara bas
saulyqty alyp soğyp, soiğaly jatyr. Aqan men Bätima balalaryn
jūmysqa jauyp jiberip, baqylap tūr. Anda-sanda: «Olai iemes, ie,
solai» dep, jön siltep qūiady. Özderi de äli ieñbekke myğym siiäqty,
ieñkeimegen, tip-tik, iri denelerinde aqau körinbeidi. Samauyr
şuyldap, qoi soiylyp bolğan kezde:
― Aqjandy şaqyryp kel, qonaqpen birge bolsyn,— dep bir balany
jügirtip jiberdi de, Aqan törgi bölmege kelip, jailanyp otyrdy.
Oqymağan, auam adam. Qazaqy äñgimelerge de şorqaq, qara jūmysqa
apat, köñili aq, minezi mort bolatyn. Qoly bosağanda iermegi — Abai.
Özi oqi almasa da, balalaryna, qonağyna oqytyp jattap alady. Sol
ädetinşe, basqa äñgimege jöndi kidirmesten, tūryp baryp, Abaidyñ
baspağa basylğan öleñderin äbdireden kiltpen aşyp aldy.
― Oqyşy, Amanjan, ne dep zarlaidy Abai?!
Aman osy ūnar-au degen jerin tañdap oqyp otyrdy.
«İeñbek ietseñ ierinbei
Tūiady qarnyñ tilenbei».
― Pah-pah sabazym-ai,— dedi Aqan.— İet añdyp, iel qydyrğan talai
qazaqtyñ şapqan şöbi ieki-üş qarasyna, jiğan azyğy ieki-üş balasyna
jetpeidi. Ony tağy qūdaidan köredi-au!
«Senbe jūrtqa, tūrsa da qanşa maqtap,
Äure ietedi, işinde qulyq saqtap.
Öziñe sen, öziñdi alyp şyğar
İeñbegiñ men aqylyñ ieki jaqtap».
― Pah, pah, danyşpanym-ai, būdan artyq qalai aitsyn!— dedi de,
Aqan būl joly Abaidyñ öz sözimen qortyndy jasady.—«Jürekte
aina joq bolsa, söz bolmaidy öñgesi. Tyñdağyş qanşa köp bolsa, sözdi
ūğarlyq kem kisi».
Aiağyn jäi basyp, iekeuine külimsirei qarap, Bätima iendi. Söilei
iendi:
― Şarşap kelgen şyğar. Mazasyn nege aldyñ?
― Abai sözi şarşağanğa quat, sauatsyzğa sauat iemes pe?
― Abaidy oqumen sauatyñ aşylsa, aşylatyn bolyp iedi ğoi.
― Bilmeisiñ, kempir, onyñ sözi oqyğan saiyn tereñdei tüsedi.
Jien qyz kirip, stolğa dastarqan jaidy. Abaidy oqu toqtaldy.
Balalar birtindep jinala bastady. Aman jienderiniñ keskinine iendi
anyqtap qarady. Bir äke-şeşeden tusa da, köp bala qily sipatty ieken.
Biriniñ közi şapyraştau, biri şeşesine tartqan, öñdi, aqsūr, biri
äkesine ūqsağan däu sary, iendi biri, kimge tartqanyn qūdai bilsin,
bärinen bölek taipaq qara. Bätima ūsaqtaryna bir uystan bauyrsaq
berip, auyz üige aidap tastady. İeresekteri qonaqpen birge şaiğa
otyrdy. Stol üsti toly — qabartyp pisirgen küreñ bauyrsaq, qoldan
salğan bulka, şaqpa qant, sary mai. Dastarqanda kir joq, şyny
aiaqtarda jamau joq. Üi adamdarynyñ üsti-basy, körpe-jastyğy bütin,
taza. Aman ündemese de, bärin baiqap, işinen: «Qalağa jaqyn iel qyr
ielinen jinaqy, mädenietti keledi-au»,— dep otyrdy. Onysy ras
şyğar. Biraq mynau Aqan qyrda tūrsa da, qobyrai qoimas. Şöp üiisi,
dastarqany, üi işi özine özi myğym, ieñbekşil adamdy körsetedi.
― Baldyz, uialma, nan jep iş!— dep, qaljyñdap qoidy bir uaqyt.—
İeliñ iegin salmasa da, nandy jaqsy köretin. Mynau apalaryñ da mağan
nan üşin kelgen.
Boiy üirenbegen ülken kisimen äzildesuge uialyp, Aman auzyna
kelgen sözin irkip qaldy. Aqan öz sözine özi mäz bolyp, keñkildei külip
otyrğanda, şyny aiağy qolynan tüsip ketip şaiy tögildi.
― Qyr qazağy qymyzğa toiyp mas bolğanda,— dedi Bätima,— oi
qazağy osylai, nanğa toiyp ta mas bola salady. İesiñde bolsyn,
Amanjan.
Bäri qosylyp du küldi. Külki basylğan kezde:
― Jienderge onda nandy şaqtap bergeisiz,— dep iedi Aman, qaita
köterildi külki. Şai qūiyp otyrğan jas qyz şeşesine ökpelei,
ierkelei söiledi:
― Apam ylği törkinderiniñ auzyna söz salyp berip otyrady.
― Jetesinde bolmasa, şainap berseñ de as bolmaidy, Marjanym.
Äkeñniñ babasy öler şağynda: «Älgi ülkenniñ atyn aityp
jiberiñderşi» dep qoimapty. Jinalğan ağaiyndary özderi bilgen
ülkenniñ birin qaldyrmai atasa da, taba almaidy. Bireui dağdaryp
otyryp: «Qūdai-au, iendi ne boldy ieken?» degen kezde: «İe-ie, däl osynyñ
özi!»—depti babañ.
Marjan şai quia almai, sylq-sylq ietedi. Jūqalañ aqsūr jüzinde qan
oinap, qanmen birge möldir qara köz oinap, jas maraldai süikimdi
körindi Amanğa. Qarai bergisi keledi. Qarauğa biraq uialady. Qoi soiğan
şapyraş jien iezu de tartpady. «Doraq ieken!» dedi de, qolyn sermei,
tūryp jüre berdi. Aqan: «Qap, mynalar äbdän myqtady-au babamdy!»—
dep, keñkildep otyrğanda, inisi Aqjan kirip keldi. Bū da alyp deneli,
biraq qara tory, şağyn saqaldy, saudyrağan kisi körinedi. Salğan
jerden üiirile, qazbalai amandasyp, Amandy äñgimege tartyp barady.
Amandyq bitisimen:
― Malqar bolystyñ poştabaiyn öz közinşe tepkilegeniñ ras pa?—
degende, dauysy köterile tüsti, ornynan bir qoparylyp, qorazdana
otyrdy. Aman jäi ğana:
― Ras,— dei saldy.
― Būl özin ūrğanmen birdei. Sol kerek ol ietiiäumaitqa! Men on tört
jasymnan kire tarttym. Myna jağy Qyzyljar, Petropavl, myna
jağy — Nildi, Uspen, būl ieki aranyñ jolyn, ielin bes sausağymdai
bilemin. Onda Nikolai zamany. Spass zavodynan şyğa bere, Köközektiñ
boiynda, osy auyldağy diırmenşi Andrei iekeumiz kölik şaldyryp
jattyq. Azyqqa dep jolşybai satyp alğan jalğyz marqamyz
arqandauly iedi. Bir poştabai ağyzyp keldi de, at üstinen ala jöneldi.
Andrei pyşaq ala ūmtyldy. Jetkize me, ögizben qua almai, qala
berdik. Sol sūm sen ūrğan Şögel bolyp şyqty. Qyr ieliniñ bolysy
bylai tūrsyn, poştabaiy qūdai. İendi sovet zamanynda da sonysyn
istemek. Ah, ietiiäumaitty sūia tüsu kerek iedi!..
Aqjannyñ minezin, orysşylağanyn qyzyq körip, Aman jymiiä
beredi. Öziniñ atağy birsypyra jerge jaiylğanyn da jaña sezinip,
köñili köteriñki otyr. Aqjan äñgimege tūiar iemes, qaladan bastap
qyrdan, qyrdan bastap qaladan şyğady.
― Al jolyn, bolsyn,— dedi bir kezde,— ne jūmyspen şyğyp iediñ?
Jalğyz jürsiñ ğoi, mezgilsiz jürsiñ ğoi.
Aman üzip-üzip, sarañ söilep, oqiğanyñ ūzyn yrğasyn aityp berdi.
Jaña ğana köteriñki köñilder kirbeñ tartty iendi. Bätima kürsinip te
qoidy. Aqjan ünsiz, ūzyn, juan sausaqtaryn büktep, syrtyldata
beredi. Aqan basyn şalqaq ūstap, aldyna tura qarap, qadalyp
qalypty. Alysta jatsa da, köñildes, tileules jekjattar qamyğa
otyryp, qyrşyn jasty käri küşigenniñ tyrnağynan qūtqaru amalyn
qarasty.
― Malqardyñ atasy Bekbai bolys aitysyp jürip, Aqmoladan üiine
jete almai jolda ölgen ieken. Malqardyñ öz atasy Tapa bolys
ağasynyñ üstinen ūiazğa aryz aityp tūrğanda, jüregi jarylyp ketken
ieken. Jasyma, bala. Malqardyñ juan qarny qanşa myqty bolsa da,
jarylatyn kezi taqau,— dep, Aqjan qaita köterilgen kezde Aqan zekip
tastady:
― Oğan deiin jūrtty iezip, janşyp baratqan joq pa! Qūr zaual
sūrağanşa, qolmen birdeme isteu kerek qoi. Qatyn qarğystan ölgendi
körgem joq.
Aqjan basyla qaldy. Ağasy alpystan, özi ieluden asyp barady,
ärqaisysynda bes-onnan bala bar, sonda da ienşilerin äli bölispei
keledi. Işim-jemderi, qysqy-jazğy üileri ğana bölek. Meilinşe
yntymaqty tuystar. Oraq auyz Aqjan ağasynyñ sarynyn tez tanydy.
Ağasy qazir aşuly, ol aşulanğanda üi işinde şybyn ūşpaityn
tärizdi. Biri jaq aşpai, tyrs ietpei, tek sonyñ auzyn bağuda. Ol auzyn
myqtap jauyp alğan, jañağy sözden keiin tünerip, ünsiz otyr. Äriberiden soñ būl tiyştyqty Marjan ğana būzdy. Jez qarmaqtai
maiysyp, aiağyn mysyqşa basyp, auyz üige jönele bergende,
şolpysy bir syldyr ietti. Qaityp kelip, şeşesine sybyrlady da,
iertip äketti. Bir qolynda jyltyrağan jez legen, bir qolynda şäinek,
iyğynda oramal, şapyraş jien kirip, qolğa su quia bastady.
Qonaqasyğa myrza üi körinedi. Jas qonaqqa bir qoidyñ jarty ietin biraq asypty. Tabaq betinde qūiqasy sydyrylyp, yrsiyp jatqan basty
Aqan özi ūstap:
― Jas baldyz, bas ūstau sağan äli ierterek,— dedi de, bir qūlağyn
kesip berdi. Bätima balalarymen auyz üide. Bir tabaqty üşeui oñaşa
aldy ortağa. Aman äiteuir ier qara: birer asağan soñ, jūmysy bitti.
Ağaiyndy ieki däu mūryndary pysyldap, soğyp otyr. Qyr ielinde
mūndai ietti oñaşa jegizu qaida! «Oi ieliniñ salty ma ieken, älde käri
jezdeidiñ orys minezdigi me ieken, körşi-qolañdar nege kirmeidi?»—
dep, Aman jeudiñ ornyna oimen otyrğanda, jezdesi inisine: «Al, al»—
dep otyryp, tabaqtan şegindi. Dauystap qaiys aldyrdy. Siyr
terisinen tilip qoiğan jaña postromkege qoldarynyñ maiyn yspalap,
äbden siñirip bolğan soñ, arşamen tisterin şūquğa kiristi. Dastarqan
jinalyp, qol juylyp bolğan soñ da, Aqan soidiğan tisterin şūqyp
otyryp manağy üzilip qalğan sözdi qaita jalğady:
― Toba! Sovet zamanynda kedeige Malqar özi soqtyğady. Amanjan,
jasyma. Qalağa özim iertip aparam, Malqardyñ moinyn būraityn kisi
tabylady.
Söz bailauy osy boldy. Aman qonaqkäde istep, tysqa şyqty.
Marjan qonağyna tösek sala bastady.
III
İerteñine, tañerteñgi şaidy işken soñ, şybyq qorapty läşenkeniñ
törine Aqan men Aman qatar otyryp, qalağa tartty. Läşenkeniñ
qoraby toly şöp, şöptiñ üstine ieki qabattap qara kiız tösegen, astary
jūmsaq, jekkenderi — tört aiağy birdei tağalauly biık küreñ, arbany
auzymen ūşyrady, tertege töselgen, jüristi at körinedi. Aqan tüzge
şyqqanda sändi kisi ieken. Aty, at tūrmany, kigen kiımi qalanyñ olaibūlai baisymağynan keiin iemes. Biık küreñge şytyraly şliiä, jügen
kigizgen de, öz üstine qalyñdyğy bir ieli küreñ sätennen su jaña şapan,
basyna barqytpen tystauly qara qasqa pūşpaq börik kigen. Keñ balaq,
kök şūğa şalbardy mäsi baipaqtyñ syrtyna jibergen, aiağynda
ämirken kebis. Keşe keşke şöp aiyrlap jürgen Aqannan mynau Aqan
tipti bölek, aidyndy. Küreñniñ bojysyn şerttire ūstap, qatty
jeldiredi. At iekpinimen tūrğan jel jöndi ağarmağan küreñ saqalyn ieki
aiyryp, jelkildetip keledi. Toğanğa taqalğanda diırmenşi Andrei
aiğai saldy:
― Aqyryn, aqyryn! İei, suğa qoiyp ketpe!
― Ottama, qūda. Mal-janyñ aman ba?—dedi de, Aqan öte şyqty.
Aman «qūda» degenge tüsine almai, iejiktep iedi, ädetinşe, keñkildei
külip alyp qaiyrdy jauapty:
― Jäi, oiyn söz. İekeumiz qūrdaspyz. Jas şağymyzdan joldaspyz.
Bizdiñ auyldağy tört üidiñ biri sonyki. İeñbekşil, minisker adam.
Basynda osy diırmen men toğandy iekeumiz salğamyz. Keiin men öz
sybağamdy alyp, ieginge biryñğai qarap kettim. Jer, su bizdiki. Ol —
kirme, özi orys. Sonda da äli bir qabaq şytysqan iemespiz. Köñil kelisse
orys, qazaq degen bylşyl ğoi. Bişarada ierkek bala joq. Oinasa da
oiyndağysyn aitady-au deimin, «Bir ūlyñdy mağan ber, küşik küieu
qylyp alaiyn» dep qoimaidy. Qyzy mūsylman bolsa, berer de iedim...
Amannyñ qūlağy äñgimede, közi jolda. Keñ, qūmait joldyñ üstindegi
jürginşiler jiı jäne qily-qily. Şöp tiegen, teri tiegen iegiz
arbalar, jylqy jetelegen, azyn aulaq qoi, siyr aidağan salt
attylar, solardyñ aldynan läşenke arbamen şyğyp, iere söilesip
kele jatqan qalanyñ şolaq alypsatarlary körinedi. Bir jerde ūzyn
tüie keruen ketip barady. Öñkei qyzyl būira tyqyr nar, biri qyñq
ietpeidi, tyrnadai tizbektelip, sau aiañdap barady. Üsterine artqan
jükteri — kiız, jün, teri. Būlarmen selbese kele jatqan mal qaramy
köbirek: qoi, siyr, jylqy top-top. Säudegerler, aş qasqyrdai, är
topqa bir şauyp jür.
― Tamalardyñ aldy kele bastapty ğoi,— dedi Aqan, tüie keruendi
körgende.— Olar kelmei, bazar arzandamaidy.
Tama ieñ şette jatqan, Aqmeşit, Äulieata ūiazdarymen japsarlas,
meilinşe maldy, momyn iel. Jazdai malyn semirtip, jün, terisin
jinap, kiızin basyp alğan soñ, küzge qarai qala şyğady, kerekjarağyn alyp qaitady. Mynau tüie keruen solardyñ aldy ieken.
Satuşy qazaq pen alypsatar qazaq, biri jeuge, biri jegizbeuge arbasyp
barady.
― Kördiñ be, alystağy añqau ieldi jaldaptardyñ toruyn!— dep, Aqan
basyn şaiqap qoidy.— Būlardyñ ieñbegi — aldau. Olarğa sonsoñ
sovettiñ işi qalai jibisin?..
Aldaryndağy aq töbeniñ iyğyna şyğa kelgende, kögildir tūman
basqan qala körindi. Qalanyñ şyğysyna qarai tartqan boz
döñgilderdiñ beti oidym-oidym, qotan-qotan aq qaiyñ. Tūrğyn iel
Şybar dep ataidy. Şybar men qalanyñ aralyğynda jatqan jalañaş
beldiñ jotasy qaptağan jel diırmen. Qanattary auyr ainalyp tūr.
Diırmenderdiñ ber jağynda, qalanyñ şetinde, aumağy ülken qara
qūryq: kiız üiler, attyly, arbaly adam, mal...
― Anau köringen mal bazary,— dep solai qarai nūsqap qoidy Aqan.
— Myna jürginşilerdiñ köbi sonda barady.
Joldyñ ieki jağynda, būryla ketip kölik şaldyryp, qos, şatyr
tigip, tütindetip as pisirip jatqan aluan-aluan qalaşylar alystan
keledi. Aqmolağa tört jaqtan ienetin barlyq joldyñ üsti osylai.
― Osylar ieline ailap, aptalap jürip qaitady-au!— dedi Aman,
manadan ündemei kele jatqanda, tek körip qana iemes, körgenderin
özinşe qorytyp ta kele jatqan siiäqty.— Sonda jyldyq keregin alyp
qaita almaidy. Ägär jer-jerde kooperatsiiälar köbeise, būl
sandaludyñ biri de bolmas iedi.
― Bärinen de iegin salsa deseñşi! Qūdai būl qazaqqa telegei-teñiz
jer bergende, teñgedei aqyl bermepti.
― İegin saluğa aqyly jeter. Ädeti jetpes.
― Aqyl jetse, ädet te jeter iedi ğoi.
― Jezde, ieñ qiyn närse jaman ädetti jeñu me deimin. Nasybai,
şylymnan bastap, zūlymdyqqa deiingi adam boiynan tabylatyn
ülkendi-kişili jaman belgilerdiñ bir de birin özi jaqsy demeitin
siiäqty. Biraq sony isteidi. Ädet istetedi. Orystar ädetti adamnyñ
iekinşi sipaty,— deidi ieken.
― Pah, pah! Mynau bir tauyp aitylğan söz. Olar biledi-aq!—dep,
Aqan süisinip qaldy.— Men seni qymyzşynyñ üiine ornalastyram.
Äieli bizge jien bolady. Jien küieudiñ ädeti — jatyp işedi. Deni sau,
iesi bütin, körmege tipti körim jigit. Biraq, äieli asyrap otyr. Küieu
soğan aplanbaidy, ädettenip ketken...
Äñgimemen qalağa kirdi iekeui. Ülken öndirisi, temir joly joq şağyn
qala keñ saharadan birinşi ret kelgen, būryn qala körmegen Amannyñ
közine meilinşe ülken, körkem, äri qyzyqty bop körindi. Ortalyq
köşelerdiñ birin boilap, qalanyñ iekinşi jaq şetin ala tūrğan kirpiş
üige jetkenşe, Aman Aqmolağa tek süisinumen, qyzyğumen boldy.
Kirpiş üi syrtynan qoraş iedi, işine iengende, būğan da köñili toiyp
qaldy. Kün tüsken qos terezeli keñ bölmege bosağasyna deiin kiız,
tekemet, syrmaq, olardyñ üstine kilem, alaşa ne körpe jaiylğan.
Ortada alasa, ülken döñgelek stol, üstinde pisken bir tabaq suyq iet.
Stoldyñ qasynda, jerde, beti jabuly däu şyny tegene, kärlen
keseler tūr. Üi onşa mülikti bolmağanymen, jinaqy, taza, köñildi-aq.
Aqan men Aman ieñ törge kelip otyrdy. Köp keşikpei üi iesi jas äiel
kirdi. Mol jaulyğynyñ ūşy ökşesin soğady. Jaulyq syrtynan sänge
aqsary şäli jamylyp, şälini artyna qaiyryp tastapty. İeki bileginde
üş-üşten alty kümis bilezik, är sausağynda birneşe jüzik, saqina.
Jaulyğynyñ jiegin ieki qatar kestelep, ieki kesteniñ arasyna ūsaq aq
monşaqtar tizgen. Äiel sänqoi da, bauyrmal da ieken. Aqandy
«nağaşylap», şyn yqlasymen qarsy aldy. Amandyqtan keiin ile
samauyr qoiuğa tūrğanda:
― Şäidi men keiinirek kelip işermin, Sälima,— dedi Aqan.—
Otyrşy. Myna jigit meniñ baldyzdarymnyñ işindegi biregeii. İeli
alys. Būnda tanysy joq, jūmysty bolyp keldi. Osynda jatsyn,
qanşa jatsa da qozğama.
Sälima:
― Jaraidy,— dep, basyn izedi.
Aqan tegeneden bir kese qymyz qūidyryp işti de, şyğyp ketti.
Oñaşada, ünsiz tömen qarap otyrğan Amanğa Sälima qap-qara qaiqy
kirpikterin qadai, baiyptap bir qarap ietken soñ:
— Nağaşymnyñ baldyzy, äueli şai bereiin be, qymyz bereiin be?
— dep iedi.
― İekeuin de qūia tūryñyz, jezdei kelsin,— dedi Aman.
Qymyzğa köñili soğyp tūrsa da, işem deuge uialdy. Sälima sony
bilgendei:
― Ol änşeiin sypaiylyq şyğar. Jigittiñ izdeitini qyz ben qymyz
ğoi,— dedi de, qymyz qūiyp ūsyndy. Aşyq, ötkir äiel. Qaljyñy,
şyny qaisy iekenin bilu qiyn, söilegende, közi ylği külimdep tūrady.
Betiniñ köldeneñi qysyñqy, tūrqy şyğyñqy, ūzynşa mūrnynyñ ūş
jağy ietektileu, tüp jağy jiñişke, bidai öñinen bölinip, būğağy äppaq
körinedi. Özinen Sälimanyñ közi taiğanda, Aman odan közin alğan joq.
Äiel tūlğasyna synai qaraityn ädetinşe, meilinşe süisine äri synai
otyryp, būğaqqa közi tüskende, Aqtamaq dep, ieleñ ietti köñili.
Aqtamaq degen qymyzşy äieldiñ dañqy qaladan asyp, qyrdyñ
birsypyra jerine jaiylğan. Biraq mynanyñ aty Sälima. «Aqtamaq
laqap aty bolar ma?» dep, Aman özinen sūrai almai, sūramai tağy qūia
almai otyrğanda, jeti-segiz jigit kirip keldi. Işinde bir şaly bar.
Şaldyñ qolynda on ieki tildi, ieski, jamauly garmon. Şal da bolsa,
ūzyn boiy äli iılmegen, tip-tik, saqal-şaşy ağarsa da qyzyl
şyraily jüzinde jöndi äjim joq. Özi qūbylyp, ūşyn qyryqqan
şağyñ saqalyn sipap, sipağan saiyn, közin qymyzşy kelinşekke bir
tastap qūiady.
― Quia beriñiz,— dedi bärinen joğary otyrğan ūzyn moiyn qyli
jigit.— Aqşasyn bir kisi töleidi.
― Onda, ärine, siz tölersiz?—dep, iezu tartyp iedi Salima.
― Men tūrğanda, basqanyñ tölegenin kördiñ be, Aqtamaq?— dep, jigit
şalqaiğanda, şalqasynan tüse jazdady. Oñdalyp otyryp syrtqy
jiegine qūndyz ūstağan ädemi pūşpaq börkin türe kidi. Aman onyñ
sözinen Sälimanyñ Aqtamaq iekenin ğana añğarğan joq, jigittiñ
maqtanşaq, baisymaq iekenin de añğaryp qaldy. «Qymyz işpei de,
bolyp-tolyp tūrğan siiäqty, qymyzğa toiğanda ne bolady?»— deidi
işinen. Ol küdigin ūzaq kütken joq. Jigitter qymyzğa bas qūia bastady.
Däl sony añdyp tūrsa kerek, üi iesi qara mūrt Aqtamaqtyñ art jağyna
kelip, jantaia ketti. Jeñine tyğa kelgen kişkentai iesepşoty bar,
sony tyqyldatyp qağyp jatyr. Qyli myrzanyñ iesebi basqada.
Aqtamaq jymisa, ol yrjiiädy. Aqtamaq myrs ietse, ol tarqyldai
küledi. İeki-üş kese tastap alğan soñ, ūzyn moiny qyzaryp, būiyra
söiledi:
― Aqsaqal, al garmondy qolğa! Bügin dünieni bir teñseiik!
Şal irkilmei, şyrqap jiberdi. Kişkentai garmonyn kere
tartqanda, jyrta jazdaidy. Garmon dausy sonda da ilese almady.
Garmondy iendi tiyş tapqyzbastan, keudesine süiei, birese basynan
joğary kötere, birde oñ jağyna, birde sol jağyna tolqyp ketip,
qūtyrta tartyp otyr. Qyzğan saiyn moiny juandap, dausy üdei
tüsedi.
Atandym Ğaziz aqyn bala jastan,
Änşi joq Qaraötkelde menen asqan.
Jüirikti, jorğa minip jeteledim,
Qalmai jür äli köñilim qiğaş qastan.
Amannyñ közi şaldy işip-jep barady. Alystan atyna qanyq Ğaziz
aqyn osy ma, älde sonyñ öleñin aitqan bireu me ― bilgenşe asyğady.
Kim de bolsa, jasynda sairandap baqqan. Qazir kärilikpen qosa
kedeilik te minipti moinyna. Sonda da bolman dep, būlqynyp otyrğan
bir adam. Lezde stol basyn duman ietti. Söilemeitinder söilep,
qozğalmaityndar qozğalyp, bireuler: «Pau, iei, myna salyñ ne deidi!»,
«Maşinemen söileidi!», «Oraraq, oraraq!»—desip jatyr. Änşi şal
qyli myrzağa «dünieni bir teñep» bergen soñ:
― Ainalaiyn Aqtamaq, bal tamğan lebiziñdi öziñ bir iestirtşi!— dep
qiyldy.
― Ğaziz ağa, sizdiñ aldyñyzda dausym şyqpaidy ğoi,— dep, ierkelei
söilegen Aqtamaqty bäri qaumalai jöneldi. Aqtamaq qolyna ükili
dombyrasyn alyp, biraz tolğanyp otyrdy da, dausyn onşa kötermei,
naz qoñyr, äsem ünmen änge saldy:
Jasym bar jiyrma beste, jylym Meşin,
Ölimniñ kim biledi ierte-keşin.
Barynda bazarymnyñ än salaiyn,
«Aqtamaq ala ketti»— jūrt demesin.
Qasyna nöker iertip, aqşasyn aiamai, Aqtamaqtyñ aldynda
daraqylanğan qyli myrzadan jäi otyryp, köldeneñ qarağan
Amannyñ qyzyğy az bolmady. Bärin körip, tanyp otyr. Zamany ötip,
jasy jetken Ğaziz aqyn iendi bireudiñ otyna jylynypty. Qaltasyna
sengen qyli myrza Aqtamaqtyñ külim közinen dämetip, qylyştan
tartynar türi joq. Ol külim köz jūrttyñ bärin şaqyrsa da, özi
izdegenin taba almai, şarq ūrady. Yqylasy tek myrzada, tanauy
şeltiıp, «ait!» dese, ata jöneletin tazydai, ieleñdegen bireu otyr.
Özgesi jai qoşemetşiler, tegin qymyzğa toiyp, äñgime, än
tyñdağanyna mäz. Üi iesi qara mūrt Aqtamaqtyñ tasasynda jatyp,
şot qaqqanyna mäz. Osy dumannyñ üstine, manağy betinen qaita
oralyp, Aqan kirdi. Törge şyqpai, bosağada tūryp, bir-aq kisimen
öreskel amandasty:
― Amanbysyñ, aq bas Ğaziz? Aiqaidy äli qoimap pa iediñ?
― Amanmyn, sary mūjyq. Sen soqany tastağanda, men garmondy
tastarmyn.
― Soqa nan beredi. Jyrtyq garmon ne beredi?
― Sen qaryn toiğyzsañ, men köñil toiğyzam, mästek.
― Qaryn toimai, köñil toiğandy körgen iemen. Kärtaiğanda Abai
aitqan arsyz aqyn bola körme, syñaiyñnan seskenip qaldym... Aman,
beri şyğyp ketşi. Būl iekeumizdiñ bylşylymyz tausylmaidy.
Amandy iertip şyğa jöneldi. Küreñ atty doğaryp, läşenkeniñ
qorabyndağy şöpke qoiğan ieken, asyğys ötip bara jatsa da,
sauyrynan bir sipap ketti. Tipti köñildi. Jymyñdai dalağa şyqqanda:
― Bala, jūmys oñalatyn boldy. Öziñdi İeralin biledi ieken ğoi,— dep
kübir ietti.
― İä, bizdiñ üide bir bolğany bar.
― Bireuler sondaiyn aityp, bylşyldap jüredi. Auyzdyñ auyry
jaqsy. Men sağan ol jigittiñ jaiyn jaqsylap aityp bereiin,— dedi
de, saqal-mūrtyn sylap-sipap qoidy, Ukomğa bastap barady. Äñgimesi
— İeralin.
― 1918 jyl. Kolçaktyñ jazalauşy otriady qazaq dalasyn qūtyrğan
qasqyrdai kezip jürgen kez. Nildi zavody toqtap, jūmyssyz qalğan
soñ, İeralin käri şeşesimen, küieusiz apasy, ierjetken inisimen Spass
zavodyna kelip ornalasqan. Qazirgi ukom sekretary, ol künderde
sağatşy-master, jasyryn bolşevik, Aleksei Aleksandroviç
Afanasev iekeui bir barakta tūratyn. Jūmabekti Afanasev
sağatşylyq pen bolşeviktikke birdei baulydy. Onyñ üstine
Jūmabek skripkany jaqsy tartady. Özi paluan jigit. Sondyqtan
būlardyñ mañynan adam arylmaidy.
Bir küni Afanasev añğa ketti. Biraz jigit Jūmabektiñ skripkasyn
tyñdap, odan keiin küres salyp jatyr iedi, aqtyñ on şaqty atty äskeri
keldi de, barakty qamap alyp, tinte bastady. Afanasevti taba
almady. Küresip jürgen Jūmabekti äsker bastyğy kele sala:― Ah,
svoloç, bolşevik!— dep, qamşymen tartyp jiberdi. İekinşi ret
tartqan qamşydan ūstai aldy Jūmabek. Myqty qoldan qamşysyn
qaityp ala almağan soñ, aq ofitser qylyş sermedi. Jūmabektiñ
jelkesinen qan būrq ietti. Şeşesi, apasy, inisi birden kelip qūlady
üstine. Aqqan qan, tögilgen jas, aşy dauysqa aqtar qarağan joq,
törteuin birdei qamşynyñ astyna alyp, köşe boilata, jūrtty
türşiktire, aidap bara jatty. Jūmabek jalañbas. Budyrağan qara
şaşynyñ arasyna qan ūiysqan. Keudesi jalañaş. Köilegin şeşip
alyp, moinyn orağan. Aq ietinde bileulenip tūrğan kögildir qamşy
dağy, taram-taram aqan qan aiqyn körinip barady. Sonda da ieñsesi
köteriñki, aiağyn nyq basady, alaqtamai, tura alğa, alysqa qarap
keledi.
― Mä sağan «Kolçak küni qysqa!»—dep öşikken ofitser anda-sanda
qamşymen bir osyp ötedi. Jūmabekte ün joq, tistene beredi.
Sol aidağannan, birde kölikke mingizip, birde jaiau, ieki jüz ielu
şaqyrym jerdegi Aqmolağa deiin aidady. Bylai şyqqan soñ,
Jūmabekten özgesin bosatyp jibergen. Biraq jolşybai üş tūtqyn
qosylyp, tağy da törteu boldy. Aidauşy beseu. Aqmolanyñ tübindegi
Küigenjarğa jetkende, kün keşkirip, köz bailana bastağan.
Aidauşylardyñ bastyğy mas, özgesi jai qyzu iedi. Bastyq jol
boiyndağy jaqynyna qona ketpek bolyp, däl Andreidiñ diırmeni
tūrğan Toğannan ötip kele jatqanda, Jūmabek körine közge suğa qoidy
da ketti. Toğan suy birsypyra jalpaq, tereñ. Jağasyna tal, qalyñ
qūraq qamys ösip ketken İesildiñ bir salpynşağy bolatyn, ainalyp
baryp İesilge qaita quiady. Aidauşylar alysty köre almasa da, ielualpys metrge deiin anyq köre alady, myltyqtaryn tösei qaldy.
Jūmabek suğa şym batqan küii joq. Süñgip ketti me, süñgimin dep, ierip
ketti me — belgisiz. Tört tūtqyn mingen jaman arbada pidjagi,
botinkasy jatyr, üstindegi kiımi tek şalbar ğana.
Aidauşylar su betinen ieşteme köre almağan soñ, şapqylap, su
jağasyn qağa bastady. Qaşsa, keiin qaşar degen oimen keiingi jaqty
köbirek tintti.
Jūmabek süñgip otyryp, jağadağy qamysqa şyqqan. Qamysqa
aialdamastan, alğa qarai, ieñbektei tartty. Moiny äli orauly, keude
jağy jalañaş, şaşy men şalbarynan su sorğalap, birinşi kezdesken
Aqannyñ üiine alqyna kirgende, üidegiler dürligip qaldy.
― Jarqynym, neğylğan adamsyñ?— dedi Aqan, ornynan atyp
tūryp.
― Ajaldan qaşyp kelem, qūtqarsañ da, ūstap berseñ de öziñ bil, ağa!
― Ne deidi! Ne deisiñ, janym-au!— dep, Aqan dağdaryp tūrğanda:
― Äitpese Aqjannyñ üiin tauyp beriñizşi!— dedi Jūmabek.
― Qai Aqjan
― Baiboldyñ Aqjany.
― İe, ol nemeneñ iedi?
― İeşteñem de iemes. Nildige kire tartyp jürgende tanys, köñildes
bolyp iedim. Men Nildiniñ jūmyskerimin. Mūnda aqtardan qaşyp
kirdim.
― Būtağa qorğalağan torğai da aman qalady,— dedi Aqan, az oilanyp
tūryp. Tezirek baryp, jiiüly jüktiñ astyndağy däu äbdireni aşty.
Jūmabekti sonyñ işine tyqty da, jükti üstine qaita jinap qoidy.
Jūmabek sodan qaşan Kolçak ükimeti qūlağanşa Aqannyñ, üiinde
panalady. Aqjanmen birge kire tartqan bolyp, myna jağy Spass-Nildi
zavodtaryna, myna jağy Aqmola, Qyzyljarğa deiin baryp qaityp,
syrtqy düniemen bailanysyn üzbedi. Azamat soğysy kezinde ÇK-da
istedi. Soğys bitken soñ, Afanasev iekeui ūiazdyq partiiä komitetine
auysty.
Aqan Amanğa osy jailardy aityp, ūiazdyq partiiä komitetine
jetkenşe bitire alğan joq-ty. Būlar kelgende İeralin ornynda iemes
ieken, sony tosyp otyryp, äñgimeniñ qalğanyn aityp bitirdi. Bir
mezgilde sekretardyñ kabinetinen İeralin şyqty. Amandy köre sala,
jarqyldai, söilei keledi:
— Bärekeldi, jaqsy keldiñ, Aman! Äke-şeşeñ küili me?
― Şükir, sälem aitty.
― Afanasev joldaspen sender turaly aqyldasyp şyqtym,— dep,
Jūmabek Amandy qoltyqtai kirgizdi kabinetine.— Al aita ber iendi.
Seni kim otyrğyzdy, qalai otyrğyzdy? Kim bosatty, qalai bosatty?
― Tergeuşi japty. Japtyrğan Malqar,—dedi Aman.— Kepilge
şyğartqan Şäken myrza. Ol kisi köp jaqsylyq istedi.
― Juan jaralap, ol jarany bai sipağan ieken. Qalai deisiñ: aiap
sipady ma, aldap sipady ma?
― Aiağany şyğar. Aldağanda, meniñ nemdi alady.
Jūmabek Amannyñ betine qarap otyryp, sylq-sylq küldi de, basyn
şaiqap qoiyp:
― Ägär, berer bolsañ, baidyñ senen alatyny köp,— dedi.— Meniñşe,
ol aldap sipady. Būğan da köziñ keşikpei jeter. Aita ber.
― Aitarym da az, Jūmeke. Tek jürsem de, tiyş qoimady. Sonar
qardyñ üstinde jortqan tyşqan qūrly iz qaldyrğam joq äli. Sonda da
büldirgiş, būzyq dep aiyptady. Jalğyz nağaşymnyñ janyna balağan
jalğyz atyn Malqar bolys poştabaiyn jiberip tartyp aldy. Men
soğan şydai almai, arağa tüsip, qaityp aldym. Būl turaly tolyq
jazğamyn öziñizge.
― Aldym, hatyñdy oqydym.
― İekinşi kinäm — qyrqysyp jatqan ieki kedeidi aiyrdym. Bir kedei
baidy arqalanyp kelip, iekinşi kedeidiñ alaqandai mäiegin tartyp
şappaq ieken, men ol zorlyqqa böget boldym. Sol üşin baişyl kedei
üstimnen aryz berdi. Baidyñ jalşysy ol aryzdy quattap kuälik
berdi. Tergeuşi: «sen teris» dep, jauyp qoidy. Oilap tūrsam, bai
tügili, tergeuşi, bolys, auylnai, kedei, jalşy — bärinen de şekki
körippin. Jazyğym ne? Solardan şekki kergen jalğyz men be?
«Osynyn, bäri baidyñ yqpaly desek, sovet yqpaly qaida?»—degen
sūrau tuady. Men özim auylda sovet ökimeti bar ma?—degen oidamyn
qazir.
― Ol jağyna kümändanbai-aq qoi. Bar,— dep, Jūmabek Amannyñ
sözin bölip jiberdi.—Azuy alty qarys Malqarğa qarşadai seni qarsy
qoiğan, auzyña jalyndy söz, keudeñe jarqyn oi bergen, tipti Şäken
myrzağa seni bosattyrğan da sovet ökimeti. Äitse de, sovet
maqsattarynyñ köbi äli iske asqan joq. Bügin tañda alda tūrğan zor
qiyndyq — iezilgen auyldyñ qarañğy köñiline taptyq sana şyrağyn
jağu. Ol şyraq janğanda, auyl jaña qonysqa üdere köşedi.
― Sol şyraq qaitse tez janady?
― Sendei talapty, sauatty jastar tez ūianyp, jağuşy bolğanda
ğana tez janady.
― Al men keldim onda.
― Beliñdi bekem buyp keldiñ be? Ülken syndardan ötesiñ. Sovet
maqsaty — halyq maqsaty. Keide basqa qimasyñ tügili, janyñdy
qiiüdy sūraidy. Bere alamysyñ?
― Jūmeke şyn berilgen köñildiñ alyp qalary bar ma?
― Tauyp aittyñ, Amanşik!— dep Jūmabek Amanğa oilana, qadala
qarap, ünsiz biraz otyrdy,— Neşedesiñ?
― Jiyrmany ortalap qaldyq qoi.
― Ne oqisyñ?
― «Narodnyi universitet na domu».
― Bäse, körinip tūr. Üzbei oqy iendi. Men de sony oqyp jürmin. Köp
bilim beredi. Qaida jatyrsyñ, qalai ornalastyñ?
― Ol jağy
ornalastyrdym.
uaiymsyz,—
dedi
Aqan.—
Aqtamaqtykine
İesikten Qasen kirdi. Jağalai qol ūstasyp amandasyp, tömenirek
baryp otyrdy, Jūmabek sony kütken ieken:
― İekeuiñe aitar keñesim mynau,— dedi. — Jaqyn arada bolystyq
qyzmetkerler daiyndaityn kurs aşylady. Soğan tüsiñder. Tüsuge
ukom järdemdesedi. Aman, sen öziñe qosylyp aryz bergen törteudiñ
işinen bir-iekeuin tañdap şaqyrşy. Jarasa olardy da oqytyp alaiyq.
― Olar keler iedi, qoldary qysqa ğoi,— dep iedi Aman, Jūmabek
qolyn sermep tastady.
