Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Азаттығым мен Қазақтығым - 23
Total number of words is 3842
Total number of unique words is 2289
22.2 of words are in the 2000 most common words
29.3 of words are in the 5000 most common words
34.5 of words are in the 8000 most common words
КСРО кезінде аударылған дүниелерді қайта басып көз бояушылыққа жол
бердік. Ал мен өзім осы «Мəдени мұра» бағдарламасы аясында қытай
жазушысы Лу Шүннің таңдадамалы шығармаларын қазақ тіліне аудардым.
Соның арқасында қазақ оқырмандары Лу Шүнмен, Лу Шүн арқылы қытай
халқының менталитетімен танысуға мүмкіндік алды. Бір сөзбен айтқанда
тəуелсіздіктен кейін аударма саласы қатты қожырап кетті. ЖЕБЕ:–
Əңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан: Мұрат АЛМАСБЕКҰЛЫ.
"Жебе" газеті, 20 ақпан 2014 жыл. №07.
У НАРОДА ТОЖЕ ДОЛЖНА БЫТЬ ВЕЛИКАЯ МЕЧТА
АСТАНА. КАЗИНФОРМ - В нашем обществе активно обсуждаются такие
темы, как развитие образования, воспитание подрастающего поколения, а
также превращение Казахстана в «Вечную страну».
Эти и другие вопросы затрагиваются в беседе корреспондента
«Казинформа» Бекайдара Алтая с ученым-китаеведом, доктором
филологических наук, заведующим кафедрой китайского языка
Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева профессором
Дукеном Масимханом.
- Дукен Масимханулы, Вы занимаетесь преподаванием с тех пор, как
вернулись на историческую родину. Сейчас Вы работаете в одном из
ведущих вузов Астаны. Скажите, какие особенности можно отметить в
системах образования Китая и Казахстана?
- Я родился и вырос в соседней с Казахстаном Китайской Народной
Республике, там окончил начальную и среднюю школу, а высшее
образование получил в Центральном университете наций в Пекине. Этот вуз
считается главным университетом для малочисленных народов Китая. Здесь
готовят кадры из числа малочисленных народов по разным направлениям науке и образованию, культуре, администраторов. Университет пользуется
авторитетом в Китае. Языковая школа университета известна и в мире.
После окончания университета я устроился научным сотрудником в
литературный институт Общественной академии наук Синь-Цзяна, а также
преподавал в некоторых вузах.
Вообще, в Китае образование начало становиться на системную основу
после прихода к власти Дэн Сяопина. Ранее, с момента образования
Китайской Народной Республики в 1949 году, была полностью скопирована
советская система образования, вплоть до учебников. В некоторых случаях
советские специалисты участвовали в перестройке высших учебных
заведений. А во время знаменитой культурной революции все школы
превратились в площадку для хунвэйбинов. Только в 1978 году, при Дэн
Сяопине система образования начала формироваться заново. Годы моей
учебы пришлись на начальный период этого формирования, когда еще не
все было приведено к системе. Во-первых, был слабый профессорскопреподавательский состав, во-вторых - слабыми были учебники.
В первые годы независимости, по специальному приглашению Казахского
национального университета им.аль-Фараби, я приехал на родину предков.
С конца 1992 года я преподаю в ведущих вузах Казахстана. В КазНУ
им.альФараби работал до 2002 года, теперь - в ЕНУ им.Л.Гумилева.
- Как, на Ваш взгляд, менялось образование в Казахстане за эти годы?
- В первые годы независимости сохранялась советская система, а с 2002
года начала внедряться западная модель образования. В рамках Болонского
процесса появились новые методики, например, кредитная технология.
Сейчас все это апробируется. Но, в результате всевозможных реформ, мы,
по-моему, нарушили устоявшуюся систему образования. Вообще, мы
копировали западную систему, видя только ее преимущества, но ее
внутреннее содержание нам не подходит. Например, в соответствии с этой
системой, у каждого профессора должен быть свой кабинет. Студенты
должны записываться на занятия и приходить в назначенное время. А у нас,
в ведущих вузах, даже у заведующих кафедрами нет отдельных кабинетов.
Кроме того, у нас нет учебников, адаптированных к западной системе
образования, наши учебники, в основном, сходны с советскими.
- Вы говорите об учебниках на казахском языке или обо всех учебниках? Вообще, ситуация с учебниками на казахском - сложная. Имеющиеся
представляют собой не очень качественные переводы из разных источников.
Мы, пока еще, довольствуемся этим. Почему нет качественных учебников?
В Китае, например, для написания учебника профессор освобождается от
основной работы с сохранением заработной платы на 1-2 года. Готовый
учебник проходит экспертизу, затем рекомендуется для использования.
У нас тоже дается задание написать учебник. Но не учитываются
вопросы оплаты и предоставления творческого отпуска. Что делает наш
специалист, получив такое задание? Состряпает что-нибудь, лишь бы
считаться автором учебника и повысить свой авторитет ученого. А ведь
если у нас не будет хороших учебников, то требовать хороших знаний от
студентов - все равно, что ждать молока от птицы.
- Какие еще проблемы в сфере образования, требующие решения, Вы
хотели бы отметить?
- В Китае очень хорошо поставлено воспитание в национальных традициях.
Если говорить о китайской нации, то у них даже в детских садах проводятся
занятия по национальной этике. В средней школе обучают правильным
манерам, в вузах - хорошо поставлено воспитание в духе
государственности, в национальном духе. Они выпускают настоящих
патриотов Китая. Это - результат хорошей идеологической работы. В
университетах преподается, кроме научного коммунизма, этика - все четыре
года. На занятиях по этике учат быть порядочным человеком, достойным
сыном китайского народа.
У нас не так. Да, мы не можем никого винить за то, что было до - и в
первые годы независимости. Но что мы видим сегодня? Воспитание
ограничивается ознакомлением детей с внешними формами - с моделью
юрты, со стандартами одежды для женщин и мужчин...
Нам нужно уделять больше внимания вопросам воспитания молодого
поколения - чтобы они становились достойными людьми, настоящими
казахами.
Но беда в том, что родители сейчас этим не занимаются. В
капиталистическом обществе и бедные, и богатые родители - все заняты
делами. Вспомним: раньше воспитанием детей занимался весь аул. Когда
мы были детьми, аксакалы могли обругать или даже вытянуть плеткой
курящего мальчишку. Сейчас никто не обращает внимания даже на юных
студенток, курящих прямо возле своих домов. Если им сделать замечание,
отвечают: «Не твое дело». Так что воспитанием молодежи занимаются
только телевидение и Интернет. Но там есть много такого, что чуждо
нашему менталитету. Если мы не будем воспитывать подрастающее
поколение, это сделают другие - так, как им хочется...
- Что бы Вы предложили для исправления ситуации?
- Нужно, чтобы и у нас был предмет - «этика», адаптированный для
понимания детьми, начиная с детсадовского возраста. Необходимо
разработать учебники по этике для всех уровней образования. Это должен
быть самостоятельный предмет на основе специальной программы.
- Давайте вернемся к Китаю. Ведется ли в Казахстане работа по изучению
этой державы, по прогнозированию ее действий в будущем?
- Уже 22 года я говорю о необходимости открытия Института китаеведения.
В каждой провинции Китая есть институты по изучению Средней Азии. В
основном, они изучают Казахстан. Изучают богатства каждого региона
нашей страны, численность населения, его состав - сколько казахов и
сколько других национальностей, кто руководит регионом, как настроены
жители, и другие вопросы.
Мы сейчас пользуемся только той информацией о Китае, которая исходит
от других - в основном, от России. Об этом я говорил еще в 2001 году на
приеме у Главы государства. Президент сказал, что это важный вопрос, и
поручил уделить этому внимание руководителю своей Администрации.
Пока еще это поручение не выполнено.
- В нынешнем Послании народу Казахстана Глава государства уделил
внимание вопросу, привлекшему большое внимание общественности - теме
«Вечной страны». Что Вы можете сказать по этому поводу?
- Я всегда говорю, что, как у отдельного человека, так и у народа должна
быть мечта. А идею создания «Вечной страны» поддержит весь народ,
потому, что идея эта существует еще со времен древних тюрков. Не только
мы вернулись на историческую сцену в качестве независимого народа.
Например, новый руководитель Китая Си Цзиньпин, придя к власти, сразу
провозгласил «Китайскую мечту». Ее срок также определен до 2050 года, к
этому времени Китай должен стать самым развитым, мощным и богатым
государством. Если такие большие государства ставят перед собой высокие
цели, то и мы должны стремиться к новым высотам, поэтому идея
Президента поддержана народом. В политике нужно выверять каждый шаг.
Руководитель должен думать о будущем своего государства. Государству в
определенных ситуациях нужны вдохновляющие идеи, которые вселяют
уверенность в людей. Именно с этой позиции я воспринял Послание Главы
государства. Кроме того, народ с удовлетворением воспринял слова
Президента о важности науки для будущего развития страны, потому что
наука, знание лежат в основе конкурентоспособности.
- Занимаетесь ли Вы творческой работой? Расскажите о своих планах.
- Я всегда увлекался поэтическим творчеством, а об уровне его могут судить
Аллах, а также читатели. Но, больше пришлось заниматься научной
работой, преподаванием. Чтобы народ больше знал о Китае, переводил
китайских поэтов и писателей. Это и есть моя творческая работа - наука,
стихи, переводы. Преподавание - это отдельное направление. Я выпустил
около 20 книг - 5 сборников стихов, 4-5 перевода, 7-8 учебника и научные
труды.
О планах могу сообщить, хотя и не считаю, что это хорошо - рассказывать о
еще не выполненной работе. Сейчас у нас нет китайско-казахского словаря.
