Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Азаттығым мен Қазақтығым - 11
Total number of words is 3878
Total number of unique words is 1958
31.0 of words are in the 2000 most common words
45.0 of words are in the 5000 most common words
52.2 of words are in the 8000 most common words
аңыз қозғағанына да куə болып жүрміз. Айтайын дегенім, өзіңізде оқыпбіліп жүрген шығарсыз, өз артыңыздан ілесе, өкшеңізді басып біраз тарих
зерттеушілер жетіліп келеді. Аға тарихшы ретінде,солардың еңбегі туралы
не айтар едіңіз.
-Жұрттың мені тарихшы деп жүргені, тарих саласындағы азды-көпті
еңбегімізге орай болуы мүмкін. Яғни, еңбектерім қазақ тарихы, қазақ
əдебиеті, қазақ тілі қазақ этнографиясы сияқты салаларды қамтып жатыр.
Осы салалардың бəрін жинақтап айтқанда «Қазақ тану» яғни «Қазақ туралы
білім» дейтін бір жинақтық ұғым шығады. Ал осы «Қазақтану» ғылымының
басталғанына 200 жылдай болып қалды. Бірақ, оны қазақ тану деген осы
кесек түрінде емес, əрине.Жеке-жеке əдебиетін, тарихын, этнографиясын,
тілін, дінін...бөлек-бөлек мамандар зерттеп келеді.Жалпы алғанда,менің
зерттеп жазған дүниелерімнің бəрі осы көлемнен шығып кетпейді. Ал осы
көлемнің ішінде де, өзің айтқандай, тарих жағы басымдау. Олай болатыны,
қазақ тарихымен айналысуым азаттықтан (1949 ж) бұрын басталды.Сол
кездің өзінде «Қазақ тарихынан деректер» деген кітабым қытай тілінде
жарық көрді.Одан кейінгі зерттеулерден тыс, өздеріңізге таныс көлемді
еңбек «Қазақтың қысқаша тарихы». Ал,басқа саладағы менің зерттеп
жүргендерімнің де дені сол пəннің тарих жағы. Мəселен,тілді алып айтсақ,
менің көбірек ден қойғаным тіл тарихы болды. Əдебиет зерттеуде де мен
əдебиеттің сыны,назариясы дегендермен айналысқан емеспін. Тек қазақ
тарихы мен фольклоры əдебиет тарихы мəселелері төңірегінде сөз қозғап
келдім. Ал, этнографияны айтсақ,ол да тарих пен дінге қатысты дүние ғой...
Енді осы ғылымдардың бəрімен айналысудағы себебімді айтайын: бұл
менің осы ғылымдардың барлығына жүріп тұрғандығымнан,
мықтылығымнан болған емес.Бір кезде адамның аздығынан, қажет кезінде
неге тура келсек соны істеуге мəжбүр болған кездеріміз болды.Біздің
қазақта «Көлік көп болса,жүк аумайды» деген мақал бар емес пе,сондықтан
бір кезде «көлік» тапшы болғандықтан қандай жүкті болса да жалғыз
арқалауға тиісті болдық. Ол кездегі біздің жағдайымызбен қазіргі
зерттеушілердің жағдайы мүлдем ұқсамайды.Біздің тұсымызда кітапхан
деген атымен жоқ.Əйтеуір тапқантаянғанымызды қойын дəптерге сыза
беретінбіз. Осындай жағдайда кейбір дəптеріміз əуелі «энциклопедия»
болып кететін. Қойшы, əйтеуір, нақ əлгі «инемен құдық қазғандай»
кезеңдерді бастан кешірдік.
Ал енді осы тарих саласынан алып айтар болсақ, бізде қазақ тарихын
зерттеп жүрген бірталай азаматтар бар. Олардың ішінде екі Жақыпты
(Жақып Жүсіпұлы мен Жақып Мырзаханұлы) ереше ауызға алуға татиды.
Оқырманға мəлім болғандай Жақып ЖҮНІСҰЛЫ қазақ тарихына қатысты
көптеген құнды мақалалар жазады. Əсіресе оның баспадан шығуға дайын
тұрған «Тарих сөздігі» атты тарих-зерттеу саласындағы үлкен жаңалық деп
білемін.Жақып МЫРЗАХАНҰЛЫ да тарих-зерттеуде жемісті еңбек етіп
келгер тарихшы. Əсіресе, оның «Қазақ деген халық», «Тарихиэтнографиялық зерттеулер» атты кітаптары Қазақ тарихын зерттеудегі
сүбелі шығармалар.
Фольклор зерттеу, əдебиет тарихы саласынан сөз қозғар болсақ,əрине
Ақыметбек КІРІШБАЕВ, Ахыметолла ҚАЛИҰЛЫ, Бексолтан КƏСЕЙҰЛЫ
қатарлы зерттермендерді атамай өте алмаймыз. Олардың басқа еңбектері өз
алдына, қазір олар «Қазақ əдебиеті тарихын» жазуда сапалы да игілікті іс
жолында тер төгу үстінде.
Бұлардан сырт, тарих зерттеушілер қатарына тағы бір топ жас буын келіп
қосылды.Олардың ішінде тіпті докторлық атақ алған немесе алғалы
жүргендері де бар. Соның бірі Бақыт Еженханұлы. Ол да зерттеу
тақырыбының сонылығымен, мəселелерді өзінше шешуге тырысуымен
көзге түсіп келеді. Докторлық диссертациясында наймандар туралы жақсы
зерттеген болса, магистрлік диссертациясында қазақтың батыс қанаты
туралы бұрын жаңсақ айтып келген мəселені түсіндіріп берген болатын.
Енді бірі Жігер Жəнəбілұлы. Ол тегінде Шыңжан университетінде оқыған.