― Kurstyñ özi qoly, qysqalardiki. Şaqyra ber, qazyna kömektesedi.
Al iendi bailardyñ şyrmauyna kelsek, Qasenniñ, «qylmysy»
joiyldy. Seniñ «qylmysyñdy» zañ oryndary arqyly aldyryp, ony
da jūiamyz. Alañdama. Qarsylyqtaryñ bolmasa, osymen bitireiik
äñgimeni. Qysyr äñgimelerdi keñirek otyryp, keiin söilesermiz.
Qarsylyq tügil, jürekteri lüpildep, jastardyñ betinde qan jügirdi.
Birine-biri qarap jymdasa, Aqan iekeuine qarap, keñkildei küledi.
Ukomnan şyğa Qasen öz jönine ketti. Aqan men Aman Aqtamaqtikine
qarai tartty. Kün keşkirgen. Ymyrt. Köşe qarañğy. Keibir üilerdiñ
qaqpa mañdaiynda kerosin nemese mai şamnyñ älsiz jaryğy
syğyraiady. Älden-aq saq küzetşilerdiñ toqyldaq dausy iestiledi.
Tozğan taqtai trotuarlardyñ jyrtyğyna aiaqtaryn tyğyp alyp, yñq
ietip, sürine-sürine Aqan men Aman keledi. Köñilderi köteriñki,
auyzdary äñgimede.
― Jaqsylap bir şai işip alam da, qaitam,— dedi Aqan.— Tezirek
baryp, apañdy quantaiyn. Ol özi bauyrmal, uaiymşyl kisi, tüni boiy
seni oilap, uhilep şyqty.
― Qalağa jiı qatynap tūrasyzdar ma?
― Men özim sirek qatynaimyn, jūmystan qol timeidi. Al bizdiñ
auyldan kün ara qymyzşy keledi Aqtamaqtikine. Sonyñ köligimen
kelip tūr. Jaqyn jer ğoi, on üş-aq şaqyrym.
― Jatqan üiime qanşa töleu kerek bolar ieken?
― İeşteme de töleme. Olarmen men ieseptesem. Mynau jūmysyñnan
äbden qūtyl, oquyñdy bitir, qyzmetker bol. Sol kezde äuseleñdi bir
körermin.
Aman jezdesine qatty yrza boldy. Yrzalyğyn bildirip, ülken
adamdarşa, birdeme aituğa uialady. Işinen aitqan alğysy, bergen
bağasy köp. Biraq olaryn jezdeliginen göri adamşylyğyna arnady.
Bätima Sapardyñ nemere ağasynan tuğan. Aqan sonda qanşalyq jezde?
Odan äldeqaida jas, jaqyn, jaña jezdelerdi kördi, iestidi Aman.
Sondyqtan jezdelikten adamşylyqty joğary qoiyp:
― Basyma is tüsken künniñ işinde,— dedi Aqanğa,—talai
körmegenimdi, kütpegenimdi kezdestirippin. Sizden de būndai
jaqsylyqtar kütken iemespin-di. Adamnan, sirä, adamgerşilik köp
joğary ma deimin. Birsypyra jūrt oğan jete almai, tek adam degen
atqa ie siiäqty. Malqarmen şatasqanym jaqsy boldy, osyny añğartty
mağan.
― Amanjan, dünie degen — tūñğiyq qara su ğoi! Täuekeli jetken
şeşinedi de süñgidi. Täuekeli jetpegen jağada tūryp-aq, üreilenip
qūridy. Sen äli süñgigen joqsyñ, betinde jürsiñ. Süñgigen kezde
aitaryñ tipti köp bolady. Mynau Jūmabek, Afanasevter, marqūm
Qalqa menen äldeqaida kişi, biraq körgenderi äldeqaida ülken. Solar
sonyñ bärin sendei jas şağynda körgen. Jasynda körgeni joqtyñ,
ieskende aitary da joq.
Aman ündemei qaldy. «Jasynda körgeni joqtyñ, öskende aitary da
joq» degen sözdi oiymen iejiktei otyryp üige jetti. Manağylar äli
ketpegen. Olardyñ üstine tağy qosylypty. Üi adamğa lyq toly.
Qymyzğa qyzğan jūrt du-du ietedi. Aqan koridordan būrylyp, iekinşi
bölmege iendi. Aqtamaqtyñ şeşesi jasamys, ieñkekteu äiel:
― Qalağa aiynda-jylynda bir kelgende, adam siiäqty ornyğyp bir
otyrmaisyñ,— dep, kinälai qarsy alğanda, Aqan onysyn qaljyñğa
ainaldyrdy:
― Alpystyñ iekeuine şyqtym, äli de menen birdeme dämetemisiñ?
― Täit äri, jastardan uialsañşy!
― Onda şaiyñdy tezirek äkel. Qonbaimyn, jüremin.
― Äne, ylği asyğys,— dedi de äiel, ieñkeigen, ieki qolyn artyna
ūstağan küiinde, şyğyp ketti.
Aqtamaqtyñ şeşesi Aqanmen auyldas, ağaiyndas kisiniñ qyzy
bolğan soñ, Aqan Aqtamaqty jien dep jüredi. Äitpese tuystyğynan da
köñilderi jaqyn. İeñkek bäibişe manadan samauryn qoiyp, qazanyn
asyp, kütip otyr ieken, iet pen şaidy birden äkeldi. Būlar tamaq
üstinde otyrğanda, qarsy üidegi dumandy qaq jaryp, bir dauys aspanğa
köterildi. Tik şyrqap barady. Mine iendi qalyqtap beri oraldy.
Tömendedi. Qanatymen jer sabai ūşty. Qaita köterildi aspanğa.
Üidegi şu su sepkendei basyla qalypty. Asqaqtağan äsem än
qūiqyljuda. Aman işip otyrğan asyn tastai sala:
― Mynau änşini körip qalaiynşy!— dep, tūra jöneldi. Qarsy iesikti
ieptep aşyp syğalap tūr.
Änim iedi süiip salğan «Qanattaldy»,
Būl änim balqytuşy ied tyñdağandy.
Ömirden öz ierkime oryn tappai,
Keiinge «Qanattaldy» änim qaldy.
― Pah, pah tökti-au antūrğan! Bū da kelip qalyp pa iedi?— dedi Aqan.
― Qalğany joq. Qosymjan da, Ospan da bar,— degende, bäibişeniñ
qabağy bürisip ketti.— Tek janjalsyz tarasa ieken, tüge. Ölerdei işip,
qyzu bäri.
Än basylysymen Aman kelip ornyna otyrdy. Tös qaltasynan
kişkentai däpterin alyp, jañağy änniñ sözin jazyp qoidy.
― Jezde, būlar Abai aitqan azğyn aqyndarğa ūqsamaidy, tamaşa
änşiler ğoi. Jañağy änşi kim?
― Sätmağambet. Arğy tegi Süiindik. Biraq özi osy ielge ierteden siñgen.
Būl üide jata tüsseñ, äli talai änşimen tanysasyñ. Änşilerdiñ
körinetin jeri: as, toi, järmeñke bolatyn. Bertin kele osy
qymyzşylardyñ üiinde de köbirek körinip jür.
― Qymyz üii onda äri sauda, äri sauyq orny ieken ğoi.
― Keide janjal orny da bolyp ketedi.
Aqan auzyn jiyp alğanşa, bireulerdiñ küjildesken dausy iestildi.
Oğan dereu aiaq dürsili qosyldy.
― Ūstañdar! Aiyrsañdarşy!— degen Aqtamaqtyñ aşy dausy
şyqty.— Qiratty! Tökti!
Qart Aqan oqtai atylyp, qarsy bölmege iendi. Mana qyli myrzanyñ
qasynda tanauy şeltigen şaitan köz jigit, talasqan ittei tistesip
jatyr bireumen. Jer tappağandai, astyndağy jigitti däl qymyz
tegeneniñ üstine äkelip jyğypty. Qymyz tögilgen, birer kese synğan.
Araşaşylar aiyra almai jür. Aqan, kelgen bette, şaitan közdi bir
qolymen jelkesinen ūstap, dalağa süirei jöneldi. Ol astyndağydan
airylmady. Qosaqtalğan iekeudi qabat süirep dalağa şyğarğan soñ:
― Al, armansyz bolyñdar!— dep Aqan qatty iterip jibergende,
iekeui tältirektep baryp, ieki jerge jalp ietti. Üidegilerdiñ bäri iendi
dalada. Aqan ientigip tūryp, qyli myrzağa söz tastady:
― Myrza, mynau it seniki. Ädeii aitaqtadyñ ba, aiyrylyp qaldyñ
ba, öziñ bilesiñ. Äiteuir, būl janjalğa sen jauapty.
― Jauapty bolsa, nesi bar?! Mine töleimiz,— dedi de, myrza ūzyn
moinyn bir jaqqa, qyli közin iekinşi jaqqa qaqyraityp qoiyp
qaltasynan sytyrlata suyrğan çervondy Aqtamaqqa ūstata berdi.—
Aqyñyz ketpegen şyğar, Üş künnen qaldyrmai, üiimdi bosatyñyz!
Sony aityp, ol aiağyn kerdeñ basa, kete berdi. Jūrt tarady. Aqan da
üige ienip jüruge qamdanğanda:
― Nağaşy-au, biz qaittik!—dedi Aqtamaq.—Jañağy: “Üiimdi bosat”—
dep ketti ğoi.
― Jäi söz şyğar.
― Jäi iemes. Janjal da jäi iemes. Sol itti kijiñdetpei, bir baspana
tabuğa järdem ietiñizşi. Andreidiñ osyndağy jesir qaryndasynda ieki
bölmeli üi bar. İeki jyldyñ aqşasyn būryn sūraidy. Oğan bizde şama
qaida?
― Onda kiın, Manarbek. Meniñ arbama min,— dep Aqan qara mūrtqa
iek köterdi.— Andrei iekeuiñdi kelistireiin. Andrei kelisse,
qaryndasy odan qūryq äkete qoimas.
Manarbek quanyp ketti. Qapyl-qūpyl kiınip jatyr. Kün ūzyn jaq
aşpağan. İendi Aqtamaqty ymdap, oñaşa bölmege şyğaryp aldy da, sūq
qolyn sermei tūryp söiledi:
― Baiqa, qazaqqa senim joq...
― Būl ne degeniñ?
― Mynau jigitti aitam da.
― İe, onyñ ne sūmdyğy bar iedi?
― Men joqta basynyp, qasyña kelip jürmesin. Kele qalsa, tura
auyzğa tep, sotyn özim köterem.
― Alañdama, bara ber. Kisi kütip tūr.
― İendi birdemeñdi sezsem, onda, oñdyrmaimyn!
Manarbek pen Aqandy jöneltip, Aqtamaq şaiğa otyrdy. Qasynda
bir ğana Aman. Bäibişe oirany şyğyp jatqan qonaq bölmeni
jiystyryp jür. İeki-üş jasar ūl bala şatyr şymyldyqtyñ işindegi
kereuetten basyn köterip: «Apa» degende, Aqtamaq ūşyp baryp,
balany qūşyrlana süidi de, köterip äkelip, qonaq pen öziniñ
aralyğynan otyrğyzdy. Aman balağa qarai beredi.
― Jañağy Sätmağambet änşimen tuys jaqyndyğyñyz joq pa?—dedi
bir kezde.
― Joq. Ony nege sūradyñyz?—degende Aqtamaqtyñ közi bir külim
ietti.
― Jäi, änşeiin.
― Myna balağa qarap aittyñyz bilem. Bala ärkimge tarta beredi.
«Bir qonyp ketken qonaqqa da tarta salady» deidi osynda bir şaldar.
Bolaşaq balam sizge tartqai-aq.
Aman jauap qaiyrmai, qyzaryp ketti. Aqtamaq qanşa aşyqpyn,
äzilşimin, mañailasqan ierkekti ūrşyqşa iırem dese de, būl sözimen
jaqyn otyrğan qonağyn alystatyp aldy. Äiel özin alystau ūstasa,
Aman jaqyndauğa qūmartatyn. Äiel tym jaqyndap ketse, alystatuğa
asyğatyn. Aqtamaqtyñ jañağy qaljyñyn ol uiatsyzdyqqa qosty. Uiatary joğary jigit qazir qyzarumen qoimai, tanauynyñ üsti de terşidi.
«Men iendi sizben söilespeimin» degendei, şynaiağyn töñkerip tastap,
tömen qarap sūlyq otyr. Aqtamaq ürlegende, jigit tügil, qaisybir
şaldardyñ da öşuge jaqyn şalasy bir jarq ietip, jalp ietetin. Qyzyl
şoqtai jainağan myna jigittiñ, jalyn atpai tūryp qalğany
Aqtamaqty da basyp tastady. Ünsiz äñgimesiz birneşe minutter ötti.
― Syrtym bütin, işim tütin baqytsyz adammyn,— dedi älden
uaqytta Aqtamaq, kürsinip qoiyp.—«Köringenge ūrynğan uiatsyz
äiel»—deseñiz de, sizben aşyq söilesip, işimdi bir bosatqym keledi.
Aitylmağan syr — şer ğoi, Aita beruge bolmaidy. Syr saqtauşy
kem. Siz meni köriskennen keiin bilseñiz, men sizdi körmei tūryp-aq
bilgenmin.
― Qalaişa?—dep, Aman tañdana sūrady.
― Taqauda nağaşym aulyna baryp, qonaq bolyp qaittym. Sol
auyldyñ, äsirese Bätima apañyzdyñ äñgimesinen iesimde qalyp
qoiypsyz. «İel maqtağan jigitti qyz jaqtaityny» belgili. Siz
janjaldasqan Malqar bolys, Şögel poştabailar būl üide san ret
bolğan. İel ağasy, jigit ağasy degen qazaqtyñ talaiyn kördim. Şirkinai, tura jolğa sermegen birin körsemşi! Qyryndamağan, tūnyq köñildi
lailamağan biri joq. Aldaidy, qyzyqtyrady, qorqytady, qaitkende
būzady. Jañağy qyli myrza: «Būzylmasañ, isteitinim mine» dep ketti
ğoi. Osy qaumalau ömirlik jarymdy taptyrmastan, jastai
ūryndyrdy.. İendi tapsam da, tyrp ieter şama joq.
― Hege? Alystağy auylda iemes, qalada otyrsyz,— degen Amanğa
Aqtamaq köz jasyn tögip otyryp, sybyrlai qaiyrdy jauapty.
― Küieuimniñ baskeser ağasy bar. Tūrağy belgisiz. «Tyrp ietseñ,
basyñdy kesem» dep, sert ietken. Ol sertin oryndamai qoiğan iemes.
Qalqanyñ da basyn kesip tyndy.
― Aty kim?I
― Şalabai.
― Kädimgi belgili Şalabai ma?
― Sonyñ özi.
Aman Aqtamaqtan jaña ğana jirenip, körikti äielderdiñ köbi osylai
būzyq keletin bola ma?— dep otyrsa, iendi onyñ sebebin tauyp, aiap
otyr. Jylqybai, Malqar, Şäken toqaldaryn iesine tüsirdi. «Olardyñ
basyndağy noqta būdan da myqty-au!— deidi işinen.— Aş qaryn
maily as jemei jūbanbasa, aş köñil de tūiat izdemei tūra ma?
Sondyqtan alasūryp jürip ūrynady, būzylady ieken ğoi» degen oiyn
Aqtamaqqa aşyp aitpastan, tūspaldap, toqtau sala söiledi:
― Şalabai ūzaq jüre almas, ükimet qūryğy ūzyn. Ömirlik
jaryñyzben de tabysarsyz. Biraq jar ataulynyñ bip-birine qūiatyn
şarty, ömir boiy kökseitini — adaldyq iemes pe? Adam boiyndağy
qasietterdiñ işinde ol bärinen joğary siiäqty. Jastyqpen ne
şydamsyzdyqpen talailar ony aramdauğa asyğady, aramdap alğan
soñ, ökinedi. Men şamam kelgenşe ökinbeuge tyrysam.
― Jas basyñyzben qariiäşa tolğanasyz! Oiyñyz qalai tūnyq iedi,
süñgip şyqqandai boldym ğoi,— dep, Aqtamaq iegilgende, onyñ külim
közinen sorğalağan ystyq jasy, qandai aramdy bolsa da tazartqandai
iedi. Şynymen-aq syrty bütin, işi tütin iekeni körinip tūr. Şeşesi
iesikten kire:
― Ökin, balam, ökin, ökin-dağy bekin!— degende:
― Bekinermin-au, apa, äzäzilder şydatsa,— dedi.— Būdan bylai
täñirden sūraitynym tipti az. Şymşyq torğai biık ağaştyñ basyna
uia salady. Sondai ğana uiam bolsa, yrzamyn.
Bäibişe de bir kürsinip, suyp qalğan samauyrdy ala jöneldi.
Aqtamaq dastarqan jiiä bastady. Aman qonaq üige salynğan tösegine
kelip, şeşinip jatsa da ūiyqtai alğan joq. Manadan bergi äñgimeler
oiyn äldeqaida alyp barady. Älden uaqytta «Universitettiñ» üiden
ala şyqqan bir nomerin aşyp, soğan qadaldy. Tün ortasy auğan kezde
ol qolynan tüsip ketti. Tanauy pys ietti.
IV
Quarğan japyraqtar tögile bastady. Kün şaqyraisa da, dene
qyzdyra almaidy. Janğa jaily qoñyr küz: «Qatal qys keledi,
qamdan» dep tūrğan siiäqty. Malşy qazaqtar mal bazaryna jinalğan.
Yğy-jyğy köpşilik, biri men biri saudalasyp, qol soğysyp jatqan
jūrt. Qūr at, qūr ögiz, tu bie, tik örkeş tüie, tegene qūiryq qoi — bäri
bar. Jazdai damyl tappai semirtip, ieñ körnektisin, qūndysyn äkelgen
malşy qazaq qymbatqa satqysy kelse, onyñ aiaulysyn jalaqtağan
säudegerler arzanğa alyp, paida tapqysy keledi. Osylardyñ
arasynda şapandaryn jelbegei salyp, Äljan men Nūrğali da jür.
İekeuiniñ būryn qala körmegen qazaqtar iekeni bep-belgili. Qala
ömirindegi bolmaşyğa tamsana, añyra qaraidy. Birese säl närseden
oqys seskenip, ieleñ, ietedi. Äsirese, qorqaq Nūrğali sabyrly Äljandy
damyl-damyl türtip qalyp: «Myna tamaşany qara!» dese, iendi birde:
«Mynau jülik!» dep, dausyn dirildete sybyrlaidy. Nūrğali
äbigerlengenmen, Äljan äzir baisaldy qalpyn būza qoiğan joqty,
aiağyn jäi basyp, bärine baiypty qarap kele jatyp, jalpaq ala siyr
ūstağan bireudiñ qasynan öte bere kilt būryldy. Kele siyrdyñ
jelinin, tört iemşegin ainaldyrdy. Odan qūiryğyn ölşedi,
müiizindegi bunaqtaryn sanady. O jağyna bir, bū jağyna bir şyğyp
qarap, aitpasa da ölip jür.
― Ne sūraisyz, otağasy?
― Alpys bes som.
― Şyrqap kettiñiz ğoi. Qyryq beske. beresiz be?
― İeluge de sipatpaimyn, şyrağym. Sauyn kerek bolsa, alyp qal.
Tört iemşegi. tört būlaq, bir üili jandy bir özi asyraidy. Atasy ölse
atamas malym iedi, tegi bir tört siyrymnyñ biri iedi. Jalğyz balam
jalaly bolyp, sol üşin amalsyz äkeldim bazarğa. Jonyp jerlik basqa
juan keñirdek bolmady.
Kiımi yqşam, sözi qozğalysy şapşañ, qaqpyştai qatyp-keuip
qalğan ieki adam būlardyñ qasyna sap iete tüsti. Aluşy da, satuşy da
bylai qaldy, iekeui kele-aq ieki jaqty bilep, saudalasyp jatyr.
Qoldaryn sart-sūrt soğady.
― İmam Ağzam saudasy, mä, ielu segizge ala ber!
― Äkel qolyñdy, toq ieteri ielu bes.
Nūrğali küiip-pisip Äljannyñ qūlaq ietin sybyrlap jep tūr:
― Jyn soqty ma öziñdi? Qaltañda kök tiynyñ joq, köringen malğa
saudalasasyñ.
Äljan saspaidy. Mūrtyn sipap qoiyp, jymiiä qaiyrady jauapty:
― Oğan nemiz ketedi?
― Sonda «käne, aqşañ suyr» dese qaitesiñ?
― Kelispegen bola salam.
― Büitip jürgende bireu-mireu, aqşasy köp ieken dep, basymyzdy
kesip alar. Jür, kettik!
― Asyqpa,— dedi Äljan.— Bazarğa kelgen soñ, asyqpai, bazar
narqyn äbden bilu kerek. Ätteñ, aqşa joq, şirkin-ai, maldyñ ne töresi
bar ieken! Mynau ala siyr bir üidiñ qūty ğoi!
― Öziñ oquğa kelmei, saudağa kelgen siiäqtysyñ.
Jaña kelgen iekeudiñ biri közin qysyp qoiyp, Äljandy jeñinen
tarta jöneldi. Saudalasyp, önerimmen arzanğa tüsirdim degendi
sybyrlağan sözimen ğana iemes, qolynan kelgen barlyq işaratymen de
aityp barady. Közin, iernin kezek qysyp, betin tyrjyñdatqanda,
sausaqtary oinap ketedi. Auzynan äli İmam Ağzam tüsken joq. İeger
İmam Ağzam saudasy osylai bolsa, jaldaptyñ ülkeni sol marqūmnyñ
özi siiäqty. İekinşi jaldap siyr iesi şaldy süirep keledi.
― Toqta, balam kelsin,— degenine qoimai, Äljanmen iekeuiniñ qolyn
ieriksiz qabystyrdy. Şal sonda da bezekteude:
― Qūia tūr, qūia tūr! Balamdy tosamyn.
İekeudi iekeu zorlap, törteuiniñ qoly tüiisip tūrğanda, taiqy mañdai,
tañqy tanau, qara qasqa jigit keledi. Basynan ter monşaqtap, auzynan
söz būrqyrai keledi:
― Talaspañdar, aluşy neşeusiñ?— dedi kele-aq.
― Aluşy bireu. Myna iekeui jai kelistiruşi,— dep iedi şal, jigit
anau iekeuine süzegen būqaşa qarady. Közi de būqanyñ közindei ieken,
biraz işip alsa kerek, iendi dausyn būza, küjildei söiledi:
— Jaldap! Näpmandar! Qūdailaryñ bergen soñ, qūlqyn säriden
tūryp ap, jortasyñdar! Jyrym jegiş ūry küşiktei, jolauşynyñ
ier-toqymyn añdy, büldir, jep qal! Jasai bermessiñ, zaman ainalyp
tağy bir soğar. Kök myltyqtyñ astynda, köziñe kök şybyn üimelep,
bürseñ-bürseñ jortqanyñdy iendi bir körsem, arman joq! Ädham sonda
külip öledi.
Kelistiruşiler şegine-şegine taiyp tūrdy. Äljan men Nūrğali da
sytylyp bara jatyr. «Ädham» degende, «Sol iemes pe?» degendei
birine-biri jalt qarasty. Az kün bolys bolyp tüsip qalğan Ädham
artyna köp söz qaldyrğan. Būlar ony tanymasa da, odağai minezine,
sözine qanyq iedi, qazir özin körgende, sol syrt iestumen jaza baspai
tanydy.
― Tymaqtaryñ: «Mūratpyz» deidi. Ras pa?—dedi Ädham. Tymaqqa
qarap, bū da rudy däl tapty.
― Ras,— dep, Äljan jaqyndai berdi.— Siz bizdiñ jaqtan qaşan ketip
qalğansyz?
― Ketkenim joq äli. Salt jürmin. Äke-şeşem, tuğan ielim osy jaqta
bolatyn. Sarmantai, Mūrattyñ bai-juandary soñyma tüsip japtyryp
qoiğan. Sodan uaqytşa bosanyp, ierkimdi izdep keldim.
― Bilem, Aman iekeuiñiz bir jattyñyz ğoi.
― Sender Amannyñ nemenesisiñder?
― Sol auyldikimiz. Aman qazir osynda. Oquğa şaqyrğan ieken, özin
izdep taba almai jürgenimiz...
― Jür, men tauyp bereiin onda,— dedi de, Ädham bastai jöneldi.
Sezdi būrqyratyp keledi. Oqtyn-oqtyn yqylyq atyp qoiğanda,
auzynan hanja isi añqidy. Äljan jirenip teris qaraidy. Auyl
qazağynyñ közinde kisi öltirgen qandy qol men araq işken jirenişi
barabar-aq şyğar. Äljan äri-beriden soñ jüregi ainyp, Ädhamnyñ jel
jağyna şyğyp aldy. Sonda da tyjyrynuyn qoiğan joq. Jaiauğa mal
bazarynan qala bir qydyru jer. Oğan qosymşa, jaiaudyñ basynda
tymaq, üstinde jün tartqan qalyñ şapan, aiağynda saptama ietik bolsa,
şarşamasqa, byrşymasqa şamasy qanşa. Nūrğali men Äljan
kiımderin auyrlap, qara suğa tüsti. Ädhamniñ kiımi jeñil: şūnaq
kepkasyn şalqita kigen, aiağynda orys ietik, üstinde kostium ğana. Özi
qyzu adam, araq qyzuymen qyza tüsip, sözi de, jürisi de iekpindi.
Qasyndağy aiañy az iekeu iere almai, keide bülk-bülk jeledi.
― Ainalaiyn Külpaş qoi meni bosattyrğan!— dedi bir kezde, qalai
jabylğanyn ūzaq äñgime ietip kele jatqan Ädham.— Ony habarlağan
Amannan da ainalaiyn. Tiri bolsa, Aman adam bolady. Men iendi oğan
mynau taz basymdy kesip beruge daiynmyn. Abaqty dostan artyq dos
joq.
Qos at, jalğyz at jeken läşenke, faetondar ūşyrta, joldyñ
şañyn būrqyrata, iersili-qarsyly ötip jatyr. Şañnan betin basqan
saiyn Ädham sypyrta bir boqtap alady. Onyñ oiynşa, dünieni
näpman basyp baratqan tärizdi. Salt atty ieki-üş qyr qazağy jarysa
şauyp ötip iedi, olardy da bir sybady:
― Myna jäldep näpmandar şañymen tūnşyqtyra ma!— dep,
joldan şyqty.
Äljannyñ köñili äli bazarda ieken:
― Jañağy ala siyr orys siyrynyñ, tūqymy-au, iri körinedi,—
deidi äñgimeni bölip.
― Bolsa bolar. Men biraq onyñ şeşesin Şäken myrzadan alğanmyn.
― Qanşağa?
― Tegin aldym. Baidan qorqytyp al, sūrap al, paramen al — bäri
sauap. Men qorqytyp alğamyn. Ol kezde bailar nesin aiady? İendi mine
jegeniñdi jelkeñnen şyğaryp jatyr. Kök myltyqty keudesine tirep
qoimasañ, burjüiekeñder borbai ietiñdi borşalar äli!
Nūrğali pyşaq salyp alady dep, mastan da qatty qorqatyn.
Ädhamnyñ dausy köterilgen kezde, közi bir alaq ietedi. Alysa ketse, ieki
kisilik äli bar. Qorqaq jürek iesil küşti qorlap keledi. Neşe ret
oqtalyp: «Qoişy, mas adam bailanysa keter» degen oimen toqtalyp
qalsa da, bir sūrağyn, äiteuir, sūrap tyndy:
― Sizdi bosatqan «İeñbekşi qazaqqa» öleñ jazyp jüretin Külpaş pa,
basqa bireu me?
― Men gazet oqimyn ba, täiiri!—dep, qolyn bir sermep tastady
Ädham. Ondyq sauaty bolsa da, oqymaidy ieken.— Meni bosattyrğan
Külpaş Orynbordağy rabfakta oqidy. KazTsİK-tyñ müşesi. Jas ta
bolsa, basynan keşirgeni köp. Moinyma talai mingizip iedim, aqtady
sonysyn. Ägär burjuilar būl qudalauyn qoimasa, tura Orynborğa
tartamyn...
Ädham özi ğana söilep, qasyndağylarğa söz bermei, qalağa iendi.
Töbesine temir aidar qoiğan bir qabat ädemi sūr üidiñ aldynan ietip
keledi. Üi aldynda solqyldaq faetonğa jeguli arğymaqtar, jai
läşenkege jeguli par attar, kümis ieriniñ aişyğy künge şağylysyp
salt attar tūr.
― Kördiñder me?— dedi Ädham, yzaly külkimen sūr üige bir nūsqap
qoiyp.— Uatkom osynda. Bastyğy — Malqardyñ baldyzy İermekbai
İesjanov. Mynau arba men attarğa kedeiler minip kelmegen bolar.
Qala körmegen Äljan men Nūrğali qalağa iengeli söz tyñdaudan
qalğan, jan-jağyna alaqtaumen, tañyrqaumen kele jatqan. Sūr üige
közderi toisa da, köñilderi könşimei, däl qasyna kelgende, qolymen
bir şūqyp qalyp:
― Tamaşa-au! Özin neden salğan? Tas bolat osy boldy ma ieken?—
dedi Äljan. Tastai qatty, tep-tegis, ädemi sūr sylaudyñ asty kirpiş
pe, tas pa, ağaş pa,— üşeui sarapqa salyp, aiyra almai tūrdy.
― Terezeleri qaqpadai! Būndai da ülken şyny bolady ieken-au!
― Şarbağyn qara! Qalpymen temir, kisi boiy...
― Bärin Mäskeuden äkep saldyrğan,— dep, Ädham būl arada da bir
bilgiştik körsetti.— Būl — kädimgi ataqty Kubrinniñ üii. Ol Mäskeu
baiynyñ qyzyna üilengen. Sol naqsüierine arnap saldyrğany ğoi.
Qazir qaznaniki. Orystar Kubrinderin aldaqaşan şauyp aldy. Bizdiñ
qazekeñ äli mäpelep otyr.
Sūr üidiñ syrtyndağy ülken sūr magazinniñ aldy, keñ qorasy —
sapyrylysqan adam, iegiz, tüie, at jekken arbalar. Bireuler jük äkele
jatsa, bireuler äketip barady. Orys, qazaq şaruasy astyğyn, malyn,
jün, teri-tersegin ötkizip, kerek-jarağyn alyp jür.
― Būl üi de Kubrindiki bolatyn, iendi kooperatsiiä. Kire ketelik,—
dep, Ädham magazinge būryldy.
Magazin işi keñ, u-şu köpşilik, būlardyñ tūmsyğy batar iemes.
Bireudi bireu basa-köktei, kimelei barady satuşyğa. Bara
almağandary keregin syrttan dauystap sūrap, moiyndaryn sozyp tūr.
Neşe jylğa sozylğan soğys, revoliutsiiä jūrttyñ şyñyna jetip qalsa
kerek, japyrlasyp jatyr.
― Şañyrqap kelip, astauğa bas qoiğan jylqy ğoi mynalar,— deidi
Äljan.— Birin biri qağyp, tistelep, tebisuin qaraşy!
Terlep-tepşip köptiñ işinen azar şyqqan adamdy būl üşeui tağy
äureleidi. «Körsetiñizşi, ūltan-aq ieken!», «Myna şytty köilekke
aldyñyz-au?», «Şirkin-ai, bir şäinek zäru-aq iedi, satpaisyz ba?»
Sūraqtarynyñ, iermekteriniñ türi osy iedi. Ala köz, aduyn äiel
alğandaryn qoltyqtap, iesikke ientige, söilei jetkende, Äljan onyñ
qolyndağy ağaş aiaqqa jarmasty. Jyldar boiy körinbei, jaña
şyqqan syrly aiaq közine ottai basyldy bilem:
― Jeñeşe, satyñyzşy!— dedi qyzyğyp ketip.
― Täit äri, iezuiñe!.. Meni jaldap deimisiñ? Ölip-talyp öz qolym azar
jetse...
Äiel sony aityp, bögelmesten kete bardy. Nūrğalidyñ, däu denesi
külkiden solq-solq, ietedi. Bir külse, juyrda basylmaityn. Kezinen jas
aqqanşa küldi. Äljannan kişi de bolsa, iekeui qūrdastai:
― Al, «saudalasudy qoi!» desem, bolmaisyñ! Susynyñ qandy ma?—
dep mazaqtaidy. Äljan mūrtyn sipap, jymiğan küide, jauap
qaiyrmai, tysqa şyqty.
İeki qabat aq üi «Nardom» atalady. Ädham, tysqa şyğysymen, tura
soğan tartty. Jolşybai iesigi aşyq şağyn dükender, balağandar tūr.
Kooperatsiiädağydai du, köpşilik būlarda joq. Sauda solğyn. Qaisybir
satuşylar iesik aldyna şyğyp, olai-būlai ötkenderdi yntyzar
bolyp şaqyrady. «Almasañyz da köriñiz» deidi. Tipti ädepti,
kişipeiil-aq. Äljan san ret köruge boi ūrğanda, Ädham bir ret
jibermei qoiyp iedi, tatar berkin kigen dükenşi jeñinen süirei
jöneldi.
― Ne kerek öziñe, bäri bar. Kooperatsiiädan arzan berem,— dep
jarylqap barady. Ädham jügirip baryp, onyñ qolynan Äljandy
tartyp aldy.
― Sarmasa, näpman, sormaqsyñ ğoi? Mä, sor mynany!— degende,
dükenşiniñ közi baqyraiyp, auzy aşylyp ketti.
― Bätşağar, mas şyğar!—dedi de, qala berdi.
İeski päueskege qos küreñ jegip, küreñderdiñ oñ jağyna şūjyqtai
qara baitaldy bos bailağan bireu aulasy keñ, ieñsesi biık bir qabat
ağaş üige būryldy. Attary sabylğan, arbasynyñ artqy döñgeleginiñ
biri tabaq bolğan. Sonda da qatty jürip, päueskesin qisañdata. baryp
kirdi qorağa. Ädham olardy közimen ūzatyp, qorağa kirgizgen soñ,
qasyndağylarğa sūraq berdi:
― Jañağy päueskeni tanydyñdar ma?
― Joq.
― Tanymasañdar, ol — Malqar bolys. Köşirindegi qapylystan
Şögeldi tanyp qaldym. Aman iekeumizdi birjola qūrtqaly kelgen
şyğar. Baldyzynyñ päterine baryp tüsti. Sol päterde jatyp, menen
ol bolystyqty alğan. İendi şontaiymdy ala ma?—dep, Ädham yzaly
külkini birese auzynan, birese taqqy mūrnynan şyğardy. Ojar, keskir,
ötkir tildi adam jalşylyqtan qol üzip, äkimdikten airylyp, abaqtyğa
tüsip şyqqan soñ, äbden aşynyp alypty, jynyn şaqyrğan baqsyşa,
jūlqyna, küñirene söileidi. Osy denedegi iesil qairat közi aşyq adamğa
bitse, tau qoparar iedi. Ädham basyn tek tastan tasqa soğady.
Nardomnyñ aldynda papka, däpterlerin qoltyqtağan özindei jalşy
kedeilerdi körip kele jatyp:
― Mynalar oqumen jeñbek baidy,— dep keketedi.— Aman
osylardyñ işinde. Sender de baryp qosylyñdar. Meniñ basyma oqu
ienbeidi. Bilekke keler kün tusa,— küttim. Bilimge keler kün tusa,—
qūrydym, bittim. Qyryq jasağan taqyr basqa, sel qūisa da şöp
şyqpas!
Üşeui Nardomnyñ ülken albaryna iendi. Ruğa bölingen qazaqtyñ är
jerinen-aq kelgen ieken. Quandyq, Qarakesek, Süiindik, Tama, Temeş,
Uaq, Kerei — ärqaisysy özin kiım özgeşelikterimen tanytyp tūr.
Kiımderinen auqattary da, söz, minezderinen tekteri de baiqalady.
Öñkei jalşy, kedei, ortaşanyñ, balalary. Bilim alyp, memleket
isine aralaspaq. Būlardyñ sauaty, däuleti ğana az iemes, memlekettik
salty da az. Avtonomiiä tigen ieki üş jyl boiynda sovettik
memlekettik jaña tärtip ğasyrlar boiy şegendelgen aqsaqaldyqfeodaldyq ieski saltpen taitalasuda. Revoliutsiiä ötip, beibitşilik
künderi jetse de, myna jastardyñ oiy äli oiran. İeki zaman ieki jaqqa
tartyp tūr. Aq jürek bala şağynda keudeñe uyzdai ūiyğan ardaqty
senimderiñniñ talaiyn jigit şağyñda tabanğa salyp tapta!— deidi
jaña zaman. Taptaudan ietiñnen iet kesip tastau oñaiyraq. Taptamau
tolqyğan teñizde qaiyqpen jüzuden qiynyraq. Mondybas qazaq
jasyna ömir osylai ieki aluan, birinen biri asqan qatal şart qoidy.
Aman sony tüsingendei, oily, salmaqty jüretin, birsypyra minezderi
jastan göri ülkenge laiyq iedi, mynalardy körgende, şūğyl özgerip,
balaşa jügire, tairañdai kelip amandasty. Mardymdy amandasa alğan
da joq, qyzarañdap, küle beredi. Būryn ielden ūzap şyqpağan jas iendi
sağynyp qalsa kerek, däu Nūrğalidiñ moinyna sekirip baryp, ieki
qolyn aiqastyrğanda, aiağy jerge timei tūrdy.
― Aman şyrağym!-— dedi jailasqan soñ Ädham.— Mynau mūrt men
bolmağanda, bir saudagerdiñ qolynda ketetin iedi. Al mynau tüieñniñ
tügine tüsingenim joq. Tüie ürikse, oqys ürketin. Būl qoryqqanda oqys
qoryqpai ma?
Äljan külki qysyp, qoradağy qazoty kökke qūlai ketti. Aman
selkildep azar tūr. Nūrğali şamdanyp qaldy. Ädhamğa üzip-üzip küj
iete tüsti:
― Sizdiñ miniñiz menikinen soraqylau. Men qarañğyda qalyñ, beiitti
qaq jaryp ötken kisimin.
― Ötseñ, işiñ de bir ötken şyğar.
Qoñyrau şyldyrlady. Albar işindegiler asyğa kirdi üige, Aman da
Nūrğali men Äljannyñ dokumentterin ala sala, jügirip ketti. Üide
İeralin basqarğan komissiiä kursqa oquşylar iriktep otyr. Aman özi
komissiiädan ötip alyp, tek Qasendi qarailap jürgen. Bir mezgilde
Qasendi ierte şyqty. Söilep keledi:
― Äleke, Nūrğali, jüriñder, keşikseñder de, ülgirdiñder, äiteuir!
Nūrğali ornynan buyny dirildei tūrdy. Komissiiänyñ aldyna
barğanda, öñi qu şüberektei iedi, qolaqpandai bolsa da, qūr sülderi
tūrğanyn İeralin sezse kerek, jymyñdai otyryp, ieki-aq sūraq berdi
oğan:
― Hat tanisyñ ğoi?
― Tanimyn.
— Tört amalğa qalaisyñ?
― Bilemin.
― Alyndyñ onda.
Sol ieki arada-aq Nūrğalidyñ közine deiin terlep ülgiripti.
Monşadan şyqqandai bop, dalağa şyğa kelgende:
― Öi sabazym, nege būnşa sabyldyñ!— dedi Ädham.
― Oipyr-ai, qiyn ieken! Kim bilipti, qiyn ieken!— dedi de, terin
sürtinip, alqyna berdi Nūrğali.
Ädham alqymdap tūr:
― Aitsañşy, alyndyñ ba?
― Alyndym-au, äiteuir.
Äljandy iekeui ieki qoltyğynan alyp, dedektetip, bir mezgilde Aman
men Qasen keldi.
― Törteumiz de öttik! Jüriñder toi jasaimyz, qymyzğa baramyz!—
dep, Ädhamdy ala, Aman Aqtamaqtyñ jaña päterine qarai bastai
jöneldi.
Alasa qaladağy ieñsesi köteriñki qoñyr üidiñ adamdary bügin keş
jatyp, keş tūrdy. Malqar bolystyñ, qolynda şäinek, iyğynda
şapan, omyrauy men auzy birdei aşyq, basqyşta tūryp keñ düniege
kişkentai közin syğyraita bir qarady da, tüsip ketti. Ülken aulanyñ
tükpirindegi därethanağa bardy. Barsa da, işine iengen joq, tasasyna
jalp ietip otyra qaldy.
Ol däretten qaityp, üige iengen soñ da, qala tärtibine bağynbai,
qyrdağy öz ädetin istedi. Qol juğyştyñ astynan şylapşyndy özi
jatqan bölmege aldyrdy. Qolyna su qūiğan kütuşi äielden
imenbesten, kir dambalynyñ, auyn salaqtata otyryp, däret aldy.