Студенты пользуются словарями, изданными в России и Китае. Это создает
трудности для китаеведов. Вместе с супругой Айнур Абиденкызы уже 10
лет мы занимаемся составлением словаря под названием «Большой
казахскокитайский словарь», включающего 70 тысяч слов и
словосочетаний. В основном, работа сделана, осталась техническая часть,
посвященная удобству пользования словарем в Интернете.
Еще я пишу исследование под названием «Культура древних тюрков»,
основанное на китайских источниках. Все востоковеды и тюркологи мира
использовали эти источники, но они всегда руководствовались интересами
своих стран. А я хочу полностью рассмотреть в китайских источниках все,
что касается тюркской культуры. Думаю, что книга будет большим
двухтомником. Если мне удастся завершить эту работу, можно будет
подумать о дальнейших планах. А стихи пишу всегда, когда есть
настроение...
- Спасибо за беседу.
Международное Информационное Агентство «Казинформ»
http://inform.kz/arb/article/2632070
14.02.2014ж.
АТА САЛТЫҢ - ҰЛТТЫҚ ҚАЛПЫҢ
- «Қазақ радиосының» «Елім менің» бағдарламасына берген сұхбат
Жүргізуші: Бүгінгі «Елім менің» бағдарламасының қонағы ақын,
аудармашы, шығыстанушы ғалым Дүкен Мəсімханұлы. Студиямызға қош
келдіңіз, аға.
Дүкен Мəсімханұлы: Рахмет.
Жүргізуші: Бүгін біз «Елім менің» бағдарламасында салт-дəстүр, əдетғұрып тақырыбында əңгіме өрбітіп отырмыз. Жалпы осы қазақтың салтдəстүрі қаншалықты сақталды деп ойлайсыз?
Дүкен Мəсімханұлы: Жалпы қазақтың салт-дəстүрінің бүгінгі күнге дейін
жеткені жұрнағы ғана дейге болады. Өйткені, қазақ халқы 70 жыл бойы
Ресейдің боданында болғандықтан тоталитарлық жүйе дінімізді,
салтсанамызды жойып жібере жаздады. Ұлттың басты ұстыны, ерекшілігі тіл, дін, салт-дəстүр. Ата-бабамыздан қалған «Ата салтын – ұлттық
қалпың» деген аталы сөз бар. Сондықтан əрбір халық ұлттық менталитетін,
ұлттық психологиясын, ұлттық дүниетанымын, өзінің ежелден келе жатқан
ұлттық салт-дəстүрінің негізінде қалыптастырып отырады.
Жүргізуші: Тыңдармандарымызға айта кетейік, бүгін бағдарламамыздың
қонағы этнограф-ғалым, Қазақ салт-дəстүр академиясының академигі
Дүкен Мəсімханұлына сұрақ қоямын десеңіздер, немесе аталмыш
тақырыпқа ой бөліскілеріңіз келсе, 55-33-66 байланыс нөмеріне
хабарласуға болады. Дүкен аға, жоғарыда атап кеттіңіз, салтдəстүрлеріміздің тек жұрнағы ғана сақталды деп. Жалпы қазір ұмыт болған
қандай салт-дəстүр бар?
Дүкен Мəсімханұлы: Иə, салт-дəстүріміздің басым көпшілігі Ресей
отаршылдығы кезінде жойылып кетті. Ал қазір бізге жетіп отырғаны
тойтомалақтар, өлім-жітім жөнелту қатарлы саусақпен санарлық бірнешеуі
ғана. Тіпті бір кездері сүндет тойдың өзі ұмыт бола бастағаны белгілі.
Сонымен қатар қазақтың менталитетін қалыптастыратын діни дəстүрлер,
қазақтың күнделікті тіршілігіне байланысты, мал шаруашылығына қатысты
салт-дəстүрлер де ескінің қалдығы ретінде бірте-бірте ұмыт бола бастады.
Мысалы, көші-қон кезінде берілетін ерулік, қымыз мұрындық, уыз той
сияқты бағзы көшпелілер өмірінен келе жатқан салттар жойылып кетті.
Сондай-ақ, қыз баланың тəрбиесіне қатысты «қызға қырық үйден тыйым»
деген, ұл баланың тəрбиесіне қатысты тəрбиелік мəні бар салт-дəстүрлер,
мəселен, алтыбақан, тақия тастамақ , тымпи-тымпи... деген секілді салтдəстүрлер ұмытылып кетті.
Жүргізуші: Бізге қазір хабарласқан тыңдарманымыз бар екен. Қайырлы күн.
Тыңдарман: Əруаққа арнап құран бағыштау туралы қазір əр кім əр қалай
айтып жүр. Сол туралы пікіріңізді білсем деп едім.
Дүкен Мəсімханұлы: Қазақ халқы атам заманнан бері мұсылманбыз. Осы
уақытқа дейін жеткен салт-дəстүрімізді қарап отырсақ, ислам дініне
қарамақайшы келетін салт-дəстүр жоқ. Соңғы жылдары елімізге ислам
дініне жат əртүрлі ағымдардың, секталардың пайда болуына байланысты
біздің салтдəстүрімізге басқаша көзқарас қалыптасты. Қазір елімізде
ислам дінін басқа ағымын ұстанушылар, əсіре діншілдер өлім-жітімді
жөңелтуді, əруаққа құран оқуды теріске шығарғандай сыңай танытып жүр.
Бұнын барлығы дұрыс емес. Негізі құранда қайтыс болған адамға арнайы
құран бағыштап, жақсылығын айту дəріптелген.
Жүргізуші: Салт-дəстүрді жаңғырту үшін жалпы қандай нақты шаралар
жасау керек?
Дүкен Мəсімханұлы: Салт-дəстүрді жаңғырту үшін, мемлекет деңгейде
дайындалған жалпыұлттық, кешенді бағдарлама керек. Сол бағдарламаның
негізінде бала бақшаларда, мектептерде, отбасыларында салт-дəстүрді
жандандыру керек. Əсіресе, ұмыт болып бара жатқан, елді берекеге,
қайырымдылыққа шақыратын салт-дəстүрлерді, «асар», «ерулік»,
«тасаттық» , «жарапазан» сияқты қоғамдық маңызы бар, ауқымы терең салтдəстүрлерді қайтадан жаңғырту керек. Бұның болашақ ұрпақтың бойында
патриоттық, адамгершілік тəрбиені қалыптастыруда үлкен көмегі болары
даусыз. Жүргізуші: Кез келген мемлекеттің тірегі - жастар. Өзіңіз айтып
кеткен «алтыбақан», «тақия тастамақ» , «тымпи-тымпи» деген салтдəстүрлердің жастарға берер тəрбиесі қандай?
Дүкен Мəсімханұлы: Қазіргі заманда жастарды ақ жолдан жолдан
тайдыратын нəрселер көбейіп кетті. «Алтыбақан» - көпшілік бірге
ойнайтын ойын. Жастар алаңқайға шығып, алтыбақан теуіп, өзара əн-би,
өнер жарыстырады. Сол кезде қыздар мен жігіттер танысып, сырласып, бос
уақыттарын мағналы өткізеді. Бұның барлығы жастардың ұлттық бағытта
тəрбиеленуіне септігін тигізеді. Ал «ерулік» болса, маңайына жаңа көшіп
келген отбасы мүшелерін тұрғылықты көрші-қоландармен бірге шақырып,
тамақ береді. Сол арқылы көршілер арасында таныстық орнап, сыйластық
артады. Сондай-ақ, «жарапазан» салты ораза айы кезінде ораза тұтқан
күннен бастап айдың ортасына дейін айтылады. Жарапазанның мəтіні
негізінен имандылық, инабаттылық, береке-бірлік тақырыбында болады.
Сондықтан жарапазан, оны естіген жас ұрпақтың бойына ұлттық тəрбиенің
орнығуына үлкен септігін тигізеді.
Жүргізуші: Бізге қазір хабарласқан тыңдарманымыз бар екен. Қайырлы күн.
Тыңдарман: Қайырлы күн. Менің қояйын деген сауалым, діндегі салтдəстүрге байланысты. Бізде өлген адамның мəйітін 3 күн сақтап,
«жаназаны» үшінші күні шығарады. Ал мынау шетелден, Түркиядан келіп
жатқан молдалар денені бір күннен кейін шығарады. Осының қайсысы
дұрыс?
Дүкен Мəсімханұлы: мен жоғарыда айтып кеттім, қазір елімізде ислам
дінінің шариғатына жат, мүлде теріс бағытты ұстанып жүрген «шала
молдалар» көп. Сондықтан негізі өзіміздің бұрыннан бері ұстанып келе
жетқан ата-салтымыз салтымыз дұрыс.
Жүргізуші: Тағы бір тыңдарманымыз бар.
Тыңдарман: «ерулік», «тасаттық» деген салт-дəстүрлер қалай жүргізіледі?
Дүкен Мəсімханұлы: Бұрынғы кезде көктеуінен жайлауға көшіп бара
жатқан немесе қыстауынан көктеуіне көшіп бара жатқан ауылдың көші
барар жеріне жол-жөнекей түнеп, ерулеп көшіп отыратын. Сондай ерулеп
жатқан ауылдың адамдарын маңайындағы отырықшы ауыл дастарқан
жайып қонаққа шақыратын немесе ас-суын алып келіп тамақтандырып
қайтатын болған. Міне «ерулік» деген салт осылай пайда болды. . Ерулік
кезінде ауылдың жастары өзара таңысып, алтыбақан теуіп, əн салады. Ал
енді екінші сұрақ бойынша «тасаттық беру» көп жерлерде құрғақшылық
орын алған кезде ауыл тұрғындары Құдай атап құрбандық шалып, Алладан
жаңбыр тілейді. Мен өзім бала күнімде, бір неше тасаттық шарасына
қатысқам. Сонда бір ғажабы, тасаттықтан кейін, жауын жаумай қалғанын
көрген емеспін.