Däreti şala. Tañ namazyn kün köterile oqydy, namazy qaza. Ne qūdai,
ne pende süier qylyğy joq, pasyq Malqar sonda da bolys. Bolysekeñ
keide pañ, keide müläiim. Keide jūmsaq, keide qatty, keide beregen,
keide sarañ. Qazir tipti pañ. Aq Aişany auylğa qaldyryp, aq
Balqiiäsyn ala kelipti Keñ şalbaryn, şañyn būrqyrata, silkip-silkip
alğan soñ:
― Bilip kelşi, İermekbai tūryp pa?—dedi Balqiiäğa, Balqiiä
qaitqanşa, qol ainağa qarap tūryp, mūrnynyñ işindegi jünderdi
iskekpen jūla berdi. Är talyn suyrğan saiyn, közine jas keledi,
titirkenedi. Būnysy boi kütkeni iemes, dümşe moldanyñ sandyrağyn
oryndağany. Zaman aqyr bolyp qūdai qaharyna mingen kezde osy
jünderdiñ ärqaisysy bir-bir istikke ainalyp, adamnyñ basyn säjdağa
tigizbei tūrady-mys. Malqar sondyqtan qiiämetke jünsiz mūrnymen
barmaq. Ol bireudi nahaqtan qan qaqsatqanda, qaiyrşyğa jeti tiyn
sadaqa beredi. Arzan batamen künäsin juyp tastap, mahşarda tük
körmegensip otyrmaq. Oğan qūdaidy aldaudan ūlyqty aldau qymbatqa
tüsedi. Özi ielden ieki asağanda, ūlyqqa bir asatyp qūiatyn. Būl ädetin
baldyzynyñ üiine kelerde de qūia almady. Päueskesiniñ jetegine
şūjyqtai qara baitaldy bailai, qağaz aqşağa qaltany syqai kelgen.
Qaryn toq, qalta toly. Baldyzy bir ūiazdy bilep tūr. Nadan
Malqardyñ şalqymasqa tipti şarasy joq. Balqiiä kirip:
― Tūrypty, şaiğa kütip otyr,— degende:
― İermekbaiğa aqyl aityp qoimasam bolmas. Ūrysyp aitam,— dep
şyqty üiden.
İermekbaidyñ öz aqyly özine jetetin siiäqty. Oqyğan, ysylğan,
saiasat adamy, qazaqy qulyqtyñ, sözdiñ özin iegde Malqardan artyq
biletini auzyn aşqannan-aq baiqalady:
― Būryn, ūiaz ielge şyqqanda, jezdemderdiñ äbigeri şyğady ieken.
İendi jezdem ūiazdyñ äbigerin şyğardy. Qarañdarşy!— dedi, jezdesi
kirgende. Qaljyñdasa da şynyn aitty; Asty biık stolda işetin. Qazir
döñgelek stol jasağan. İedenge qalyñdatyp kiız, kilem, olardyñ
üstinen körpe jaiğan. Tarelka, şanyşqy degenderdi jytyrypty.
Bolystyñ sabyn timegen sarğyş sausaqtary aq dastarqandy aramdai
bastady, jalap-jalap alyp, tabaqtağy suyğan ietke, birese maiğa,
birese balğa aparyp salady. Auzy astan bosamasa da, baldyzynyñ
jañağy qaljyñyna jauap ta qaiyryp ülgirdi:
― Sen, mağan deseñ tüu-tüu Petrograd, Mäskeu şyğyp ket, tüu-tüu
Leninniñ oñ dizesin basyp otyr, mağan bäribir İermekbaisyñ. Seniñ
ūiazdyğyñnan qorqam ba? Solai ma, Şögel, solai iemes pe? Sen aitşy!
Şögel ierte tūryp, şai kelgenşe İermekbaimen äñgimelesip otyrğan.
Malqardy, ädetinşe, qostai jönelgen joq, qabağy salqyn tartyp,
auzy auyrlai qalypty. Jauapty sarañ berdi:
― Men ony senen būryn aittym.
aqyldasatynyñdy aqyldasyp alsañşy.
Osyndai
oñaşada
― İä, özimniñ de oiymda otyr iedi,— dep, Malqar demin auzynan
molyraq bir şyğardy da, üzip-üzip, myñq-myñq söilep ketti.— Qūdaiğa
şükir, sonau bir tüsi suyq künderden, üreilensek te, aman öttik. Qūdai
jar boldy, aruaq jar boldy. İendi zaman ainalyp qalpyna kele jatyr.
Ne bar jasqanatyn! Selteñdegen nemelerdi tarpyp tastap otyru
kerek! İermekbai sen qorqaqsyñ ba, jūmsaqsyñ ba, bilmeimin. Köziñe
aitam, ūrsyp aitam, sol, iel dizginin bos ūstaisyñ. Bos ūstasañ, iel
betimen ketedi, köringen tekeşik basyña sekiredi. Men basyma
sekirtpei, Qasendi, Amandy, Ädhamdy şaptyryp qoiğanda, sender nege
bosattyñdar? Sekire bersin, büldire bersin deisiñder me? Onda
bolysta ne bedel qalady? Mine men ädeii osyny aitqaly keldim
qalağa.
― Kedeidi tym qudalamañyz. Sol dümpitu jeter,— dedi İermekbai.
Jezdesiniñ betin ūnata qoimağan siiäqty, sabyrmen tyñdasa da, säl
şytynyp qaldy.— Onyñ ber jağynda olardy bosatqan men iemes,—
dep, aqtala da bastap iedi, jezdesi kiıp ketti:
― İendi kim? Senen asatyn kim bar mūnda?!
― Aspağanda, bireudiñ isine bireu qol sūğa bere me? Tağy da ieskertem,
jezde, kedeidi ieppen ūstañyz. Küşpen ūstasa, patşa ükimeti ūstar iedi
ğoi.
― Kedei iemes, būzyqtarmen ūstasyp jürmin! Būzyqty kedei deseñ,
Şäkendi ne deisiñ? Ony nege qūtyrtasyñdar? Onyñ äkesi meniñ
äkemniñ üstine batyp iene almağan. Özi ieki ret. Nikolai zamanynda
bolystyqty alğysy kelip, bir ret te ala almağan. Sodan keiin sailau
saiyn bireudi qūtyrtyp, meniñ soñyma salyp keledi. Meni tipti bolys
ieken demei barady. «Osyny bir jyğyp ber!» degenim qaida?
― Sizderge, jyqpai-aq, jyğylmai jürudiñ özi qanağat iemes pe?—
dedi de, İermekbai myrs-myrs külip aldy. Külkisi kelemejge bergisiz,
«sizi» «sennen» qattyraq. Işinde bir yzğar bar sekildi.— Jezde,
qaitesiz meni şyñdap, şyñdaudan kende iemespin. Qanşa aitqanda, öz
basyñyzdyñ qamy ğoi. Ony sizden men köbirek oilaimyn, köbirek
bilemin. Til alsañyz Şäkenmen tartyspañyz. Ol äli künge bir
kedeimen aitysyp kelgen joq, qaita siz jäbirlegen adamdardy qorğap
jatyr. Şäken aqyldy bai. Odan köp närseni üirenuge bolady. İegin
saludy, şöp şabudy, mal tūqymyn asyldandyrudy, mädenietti
tūrudy, tipti iel ūstaudy da üirenuge bolady, Üireniñiz!
Däl ierniniñ aldyna bir ielidei ğana mūrt qoiyp, onyñ, özin qyrqyp
tūjyrğan sirke qara jigit iendi.
― Joğaryla, Temirjan,— dedi İermekbai, sözin bölip, Temirjan
joğarylamady, qol ūstasyp amandaspady, bosağada tūryp, bärine birbir bas igen soñ, İermekbaidy asyqtyrdy:
― Äli şai işip bolmağansyzdar ma? Uaqyt az qaldy. Daiyndalğan
şyğarsyñ, tapsyrğan mälimetteriñ qaltamda. Al jür!
Sağatqa qarai salyp, İermekbai ornynan tūrdy. Juan portfelin
qoltyqtap bara jatqanda, äieline kübir ietti:
― Biuroğa baram. Keş kelermin, tüski tamaqqa meni kütpeñder.
Malqardyñ sarğylt, jalpaq betine qan jügirip, küreñite qalypty.
Mañqa mūrnyn tyñqyldatyp, pysqyryp, birese osqyryp qoiyp maza
bermei otyr. Yza bolğanda, osylai otyratyny Balqiiä men Şögelge
belgili. Äzir onşa syr alyspağan baldyz kelin ieşteme sezgen joq iedi.
― Jañağy ne dep ketti, janym-au? Tüsindiñder me, ne dep ketti?!—
dep, alaqanyn jaia, ärqaisysyna bir qarady. İeşkim jauap bere
qoimağan soñ, söilei berdi.— Meniñ qamymdy jegeni, menen köp
bilgeni — «Dūşpanymnyñ aiağyna jyğyl!» degeni me? Jyğyluğa
kömektiñ keregi joq, jyğuğa kerek. Kömegi timegen jaqyn neme kerek?
Bildim, bū da būzylyp barady ieken! Qūdai saqtar!
― Jezde, baldyzyñyzdy aiağynan ärkim alyp jür ğoi osy küni,—
dedi şai qūiyp berip otyrğan baldyz kelin. Dausy mūñdy şyqty.
Jūqa ierni sözge oqtaily, qazaqy ädepti, bedeldi kelin küieuiniñ köp
syryn biletin tärizdi. Qazir tek şet-jağalap qana aitty.— Baişyl
deitin körinedi. Bügin iesikti jauyp saiysatyn künderi. Soğan ketti.
Qonaqtar tūnjyrap sala berdi. Bükil ūiaz bir İermekbaidyñ qolynda,
onyñ aq degeni — alğys, qara degeni — qarğys, dep tüsinetin būlar.
Kelinniñ jañağy sözinen olai iemes, jağalasyp, qater töndirip
jürgender bary baiqaldy. Jazataiym İermekbaidyñ aiağy taiyp
ketse, kün ne bolmaq? Malqardy basqan qazir osy oi. Şögel odan
tereñirek şomdy. Keşeden beri qalağa kelip jatqan birneşe
bolystyñ özindei jaqyn adamdarymen körisken. Tanys säudeger,
bailarmen söilesip ülgirgen. Bügin tañerteñ İermekbaidyñ özimen
äñgimelesti. Būryn iestip-bilgenin qolma-qol Malqardyñ qūlağyna
äkelip quiatyn. Būl joly «Bolysty kedeiden qūiady» degen sybysty
iestise de, tisinen şyğarmai, işine qyzğana, quana saqtap, sonyñ
anyğyna jetkenşe äure. Jetse-aq işin jaryp şyqqaly tūr. «Bar
ömirim şabarmandyqpen ötti. Kedei deseñ — kedei, tömen ata deseñ —
tömen ata. İebim, ailam bir kisidei bar. İendi bolystyq meniki» dep
sairamaq Şögel. Ätteñ, anyğyna äzir jete almady.
İermekbaidy jağalatyp baiqap iedi, ieşteme seze almady. İeki kündei
işin oiran ietken sybys qazir kömeiine kelip, jyltyñdap, auzyn aşsa
aq tiynşa ata jöneletin siiäqty. Sondyqtan Şögel jaq aşpai,
manadan öziniñ qarañğy oiynyñ tübine üñilude iedi. Bir mezgilde
ornynan tūra bepip, Malqardy türtip qaldy da, şyğyp ketti. Ol
türtse, közin qyssa, Malqardyñ tamağy qyşityn. Dänikken bolys sol
ümitpen iere jöneldi. İekeui qonaq bölmege oñaşa kelip otyrğan soñ:
― İermekbai ieşteme aitty ma?— dedi Şögel.
― Joq, kelgeli bar söileskenim jañağy.
― Bolysty iendi kedeiden qūiady, juan atanyñ balalaryn tegis
tüsiredi,— dep iesittim.
― Qoişy! Kim aitty?— degende, Malqardyñ öñi qūp-qu bop ketti.
Dausy qaltyrap, jüregi auzyna tyğylğandai boldy.
― Kim aitty deitini joq,— dedi Şögel. Işinen ülken dämeli bolsa
da, syrtynañ qaiğyryp, kürsinip qoidy.— Būl sybysty ärkim-aq
iestipti. Sypan, Barlybailar qalada jürgen körinedi. Ondai kün bola
qalsa, şarğa öz kedeilerin saluğa daiyn desedi. Özinen ketse de, öz
adamynan ketpesin degeni ğoi, aqyl-aq! Jaman aitpai, jaqsy joq, biz
de beiqam otyrmai, aqyldasaiyqşy.
Malqar ündemedi. Jüzinen aqyl nyşanasy baiqalmaidy. Üreiküiiniş qana bilegen. Äli anyq-tanyğy belgisiz neğaibyl sybystyñ
özi tozyğy jetken ieski bolysty jyrtyp jibere jazdady.
― Apyr-ai, zaman tüzelip, qalpyna kelip qalğan siiäqty iedi. Qoi,
beker şyğar, beker şyğar...— dep, bir kezde özin-özi jūbata
bastağanda, Şögel qauipti töndire tüsti:
― Äbdireniñ tübinde byltyrdan bir kiıktiñ müiizi jatatyn,— dedi.
— Sony tünde Beisekege aparyp sattym. Mağan Beiseke aitty. Būl
qalada ol bilmeitin päle bar ma? Baiqasañ, İermekbaidyñ qabağy da
onşa iemes qoi. Bir syr bar. Däu de bolsa, sol syrdy däl bügin iesikti
jauyp alyp şeşip jatqan bolar.
― Apyrmai, joramalyñ qalai qisyndy iedi. Anada, İeralin baryp
qaitqanda,.bir sözinen denem türşikken. İermekbaidy aiağynan alyp
jürgen de sol şyğar. Alasapyran künderde baidy ol öz qolymen
atqan, lağnat! Babam Bekbaidan äkem Tapağa, odan mağan qalğan
döñgelek mördi Balqiiädan basqağa senip ūstatpağanym öziñe mälim.
Jaman aitpai jaqsy joq, aitşy, al sonda kim ūstauğa laiyq?
Şögel äzderine tän, osy laiyq-au degen adamdy birtindep atai
berdi. Atağanymen, Malqardyñ özine qostata otyryp, ärqaisysyna bir
jöneu tapty da, bärin jaratpai tastady. Qalai aitudyñ qisynyn
keltire almai otyr. Malqar ärkimdi auzyna alğanda, būny bir almady.
Bolaşaq bolysty taba almai, tapsa, qiiä almai, iekeui dağdarğan kezde:
― Seni qūdai atar!—dep, Malqarğa şūqşiiä qarady Şögel. Denesi
şağyn bolsa da, sözi, jüregi myğym, qoşqar tūmsyqty, tülki közdi
şabarman iet üirengen iesine ötkir tilin salyp-salyp jiberdi. —
Asyqty iekeuimiz birge oinap östik. Bir jyl tuğan tölmiz. Qoinyñdağy
Balqiiä men Aişadan būryn joldas boldym. Äkem ömirinşe äkeñniñ
şabarmany bop ötti. Özim öziñniñ şabarmanyñ bop öttim. Qatty
tüşkirseñ de, «Şögel!» deuşi iediñ, qan siıp otyrğanda, auzyña nege bir
almaisyñ? Meni attan qūlap qalady deimisiñ! Sen bilgendi men bilgem.
Men bilgendi sen bile bermeitinsiñ-di. Basyñnan ūşqan baqty menen
qyzğansañ, qyzyl itke jem bolar! Körip otyryp, meni ūmytsañ, ieki
köziñ kör bolar!..
― Astapyralla, töbe qūiqam şymyrlady! Tart tiliñdi, tart! Toqta,
Şögel, toqta, söz tyñda,— dei kelip tūryp bara jatqan Şögeldiñ
Malqar ieteginen ūstady.
― Toqtamağanda, qaida keter dep iediñ, jiber, tysqa şyğyp kelem.
Sony aityp Şögel şyğa jöneldi. Malqar, bireumen alysqandai,
ientigip, terin sürtip otyrğanda Balqiiä iendi. Äjimsiz aq jüzinde,
jainağan tana közinde sezik bar. Küieuine iesikten kire qadalğan közin,
jai jürip kelip, jailasa otyryp jatqanda da alğan joq.
― Būl ne?! Dauystaryñ nege şyqty? Şögel qaida?
― Keledi käzir. Mörge qater tönip tūr. Mal aşuy — jan aşuy ğoi,
soğan şyqty dausymyz.
― İe-ie, bireuge mal, bireuge bas qaiğy, qu zaman!—dep, Balqiiä bir
küñirenip qoidy.— Mör ūstağanğa müiiz şyqsa, şyğar iedi. Myrzam,
iendi bas amandyğyn tileiik. Oiyñda äli işteme joq. İermekjandy,
jabylyp, araşa talap jatyr! Möriñ sadağa sonyñ jolyna. Özim de
sadağa sonyñ jolyna. Bir tūqymnan qalğan iekeu iedik. Men ūrpaqsyz
öttim. Jalğyz iem, bar bolsañ, jalğyz bauyrymdy panaña al!
Balqiiänyñ ülken közderinen iri-iri ystyq jastar domalap ketti.
Şögel kelgenşe, bosağan köñilin qataityp, köz jasyn qūrğatyp aldy.
Malqar myljyñ. Biriniñ artynan biri tigen soqqy ieseñgiretip tastasa
kerek, Şögel qaita kelgende, mardymdy ieşteme aita almai:
― Öi it, öi it, seni tüpke saqtap otyrsam, tüpke saqtap otyrsam...—
dei berdi. Şögel onysyna sendi me, senbedi me, äiteuir, sabasyna tüsip,
qaltasynan kişkentai qūmalaq dorbasyn suyrdy.
― Äueli İermekbaiğa tartşy. Basynyñ, bağynyñ amandyğyna
tartşy. Üş qaitara tart,— dedi Balqiiä.
Üşeuinde de jüregi top, qabağy jabyñqy, büiirinen bireu qadala
bergen soñ, Şögel qūmalaq tärtibin būzyp, beske deiin tartty. Sodan
keiin ğana iestirte joryp otyrdy:
― Qadalsa da, tük bitire almaidy... Talaiy joğary, bosağasy berik,
jürek süiiniş — ne qylady!..
― Aitqanyñ kelsin. İendi özimizdiñ myrzağa tart.
Qūmalaq tartu ūzaqqa sozyldy. Odan özge iermektiñ özi de şamaly.
Kün qabağy tüsip ketken, sylbyr jauyp tūr. Äzir aşylar türi joq, aq
jauyn bolar. Dala qandai köñilsiz bolsa, üidegiler de sondai köñilsiz.
Üş qonaq bir jerde qūmalaqqa tönip, tūnjyrap otyr. Baldyz kelin öz
bölmesinde, közi jūmuly, köñili ūiau, bük tüsip jatyr. Ac üide iettiñ
nanyn jaiyp tūrğan jas äiel ğana jairañ. Yñyrsyp salğan äni keledi
qūlaqqa. Qysqa kündi būlt basqan soñ, üi işi bügin ierte qarañğy tartty.
Asşy äiel ändetip jürip nanyn qazanğa saldy da, bölmedegi aspaly
ülken kerosin şamdardy jaqty. Qarañğy bölmeler jarq ietkende,
jabyñqy köñilder de bir jarq ietkendei boldy. İermekbai äli joq.
Üidegiler kütude. Dybys iestilse, sol ma,— dep, ieleñ ietedi. Kelmegen
soñ, qonaqtar asty özderi işti.
İermekbai äbden zaryqtyryp, közge türtse körgisiz qarañğy,
jañbyrly tünde suğa, balşyqqa malşyna qaitty. Qasynda Temirjan.
İekeuiniñ de öñi, ört söndirgendei küreñitip, isinip ketken. Üige söilese
iendi. Temirjan tipti şapşañ, qyzu jigit körinedi. Salğylasyp, bauyry
jazylyp kelse kerek, auzy damyl tappai, qaimyjyqtai alaqanyn
jaiyp qoiyp, İermekbaiğa töne tüsedi:
― Joğa, öziñ aitşy, İermekbai, osy da auylğa bet būru ma? Orystyñ
atysyp-şabysyp tüsken generaldary, ofitserleri qyzmette otyr.
Qazaqtyñ mondybas bolys, baiy qyzmetten nege quylady?
Avtonomiiäny sol üşin aldyq pa? İeralin äuelden büldiru jağynda.
Afanasevtiki ne? Lenin aitqan ūly orysşyldyq! Būl qaulyğa bir de
könuge bolmaidy, jazu kerek Orynborğa!
Temirjan küiip-piskende, İermekbai tek tünere berdi. Su bolğan,
bylğanğan kiımderin jañartyp jürip tyñdasa da, bir sözdi joğaltqan
joq. Jailanyp otyrğannan keiin öz sözin Temirjannyñ aqyrğy
sözinen bastady:
― Sengeniñ Orynbor bolsa, baiqamapsyñ, jañağy biuroda
Orynbordyñ salqyny soğyp tūrdy. Basşylyq solaqai qoldarğa
auysyp barady. Sovnarkomğa Seifullin bardy. Belgili Seifullin.
Mümkin, İeralin de solai baryp qalar. Qazaq oqymystylarynyñ köbi
Orynbordan qağaju körip, Täşkenge jinala bastady. Osylai bara
berse, qazaqtyñ bai, juany tūrsyn, kommunisi seni men biz de
yğysarmyz.
― Qalai sonda, osylai bara bermek pe?
― Ol qauipke qarsy tūrğan bir ğana senim bar. Türkistannyñ
qazaqtary men Arqa qazaqtaryn qosu mäselesi qozğalyp jür. Ägar
qosylsa, bükil qazaqtyñ ğana iemes, onyñ bükil oqymystylarynyñ da
basy qosylady. Mine sonda solaqai basbūzarlar azşylyq bolyp
qalady da, basşylyqtan ketedi.
Asyğa kütip, mazasy ketip otyrğan Malqar, Balqiiä, Şögelder kirdi.
Äñgime üzildi. Temirjan qaituğa ornynan tūrğanda:
― Äitse de, jañağy öziñ aitqan sarynda istei ber, jaza ber,—- dedi
İermekbai.
Temirjan şyğysymen üi işiniñ tūs-tūstan örekpi qoiğan
sūraqtaryna, ieşteme bolmağandai, syrtymen küle otyryp qaiyrdy
jauapty. Onyñ qabağyna qarap, bäriniñ qabağy jadyrağan kezde,
jezdesine qaiğyly habardy qaljyñmen iestirtti:
― Jezde, tozbaityn dünie joq, bolystyq ta tozğan tärizdi. Osy
ieskiñizdi qai kedeige beresiz?
Küni ūzyn tulap, Malqar juasyp qalğan ieken, yrşyğan joq. Işinen
qynjylsa da, syrtymen quanğansyp jatyr:
― Şögelim tūrğanda, kimge berem?— dedi. Öz basymen äure bolyp,
byqsyp otyrsa da, feodal Malqar äli myğym. Myğym bolatyny —
qolynan mör ketkenimen, äzir iel ketpeidi. Sondyqtan bolaşaq kedei
bolystyñ onymen sanaspasqa amaly joq. İermekbai da, bolystyqty
Ädhamnan jezdesine alyp bergende, iel sailağan soñ äpergen. Qazir sol
iel Şögeldi sailai ma? İermekbai osyny oilanyp otyryp, Malqarğa
mardymdy keñester berdi:
― Jezde, jasyratyny joq, auyldy sovettendiruge bai-juandardan
bolystyqty aluğa bet būryldy,— dedi.— İendi mör qaltada, keñse
bolys üiiniñ bir jağynda bola almaidy. Būrynğy jeti bolys ieldi
biraq bolys ietpekpiz. Öziñiz siiäqty ärbir ieski bolystyñ bir-bir Şögeli
bar şyğar. Sonda siz öz Şögeliñizdi qalai ötkizbeksiz?
Malqar ündemedi. Qalai ündesin? Jeti ru ieldi soñyna iertpek tügil,
öziniñ bir ru ielin jeñip, bolys bolğanda, tityqtap qalatyn. Jaña
añğardy. Şögelge amalsyz qiyp otyrğan mörin basqa bireu qağyp
äketui kädik ieken. Ol kelip, ierteñ basyna däñgil taiaq oinatpasyn kim
biledi. Sondyqtan Malqar iendi Şögel tileuin şynymen-aq tilep otyr
iedi.
― Şäkenmen tatulyqtyñ būl arada da paidasy tiedi,— dedi
İermekbai.— Ägär iekeuiñiz birdei qoldasañyz, onyñ üstine ieldi biz
ügittesek, sizder ūsynğan kedei dauysty köp aluynda kümän joq.
― Şögel men üşin nege barmady! Men de baram ol üşin!— dep
Malqar dausyn kötergende:
― Sadağañ keteiin, tükti qoşqarym!— dep Şögel onyñ bir qolyn qos
qoldap qysty.
Äñgime osylai aiaqtalyp, jatar mezgil jetti. Malqar jeke bölmede,
Balqiiänyñ qasynda, qūs tösektiñ üstinde, oidan äli aryla almai
jatyp:
― O täñiri, iendi Şögeldiñ tileuin tilettiñ be?!—dep auyr kürsinip
qaldy.
SAİLAU
I
Küzgi būlttar qalyñdağan, kök aspandy körsetpei, ūiqy-tūiqy
köşip jür. Kün jelteñ, jer qatqaq. Tünde tūrğan boz qyrau äli ierip
bitken joq. Jailau qūmar qazaqtar jazğytūrym tastai qaşqan
qystaularyna bürseñ qağyp qaitta kelip jatyr. Solardyñ işinde
Äbekei, qisyq mūryn Täuke siiäqty salaqtary sazaiyn myqtap-aq
tartty. Üi sylanbağan, synyq terezeleri qoiylmağan, ieki bölmege
ortaq jalğyz peş qūlap qalypty. Otyndyq az ğana qamba tezek
dalada, bolmaşy şöp tasusyz, qoranyñ da jyrtyq-pisikteri jabusyz.
Salaq üidiñ bar jūmysy qyspen qarbalasyp, tek qysylğan kezde, mana
tañ säriden tūryp, Äbekeñ şöpke ketken.
Maqaş qoryğyn qystağan ieldiñ şöbi irgesinde. Basqalar üş-tört
qatynağanda, Äbekeñ äli bir de qatynağan joq. Yrduany şiqyldap,
oğan jekken qos qūnan ögizi myqşyñdap, jaña keledi. Artqan şöbi bir
jağyna auyq. Auğan şöptiñ salmağy arbany da qisaityp, bir jaqtauy
artqy döñgelekke tiıp-tiıp ketedi. Sol kezde balañ ögizder tūra
qalady. Äbekeñ aqyryp, tal şybyqpen osyp-osyp jiberdi. Jürgen
saiyn şiqyl üdep, arba qisaia tüsti.
— Toqta, Moldaş! Taptym aqylyn,— dedi Äbekeñ.
Moldaş ağasynyñ balasy, ündemeitin juas jigit, ögiz jetelep kele
jatqan, toqtai qaldy.
― Meni aiağymnan köterip jiber, arbanyñ üstine şyğaiyn. Myna
jağyn ala otyrsam, şöp te aumaidy, jaqtau da döñgelekke timeidi,
teñeledi.
Äbekeñ juan denesimen üske şyqqanda, ağaş yrduan syqyr-syqyr
ietti. Jük auyrlai tüsti. Jas ögizder birazdan soñ silekeii şūbyryp,
qyryldai bastady. Äbekeñ onyñ birin ielegen joq, jūmsaq şöptiñ
üstinde jany jai tauyp, qalğyp bara jatyr iedi, döñgelektiñ biri
qausap tüse qaldy. Arba jantaia ketkende, Äbekeñ domalap jerge tüsti.
― Qap!— dedi keiip. Boqtau bilmeitin, ökingende «qap!», kijingende
«bälem» iedi aitatyny.— Barymdy salsam da, bir samohod alarmyn-au,
bälem!
Arbany dalağa tastap, iekeui ieki ögizge jaidaq minip, auylğa
kelgende, qysqa kün keşkirip qalğan. Qisyq mūryn Täuke keşe
tañerteñ bastağan alasa jal peşti jaña ğana bitirgen ieken, tartuy
naşar bolypty. Üi işi alai-tülei tütin. Boqtampaz Täuke
qoltoqpaqtai-aq kisi, özi salğan peşti yzalanyp boqtağanda sözi
qolaqpandai: «...bir qoiyp qūlata salaiyn ba!»— deidi.
Tañsäriden ketken Äbekeñ jaurap, qarny aşyp qaitqanda, üii
osylai qarsy aldy. Äieli körinbeidi.
― Tanaköz qaida?—dedi kelisimen. Äieliniñ aty Bäten. Közi ülken,
taza bolğan soñ, Tanaköz atanğan. Äbekeñniñ basy iettileu, ülkendeu
bolğan soñ, Bäten ony Naubas deitin. Täuke jauap qaiyrmady. İeki-üş
sağattyq jūmysty ieki kün istep şarşağan. Közinen jas, mūrnynan su
sorğalap, jaña ornatqan qazandyqqa qarağan jağyp otyr, jalyn
oqtyn-oqtyn keiin lap bergende, seldir saqaly janyp kete jazdaidy.
Şalqyğan jalyn, budaqtağan tütinge qaramastan, qarağandy toltyra
tüsedi qazandyqqa. Öitkeni qazanda iet jatyr. Peşti salyp berip,
şylqiiä bir toimaqşy. Oğan deiin tütin zyqysyn şyğaryp bara
jatsa, Äbekeñ bir jağynan Tanagözin sūrap qoimaidy. Sonsoñ aqyryp
tastady oğan:
― Bilmeimin, Naubas? Mağan baqtyryp qoiyp pa iediñ qatynyñdy?
Äbekeñ syralğy Täukemen minez talastyrmady. Täukeniñ öz üii,
şaruasy būdan äri bylyğyp jatyr, bireuge qolqabys ietetin ne
uaqyty, ne öneri joq. Sonda da bilmeitin isine ieki künin tekke öltirdi.
Tekke ölgen künderin ieseptei bilse, Täuke, sirä, şalağai, salaq bolmas
iedi-au. Onyñ mūrny ğana qisyq bolsa neğylsyn, minezi, sözi de qisyq
tärizdi. Tanagöz keterinde: «Men Syzdyqqa baram»—dep aityp ketken.
Özinen asqan peşşi joqtai-aq, soğan qitiyp otyrğanda, Syzdyqty
iertip Tanagöz keldi.
Syzdyq būl mañdağy şeber peşşi, körip jiberip, kemşiligin aitty:
― Kömeiin tym tömen, äri tar tesken. Qalağanda, lai tegis
jaiylmai, sañlaular qalğan. Tütinniñ köbi sañlaulardan şyğyp
jatyr, peştiñ tartuyn da solar solğyndatady. Sylau kerek. Tağy bir
şataq bar. Qai jerinde?
Būl şataqty işten taba almağan soñ, Syzdyq üidiñ üstine şyğyp
ketti de, qolyna bir kirpiş ūstap küle kirdi üige:
― Myna kirpiş qūlapty da, peştiñ moinyn jauapqa alypty. Täukeau, moiyndy tiginen qalamaidy ğoi.
― İe, men sony bilmeidi deimisiñ? Kirpiş jetpese qaiteiin!
― Onysy ras,— dep, Tanagöz Täukeni qostady. Asuly ietke
qaramastan, tize de bükpesten ketip bara jatqan Syzdyqty bolmai
toqtatyp, dastarqan jaidy. Sary mai, turap taba nan äkelip qoidy.
Bie ağytylğan, siyr sualğan kez, aq joq. Jalğyz ğana jyldym qara
siyrdyñ sütin şaiğa qūiyp, aşytqan bidai köjege qatyp otyrğan.
Nan men maidyñ artynan kübi şelekti pisip-pisip, kisi basy bir aiaq
aşqyltym aq köje äkep berdi Tanagöz. Syzdyq işip alyp: “qymyzdai
ieken!”—degende, Äbekeñ maqtauyn asyra tüsti:
― Küzgi qymyzdan būl artyq. Köp işseñ kädimgidei qyzdyrady.
Syzdyq jymyñ-jymyñ ietedi. Syrttan Äbekei, Täuke, Nūrğali
bolyp oinağanda, tyñdauşynyñ şek-silesin qatyratyn. «Köje
qyzdyrady» degen söz tipti ūnady oğan. Qazanğa qaramai asyqsa da,
äñgimemen biraz otyryp qaldy. İekeuin türtip, söiletip qoiyp, küle
beredi.
― Jeñeşe,— dedi keterinde,— kirpiş tauyp qoiyñyz. Qolym
bosağanda, myna peşti Täukeşe... bir qoiyp qūlatam da, qūdyq peş
salyp berem. Mynau jylu saqtamaityn, jäi, jappa peş qoi.
― Jerge qağyp jiberip, suyryp alaiyn ba osy!— dep, Täuke
ornynan ūşyp tūrdy. Qauqary qarşadai-aq tüiüli jūdyryğyna
tükirip-tükirip qūiady. Bir iemes, üş Täuke jabylsa, bir Syzdyqqa
şamasy kelmes iedi, oğan qaramastan, tepsinip tūr.— Kimdi mazaq
qylasyñ?!
― Qoidym, Täuke, qoidym,— dedi de Syzdyq, külkige bulyğyp,
şyğyp ketti.
Ol ketisimen Tanagöz Äbekeñ men Täukeni bidaişa quyrdy:
— Nesine ierkek bolyp jürsiñder? Seniñ ieki kün salğan peşiñniñ türi
mynau. Sen qarys jerden kün ūzyn bir arba şöp äkelip tökken joqsyñ.
Men üidi sylap, terezelerdi ornatyp, tezektiñ de birsypyrasyn
qorağa iengizip aldym. Qūdai, iekeuiñe bergenşe, sol bözdi mağan
berseişi!
Tanagöz tildi, pysyq äiel, Äbekeñ tügil Täuke siiäqty şaqar
körşileriniñ de jağyn aşyrmaidy. Kezi kelgende, ierkektiñ isin istei
beredi. Atqa minuge, qūlyn qūryqtauğa, ağaiyn arasyndağy äñgimelerge
aralasuğa ierinen äldeqaida iepti. Arba synyp, dalada qalğanyn
iestisimen, qolyna tağy qamşy alyp:
― Tamaq piskenşe Jylqybaidyñ bir samohodyn sūrap kele qūiaiyn,
— dedi de tūra jöneldi.
Jylqybai juyrda ğana baiyğan qara qazan bai, qairymy tek
qaimyğatyn kisisine tietin. Qorasynyñ mañynda jürip, keşke taman
qatty kele jatqan attyny körgende, militsiiä ma dep, üiine ienip ketti.
Üiinde Baibol qonyp otyr. Ol, Şäken myrzanikine kelgende, törge
şyğa almai, aiağyn kösile almai qorğansa, būğan tipti ierkin: ieñ törde,
basynda qos jastyq, şalqasynan sulap, bolmaşy mūrtyn şiratyp
jatyr iedi.
― Militsiiä-ay deimin, bireu zyrlatyp keledi,— dep, Jylqybai
iengende, basyn köterip aldy. Militsiiädan auylnai da seskenetin
siiäqty.
― Būl ne izdep jür?! Älde sol Qasen şyğardy ma ieken?—dei beredi.
«Qasen bosanypty, oquğa tüsipti, ülken basşylardyñ biri orasan
süieitin körinedi, qyzmetke tūryp, joğarylap qaitatyn türi bar»—
degendi jaña şai üstinde özi aitqan. Sodan beri būl üidiñ köñili
jabyrqau. Jylqybaida qazir ieñ joq. Şyny ma, ötirigi me,— büirek
bet toqal da şabalanyp:
― Qūdai-ai, būl päle soñymyzdan qalmady-au!— dep kürsinse:
― Jä, nana qaldym, sene qaldym sonyña!— dep, Jylqybai qosa
kürsinedi. Baibolğa aq üzik iendi ala qaiğy boldy. Ärqaisysynyñ öz
qylmysy iesine tüsip, dalada zyrlatyp kele jatqan jalğyz attyny
quystana kütip otyrğanda, Tanagöz kirip keldi. Baibol quanğanynan
külip jiberip:
― Özimizdiñ jeñgei ieken ğoi, täiiri!— dedi. «Kütkenderiñ kim iedi?»—
degen jeñgesiniñ sūrağyna jauap qaiyrmai, qaljyñ üstinde öziniñ bir
iesek dämesin sezdirip jatyr:
― «Baital şauyp bäigi almas» degen beker. Baiağyda qatyn
bolystar bolypty, sovet tūsynda nege bolmaidy? Jeñgemdi osy
sailauda bäigege qosyp, bağyn synaimyz.
― Synañdar, synañdar. Sen qūrly qyzmet atqararmyn. Sailau
qaşan?
― Ol arasyn kesip aita almaimyn. İendigi bolys, äiteuir, kedeiden,
tömen atadan bolatyny anyq.
― Onda «bäigeni şappai ber» deitin öziñ boldyñ ğoi. Kedei dese —
kedei, tömen ata dese — tömen atasyñ. Şäken myrza, myna Jyqañdar
süieidi. Būlar süiegen soñ, seni iel süieidi.
― Kim bolsa da, aldağy sailauda bolystyqty osy ortağa süirep bir
äkelermiz. Qaraötkelden Malqardyñ jüni jyğylyp qaitypty. Sonda
bolystyqqa biz ne iemei kim ie?
Tanagöz jelökpe qainysyn jeliktirip qoiyp, işine biraz syr tüiip
alğan soñ, Jylqybaiğa kelgen şaruasyn aita bastady:
― Jyqa, auylymyzdyñ arasynda auyl joq, jazy-qysy körşi, tatutätti ağaiyn iedik. Sizge bir isim tüsip keldim. Berem deseñ ğana aitam.
Aitqyzyp alyp, bermei qūiatyn bolsañ aitpaimyn, izimşe keiin
qaitam.
― Kelin-au, ne sūraitynyñdy qaidan bileiin. Äueli aitsañşy!
― Joq, uädeñdi ber. İerdiñ qūnyn, nardyñ pūlyn sūramaimyn.
Buynsyz jerge pyşaq qoimaimyn. Qoryqpa, basymen ber,— dep tağy
aitpaimyn. Jasyrarym joq, osydan meselimdi qaitarsañ, būl üidiñ
tabaldyryğyn attauym iekitalai, isiñniñ bizge de tüsuin kütermin.
Qarau Jylqybai jaman qysyldy. «Berem» ne «bermeiim» dei
almai, tili kürmelip, kep otyrdy. Sūrauyn tapsa, sirä, bermeitin sarañ
bolmas. Tanagözdiñ äsirese «isiñniñ bizge de bir tüsuin kütermin» degen
sözi Jylqybaidyñ ieñ osal jerine baryp tidi. Qasen poselkeden
kelgende, Tanagözdiñ üiinde jatatyn. Äbekeñ anda-sanda poselkege
baryp, Qasenniñ üiinen azyn-aulaq ūn, nan alyp qaityp jüretin.
Köñilderi jaqyn. Sol Qasen tūtqynnan bosanypty. Onymen qoimai,
oquğa tüsipti. Bir küni ol qyzmetke tūryp, joğarylap kelse,
Jylqybaidan kegin almai qūia ma? Sonda arağa tüsetin kim bar?
Osyny, Jylqybai tügil, Baibol da oilap qoiğan ieken:
― Jyqa, meseli kaitpasyn. Keliniñiz de bir kerekke jaraityn kisi
ğoi,— dep iedi, ünsiz qalğan Jylqybaidyñ üni şyqty:
― Al aitşy, bar bolğyr! Masadai-aq qadaldyñ ğoi.
Tanagöz jymyñ ietip, «jibittim şalyñdy» degendei, büirek bet
toqalğa közin bir qysty da:
― Dabyraitqanym bolmasa, sūraitynym onşa ülken iemes, ― dedi.—
Azğana şöbimiz qar astynda qalyp barady. Tört-bes künge ögizimen bir
samohodyñdy bere tūr.
― Jaraidy. Berdim bir künge.
― Tym qūrsa, üş künge berseñşi. Jūmysyñ bitipti, qarap tūr ğoi.
― Jo-joq, atama, kelin, sonyñ özin sağan amalsyzdan...
İekeuin tağy da Baibol kelistirdi. İeki künge bermek boldy. Qoqsyp
jatqan alaköleñke üidiñ däl ortasyndağy tireuge baidyñ toqaly
şynysyz kerosin şamdy tūtqasynan ilip tūrğanda, büirek betiniñ
üstindegi qara meñ anyq körindi. Özgeniñ bäri kömeski. Jylqybai
jyldamdata tūryp jyğylady: aqşam namazyn oqyğany bolsa kerek.