Жүргізуші: Тағы бір тыңдарманымыз бар.
Тыңдарман: Қазіргі қыз ұзату кезінде, жақсылықтың үстінде жылауға
болмайды деп ұзатылатын қызды жылатпайды. Осы дұрыс па?
Дүкен Мəсімханұлы: Қыз ұзату кезінде қыздың өз үйінен, өз отбасынан
ұзатылғаны дұрыс. Өйткені, қыз баланың сол күннен бастап қыз-ғұмыры
аяқталып, жаңа өмірі басталады. Сол үшін ол өзінің өскен ұясымен,
атаанасымен, қыз ғұмырымен қоштасады. Сондықтан қыз ұзату кезінде
ұзатылатын қазақ қызының ежелгі салты «көрісу» немесе «қоштасу» деген
салтын да қалпына келтірген жөн.
Жүргізуші: Дүкен, аға бізге берілген эфир уақыты да тəмəмдалып қалды.
Қазақтың ұлттық салт-дəстүрінің бізге берері не? Осы сұрақпен
хабарымызды түйінесек.
Дүкен Мəсімханұлы: «Дəстүрдің озығы бар, тозығы бар». Бұрынғы кездегі
«əмеңгерлік», «бесік құда», «қайшы құда» деген секілді кейбір заманға
лайық емес, «тозық» дəстүрлеріміз артта қалып жатыр, бірақ ұлтымыздың
психологиясын, дүниетанымын айшықтап тұратын озық дəстүрлеріміз өте
мол. Олардың бəрі жастардың бойында патриоттық тəрбиені
қалыптастыруда, ұлттық болмысты, ұлттық сіңіруде ерекше рөл атқарады.
ЕҢ ҰЛЫ БАҚЫТЫМЫЗ - АЗАТТЫҒЫМЫЗ
- «Шалқар» ұлттық арнасының тілшісі Халық Ризабектің «Тусытар-ай»
хабары
Жүргізуші: Бүгінгі «Туыстар-ай» хабарының қонағы ақын, аудармашы,
шығыстанушы ғалым Дүкен Мəсімханұлы. Студиямызға қош келдіңіз, аға.
Дүкен Мəсімханұлы: Рахмет.
Жүргізуші: Құрметті Дүкен аға, сіздің туған жеріңіз Қытай Халық
Республикасы. Ата жұрт Қазақ еліне танымалсыз. Ата-жұртқа арнайы
шақыртумен келіп, ел, жер үшін қызмет етіп жүрген, жаңашылдыққа жаны
құмар адамдардың бірісіз. Ата-жұртқа келгенге дейінгі Қытай еліндегі
өмірбаяныңызбен таныса кетсек деген ойдамыз. Құлақ түре тұрайық,
ағайын. Дүкен Мəсімханұлы: Рахмет. Мен Қытай Халық
Республикасындағы Шыңжан өлкесіне қарасты Текес ауданының Шилөзек
деген жерінде 1963 жылы 20 сəуірде дүниеге келдім. 1982 жылы туған
ауданымнан орта мектепті үздік бітіріп, мемлкеттік қабылдау емтиханынан
сүрінбей өтіп, Бейжің қаласындағы Орталық ұлттар университеті
Филология факультетінің аудармашы-филолог мамандығына түстім.
Аталмыш оқу орынын 1987 жылы «оқу үлгілісі» деген атақпен бітіріп, сол
жылы жолдамамен Шыңжан өлкесінің орталығы Үрімжі қаласында
орналасқан Шыңжан гуманитарлық ғылымдар академиясының Əдебиет
институтына ғылыми қызметкер болып еңбек жолын бастадым. Ол жерде
1993 жылға дейін қызмет атқардым. Еліміз 1991 жылы егемендік алғаннан
кейін ата-бабамның кіндік қаны тамған жеріне оралу – менің асыл
арманыма айналды.
1992 жылы мамыр айында ҚР Білім министрлігінің делегациясы
Үрімжі қаласына келді. Сол делегациға мен аудармашы ретінде
шақырылдым. Қазақстаннан келген делегациямен бірер күннің ішінде
жақсы танысып, жақын араласып кеттім. Делеция тарапынан Алматы
қаласында Əл.Фараби атындағы ҚазҰУ-де жаңадан ашылған қытай тілі
кафедрасына оқытушылық қызметіне шақырылдым. 1993 жылы қасиетті
Қазақ топырағына табаным тиді. 1993-2002 жылға дейін əл.Фараби
атындағы ҚазҰУ Шығыстану факультеті Қиыр Шығыс кафедрасында
оқытушы, кейін доцент, Қиыр Шығыс тілдері кафедрасының меңгерішісі
қызметін атқардым. 2002 жылы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті басшылығының арнайы шақыртуымен Халықаралық
қатынастар факультетінде, соңғы жылдары Филология факультатеті қытай
тілі кафедрасының меңгерушісі болып еңбек жолын жалғастырып келемін.
Қазақстанға келгеннен кейін, 1998 жылы Шығыс Түркістандағы ұлтазаттық көтеріліс кезіндегі əдебиет бойынша кандидаттық десертация
қорғадым, 2008 жылы қазақ-қытай əдебиетін салыстырмалы зерттеу
бойынша қазақтын ұлы жазушысы М.Əуезов пен қытайдың классик
жазушысы Лу Шуньнің еңбектерін салыстырып, докторлық десертация
қорғадым. Қазіргі таңда Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті қытай тілі кафедрасының меңгерушісі, профессор болып
қызмет атқарамын.
Жүргізуші: Құрметті Дүкен аға, қазақ тарихына, Қазақ еліне, ана тілінің
əдебиет қоржынына «Жүрекке саяхат», «Семсер», «Көкбар», «Алтынның
буы», «Ал күрең арман», «М.Əуезов жəне Лу Шун», «Жер шарының қызыл
белдеуі» қатарлы аударма, жыр жинақтары, зерттеу еңбектеріңіз баспа
беттеріне шықты. Жалпы 18-ге тарта кітабыңыз бар екен. Бұл елдің
мақтанышы, ердің мақтанышы. Бұл еңбектеріңіздің барлығы республика
көлемі мен шетел басылымдарында жарық көрген. Жыр
жинақтарыңыздың бірінде «Жай шуақ» атты өлеңіңіз бар. Сол өлеңді
тыңдарман қауыммен отырып өз ауызыңыздан тыңдасақ деген ойдамыз.
Микрофон алдында Дүкен Мəсімханұлы.
Дүкен Мəсімханұлы:
«Жай шуақ»
Менің ұлы туған елім, ар-намыстың жалауы,
Өзің барда мəңгі өшпейді рухымның алауы.
Мендегі бар арман-үміт жаратылған өзіңнен,
Бойдағы қан, кеудеде жан, – сенің ғана қалауың.
Менің ұлы туған тілім, Тəңірімдей ардағым.
Сенсің менің бойтұмарым, мақтанышым, бар бағым.
Мендегі бұл сана-сезім жаратылған өзіңнен,
Өзің барда мəңгі нұрлы менің атқан таңдарым.
Менің ұлы туған далам, сай-саласы тұнған нұр, Мейіріміңе шөлдеп
келдім, сарығымды бір қандыр. Мендегі бұл жан да, тəн де жаратылған
өзіңнен, Төрім түгіл, көрімді де шуағыңмен нұрландыр.
Жалпы былай ғой, 1991 жылы еліміз егемендік алғанда елімізден жарықта
жүрсе де, дүние жүзіне тарыдай шашылған бауырларымыз бөркің аспанға
лақтырып қуанды. Енді қазақ халқының бағы жанып, еліміздің тасы өрге
домалап, өзге алдыңғы қатарлы елдермен терезесі теңеледі деп қуандық.
Кезіңде қазақ халқының басына күн туғанда жан-жаққа шашырап кеткен
бауырларымыз бір елдің, бір тудың астына бірігеді деп үміттендік. Еліміз
тəуелсіздік алғаннан бері 20 жылдың ішінде ата-жұртымызға 1 млн.-ға
жуық қандастарымыз оралды. Соңғы он жыда жылда елімізде көші-қон
саясаты белгілі бір арнаға түсіп қалып еді. Десе де, соңғы бір-екі жылда
елімізге оралып жатқан қандастарымыздың саны төмендеп кетті. Оған
басты себеп еліміздің билік орындарына жаңа буынның келуі. Дүниежүзі
қазақтарының алғашқы қауымдастығын құрған кездегі аға буынның көбісі
еңбек демалысына кетуіне байланысты ауқымды жүрген көштің қарқыны
тоқтап қалды. Жаңа қазақтардың көші-қон саясатына салғырттықпен
қарауының себебі, қазақ халқының қазіргі танда көбейгенін, шын мəнінде
қазақтың мемлекеті болуын қаламайтын мысық пиғылды дұшпандарымыз
іште де, сыртта да аз емес. Қазақ халқы атам заманнан бері бейбіт сүйгіш
халық. Дегенмен, бүкіл жер жүзі бір дауыспен, бір əуенмен «Қазақ халқы
бақытты болсын!» деп тілеп отыр десек қатты қателесеміз. Осындай
пиғылдағы адамдар шеттен келген ағайындар Қазақстанда орнықсыз
факторларды тудырады деген жансақ пікірлер қалыптастырды. Нəтижесінде
шеттен келетін қазақ көшіне мораторий жарияланды. Мораторий деген
нəрсе – саясатта суға тас лақтырып, байқап көру деген сөз. Егер халық
дұрыс қабылдап, үндемесе, əрі қарай жылы жауып қоя салады. Ал халық
бұған қарсылық білдірсе мəселені мемлекеттік дəрежеде қайтадан реттейді.