Baibol jantaiyp jatsa da, qolynda damyl joq, däude bolsa, mūrtyn
şiratyp jatyr. Qarauytqan töbeden qaz qatar salbyrap tūrğan tütin,
şaq süñgileri, iesik aşylsa, adam qozğalsa birge qozğalady. Şam
jaryğy sonşa älsiz, üi sonşa köñilsiz bolsa da, iesiniñ köñilinen
jaryğyraq, köñildirek ieken. Namazyn ol şala-pūla oqi sala:
― Ögizderimdi büldire körme, arbamdy syndyra körme, kelin,— dedi.
— İeki ögizim ieki balamdai. Arbam myna toqalymnan artyq.
Asyğyp otyrğan Tanagöz aldyna qoiğan syqpa qūrt pen sarymaidan
auyz tidi de, tysqa şyqty. Qasynda Jylqybai: «Öite körme, büite
körme» dep, qūlaq ietin jep barady. Tanagöz bärin maqūldap, minip
kelgen atyn arbanyñ artyna bailady. Özi arbağa otyryp, ögizderdi
aidai bergende, Jylqybai toqtatyp qoidy:
― Şūğyl būra körmeñder, jetegi synady.
Sony aityp, ketip bara jatty da, qaita oraldy:
― Samohod myqty dep, üie bermeñder, şaqtap artyñdar.
Osy ieñ aqyrğy sözi tärizdi iedi, aitary äli tausylmağan ieken. Tanagöz
ūzağanşa artynan dauystap tūrdy:
― Ögizimizdi qatty aidap, qinai körmeñder. Mezgilimen suaryp,
ottatyp alyñdar. Ağaiyn maly — jaudyñ maly iemes, öz malyñdai
kör...
Tanagöz ūzap ketti. Jylqybaidyñ köp sözi dalağa ketti. Sonda da
üige kirmei, dağdyly oiyn oñaşada qaitalap tūr: «Ätten, Qasen!
Äitpese sen sypyldaq qatyndy darytam ba boiyma! Osy jūrt menen
bai dep sūraidy. Qaida sol bailyq? Şäkende jylqy üş jüz. Meniki
seksenge ğana jetti. Ol ielu-alpys samohod jürgizdi. Meniki üşeu ğana.
Onda sauyn siyrdyñ özi ielu-alpys. Mende on bes-aq. Şäkenniñ işi
maily. Meniñ işimde tūldyr da joq. Odan jūrt sūramaidy, qaita
özderi beredi. Mağan mañailasqannyñ bäri alaqanyn jaiady. Äsirese
osynau auylnai, bolys, militsiiä degenderden ieldim. «Sen özimizdiñ
sovet baiysyñ»— dep keledi de birdemeñdi ile ketedi. Sovet tūsynda
köterilip kele jatqanym ras. İeger sovet baiy jūrt üşin jinaityn
bolsa, ol bailyqtyñ işin ūraiyn! Men özim üşin jinaimyn! Tipti
özime de qimaimyn...»
Tysqa şyqqan Baiboldyñ «Jyqalağan» dausy iestilgende ğana
Jylqybaidyñ oiy bölindi. Dauysqa ile jauap qaiyrdy kübirlep:
― Tym «Jyqalap» kettiñ. Qūdai biledi, tağy da jem sūraisyñ ğoi.
Būl iekeui qarañğyda, maianyñ yğynda bas qosyp, ybyr-sybyr
söilesip otyrğanda, Tanagöz üiine jetti. Üii manağydai iemes, köñildi.
Tütinnen arylğan, jylyğan. Qazan bülk-bülk qainap jatyr, işindegi
jylqy ietiniñ isi būrqypap, mūrnyñdy jarady. Sūiyq aq balşyqpen
sylanğan qabyrğalar keuip, şynyly, kerosin şamnyñ jaryğymen
şağylysqan soñ ağara tüsipti. Būl jaqta ağaş qat. Üidiñ töbesin, astyn
taqtailamaq tügil, tireusiz arqalyq salatyn üiler kemde-kem. Būl
üidiñ de däl ortasynda jiñişke arqalyqty bir tireu ūstap tūr. Asqa,
taqtai ornyna, kirpiş tösep, saty jasap, satynyñ üstine qalyñdata
şöp, şöptiñ üstinen kiız jaiyp tastağan. Äbekeñ men Täukeniñ qūrysy
jazylypty, dauystary jaidary iestiledi. Jaz boiy körmegen qysqy
üige toñyp kelip, osylai jañartyp iengende, qazaqtyñ bir jasap
qalatyn ädeti. Tanagöz oljasyn iestirtkende, Äbekeñ yrza bolyp
ketip:
― Tüu, sağan söz joq ieken, qatyn!—dedi.— Jylqybaidan alu
Qarynbaidan alğanmen birdei.
Äñgimelese, äzildese otyryp as işti. Auyldas ta bolsa, köşeden beri
üiine qaitpağan Täuke jaña qaitty. Ündemes Moldaş, toiyp alğan soñ,
jatyp qaldy. Äbekeñ semiz betindegi qysynqy közderin külimdetip,
şalbaryn şeşip jatqan Tanaközge qarai beredi. Tanagöz şalbaryn
tastağan soñ, köilegi körik berip, kädimgi äiel türine iendi. Däret alyp,
küni boiy qaza bolğan namazdaryn jiystyryp biraq oqydy. Sodan
keiin jarylğan betine, qolyna şiki qaimaq jağyp, ony sipalap, siñire
otyryp:
― Naubas, iestidiñ be, sailau şyğatyn bolypty,— dedi.
― Qoişy!— dep, jastyqtan basyn köterip aldy Äbekeñ.
― Jylqybaidikine qonyp otyr ieken, Baibol aitty. Öziniñ
bolystyqtan dämesi bar, bolys iendi kedeiden, tömen atadan bolatyn
siiäqty.
― Aspannan bolystyq jaumasa, Baibolğa bolystyq tie qoimas.
Bolys onda Aman bolady. İelge de, ükimetke de jağymdy bala.
― Şäkenge şe?
― Ne deidi! Atyn, asyn aiamai, ülken basymen özi baryp, abaqtydan
şyğaryp, jany qalmai jürgen joq pa?
― Naubasym-ai, tym momynsyñ-au, añqausyñ-au!—degende, Tanagöz
ülken közderin ierine jaudyrata qarap, basyn izep biraz otyrdy.—
Qūrbyñnyñ syrynan äli tük sezbepsiñ ğoi. Men sondai
«jaqsylyqtarynan» qorqam, artynda päle jatatyn.
― Otta, şirkin! Amanmen iekeuiniñ arasynan qyl ötpeidi qazir.
― Qyl ötpese, Aman men Şolpan büldirgen teruge oñaşa ketkende,
nege jaryla jazdaidy? Üiine kelgen soñ, Şolpan üş kün jylap
jatypty.
― Qoişy, kim aitty?
II
İeki tün, bir kün dybyssyz, tynymsyz jauğan japalaq qar jer jüzin
aq büldege bölep saldy. Maqaş qoryğyn qorşai otyrğan, aralary
taiaq tastam qazaq auyldarynyñ qiqy-jiqy beinesi joiylyp, tek qar
astyndağy keñ jazyqtyñ är jerinen budaqtağan tütinderi körinedi.
Tütinder tik ūşyp jatyr. Aspan jaltyr, jel tynyq, tymyrsyq qana
aiaz bar. Bügingi kirşiksiz taza dünieni jūrt tañsäriden tūryp qarsy
alğan. Añşylar äldeqaşan bel asyp ketti, iz kesip jür. Auyldağylar
iesik aldynyñ qaryn kürep, qūdyqtan ne suattan attaryn suaryp, qara
malğa, tysqa şyğaryp, şöp şaşyp, aldy tañerteñgi şaiğa jaña ğana
otyrdy.
Şäken myrza äzir üiine iengen joq. İeki qoly ieki qaltasynda, üstinde
qasqyr işik, basynda tülki tymaq, aiağynda qyzyl ala pima, malynyn,
ortasynda jür. Tymağy, bökebaiy qyrauytsa da, jyly kiım, jūmys
istegendei qyzdyryp, beti küreñitken, mañdaiy jipsigen. Jyly
qoradan jügire şyğyp, şaşuly şöpti buy būrqyrai qomağai asap
jatqan malyna myrza qūnyğa qaraidy. Jylqydan özge mal qolda.
Şöp jetkilikti. Oñtüstikten soltüstikke qarai sozylğan biık, ūzyn
kirpiş arannyñ işindegi joñyşqasy aralas kök bidaiyq, qūianjon maia
— taudai, qanşa jese tausylar iemes. Jigitter maianyñ üstine şyğyp,
bir şetinen qūlatyp jatyr. P ärpinşe salynğan aran men mal
qoralarynyñ aralyğynda, keñ alañda, ieki jüzden asa siyr, jüz
şamaly qoi, on şaqty tüie, jeti-segiz mingi at bar. Solarğa şöp
şaşyp jürgen malailardyñ sany onnan asady. Bäriniñ basynan buy
būrqyrağan. Qaisybiri jalañaş qolyn aiyr saby qaryğan soñ,
demimen ürip jylytpaq bolsa:
— Osy künge toñar ma!— dep Şäken basyn şaiqaidy.
Öz qoly aiazda aiyr ūstamağan soñ, basqa qoldyq toñğanyn qaidan
bilsin ol. Zady, rahat pen beinettiñ aiyrmasyn dämin tatqan ğana
biledi. Jany qinalyp körmegenge bireudiñ qūlağyn bireu kesip jatsa,
kiız kesip jatqanmen birdei. Sol siiäqty, özi süiip körmegenge
basqanyñ süiiskeni maldyñ iıskeskenimen bir dağy. Şäken biraq
jaramsyzdyñ bärin sezinbegendikten istemeidi. Sezinip, keide tipti
obal, qatal iekenin bile tūryp-aq aqylyna iermei, tilegine ieredi.
Malailardyñ üstinen qaraityn malai Qazanqap sylbyr, olaq
qimyldap nemese toñyp bürseñdep jürgenderge aqyryp, zekip
tastaidy. Qaisybirin nūqyp ta jiberedi. Myrza onysy teris iekenin
bile tūra teris qarap jymiiädy. Işinen Qazanqapty aiuanğa teñgerse,
syrtynan «Qazekelep», dardai qylady. Soğan semirgen aiu tūlğa
Qazanqap bai jūmysyn keide jiyrma tört sağat tize bükpei, köz
şyrymyn almai istegende de qyñq ietken iemes. Qazir ol maianyñ
üstinde joğarydan şöp qūlatyp, jan-jaqty tegis körip tūr. Oqtynoqtyn küjildep söileidi:
― Jonnan qūlap, tauğa qarai bireu kösiltip barady. Qasqyr quyp
barady-au!.. Köp auyldan iekeu keledi tepektep... Jūrttyñ, bäri añğa
şyqqan ba bügin, josytyp jür ğoi dalada... Äne bir böten siyr kelip
qaldy. Kimdiki bolsa da, syndyr müiizin. Dändemesin!..
Myrza mal işimen jai jürip kelip, qaraker attyñ qasynda
tūrğanda, maiadan tüsip, Qazanqap qosyldy oğan. At orasan semiz.
Şybyq maiy jeñdi bilektei, jalynyñ jügendigine deiin qol
batpaidy. Aldyñğy bir aiağynyñ tolarsağy juan, sol aiağyn jerge nyq
basa almai tūr. Şäken:
― Qanşa berer ieken?— degende, Qazanqap:
― Kemi mynau ğoi,— dep, tört sausağyn körsetti de, qabağyn tüie
tağy bir küj ietti.— Äljan Amanğa süienip, osynyñ aiağyn keskeni üşin
bir tize bükpei-aq ketkeni me?
― Qazeke, qaitemiz sony qudalap. Būl attyñ qūny aqsağan soñ arta
tüsti.
― İendi ieki atqa da bermespin. Tek sonyñ yzasyn aitamyn-au!
Jylpos Jaqyp pen Äljan şabynğa talasqanda aiağy kesilgen
qaraker at osy iedi. Kedei Äljanğa mal iesi bai keşirse de, jalşy
keşirmepti. Aqymaq, jaramsaq jalşydan keide ailaker baidyñ özi
jöndem. Şäken Qazanqapty basa söilep, onyñ köñilin basqağa audardy
iendi:
― Soğymdy sūia berse deimin.
― Ärine.
― Sonda jylqydan biyl qanşa sūiamyz, Qazeke?
― Qyra bergenmen jūrt toimaidy. Törteu-beseu jetedi.
― Onyñyz tym az. Biyl sailau jyly, qonaq köp bolar.
― Jeteu bolsyn.
― Joq, on bolsyn.
― Jüz bolsa da, qazaq jep qūiady!— dep, Qazanqap tyjyryna teris
ainaldy. Şäken külimdei tūryp, köndirdi, äiteuir.
― Qasyñyzğa kisi iertip, jylqyğa öziñiz baryñyz. Basqalar soğym
malyn bilmeidi.
Qazanqap taltañ-taltañ aiañdai jöneldi. İejelden ony qūrtqan osy
«öziñiz baryñyz», «öziñiz bilesiz» bolatyn. Şäken mal işinen şyğyp,
qoradan aulağyraq, döñes üsti ne jiystyryp qoiğan briçkalaryn,
şöp, iegin maşinalaryn körip tūrdy da, qol būlğap, Toqabaidy
şaqyryp aldy.
― Seniñ küniñ qaşan bitedi?
― Qaidam, myrza. Men öz ierkimmen kelip, kün kesisip, aqyğa kelisip
tūrdym ba?
― Bosağyñ kelip, qyñqyldai beruşi iediñ, büginnen bastap bossyñ.
Alasymdy alyp bitkem joq. Biraq keştim.
Toqabai rahmet aitudyñ, quanudyñ ornyna sileiip tūryp qaldy.
Myrzanyñ jylqysyna jalaly bolyp, sony ötei almağan soñ,
äielimen iekeui jaz boiy osy iesikte kele jatqan. İertede ieptep ūrlyq
istegeni ras. Biraq keiingi on jylda jamanaty iestilgen iemes. Podret
alyp, kirpiş qūiyp, ärkimge üi salyp berip jüretin. Myrza onysyna
qaramady. Jalğyz siyryn aldy da: «Jetpegenin ieñbegiñmen öte» dedi.
Qazir oilamağan jerden «rahymy tüsip», azat ietti. Qys mynau.
Toqabai iendi qaida barmaq? Mal, üi, azyq, aqşa joq. Äieliniñ kiımi
jyly bolsa, qol ūstasyp kete berer iedi, onda suyqqa şyğar şama joq.
Sondyqtan Toqabai dağdaryp tūr. Arbağa süienip, ünsiz jalğyz tūr.
Şäken aitaryn aityp, jürip ketken: Aldyn kes-kestei aq taiaqty,
aq saqaldy Maqaş keledi ieken, tosyp aldy.Sälemdesti de, üiine iertip
kirdi. Asty-üsti taqtaily üş bola meniñ ortalyğy as işetin, qonaq
qabyldaityn bölme bolatyn. Dastarqan jaiuly, aq samauyr
byjyldap, tañerteñgi şai daiyn tūr. Şolpan, myrzasynyñ
kiımderin ilip, juyndyrğan soñ şai quia bastady. Maqaş toñazyğan
semiz jabağynyñ ietin auzyn tulata şainai otyryp, äñgime qozğady:
― Şäkenjan, iel gu-gu ietedi. Sende äli ün joq. Tyñ tyñdap jata-jata,
ieşteme iesti almağan soñ, ädeii oiyñdy bilgeli keldim.
― Maqa-au, sailauğa men qaşannan aralaspaimyn ğoi. Ne dep
guleidi iel sonda?
― Qaidan bileiin, bolysty birese Jaqyp, birese Baibol, birese
Şögel, birese Aman qūiady jūrt.
― Öziñizge solardyñ qaisysy ūnaidy?
― Bolysty meniñ tañdauymmen qūia ma!—dep, Maqaş mūrnynan bir
myrs ietti.— Äiteuir, Aman bolmasa bopty
Şai qūiyp otyrğan Şolpan betine qarauğa uialatyn qartyna jalt
qarağanda, közi öñmeninen ötip kete jazdady. Şäken sylq-sylq külip
otyryp, şaldy şaptan türtip qoidy:
― Tuysyñyz, balañyz iemes pe Aman? Jäi aitasyz da...
― Tuystyğyn qaiteiin ol käpirdiñ? Qūdaidan qoryqpaidy, aruaqty,
mynau aq saqaldy syilamaidy. Keşe Malqardan hat aldym. Mağan
sälem bere, sağan amandasa kelmek. O da: Aman bolğanşa, şürşit
bolsyn,— dep jatyr.
Sailau habary jaiylğannan beri Amannyñ dos-dūşpandary at
üstinde. Dosynyñ sözi aşyq, dūşpandiki jabyq. Qaisysy bolsa da, osy
üige bir soqpai ketpeidi. Būryn būl üiden kündiz-tüni şyqpaityn
jylpos Jaqyp, Baiboldar tünde ğana kelip-ketetin bolğan. Kelgen
saiyn Amandy dättep ketedi. Basy Maqaş, Malqar bolyp, kijine
jamandağanda: «Onyñ qolyna des tise, ieşkimniñ yrqyna könbeidi»
degendi köbirek aitady. Myrzanyñ beti äzir belgisiz. Tük bilmegensip,
müläiimsip qalğan bai-juandar atqaminerlerin jortqyzyp qoiyp,
özderi osylaişa jasyryn keñesip jatty. Osy üige dabyrasyz
jinalyp, dabyrasyz keñesip ketetin talai sözdiñ aluan syrdyñ kuäsi
Şolpan, keudesi tolyp, auyr kürsinedi. Amanğa aitylğan jaman sözder
oğan
şanşu
bop
qadalady.
Jamandauşyny
jaratpaidy.Jaqsylauşyny jaqyn tūtady. Maqaşqa jañağy sözinen
keiin şaidy sūiyq quia bastady.
― Şaiyñ ağaryp ketti ğoi,— dep iedi ieri.
― Şai bitip qapty,— dei saldy.
Sailau dese, jatyp körmegen, jetpisten asqan käri bi, ieski ädetimen,
Şäkendi tori kelse, Şäken onyñ özin toryp otyr:
― Al, Aman bolmai-aq qoisyn. Bolys kim sonda? Qai kedei laiyq?
Qarap otyrğanşa, syrttan ton pişe otyraiyq ta.
― Talai sailaudy kördik qoi, būndai ülken sailau bolğan ie mes,—
dedi Maqaş, ūzyn saqalyn ädetinşe sipap qoiyp. ― Jeti bolysqa
bölingen tört ru iel — Sarmantai, Mūrat, Qareke, Barğana bir qosylsa,
onyñ bolysy däl öziñ dep iedim, qaiteiin, zaman auyzğa qağyp tūr.
Sovettiñ degeni bolsyn. Kedeiden, tömen atadan sailaiyq. Biraq
şiyryp-şiyryp, şymyryn, qolğa jaqqanyn sailaiyq. Osyny ärliberli oilai kelip, Jaqypqa toqtadym. Kedei dese kedei, tömen ata
dese tömen ata. Hat tanidy. Söz, jön bilui, pysyqtyğy jetedi. Qai
jerinen min tabady ükimet?
― İä, Jaqypty iel qostasa, ükimet qostar.
― İel işindegi kikiljiñ, Begatañ äruağyn şaqyrsaq basylady ğoi.
Begatañ tūtas tūrğanda, Malqar da hauipti iemes. Şögelin tyqpalap,
bolmasa: «Juan bolystyñ Nikolai zamanynan bergi poştabaiy, ieldi
zarlatqan adam» dep, astyrtyn qaralap tastau kerek. Sonsoñ Malqar
tasyn Jaqypqa salady. Jaqyp oğan da jaqyn kisi.
― Sondağy künde siz būrynğy jeti bolys, tört ru ieldiñ, köp bolsa,
üşten birin ğana alasyz. Qalğanyn qaitesiz?
― Bärinen Mūratty tūtas ūstau qiyn. Mūratty tūtastyryp, Malqar
iekeuiñ dize qossañ, Altai balasy şaşau şyqpaidy. Qareke men
Sarmantai özi kelip qosylady. Altai bolyp birikken soñ, jalğyz
Barğana nemdi bitiredi? Kelse, Malqar da osy ieseppen keler. Bizdi
sağynyp kelmes.
«Şäi tätti-aq!»—dep, Tanagöz kirip keldi. Syrt kiımin şeşingen,
jeñil, äielşe kiıngen. Taza, ülken közderi külim qağady.
― İerkek kiımderiñ qaida, sypyldaq?— dedi Şäken salğan jerden.—
Birese äiel, birese ierkek bolyp qūbylasyñ-au antūrğan.
― Amalsyzdan qūbylam. İerkek kiımderim as üide. Äieldiñ ierkekşe
kiıngenin qyzyq körseñ, Şolpandy kiındirip, kör de otyr. Men būl
joly äiel bolyp kelsem de, senimen ierkekşe söilesem.
― Qalai söilesseñ de meiliñ. Tek Naubasqa ierkektik istei körme.
Maqaş äñgimesi üzilip qaldy. İeki qūrdas saiysyp ketti. Şolpannyñ
qabağy jaña aşylyp, şaidy jañadan demdedi. Tanagözdiñ sözin qyzyq
körip, iezu jimai, telmire qarap otyr iedi Şolpan.
― Qaljyñdy qoiyp, şyn sözge köşeiik,— dedi Tanagöz.— Jylpos,
qanqūily atanğan Jaqyp «bolys bolady» degen ne sūmdyq?! Basqasyn
bylai qūiaiyn, anau küni ğana jūdyryqtai Amandy Malqar iekeui
jabylyp japtyryp qoiğanda, öziñ iediñ ğoi bosattyrğan. Sondai
adamnyñ qolyna ükimet tizgini tise, iel ne oñady?! Aman periştedei
taza, säbidei süikimdi jas ielge. Sūrqiiä Jaqyp: «Äkesi molda, pirädar,
juan ata...»— dep, onyñ üstinen tağy da aryz jaudyryp jatqan
körinedi. Osy Jaqyp kimdi arqalanady? Ata, jaqsy kezdestiñiz, būl
ielde siz bilmeitin päle joq, aityñdarşy!
Maqaş tömen qarap ketti. Şäken qysylğanyn sezdirmei, qasqita
qoiğan sūraqtan qaljyñğa süiep qūtylmaq:
― Antūrğan sypyldaq, aiyptağyñ kele me bizdi. Jaqyptyñ isin
bizden nege sūraisyñ? Özinen sūra. İeger sailau meniñ qolymda bolsa,
ony bolys qoiğanşa, seni auylnai qūiar iedim. Bolamysyñ?
― Nesi bar, bolsam? Baibol qūrly bolmas dep pe iediñ?
― Täuekel onda, sailaudan qanşa qaşsam da, osy joly seni süirep
bir köreiin. Biraq sen auylnai bolğan küni basyñdağy jaulyqty
Naubasqa kigizem.
― Jaulyqta, tymaqta tūrğan ieşteme joq. Sen süire, süireme,
äiteuir, äiel sailauğa barsa, men baram. Baramyn da, jylpos
Jaqyptyñ betine qara küie jağam. Qaşan aittyñ demeñder, kedeiler,
äielder Amandy sailaidy. Sen-aq aitşy, Şolpan, jigitim-aq iemes pe
Aman?
― Qainyñyz bolğan soñ, jaman bola ma?—dep, Şolpan qaljyñdai
qaiyrdy jauapty.— Dūrys jigit. İelge süikimdi iekeni ras. Biraq
«qaralap tastady» deisiz ğoi.
― Aqtaluğa şamasy bar onyñ. Bir ūrty mai, bir ūrty qan sūmdardy
aiyra da biler Aman.
Tanagöz basqağa söz bermedi. Ötkir tilin Jaqypqa salyp-salyp
alğanda, Maqaş pen Şäkenniñ işi äu desip, būrap-būrap ketedi. «Qoi!»
deuge, qorğauğa biri batqan joq. Boi körsetkisi kelmeidi. Äzir özderin
turalap atpağanymen, Tanagözdiñ talai sözi qaq qastarynan kelip,
bombyşa jarylyp jatty. Maqaş, şydai almağan soñ, belin ūstap,
ornynan myqşiiä tūrdy da:
― Kelinder ierkin äñgimelessin. Biz dalağa şyğaiyq,— dedi.
Qūpiiä sözderin aiaqtau üşin Şäken iekeui dalağa, oñaşa ketti.
III
Üide qalğan ieki äiel de oñaşa. Jas jağynan şalğai jatsa da,
köñildes, küieu jağynan qūrbylas äielder süt qūiğan küreñ şaidy
siltei otyryp, ūzaq äñgimelesti. Qyz, kelinşek şaqtaryn ieske tüsirdi.
İerli-zaiypty adamdar arasyn söz ietti. Şolpan birsypyra qissa oqyp
tastağan ieken, qissadağy mahabbat oqiğalaryn aityp, aiaqtap
kelgende, Tanagöz tūtqiyldan sūraq qoidy:
― Bir syr sūraiyn, aitasyñ ba?
— Aitar iedim, tek auzyñyz berik bolsa.
― Seniñ betiñe şirkeu keletin syrdy aşsam, öz betim qap-qara
bolsyn!
― Sūrai beriñiz, sendim.
― Aman iekeuiñ oñaşa büldirgen tere ketkende qūrdastyñ
qyzğanğany ras pa?
― Oipyrmai, kim aitty būny? Kim iestip tūrypty?!
― İeşkim de iestimegen. Qastaryñdağylar özderiñnen baiqağan,
qūrdas aşulanğanda jauar kündei tünerip, til qatpaityny belgili
iemes pe? Sen üige kelgen soñ, üş kündei jatyp, köziñ isip tūrypty.
― Būl jūrttyñ bilmeitini, baqylamaityny bar ma ieken?— dep,
Şolpan ünsiz biraz otyrdy da, syryn birtindep aşa berdi.—
Joramaldaryñyz ras. Myrza aşulansa da, «Kimniñ äieli iekeniñdi
ūmytpa!» degennen basqa ieşteme aitqan joq-ty. Sol sözdiñ özi auyr
tidi. Üş kün ieñsemdi kötere almai, jatyp qaldym. Osynda kelgeli
mülde özgerip baram. İeki qolym aldyma syimai, işim pysady. Birdeme
jetpeidi, ne iekenin bilmeimin. Köñil sony dalbasalap izdeidi,
tappaidy. Mynau baq-däuletke, iel ağasy ierge ie bolğan deni sau jas
äielde ne arman bar?—deisizder ğoi. Armannyñ joğynan bary,
azynan köbi jaqsy siiäqty, äitpese adam azyp kete me deimin. Men
üide jürgende ystyq bauyrsaqqa bir toisam, jelkeme sere jal
bitkendei boluşy iedi. Mūnda qazy-qartağa qanşa toisam, şyr
bitpegendei. Üide jürgende kigen jaña şyt köilektiñ quanyşy
mūnda kigen torğyn köilektiñ quanyşynan, üide jürgende keli tüiip
tūryp şyqqan terdiñ rahaty mūnda qoiu şai üstinde şyqqan terdiñ
rahatynan äldeqaida artyq ieken. Būl ne ğajap, apa? Sizdi būdan bylai
«qūrdas» degenşe, «apa» deiinşi, tegimiz Süiindik qoi. Ülken tūtyp,
aqyl sūraiyn, aityñyzşy, men nege delsal? Ne jetpeidi. mağan?
― Talğaq iemessiñ be?— dedi Tanagöz, jūlyp alğandai.
― Ol qalai boluşy iedi?
― Qūsady. Asqa köñil şappaidy...
― Jo-joq, juyspaidy.
— Onda Sadyqqa tamyryñdy ūstatyp baiqasañ qaitedi?
Şolpan külip jiberdi. Işinen: jūmbaq şeşken balaşa, auyzğa
kelgen sözdi aita salasyz ieken,— dei tūryp, jauapty basqaşa
qaiyrdy:
― Apa-au, auyrmai-syrqamai, moldağa ne dep baram? Uiat-tağy.
― Janyña batpasa, şydai tūr. Keide adamnyñ beijai bolyp
jüretin kezderi bolatyn, özinen-özi tüzelip ketetin,— dedi Tanagöz.
Bilsem degen syryn bilse de, aitam degen sözin aita almai, aitpasqa
bekingen kezde:
― Sizden syr sūrauğa bola ma? ― dep iedi Şolpan, Tanagöz jairañ
qağyp, ülken yqlas bildirdi:
― Nege bolmasyn, sūrai ber. Uialmai sūra, bilgenimniñ birin
bükpeiin.
― Bizdiñ aramyzdağy būl syrdyñ sizge qanşa keregi bar?
― Kerek bolmasa, onda meniñ nem bar? Beker bolğan-aq,― dep kelip
iedim, ras bolyp şyqty. Äitpese seni salyp, qūrdastyñ betin Amanğa
būrmaq iedim. Ol äieljandy kisi ğoi, būrylatyn da iedi. Mağan iendi bäri
tüsinikti. Amanğa myrza nietin iemes, betin ğana körsetip jür ieken.
― Apa-au, sonda Amanğa op qazuşylarmen de aqyldas bolğany ma
myrza? _
― Qoinyñdağy küieuiñdi menen göri öziñ jaqsy bilersiñ. İesebin
tauyp bil-dağy, osynyñ şyndyğyn öziñ ait mağan.
Şolpan mūñaiyp tömen qarap ketti. Jūqalañ, taza jüzinen köñilin
basqan köleñke körinip tūrdy, biraq neniñ köleñkesi iekenin Tanagöz
aiyra alğan joq. Şolpan Amanğa jamandyq oilauşylardyñ birdebirine äzir keşirgen iemes. Malqar, Şögelder tügil, «Ağajan!» dep,
bäiek bolyp tūratyn Jaqypqa salqyn tarta bastağan. Baibolmen
jöndi amandasudan qaldy. İeger Şäken şyn solarmen syrlas bolsa
qaitpek? Şolpannyñ köñilin basqan köleñke osy iedi.
― Siz Amandy jaqsy köresiz. Sol üşin men sizdi jaqsy körem,— dedi
tömen qarap otyryp.— Al Amandy ne üşin jaqsy köretinimdi,
jasyrsam da işime syimaidy, aitaiyn ba?— degende, būrynğysyndai
külimdep tura qarady Tanagözge.
― Aitşy, käne?
― Ol ieşkimnen qoryqpaityn, ieşkimge tabynbaityn jigit siiäqty.
Quansa da, qaiğyrsa da, arnasynan bir aspaityn siiäqty. Jadağai
jatyp-aq mahabbatqa, syrğa meilinşe tereñ, birde mūz, birde şoq,
birde doğal, birde ötkir. Sonyñ bäri jasandy iemes, özimen birge
jaralğan qasietter bop körinedi mağan. Jasynan būnşa aqyldy,
minezdi, segiz qyrly jigitti men äli körgem joq. Äiel köbinese ierkektiñ
atağyna qaraidy. Ataq alystan ğana qyzyqty ieken. Al mynandai jigit
alystan da, jaqynnan da qyzyqty iemes pe, apa?
― Ärine. Jaqynnan tipti qyzyqty.
― İendeşe oğan or qazuşylarmen meniñ küieuim birige qoimas, zäuede
birige qalsa, men oğan qosylmai sizge qosylam. Äueli ieki jaqtap
anyğyna jeteiik. Myrzadan būl turaly sūrauğa batpasam da, būdan
bylai būl üidegi sybyrlarğa qūlaq türip bağaiyn.
― Öziñ tipti öjet iekensiñ ğoi!— dedi de, Tanagöz Şolpandy
moinynan qūşaqtai alyp, betinen süidi.
Sözdi osyğan bailap, jüruge qamdanğanda, Şolpan Tanagözdiñ
qoinyna bir şarşy aqqa orap äkelip qant pen şai tyqty. İekeui iendi
bir-birine külimsirei qarap tūr. Tanagözdiñ basynda jaulyq syrtynan
tymaq, aiağynda saptama ietik, köilegin şalbarlanyp alğan. Ainymağan
ierkek.
― Ätteñ, ierkek bolsam, qoltyğyma qysyp ala jöneler iedim seni.
― Men iere jöneler iedim.
Qaljyñdasa dalağa şyqty. Şolpan Tanagözdi attandyryp, qorağa
qaita iene bergende, Taimas jetti artynan. Qolynan aiyr äli tüspegen,
ientige söileidi:
― Toqabai ketip barady!
― Qaida?
— Qaida iekenin aitqan joq. «Qaita oralğanşa, äielim panalai
tūrsyn, Şolpanğa aita kör!»—dedi mağan.
― Ne deidi?! Bireumen janjaldasyp pa iedi?
― Oibai-au, myrza şyğaryp jibergen joq pa?
Taimas sony aityp, jönine kete berdi. Şolpan üige kirmesten,
maianyñ syrtyna kelip tūrdy. Jazyqta, qardan denesi körinbei, tütini
ğana köringen köp auylğa qarai jalğyz jaiau jebelei basyp barady.
Köbik qardy tolarsağynan keşip bara jatqan şañqan daladağy būl
jalğyz qarağa qadalyp tūrğan Şolpannyñ işi ieljirep ketti.
«Şyrağym, qūtqarar dep aitpaimyn, iesiñde bolsyn dep aitamyn,—
nahaqpyn! Myrzanyñ maly tügili, bar ömirimde bir ret ala jibin
attasam, būl künim köp bolsyn!»—degen iedi Toqabai. Şolpannyñ sol
iesinde qalypty, aiaidy, tipti qorqady köz jasynan. Toqabai bettegen
köp auyl da köñilinen şyqpaidy. Biraq būrynğydai qyzyqty iemes,
qyz ūzatqan üidei omsyraiyp, köñilsiz ielesteidi. Öitkeni ol kedei
auyldyñ körki Aman da joq qazir. Toqabaidy aiap, işi ieljiregen,
Amandy oilap, köñili qūlazyğan Şolpannyñ qasyna bağana şyqqan
Maqaşty jaqqa jöneltip, Şäken keldi.
― Ne qaraisyñ, Şolpan?
― Anau bişara Toqabaiğa qarap tūrmyn. Osy qaqağan qysta nege
qudyñyz? Obal ğoi, qorqamyn köz jasynan.
― Ol bişara iemes, keudesi toly saitan! Qiratyp jiberetin nemeşe,
qyrjyñdap, ala jazdai qabağyn aşty ma? Osy ketkende bittei
synbastan, läm demesten, qyr körsetip ketti. Äielin de quyp jiber.
Qalsa, baiynan birjola airylyp qalsyn.
― İekiqabat qoi, qalai airylady?
― Meili, üş qabat bolsa da!..
Basa sözge kelmesten, Şäken mal qoralaryna bettedi. İeriniñ
qataldyğynan bir türşigip, Şolpan üige iendi. Toqabaidyñ, äieli
añdyp tūr ieken, iere kirdi soñynan.
― Men qaitem, Şolpanjan?—dep kemseñdeidi. Işi köterilip
qalypty. Şoqpyt şalbarynyñ jyrtyğynan tizesi jylt-jylt ietedi.
Äjeptäuir bädendi, jasy otyz şamasynda, pysyqşa kelgen jalşy
äiel, basyna is tüsken soñ, lezde jünji bastağan. Byltyr däl osy
uaqytta öz aldyna tütin tütetip, küieuimen iekeui: «Qūdai qalasa, iendigi
jyly qara siyrdyñ qara torpağy tūmsa būzaulaidy»—dep otyrğan
iedi. Ol ümitin myrza kesti. Qazir qara qaiğynyñ astynda otyr.
― Jylama, jylama!— dedi Şolpan, özi köz jasyn tyia almai tūryp.
— Sonda da menen sen baqyttysyñ.
― Men be, qarağym? Şynyñ ba?
― Däl sen. Däl şynym,— dedi de, Şolpan törgi bölmege ienip ketti.
Öziniñ jap-jaña şyt köilegin, bir işkiımin, könetoz şapanyn äkelip
berip,— ieşqaida qañğyma, osy üidiñ sorpa-suyn işip jüre tūr,—
degende jalşy äiel külip jiberdi. Jüzi jainap sala berdi.
― Örkeniñ össin, qarağym! Qosağyñmen qosa ağar!— dep, alğys
jaudyryp jatyr.
― Mine seniñ menen baqytty iekeniñ!—dedi Şolpan.— Bip kezde men
de osylai qatty quana bilgem. Qazir sondağydai quana almaimyn.
Baqyt degen quanyş-tağy. Quanyşsyz baqyttyñ keregi ne?
Şäken kirip keldi. Şolpan, ädetinşe, küieuiniñ kiımderin
şeşindirip, ile bastady. Jalşy äiel Şolpannyñ bergenderin qapylğūpyl orap alyp, şyğyp ketti.
― Qalai, airylatyn ba küieuinen?
― Airylu sonşa oñai deisiz be?
― İendeşe joly bolsyn!
― Joq, jüre tūrsyn, myrza. Jylap kelgen soñ, men qiiä almadym.
― Nesin qimaisyñ?
― Üirenisken itti de kisi qimaidy ğoi, it qūrly joq pa?
Şäken jauap qaiyrmady. Döñgelek stolğa baryp, qoiyn knijkesin
suyrdy. İesepşotyn aldyna qoidy. Şotty tyqyldata bastağanda,
Şolpan törgi bölmege ketip, delsal küide biraz tūrğan soñ,
dombyrasyna qol sozdy. Aldyñğy bölmeden tyqyldağan şot dybysy
iestilgende, törgi bölmeden tyñqyldağan dombyra dybysy iestilip
tūrdy...
IV
Toqabaidyñ betiniñ ūşy qyp-qyzyl, qolynda taiaq, qatty aiañdağan
qalpynda köp auyldy qaq jaryp kelip, Sapardikine iendi. Ortasynan
jal peşpen bölgen ieki bölmeli üidiñ törgi keñ bölmesinde, peştiñ
tübinde bük tüsip jatqan Sapar basyn köterdi. Toqabai sälem bere ienip,
tizesin büge, qolyn ūstady qarttyñ. Bet-auzyn tük basqan, tüsi suyq
buryl saqal qart būrynğysynan da, yzbarly ieken, solğyn qysqa
amandasty da, qaita jantaidy. Üi işi de onşa köñildi iemes. Kişirek,
jalğyz terezeniñ jaryğy būryştağy köleñkeni jūia almağan, kün
säulesi tereze aldynan asa almağan. Balalardyñ oiyndağysy oiynda,
oqudağysy oquda, būryn üidi bosatpaityn jastar, kelim-ketimder
Aman ketkeli siregen. Sondyqtan köpke üirengen bäibişe ielegizip,
üisiz Äljannyñ äielin jalğyz balasymen auyz bölmege iengizip
alypty. Bäibişe, ädetinşe, Toqabaimen qazbalai amandasa, osy
jailardy aita kelip:
― Şal bügin syrqattau,— dedi.
― Solai ma, qai jeriñiz?—degen Toqabaiğa:
― Bilmeiim, denemde tek qyzu bar,— dei saldy Sapar.
― Ädeii işimdi bir bosatqaly kelip iedim. Qap, auyryp qalğanyñyzai!
― Aita ber, şyrağym, tyñdauğa şamam bar.
― Myrza aqyry bosatty!— dep, kürsinip qoidy Toqabai. Sodan äri
söilegen saiyn qyza tüsti, jylan közinen oqta-tekte ūşqyn
şaşyraidy.— Däl qazir bosatqanynan bosatpağany jaqsy iedi. Ol
kisiniñ jamandyğy bolmasa, jaqsylyğy mağan būiyra ma? Qara
siyrdy torpağymen aldy. İerli-zaiypty iekeumizdi jaz boiy parlap
jūmysyna jekti. Äielimniñ aiağy auyr, kiımi joq bolğan soñ, sonda
qaldy. Üş qanat qara laşyq ta qaldy. Kelip otyrğan soqa basym. Osy
qūdai bar ma?! Bar bolsa, nahaqtan küigen jandy nege körmeidi? Bai,
myrza, iel ağasy atanğan Şäken tentiretip jiberdi. Qaida baram myna
qysta, qalai kün körem? Ūrlyq istesem, ölem, şöp jesem, qaqalam.
Basqa käsip qaisy? İeñ aqyry baidyñ iesigi de būiyrmady, Sapeke! Būl
ortadağy «qūdai!» degen, «kedei!» degen bir adam iediñiz, sizden
jasyrmaiyn, qanyma qaraiyp keldim. Ägär būl yzadan ierip ketsem,
qiiämette öziñdi, tiri ketsem, Amandy kuäğa tartyp ketem.