Қазіргі таңда Қытайдағы, Өзбекстандағы қазақтарда ассимиляцияға
ұшырау қаупі төніп тұр. Əсіресе, 1990 жылдан кейін дүниеге келген жас
ұрпақ осы екі елде де өз тілінен, дінінен айырылып бара жатыр. Сондай-ақ,
көрші Ресей мен өзге елдердегі қазақтардың да ассимиляцияға ұшырау
қаупі жоғары. Бұл қазіргі кезде өткір мəселеге айналып отыр. Егер біз
еліміздің тəуелсіздігі мəңгі болсын десек, Қазақстанға жаны ашып, қазақ
деп жүрегі соғатын жас ұрпақ тəрбиелеуіміз қажет.
Тəуелсіздік, азаттықпен қатар өзіміздің ақ дініміз ислам діні қайтадан
оралып, жалпы қазақ халқы имандылыққа бет бұрып жатыр. Дегенмен,
өзіміздің төл ислам дінімен қатар исламның өзіне жат əр түрлі ағымдағы
секталар да елімізге кіріп кетті. Осындай қалыптасқан жағдайда біз
Мұхаммед Ғалейһи-уəссаламның соңғы Пайғамбар екеніне, Алланың бір
екендігіне, Мұхаммед оның елшісі екеніне ғана құлақ түруіміз, соған
сенуіміз керек. Құранның шын екеніне сенуіміз керек. Құранға ғана құлақ
түру керек. Осыған байланысты « Құранға құлақ түр» өлеңін оқып берейін.
«Құранға құлақ түр»
Өмірің толған сұрақ кіл,
Өңірің боздап жылап тұр.
Жаныңа маза іздесең,
«Құранға» ғана құлақ түр!
Қалауын тəннің лақтыр,
Жүректі Хаққа тұрақ қыл.
Жүйкенің емін іздесең,
«Құранға» шындап құлақ түр!
Жұрттағы иттей ұлыма,
Айналма тəннің құлына.
Жүректі бір сəт шомылдыр,
«Құранның» шүлен нұрына.
Қаптаса тұман көзіңе,
Кемейсе сенім өзіңе,
Өзгеге емес, құлақ түр –
Аллаһтың кəміл сөзіне!
Қожырап иман құлап тұр,
Күдіктен үміт жырақ-дүр.
Қуамын десең шайтанды,
«Құранға» мықтап құлақ түр!
Тыңдасаң «Құран» сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді:
«Азапсыз өмір қаласаң –
Аллаһты ғана сүй» дейді.
Айналам десең қыранға,
Айналам десең ұранға,
«Тасыңды алып қойныңнан»
Тек қана бас и «Құранға!».
Тұзақ жоқ, ор жоқ жолымда,
Шайтан жоқ оңым, солымда.
Кəлимам кəміл жүректе,
“Құр’ан и Кəрим” қолымда.
Сөзімнің соңында айтарым, біз бақытты ұрпақпыз. Өз басым қазір
Қазақстанда, Қазақстан астанасының төрінде халқымның жас ұрпағына
білім беріп отырсам, тіпті бүгінгідей дүйім жұрттың алдында еш тайсалмай
ұлтымның өткенкеткені, ертеңі туралы сөйлеп отырсам, соның бəрі
азаттықтың арқасы. Қазір елімізден жырақта жүрген қандастарымыз да
бақытты. Елімізден алыс жүрсе де, Қазақстан деген Отанымыз бар, азат
еліміз бар, іздеушіміз бар деп алаңсыз жүріп жатыр. Олардың бір бүйірін
азат Қазақстанға мақтаныш сезімі жылытып жатады, əр күні сеніммен таң
атырады, мақтанышпен күн батырады. Енді біздің алдымыздағы үлкен
міндет, ұлы борыш – азаттықты сақтау. Еліміз - еңселі, тəуелсіздігіміз тұғырлы болсын!
ІІІ БӨЛІМ
ҒИБРАТНАМА
ОҚУШЫҒА АЙТАР СӨЗ
Алла-тағала жер басып жүрген əрбір пендесін АДАМ ғып жаратып,
шамасына шақ, есті кісіге керек ақыл-парасат, сана-сезім беріп фəни
дүниеге жібергесін, ол, егер, атып кеткен кеще болмаса, бұл тіршіліктегі
көрген-білгенінен өзіндік ой түймеуі, пікір қорытпауы мүмкін емес. Осы
жасқа келгенше біз де өмірдің біраз ыстық-суығын көріп, ащы-тұщысын
татыппыз. Екі елде бір неше «патшаның» заманын бастан өткердік
дегендей... Осындай күрделі ғұмырдың əр кезеңінде көкейге түйген
аздұркөпдүр ой-пікірді бұрындары тек қойын дəптерге «түртіп» келген
болсақ, енді солардың бір парасын жұрт келесіне, ұрпақ назарына ұсынып
көргіміз келді. «Жаны бар, жөн сөз» дегендеріңізді алыңыздар, – ел
игілігіне. Ал «дұрыс емес» десеңіздер, Абай атамша айтқанда, «өз сөзім
өзімдікі».
- Автор
***
Ақылдының басты белгісі – өзгеден бұрын өзін біліп, өзін тануға
ұмтылуында болса, ақымақтың басты белгісі – өзінің кім екенін
білмеуінде əрі ол туралы бас қатырмауында.
***
Қылмыс атаулының түп төркіні надандықта жатыр.
***
Баюдың жолына түсуден бұрын үнемшілдікті үйрену керек.
***
Адам бойындағы аса менмендік оның ең қауіпті, ең мықты жауы. Өйткені
ол оған барлық өзге жауларынан жақын тұр.
***
Қайғы мен қасірет егіз. Адамға əуелі оның біреуі келеді, сосын ол
екіншісін (сыңарын) шақырып алады. Егер сен алғашқы келгеніне
мойымасаң, онда сыңары сенің маңайыңа жоламайтын болады.
***
Шабыт деген – ол идея. Идея – дүниені қозғаушы күш. Егер озық идеялар
болмаса адамзаттың бүгінгі өркениетті қоғамы да болмаған болар еді.
***
Дұспандарым болмаса қателікке белшемнен батуым мүмкін еді. Менің əр
қадамымды аңдудан шаршамаған дұспандарыма қандай рахмет айтсам да
артық емес.
***
Демократия деп жүргеніміз – түптеп келгенде адамзат идеясының
еркіндігі, ойдың азаттығы. Алайда демократия қашан да, қайда да тек ізгі
идеялар мен парасатты ойларға ғана өріс ашуы керек.
***
Қателіктің көкесі - қателігін сезінбеу.
***
Менің əр қателігім – менің бір-бір ұстазым.
***
Ақымақтың қалтасы қалыңдаған сайын иманы жұқара түседі.
***
«Өлімге асығу» - барып тұрған надандық əрі өте ауыр күнə! Қанша қиын
болса да өмір қымбат, тіршілік қызық. Өйткені Жаратушы – Алла тіршілік
иесінің бəріне жанмен бірге өмірге құштар сезімді қоса сыйлаған.
Сондықтан түбінде баратын жері болса да өлімнен қорықпайтын жан жоқ.
«Асықсаң да», «асықпасаң да» бақиға аттанар жылыңды, айыңды, күніңді,
сағат-мөйнөтіңді Алла-тағала баяғыда белгілеп қойған.
***
Адам өмірі қауіп-қатерге толы. Бір ғажабы бүгінде сол қауіпқатердің
дені адамның баласының өз қолымен жасалуда.
***
Қателесуге де қаблет керек. Өз пікірі, ұстанымы жоқ, орындаушылар ғана
қателеспейді.
***
Мақтану немесе өзін-өзі мақтау - өзінің рухани жыртығына жамау іздеу
деген сөз.
***
Қасірет пен қиындықтың ортақ бір мінезі бар: – екеуі де оған
мойынсұнған адамын ерттеп мініп алады.
***
Асқан менмендік адамды қандай сүйкімсіз көрсетсе, асқан (жөнсіз) кішілік
те кісіні сондай қораш, байқұс қып көрсетеді. Бұл ретте атам қазақтың:
«Ұлық болсаң, кішік бол»- деген мақалы еске түседі. Бұнда «кішік»
болудың алғышарты бар, яғни əуелі «ұлық» болу керек. Демек «кішік»
болудың да өз реті бар деген сөз. Ал жөнсіз кішік болсаң, жол жағасы – аяқ
астындағы бір түп ши сиятысың. Ондай шиге ары өткен, бері өткен ит те
сариды, көрінген мал да таптайды... Қысқасы ондай ши көктемейді,
өспейді... Керісінше күн өткен сайын мүжіліп жоғала береді.
***
бердік. Ал мен өзім осы «Мəдени мұра» бағдарламасы аясында қытай
жазушысы Лу Шүннің таңдадамалы шығармаларын қазақ тіліне аудардым.
Соның арқасында қазақ оқырмандары Лу Шүнмен, Лу Шүн арқылы қытай
халқының менталитетімен танысуға мүмкіндік алды. Бір сөзбен айтқанда
тəуелсіздіктен кейін аударма саласы қатты қожырап кетті. ЖЕБЕ:–
Əңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан: Мұрат АЛМАСБЕКҰЛЫ.
"Жебе" газеті, 20 ақпан 2014 жыл. №07.
У НАРОДА ТОЖЕ ДОЛЖНА БЫТЬ ВЕЛИКАЯ МЕЧТА
АСТАНА. КАЗИНФОРМ - В нашем обществе активно обсуждаются такие
темы, как развитие образования, воспитание подрастающего поколения, а
также превращение Казахстана в «Вечную страну».
Эти и другие вопросы затрагиваются в беседе корреспондента
«Казинформа» Бекайдара Алтая с ученым-китаеведом, доктором
филологических наук, заведующим кафедрой китайского языка
Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева профессором
Дукеном Масимханом.
- Дукен Масимханулы, Вы занимаетесь преподаванием с тех пор, как
вернулись на историческую родину. Сейчас Вы работаете в одном из
ведущих вузов Астаны. Скажите, какие особенности можно отметить в
системах образования Китая и Казахстана?
- Я родился и вырос в соседней с Казахстаном Китайской Народной
Республике, там окончил начальную и среднюю школу, а высшее
образование получил в Центральном университете наций в Пекине. Этот вуз
считается главным университетом для малочисленных народов Китая. Здесь
готовят кадры из числа малочисленных народов по разным направлениям науке и образованию, культуре, администраторов. Университет пользуется
авторитетом в Китае. Языковая школа университета известна и в мире.
После окончания университета я устроился научным сотрудником в
литературный институт Общественной академии наук Синь-Цзяна, а также
преподавал в некоторых вузах.
Вообще, в Китае образование начало становиться на системную основу
после прихода к власти Дэн Сяопина. Ранее, с момента образования
Китайской Народной Республики в 1949 году, была полностью скопирована
советская система образования, вплоть до учебников. В некоторых случаях
советские специалисты участвовали в перестройке высших учебных
заведений. А во время знаменитой культурной революции все школы
превратились в площадку для хунвэйбинов. Только в 1978 году, при Дэн
Сяопине система образования начала формироваться заново. Годы моей
учебы пришлись на начальный период этого формирования, когда еще не
все было приведено к системе. Во-первых, был слабый профессорскопреподавательский состав, во-вторых - слабыми были учебники.
В первые годы независимости, по специальному приглашению Казахского
национального университета им.аль-Фараби, я приехал на родину предков.
С конца 1992 года я преподаю в ведущих вузах Казахстана. В КазНУ
им.альФараби работал до 2002 года, теперь - в ЕНУ им.Л.Гумилева.
- Как, на Ваш взгляд, менялось образование в Казахстане за эти годы?
- В первые годы независимости сохранялась советская система, а с 2002
года начала внедряться западная модель образования. В рамках Болонского
процесса появились новые методики, например, кредитная технология.
Сейчас все это апробируется. Но, в результате всевозможных реформ, мы,
по-моему, нарушили устоявшуюся систему образования. Вообще, мы
копировали западную систему, видя только ее преимущества, но ее
внутреннее содержание нам не подходит. Например, в соответствии с этой
системой, у каждого профессора должен быть свой кабинет. Студенты
должны записываться на занятия и приходить в назначенное время. А у нас,
в ведущих вузах, даже у заведующих кафедрами нет отдельных кабинетов.
Кроме того, у нас нет учебников, адаптированных к западной системе
образования, наши учебники, в основном, сходны с советскими.
- Вы говорите об учебниках на казахском языке или обо всех учебниках? Вообще, ситуация с учебниками на казахском - сложная. Имеющиеся
представляют собой не очень качественные переводы из разных источников.
Мы, пока еще, довольствуемся этим. Почему нет качественных учебников?
В Китае, например, для написания учебника профессор освобождается от
основной работы с сохранением заработной платы на 1-2 года. Готовый
учебник проходит экспертизу, затем рекомендуется для использования.
У нас тоже дается задание написать учебник. Но не учитываются
вопросы оплаты и предоставления творческого отпуска. Что делает наш
специалист, получив такое задание? Состряпает что-нибудь, лишь бы
считаться автором учебника и повысить свой авторитет ученого. А ведь
если у нас не будет хороших учебников, то требовать хороших знаний от
студентов - все равно, что ждать молока от птицы.
- Какие еще проблемы в сфере образования, требующие решения, Вы
хотели бы отметить?
- В Китае очень хорошо поставлено воспитание в национальных традициях.
Если говорить о китайской нации, то у них даже в детских садах проводятся
занятия по национальной этике. В средней школе обучают правильным
манерам, в вузах - хорошо поставлено воспитание в духе
государственности, в национальном духе. Они выпускают настоящих
патриотов Китая. Это - результат хорошей идеологической работы. В
университетах преподается, кроме научного коммунизма, этика - все четыре
года. На занятиях по этике учат быть порядочным человеком, достойным
сыном китайского народа.
У нас не так. Да, мы не можем никого винить за то, что было до - и в
первые годы независимости. Но что мы видим сегодня? Воспитание
ограничивается ознакомлением детей с внешними формами - с моделью
юрты, со стандартами одежды для женщин и мужчин...
Нам нужно уделять больше внимания вопросам воспитания молодого
поколения - чтобы они становились достойными людьми, настоящими
казахами.
Но беда в том, что родители сейчас этим не занимаются. В
капиталистическом обществе и бедные, и богатые родители - все заняты
делами. Вспомним: раньше воспитанием детей занимался весь аул. Когда
мы были детьми, аксакалы могли обругать или даже вытянуть плеткой
курящего мальчишку. Сейчас никто не обращает внимания даже на юных
студенток, курящих прямо возле своих домов. Если им сделать замечание,
отвечают: «Не твое дело». Так что воспитанием молодежи занимаются
только телевидение и Интернет. Но там есть много такого, что чуждо
нашему менталитету. Если мы не будем воспитывать подрастающее
поколение, это сделают другие - так, как им хочется...
- Что бы Вы предложили для исправления ситуации?
- Нужно, чтобы и у нас был предмет - «этика», адаптированный для
понимания детьми, начиная с детсадовского возраста. Необходимо
разработать учебники по этике для всех уровней образования. Это должен
быть самостоятельный предмет на основе специальной программы.
- Давайте вернемся к Китаю. Ведется ли в Казахстане работа по изучению
этой державы, по прогнозированию ее действий в будущем?
- Уже 22 года я говорю о необходимости открытия Института китаеведения.
В каждой провинции Китая есть институты по изучению Средней Азии. В
основном, они изучают Казахстан. Изучают богатства каждого региона
нашей страны, численность населения, его состав - сколько казахов и
сколько других национальностей, кто руководит регионом, как настроены
жители, и другие вопросы.
Мы сейчас пользуемся только той информацией о Китае, которая исходит
от других - в основном, от России. Об этом я говорил еще в 2001 году на
приеме у Главы государства. Президент сказал, что это важный вопрос, и
поручил уделить этому внимание руководителю своей Администрации.
Пока еще это поручение не выполнено.
- В нынешнем Послании народу Казахстана Глава государства уделил
внимание вопросу, привлекшему большое внимание общественности - теме
«Вечной страны». Что Вы можете сказать по этому поводу?
- Я всегда говорю, что, как у отдельного человека, так и у народа должна
быть мечта. А идею создания «Вечной страны» поддержит весь народ,
потому, что идея эта существует еще со времен древних тюрков. Не только
мы вернулись на историческую сцену в качестве независимого народа.
Например, новый руководитель Китая Си Цзиньпин, придя к власти, сразу
провозгласил «Китайскую мечту». Ее срок также определен до 2050 года, к
этому времени Китай должен стать самым развитым, мощным и богатым
государством. Если такие большие государства ставят перед собой высокие
цели, то и мы должны стремиться к новым высотам, поэтому идея
Президента поддержана народом. В политике нужно выверять каждый шаг.
Руководитель должен думать о будущем своего государства. Государству в
определенных ситуациях нужны вдохновляющие идеи, которые вселяют
уверенность в людей. Именно с этой позиции я воспринял Послание Главы
государства. Кроме того, народ с удовлетворением воспринял слова
Президента о важности науки для будущего развития страны, потому что
наука, знание лежат в основе конкурентоспособности.
- Занимаетесь ли Вы творческой работой? Расскажите о своих планах.
- Я всегда увлекался поэтическим творчеством, а об уровне его могут судить
Аллах, а также читатели. Но, больше пришлось заниматься научной
работой, преподаванием. Чтобы народ больше знал о Китае, переводил
китайских поэтов и писателей. Это и есть моя творческая работа - наука,
стихи, переводы. Преподавание - это отдельное направление. Я выпустил
около 20 книг - 5 сборников стихов, 4-5 перевода, 7-8 учебника и научные
труды.
О планах могу сообщить, хотя и не считаю, что это хорошо - рассказывать о
еще не выполненной работе. Сейчас у нас нет китайско-казахского словаря.
Студенты пользуются словарями, изданными в России и Китае. Это создает
трудности для китаеведов. Вместе с супругой Айнур Абиденкызы уже 10
лет мы занимаемся составлением словаря под названием «Большой
казахскокитайский словарь», включающего 70 тысяч слов и
словосочетаний. В основном, работа сделана, осталась техническая часть,
посвященная удобству пользования словарем в Интернете.
Еще я пишу исследование под названием «Культура древних тюрков»,
основанное на китайских источниках. Все востоковеды и тюркологи мира
использовали эти источники, но они всегда руководствовались интересами
своих стран. А я хочу полностью рассмотреть в китайских источниках все,
что касается тюркской культуры. Думаю, что книга будет большим
двухтомником. Если мне удастся завершить эту работу, можно будет
подумать о дальнейших планах. А стихи пишу всегда, когда есть
настроение...