Kiımşeñ qisaiğan Sapar basyn qaita köterdi. Sözdi tyñdap bolğan
soñ, birsypyra uaqyt oilanyp, ünsiz otyrdy. Sodan keiin baiaulata
söilep ketti:
― Taryğyp kelgen iekensiñ, şyrağym. Sabyr iet. Sabyr tübi ― sary
altyn, sarğaia jetersiñ mūratqa. Ras, şydamnyñ da şegi bar. Şekten de
asqan şyğar, sonda ot alyp, qamysqa kirgenmen, ne tabasyñ? Şäken iel
ağasy. İeldiñ obal-sauabyna qūdai aldynda, ükimet aldynda özi
jauapty. Mağan bağynbaidy. Ägär seni nahaqtan zarlatsa, ne ol, ne būl
düniede jazasyn bir tartar. O da qūdai pendesi, basy jūmyr pendeniñ
biri zor, biri qor köringenmen, bäri bağynyşty. Tağdyr aldynda tize
bükpeitin biri joq. Kedeilikke üirengen jansyñ ğoi, Amannyñ keluin
küt. Ol sözden qanşa qaşsa da, iendi qaşa almaityn boldy. Ükimet isine
aralasty. Myrza söz tyñdasa, būl ortada sonyñ sözin tyñdauy kädik.
Amanjan oğan söz aituğa jarar.
Toqabai toqtalyñqyrap qaldy. Jol boiy köñili talai jamandyqqa
auytqyğan. Şäkenge qazaq jolymen, ükimet jolymen ieşteme istep,
mūqata almaitynyn bilgen soñ, tünde kelip üiine, maiasyna ört qoisam
nemese tört-bes säigüligin matap alyp, basqa bir duannyñ qol astyna
ienip ketsem, tipti öitip qaşqyn bolğanşa, özin jairatyp salyp,
abaqtyğa otyrsam qaitedi degen nietteriniñ qaisysynan da bolsa
taiynbauğa bel bailap, biraq birin äli tañdağan joq iedi. Sapardyñ
«Amandy küt» degeni qūlağyna jağyp ketti. Būryn jasyq, önersiz dep
jüretin jigiti Malqardyñ Şögelin sabağannan beri öte önerli, öjet
körindi. Onymen iendi Şäken de sanasatyn siiäqty. Sondyqtan
Toqabaidyñ sengen ümiti qaita tūtanyp:
― Al Amandy tosaiyn. Odan da bir ötineiin,— dedi juasyñqyrap.—
Biraq soğan deiin qalai küneltem? Kesip joq, bir kündik azyq joq.
Äielim bir jaqta, özim bir jaqta qañğyp jürmin.
― Täñirim yrzyqsyz jan jaratpağan, izdenseñ, tabylar,— dep,
Sapar bäibişesine qarady.— Kespeleriñ pisse, äkel, Toqabai işip
ketsin,— dedi de, Toqabaimen äñgimelese berdi.— Jylqybai jañadan
üi, qora saldyrğaly jür, baiyp barady ğoi. Bireuge berip qoimasa,
sonyñ pödretin al. Ägär sağan nesiege senbese, men kepil bolyp,
birdeme alyp bereiin.
«Kespege qaramai-aq, jürip ketsem be ieken!»— dep, quanğanynan
qopañdağan Toqabaidy Sapar jibermedi:
― Asyqpa. Būiyrğan ketpes, kespe işip ket. Ol üide joq degen,
kelgenin bilip bar. Alda-jalda äieliñmen tūruğa üi tabylmasa, bizdiñ
auyz üide Äljandiki otyr. Bir qys iekeuiñ syiysarsyñ. Bireumen bireu
selbesip jatqan dünie ğoi. Süitip biz de selbeseiik.
Toqabai būl üiden ystyq kespe köjege toiyp, jaqsy söz iestip, oiy
da, boiy da jadyrap şyqty. Kirmesi aralas köp auyldyñ, bäri tanys
oğan. İendi qaisysyna barsam ieken? Jylqybai aulyna kim qatynasty
ieken?— dep tūrğanda Izbasardyñ iesigi aldynda adamdar körindi. Solai
aiañdady.
Izbasar jas mūğalim, üide sabaq berip tūr. Oquşylary ärqily: äiel,
ierkek, ülken, kişi, bala—bäri aralas. Jalpaq ūzyn taqtaidan üş-tört
skameika jasap, solardy stol ornyna paidalanğan. Oquşylary jerde
otyr. Ärqaisysy töseniş ala kelipti. Izbasar bireulerine «A», «B»
äripterin jazyp körsetse, iendi bireulerine «ieki jerde ieki — tört» dep
üiretedi. Tört amaldan äri bara almaidy. Onyñ özin Amannan
üirengen. Biraq talapty jigit. Öz tūsynan tyrbanyp, qysqa merzimdi
kurstan ötip, az uaqytta mūğalimdik jolğa tüsip aldy. Qoiyn
knijkesinde «Menen sauatyn aşqandar» deitin tizim bar. Sol tizimde
jüz on bir adamnyñ aty jür. Adam aty qosylğan saiyn quanady, bes
jüzge jetkizudi arman ietedi.
Izbasar tek oqytuşy ğana iemes, nasihatşy da. «Bostandyq tuy»,
«İeñbekşi qazaq» gazetterin alyp tūrady. Bireudiñ qolynan qazaqşa
körkem ädebiet kitaptaryn, jurnaldaryn köre qalsa, quyp jürip
oqidy. Keide bükil kitapty qoldan köşirip aluğa ierinbeidi. Oqyp,
iestip bilgen jañalyğyn asyğa jaiady jūrtqa. Tek kempir-şaldyñ
qarap otyrğan jalğyz balasy bolyp, auyldan ūzap şyğa almai qaldy.
Qysqa kün keşkirgenin baiqatpai, jaltyr aspandy şettei
jyljyp, Baidäulet tauynyñ basynan asqaly barady. Jalğyz
terezeli mektep, mektep iemes-au, Izbasardyñ öz üiiniñ törgi bölmesi
qarañğy tarta bastağan soñ, oqu toqtaldy. Oqu soñynan oquşylardyñ
qosylyp öleñ aituy ädetke ainalğan. Izbasar bastap, basqalary
qostap, Säkenniñ «Joldastaryn» aitqanda, dalada iesik aldynda
tūrğandar lap qoiyp üige iendi. Işinde Toqabai, Baibol bar. Basqa
auyldan jylpos Jaqyp, tağy beitanys bireuler jür. Toqabaidyñ
öleñmen isi bolğan joq (Taimastan talai iestigen), közi qabyrğadağy
surette: «Sailau keledi. Jalşy, kedei, ortaşa birigip, ükimetti öz
qolyña al! Mynalar tağy talasady!» degen iri jazudy iejelep oqyp
şyqty. İendi sol sözdiñ astyndağy bai, juan, moldany kelemej ietip
körsetken ülken suretke qadalyp tūryp, külimdeidi. «Izbasar
qaidağyny tabady! Qaidağyny iestidi!»—deidi işinen.
Öleñnen keiin balalar tarap, ülkender ğana qaldy. Jaña kelgen
suretke, būryn mūndaidy körmegen auyl adamdary tañyrqai qarap,
sözden söz tuğyzyp jatyr:
― Al qimylda, jalşy, kedei, ortaşa!
― İä, kimniñ dämesi bar, körinip qal!
― İe, täiiri, bizge bolystyq tiiüşi me iedi! Tie qalsa, iel basqaratyn
şama qaida?
― Bolystyq tiıpti de, basqaruy qalyp pa? Būryn basqaryp
qalğandar bizge biletpes.
― Nege biletpeidi?!—- dep, jylpos Jaqyp suyryla jöneldi.—
Baidyñ kedeiden artyq bolsa, maly artyq, öziniñ nesi artyq?
Kedeiden de talai top jarğan şeşen, qol bastağan batyl, iel ūstağan
biler şyqqan. Halyq sailasa, ükimet qoldasa, bir bolys tügili bükil
ūiazdy bileuge jaraityn kedei tabylady. Körersiñder, būl sailauda
bolys baidan bolmaidy, kedeiden bolady. Biraq, sol qai ieldiñ kedeii?
Öz ruyna tartpaityn qazaq joq. Osyny oilaiyq. Būrynğy jeti bolys,
tört ruly iel bir bolys bolady ieken. Sarmantai, Mūrat, Qareke,
Barğana — ärqaisysy özine tartady. Sonda kim äketedi? Mine kep
osynda. Üi arasyndağy, auyl arasyndağy kikiljiñdi būndaida
ūmytalyq. İel namysyn, ru namysyn joqtaiyq. Atyñnan ainalaiyn
Begaidardyñ äruağy talai jebegen, būl joly da jebeidi. Tek
pyşyramaiyq, Begaidardyñ iti bolsa da, qiiälyq bolystyqty!
Jaqyp Begaidar äruağyn şaqyrğanda, basqalar tügil, auylnai
Baiboldyñ da delebesi qozyp tūrdy. Jäi tirşilikte būlar
Begaidardy bes tiyn qūrly körmeidi. Al osyndaida ieleurep ketedi.
Ru qyzuy araq qyzuy tärizdi. Qyzu basylğan soñ, basyn şaiqap
otyrady ärkimder. Osy arada bas qosyp qalğan on - on bes şaruanyñ
işinde Izbasardan özgesi begaidarşyl bolğansyp, jamyrasyp,
birdemeler aityp jatyr iedi, Izbasar sözdiñ betin būryp jiberdi:
― Ru talasy tozatyn uaqyt jetti, joldastar!— dedi, qabağyn säl
şytyp. Jaqyptyq jañağy sözine qatty keiigeni iedi būl.— İendi tap
tartysyna tüsuimiz kerek. Tapqa bölgende, adamnyñ tek auqatyna
qaramai, nietine de qarau kerek. Keşegi Şalabai jalşy deseñ jalşy,
kedei deseñ kedei iedi ğoi. Kimniñ soiylyn soqty? Kedeige tigizgen
paidasy qaisy? Bügin Malqardy tüsirip, Begaidardyñ bir juanyn
nemese bir Şalabaiyn sailağanmen, kün aşylmaidy, sovettiñ
didaryn anyq köre almaisyñ. Ruyna qaramai, közi aşyq, jüregi aq,
ädildik degenge ieñbekşiler tūrğysynan qaraityn adamdy
sailauymyz kerek.
― Tauyp aittyñ, ainalaiyn!— dep, Toqabai ūstazyna aiqailap
jiberdi. Izbasardyñ qoiyn knijkesindegi jüz on birdiñ biri bolatyn.—
Mine men Begaidardyñ balasymyn! Begaidardan körip jürmin
qorlyqty.
Izbasar Toqabaidyñ kelip qalğanyn jaña baiqady.
― Assalaumaliküm, Toqa!— degende, Toqabai sälemin almastan,
sūraq qoidy:
― Tabyla ma sondai adam?
― Nege tabylmasyn! Qaq qasymyzdan tabylady. Aman däl sonyñ özi
iemes pe? Jasy menimen şamalas bola tūra, aqyly, minezi, jüregimen iel
ağasyna ūqsaidy. Söz tudyrğan anau suretti sonau Aqmoladan ol ädeii
jiberipti mağan. Haty — mine, bes bet. Tyñdasañyzdar, bir betin ğana
oqyp bereiin.
― Oqyşy, käne.
― Tipti bärin oqyşy.
Izbasar oqi bastady:
«...Oiynyñ ba, şynyñ ba, aldağy sailauda seni bolys qūiamyz,—
depsiñ. Qaisysy bolsa da, būdan bylai auzyña ala körme, osy alğanyñ
üşin-aq ağaiyndar üstimnen birer aryz tüsirip ülgirdi. Qaşannan şen
qūmar, malqūmar qazaq, şen üşin ieliñ mal üşin balasyn qiğan. Tittei
ökpem joq. Tek sol minezderin körgende, ūiqym aşylyp, armanym öse
tüsedi. Qazaq közine şel bolyp bailanğan nadandyqty sylysa, qazaq
aiağyna kisen bolyp salynğan ru, aqsaqal, din dästürlerin qiratsa,
lezde qabyrğaly ielderdiñ qataryna qosylyp keter iedik-au! Sylu,
qiratu oñai bolyp pa! Köne beru odan da qiyn. Al sylyğan, qiratqan
künde işke qatqan ieski dattar tazarğanşa qaşan!
Būl sözderdi seniñ köñiliñe sary uaiym salu üşin jazğam joq. Zaman
artqan mindet—«bailardy qoidai qu qamşymen» ğana iemes, odan
tereñirek ieken. Soğan boilai tüssin, oilai tüssin dep jazyp otyrmyn.
Keş ūianyp, iske keş kirisippiz. İerte tūryp, keş jataiyq, keregi
bolğanda tün qataiyq. İelimiz bergen jol-azyq jaqsyly-jamandy mol.
Tek sonyñ bärin artyp, jükti auyrlatpai, jaramdysyn tañdap ala
bilsek, boldyrmai jetemiz mūratqa...»
Bir betin oqyğan soñ, hatty büktep, qaltasyna sala tūryp, Izbasar öz
sözin aityp ketti:
― Auyldan ketken az uaqyttyñ işinde Aman köp özgeripti. Biz qaz
qalpymyzda. «Sondai jasty boldyrman!»— dep qarauşylar jūrt
timiskip jürip, kökke qarap ūlyğan būralqy itpen teñ-dağy. Aldymen
ūsynatyn adamymyzdy tani bileiik. Sonda qatelespeimiz sailauda.―
Tanimyz, tanimyz!— dep, Toqabai tağy bir dauystap jiberdi.— Qanşa
aryz jausa da, Amandy qaraita almaidy. Sony ūsynamyz.
― Apyrai, sony jamandağanda, qandai kinä taqty ieken?
― Qazekeñ qaralauğa söz tabar, aqtauğa bolmasa.
― Obalyn qaitedi?
― Obal degeniñ qaraşylardyñ qymyzy iemes pe, simiredi de, qyzara
börtedi.
Jaqyptyñ atyn atap, ieşqaisysy «sen jüziqara!» demese de,
osyndai jamyrandy, kime sözder özinen-özi baryp, oğan tikenşe
qadalyp jatty. Sonda da ieşteme sezbegen bolady. Būl
otyrğandardyñ köbimen işi araz, syrty tatu. Alaida sailau aldynda
ağaiynsyp, tabysqansyp jür. Biraq onyñ biyl pişen kezinde salğan
ylañyn, sonyñ, saldarynan, bir kün de bolsa, Aman abaqtyğa otyryp,
odan Aqmola ketip qaluyn ūmyta almaidy būl auyl. Tek Jaqyp salğan
jara, janğa onşa batpai, aqyry özi abroisyz qalğan soñ, ielemegen
pişin körsetuşi iedi. Söz bolğan jañağy aryz, ieski jarany qaita
bilteledi. «Özi istesin, basqağa istetsin, äiteuir,— Jaqyp. Jaqyptan
basqa ieşkim iemes!» degen oi Izbasardan bastap, Toqabaiğa jetkenşe,
talai adamnyñ basynan ötti. Jaqyp sony bile qoidy. Ündemei
otyrğanda, uialyp, moiyndap otyrğan joq. «Auyzdaryñdy aşa tüs,
kömeileriñdi köreiin äbden!»—dep, myğym otyr. Şäken men Malqarğa
qol artqan soñ, kimnen jasqansyn ol! Bir qorqatyny osy auyldyñ qol
küşi bolatyn, oğan da qarsy küş daiyn. Anada Şäkenniñ bergen keñesi
boiynşa, basqa jaqta bytyrap jürgen ağaiyndaryn jiystyryp
alğan. Qazir qasyndağy böten üş-tört jigit — sol tuystary. Maqaşqa,
Baibolğa qarağandar, tuys jağynan Amanğa bir taban jaqyn
bolğanmen, Jaqyppen niettes. Alda-jalda janjal şyğa qalsa,
Jaqyp iendi qol küşten de jeñilmeimin,— dep jür. Äitsede köp
auylğa keiingi kezde köbirek keledi. Jylpyldap, kişi peiil körsetip
ketedi. Onysy qoryqqandyq ta, tatulyq süigendik te iemes, bolys
boludyñ, sailauda dauysty köbirek aludyñ qaryzy. Añqau, momyn
şarualardyñ birazy būl qulyqqa tüsinbei: «Jaqyp tüzelip qaldy, iesi
bar jigit qoi»— dei bastağanda, Amannyñ üstinen berilgen anau aryz
ol ümitti öşirgeli tūr. Sondyqtan birdeme demeske bolmady,
nasybaiyn atyp alyp, şyrt tükirip tastady da:
― Ağaiyn arasynda közdiñ bylşyğy, tistiñ sarsyğy siiäqty
birdemeler bolmai tūra ma?— dedi Jaqyp.— Ondaidan jattyñ
köñilinde kek qalğanda, ağaiynnyñ köñilinde daq ta qalmaidy. Biyl
oilamağan jerden Amanjanmen tüs şaiysyp qalğanyma qatty ökinip,
özin tipti sağynyp jür iedim. Mynau hattağy sözin iestigende, şoqtyğym
bir köterildi. Ösip ketken ieken! Sender bolys qūiam deisiñder, onyña
pysqyratyn iemes qoi. Tilim tasqa, bolysyñ tūrsyn, ūiazdyñ arnasyna
siiä qoimas. Tek tirşiligin sūraiyq. Auyl arasyndağy kör-jermen
şyrmamai, alysqa salaiyq. Izbasar, adresin berşi, aqtaryla bir
jazaiyn özine.
Manadan basyñqy otyrğan Baibol köterile otyrdy. Onyñ basynan
ärdaiym: «Şäkenge Jaqyp iekeumizdiñ qaisymyz jaqyn? Bolys
qaisymyz bolamyz?» degen oi şyqpai jürgende, köldeneñnen Aman
qosylyp, qaupi küşeie tüsken. Sondyqtan Jaqypty amalsyz qostady:
— Oqyğan ittiñ orny, qaida barsa da, küreuli ğoi. Amandy ülken
jarysqa salaiyq. Auyl arasyndağy şolaq bäigege özimiz de aq
myltyq!— dep, bū da öziniñ būqpa qulyğyn körsetpei, basyn
bürkegende, böksesi körinip jatty. Biraq sony ieşqaisysy baiqamai
bara jatyr iedi, Toqabai ornynan ūşyp tūryp:
― Būlañdatpa qūiryqtaryñdy! Amandy auyzben jarylqap özderiñ
bola qalmaq şyğarsyñdar,— degende, Jaqyp pen Baibol ony iekeulep
aldy qolğa:
― Älmämbettiñ işindegi äñgimede seniñ neñ bar, iei? Basalqañdy anau
Saliiäña baryp ait!
― Öziñdi tağy birdeme türtip jür ğoi, sirä...
― «Tyşqan inine kire almai jürip, qūiryğyna qaljuyr bailaidy»
degen osy!
― Qyzyl temirmen qarysa auzyn!
İeki jaqtap soñynan qalar bolmağan soñ, Toqabai da taiynbady:
― Jigitter, qyzynbañdar mağan. Bit tūiar qanym, aiarlyq janym
qalğan joq, beker qyzynasyñdar. Aşyndy adamnyñ tili aşy bolady.
― Mynau Şäkeñniñ aşuyn bizden almaq pa? Aşşy, käne, auzyñdy
aşşy tiliñdi köreiin!— dedi Jaqyp. Toqabai:
― Aşqanda qaitesiñ?— degende:
― Bitemin!—dep, Jaqyp qamşymen tartyp-tartyp jiberdi. Izbasar
ūstai aldy qolynan. Jaqyptyñ ağaiyndary üş-tört jigit
oryndarynan dürdie tūrysty, Toqabai qol köterse-aq, bassalğaly
tūr. Toqabai qapelimde qol köteruge ülgirmegen. İendi qonyşynan
pyşağyn alyp:
― Qan keregiñ kele ber!— dedi qalşyldap.
İeşkim kele almady. Araşaşylar janjaldy basyp. jiyndy dereu
taratty. Toqabai pyşağyn qonyşyna qaita tyğyp, Jylqybai
aulyna jaiau bettegende sert qyldy:
― Osynyñ kegin sağan jibersem, jer basyp jürmei-aq qūiaiyn!
V
Janjaldan keiin Jaqyp jalğyz özi Şäken aulyna tartty. Kün
keşkirip, köz bailanyp qalğan. Qarañğy dalada, jol üstinde bir
jūmadan bergi iestip-bilgenin jiystyryp, myrzağa öñdep aitudyñ
türli täsilderin oilap keledi. Äñgimeni, oqiğany ol ieşuaqytta bolğan
küiinde aitqan iemes, äsirelep, keide tipti öreskel ötirik qosa aitady.
Qazir bar önerin Amanğa jūmsap barady.
Şäken būl kezde törgi bölmede Şolpannyñ qasynda otyr. Şolpan
mana Tanagöz, Maqaştar kelip ketken soñ, qarly dalada jalğyz, jaiau
tentirep bara jatqan Toqabaiğa, ol bettegen köp auylğa qarap,
birsypyra tūrğan soñ, türli oilar basyp, birin şeşe almai, dombyra
şertken. Dombyra jūbata almady. Bük tüsip, kiımşeñ jatyp qaldy.
Közin qanşa jūmsa da, ūiyqtai alğan joq. Jinap jürgen qissa, birensaran gazet, jurnaldary da tartpady — bäri tanys, kebin jatqa biledi.
Aqyry, ala mysyq boldy iermegi. Jas mysyq tipti oiynşy, qyzyq.
Jatqan Şolpandy aldyñğy ieki aiağymen moinynan qūşaqtap, betine
betin tiıstirip, byryldaidy.
― Aiağanyñ ba, jaqsy körgenin, be būl?— dep, Şolpan oğan til
qatady. Äri-beriden soñ mysyq ta zerikti. Miiäulap olai, bylai jürdi
de, yşqyna atqydy. Qabyrğağa qūruly kilemniñ basyna bir-aq şyqty.
Odan jerge sekirip, bölmeniñ işin opyr-topyr qyla, ainala jügirdi.
Qoj-qoj ietedi, közinen ot şaşady. Şolpan «qūtyrdy ma?»—dep,
şoşyp qaldy. Basyn jastyqtan jūlyp alğanda, Şäken kirdi iesikten.
― Myrza, myna qarañyzşy! Qojyldap, miiäulap alasūrady.
Qūtyrsa kerek!
Şäken sylq-sylq külip:
― Bilmeuşi me iediñ, mas mysyq mauyqqanda östedi,— dedi. Kūşaqtai
kelip otyrğanda, Şolpan onyñ keudesine basyn süiedi. Közi jūmuly,
şyraily jüzi sonşa momaqan, biraq sonşa sezimtal, ūiqyda jatqan
jas maral tärizdi. İerge şyqqaly ieki jyldan assa da, jasy äli
jiyrmadan aspağan jaulyqty äiel birde bala, birde sūñğyla. Qazir
balaşa ierkelep jatyp, kürsinedi. Şäken jağynan sipap otyryp:
― Qabağyñ nege kelispei jür, nege kürsinesiñ?—dese:
― Men qaşan balaly bolar iekem?— dep, qarsy sūraq qūiady.
Qūlazyğan köñili balany jūbanyş, quanyş ietkisi kele me, älde joq
izdegen köñildiñ köp dalbasasynyñ biri me,— äiteuir, Şäkenge auyr
tidi būl sūraq. Öitkeni Şolpan üşinşi äieli. Alğaşqysynan bala joq,
ierte qaitys bolğan. İekinşisinen bir ūl, bir qyz kördi, ūly tūrmady,
qyzy ūzatylyp ketti. Üşinşisi mine ieki jyldan asty, äli bala
kötermei keledi. Kinä özinde iekenin Şäken keiingi kezde sezinip, keiip
jürse de, Şolpanğa jairañ qaiyrdy jauapty:
― Bala kärtaitady äieldi. Men seni kärtaitpauğa, osy qyzğaldaq
qalpyñda saqtauğa tyrysam. Sen, kärtaiğanşa nege asyğasyñ? Mağan
bala da, jar da — bir öziñ.
― Kärtaiuğa qūmar deisiz be, jūbanyş izdegenim de. «Tösekpen
köteredi» deitini qaida?
― Ol jäi söz. Bireu ierte, bireu keş kötere beredi. Uaiymdama
balany. Sol ieken ğoi qabağyñ kelispei jürgeni,— dep Şäken
Şolpandy jūqa ierninen süiip aldy. Şolpan tağy bir kürsinip qoiyp,
naz aita bastady:
― Mendegi uaiym sol ğana deisiz be... «Balam da, jarym da — bir
öziñ»— dep otyryp, meni bärinen qağaju ūstaisyz. Qūşağyñyzğa künde
iensem de, syryñyzğa äli bir iengem joq. Oñaşa otyryp, ärkimmen
syrlasasyz, sonyñ birin mağan sezdirmeisiz.
― Jas basyñmen, äiel basyñmen, oiyma ortaq boluğa jarasañ, senen
jasyrarym bolmas, Şolpanjan.
― Jas bolyp, auzymnyñ ne minezimniñ jeñiltektigin körsettim be?
― Jo-joq! Tek baiqağaisyñ, oi degen auyr närse, äri-beriden soñ
diñkeñe tiedi.
― İä, auyr. Bilemin, auyr.
― Qaidan bilesiñ? Baqşadağy būlbūlym, tūğyrdağy tūiğynym
ieşbir uaiymsyz dep jür iedim.
― Sonyñ iekeui de qūs qoi, myrza. Äkem qūsty köp ūstağan. Qūs
atauly kökke, ierkindikke ūmtylmai ma?
― Sen ieriksizbisiñ? İerkiñmen kelip, ierkin jürsiñ ğoi.
― İeriktimin, tipti baqyttymyn. İeriksizbin, tipti baqytsyzbyn.
Şäken oilanyp qaldy. Oilansa da, Şolpannyñ oiyn tappady.
Tappağanyn taptym dep oilap:
― Tüsindim,— dedi.— Keiingi söziñ äli de sol syrlaspaisyñ,
aqyldaspaisyñ degeniñ şyğar. Būdan bylai senen işteme bükpeiin. Al
baqytty, ierikti sanaşy öziñdi. Tek iesiñnen şyğarma: seniñ qabağyñ
jabylsa, meniñ köñilim jabyrqau; seniñ qabağyñ aşylsa, meniñ köñilim
jailau.
Auyz üidiñ iesigi aşyldy. Şolpan ūşyp tūryp, törgi bölmeniñ
iesiginen qarady.
― Ağajan keldi.
― Jaqyp, şeşin-dağy mūnda kiri
― Käzir, käzir.
Jaqyp kelse, qūr kelmeitini belgili. Būryn ylği törgi bölmede
iekeui oñaşa söilesetin. Būl joly Şolpan da otyrdy.
Jaqyp amandyqtan, būralqy sözderden äri bara almai, qipaqtai
berip iedi.
― Aita ber. Meniñ Şolpanymnan jasyratyn syrym joq,— dedi
Şäken. Jaqyp sonda da laq ietpei, auyl arasynyñ qūpiiä, qūndy
syrlaryn tüpke saqtap, alysty biraz şolyp ketti.
― Keşe Tiışbek tüstenip attandy bizdikinen,— degende, külim
qaqty qabağy.— Sarmantai Säbden balalarymen qūda ğoi ol. Qūdasyna
baryp keledi ieken. Sarekeñ ieki jar körinedi. Tağy da Azyna men Qoram
tūqymy siysa almapty. Jarylğany jaqsy iemes pe? Sarmantai bütin
tūrsa, tarazynyñ bir basyna bir özi salmaq qoi.
― Ärine,— dep basyn izedi myrza.— Tiışbektiñ öz ieli ne küide
ieken?
― Malqar Qaraötkelden qaitqaly, bizdiñ ata bolystyqqa yrza.
«İendi üide tiyş jatamyn» dese de, Şögeldi baptap otyrğany anyq
siiäqty. Biraq Şögelge qara Mūrat, Ümbet jağy ömiri könbeidi, äldenaq üstinen aryz jaudyryp jatsa kerek.
― Qarekeden ne habar bar?
― İeşteme iestilmeidi, momyn iel ğoi. Sañyryqta bas köterer qalğan
joq. Nūrjanmen bitken. Basqa kimi bar jūlqynyp tūrğan!
― Aimağambet balalarynyñ ieptep orysşa oqyğany, tilmaş bolyp
jürgeni bar iemes pe iedi?
― Täiir, ol köp bolystyñ kezinde, azğantai ieldiñ işinde közge
tüsken jyltyqailar ğoi.
― Osy Qarekeni arjağynan Barğanalar özine tartyp jürmesin.
― Tartqanmen, Altaidyñ äruağyn attai almas Qareke. Attai qalsa,
Altai bolyp, taptap jibermei me!
― Taptata ma ükimet! Biraq Altai yntymaqtassa, özi de şyğa qoimas.
Barğanadan ne iestiledi?
― Anyq habar joq. Barğanğa köp Altaidyñ bir jağy qosyla salady
da. Tüptep kelgende, būl sailauda töbe bi öziñiz, myrza. Altai, Qarpyq
bas qosqan jerde sizge toqtamaityn kim!
Şäken köñil qoiğansyp, jaña iestigensip, tyñdap otyrsa da, rular
arasynda jürip jatqan būl tartystardy Jaqyptan köbirek, tereñirek
biledi. Olardyñ talaiy özine soğatyny da, sonda qaisysyna qalai jön
silteitini de belgili. Qaşannan basqaryp, bilep qalğan ru basy, bai
halyq pen ükimet arasyn bölip tūrğan biık bel siiäqty. Sol belden
asyp qatynasu mañdaidan ter şyğarady. Keide tipti şarşatady.
Şäken būny da jaqsy biledi. Ol qolyn sozsa, Aqmoladan asyn
Orenburg, Taşkentke, Altai-Qarpyqtan asyp, Quandyq, Süiindik,
Qarakesek, myna jağy Qanjyğaly, Kerei, Tinäli, Temeşterge jetedi.
Qazir būl jaqtağy qazaq ieli tügil, Türkistan qazaqtarynyñ jaiyna da
qanyq. Osyndai ärjaqty, habary mol ülken adam qoiynyndağy
kişkentai Şolpan qūrly köz aldynda ösip kele jatqan Amandy
bilmeidi. Bilmeidi iemes-au, jas jigittiñ keleşeginen birese ümittenedi,
birese hauiptenedi. Sondyqtan ärdaiym baqylap otyratyn.
Bir kezde Jaqyptyñ sözin bölip: «Özimizdiñ mañaida ne bolyp
jatyr?»—degende, aldymen köp auyldyñ habary iedi bilmegi. Jaqyp
däl tapty oiyn:
― Jolşybai köp auylğa soqtym,— dep jymyñdaidy. Biraq jüzinde
jylylyq joq. Bireudi kelemej ieterdegi öziniñ kädimgi sūrqiiä
jymyñy.— Amannan hat alğan ieken. Qūdai saqtasyn, auyzdarynan aq
köbik şaşady!..
Şäken Aman habaryna qūmartsa da, hat keldi degenge ieleñdei
qoiğan joq. Öitkeni ol hatty Izbasarğa tapsyrmastan būryn, keşe osy
uaqytta, däl osy bölmede Baibol iekeui oñaşa oqyp aldy. Būl
Baiboldyñ auyl sovette atqaratyn ülken isiniñ birine ainalğan.
Şäken mana Tanagözge «auylnai bolamysyñ?» degendi qaljyñ üstinde
aitsa da, hattağy Amannyñ pikirin öz pikiri ietip aitqan bolatyn. İendi
tük bilmegensip:
― Ne jazypty, ne aitady?—deidi. Şolpan hat habaryn iestuge
asyğyp, Jaqyptyñ auzyna telmire qalypty.
― Qazaq ataulyny balağattap jatyr. «Şetinen şenqūmar,
malqūmar keledi. Şen üşin ielin qiğanda, mal üşin balasyn qiiädy.
Közderin tezirek sylyp, qūdaidan, ata jolynan aiyru kerek»— depti.
Būl ne sūmdyq, myrza? Oqyğanda, qolyna des tigende, isteitini mynau
bolsa, qūrtady da!
Şäken būl sözdi de ielei qoimady, tömen qarap, sūlq tyñdap otyr.
Şolpan şoşynyp, qobaljyp ketken ieken, Jaqyp iendi solai būryla
söiledi:
― Köp auyldyñ kedeii osyndai sözderge äbden semirip, jeligip
alğan. «Amandy bolys qūiamyz!»—dep, gu-gu ietedi. Osynan ketken bette
Toqabai salyp otyryp sonda bardy. Sapekeñ qoltyğyna dym bürikse
kerek, qaradan qarap otyryp, Baibol iekeumizben bailanysqany.
Şydai almai, qamşymen tartyp-tartyp jiberdim. Türi jaman,
iştemeden taiynatyn iemes...
― İä, ol būzyq jigit. Sondyqtan şyğardym,— dedi IIIäken. Jaqyp
jylmañ qağyp jaqyndai tüsti de, kübir ietti oğan:
― Nege būzylyp jürgenin bilesiz be?
― Joq.
― Bilmeseñiz, päleniñ ülkeni kele jatyr. Sony sezgen ol. «İaşeika
bolamyz»— dep, küzdi küni aryz bergen beseu bar iedi ğoi, solardyñ
aryzy boiynşa, aldyñğy küni tünde Aqmoladan bireu kelip,
Izbasardikine qonyp ketipti. Tüni boiy aryz ielerimen äñgimelesip,
änket dei me, nemene, birdemesin toltyryp äketipti. İaşeike köp
ūzamai aşylatyn körinedi. Sodan keiin «Qosşy» degen bir ūiym tağy
aşylsa kerek. Būnysy jalşy, kedei tügili, ortaşany qūtyrtatyn
päle siiäqty. Aman auyldağy kezinde osynyñ bärin ürlep jüretin,
Aqmolağa barğan soñ, tūtatqan ğoi.
― Kim aitty sağan? Kimnen iestidiñ būnşa habardy?!— dep, Şäken
jaña ğana tura qarady Jaqypqa. Közi ülkeiip ketti, jüregi
qobaljyğany öñinen, dausynan aiqyn körinip tūr.
― Özimizdiñ jaman Sädu iaşeikanyñ biri iemes pe, sol aitty.
Däl osy arağa kelgende, äñgime üzildi. Şäken öz oiymen bolyp ketti.
Auylda partiiä, qoğam ūiymdary neken-saiaq, äsirese būl mañaida
bolmaityn. İendi qaq irgeden kelip ornasa, maza qala ma! Ornatpauğa
amal joq. Şäkendi basqan oi iemes, dūrysynda osy qaiğy iedi. Ol sol
ūiymdasqan şarualarmen de işti-tysty bolyp, Sädu siiäqty kedei
jastardy jasyryn habarşy, qolşoqpar ietip qoiyp, künelte beruge
bar. Al Amandy qaitedi? Qolğa qondyrsam,— dep, qyzylğa şaqyrypaq baqty. Mynau isterine qarağanda, qonatyn türi joq. Jaqyp,
Baiboldardy Şäken syrtymen dämelendirgenimen, işinen qomsynyp,
bolystyqqa Amannyñ özi qaiter ieken!—dep jürgende, Jaqyp äkelgen
suyq habar işin suytyp jiberdi. Sonda da Aman turaly syrtyna
işteme şyğarmastan:
― Sailau basyna men barmaspyn. Barğyza da qoimas,— dedi tünerip
otyryp.— Sağan özimizdiñ ielden qarsylyq köp bolar. Üide otyrsam
da, syrtqy ieldiñ kömegimen seni bolys sailatam. Biraq jañağy öziñ
aitqan ūiymdarğa ie bolasyñ.
― Men olarğa Malqar iemes qoi. Qorqatynym joq, joğaltatynym
tağy joq!— degende, Jaqyp tipti ieleurep, jügine otyrdy. Jaña
daualady köñil. Myrza būğan deiin kimdi bolys qūiaryn ieşkimge aşyp,
kesip aitpağan. İendi aitty, aitsa,— boldy,— dep, onyñ közi jainai
şyqty būl üiden.
Jaqyp ketken soñ, Şäken tösek saldyryp, jatyp qaldy.
Jatqanymen ūiyqtai almady. Auyq-auyq kürsinedi. Kündegidei
Şolpanğa arqasyn da sipatpady, jigit şağynda körgen qyzyqtaryn
da aitpady. Ünsiz özimen-özi bolyp jatyp, ieki jağyna kezek
döñbekşigende, juan qarny qasyndağy jiñişke Şolpandy basyp
qalady.
― Myrza, bügin mazañyz bolmady-au,— dedi Şolpan bir kezde.
― İä, bolmady,— dep, Şäken beri aunady da, Şolpandy qūşaqtai
jatyp, mazasy nege ketkenin tam-tūmdap aitty.— Oi degen tipti auyr.
Sağan aityp, jas qabyrğañdy qaiystyrmau kerek iedi. Aitpasam,
ökpeleisiñ. Seniñ ökpeñ. bärinen auyr. Osy ükimet syrttan myqtap
qorşasa da, işke äzir ienip kete almağan. Auylyñnyñ qasynan iaşeika,
«qosşylar» ornasa, işti de keulegeni ğoi. Būğan sebepşi bizde Aman
boldy. İesiñe berik saqtağaisyñ, bara-bara Aman bizben jaulasuy
mümkin. Ökimet özine-özi kelgenşe bailarğa biraz sypaiyşylyq istep
otyr. Özine özi kelgen küni iesigiñdi türip qoiyp, şauyp aludan
taiynbaidy. Äiteuir, Lenin auru. Jazylmaityn türi bar. Syrtqy
memleketter jabylyp, būl ökimetti qoimaityn türi bar. Osy ieki ümit
bolmasa, men aldaqaşan sovetke barymdy jinap berip, basymdy
satyp alar iedim. Būl syrdy sağan ğana aştym. Sen ieşkimge sezdirip ala
körme, Şolpanjan.
― Jaraidy,— degende, Şolpannyñ üni azar iestildi. Tūñğiyq
küieuiniñ işine bir süñgip şyqqanda, jüregi örekpip auzyna kelgendei
boldy. Baisaldy oiğa bara almai «Būl qalai? Būl qalai?!» dep jatyr
işinen.— Sonda men-dağy Leninge, Amanğa jamandyq tileuim kerek pe?
Jo-joq, tilei almaimyn! Myrza öziñe qandai tilemesem, olarğa da
sondai tilemeimin! Ättegen-ai, bilgenşe, bilmesem iedi būl syrdy!..
VI
Qazanqap namaz oqymasa da, namazşylardan ylği ierte tūratyn.
Bügin kündegisinen de ierte tūrdy. Tañ joq, üi qarañğy, şam jağyp
kiındi. Şam baidiki bolğanymen, özinikinen äri ūqyptap, syğyraityp
qana qoidy. Dalağa şyqqanda öşirip ketti. Özge attardy qozğamai, üş
atty ğana suaryp kelip, sūly berdi. Üige qaita iengende, şamdy qaita
jağyp, qazandyqqa ot tūtatty. Ündemeidi, dağdyly jūmysynan özgeni
oilamaidy, tynymsyz küibeñdep jür. Tör jaqtağy äieli, auyz
jaqtağy malailar äli tuiaq seripken joq iedi, ūiata bastady. Taimas
ūiqysyn aşa almai, yñyranyp jatyr.
― Tūr, it, tūr! Ystyq işe salyp, jürip keteiik. Köp jer... Tūrmadyñ
ba? Al suyq su äkele jatyrmyn. Taimas basyn köterdi. Közi jūmuly,
söilep otyr:
― Adamda Qazakeñnen, aiuanda qara töbetten artyq berilgen bar ma
ieken myrzağa! Şyğara tüs şamnyñ biltesin, kiımimizdi tauyp kieiik.
― Men kiındim ğoi osy jaryqta-aq. Köziñdi jūmyp alsañ, tünde
tügili, kündiz qarañğy.
Şynyly şamdy «Zakünbai jağys» deitin jağysqa salyp, bilteni
däl ūşynan jandyrğanda, kerosin öte az ketedi. Qazanqap «Zakünbai
jağystan» da qūldyratsa kerek. Jaryq tym älsiz. Üi işi ala köleñke,
Taimastan özgesinde tösek joq, qalai bolsa solai jata ketken
malailar qasyna-qasyna oryndarynan tūrdy. Şam jaryğynan bet
beineleri azar körinedi. Mūryndarynyñ pysyly, tyr-tyr qasynğany
anyq iestiledi. Däret, namaz bylai tūrsyn, köbi qolyn da şaimady.
Işine taba nan turap, bir-bir şara aiaq ystyq, maily sorpany
bastaryna kötere, borp-borp ūrttap jatty. Qazanqap ärqaisysyna
bügin isteletin jūmysty qadağalap tapsyrğan soñ, qasyna Taimasty,
tağy bir jigitti iertti de, jürip ketti.