- Спасибо за беседу.
Международное Информационное Агентство «Казинформ»
http://inform.kz/arb/article/2632070
14.02.2014ж.
АТА САЛТЫҢ - ҰЛТТЫҚ ҚАЛПЫҢ
- «Қазақ радиосының» «Елім менің» бағдарламасына берген сұхбат
Жүргізуші: Бүгінгі «Елім менің» бағдарламасының қонағы ақын,
аудармашы, шығыстанушы ғалым Дүкен Мəсімханұлы. Студиямызға қош
келдіңіз, аға.
Дүкен Мəсімханұлы: Рахмет.
Жүргізуші: Бүгін біз «Елім менің» бағдарламасында салт-дəстүр, əдетғұрып тақырыбында əңгіме өрбітіп отырмыз. Жалпы осы қазақтың салтдəстүрі қаншалықты сақталды деп ойлайсыз?
Дүкен Мəсімханұлы: Жалпы қазақтың салт-дəстүрінің бүгінгі күнге дейін
жеткені жұрнағы ғана дейге болады. Өйткені, қазақ халқы 70 жыл бойы
Ресейдің боданында болғандықтан тоталитарлық жүйе дінімізді,
салтсанамызды жойып жібере жаздады. Ұлттың басты ұстыны, ерекшілігі тіл, дін, салт-дəстүр. Ата-бабамыздан қалған «Ата салтын – ұлттық
қалпың» деген аталы сөз бар. Сондықтан əрбір халық ұлттық менталитетін,
ұлттық психологиясын, ұлттық дүниетанымын, өзінің ежелден келе жатқан
ұлттық салт-дəстүрінің негізінде қалыптастырып отырады.
Жүргізуші: Тыңдармандарымызға айта кетейік, бүгін бағдарламамыздың
қонағы этнограф-ғалым, Қазақ салт-дəстүр академиясының академигі
Дүкен Мəсімханұлына сұрақ қоямын десеңіздер, немесе аталмыш
тақырыпқа ой бөліскілеріңіз келсе, 55-33-66 байланыс нөмеріне
хабарласуға болады. Дүкен аға, жоғарыда атап кеттіңіз, салтдəстүрлеріміздің тек жұрнағы ғана сақталды деп. Жалпы қазір ұмыт болған
қандай салт-дəстүр бар?
Дүкен Мəсімханұлы: Иə, салт-дəстүріміздің басым көпшілігі Ресей
отаршылдығы кезінде жойылып кетті. Ал қазір бізге жетіп отырғаны
тойтомалақтар, өлім-жітім жөнелту қатарлы саусақпен санарлық бірнешеуі
ғана. Тіпті бір кездері сүндет тойдың өзі ұмыт бола бастағаны белгілі.
Сонымен қатар қазақтың менталитетін қалыптастыратын діни дəстүрлер,
қазақтың күнделікті тіршілігіне байланысты, мал шаруашылығына қатысты
салт-дəстүрлер де ескінің қалдығы ретінде бірте-бірте ұмыт бола бастады.
Мысалы, көші-қон кезінде берілетін ерулік, қымыз мұрындық, уыз той
сияқты бағзы көшпелілер өмірінен келе жатқан салттар жойылып кетті.
Сондай-ақ, қыз баланың тəрбиесіне қатысты «қызға қырық үйден тыйым»
деген, ұл баланың тəрбиесіне қатысты тəрбиелік мəні бар салт-дəстүрлер,
мəселен, алтыбақан, тақия тастамақ , тымпи-тымпи... деген секілді салтдəстүрлер ұмытылып кетті.
Жүргізуші: Бізге қазір хабарласқан тыңдарманымыз бар екен. Қайырлы күн.
Тыңдарман: Əруаққа арнап құран бағыштау туралы қазір əр кім əр қалай
айтып жүр. Сол туралы пікіріңізді білсем деп едім.
Дүкен Мəсімханұлы: Қазақ халқы атам заманнан бері мұсылманбыз. Осы
уақытқа дейін жеткен салт-дəстүрімізді қарап отырсақ, ислам дініне
қарамақайшы келетін салт-дəстүр жоқ. Соңғы жылдары елімізге ислам
дініне жат əртүрлі ағымдардың, секталардың пайда болуына байланысты
біздің салтдəстүрімізге басқаша көзқарас қалыптасты. Қазір елімізде
ислам дінін басқа ағымын ұстанушылар, əсіре діншілдер өлім-жітімді
жөңелтуді, əруаққа құран оқуды теріске шығарғандай сыңай танытып жүр.
Бұнын барлығы дұрыс емес. Негізі құранда қайтыс болған адамға арнайы
құран бағыштап, жақсылығын айту дəріптелген.
Жүргізуші: Салт-дəстүрді жаңғырту үшін жалпы қандай нақты шаралар
жасау керек?
Дүкен Мəсімханұлы: Салт-дəстүрді жаңғырту үшін, мемлекет деңгейде
дайындалған жалпыұлттық, кешенді бағдарлама керек. Сол бағдарламаның
негізінде бала бақшаларда, мектептерде, отбасыларында салт-дəстүрді
жандандыру керек. Əсіресе, ұмыт болып бара жатқан, елді берекеге,
қайырымдылыққа шақыратын салт-дəстүрлерді, «асар», «ерулік»,
«тасаттық» , «жарапазан» сияқты қоғамдық маңызы бар, ауқымы терең салтдəстүрлерді қайтадан жаңғырту керек. Бұның болашақ ұрпақтың бойында
патриоттық, адамгершілік тəрбиені қалыптастыруда үлкен көмегі болары
даусыз. Жүргізуші: Кез келген мемлекеттің тірегі - жастар. Өзіңіз айтып
кеткен «алтыбақан», «тақия тастамақ» , «тымпи-тымпи» деген салтдəстүрлердің жастарға берер тəрбиесі қандай?
Дүкен Мəсімханұлы: Қазіргі заманда жастарды ақ жолдан жолдан
тайдыратын нəрселер көбейіп кетті. «Алтыбақан» - көпшілік бірге
ойнайтын ойын. Жастар алаңқайға шығып, алтыбақан теуіп, өзара əн-би,
өнер жарыстырады. Сол кезде қыздар мен жігіттер танысып, сырласып, бос
уақыттарын мағналы өткізеді. Бұның барлығы жастардың ұлттық бағытта
тəрбиеленуіне септігін тигізеді. Ал «ерулік» болса, маңайына жаңа көшіп
келген отбасы мүшелерін тұрғылықты көрші-қоландармен бірге шақырып,
тамақ береді. Сол арқылы көршілер арасында таныстық орнап, сыйластық
артады. Сондай-ақ, «жарапазан» салты ораза айы кезінде ораза тұтқан
күннен бастап айдың ортасына дейін айтылады. Жарапазанның мəтіні
негізінен имандылық, инабаттылық, береке-бірлік тақырыбында болады.
Сондықтан жарапазан, оны естіген жас ұрпақтың бойына ұлттық тəрбиенің
орнығуына үлкен септігін тигізеді.
Жүргізуші: Бізге қазір хабарласқан тыңдарманымыз бар екен. Қайырлы күн.
Тыңдарман: Қайырлы күн. Менің қояйын деген сауалым, діндегі салтдəстүрге байланысты. Бізде өлген адамның мəйітін 3 күн сақтап,
«жаназаны» үшінші күні шығарады. Ал мынау шетелден, Түркиядан келіп
жатқан молдалар денені бір күннен кейін шығарады. Осының қайсысы
дұрыс?
Дүкен Мəсімханұлы: мен жоғарыда айтып кеттім, қазір елімізде ислам
дінінің шариғатына жат, мүлде теріс бағытты ұстанып жүрген «шала
молдалар» көп. Сондықтан негізі өзіміздің бұрыннан бері ұстанып келе
жетқан ата-салтымыз салтымыз дұрыс.
Жүргізуші: Тағы бір тыңдарманымыз бар.
Тыңдарман: «ерулік», «тасаттық» деген салт-дəстүрлер қалай жүргізіледі?
Дүкен Мəсімханұлы: Бұрынғы кезде көктеуінен жайлауға көшіп бара
жатқан немесе қыстауынан көктеуіне көшіп бара жатқан ауылдың көші
барар жеріне жол-жөнекей түнеп, ерулеп көшіп отыратын. Сондай ерулеп
жатқан ауылдың адамдарын маңайындағы отырықшы ауыл дастарқан
жайып қонаққа шақыратын немесе ас-суын алып келіп тамақтандырып
қайтатын болған. Міне «ерулік» деген салт осылай пайда болды. . Ерулік
кезінде ауылдың жастары өзара таңысып, алтыбақан теуіп, əн салады. Ал
енді екінші сұрақ бойынша «тасаттық беру» көп жерлерде құрғақшылық
орын алған кезде ауыл тұрғындары Құдай атап құрбандық шалып, Алладан
жаңбыр тілейді. Мен өзім бала күнімде, бір неше тасаттық шарасына
қатысқам. Сонда бір ғажабы, тасаттықтан кейін, жауын жаумай қалғанын
көрген емеспін.
Жүргізуші: Тағы бір тыңдарманымыз бар.
Тыңдарман: Қазіргі қыз ұзату кезінде, жақсылықтың үстінде жылауға
болмайды деп ұзатылатын қызды жылатпайды. Осы дұрыс па?
Дүкен Мəсімханұлы: Қыз ұзату кезінде қыздың өз үйінен, өз отбасынан
ұзатылғаны дұрыс. Өйткені, қыз баланың сол күннен бастап қыз-ғұмыры
аяқталып, жаңа өмірі басталады. Сол үшін ол өзінің өскен ұясымен,
атаанасымен, қыз ғұмырымен қоштасады. Сондықтан қыз ұзату кезінде
ұзатылатын қазақ қызының ежелгі салты «көрісу» немесе «қоштасу» деген
салтын да қалпына келтірген жөн.