Tañ jaña-jaña belgi berip keledi. Būlañ qūiryqtata jönelgen
üşeudiñ beti — ielsiz dala. Qanjyğalarynda — şumaqtap bailağan
arqan, jip. Jylqyğa, soğymğa barady. Jylqy qaşyqta. Qys qataimai
tūrğan kezde alystağy panasy az, borany köp bolatyn jerdiñ otyn
jep jatyr. Qys qataiğan kezde jeli saiabyr, borany az bolatyn
qūiqaly, şöptesin oipattardy, tübek-qoryqtardy, özen, tau yqtaryn
sağalaidy. Köbik qar tipti qalyñ tüsip qalğan ieken. Attar tolarsaqtap,
äjeptäuir auyrlap keledi. Üp ietse-aq alai-tülei boran bolğaly tūr.
Auyldan ūzağan saiyn tañ jaryğy molaiyp, şaqqan aq dalağy
keñeitip barady. Belesti keñ dalanyñ är jerinde jortyp jürgen
añşylar alystan qara noqattai körinedi.
Jas Taimastyñ ūiqysy mana aşylğan. Mamyq qarly, kirşiksiz taza
dalanyñ tañerteñgi beinesine süisinip, köñili lepire bastady.
― Qazeke! Attyñ basyn azyraq jiberip alsaq qaitedi?—dedi.
Qazanqap jauap qatpai, onyñ betine būryla bir qarady da, qūia
saldy. Qūian, qarsaq, birese aqtiın, sasyq küzen izderi kezdesedi.
Kezdesken saiyn Taimastyñ işi bir qainaidy. İerkin dalada, at üstinde
kele jatyp ta ierikti iemes. Bir yzğyta almady. Izine tüsip, iesiz añnyñ
birin ala almady. Amal joq, iere beredi Qazanqapqa. Qazanqaptyñ beti,
añnyñ izi tügil, özi körinse de būrylar iemes. Oiynda — tek soğym. Bai
soğymyn öz soğymyndai oilap barady.
― Qazeke, qanşa sūiamyz biyl?—dedi Taimas.
― On.
― Bärin osy joly alyp qaitamyz ba?
― İe, qaita-qaita kelip jüremiz be?
― Onda, äiteuir juastaryn ūstañyz. Asaularmen alystyra körmeñiz.
― Jaman it!— dep, Qazanqap tağy bir būryldy Taimasqa,— Maldan
kisi qorqa ma ieken!
― İt, it dei beresiz. İt mendei me, Qazeke?
— İendi qandai?
― Aitaiyn, ūryspaisyz ba?
― Ūryspaimyn.
― Ūrmaisyz ba?
― Ūrmaimyn.
― İendeşe, it däl öziñiz siiäqty ülkendeu bolady da, men äli
küşikpin ğoi.
― Onyñ ras, sen äli jassyñ-au,— dedi Qazanqap. Öziniñ itke teñelip
qalğanyn ielegen joq.— Men jas kezimde jabu arasynda küşiktermen
birge östim. Küşikti äli künge jaqsy körem. Seniñ birdemeñ sol
küşikterge ūqsaidy. Nemeneñ ieken, ä?..
― Küşikterge sizdiñ de birdemeñiz ūqsaidy. Ol antūrğandar
ierjetken soñ, uialasyn ūmytyp, birin-biri talap jatady. Siz de jabu
arasynda öziñizben birge jatqanyn ūmytyp, Äljandy sabadyñyz ğoi.
― İe, attyñ aiağyn nege kesedi?
― Ol kesti me? Jaqyptan jerin qorğap tūrğanda, omyraulap kelip,
öziñiz tüstiñiz şalğyğa.
― Bäribir ol kinäly.
― Jaraidy, kinäly bolğan soñ, ūrğan iekensiz. Sazaiyn tartty.
Soñynan nege qalmaisyz?
― Ne istedim, qalmağanda?
― Keşe tañerteñ myrzağa ne aitqanyñyzdy men iestip tūrdym.
«Amandy arqalanyp, Äljan tize bükpei-aq kete me» degen joqsyz ba?
Qazanqap ündemedi. Qap-qara qalyñ betinde uiat nyşany baiqalmasa
da, sözden jeñilgenin sezse kerek. Atyn borbaiğa bir kömip, ilgeri ketti.
Señseñ tymağynyñ qyrauyn qamşysyn büktep alyp, qağyp-qağyp
jiberdi. Taimas quyp jetip, qūlağynyñ ietip jep barady.
― İeger keşirmegen jaqsy bolsa, Äljan ierteñ oquyn bitirip,
qyzmetke tūryp kelgende, sizden kegin alar. Ūrğanyñyz üşin tipti
sottatyp jiberedi.
― Kötine qarasyn! Myrza ony teskentau ötkizip jiberer.
Būl sözge Taimas ta toqtady. Öitkeni ökimet te, iel de myrzanyñ
qolynda. Myrzany tünde toqaly, kündiz Qazanqap bileidi, degen ūğym
malailardyñ basyna berik ornağan. Qu tildi Taimastyñ, qaljyñy,
şyny aralas, batyl söilep kele jatqany: Şolpandy arqa tūtady.
Qazanqap Şolpannyñ betimen özge malailardan göri ony jaqyndau,
ierkindeu ūstaidy. Biri äiel, biri ierkek qojasyna jaqqan bül iekeudiñ
köñili özge malailardan köteriñki. Qastaryndağy Būqpa auyldan
şyqqaly jaq aşqan joq. Anda-sanda Taimastyñ sözine yrjiiä küledi.
«Qazanqaptai bola almasam da, Taimastai toqalğa jaqsam» degen
armany bar. Onyñ oiynşa, Qazanqap pen Taimas — ieñ baqytty
jalşylar, Qojasymen jiı kezdesip, söilesip tūrady. Astyñ dämdisi,
kiımniñ täuiri tiedi olarğa. Bylai şyqsa, myrzany arqalanyp, ierkin
jüredi. «İesin syilağannyñ itine süiek sal» dep, iel būlardy da
äjeptäuir syilaidy. Sondyqtan Būqpanyñ armany sağym iemes, izdense
tabarlyq, qusa jeterlik närse iedi. Taimasqa tūtqiyldan bir sūraq
qoidy ol:
― Malai baiğa qaitse jağady? Osynyñ aqylyn aitşy. Men jağa
almai qoidym.
― Ony menen göri Qazekeñ jaqsy biledi. Osy kisi aitsyn.
― Ala jibin attama. Suyn süt qyl. Janyñdy aiama,— dedi Qazanqap.
Taimas saq-saq külip alyp, tağy tüsti onyñ soñyna:
― Ökimet baiğa qarsy qūiady, siz jyğyp beresiz. Qaisyñdy
tyñdaiyq?
― Ökimet sonda ne beredi? Özi baidan kün körip otyr. Ortaşa özinen
aspaidy. Ägär bai qūrysa, kedei men jalşy qyrylyp qalady. Onyñ
ber jağynda bai bireuden ūrlap aldy ma? Zorlap aldy ma? Aldap
aldy ma? Kündeidi, tüge.
― Onda qalai baiyğan?
― Qūdai berse, baiymaq tügili, patşa bolarsyñ.
― Bizge nege bermeidi sol qūdai? Qatynynyñ qoinynan şyqtyq pa?
― Astapyralla! Täubä qyl, şaitan!— dep, qamşymen tartyp
jiberdi Qazanqap. Taimas, şyny ma, ötirigi me, oibailap, alğa qarai
şaba jöneldi. Taqymyn äiteuir bir jazdy. Sūlyğa pisken, jarau küreñ
töbelmen kösiltip barady. Dausy äli semgen joq. Jylau ma, än be, kim
bilsin. Qazanqap şoşyp qaldy:
― Älgi itke ötip ketti me qamşy? Atty qinady-au!— dep, mazasy
ketip keledi.
Kün arqan boiy köterilgen. Taimas zyrlatyp beleske şyğa
kelgende, arjağynda, ietekte, it iertken ieki adam attaryna qapylğūpyl mine sala, beri jürdi.
― Sauğa, sauğa! Baila, baila!—dep, Taimas olarğa aiğailai jetti.
Syzdyq pen qisyq mūryn Täuke ieken.
― Keş qaldyñ. Qanjyğadan şeşip bailamaidy añşy,— dedi
Syzdyq. Astynda — jüirik kök, qanjyğasynda — işin jaryp
böktergen öli qasqyr, jeteginde—auzyn buğan tiri qasqyr. Amannyñ
qos aqqasqasymen Täuke soñynda keledi. Qasqyrdyñ auzyna qamşynyñ
sabyn köldeneñ tistetip bailapty. Auzymen qaru istei alatyn iemes,
tartynaiyn dese, artyndağylardan qorqady, ilezde ittei jetekşil
bola qalğan. Taimas tañdanyp tūryp:
― Batyr-au, mynauyñ ne saiasat?—degende Syzdyq külip jiberdi.
«Saiasat»— sovet kezinde iengen jaña sözderdiñ biri. Äzir qarapaiym
jūrttyñ köbi tüsinbeidi. Taimastyñ özi de tüsinbeidi, ädetten tys
birdeme körse, aita salady. Syzdyq onyñ būndai minezderin qyzyq
körip, oraiyna küldirgi birdeme aitpai qalğan iemes.
― Būl — qasqyr degen saiasat,— dedi,— auzyna ağaş tyğyp
bailağanskii. Moinyna şylbyr tağyp süiregenskii. Bai İvanğa
tiridei ūstap aparsam, ol aidahardai köredskii. Qymbatqa satyp
aladskii.
― Syzekeñ bärin biledskii,— dep Taimas attan tüsti de, qasqyrdyñ
üstine mindi. Köp qūmarynyñ biri añ bolatyn. Mynalardy körgen soñ,
tipti qūmartty. Bükir torynyñ belinde şoqiğan jūdyryqtai Täukeniñ
de qanjyğasy qūr iemes: qaqpan basyp bir qarsaq, qazyp ieki aqtiın, bir
sasyqküzen alğan. Äri qyzyq, äri aqşa — añşylyqqa qalai
qyzyqpasyn Taimas! Ätteñ, ierki joq, ierki bolsa, aty joq. Qasqyrğa
minip alyp, däl osy sağatta atym da, ierkim de bar-au!» dep tūrğanda,
Qazanqap pen Būqpa da keldi.
Qazanqapqa būl körinis onşa äser ietpedi. Qalpyn būzbai, jäi bir
qarap ietti. Jöndi amandaspady da. Onysy — belgili ädet. Mūrnyna
nasybai iıskep tūrğan Täukege qolyn sozyp iedi, ol şaqşasyn
qonyşyna süñgitip jiberip: «Joq!»—dedi. Bar tūryp bermedi.
Äljandy ūrğannan beri Qazanqappen qarap jürip araz. Syzdyq sol
töbelestiñ juan işinde bolğan kisi. Körşiles, auyldas ağaiyndardyñ
dalada kezdesui osylai toñtorysqa ainalğan kezde Qazanqap küj iete
qaldy:
― İei, it, anau atty öltiremisiñ?! Äkeñ ölgendei şapqanyñ ne? Jür,
kettik!
― Bara ber öziñ, barmaimyn!— dedi de, Taimas atyna minip aldy.—
Terlegen atqa janyñ aşyğanşa, meniñ bileudei arqama janyñ nege
aşymaidy?
― Boqty barmassyñ!— degende, Qazanqap atynyñ basyn beri būrdy.
İendi qarsylassa, ūratyn türi bar. Taimas taiynbady, biraq:
― Boqty bararmyn! Aparşy, käne! Seniñ malaiyñ iemes, Şäkenniñ
malaiymyn. Sen tügili, Şäken de äli qol tigizgen joq. Dändeme, töbet!
― Ne deisiñ? Ne deisiñ, iei?—dep, Qazanqap būryla bergende,
Syzdyq arağa tüsip, şaujaiynan ūstady. Basalqy aityp tūr:
― Otağasy, qol jūmysqa köp üiir bomañyz. Üiir bolyp barasyz...
Täuke mülde qainap ketken. Bükir toryny borbaiğa kömip jiberip,
ainala jürip söileidi:
― Tyrp ietşi, käne, kerip salaiyn! Taimas — sağan köp malaidyñ
biri iemes! Kirme iemes! Qojamseiit ūrpağy qorlatyp qoimaidy sağan.
Küliñdi kökke ūşyrady!..
Qazanqap, qanşa noqai küş bolsa da, seskeneiin dedi. Taimastyñ
syrtqy kömekşileri mynau bolğanda, işki kömekşisi onan da myqty:
Şolpan! Mynalarmen töbelesip baiqar iedi, Şolpanmen baiqasuğa
batpai, jürip ketti. Ol ketken soñ, Taimas aşuyn lezde basyp,
alaqanyn şapaqtai külip, Täukege keldi:
― Qaityp barasyz ğoi, şoqparyñyz ben şotyñyzdy mağan beriñiz.
Osy janjaldy ädeii, añğa bir şyğu üşin, şyğardym. Añ aulap, keşke
baramyn auylğa. Şolpan tūrğanda, jañağy töbet mağan tük qyla
almaidy.
Syzdyq pen Täuke auylğa bettegende, Taimas, jalğyz özi, aqtiınniñ
izine tüse jöneldi. Şañqan dalada, mamyq qardy būrqyrata jortyp
bara jatqan jalşy jastyñ köñilinde däl qazir qara kez, qara qūiryq
ädemi aqtiınnen özge ieşteme joq. Jortyp barady, ara-tūra şoqytady,
tekitedi. Keñ dalada ädemi tiın quğan Taimas tärizdi, keñ düniede ärkim
öziniñ bir qyzyğyn quyp barady...
Qazanqap ta, airylysymen jortyp ketken. Qabağyn qars jauyp
alyp, qasyndağy Būqpağa jol boiy tük aitqan joq. Jylqy otaryna
säske tüste jetti. Jylqyşylar qosta ieken, «Qazekelep» qarsy aldy.
İelden kisi kelse, jylqyşylar quanyp qalatyn ädeti. Öitkeni iel alys,
qysty küni qatynas az, adamdy sağynady. Jylqy, qarly dala, qasqyr
— köretinderi. Aidan asty, mine iel adamyn körip otyrğandary osy.
Äsirese habarğa añsaidy. Änşeiinde ieleusiz birdemelerdi ieleñdep
otyryp tyñdaidy. Qazanqap biraq, üş jylqyşy ūtylai sūrasa da,
habarğa jarytpağan jylqyşy Baubek:
― Sailau şyğatyny ras pa?—dep ieleñdegende, Qazanqap bülk
ietpei, töseuli jatqan jabağy terisine tesile qarap otyryp, jauap pen
sūraqty birden berdi:
― Solai desedi. Özge iet dämsiz boldy ma, jabağy nege soiğansyñdar?
― Qasqyr tartyp ketken soñ, soiyp aldyq.
― Ūiyqtap qalğansyñdar ğoi.
― Ūiyqtau qaida! Qasqyrdyñ syñaiy biyl jaman. Kündiz-tüni
toridy. Ürker besindikke barğan kezde at üstinde, soiylğa süienip
tūryp, azyraq myzğydym. Dybysy qaşan öşedi dep jür ieken, sol ieki
arada jylqy şu iete tüsti. Şauyp kelsem, sūr jabağyny tartyp
ketipti. Äiteuir, jegizbei aiyryp qaldym. Sozdan beri tünde ieki
kisilep küzetemiz.
― Ol qasqyrlaryñ soğyldy iendeşe,— dedi Būqpa.— Syzdyq bireuin
bökterip, bireuin tiridei jetelep barady.
― Oi, tileuiñ bersin! Tazymen aldy ma ieken, atpen soqty ma ieken?
― İekeui de bar.
Temir mosyğa asuly qara şelekten bu köterildi. Qarağan jağyp
otyrğan jylqyşy daladan qar äkelip ieselep, qar ierigen kezde
jabağynyñ jas ietimen toltyrdy. Qarağannyñ ūzyn jalyny, ūşqyn
şaşa, lyq toly däu şelekti jalmai janyp jatyr. Otqa büiirinen
tūrğan şoiyn qūman tasyp tögildi. Şai jasaldy. Qanty joq, nany
köp, maiy bar qara şaidy ūrttai otyryp äñgimelesti. Qazanqap küpisi
men şekpenin şeşip tastap, işki şolaq tonymen otyr. «Abylaişa»
atalatyn keñ qos jyp-jyly. Irgesin qarmen kömip, astyna qarağan
tösegen. Kiızi qalyñ, jaña, tek işki jağy tütin şalğan soñ sarğaiypty.
Şäken, iesepqoi, qatal adam bolğanymen, malailardy äsirese işipjemnen onşa qyspaityn. Qazir özi kelgen bolsa, Qazanqapşa jabağy
terisin iejiktemegen bolar iedi. Qazanqap äli küdikti. Şai işip otyryp
ta, teriniñ qasqyr jyrtqan jerin közimen izdep qūiady. Osy minezinen
malailardyñ köbi ony jek köredi. Üstinen Şäkenge şağym aityp
jüredi. Qazanqap Şäkenge jağynu üşin itarşy bolyp, jeksūryn
körinse, Şäken malailarğa jağymdy bolyp şyğady. Būl qulyqty
Toqabai siiäqty biren-saran sezip qalğany bolsa, Şäken dereu
qūtylady odan.
Baubek myrzasyna adal, ieti tiri, añqyldaq jigit. Äli auyz japqan
joq. Myrzanyñ özi keledi,— dep jür ieken.
― Ättegene-ai, kele almağany. Kelem-aq! dep iedi,— dedi de,
Qazanqaptyñ özin ainaldyra berdi.— Sailau kele jatsa, bolys kim,
auylnai kim? Ne aitady jūrt?
― Qaidan bileiin. Onda meniñ nem bar?
― Myrzadan qūlağyña birdeme timedi me?
― Myrza sailaudy neğylsyn?
― Degenmen, ol kisige soqpaityn söz joq qoi.
― Bireuler Tanagözdi auylnai qūiady,— dedi Būqpa.— Osynyñ jany
bar siiäqty. Tanagöz myrzağa kelgiştep jür. Pysyq antūrğan
Baiboldy şoñqityp ketpesin.
― İerkek qūryp qalyp pa? Qanşa pysyq bolğanymen qatyndy
auylnai qoiuşy ma iedi, täiiri! Baiboldy şoñqitsa, Jaqyp
şoñqitady.
― Onyñ bolystyqtan dämesi bar, desedi.
― Auylnailyq taqiiäsyna tar bolmas, Malqardan bolystyq aluğa
şontaiyna qarasyn.
― Oibai-au, äli iestimep pe ieñ? Bai-juannan bolys sailanbaityn
bolyp jatyr ğoi.
― Qoişy!?
― Tastañdar bos sözdi!— dedi de, Qazanqap ornynan tūrdy.— İet
piskenşe soğymdardy ūstap, matap qūiaiyq.
Ac pisiruşiden özgesi tysqa şyqty. Bolmaşy ğana jel tūr, biraq
ötkir. Aspanda ūşpa būlttar körinedi, mana joq-ty. Qyrattau jer
jaiau borasyndap, oipattau jer äli ülpildek qalpynda, tiyş jatyr.
Bes jüzge tarta jylqy bytyrai jaiylyp, döñesti aq dalany
talqandap tastapty. Qary ierte tüsip, keş ketetin būl jalañaş dala
älden-aq qystau mañynan qarly. Tebinge jattyqqan qazaq jylqysy ol
qardy ieler iemes, qulyqtyñ qūlyndaryna deiin tebindep, öz tamağyn
özi tauyp jür. Az minilip, az sauylatyn bai maly şetinen küili, äri
sergek, köbik qarda semire tüsken. Adamdy onşa jaqyndatpaidy.
Qaisybiri qūiryğyn qoqaityp, tūra jönelse, qaisybiri tistesip,
alysyp, oinap barady.
― Jylqy küili-aq iekeni— dedi Qazanqap aralap kele jatyp. Sodan
keiin: «Mynany ūsta, anany ūsta!»—dep, nūsqai berdi. Baubektiñ
astynda jaly tizesine tüsken belgili kök aiğyr, qaşağannyñ şöbin
jūtqyzbaidy. Üstine ton syrtynan aq şidem küpi, aiağyna ietik,
syrtynan aq ūiyq kigen Baubek sol borbiğan qalpynda qūryqty ieki
siltemeidi. Siltedi-aq, qyl tamaqtan qylğyndyryp, qandai asaudy
bolsyn jibermeidi. Äueli qartañ, jasamys soğymdardy ūstap, beseuin
bir tizdi. İendi tai, jabağy, qūnajyn, dönejinderdiñ semizin
qarastyryp jürgende, Qazanqap kök qasqa biege nūsqady:
― Osy qalai?
― Būdan sere şyğuynda söz joq. Taiynda qysyr iemdi. Baitalynda
qūlyn tastady. Dönejin bie ğoi. Üş jylğy tu.
― Kök aiğyrdyñ tūqymy iemes pe?
― Joğa täiiri!
― İendeşe, üş jyldan beri işteme bermegen nemeni ūsta!
Baubek bastyryp qalyp, qūryqty qyl moinynan sala, tolğap
jibergende, kök qasqa şyñğyra möñkidi. Boilai almady. Baubek jantaia
tartsa, ol şapşyp, şalqaia, birese aldyñğy ieki aiağyn kösilte tirep,
kötkenşektei tartady. Älem-tapyraq tulap jür. Noqtalamaqşy
bolğan Būqpany boiyna darytpai qoidy. Baubek sonsoñ buyndyryp,
qūryqty tağy birer tolğap qalyp iedi, qyryldap baryp qūlady.
Qazanqap üstine mine tüsti. İeki qūlaqtan myqtap ūstağan soñ:
― Bosat, ölip keter!— dedi. Özi bosatpastan, qūlağynan basyp, tyrp
ietkizbei tūrğanda,, Būqpa kelip op-oñai noqtalap aldy.
― Qazanqap asaudyñ qara albastysy!— dep, Baubek qarq-qarq,
küledi. Dese degendei. Ol tek küşti iemes, iepti de, qūryq salympaz da.
Tai, jabağylardy quğyzbady. Jylqyny şoqtap qoidy da, jaiau jürip,
özi ūstady. Törteuin ūstağanda, bir mült ketken joq, qolyn tört-aq
sermedi.Qalmaqşa serpe, qazaqşa jaba, birese aldynan tosa, qağa
salady qūryqty. Qūryqşylar köbinese bir-aq oñtaily bolsa, būnyñ
oñtaiy üşeu. Ülkendi-kişili, kärili-jasty on soğymdy noqtalap alğan
soñ, qostyñ qasyna äkelip, matap tastady. Qostyñ işinde iet pisip,
seldir saqal, aryq jylqyşy ystyq sorpağa qūrt iezip otyrğan.
Qazanqap iesikten kire:
― Asan-au, seniñ baiyñ qūrttan özge ieşteme bere me, sirä?— dep iedi.
― İet beredi,— dedi Asan.
― Toqtyq nanda ğoi.
― Nandy, men tügili, özine tapsyn. Bizdiñ bai sizdiñ baidai iegin
salmaidy,— dedi de, Asan şymşuyrdy otqa tyqty. Tūryp baryp,
orauly jatqan kök torsyqty şaiqağanda, işindegi az qymyz azar
şyldyrady. Qymyzdy saptyaiaqqa qūiyp, qyzarğan şymşuyrmen
būlğai jylytqan soñ, Qazanqapqa ūsyndy.
― Bieni keşe ağytyp jiberip iedim. Torsyq tübi sağan būiyrğan ieken,
— degende Qazanqap ülken auzyn yrjita bir küldi. Būl bir aida bir
külgeni iedi, onyñ özi tegin körinbeidi:
― Baidyñ torsyğynyñ tübi būiyrdy. Tegi men baiityn şyğarmyn!
—dep, yrym ietedi.
Şynynda, baiuy kädik. Jalda jürse de, däl qazir onnan asa iri mal
tuiağy bar, şetinen ūrğaşy, birin jūmsamaidy. Jyl ainalğanda olar
balalap, ieki iesege jaqyn köbeiedi. Söite-söite tört-bes jyldyñ
işinde-aq mal sany jüzge jetip qalady. Ätteñ, lajy tabylmaidy,
ieger tabylsa, Qazanqap sonyñ özinde ol maldy işip-jemesten,
Şäkenniñ iesiginde jüre berer iedi. Öitkeni ol bailyqtyñ rahatyna
qūmar iemes, atağyna qūmar. Jylqybai qalyptas adam. Jylqybai
däulettiñ tek beinetin körip keledi. Şäken qyzyğyn körip keledi. Asan
sol Jylqybaidyñ jylqyşysy. Qarau, pasyq bai malşysyn da aldap
ala almapty. Asan Qazanqaptyñ aldyna aqyrğy qymyzyn, qūrtyn
tosyp otyrğanda, aitpaq bir mūñy bar ieken:
― Bizdiñ bai qazymyr, qara qazan kisi ğoi, ketkim keledi. Myrzaña
aityp, meni öz qasyña alsañ qaitedi?— degende, Qazanqap irkilmesten:
― Jaraidy,— dedi,— Toqabaidyñ orny bos. Mağan deseñ, bügin kel.
― Tipti däl qazir keter iedim, ätteñ, bosatpaidy. Künimdi bitirip
baraiyn.
― Küniñ qaşan bitedi?
― İel jailauğa barğanda.
― Sonda kelseñ de oryn tabam. Biraq iesiñde bolsyn, men jalşynyñ
aramyn, jalqauyn jaratpaimyn. Men jaratpasam, myrza da
jaratpaidy.
Aidalada, appaq qar üstinde, qar jamylğan jalğyz «Abylaişadan»
kök tütin ūitqi ūşyp jatty. Sol qostyñ işinde bai däuletin jasauşy
jalşylar, osylaişa äñgimelesip otyryp tamaq işti. Tamaqtan keiin
tysqa şyqqanda, kün ieñkeiip, jer beti tegis jaiau borasyndağan.
Baubek pen Būqpa ieki jaqtap qauip aita bastady:
― Kün keşkirip qalypty. Tünde ielsiz, jolsyzda adasyp jürmeiik.
― İe, baiqañdar. Alaqanşyqtap jatyr ğoi. Boran bolyp ketpesin
kim biledi...
― Qona almaimyz, jūmys köp,— dedi de, Qazanqap tebindep tūrğan
atynyñ auyzdyğyn saldy.— İel jatqanşa jetemiz. Adasa qoimaspyz,
jer tanys qoi.
Soğymnyñ irilerin jetelep, ūsaqtaryn olardyñ qūiryğyna tirkep
alyp, Qazanqap jorta jöneldi. Būqpanyñ jetegindegi jylqy üşeu
ğana, aldağy toptyñ tartynğanyn qūryqpen ūryp, jasqap, artta
barady. Baubek köp jylqydan ūzap, bel asqanşa, asau, şälkes
soğymdar jöndikkenşe, ierip otyrdy da, qaityp ketti.
Kep keşikpei-aq künniñ közin bürkegen būlt aspannyñ da betin
bürkedi. Dybyssyz iesken yzğarly jelge dybys paida boldy. Jaiau
borasyn būrqaqqa ainaldy. Kün keşkirdi. Äzirge dünie tek qabağyn
tüiip tūrğan tärizdi. Qazanqap küläparasyn jaña kidi basyna. Alysty
köre almasam da, qas qaraiğanşa, beti auğan joq, adasam dep,
qobaljyğan joq. Közi arqan boiy körse, jerdi tanyp, qai tūsta
jürgenin şamalap kele jatyr iedi. Qas qaraiğan soñ, nağyz boran
boldy. Būrynnan jatqan köbik qarğa aspannan ieselei jauğan
qiyrşyğy aralas qar qosyla borağanda, alai-tülei bolyp ketti. At
qūlağy azar körinedi. Arqa jeli dem saiyn küşeiip, bar kemeline
kelgen. İeger jaz künderi bolsa, osy dauyl jailaudağy ieldiñ, kiız
üilerin qiratyp keter iedi. Qazir işin tarta, üdei-üdei, ysqyraysqyra soqqanda, at üstindegi jigitterdi at-matymen ieñserip-ieñserip
tastaidy. Mana qabağyn tüie tünergen dünie iendi odan äldeqaida
qorqynyşty. Aq bura tärizdi: auzynan aq köbik şaşa, tisin şaqyrlata
şabynyp tūr.
Qazanqap bir kezde atynyñ basyn tartyp, artyna qarady.
Küläparadan ieki betiniñ ūşy ğana aşyq ieken, onyñ özin mūzdaq basyp,
mūz kirpiktiñ astynan tyşqan közi jylt-jylt ietedi.
― Būqpa, betimiz dūrys pa?— deidi dauystap. Juan dauysty jel
qağyp äketip iestirtpeidi. Tağy dauystady,— betimiz dūrys pa? Adasqan
joqpyz ba?
― Menen ieşteme sūrama, basym aldaqaşan ainalğan.
Betin jelge qyryn ūstap, Qazanqap tarta berdi. Qatty jüruge, asau
kökqasqa ilese alatyn iemes, tanauy deldiıp, büiirin soğyp, semizdikten
boldyruğa jaqyn. Äzir, äiteuir, it bülkilge jarap keledi.
Jylqylardyñ qaisysy bolsa da, jeligi basylğan, juasyğan. Üstin qar
basyp, kirpigine, tanauyna mūz qatyp, pysqyryp-pysqyryp qūiady.
Tün, sūrapyl boran aiaq astyn da körsetpeidi. Qazanqap bir kezde
qalyñ qarğa kümp berip joq boldy. Yñq ietken dybysy qatty iestildi.
Aty būlqyna-būlqyna azar şyqty qardan, özi qozğalmai jatyr. Qar
basqan apan qūdyqtyñ jarlauyt ierneuine soğyla qūlağan ieken,
ieseñgirep qalypty. Būqpa syrtqa alyp şyğyp, basyn süiep
otyrğanda, iesin jidy:
― Jilinşigim... Syndy!..— dep qinalyp jatyp,—Myrzaker aman
bolğai-aq. Mertikken joq pa?—dedi.
Būqpa:
― Aman. Tük te ietken joq,— degende, köñili tiyş tapqandai boldy.
Myrzaker keide Şäken minetin täuir at. Qazanqap būl jerde, Şäken
tügil, onyñ taqymy tigen atty da özinen joğary tūtty. Aiağy synyp,
qinalyp jatqannyñ özinde, özinen būryn jetektegi mynau bai
malynyñ qamyn oilap jatyr ieken, yñqyl arasynda «Maldy
qaitemiz?»—dei beredi. Būqpa aqyrzaman ornatyp otyr:
― Maldy qūia tūr, öziñniñ atqa otyruğa şamañ bar ma!
― Tipti qozğaltpaidy!
― Aitudai-aq aityp iedim, şyqpaiyq dep. Osy ieken ğoi şydatpağan!
İendi qaittik, japan dalada ölgenimiz be? Süiegimizdi de tauyp ala
almaidy-au!
― Zarlama köp! Käzir zar da, ölim de mağan laiyq. Sen aqyl tap.
― Jylqyny iendi betimen jibereiik. Bas qamyn oilaiyq,— dedi
Būqpa.— İeki soiyldy arys ietip, atqa jeksem, arasyn jippen şandyp,
seni jatqyzsam, söitip iel izdep körsem qaitedi?
― Mynau iriñdei on jylqyny körine közge borannyñ, qasqyrdyñ
jemine tastap pa?..
— Täiiri, jylqydan jan tätti de!
― Atama, atama!— dep, yñqyldai jatyp, Qazanqap älden uaqytta
bekigen oiyn aitty.— Ker atqa min. Jylqyny ieki-iekiden qosaqtap
aida, iendi yryqqa köne beredi. Oñ jaq betiñdi jelge ūsta. Jel auysyp
ketpese adaspaisyñ, iel jatar-jatpasta auylğa barasyñ. Zäude ker at
bir jaqqa būryla berse, ony tegin deme, yrqyna jiber.
― Öziñ osy arada jalğyz qalmaqpysyñ?
― Qalam. Qasqyr jei almaidy, pyşağym bar. Jylqynyñ biriniñ
qūiryğyn kes te, soiylğa baila. Soiyldy meniñ basyma şanşyp ket.
Adaspai barsañ, osy tünde-aq tabarsyñdar meni.
― Janym-au, ne dep jatyrsyñ? Mynauyñ sandyraq pa, şynyñ ba?
― Şynym.
― Myna tünde, myna sūrapylda kim tabady seni?
― Taimas tabady. Tek meniñ qalğan jerimdi ūmytpa. Maiözektiñ
aiağynda, «köp auyl» otyra beretin apanda qaldy degeisiñ.
― Ol apandy qaidan tani qaldyñ?
― Bir top şöke bar-dy qasynda. Osy sol iemes pe?— dedi de, Qazanqap
jastana jatqan şi tübirine megzedi.
― Sol bolsyn-aq. Jūrt kelgenşe üsip qalmaimysyñ?
― Üsimeimin. Qar basady. Qar asty jyly.
Būqpa keterin, ketpesin bilmei, köp qipaqtady. Aqyry, ker atqa
minip, jylqyny aldyna saldy. Arqan boiy ūzamai-aq, köz jazdy
Qazanqaptan. Qarañğy tünde, tütegen boranda, aidalada, basyna qūryq
şanşuly, jalğyz özi yñqyldai tüsip, qala berdi Qazanqap.
VII
Taimas Qazanqaptan airylysymen aqtiın izine tüse jönelip iedi.
Aqtiın onşa alysqa ūzamai, şağyn bir aumaqty şarlai berdi. Aty
myqty, jyryndy añşylar künine birneşeuin indetedi. Ini qysqa, saiaz
keledi. Taimas sūlyğa pisken jarau küreñ töbelmen jele-şoqyta
jürip, tez-aq indetti. Biraq aluy tez bolmady. In, ärirek barğan soñ,
iekige bölindi. Qai tarauynda jatqany belgisiz. Sondyqtan iekeuin de
qazuğa tura keldi. Birin qazyp jetip iedi, onda joq. İendi iekinşisin qazyp
jatyr. Jer qatty, toñ. Arqa jipsidi, mañdaidan bu budaqtady.
«Toqyldatsa, inniñ tübinde jata almaidy,— deitini qaida? Mağan bir
äkkisi kezdesti me, älde ūiyqtap qaldy ma, nege tyrp ietpeidi?»— deidi
Taimas. Aty ieleñ ietkende, özi de solai jalt qarady. Belesten asyp, it
iertken bireu kelip qalypty. Tani ketti. “Bizdiñ Äbekeñ ğoi”—dedi
işinen. «Bizdiñ» dese de «alğaşqy añymdy, tyrnaq aldymdy
bailanbaq!» dep, qyzğanyp tūrdy.
― Assalaumäliküm, Äbeke.
― Äliksälem. Mailana bersin qanjyğa!
― Aitqanyñyz kelsin, tek aldymen meniki mailanbai- aq qurap tūr.
― Añğa tarşylyq istemes bolar. Jaqpaidy,— dep, Äbekeñ attan
tüsti.— Nemene osynşa qazyp jatqanyñ.
― Aqtiın.
― Qoi küzen şyğar. Aqtiın būnşa qiynda jatpaidy. Körindi me özi?
― Joq äli.
Äben inniñ auzyndağy izderge üñildi. Ketkeni iekeu, kelgeni bireu
ieken.
― Oiboi-oi, balam-ai!—dedi, izderdi sanap.— Bosqa äure bolypsyñ
ğoi. Şyğyp ketipti.
― Köz bailaityny bar ma, qalai şyqty?
― Ägär aqtiın iekeu bosa, bireui qaitpağan. Bireu bolsa, qaitqan da,
qaita şyğyp ketken. Bir inde ieki aqtiın jatqanyn iestigen de, körgen de
iemen. Mine, bilip al: ieki iz ketken, bir iz kelgen. Sonda būl inde joq bop
şyğady.
İekeu atqa minip, ketken izge tüsti. Äben dağdyly añşy
bolmağanymen, äjeptäuir jyryndy körinedi. Özi izden airylmai,
Taimasqa mañaiyn şolğyzyp otyryp, şaryndylardy izdi tez
şyğardy da, tez indetti. Būl joly inge kipgen iz jalğyz, aqtiınniñ
barynda ieş kümän joq iedi. Taimas şotyn qūşyrlana siltep tūrğanda,
aqtiın şyq ietip ata jöneldi. Ala töbet quyp berdi, iendi auzyn sala
bergende, qalyñ qarğa süñgip ketti tiın. Adasyp qaldy bäri. Üş jaqtap
izdep jürgende, anadai jerden baryp şyqty. Tağy qudy, tağy süñgidi.
Köru qiyn, qarmen qar, appaq. Tek közi, qūiryğynyñ ūşy qap-qara bop,
közge tüsedi. Äben Taimasqa yza bolyp, ūrsyp jür:
― Üide iesken būzau tüzde ögiz bolmaidy! Antūrğan- au, inniñ auzyn
bekite saludy bilmediñ be?
― Bilseñiz, nege aita qoimadyñyz?
― Soğan keltirdiñ be? Men attardyñ auyzdyğyn alğanşa, airyldyñ
da qaldyñ.
― Äne ketti!
«Qaida, qaidalap», Äbekeñ juan denesimen Taimastyñ soñynan
dolbañ-dolbañ jügire jöneldi. Ala töbet pen Taimas basqa bir inge
quyp tyğyp tūrğanda, alqynyp azar jetti.
― Toqta, qazbai tūra tūr. Men sağan būny oñai aludyñ amalyn
körseteiin,— dedi de, Taimastyñ şekpenin şeştirip aldy. Şekpenniñ
jeñin qoltyğynan buyp, ūşyn inniñ auzyna tosty. Sodan keiin qaza
bastağanda, aqtiın zytyp kelip, şekpenniñ jeñine qoiyp ketti. Äbekeñ
umaştai bergende qolynan ūstai aldy Taimas:
― Öltirmeñiz, öltirmeñiz! Şolpan «tiridei ūstap äkel!»:—degen.
― Ol qaitedi, jerik pe? Älde Mäskeu köpesteriniñ äieline ieliktei
me?
— Qaidan bileiin, mağan aita ma syryn? Äiteuir «Qaidan tapsañ da,
tiridei bir aqtiın tap!»—dep, ädeii jiberdi.
― Jaraidy, onda bailanbai-aq qūiaiyn, soğan aparyp ber,— dedi
añqau Äbekeñ,— biraq qyzyl toqalğa aita bar, meni yrymsyz
qaldyrmasyn.
Taimas, şekpenin aqtiınmen qosa, qanjyğasyna bailanyp jatyp,
jymyñ-jymyñ ietedi. Bügin ieki qasqyr soqqan Syzdyqtan quanyşy
kem iemes. Atqa mingen soñ. Äben ony iertip alyp keiin jürdi. Jaña
osynda kelerde bir sasyqküzen indetken. Ini tereñ, jer qatty ieken.
İetjeñdi kisi azyraq yrsyldady da, ala almai, jürip ketti. Taimas ony
Şolpannyñ atymen aldadym dese, Taimasty ol küzenge salyp,
qinağaly keledi.
― Qaida tarttyñ, Äbeke?
― Tabu meniki, qazu seniki. Ündeme!
― Bailanu kimdiki!
― Ony kezinde aitam.
Inge kelgen soñ, Taimas syrt kiımin şeşinip, jeñiltek kiristi. Äben
attardyñ auyzdyğyn alyp, otqa jiberip kelgenşe, būrqyratyp qaza
bastady.
― Toqta!—dedi Äben. Toqtatyp qoiyp qolyndağy ūzyn şybyğyn
inge jügirtti. İeki metrdei ūzyn şybyq boilamady.— Osy şybyq
jetken tūstan oiyp tüs!
Taimas oiyp tüsti. Äben tağy sūqty şybyğyn. Sūğyp jatyp
jymyñdaidy, küzen iestimesin degendei, kübirleidi.
― Taqau jatyr. Qaza ber. Qaşan jetkenşe, jata beredi.
Toñ jerdi dürsildete qazyp, inniñ tübine jetkenşe de, küzen ūianğan
joq. Jūdyryqtai ğana bolyp, itşe döñgelene tūmsyğyn şatyna tyğa
jatqan ieken. Üiin talqan ietip kelip tūrğandarğa basyn da kötermedi.
― Mynau tipti mensinbegeni me bizdi!— dedi de, Taimas qūiryğynan
ūstap, aspanğa atty. Jerge tüskende ğana közin aşyp, qaşa jöneldi.
Ala töbet tūra qudy. Betinen alyp, şaqyldağanyna qaramastan, auzyn
salğaly jürgende, küzen däl tamağynan şap berip, qatty da qaldy. İt
iendi öz janymen äure. Qyñsylap, ainala jügirip jür. Basyn silke
beredi. Küzen tüspeidi. Jiyrylyp, tamağyna tüiin bolyp qalypty.
İtin aiap, Äbenniñ jany şyğyp barady:
― Qap, öltirdi-au! Kä, Alamoinaq, kä! Mūnda kel, qūtqaraiyn,— dep
yrs-yrs jügiredi ittiñ soñynan, Taimas mäz-mairam. Şek-silesi qatyp
jür.