Жүргізуші: Дүкен, аға бізге берілген эфир уақыты да тəмəмдалып қалды.
Қазақтың ұлттық салт-дəстүрінің бізге берері не? Осы сұрақпен
хабарымызды түйінесек.
Дүкен Мəсімханұлы: «Дəстүрдің озығы бар, тозығы бар». Бұрынғы кездегі
«əмеңгерлік», «бесік құда», «қайшы құда» деген секілді кейбір заманға
лайық емес, «тозық» дəстүрлеріміз артта қалып жатыр, бірақ ұлтымыздың
психологиясын, дүниетанымын айшықтап тұратын озық дəстүрлеріміз өте
мол. Олардың бəрі жастардың бойында патриоттық тəрбиені
қалыптастыруда, ұлттық болмысты, ұлттық сіңіруде ерекше рөл атқарады.
ЕҢ ҰЛЫ БАҚЫТЫМЫЗ - АЗАТТЫҒЫМЫЗ
- «Шалқар» ұлттық арнасының тілшісі Халық Ризабектің «Тусытар-ай»
хабары
Жүргізуші: Бүгінгі «Туыстар-ай» хабарының қонағы ақын, аудармашы,
шығыстанушы ғалым Дүкен Мəсімханұлы. Студиямызға қош келдіңіз, аға.
Дүкен Мəсімханұлы: Рахмет.
Жүргізуші: Құрметті Дүкен аға, сіздің туған жеріңіз Қытай Халық
Республикасы. Ата жұрт Қазақ еліне танымалсыз. Ата-жұртқа арнайы
шақыртумен келіп, ел, жер үшін қызмет етіп жүрген, жаңашылдыққа жаны
құмар адамдардың бірісіз. Ата-жұртқа келгенге дейінгі Қытай еліндегі
өмірбаяныңызбен таныса кетсек деген ойдамыз. Құлақ түре тұрайық,
ағайын. Дүкен Мəсімханұлы: Рахмет. Мен Қытай Халық
Республикасындағы Шыңжан өлкесіне қарасты Текес ауданының Шилөзек
деген жерінде 1963 жылы 20 сəуірде дүниеге келдім. 1982 жылы туған
ауданымнан орта мектепті үздік бітіріп, мемлкеттік қабылдау емтиханынан
сүрінбей өтіп, Бейжің қаласындағы Орталық ұлттар университеті
Филология факультетінің аудармашы-филолог мамандығына түстім.
Аталмыш оқу орынын 1987 жылы «оқу үлгілісі» деген атақпен бітіріп, сол
жылы жолдамамен Шыңжан өлкесінің орталығы Үрімжі қаласында
орналасқан Шыңжан гуманитарлық ғылымдар академиясының Əдебиет
институтына ғылыми қызметкер болып еңбек жолын бастадым. Ол жерде
1993 жылға дейін қызмет атқардым. Еліміз 1991 жылы егемендік алғаннан
кейін ата-бабамның кіндік қаны тамған жеріне оралу – менің асыл
арманыма айналды.
1992 жылы мамыр айында ҚР Білім министрлігінің делегациясы
Үрімжі қаласына келді. Сол делегациға мен аудармашы ретінде
шақырылдым. Қазақстаннан келген делегациямен бірер күннің ішінде
жақсы танысып, жақын араласып кеттім. Делеция тарапынан Алматы
қаласында Əл.Фараби атындағы ҚазҰУ-де жаңадан ашылған қытай тілі
кафедрасына оқытушылық қызметіне шақырылдым. 1993 жылы қасиетті
Қазақ топырағына табаным тиді. 1993-2002 жылға дейін əл.Фараби
атындағы ҚазҰУ Шығыстану факультеті Қиыр Шығыс кафедрасында
оқытушы, кейін доцент, Қиыр Шығыс тілдері кафедрасының меңгерішісі
қызметін атқардым. 2002 жылы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті басшылығының арнайы шақыртуымен Халықаралық
қатынастар факультетінде, соңғы жылдары Филология факультатеті қытай
тілі кафедрасының меңгерушісі болып еңбек жолын жалғастырып келемін.
Қазақстанға келгеннен кейін, 1998 жылы Шығыс Түркістандағы ұлтазаттық көтеріліс кезіндегі əдебиет бойынша кандидаттық десертация
қорғадым, 2008 жылы қазақ-қытай əдебиетін салыстырмалы зерттеу
бойынша қазақтын ұлы жазушысы М.Əуезов пен қытайдың классик
жазушысы Лу Шуньнің еңбектерін салыстырып, докторлық десертация
қорғадым. Қазіргі таңда Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті қытай тілі кафедрасының меңгерушісі, профессор болып
қызмет атқарамын.
Жүргізуші: Құрметті Дүкен аға, қазақ тарихына, Қазақ еліне, ана тілінің
əдебиет қоржынына «Жүрекке саяхат», «Семсер», «Көкбар», «Алтынның
буы», «Ал күрең арман», «М.Əуезов жəне Лу Шун», «Жер шарының қызыл
белдеуі» қатарлы аударма, жыр жинақтары, зерттеу еңбектеріңіз баспа
беттеріне шықты. Жалпы 18-ге тарта кітабыңыз бар екен. Бұл елдің
мақтанышы, ердің мақтанышы. Бұл еңбектеріңіздің барлығы республика
көлемі мен шетел басылымдарында жарық көрген. Жыр
жинақтарыңыздың бірінде «Жай шуақ» атты өлеңіңіз бар. Сол өлеңді
тыңдарман қауыммен отырып өз ауызыңыздан тыңдасақ деген ойдамыз.
Микрофон алдында Дүкен Мəсімханұлы.
Дүкен Мəсімханұлы:
«Жай шуақ»
Менің ұлы туған елім, ар-намыстың жалауы,
Өзің барда мəңгі өшпейді рухымның алауы.
Мендегі бар арман-үміт жаратылған өзіңнен,
Бойдағы қан, кеудеде жан, – сенің ғана қалауың.
Менің ұлы туған тілім, Тəңірімдей ардағым.
Сенсің менің бойтұмарым, мақтанышым, бар бағым.
Мендегі бұл сана-сезім жаратылған өзіңнен,
Өзің барда мəңгі нұрлы менің атқан таңдарым.
Менің ұлы туған далам, сай-саласы тұнған нұр, Мейіріміңе шөлдеп
келдім, сарығымды бір қандыр. Мендегі бұл жан да, тəн де жаратылған
өзіңнен, Төрім түгіл, көрімді де шуағыңмен нұрландыр.
Жалпы былай ғой, 1991 жылы еліміз егемендік алғанда елімізден жарықта
жүрсе де, дүние жүзіне тарыдай шашылған бауырларымыз бөркің аспанға
лақтырып қуанды. Енді қазақ халқының бағы жанып, еліміздің тасы өрге
домалап, өзге алдыңғы қатарлы елдермен терезесі теңеледі деп қуандық.
Кезіңде қазақ халқының басына күн туғанда жан-жаққа шашырап кеткен
бауырларымыз бір елдің, бір тудың астына бірігеді деп үміттендік. Еліміз
тəуелсіздік алғаннан бері 20 жылдың ішінде ата-жұртымызға 1 млн.-ға
жуық қандастарымыз оралды. Соңғы он жыда жылда елімізде көші-қон
саясаты белгілі бір арнаға түсіп қалып еді. Десе де, соңғы бір-екі жылда
елімізге оралып жатқан қандастарымыздың саны төмендеп кетті. Оған
басты себеп еліміздің билік орындарына жаңа буынның келуі. Дүниежүзі
қазақтарының алғашқы қауымдастығын құрған кездегі аға буынның көбісі
еңбек демалысына кетуіне байланысты ауқымды жүрген көштің қарқыны
тоқтап қалды. Жаңа қазақтардың көші-қон саясатына салғырттықпен
қарауының себебі, қазақ халқының қазіргі танда көбейгенін, шын мəнінде
қазақтың мемлекеті болуын қаламайтын мысық пиғылды дұшпандарымыз
іште де, сыртта да аз емес. Қазақ халқы атам заманнан бері бейбіт сүйгіш
халық. Дегенмен, бүкіл жер жүзі бір дауыспен, бір əуенмен «Қазақ халқы
бақытты болсын!» деп тілеп отыр десек қатты қателесеміз. Осындай
пиғылдағы адамдар шеттен келген ағайындар Қазақстанда орнықсыз
факторларды тудырады деген жансақ пікірлер қалыптастырды. Нəтижесінде
шеттен келетін қазақ көшіне мораторий жарияланды. Мораторий деген
нəрсе – саясатта суға тас лақтырып, байқап көру деген сөз. Егер халық
дұрыс қабылдап, үндемесе, əрі қарай жылы жауып қоя салады. Ал халық
бұған қарсылық білдірсе мəселені мемлекеттік дəрежеде қайтадан реттейді.
Қазіргі таңда Қытайдағы, Өзбекстандағы қазақтарда ассимиляцияға
ұшырау қаупі төніп тұр. Əсіресе, 1990 жылдан кейін дүниеге келген жас
ұрпақ осы екі елде де өз тілінен, дінінен айырылып бара жатыр. Сондай-ақ,
көрші Ресей мен өзге елдердегі қазақтардың да ассимиляцияға ұшырау
қаупі жоғары. Бұл қазіргі кезде өткір мəселеге айналып отыр. Егер біз
еліміздің тəуелсіздігі мəңгі болсын десек, Қазақстанға жаны ашып, қазақ
деп жүрегі соғатын жас ұрпақ тəрбиелеуіміз қажет.
Тəуелсіздік, азаттықпен қатар өзіміздің ақ дініміз ислам діні қайтадан
оралып, жалпы қазақ халқы имандылыққа бет бұрып жатыр. Дегенмен,
өзіміздің төл ислам дінімен қатар исламның өзіне жат əр түрлі ағымдағы
секталар да елімізге кіріп кетті. Осындай қалыптасқан жағдайда біз
Мұхаммед Ғалейһи-уəссаламның соңғы Пайғамбар екеніне, Алланың бір
екендігіне, Мұхаммед оның елшісі екеніне ғана құлақ түруіміз, соған
сенуіміз керек. Құранның шын екеніне сенуіміз керек. Құранға ғана құлақ
түру керек. Осыған байланысты « Құранға құлақ түр» өлеңін оқып берейін.
«Құранға құлақ түр»
Өмірің толған сұрақ кіл,
Өңірің боздап жылап тұр.
Жаныңа маза іздесең,
«Құранға» ғана құлақ түр!
Қалауын тəннің лақтыр,
Жүректі Хаққа тұрақ қыл.
Жүйкенің емін іздесең,
«Құранға» шындап құлақ түр!
Жұрттағы иттей ұлыма,
Айналма тəннің құлына.
Жүректі бір сəт шомылдыр,
«Құранның» шүлен нұрына.
Қаптаса тұман көзіңе,
Кемейсе сенім өзіңе,
Өзгеге емес, құлақ түр –
Аллаһтың кəміл сөзіне!
Қожырап иман құлап тұр,
Күдіктен үміт жырақ-дүр.
Қуамын десең шайтанды,
«Құранға» мықтап құлақ түр!
Тыңдасаң «Құран» сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді:
«Азапсыз өмір қаласаң –
Аллаһты ғана сүй» дейді.
Айналам десең қыранға,
Айналам десең ұранға,
«Тасыңды алып қойныңнан»
Тек қана бас и «Құранға!».
Тұзақ жоқ, ор жоқ жолымда,
Шайтан жоқ оңым, солымда.
Кəлимам кəміл жүректе,
“Құр’ан и Кəрим” қолымда.
Сөзімнің соңында айтарым, біз бақытты ұрпақпыз. Өз басым қазір
Қазақстанда, Қазақстан астанасының төрінде халқымның жас ұрпағына
білім беріп отырсам, тіпті бүгінгідей дүйім жұрттың алдында еш тайсалмай
ұлтымның өткенкеткені, ертеңі туралы сөйлеп отырсам, соның бəрі
азаттықтың арқасы. Қазір елімізден жырақта жүрген қандастарымыз да
бақытты. Елімізден алыс жүрсе де, Қазақстан деген Отанымыз бар, азат
еліміз бар, іздеушіміз бар деп алаңсыз жүріп жатыр. Олардың бір бүйірін
азат Қазақстанға мақтаныш сезімі жылытып жатады, əр күні сеніммен таң
атырады, мақтанышпен күн батырады. Енді біздің алдымыздағы үлкен
міндет, ұлы борыш – азаттықты сақтау. Еліміз - еңселі, тəуелсіздігіміз тұғырлы болсын!
ІІІ БӨЛІМ
ҒИБРАТНАМА
ОҚУШЫҒА АЙТАР СӨЗ
Алла-тағала жер басып жүрген əрбір пендесін АДАМ ғып жаратып,
шамасына шақ, есті кісіге керек ақыл-парасат, сана-сезім беріп фəни
дүниеге жібергесін, ол, егер, атып кеткен кеще болмаса, бұл тіршіліктегі
көрген-білгенінен өзіндік ой түймеуі, пікір қорытпауы мүмкін емес. Осы
жасқа келгенше біз де өмірдің біраз ыстық-суығын көріп, ащы-тұщысын
татыппыз. Екі елде бір неше «патшаның» заманын бастан өткердік
дегендей... Осындай күрделі ғұмырдың əр кезеңінде көкейге түйген
аздұркөпдүр ой-пікірді бұрындары тек қойын дəптерге «түртіп» келген
болсақ, енді солардың бір парасын жұрт келесіне, ұрпақ назарына ұсынып
көргіміз келді. «Жаны бар, жөн сөз» дегендеріңізді алыңыздар, – ел
игілігіне. Ал «дұрыс емес» десеңіздер, Абай атамша айтқанда, «өз сөзім
өзімдікі».
- Автор
***
Ақылдының басты белгісі – өзгеден бұрын өзін біліп, өзін тануға
ұмтылуында болса, ақымақтың басты белгісі – өзінің кім екенін
білмеуінде əрі ол туралы бас қатырмауында.
***
Қылмыс атаулының түп төркіні надандықта жатыр.
***
Баюдың жолына түсуден бұрын үнемшілдікті үйрену керек.
***
Адам бойындағы аса менмендік оның ең қауіпті, ең мықты жауы. Өйткені
ол оған барлық өзге жауларынан жақын тұр.
***
Қайғы мен қасірет егіз. Адамға əуелі оның біреуі келеді, сосын ол
екіншісін (сыңарын) шақырып алады. Егер сен алғашқы келгеніне
мойымасаң, онда сыңары сенің маңайыңа жоламайтын болады.
***
Шабыт деген – ол идея. Идея – дүниені қозғаушы күш. Егер озық идеялар
болмаса адамзаттың бүгінгі өркениетті қоғамы да болмаған болар еді.
***
Дұспандарым болмаса қателікке белшемнен батуым мүмкін еді. Менің əр
қадамымды аңдудан шаршамаған дұспандарыма қандай рахмет айтсам да
артық емес.
***
Демократия деп жүргеніміз – түптеп келгенде адамзат идеясының
еркіндігі, ойдың азаттығы. Алайда демократия қашан да, қайда да тек ізгі
идеялар мен парасатты ойларға ғана өріс ашуы керек.
***
Қателіктің көкесі - қателігін сезінбеу.
***
Менің əр қателігім – менің бір-бір ұстазым.
***
Ақымақтың қалтасы қалыңдаған сайын иманы жұқара түседі.
***
«Өлімге асығу» - барып тұрған надандық əрі өте ауыр күнə! Қанша қиын
болса да өмір қымбат, тіршілік қызық. Өйткені Жаратушы – Алла тіршілік
иесінің бəріне жанмен бірге өмірге құштар сезімді қоса сыйлаған.
Сондықтан түбінде баратын жері болса да өлімнен қорықпайтын жан жоқ.
«Асықсаң да», «асықпасаң да» бақиға аттанар жылыңды, айыңды, күніңді,
сағат-мөйнөтіңді Алла-тағала баяғыда белгілеп қойған.
***
Адам өмірі қауіп-қатерге толы. Бір ғажабы бүгінде сол қауіпқатердің
дені адамның баласының өз қолымен жасалуда.
***
Қателесуге де қаблет керек. Өз пікірі, ұстанымы жоқ, орындаушылар ғана
қателеспейді.
***
Мақтану немесе өзін-өзі мақтау - өзінің рухани жыртығына жамау іздеу
деген сөз.
***
Қасірет пен қиындықтың ортақ бір мінезі бар: – екеуі де оған
мойынсұнған адамын ерттеп мініп алады.
***
Асқан менмендік адамды қандай сүйкімсіз көрсетсе, асқан (жөнсіз) кішілік
те кісіні сондай қораш, байқұс қып көрсетеді. Бұл ретте атам қазақтың:
«Ұлық болсаң, кішік бол»- деген мақалы еске түседі. Бұнда «кішік»
болудың алғышарты бар, яғни əуелі «ұлық» болу керек. Демек «кішік»
болудың да өз реті бар деген сөз. Ал жөнсіз кішік болсаң, жол жағасы – аяқ
астындағы бір түп ши сиятысың. Ондай шиге ары өткен, бері өткен ит те
сариды, көрінген мал да таптайды... Қысқасы ондай ши көктемейді,
өспейді... Керісінше күн өткен сайын мүжіліп жоғала береді.
***
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Азаттығым мен Қазақтығым - 24
- Parts
- Азаттығым мен Қазақтығым - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 221329.7 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3924Total number of unique words is 214732.5 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3836Total number of unique words is 216530.0 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3813Total number of unique words is 213929.4 of words are in the 2000 most common words41.7 of words are in the 5000 most common words48.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3818Total number of unique words is 216029.3 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words47.5 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3981Total number of unique words is 223431.2 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 219430.2 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3768Total number of unique words is 212732.0 of words are in the 2000 most common words44.2 of words are in the 5000 most common words51.1 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3797Total number of unique words is 220629.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3738Total number of unique words is 218927.8 of words are in the 2000 most common words39.5 of words are in the 5000 most common words47.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 195831.0 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 217031.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 228130.4 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3771Total number of unique words is 209030.0 of words are in the 2000 most common words41.7 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3826Total number of unique words is 219430.7 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words49.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3712Total number of unique words is 209927.9 of words are in the 2000 most common words39.6 of words are in the 5000 most common words46.4 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 205630.8 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.5 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3700Total number of unique words is 198531.5 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 219529.2 of words are in the 2000 most common words41.0 of words are in the 5000 most common words47.9 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3793Total number of unique words is 226528.5 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words47.6 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3911Total number of unique words is 225830.2 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3962Total number of unique words is 214231.4 of words are in the 2000 most common words43.2 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 228922.2 of words are in the 2000 most common words29.3 of words are in the 5000 most common words34.5 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3350Total number of unique words is 187134.4 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words