― Dobaldai nemeniñ tittei küzenge şamasy kelmegeni me!— dep
küledi.
Bir kezde töbet küzennen bosanyp, beri qaşqanda, küzen äri qaşty.
Aqtiınşe qarğa süñgi bilmeidi ieken, Taimas jaiau jetip, ūryp aldy.
Küzenniñ irisi, töresi körinedi. Aqtiınnen nedäuir ülken. Jüni,
ädettegidei, sary iemes, qara qylşyq, aqşyl tübiti tipti qoiu, sirek
kezdesetin qymbat küzen.
― Ägar ülkendigi mysyqtai bolsa, adamğa da şabar iedi,— dedi Äben,
qanjyğasyna bailap jatyp.— Jeti türli adam aza-aza añğa ainalğan.
Sonyñ biri osy, biri suyr, biri maimyl. Mynany jauyzdyq, suyrdy
sarañdyq, maimyldy kündestik azdyrğan.
― Onda köp ūzamai, bizdiñ Qazanqap ta bir añğa ainalatyn şyğar,—
dep, Taimas atyna mindi. İendigi betteri — auyl. Köñilderi şat. Äbenniñ
köñili köterilse, sözinde qospa bolady. Jadağai minezine, salqamsalğyrt tūrpatyna qarağanda, ondaiğa tipti iebi joq siiäqty. Tosyn
adam juyq ta baiqamaidy, nana beredi sözine.
― Mynany nesine iertip jürsiz? Dobaldai bolyp, tyşqandai
küzennen jeñilip qaldy,— dep iedi Taimas, Äben itin maqtai jöneldi:
― Būl özindei töbetterdi jelkesinen tistep alyp laqtyrğanda, on
qadam jerge tüsiredi.
― Onda myrzanyñ qara töbeti jiyrma qadamğa tüsiredi-au.
― Joq, būl, it tūrsyn, qasqyrdan qairatty. Jaña bildim,— dep,
Äben, ädetinşe, keñ dalağa ierkin bir qaqyryp tastady.— İesiñde
bolsyn, küzen, it tügili qasqyrğa aldyrmaidy. Öziñdei jas kezimde
osyndai bir sonarda küzen izine tüsip kele jattym. Oğan köldeneñnen
bir qasqyrdyñ izi kelip qosyldy. Älden uaqytta küzen joğaldy,
qasqyr qaldy. Qap, küzenimdi jep qoidy-au!— dep tūrsam, qasqyr
anadai jerde, qarağannyñ tübinde jatyr. Omda ieptiligim mysyqtai:
ūiyqtap jatyrsyñ ğoi,— dep, ieptep keldim de, şalqaia berip, saldym
soiylmen. Soiylym ieki bölinip ketti. Qasqyr tyrp ietpeidi. Söitsem,
menen būryn küzen öltirip tastağan ieken. Özi de ölgen, qasqyrdyñ
tamağynda jūdyryqtai bolyp, tisin jazbastan, qatyp qalypty.
İekeuin birden soğyp, oljaly qaittym üige. Äne, sol küzenge bizdiñ
Alamoinaq bolmady ğoi!
Äben jaişylyqta sözuar iemes, auzy auyr kisi. Tek osyndai
oñaşada añqaularğa, jastarğa kösile söileidi. Qazir halyq auzyndağy
bir añyzdy, öz basynan keşken ietip, aityp şyqty. Taimas küle
beredi, sony sezip qalsa kerek. Tağy da söiletkisi kelip:
― «Mysyqtai iepti iedim» deisiz, iapyrai, ä?— dep Äbenniñ siqyna
bastan-aiaq qarap ötti. Tipti iepti bolar qisyny joq. Qarny irkildep,
ierdiñ qasynan asa jatyr. İetekteri taqymynan şyğyp, betimen ketken.
Moinyna qūian jüni bökebai orağan bolypty, keñirdegi körinip tūr.
Qolynda — qamşy ornyna şybyq. Qūiysqan, jügende şylbyr joq.
Artqy aiyl alqyldap, atynyñ tösine, ier moinyna barğan. Tüse qalyp,
oñdap aluğa ierinip keledi. Qaita-qaita: «Şirkin, jastyq!»—dep qūiady.
Jasynda da onşa qyrmağan bolar.
― Jas kezimdegi bir ieptiligime äli süisinem,— dep bastady iendigi
äñgimesin. Taimas salğan jerden bir qaqty:
― Bärin jastyqqa tastap, kärilikke qūr qol kelgensiz be, qalai?
― Būzba sözimdi, jyndy antūrğan!
― Qoidym, aita beriñiz.
― Sonda däl sender şamalas şyğarmyn. Üskirik boran. Jylqyny
tübekke salyp qoiyp, at üstinde, tymağym bauy bailausyz, qasqiiä
qarap tūr iedim, ieki sauysqan kele sala tor attyn, şoqtyğyn şoqi
bastady. At jazylmai jürgen jauyr boltyn. Būl jastyqty
qoisañşy! İerinbei, mysyqşa basyp, attyñ tasasymen keldim de, ieki
qolymmen ieki sauysqannyñ qūiryğynan şap berdim. «Astapyralla!»
dep, qarqyldağan Taimas şalqasynan tüse jazdady. Äben ūrsyp
tastady.— İeneñ şontaiyna külemisiñ, üide ösken būzau! Ne bilesiñ, ne
kördiñ sen? Sauysqandardyñ közine jūdyryqtai-jūdyryqtai mūz
qatqan, sonsoñ baiqamady.
― Ol zamannyñ sauysqandary iri-au, sirä... Jūdyryqtai mūzdardy
kirpigi qalai köterdi ieken, özi qalai köterdi ieken?
— Būrynğynyñ adamy da, aiuandary da iri bolğan. Qoilaryna minip
alsañ, aiağyñ jerge timeitin...
Tağy da bir äñgime bastalatyn iedi, Taimas toisa kerek, Täukeniñ
şoty men şoqparyn Äbenge tapsyrdy da, auylğa tura tartty. Kün
reñi būzyla bastağan. Äzir jel joq, salbyrap mūnartyp tūr. Taimas
auylğa jetkende, būlt basyp, kömeski köringen kündi jasyl säule
qorşady. «Kün qoralasa, küregiñdi saila» degen halyq täjiribesin
iesine ala, attan tüsti Taimas.
İesik aldyndağy taqyr küresinde qadağa bailauly ier toqymdy attar
tūr. On şaqty at. Qyrauytqan. Ter qatqan. İer-toqymdary sändi:
Süiindik zergerleri kümistegen. Auyl arasy iemes, alystan kelgen
qonaqtar iekeni bep-belgili. Qora mañynda birsypyra auyl
adamdarynyñ basy qosylyp qalypty. «Soğym qaida?»—degenderine:
«Şanşu qadalyp, joldan qaittym»— dei saldy Taimas. Şekpenin
qoltyqtap, as üige iengende, Şolpan kezdesti. Qasyndağy Qazanqaptyñ
äieli Qasipa men Toqabaidyñ äieli Bädişağa küle söilep tūr ieken,
Taimasty köre sala:
— Mine, özi keldi periniñ!— dedi.
― Men beibaqty äldene dep tūr?
― Seniñ anda Malqardyñ tabağyna qamşy salyp bergeniñdi aityp
tūrmyn.
― Onda qoi soiyp körmegen kezim ğoi. Käzir, qamşy tügili, aram
bezdiñ birin jibermespin.
Asşy äielder Şolpanğa asatyn ietin körsetip, müşelerdi atap
jatty. Şolpan qazan basyna asa bir syily qonaq kelgende bolmasa,
bara bermeidi. Barsa, bile bermeidi. Onyñ kelui tek «asa syily qonaq»
degendi añğartatyn. Qasipa tai jüzgen qazandy toltyra assa da,
Şolpan kelgen soñ, qonaqasyna qomsynyñqyrap:
― Qara maldyñ, küzdikke soiğan qartañ maldyñ ietinen köbirek
boldy,— degende:
― Soğym keldi ğoi. Onda tai-jabağynyñ birin soiyp jiberiñder,—
dedi Şolpan.
Taimas syrt kiımin şeşingen. Qabağy jabyq, damyl-damyl
arqasyn ūstaidy. Myqşiiädy, auyrsynady. Şolpan:
― Ne boldy sağan?— dep iedi.
― Joldan qaittym. Qazekeñ soiyp-soiyp qaitaryp jiberdi. Arqam
bileudei!— dedi de, jantaia ketti.
― Ne deidi! Til almadyñ ba? Älde tiliñ tidi me?
― Ūrğanşa tittei jazyğym joq. Ūrğan soñ, tilim tidi, tilin de
almadym.
Şolpan aiap, keiip tūryp Qazanqaptyñ äieline birsypyra auyr
sözder aityp tastady:
― Qazekeñ ne bop barady özi? Myrzağa jaqqanda, iestip jağa ma?
Anada Äljannyñ mūrnynan qan ağyzdy. İendi mynau. Būdan bylai
qolyn tigizbesin Taimasqa. Jasynan jetim qalğan tesik ökpe
sorlynyñ şeri onsyz da jeter!..
Qasipa Şolpanğa ierip, küieuin biraz jerge aparyp tastady. Taimas
iendi jainap sala berdi. Äbendi aldap, bailamai ketken aqtiınin şyn
syilady Şolpanğa. Şolpan tiri aqtiındi qyzyq körip, oinap otyryp,
şapanynyñ ietegine orap aldy da, şyğyp ketti.
Söz bailasqandai, birinen soñ biri är jaqtan kelgen qonaqtar şai
işip tynyqqan. Qonaqtaryna Şäken özi baryp sälemdesip, qonaqüide
birge otyrğan. Şolpan qaityp kelgende, qonaqtyñ qosşylary
qonaqüide qalyp, basşylary Şäkenmen äñgimelesip otyr ieken.
Şolpan bögelmei törgi bölmege ötti de, iesikti kürşektep jauyp aldy.
Tiındi bos jiberip, tağy biraz oinady. Mauqy basylğan soñ, ana
jaqtağylardyñ äñgimesine qūlaq qoidy. İeki bölmege ortaq qabyrğada
kişkene aşpaly tereze bar. Sol terezeden qonaqtardyñ özin köruge de,
sözin iestuge de bolady.
Şäkenge taqau otyrğan Malqardy Şolpannyñ anyqtap körgeni osy
iedi, köñili qaldy. Jasy qyryq bes, ieludiñ arasynda, qarny şoşaiğan,
öli köz, mañqa bolystyñ tūla boiynda, äiel tügil, ierkekti tartatyn
bir jylylyq, ne bir jyltyraq joq. Sonda da Aişa, Balqiiä siiäqty ieki
sūludy birdei qūşty. Jiyrma bes jyl bolys boldy. «Atağy bardy,
äiel tūrsyn, iel syilaidy. Özi mynau bolğanda, atağyn nesine
syilaidy?»—dedi Şolpan işinen.
Malqarğa taqau otyrğan tört būryşty qara — Jänibek.
Qaisarlyğyn şapyraştau qysyq közi aityp tūr. Az söilep, köp
tyñdaidy. Qabağyn aşpaidy. Qūlyptap, bärin işine saqtağan, bir
rudyñ on jyldan bergi bolysy. Bolystyq üşin parağa jalğyz qyzyn
da bergen zarlatyp.
«Aq sütiñmen asyrağan, ainalaiyn, jan ana,
Qūlyn-taidai tebisken qimasym ieñ jan ağa,
Men jylamai, kim jylar, ketip baram parağa»—
dep, ūzatarda añyrağan osy Jänibektiñ qyzy bolatyn. Şolpan būl
jylaudy iel auzynan talai iestigen, keide is tigip otyryp, özi de
yñyrsyp aitatyn. Qazir, Jänibekti körgende: «Qyzyn zarlatsa,
zarlatqandai adam ieken» dedi.
Jänibekpen tizeles otyrğan istik mūryn, jipsik köz, sūrşa —
Qalabai. Ol köp jüretin, būl üige talai kelgen, älekedei jalanğan
şapşañ, ötkir kisi. Äkesi bir rudy bölip äketip, köp jyldar bolystyq
ietse de, özi birde jyğyp, birde jyğylady. Ne ieline, ne özine tiyştyq
bermei kele jatqan nağyz jalyqbastyñ özi. Şolpan būny «Bizdiñ
ağajannyñ syñary»—dep, jylpos Jaqypqa teñei saldy.
Qalabaidan tömengi, osylardyñ işindegi ieñ jasy, jūqalañ, jylpyq
köz jigit — belgili Nūrşanyñ Mūqataiy. Altyn tisi bar, şaşyn
qaiyrğan, ieptep orysşa oqyğan, işki kiımderi orysşa, syrtqy
kiımderi qazaqşa. Özin salmaqty, pañ ūstauğa tyrysady, onysy
şyqpaidy, jäisiz söz süikep ketse-aq bolğany, bögelek tigen
jylqydai typyrlaidy. Babalary üş jüzde üştiñ birine qosylğan.
Bir atadan on bes auyl taraidy. Är auyldan myñ jylqy ieredi. Mal
men basqa kende iemes, äkimdik kerek. Mūqatai öz basy bolystyqtyñ
dämin onşa tatpağanymen, on bes auyldyñ birinen bolystyq ketpeuin
qalaidy. Han, sūltandyq zamany ötkennen beri qarañğy qazaqtyñ
boldym degeni bolystyqqa, oqiğany tilmaştyqqa janasympaz.
Myna otyrğandar sovet zamanynda da sony istedi. Ärqaisysy bir
bolystyñ, rudyñ üstinen qyzyl sudai jürgender. İendi bäri bir
bolysqa tyğylyp, bai-juandar sailanbaityn bolsa da, öz adamdaryn
qoiuğa jantalasyp otyr. Birinen biri qyzğanady. Bäri jinalyp, sovet
adamynan qyzğanady. Sailau taqalyp qaldy. Qazirden özara bir
yntymaqqa kelmese, keiin auyz appaq bola ma,— dep qorqady.
Sondyqtan Altai-Qarpyqtyñ nänderi Şäkenge kelip otyr. Qanşa
nänsigenimen, jaña zaman jeli qağyp, ierinderi tobarsyğan, keşegi
qaharly künderdiñ şet-jağasyn körip, jürekteri biraz şailyqqan kez.
Jaişylyqta baqkündestik, anau-mynau kikiljiñderi bolyp jürse de,
rular arasyndağy ülken dau, talas-tartystardy Şäkenniñ aldyna
äkeledi. Öitkeni Şäken olardan patşa zamany tügil, sovet zamanynyñ
özinde joğary tūr. Ölgen ortanşy äieliniñ inisi — Taşkentte
TURTsİK-tiñ müşesi. Orenburgte Halyq komissarlarynyñ biri bolyp
otyrğan Jandosty Şäken oqytqan, öziniñ jylqyşysynyñ balasy.
Osylardyñ bedeli qyrda ğana iemes, qalada da Şäkenniñ bedelin ösire
tüsti. Äñgimelesip otyryp, teri şalbarynyñ bauyn maqtana şeşken
Malqar, öz bedelin körsetpek bolyp, mynalardyñ aldynda Şäkendi
tağy bir köterip tastağanyn baiqamady. Qaltasynan konvertke
saluly hat alyp ūsynğanda:
― İermekbai: «Osyny öz qolyñyzben tabys iet!»—dep iedi,— dep
qorazdanyp qoidy.
Şäken hatty işinen oqyp şyqty:
«Qūrmetti Şäke! Sailau küni taqaldy. Sailauşylardy ielge şyğara
bastadyq. Būryn ärqaisysy bir töbe bolyp özdi-özi syiyspai jürgen
ieldiñ birneşe ruy, bolysy bir qosylğaly tūr. Tartys būrynğysynan
da küşeiüi kädik. Bärine birdei adamsyz ğoi, basa köriñiz, yntymaqqa
keltire köriñiz.
Qazaq dalasyna siz iengizip jatqan jañalyqtardan raqym mol. Mal
tūqymyn asyldandyruğa, iegin käsibin küşeituge bettegensiz. Aldağy
jazda mektep salady,— dep iesittim. Būnyñ bäri halyqty jaqsylyqqa
bastaidy: Sovet ükimetine ülken järdem. Iske sät!
Iniñiz İermekbai».
Hattyñ sözin qonaqtar iesti almasa da, «būl kisimen, biz tügil, Uatkom
ağasy aqyldasyp tūrady» degen oi ornap boldy. Malqar iendi manadan
bergi toruyl sözderdi qoiyp, tura tartty:
― Ärqaisysynda bir qyrği baryn bilemin. Men Şögeldi qosqaly
otyrmyn. Joldy Şögelge beriñder. Şögeldi mağan beriñder.
Altaidyñ balasyn alalamai teñ ūstaiyn. Seniñder. Äruaq, qūdaiğa
tapsyryñdar!— degende, Qalabai onyñ auzynan sözdi qağyp äketti:
― Malqar-au, tūiar küniñ bar ma? Osy qosylğaly otyrğan jeti bolys
iel bir zamanda bir-aq bolys-ty. Sen alalamasañ, sauyrlamasañ, äkeñ,
babañ alalamasa sauyrlamasa, jeti bölinip kete me? İendi qaita
qosylğanda, tağy da Şögelim, ne degenim bolsyn,— deisiñ.
Mäimeñkeleitini joq, onyña köne almaimyz!— dep, ornynan bir
qoparyldy.
Tört būryşty bezer Jänibek tömen qarap otyryp, basyn
qaltaqtata, bir-aq auyz söz aitty:
― Altaidyñ qara şañyrağy tūrğanda, joldy otaulary alsa, äruaq,
qūdaiğa şet bolar!
Jänibek ata jönine jetik. «Altaidyñ qara şañyrağy mende
qaldy»— dep jüretin. Onyñ jañağy söziniñ oraiyna ieşkim ieşteme
aita qoimap iedi, Mūqatai tüsti sözge:
― Özderiñizge belgili, men — keşe orta jüzge aty şyqqan jaqsy
Nūrşanyñ jalğyzymyn, tak?— dep, közin bir jypylyqtatty. Sodan
äri «takta» da, kezinde de damyl bolmady.—«Äkeñ, ölse de, äkeñdi
körgen ölmesin» degen bap ğoi, tak? Kartanyñ soñyna tüsip, ata
däuletin şaiqadym, köp sybağamnan qūr qaldym. Bärin bilesizder, tak?
Jylu sūrap otyrğam joq. Sağaidyñ on bes aulynan on bes myñ jylqy
ieredi. Sol mağan jetedi, tak? Ülken sözge kiriskenim osy şyğar, tak?
Jol — meniki. Qimasañdar, kördegi Nūrşa bir aunap tüsedi. Vot kak!
Terezeden tyñdap otyrğan Şolpan şegi qatqanşa küldi. Aty
dyrdai Nūrşanyñ Mūqataiy kelgeli Şolpanğa közin qysa beretin.
«Bäse, osyndai naqūrys ieken ğoi!»— dep küledi. Būl otyrğandardan öz
küieui barlyq jağynan üzdik iekenin baiqady. Maqtanyş ietti. Sol
kezde Aman kelip ielestedi közine. «Ne boiynan, ne oiynan min tappai
qoidym. İapyr-au, şyn solai ma, älde mağan solai körine me? Ras, onda
däulet, ataq joq. Ataqty, däulettilerdiñ siqy mynau ğoi. Qarnyñ
aşady. Men ony körgen saiyn bir tūiam. Anada Malqar, Şögeldermen
janjaldasqanda, iesikten syğalap qarap tūrdym. Ol ot bop jandy.
Basqasy byqsyp öşip qaldy. Janbağan jigit jigit pe? Büldirgen tere
oñaşa qalğanymyzda bar aitqany: «Jaulyqty nege ierte kidiñ?» Bir
ğana közinen baiqağanym, aita bersem, bir kitap bolar iedi...»— dep,
Şolpan mūñdy oiğa batty.
Ana jaqtağylar äli söileude. Kezek iendi osy ieldiñ adamyna tiıpti.
Maqaştyñ qasyndağy ūzyn mūrny, seldir aq mūrty, bos ūrty — bäri
salbyrağan, köseleu, auzynda biren-saran tisi qalğan Baujan hajy
söilep otyr. Jalaq iernin jalanğany qamşylağany siiäqty. Ağypağyp ketedi:
— «Qily-qily zaman boldy. Qarağai basyn şortan şaldy» demedi
me Şortanbai. Ol az bolsa, «är hannyñ tūsynda bir sūrqyltai». Altai,
Qarpyqqa, äitpese Aralbai, Qalybek, Barğana, İeneñ, Qareke, Sarmūrat,
Qaramūrattarğa bölgeli tūrğan şendi men köre almadym. Baq ünemi
bolğan jerge qona bermeidi. Aumaly-tökpeli dünie birde betin
körsetse, birde birdemesin körsete salady. Qoiyñdar, aruaq şaqyryp,
mola küñirentpelik. Auzynda imany, betinde uiaty bar, jaqsy men
jamandy, adal men aramdy aiyra biletin bireudi tabalyq ta, soğan
qiiälyq. Osyny Şäken myrzağa senip tapsyrsaq qaitedi?
«Dūrys!» degen birer dybys ile iestildi. Sony bäri aitqanşa,
alğaşqy aitqandary qaitalağanşa, Şäken ündegen joq. Semizşe
tortpaq denesi, jerge qūiyp ornatqandai, tapjylmastan nyq otyr.
Manadan bergi sözderdiñ qaisysy qalai äser ietkenin qoñyr jüzinen
baiqap bolmaidy. Anda-sanda qalyñ qasyn kerip qoiyp, ülken közin
bir töñkeredi. Az sözdi kisi. Sözi onşa jatyq ta kele bermeidi. Biraq
jürekke qonymdy, myqty. Qasyndağylar auzyna qarap, tönip qalğan
kezde:
― Özderiñiz bilesiz, bolystyq degenge qaşannan men qyzyqqan
iemen,— dedi.—Altai, Qarpyqtyñ atynan sizder tapsyrsañyzdar,
jañağy hatta ükimet atynan İermekbai da tapsyrypty. Ru ūranyn
köteretin zaman iemes būl. Ru köñilin ielemeuge, ru işinde bai, kedei
degendi ielemeuge tağy bolmaidy. Osylardy ieskere kelip, aitatynym:
Begatañ köp iel. Köpten beri şen timegen iel. Osy joly bolystyq soğan
berilse deimin. Būl zamannyñ bolysy baiağydai bireu bolmaidy.
Birneşe müşeleri bolar. Malqar, Jänibek, Qalabai, Mūqatai —
törteuiñ tört müşelik al. Qai kedeiiñe berseñ, ony özderiñ bil..
Osylai ietsek, ükimet te, iel de riza şyğar.
«Dūrys-dūrys!» degen dybystar būl joly qauyrt iestildi. Bäri yrza
siiäqty. Tek Malqar ğana qaqalyñqyrap qalyp, bir sūraq qoidy:
― Al sonda jaña bolysymyz, ülken bolysymyz kim?
― Bekiştiñ Jaqyby. Kedei, tömen ata. Nağyz ükimettiñ qalağany.
Söz biletin, jön biletin, pysyq jigit.
― Bilemiz ğoi, bilemiz!— dedi Malqar qauqyldap. Jaqyptyñ
bolğanyn Şögeldiñ bolğanynan kem köretin iemes.— Nan, tūz bar ma
ieken?— dep dauystağanda, ana jaqtağy Şolpan iestidi. Tūz qosyp, orta
tarelka bauyrsaq äkelip qoidy aldaryna. Tūz ben nandy ant ietip, jep
jatty bäri...
Äñgime ūzaqqa sozylğan. Tünniñ birsypyrasy ietken. Dala boran.
Terezeden jel guili iestiledi. Qonaqtar öz bölmelerine ketip, jailasqan
soñ, Şäken terezeden dalağa qarap tūryp, artyndağy Şolpanmen
söilesti:
― Boran tütep ketipti. Soğymğa ketkender qonyp qalğai-aq. Ägär
qaitsa, ieldi tabalmas.
― Taimas mana qaitqan.
― Nege?
― Qazekeñ ūryp-ūryp, qaitaryp jiberipti. Aityp qoimasañyz
bolmas, qit ietse, jigitterdi soiyp salady...
― Keldi! Bos aidap keldi. Oi bärekeldi!— dep quanyp qaldy Şäken,
— Jigitterdi habarla. Şyqsyn dalağa.
Şolpan ūşa jöneldi. Älden uaqytta Būqpany ortağa ala, ierkek,
äiel jalşylar dürlige kirdi üige. Tiri qalğan Qazanqapty şetinen
öltire kirdi. Mana Şolpanğa ierip qarğanğan Qasipanyñ ieki közi
būlaudai. Būqpanyñ beti üsigek, qany qaşyp, appaq bolyp tūr... Meni
äiteuir ker at äkeldi, ― deidi betin qarmen ysqylap otyryp.—
Januar, qisaia tartyp qoimağan soñ, ierkine jiberdim. Ony Qazanqap
aitqan. «Meni tapsa, Taimas tabady. Aita bar, köp auyl otyra beretin
apanda qaldym»— dedi...
Şäken ne qylaryn bilmei, teñselip jür. Öli bolsyn, tiri bolsyn,
tabu kerek. Tabam dep jürgende, myna boran tağy bireulerdi ala ketui
kädik.
― Qaitemiz, künniñ türi jaman!— degende, ieşqaisysy ündemep iedi.
― Men izdeimin! Myqty ieki jigit qosyp beriñiz,—dedi Taimas.
― Qoi!— dep, Şolpan şyj iete qaldy. Basqalary da qostai qoiğan
joq. Terezeni būzyp kirgeli sabalap, arystanşa aqyrğan boranyna
bettemedi biri.
― Lūqsat ietiñizşi! At qūlağy, aiaq asty körinse, tabamyn!— dep,
özeurei tüsti Taimas. İentelep Şäkenniñ qasyna baryp qalypty.—
Myrza-au, tobymyzben otyryp, bir azamatty berip qūia beremiz be?
― Qalai tabasyñ sonda?
― Köp auyl otyra beretin apanda qalypty ğoi. Jelge qyryn jürip
otyrsam, Maiözektiñ bir jerinen kezdesem. Sodan keiin apandy tabu
op-oñai. Tek tiri bolsyn deñiz.
Taimas qoimağan soñ, Şäken rūqsat ietti. Qasyna qalağan ieki jigitin
qosty. Bir atqa jeñil şana jektirip, jetekterine berdi. Şanağa bir
kesek kiız, kiızge orap, öziniñ, qasqyr tūlybyn salğyzdy. Sodan keiin
bir butylka spirt, ieki tūtamdai qazy aldyryp, Taimastyñ, qoinyna
tyqty.
― Bötelkeñiz ne, myrza?
― Araq. Toñğandaryñ, ūşyp qalğandaryñ bolsa, jylytady.
― Aram deitini qaida būny? Denem şoşydy ğoi.
― Ol dümşe moldalardyñ bylşyly.
― Alaqai, onda şoşqa ieti de adal ieken!
― Tek, antūrğan! Osydan Qazanqapty aman-iesen tauyp äkelseñ, tura
Orynbordyñ özine oquğa jiberem.
Taimas balaşa quanyp, oinaqy şyqty üiden. At myqty, kiım
jyly. Qarañğy tünde, tütegen sūrapylda, ieki jigitti ielsiz dalağa
bastap, jorta jöneldi jas jalşy.
VIII
Osy ai tuğaly aspan jaltyr. Qauyrt jauğan köbik qar, qauyrt
soqqan borandar äldeqaşan aşylyp, künniñ yzasy biraz tarqağan.
Oipat, sai-sala qarğa toly. Üi mañyna qar belesteri, maialardyñ
syrtyna qar jarlary paida bolğan. Är üidiñ-aq jel jağynan aqqala
soğylyp qalypty. Dop oinağan, syrğanaq tepken, qardan or qazyp
qūian ūstağan balalar, jastar qyzyqqa batyp jür.
Şäken qorasynyñ mañynda körinis būdan basqaraq. «P» ärpinşe
tūrğan biık maia men qoralar qardy denesine darytpai keiin birneşe
metrge serpip tastağan. Yğyna tüsken azyn-aulaq qardy sypyrypsypyryp, kölikke jekken ysyrğyşpen alysqa aparyp tökken.
Iqtasyn, keñ taqyrğa mol şöpti köpirte şaşypty, ieki jüzden asa
qazaqy qara mal, mūryndary şuyldap, kütirlete jep jatyr. Birensaran asyl tūqymdy siyrlar, däu kök būqa men kök arğymaq aiğyr
jyly qorada, ierekşe kütuli. Qazanqaptyñ bir aiağynda ūiyq, bir
aiağynda ietik, baldaqqa taianyp, mal işindegi jür. Äneugi boranda
Taimas ony tauyp äkelgen. Synğan aiağynyñ sausağy üsip tüsipti.
Synyğy da, üsigi de äli jazyla qoiğan joq. Sonda da malğa şyqty. Osy
maldyñ işindegi öziniñ on şaqty qarasyna köz qyryn özgeşe salyp
qūiady. Qabağy būrynğydai jabyq.
Özge malailar jairañ. Bügin kündegiden ierte tūryp, şapşañyraq
qimyldap, maldy ierte jaiğap tastady. İendi «sailauğa baramyz!» dep,
bir-birimen şüñkildesip, jymyñ-jymyñ ietedi.. Sailau degendi iestigeni
bolmasa, olar ömirinde körgen iemes, bügin birinşi ret köredi.
Şäken, qasynda Şolpan, manadan oi üstinde. Biıkte tūryp, öz
qorasy, öz auly tügil, Maqaş qoryğyn qorşai otyrğan jazyqtağy on on bes auyldy tegis körip tūr. Şañqan aqqalalar, qaisybir äinekter
jaña kele jatqan künmen şağylysyp, közin uialtqan soñ, küñgirt
közildirik kidi. Qar jamylğan keñ jazyqta qozğalys bügin tym küşti.
Atty, tüieli, jaiau-jalpyly, tūs-tūstan andağan adamdar aq dalany
şūbartyp jiberdi. Bäriniñ beti — köp auyl. Bireuler ilbip, jortyp,
bireuler qūiğytyp, yzğytyp barady. Solai qarai osy auyldan da
şūbai bastady. Şäken dürbisin alyp, qarap jiberip:
― Äne bireu, küdis köktegi Maqaş ieken,— degende:
― Men dürbisiz de anyq körip tūrmyn. Qasyndağy Särsen ğoi,— dedi
Şolpan.
― Bişara, tiyş jata almaidy-au. «Käri bi» dep, quyp jiberse
qaitedi?
― Barsañyz sizdi de qua ma?
― Qusyn-qumasyn, iejelden sailau qūmarym joq.
― Bip jolğa baryñyzşy! Sailau degendi mağan körsetiñizşi.
Şäken baruğa bettemedi. Bettemegenin baiqatpady. Oiyn üide
jatyp-aq oryndaityn bolğan soñ, ökimettiñ, ieldiñ közine tüskisi
kelmeidi. Öitkeni iekeuinen de qatty seskenedi. Qanşa aidyndy bolsa,
sonşa qorqaq ta kisi. Jaratylysy ondai osal iemes iedi, auyr däulet,
ülken abroi saq, äienşek ietti. Äzir onşa tis qaqpağan Şolpan ieriniñ
būl osal jağyn äli sezgen joq. Qyñqyldap, ierkelei sūrap, qoimaidy.
Mazasyn alğan soñ:
― Öziñ bara ğoi,— dedi Şäken.— Basymnyñ saqinasy ūstañqyrap
tūr, bara almaspyn. Jyly kiın, köşiriñe Taimasty otyrğyz.
Şolpan quanyp ketti. Üi üstinen jügire tüsti jerge. Atyn
qyraulatyp, Baibol kelip qaldy. Jürisi tym asyğys. Basqyştan
jügire şyqty üi üstine. Sälemdese sala, birdeme aituğa oqtalyp
tūrğanda:
― Jäi ma?—dep iedi Şäken.
― Qaidan jäi bolsyn!— dedi de, kürsine otyryp, köiite berdi.—
İeliñiz bülindi, myrza. Köp auyl, sol anadağy Amannyñ haty boiynşa.
«Tanagözdi auylnai, Izbasardy bolys sailaimyz!»—dep, qiğylyqty
salyp jatyr. İeldiñ türinen şoşyp keldim. Sailau basyna baryp,
öziñiz boi körsetip tūrmasañyz, Jaqyp iekeumiz, söz joq, qūlaimyz.
Äne, kördiñiz be, taily-taiağymen qaptap barady jūrt. Bärin kötergen
köp auyldyñ komonesteri.
― Tanagöz, Jaqyp, Baibol, Izbasar — törteuiñ de jaqyn ağaiynsyñ.
Bara almaimyn. Ağaiyn ökpesi auyr, arqalatpañdar mağan. Ne
bolsañdar da, mensiz bolyñdar,— dep, Şäken qyryndai tūrdy. Baibol
onan saiyn iemine tüsti.
― Myrza, «kä!» deseñiz, jügirip keletin küşigiñiz iedim ğoi. «Ait!»
deseñiz, ala tüsetin itiñiz iedim ğoi. Qaltamdağy mörimdi qatyn tartyp
alsa, ölim-dağy! Bir jolğa qoldai köriñiz!
― Seni men az qoldadym ba? Sol mördi kimniñ arqasymen aldyñ?
― Sizdiñ arqañyz ğoi, ärine, sizdiñ arqañyz. Mör meniñ qaltamda
jürgeni bolmasa, öziñiz bilediñiz. Äli de sol niet, bilei beresiz...
― Basymdy köp qatyrma!— dep, Şäken üi üstinen tüsuge basqyşqa
bettegende, jylpos Jaqyp attan tüsip jatty. Būnyñ da jürisi suyt,
asyğys. Aty, mūrty qyrauytqan. Salğan jerden:
― Sailauşy keldi!— dedi, süiinşi sūrağandai. Şäken iejiktei
bastady:
― Kim ieken?
― Temirjan degen.
― Äkesiniñ aty kim?
― Birdeme üp iedi, ūmytyp qaldym. Siriñke qara jigit körinedi. Bir
ielidei ğana mūrty bar, özgesin qyryp tastapty.
― Būl onda ūiazdyq oqu böliminiñ bastyğy şyğar. Sonda bir pysyqşa
jigit bar-dy.
― Bolsa bolar, oqu jaiyn sūrastyryp otyrdy. Sony habarlağaly
jäne öziñiz sailau basyna baratyn, barmaitynyñyzdy bilgeli keldim.
― Bara almaspyn.
― Onyñyz dūrys ta şyğar,— dedi de, Jaqyp Şäkendi oñaşa,
qoranyñ tasasyna alyp ketti.—Barmasañyz, barmai-aq qoiyñyz,
qaitesiz közge tüsip, Temirjan İermekbaidyñ dosy ieken. Şögeldi sailau
oiynda bolyp, salğan boiymen Malqardikine kelipti. Malqardan mänjaiğa qanğan soñ, tünde bizdikine kelip qondy. Meniñ üstimnen de jūrt
aryzdy jaudyrğan siiäqty. Sailauşy qisaisa, sailatpai qoiuy kädik.
Osynyñ kömeiine birdeme ötkizip qoisam qaitedi?
― Öte me?
― Ötkende qandai?
― Onda söitseñ söit. Sailauşy qisaisa, şataq şyğaratyny ras.
Jaqyp Şäkennen jüz som qaryz alyp, dereu atyna mindi. Baibol,
saly suğa kete, qosa attandy. Bylai şyğa: — Myrza barmady ğoi. Sen
iendi Maqaşty ainaldyr,— dedi Jaqyp.— Käri bi qarmağyn suğa salyp
qoiyp kütude. Auzyna birdeme tastasañ, özine qarağan on şaqty üidi
sağan beredi. Myrzanyñ on - on bes malaiy bizdiñ jaqta bolady. Sonda
sen jyğyla qoimassyñ.
― Mynauyñ miyma qonyp ketti,— dedi de, Baibol Jaqyptan
bölinip, köp auylğa qarai şaba jöneldi.
İeki şana bolyp Şäkenniñ malailary da attandy. Jekkenderi tüie.
Biraq atqa bergisiz jarau atandar. Jele jönelgende jüristi öndirip
tastaidy. Olardyñ soñynan Myrzakerge jeñil koşevka jektirip,
Şolpan şyqty. Köşirinde Taimas. Jelisti kerdi kösiltip barady.
Auzy sözden bos iemes. Malailarğa jete bergende:
― Myna maqaularğa aityp qoi, Şolpan. Äitpese aldanady,—- dedi.
Qazanqaptan özge malai tügel ieken. Şolpan bögelip, biraz sözge
keldi:
― Joldaryñyz bolsyn. Kimdi sailauğa barasyzdar?
― Sony kim bilipti, şyrağym. Şaqyrğan soñ, äiteuir, bara
jatyrmyz,— dedi qaba saqal bireui.
― Bizge bäribir. Kimdi saila dese, soğan qol köteremiz,— dedi iekinşisi.
― Sen, Taimas!— dep, tūmsyğyn işine ala, büktese jatqan bireui
dauystaidy. Taimas:
― Şolpan iekeumiz Tanagözdi auylnai ietu jağyndamyz,— degende,
bäri şulap qūia berdi:
— Biz onda Şolpan jaqtamyz!
― Biraq qatyn auylnai bola ala ma?
― Bola almasa, özinen körsin.
— İei, mynau tiri qyzyq ieken!
― Bärimiz Tanagözdi qoldaiyq!— dedi de, Şolpan jönele berdi.
Ūşyrtyp kele jatyp, Maqaşty quyp jetti. Jol tar, qar qalyñ.
Maqaş, atyn ombylata, joldan şyğyp bolğanşa, şananyñ qanaty
qağyp ketip iedi, astyndağy aryq kök qūlai ketti.
― Betim-ai, iendi ne deiin, kök şeşek!—dedi Şolpan.— Uiatqa
qaldyrdyñ-au. Qap!..
― İeşteme ietpes. Ädeii istegenim joq qoi. Zamanynda ol kisi de
talaidy qūlatqan şyğar!—dep küledi Taimas.— İel jinalyp
bolğanşa, dalada toñyp tūramyz ba! Syzdyqtikine tüseiik. Üii taza,
asy dämdi.
― Amannyñ öz üiine tüssek qaitedi?
― Sapekeñ syrqattau. Jäne üiiniñ bir jağynda Äljandiki,
Toqabaidiki otyr. Köpşilik qoi.
― Onda öziñ bil.
Syzdyq būlardy attan köterip aldy. Şolpan Şäkenniñ naq süieri
boludyñ üstine, malailaryna, aulyna, basqa ağaiyndaryna da
süikimdi minezdi, kişipeiil, qoly aşyq, körikti bai äieldiñ jaqsy
atağyn mañyndağy iel, kötere-kötere, syrtqa jaiyp jibergen. Qazir
kündik jerdegi iel Şäkenniñ atyn qospai-aq, Şolpan dese biledi. Biraq
jas Şolpan, öziniñ iel auzyna iline bastağanyn äli bilmeidi. Bilmegeni
jaqsy. Däulet pen ataqtyñ basy jūmyr pendede būzbağany bar ma?
Şolpannyñ būl üige bas sūqqany osy iedi. Basqa üilerge ūqsamaidy
ieken. İesik aldy küresin, asyq oinarlyq, tap-taqyr. Qora mañynda
köldeneñ jatqan bir şöp, ne bir şöpşek joq. Qoranyñ, işine, toñ
qatpaq tūrsyn, şañy şyğady. Şolpan üige iengende tamaq pisiretin,
bulka salatyn, äri üstine jatyp ūiyqtaityn orys peşin körip,
qyzyğyp otyrdy. Üi mülikti iemes, biraq taza, jinaqy. Töbesin,
qabyrğasyn tegistep sylap ağartqan. Qazaqy üilerden mülde bölek
tūr.
― Mynau bizdiñ taqtaily üiimizden köñildi ieken!— dep, jan-jağyna
qarana berdi Şolpan.
Şolpannyñ kelgenin körip, Äben men Tanagöz de osynda tüsti.
Qūrdas, köñildester bas qosty. Syzdyq būndaida Äben, qisyq mūryn
Täuke bolyp oinaityn.
― Maubas, lūqsat ietşi,— dedi Şolpan.— Syzdyq sen bolyp
oinasyn. Öziñdi öziñ kör, qandai iekensiñ.
― Oinasyn. Men sonşa bir söleket adammyn ba?— dep Äben
qorazdanyp qoidy.
Syzdyqtyñ qūdaiy jarylqady. Äben bolyp, qarnyn qampita, auyn
salaqtata, qoiqañ-qoiqañ jüredi. Kün sala jan jaqqa qaraidy. Añqau,
salaq, olaq beineleriniñ birin ainytpaidy. Birese aşulanğanyn
körsetedi. Dolbañ-dolbañ jügirip ketip, Tanagözdi salyp jibergende,
qolyndağy quraiy ieki bölinedi. Tanagöz külip jibergende, Äben özi de
yrjiiä külip tūrady.
Syzdyq oinap bolğanşa auyl adamdary, jinala-jinala üidi
toltyrdy. U-du külki. Syzdyq ieñ aqyrynda «Äbekeñ men Taimastyñ
añğa şyqqany» degen jaña oiyn körsete bastady. Qalai qūtyrsa da,
Äben şydap-aq iedi. Alamoinaq, sauysqan, qasqyr alğan küzen
jaiyndağy ötirikterge kelgende, Taimasqa tūra ūmtyldy:
― Sen ğoi osyny jūrtqa jaiyp jürgen!
Taimas qaşqan betimen, dalağa şyqty. Izbasardikine baryp iendi.
Izbasar qarsy şyğyp keledi ieken.
― Al ne bitirdiñ?—dedi salğan jerden.
― Ügittep-ügittep, Şolpandy äkeldim. Qasynda on ieki malaiy bar.
― Jigitsiñ! Maqaş pen Baibol Sapekeñ albarynyñ işine iendi,
baiqaşy!
Taimas jügire jöneldi. Sapardyñ qorasyna ienip, işki quystan
tyñdai qaldy. Maqaştyñ keiingi kezde qūlağy bitip, iestui kemigen,
kübiriniñ özi dübirge bergisiz:
— Mynauyñ özi qanşa?— degeni albardyñ syrtyna iestilip tür.
― Qyryq som,— dep kübirleidi Baibol. Onysyn iestimegen soñ
sausaqtarymen körsetedi.
— Jaraidy. Ağaiynsyñ. Şiremei-aq qoidym. Bara ber. Bizge
qarağan on bir üi seniki iendi.
Maqaş sony aityp, üige bettegende, Taimas odan būryn kelip,
jañağy jaidy nauqas Saparğa aityp ülgirdi. Maqaş kirgende, qolyn
ūstai alyp iedi, ūrsa bastady:
― İe, mana qaida qaldy sälemiñ? Öi, körgensiz it! Basyp, qiratyp
kete jazdamadyñ ba? Toiğan ieken qarnyñ...
— Maqa, baiqausyzda...
― «Baiqausyzda!».«Körmes tüieni körmes, bilmes qūdaidy bilmes»
degen osy...
― Bir qate bolğan şyğar. Keşiriñiz. Jetim ğoi,—dedi Sapar. İeti
ysylyñqyrap qalypty. Tösekten basyn köterip otyr. Maqaş
basyldy. Jaña kirip otyra bergende, artynan Baibol kelip alyp
ketken. İendi ğana jailap amandasa bastady:
― Jatyñqyrap qaldyñ. Ädeii köñiliñdi sūrağaly şyqtym. Ūiqyñ,
tamağyñ qalai?
― Şükir, ūiqym äzir bar. Qoiu tamaq siñbeidi. Sūiyq tamaqpen
küneltip jatyrmyn.
― «Tūşy iet auyrmaq üşin» degen. İeşteme ietpes, jazylarsyñ.
― Jazylsam da, jazylmasam da, yrzamyn. Jylai kelgen dünieden
küñirene bir ketu bar ğoi. Jañağy bota tirsek auylnai sasyp jürgen
siiäqty-au...
― Sailau küni ol saspağanda, kim sasady?
— Nege sasady? Özi jaqsy bolsa, ieldiñ odan basqa nesi bar? Özi
jaman bolsa, ielde onyñ nesi bar? Şylbyr ūşyn sūrağan şyğar,
berdiñiz be?
― Berdim.
— Ne dep berdiñiz? Aqty — aq, qarany—qara demeitin, aramdy —
aram, adaldy — adal demeitin, ükimettiñ, halyqtyñ ne qūdaidyñ
jolyn bilmeitin nadan, pasyq, ne qylyğymen ūnady? Odan da
tamağymnan birdeme ötip ketti, deseñizşi, «Saldama bolğan qaiyqtan
qaiqaita buğan sal artyq! Paraqor bolğan auyzdan...» Arjağyn öziñiz
aityñyz, ne dep iedi Mäñki batyr?
― Sonda iendi ierkek qūryp qalğandai, qatyndy sailamaqpyz ba?
― Sailasa qaitedi? Qatynnan batyr da, patşa da, dana da şyqqan.
Alyp qaşanda anadan tuady. Täñirim kimniñ basyna şyraq jaqsa, ony
öşirem dep ürleuşilerdiñ saqaly küiedi. Äiel basyna şyraq
jağylğan zaman. Biraq siz qazir ieşkimniñ de namysyn jyrtyp otyrğan
joqsyz. Ägär Baiboldan asyryp Tanagöz birdeme berse, ony sailauğa
da daiynsyz. Siz bergenmen şylbyr ūşyn men bere almaimyn. Sizdiñ
tuys — meniñ jatym iemes. Tuys degen bazarğa satatyn malyñ iemes.
Taimas, otyrma, bar habarla. Satylmasyn!—de. Men degeni Tanagözge,
Izbasarğa bersin dausyn! Men de Älseiittiñ aqsaqalymyn.
Taimas tūra jöneldi. Maqaş tömen qarap qaldy. Sapardyñ betinde
tikireigen tükter äli qalpynda. Işinen jek körse de, syrtynan ağa
tūtyp, aldynan şyqpai jüretin qartty osy joly jaman sökti. İekeui
şöbere, ieki auyldyñ aqsaqaly. Älseiitke qarağan barlyğy — on bir
auyl. Özgesi onşa öspegen, şağyn auyldar. Äben, Taimas, Nūrğali,
Baiboldar da — Älseiit. Işinde bir baiy joq. Aidağany az, qūlağy
köp, qaltasy älsiz, qoly küşti köp ata tūtas tūrsa, tüsken jerin oiyp
ketedi. Sondyqtan Şäken myrza būlarğa Jaqyp siiäqty bir atany
qarsy qoiumen qatar, özderin ylği bölşektep ūstaidy. Tanagöz ben
Baiboldyñ şarğa qatar tüskeli tūrğany da, myrzanyñ özdi-özin
jetildiru saiasatynan tuğan. Älseiit tūqymy osyny äli sezbei keledi.
Sezse, tis qağa kele, Aman, Sailaubekter sezui mümkin. İekeui mynau
otyrğan ieki qarttyñ balasy. İeger äkeleriniñ betimen ketse, olardyñ da
yntymağy qosylmas. Maqaş, ündemei qalğan küiinde, ūzaq otyryp bir
kezde:
― Balañ tilimdi almai, jerge qaratyp bir ketip iedi. İendi öziñ
qarattyñ ba! Jaraidy, ülkendi syilamasaq, seniñ de sybağañ
tartylar. Qūdaiğa şükir, men de bala, ini bar!
― Ülken degen nemene? Tüie de ülken. Saqal degen nemene? Tekede
de bar,— dedi Sapar.— Ülken basymmen, aq saqalymmen, adamşylyq
arymdy satyp jürsem, meni de aiama! Öitip bar bolğanşa, joq-aq
bolaiyn!
― Osynşa jerleisiñ, Sailaubektiñ joqtyğy-au! Orynborğa öli
ketken joq, tiri ketken, keler ierteñ! Kelgen küni körermin küşiñdi!—
dep, jerdi qamşymen tartyp-tartyp jiberdi de, Maqaş şyğyp ketti.
Taimas būl kezde Maqaştyñ osynda jürgen tuystaryna qyryq
somğa satylğanyn, Sapardyñ sälemin aityp, Izbasarğa qaita kelip
ülgirgen.
― Jigitsiñ!—dedi tağy da Izbasar.—Sailauğa Sapardy, Şolpandy
qatynastyru seniñ ğana qolyñnan keledi. Älden mynausyñ, jastar
ūiymyna iengende, ne qūiasyñ! Bar, iel jinalyp qaldy. Habarla,
qalmasyn ieşkim!
Taimasta tynym joq. Ūşyp ketti. Şarşar, jalyğar iemes, sailau
tartysyna bir qyzyqsa, ierteñ kommunistik jastar ūiymyna ienuge ieki
qyzyğady. Mañdaiy, tanauy terşigen, tymaq bauy bailausyz. Bastan
bu būrqyrap jürip, biren-saran üide qalğandardy sailau basyna
jöneltti de, jebelei basyp, Syzdyqtikine kirdi.
― Neğyp otyrsyñdar, naiqalyp? Sailau bastaldy, sanap jatyr!—
degende, işip otyrğan şailaryn tastai, bir top äiel, Şolpandy
ortağa ala, asyğa jöneldi...
Auyl aldyndağy midai aq jazyq qazanşa qainap jatyr. Atty,
jaiau, ögizdi, tüieli, şanaly tūs-tūstan qūiylğan adam aluan-aluan.
Äiel-ierkek, qyz-kelinşek, kempir, şal, bozbala — bäri bar. Jarylyp,
ieki sapqa tūrğan. Ortany bos qaldyrypty. Būl auylnaidyñ sailauyn
Maqaş qoryğynda ötkizu — tabylğan aqyl. Kedei, jiyn iel tegis
qatynasty. Alystan kelgenderdiñ köligine şöp mol, şylqytpasa da,
özderine bir kün qonağasy bere alady. Taimas ötirik aitqan ieken,
sailauşylar äli joq. Şolpan, qasyndağy äieldermen, Äben, Izbasar,
Syzdyq tūrğan sapqa kelip qosyldy. Osy toptağylardyñ talaiy
būryn sailau körmegen bolsa, Şolpannyñ da körgeli tūrğany osy.
«Qaiter ieken? Ne bolar ieken?»—dep, jüregi lyp-lyp soğady. Köp işi
qyzu, araq işip alğandai, ielire qaraidy, tüge. Şolpandy köre sala,
anau saptağy jalşylar osy sapqa sögile jöneldi.
― Qaida? Qaida barasyñdar?— degen Jaqyp pen Baibolğa moiyn
da būrmady.
İeki jaq bir-birinen kisi tartuyn äli qoimapty. Toqabai, Taimas
qarsy jaqtyñ köbinese äielderin ainaldyryp jür. «Şolpan
şaqyrady», «Şolpan: meniñ qasyma kelip tūrsyn deidi»— dep,
sybyrlap ketedi. Barğan äiel qaitpai qalady. Jaqyp pen Baibol
jağy azaiyp barady. Şolpan Taimas pen Toqabaidyñ qulyğyna jaña
tüsinip, külimdep tūrğanda, toptyñ anau tūsynan Toqabaidyñ öz äielin
bireu jetelei jöneldi. Äiel tartynady. İerkek yrqyna qoimai süirep
barady. Myna jaqtan Toqabaidyñ közi şalyp qalyp jügirdi.
― Qūtyryp kettiñ be, neñ bar bireudiñ qatynynda?— dep, kele
jarmasty.
― İe, seniñ qatynyñ bolsa, meniñ qaryndasym!— dep, anau tartady.
Qaukörik, jarymesteu jigit siiäqty, qaryndasynan airylar iemes.—
Jür, Bädişa, jür! Şyn Tätikem balasy bolsañ, jür! Aruaq, aruaq,
qaidasyñ?..— degen kezde, tanaulap Jaqyp pen Baibol keldi. Jaqyp
aiyrğan bola berip, Toqabaidy şyqşyttan qatty nūqyğanda, Toqabai
äielin qūia berdi. Anau iekeui ala jöneldi. Toqabai biraq Jaqypty
basyp qaldy. «Senen-aq öldim ğoi! İendi qatynymdy tartyp
almaqpysyñ?»—dep, bökebaiynan qiqyldata keudesinen tizerlegende,
Jaqyptyñ mūrnynan qan būrq ietti. Ana sapta onyñ, Baiboldyñ
tuystary, on şaqty jigit ūmtylğanda, myna sapta Taimas, Syzdyq,
Nūrğalidiñ tüiedei-tüiedei ieki ağasy ūmtyldy.
― Baryñdar, qorğañdar! Taimas pen Toqabaidy ūryp tastamasyn!—
dedi Şolpan. Būl sözdiñ auzynan qalai şyqqanyn da baiqamady.
Buyndary qaltyrap ketti. On ieki malai tüidegimen jügirdi. Izbasar
araşaşy. Ūrylğan jaq basym küşke batpai, qūr kijinedi. Ūrğan
jaqty Izbasar toqtatty. Tek qisyq mūryn Täuke ğana yryq bermei
jür. Alaqanyna tükirip-tükirip qoiyp boqtaidy:
― Jiberşi, jiberşi! Osy şata nemeni jerge jüz qağyp, jüz
suyraiyn!— dep, Jaqypqa taptap beredi.
Sonda özi Jaqyptyñ bir borbaiyndai-aq. Äri qartañ kisi. Jas
kezinde janjaldy sūrap alatyn. Ömiri odan paida tapqan iemes. Sonda
da qoimaidy. Qoimağan soñ, Syzdyq kelip, şaqşasyn ūstata berdi.
Mūrnyna nasybai iısi barysymen, Täuke tüşkirip saldy.
― Järekimalda!— dedi Syzdyq. Jūrt külip jiberdi. Degenmen sol
tüşkiru iem boldy.
Jaqyp mūrnynyñ qanyn Şolpannyñ aldyna kelip sürtip tūryp:
― Şyrağym, kelgeniñ jaqsy boldy. Kör mine, myrzağa aita bar,—
degende:
― Kördim. Öziñiz sūranyp bardyñyz ğoi. Äueli qol jūmsağan siz ğoi,
— dedi Şolpan. Öñinde aianyştyñ nyşany joq. İerke, külim közinde
yzbar bar. Anada Äljanmen janjaldasyp, mūrnyn qanatyp kelgende.
«Ağajan!»— dep, şūrqyrai tüsken. Būl joly miz baqpağanyna Jaqyp
tüsinbei tūr. Qanşa zymiiän bolsa da, Şolpan odan tereñ ieken. «Sen
Amanğa op qazyp jürsiñ. Öziñ tüs sol oryña!» degen oiyn körsetpei:
― Myna sorlyny nege äkelgen?—dep, şana üstinde şoşaiğan
birdemege köñil audardy.
Köligi joq, jip jetekti, qanatsyz jaidaq şana. Şananyñ üstinde —
kiızge tapjylmastai orap tastağan kempir. Kempirdiñ basy da
körinbeidi. Özinen özi söilep otyr:
― Baibol, bitti me älgi sailauy qūrğyryñ? Qaşan qaitamyz? Ölgeli
otyrğanda, mağan osynyñ keregi ne? Änşeiin, Ätkem aruağyn
syilağan soñ keldim. Kim bar qasymda? Kel, däret syndyram... Kereñ
bolğansyñdar ma, kel deimin tez...
İeşkim kele qoimady. Duyldağan iel özimen-özi. Taimas dauystady:
― Baibol, äi, Baibol! Äjeñ şaqyrady, tez jet. Däret syndyrady!
—degende, qarqyldap külip jiberdi birsypyrasy.
― Sailau degen — bireuge baq, bireuge sor ieken ğoi! Sol üşin jūrt
janyn salyp jür,— dedi Şolpan. Qasyndağy Tanagöz: «Ärine» dep,
basyn izedi.
Sailauşy jaña körindi. Bir atty tertege, bir atty onyñ aldyna
kösem jegipti. Koşevkanyñ törinde, qasqyr işikke oranyp, jalğyz
jatqan jigit zildei. Qatty keledi. Doğasyna qoñyrau bailasa,
baiağynyñ köpesi ne töresinen aiyrğysyz. Aldy-artynda dalbaqtap
şapqan salt attylar da bar.
Mana Taimas jetkizgen Sapar säleminen keiin tolqyğan Maqaştyñ
tuystary yntymaqqa jaña kelisti. Maqaşty qospağanda, on üi
bolatyn, sailauşy kele bergende, ieki bölinip, ieki sapqa tūra qaldy.
Jaqyp pen Baibol jağy tağy da azaia tüsti.
Tūlybyn şanada qaldyryp, paltoşeñ kele jatqan Temirjannyñ
jūrt aldymen mūrtyna qarady. Däl su ağarynyñ üstinde bir ielidei
qap-qara mūrty bar. Özgesin qyryp tastapty.
Temirjan aldymen äielderge qarady: oinaqy qara közi Şolpandy
işip-jep barady. Qasyndağy Şögelge bir sybyrlap qoidy. Şolpan
jamylyp tūrğan qalyñ şälisimen betin bürkei tüsti. İendi tek közi men
mūrny ğana körinedi. Onyñ özin, qyryndai tūryp, körsetpei:
― Saitan köz sailauşy ädepsiz ieken,— degende:
― Özi saitan köz bolsyn da, ädepti bolsyn!— dep, samp ietti Tanagöz.
Şolpan ony şyntağymen qağyp qaldy, kübirlep:
― Tek, aqyryn! İestip qalsa, auylnai sailamai keter.
― İel sailasa — bolady.
Köp küttirgen sailauşy köp jañalyq aita almady. Būdan bylai
auylnai, bolys tek jalşy, kedei, ortaşadan qoiylady. Auyldy
sovettendiru kerek degendi ğana iestirtti. Qara tizimde būl mañnan iekiaq adam bar ieken, olardyñ atyn jariiälamady. Şögel arqyly
habarlap, Maqaşty jylystatyp jiberdi. Şäken, özi sezip kelmei
qalğan. İeski auylnaidyñ halyq aldynda iesebi de bolğan joq.
Sailauşy tura sailauğa kiristi.
― Al, joldastar, aita beriñizder, kimdi auylnai qoimaqsyzdar?—
dep, jiñişke dausymen Temirjan şiñkildegende, oğan taqau tūrğan
Izbasar ūsynys jasady:
― Auylnai sovet oiyn auylda adal oryndaityn, jüz parasyna, pūl
parasyna satylmaityn, baiğa, ruğa tartpaityn, naşardyñ,
momynnyñ köz jasyna qaraityn, qolynan is keletin adam bolu kerek.
«Myrqymbailar», Baiboldar iendi bola almaidy. Biz käzir auyldy
sovettendiru qarsañyna keldik. Sondyqtan kedeii köp osy ülken
auyldyñ atynan Tanagöz Qūdaiberdi kelinin ūsynamyz. Tanagöz —
jañağy atalğan köp tilegine sai, onyñ üstine äielderdi qoğam isine
tartuğa öte oñtaily.
― Au, basqa iel nege sailamaidy, äieli qūryp qalyp pa? Änşeiin,
Aman aitqan soñ, bylşyldai beresiñ!—degen Baiboldyñ kime sözine
Tanagöz özi qaiyrdy jauapty:
― Sadağa ket Amannan! Äueli sol äielge jetip alşy!
Sol jaqtağy sap du ietip, birneşe dauysty birden şyğardy:
― Baital şauyp bäige almaidy!
― Baiboldyñ özin qūiamyz!
― İä, jaily kisi ielge...
Äielden auylnai sailaimyz degendi iestigende, sailauşynyñ özi de
tañyrqap qaldy. Bilmegenin qasyndağy Şögelden sūraidy ieken, sūrap
alyp, Tanagözdi şaqyrdy:
― Jeñgei, berirek keliñizşi, didaryñyzdy jaqsylap köreiik.
― Qainym-au, didarğa qarap sailauşy ma iediñ? Mine, keldik iendeşe,
— dedi de, Tanagöz Temirjannyñ aldyna kelip tūrdy. Jasy qyryq
şamasynda, betinde äli äjim joq, sylansa, birsypyra öñdi kisi. Taza,
ülken közi jaltyrap, sailauşynyñ öñmeninen öte qarap tūr. «Sen meni
synağanşa, seni men synap alaiyn»— dep tūrğan tärizdi.
— Hat bilesiz be?
― Mūsylmanşa ğana.
― Küieuiñiz bar ma?
— Joq bolsa, tauyp beresiz be?
― Jai sūrağanym toi.
― Onda bar. Osy toptyñ işinde juanyrağy, basy ülkendeui meniñ
küieuim.
Jūrt du ietip tağy bir küldi. Temirjan sūraqty toqtatyp, dauysqa
qoimaq bolğan kezde, Taimas bir sūraq, berdi:
― Basqa ieldiñ adamdary otyr osynda. Dauys bere bere me?
― Basqa iel tügili, basqa auylnaidyñ adamdary bere almaidy.
― İendeşe myna tūsta üş-tört Süiindik tymağyn, ana tūsta tört-bes
Qarakesek tymağyn közim şalyp qaldy...
Jaqyp pen Baibol özderine qarağan ieldiñ qonağyna deiin
qaldyrmağan ieken. Qonaqtary sytylyp şyğa berdi. Toby azaia tüsti.
Dauysqa qoiğanda üştiñ birin de ala almady.
― Qaptal köpşilik Tanagözdi auyl sovettiñ törağasy ietip sailady!
—dep iestirtti Temirjan.— İendi oğan orynbasar, hatşy kerek.
Būl iekeuin tağy da Izbasar ūsyndy:
― Taimas Bodaubekūly men Sädu Jantaqūlyn kedeii köp ülken
auyldyñ atynan ūsynamyz. Biri kedei, biri jalşy. Keleşegi mol,
belsendi jastar.
Jüni jyğylğan jaq qaityp köterile almady. Taimas pen Säduge
ieşkim qarsy bolğan joq, birauyzdan sailandy. Tarauğa jūrt
oryndarynan tūra bastağanda, sailauşy qaita otyrğyzdy. Bolystyq
sezge jeti delegat kerek. Myna qalpynda jeteui de ieki ūdai ieldiñ bir
jağynan sailanğaly tūr. Jaqyp jaman sasty, jeteudiñ birine ilige
almasa, bolystyqtan ümit joq. Birese Temirjanğa, birese Izbasarğa
keledi sasqalaqtap. Temirjan Izbasardy bylai alyp şyğyp:
― Meniñ mūğalimderge jaqyn iekenimdi bilesiñ ğoi?— dedi.
― Äbden bilemiz,— dedi Izbasar.
― İendeşe, jaqyndyqpen aitam, jeti orynnyñ birin qarsy jaqqa
beriñder. Olar da birsypyra iel, bärin sender ala beresiñder me?
― Sonda kimge ber deisiz?
― Jaqypqa beru kerek.
Izbasar kümiljip qaldy. Temirjan baspalatyp barady:
― Nege ündemeisiñ, mūğalim? Qimaisyñdar ma älde?
― Qimaitynymyz ras. Ol süikimsizdeu, baişyldau kisi iedi.
― Äi, qoisañdarşy auyl arasyndağy byjyñ-tyjyñdy. Bai iemes,
bi iemes, neşe atasynan beri sūr kedei. Özi jön biletin pysyq jigit.
Senderge süikimsiz bolsa, ükimetke süikimdi. Men tipti, kak kommunist,
ūsyna alam.
― Jaraidy onda, siz qolqalasañyz, köndik.
― Könseñ, öziñ ūsynasyñ. Äitpese mynau iel ötkizbei tastauy kädik.
Izbasar amalsyzdan ūsynys jasady. Delegat bolyp Qasen, Aman,
Äljan, Tanagöz, Izbasar, Jaqyp, Nūrğali jeteui ötti. Aman, Qasen,
Äljan, Nūrğalilar joq ta bolsa, sezge deiin keledi dep, syrttan
sailap jiberdi. Jiyn tarai bastady. Taimas, Toqabai, Tanagöz, üş
jaqtap, Izbasardy araşa talap jatty:
― Nege ūsyndyñ Jaqypty, iesiñ dūrys pa?
― Auzymyzğa qūm qūidyñ ğoi, tük aita almadyq!
― Joq, öziñ tüsindirşi, būnyñ ne?
Būlar tüsinisip jatqanda Şolpan auyr kürsinip Syzdyqtikine
bettedi. Jaqypqa delegattyqty qimaidy. «İerteñ onyñ bolys bolğaly
tūrğanyn biri bilmeidi. İerimniñ nan jesip, tüz jesip tyqqan syryn
qalai aitaiyn senderge!..» degen oida bara jatty.
IX
N. poselkesi qazaq dalasyna jiyrmanşy ğasyrdyñ bas şeninde
kelip ornağan. Jiyrma şaqty ğana üi bolatyn. Qazir üi sany ieki
jüzge juyq. Ülken aq şerkeui, qyzyl töbeli mektebi ieñ ortalyqta,
döñeste, tipti alystan körinedi. Kooperativtiñ, näpmannyñ biraz
dükeni de bar. Būl mañdağy jeti bolys qazaq bir bolysqa qosylğan soñ,
qazaq aulyna syimai, bolys ortalyğyn osy poselkege äkeldi.
Revoliutsiiä künderinde qaşyp ketken salpy auyz Andreidiñ temir
terezeli dükeni bos tūrğan. Sol üige qyzyl tu tigilip, bolystyq sezd
ötkeli jatyr. Sezge jan-jaqtan ağylğan qazaqtar poselkede tolyp
jür. Köpşiligi būryn sezd körmegen, qaisybiri tipti — poselke
körmegen qaşyqtağy nağyz qyr qazaqtary. Attary köşeni jatyrqap
osqyrsa, özderi şoşqadan jerkenip tyjyrynady.
Tanagöz de jerkenşek-aq bolatyn. Poselkege iene bergende, mai
tūmsyqtyñ biri qors ietip iedi, ol selk ietti. Däu qara şūbar şoşqa, sony
sezgendei, būryla jürip, joldy kesip ötkeli keledi. Tanagöz qaramauğa
tyrysty. Közin tars jūmyp, auyz, mūrnyn şälisimen orap aldy.
Qasyndağy Izbasar:
― Mynau bir näni ieken,— dese:
― Qarama, qarama! Köziñ ketedi,— dep bezekteidi.
Izbasardyñ şek-silesi qatady.
― Jeñeşe-au, onda orys atauly soqyr bolmas pa iedi?— degende:
― Orystardyñ közi üirengen,— dedi Tanagöz. Qanjyğasyna
qaranyp, bökterinşegin tügeldei beredi. Bökterinşegi toq. İekeuinde
myqty ieki qorjyn iet bar. Aqmoladan Amandar keledi, sezde
kezdesemiz dep, azyqty ädeii mol alyp şyqqan. Biraq Aman kele
almapty. Sezd üiiniñ aldynda Qasen, Äljan, Nūrğali kezdesti.
Körispegeli birsypyra uaqyt ietken qūrbylas, auyldas, jerles
adamdar şūrqyrasyp amandasty. Ile Amandy sūrap jatyr.
― Aman äzir qaitpas,— dedi Qasen.— Säken Seifullin kelip qalyp,
sol kisi iertip ketti.
― Ol kim iedi?—degen Tanagözdiñ sūrağyna Nūrğali şamdana
qaiyrdy jauapty:
― Qazaqstan Halyq Komissarlar Keñesiniñ töre-ağasy iemes pe?
Ükimet bastyğyn bilmeisiz, qalai auylnai bolasyz!
― İei, men sendei oqyp kelip tūrmyn ba?
― Ükimet bastyğyn biluge, qanqūily Jaqypty delegat sailamauğa
oqudyñ keregi qanşa?—dep, Äljan qabağyn şytty. Tanagöz Izbasarğa,
Izbasar jerge qarady. Nūrğali tağy bir küjildep qoidy:
— Tap saiasaty, tap küresi degendi ūmytqan ğoi mülde.
― Ūmytqamyz joq,— dedi Izbasar.— Sailauşy qolqalap otyryp
aldy.
― Sailauşyñ älgi Temirjan ba? Bilemiz, onyñ özi baidyñ
qūiyrşyğy.
Oqyp kelgen jigitter iekpindi körinedi. İeki söziniñ biri: «tap
saiasaty», «tap küresi». Taimas ta «saiasat» degen sözdi jiı aitatyn,
biraq orynsyz aitatyn. Mynalar ornymen aitady. Sözderinde
jañalyq köp: «qanauşy», «qoi terisin jamylğan qasqyr», «sotsializm»
degendi de Tanagöz osy arada qūlağyna qūiyp aldy. Az uaqytta būnşa
özgerip, jañaryp qaitqandaryna qyzyğyp, quanyp tūryp, Tanagöz
Nūrğalidyñ aq şalbaryna tañdandy. Aiazda aq şalbar, botinka,
palto kiıpti. Üşeui de könetoz. Toñğany ma, säni me, ieki qoly
qaltasynda, jüre beredi. Özi iebedeisiz ülken jigit, onyñ üstine
söleket kiımder qosylğan soñ, sezde jiylğan jūrttyñ būğan bir
qaramai ötkeni joq. Tanagöz şydamady:
― Aqmoladan osy kiımmen keldiñ be?
― Joq,— dedi Nūrğali.— Qazaqy kiımderim päterde. Mynau qala
kiımi ğoi.
― Suyq ūstap qalmasyn. Tym jeñil ieken.
― Şynyğu kerek, jeñgei!— dep, Nūrğali denesin qozğap-qozğap
qoidy. Tanagöz onysyna män bergen joq. Jaqsy köretin qainysyn
qaitalap sūrady:
― Amandy üiden şyqpaisyñ, qyzmetke aralaspaisyñ, deuşi iedik.
İendi qolğa tüspei ketpese neğylsyn! Qyzmeti ne, qaşan qaitady özi?
― Olar iel aralap jür. Qarqaraly, Semei, Pavlodar, Aqmola
ūiazdaryna barady. Qar kete keler. Qyzmeti äzir belgisiz. Ükimet
bastyğy özi şaqyryp äketti. Jaman qyzmet berer deisiz be.
― Öz qyzmetteriñdi aityñdarşy?
― Bizdiki osy sezdiñ artynan belgili bolady. İeralin joldas özi
iertip keldi ğoi.
Bir jigit kelip äñgimeni böldi. «İeralin şaqyrady»— dep, Qasen,
Äljan, Nūrğali üşeuin iertip äketti.
Olar barğanda, İeralinniñ qasynda Temirjan tağy üş delegat
otyrdy. Bosağada jeti qorjyn üiüli jatty.
― Jigitter, qarañdarşy,— dedi İeralin,— Anau jeti qorjyn — jeti
bolystyñ Sovet ükimeti tūsynda jasağan keñsesi.
― Bolystar özi şonjar bolğanymen, isi şonjar bolmağan-au!— dep
iedi Qasen. İeralin:
― İä,— dedi de, söilep ketti.— Būl sezdiñ būrynğy sezderden
aiyrmasy: qorjyn artqan şonjar bolystarmen qoştasamyz. Ükimet
basyna olar iendi qaityp oralmaidy. Biraq üiinde jatsa da, yqpalyn
äli biraz jürgizedi. Sezge kelgen jüzge tarta delegattyñ işinde osy
otyrğan altauyñ ğana kommunissiñ. Özgesi partiiäda joq jalşy,
kedei, ortaşalar. Solardyñ köpşiligi ru, aqsaqal, baidyñ, kömegimen
sailanğandar. Qojasynan däl qazir qūryq äketetini kem de kem. Al
auyldy sovettendiru ūrany ieñbekşilerdi tek memleket isine tartumen
oryndalmaidy, proletariattyq ozyq ideiäny iske asyrumen
oryndalady. Osy jağdailardy ieske ala otyryp, äueli bolatkom töreağasyn belgileuimiz kerek. Sodan keiin ony ötkizuge küş saluymyz
kerek. Käne, aityñdarşy, kim laiyq?
Temirjan ile Jaqypty ūsyndy. Maqtauyn da jetkizip jatyr:
― Oqymağan qazaqtyñ tildisi, myqtysy, kirimdisi,— deidi,— hat
biledi. Tap saiasatyn jaqsy tüsinedi. Atasy qaiyrşy, ielden iet jiğan.
Äkesine ömir boiy bir at, bir siyrdan basqa mal bitpegen. Tek öz basy
ğana sovet tūsynda qatarğa qosylyp keledi. Men būl ielmen äbden
tanystym, odan ylaiyqtyny tappadym.
― Osy aitqanyñyzdyñ bäri ras!— dep, Äljan qapelimde qostasa da,
keiin isten şyğardy Jaqypty.— Kedei balasy bola tūra, kedeige
baidan äri raqymsyz, baişyl, qanqūily jigit. Ol zarlatqan kedei
dausy qosylsa, osy sezdi küñirenter iedi. Ol myna meni de, anau
Qasendi de zarlatqan. Amannan da pälesin aiağan joq-ty. Ony bolys
qoiğanşa, Şäkenniñ özin qoiğan köp artyq. Äitpese, Aman şappai ber
dep tūrğan joq pa! Qalada, auylda, oquda — bärinde de auyzğa
alynady. Būl jerde nege alynbaidy?
Temirjan Amanğa qarsy şyqty. Amannyñ üstinen aryzdar tüsken
ieken. Biraq aryz — tek syltau. Amandy İermekbai iekeui ūnatpaidy,
tipti seskenedi. Solaqai İeralinniñ tärbiesindegi jigit dep sanaidy.
İeralin olardyñ işin sezetin, qazir körine qarsylyqqa kezdesken soñ,
oilanyp qaldy: «Ne isteu kerek? Ainaldyrğan jeti-segiz kommunistiñ
auzy birikpedi, köp delegatty qalai biriktiruge bolady? Kommunist
yqpal jasai almasa, kommunist ol jiynda boldy ne, bolmady ne»—
dep, özin iştei qairai jürip, nasybaiyn atqanda, terezege közi tüsti.
Daladağy delegattar da qarap jatpağan ieken. Bölinip, bölinip,
keñesude körinedi. Jaqyp solardyñ arasynda, birinen soñ birine
barady.
― Joldastar!— dedi İeralin, oiyn qoryta kelip.— Sezge sözdi
tüiip kirelik. Jaqypqa men de toqtadym. Kedei, ieti tiri jigit qoi,
seneiik, baidan Sovet ükimeti paidaly iekenin tüsiner.
― Jūmeke-ai, tanisyñ-au adamdy!—dep, Temirjan yrzalyğyn laq
ietkizgende, Äljan, Nūrğali, Kasender tömen qarap ketti. Beitanys üş
kommunist manadan Jūmabekti qostauda. Jūmabek ūsynysyn
tolyqtyra tüsti:
― Töreağalyqqa Jaqypty ūiğarsaq, bolatkom qūramynyñ
müşeligine Qasen, Aman, Nūrğalidy, Şögeldi ūsynaiyq. Sonda jalşy,
kedei, ortaşa, kommunist — bäri tügel. Būğan qalai qaraisyñdar?
Temirjan tağy da basqadan būryn bildirdi yrzalyğyn. Bäri: jä!—
desti osyğan! Tarai bastady. Jūmabek jalğyz qalğanda, Qasen qaita
ienip, ökpe aitty:
― Jaqyptyñ kim iekenin ūğyndyrudai-aq ūğyndyryp iedik qoi, būl
qalai, Jūmeke? Bizden ūşyp-qonyp jürgen Temirjannyñ sözi ötimdi
bolğany ma?
― Otyrşy!— dep, Jūmabek Qasendi otyrğyzyp qoidy da, betine
jymiiä qarady.— Būğan deiin meniñ baidy, baişyldy jaqtağanymdy
bilemisiñ?
― Joq.
― İendeşe qobaljymasyn jüregiñ. Saiasat ta ädis tañdaidy. Ädissiz
saiasat qūlaidy. Qūlamau üşin Jaqypty qostauğa tura keldi.
― Jūmeke-au, kim biledi sony? Kim qostaidy?
― Jaqypty az bilgenmen, Şäkendi köp biledi jūrt. Būdan ieki ai
būryn Altai-Qarpyqtyñ şonjarlary Şäkenniñ üiine dabyrasyz
jinalyp, Jaqypty bolys qoiuğa qūpiiä anttasqan. Delegattardyñ köbi
sol şonjarlardyñ yqpalynda. Jaqyp pen Amandy qatar salsañ, söz
joq, Jaqyp ötedi. Olai bolsa, Amandy qūlatudyñ keregi ne? Jaqyp
bola bersin. Sen üşeuiñ bolatkom qūramyna ötseñ, ol senderden qūryq
äkete almaidy. Äketip baratsa, moinyn syndyramyz, öz obaly özine.
― Jaña tüsindim, äriden oilağan iekensiz,— dedi Qasen,— biraq sonda
bizdi bolatkom qūramyna ötkize me?
― Ötkizedi. Qazaq ūğymynda äli künge bolatkom qūramy joq,
bolystyñ soqa basyn ğana biledi. Būl däl qazir bizdiñ paidamyz.
Sezd aşylatyn mezgil boldy. Dalada bytyrap jürgen delegattar
üige iendi. İeralin de bardy. Būrynğy şonjar bolystardan Malqar,
Jänibek, Qalabai ğana körinedi. Özgesi kelmei hatşylaryn jiberipti.
Hatşylardyñ köbi ieski bolystardyñ özine laiyq, ieski oqyğandar ieken,
ūlyqqa jağynyp qalğan ädetpen, İeralin men Temirjannyñ aldynda
qūrdai jorğalaidy. Maida, kölgir şetinen. Sezd aldynda jeti
bolystyñ biri iesepti baiandama jasai alğan joq. Jeti hatşy jazyp
alğan bir-bir bet mälimetterin oqydy. Jarys söz de bolmady. Būryn
memleket bolyp körmegen ieldiñ isinde jaryqşaq köp-aq. Biraq albyrt
jas tärizdi. Ūrynsa da, sürinse de, qaitpai, alğa, tek alğa ūmtylyp
bara jatqany baiqalady.
― Biz kemi jüz jyl artta qalyppyz,— deidi İeralin söilep tūryp.
— Qajetimiz şaşymyzdan köp. Biraq sonyñ bärine jetkizetin, tez
jetkizetin Sovet ökimeti bar bizde. Sovet ökimeti — ömir kilti. Kilt
iesiniñ qolynda, halyqta. Mine, sizderde, joldastar. Bai, juandar
ğasyrlar boiy ol kiltti qolğa tigizbei, halyq tilegin qūlyptap
ūstady. İendi ol qūlyp aşyq. Kiriñder dünie saraiyna, köriñder,
aralañdar. Jaramdysyn al, jaramsyzyn qaita jasa. Būl meniñ sözim
iemes, joldastar, Sovet ökimetin jasauşy danyşpan Leninniñ sözi.
Men tek Leninniñ, lenindik Kompartiiänyñ sälemin äkelip tūrmyn
sizderge. Sezderiñiz qūtty bolsyn! Jaña ükimetteriñiz halyq tilegine
sai bolsyn!
Köpşilik duyldap, özara söilesip ketti:
― Myñ jasa, Lenin!
― Sabaz-ai, būl jiyndy da ūmytpapty-au!
― Özi nauqas degen ne söz?
― Ter qatsa kerek, terlep täuir bolypty ğoi.
Qarañğy qazaq dalasynda Lenin atyn tili şyqqan jas balağa deiin
biledi. Ol turaly halyq añyz, iertegiler jasai bastağan. İelge şyqqan
jyryndy ökilderdiñ sözi Leninge bir soqpai ketpeidi. Lenin aitty
dese bolğany, jarly jalğyzyn qūrban ietuge daiyn. Partiiä, komsomol
ūiymdary neken-saiaq, «Qosşy», «Jalşy» ūiymdary äli qūrylmağan
alystağy, qarañğy, bytyrañqy ieldiñ köñilinde Lenin aty şam-şyraq
tärizdi iedi. Sondyqtan ol iesim atalğanda tiyş qala almady köpşilik.
Temirjan şyğyp:
― Tiyştalyñyzdar! Sailau bastalady,— degende ğana duyl
basyldy. Sailaudy onyñ bastauy qyzyq. Salğan jerden,— bolatkom
törağasyna kim laiyq?—dep iedi, üş dauys birden. «Jaqyp Bekişūly»
dedi. Būrynğy qarsylar boi körsetpei qaldy. Jaqyp ötip ketti.
Bolatkomnyñ plenum, prezidium müşelerin, tizim boiynşa bärin bir-
aq ötkizdi.
Baibol atyn mine sala, ielge tartty. Qūiğytyp barady, būryn
baryp süiinşi almaq. Jaña bolysty ieski bolystar qorşap alğan.
«Qūtty bolsyndy» jaudyryp jatyr. Sezd jabylyp, jūrt tarağanda
da, Malqar, Jänibek, Qalabailar Jaqyptyñ janynan kete almai
tūrdy. «Biz sorğan mai qūiryqty iendi sen sorasyñ-au»— degendei,
közderi jaudyrap qarai beredi. Malqar Jaqyptyñ atynyñ basyn
ūstağanda, Jänibek qoltyğynan köterdi. Qalabai jügirip kelip
qamşylar jaq üzengisinen basyp tūrdy.
― İenşalla, däm tatqan qūdyqqa tükire qoimaspyn!— dep, atyna
mindi Jaqyp.
— Basyna tūrymtaidyñ baqyt qonsa, samūryq qyzmet ieter
panasynda,— dedi Malqar.