Қазір Американың «Гарвард» университетінде докторлық оқып
жатыр.Оның таңдап алған тақырыбы «Қазақ хандығы тарихы» екен. Егер
оның диссертациясы сəтті болып, сол жақта – ағылшын тілінде
жарияланатын болса Қазақ хандығы жөніндегі зерттеуде тең тыныс
байқатқан болар едік...
Ал осы біздің артымыздан келе жатқан тарихшылар, əсіресе анау жас
буындар өздерінің тамаша мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, қазақ
тарихы ғылымындағы ақ жатқан тақырыптарға ішкерілей қалам тартса,
шешімін таппай келе жатқан көп мəселені қолға алса дегім келеді...
- «Ақтаңдақ тақырыптар, шешімін таппай келе жатқан мəселелерді»
таратып айтып берер ме екенсіз?
- Жалпы тарих ғылымын былай қойғанда жеке бір ұлт тарихының өзі де
қыры мен сыры мол, кесек те күрделі сала. Ұлт тарихы бірер адамның
зерттеуі немесе бірер кітаптың жазылуымен аяқталмайды. Ал өз
ұлтымыздың тарихы жөнінде айтсақ, əлі де шешімін таппаған мəселелер,
күні бүгін зерттелмей жатқан тақырыптар көп-ақ. Басқаны айтпағанда, тек
«Қазақ» деген ұлт атының қалай шыққанын, оның мағынасы жөнінде пікір
айтылғанның өзіне де талай жылдар болды. Дəлірек айтсақ, сонау
Мұхаммед Хайдардан бастап, бүгінге дейін шешімін таппай келеді. Онан
соң мынау қазақ ұлтының атабабасы, яғни арғы тегі жөнінде де нақтылы,
бір келкіге келген пікір жоқ. Мысалы, қазақ халқының құрамында ертеден
бері келе жатқан көптеген рулар бар. Кейбір зерттеулердің сандық
мəліметіне қарағанда қазақ халқының құрамындағы рулардың ұзын саны
екі жүзден екі жүзден асады екен. Осы рутайпалар қазақ халқының
құрамына қалай кірді? Қашан, қай жерден келді? Ұлтты қалай
қалыптастырды? Міне осы мəселелердің дені əлі шешімін тапқан жоқ. Ал
қазақ халқы құрамындағы рулардың біразы басқа халықтарда да бар.
Соның қазаққа тиесілісі қанша? Кімдер? Олар қазақтың ұлт болып
қалыптасуына қандай үлес қосты? Нендей мəдениет ала келді? Олардың
тілінің, дінінің ерекшеліктері қандай еді? т.с.с. мəселелердің бəрі халқымыз
тарихы үшін мəн-маңызы зор, құнды да кесек тақырыптар бола тұра, тым
жете зерттелмей келеді. Тағы бір мəселе, қазақ халқының ұлт
қалыптасуының дəуірі. Яғни осы қалыптасу барысы қай кезден басталып,
қай кезде аяқталады деген мəселе де үлкен əңгіме. Мысалы, Су Бейхай
мырза қазақтың ұлт болып қалыптасуын Түркештерден бастау керек
дегенді айтады. Мұсатай Ақынжанов Қарлұқ тайпасынан бастау керек десе,
енді біреулер қазақ хандығы кезінде болды дегенді дəлелдегісі келеді. Міне
осы мəселелердің бері шетінен тереңдей зерттеуді, жедел қолға алуды
қажет етіп отыр. Ал бұлардың сыртында, бір ұлт болғаннан кейін, оның
əлеуметтік тарихы деген болады. Мəселен, қоғам қалай қалыптасты?
Қоғамның құрлымы қандай? Шаруашылығы өндіргіш күші, өндірістік
қатынасы қалай болған? Тарихын нендей тарихи дəуірлерге жіктеуге
болады? деген мəселелер де кезек күтіп жатыр.
Тағы бір мəселе, қазақтың антропологиялық типі де жөнді зерттеліп
жүрген жоқ. Мысалы, Жетісу өңіріндегі қазақ руларының антропологиялық
типі үйсін тайпасы деп жүрміз. Ал басқаларынікін қалай түсіндіреміз. Онан
кейін, əлгінде атйып өткен Жігер Жəнəбілұлы таңдап лаған тақырып та
негізінен қазақ тарихын зерттеудегі бір ақтаңдақ болатын. Яғни бұдан
бұрын «Пəлен хан түген жыл өмір сүрді, одан кейін бəленбай хан болды»
дегеннен ары бара алмадық. Таза қазақ хандығының өзі ХV –ғасырдан
ХVІІІ –ғасырға дейінгі ұзақ мерзімді өз ішіне алады. Ал осы қазақ
хандығының тарихы, мəдениеті, шаруашылығы, заң түзімі, ағартуы,
сыртқы істері, əскери істері, т.б. жөніндегі ізденуіміз де көңіл көншітпейді.
Міне бұл мəселелердің бəрі терең де жүйелі түрде зерттеуді қажет етіп
отыр. Бір сөзбен айтқанда ұлтымыздың тарихы шешілмеген мəселелерге
толы.
- Шежірені бүкілдей тап-таза тарихтың өзі деп түсіну, əрине, жаңсақтық
болар еді. Дегенмен руларды аталап, ашалап таратуын дерек ретінде
пайдалануға бола ма?
- Дұрыс айтасың. Тегінде шежіре дегеніміз айна-қатесіз тарих емес. Дей
тұрғанымен, оны тарихтың бөлігі деп айтуға болады. Шежіре тек біздің
қазақ халқында ғана емес басқа көптеген халықтарда да болған Шежіре өз
заманында төтенше маңызды білім ретінде атадан балаға қалып, бірденбірге жалғасып отырған. Жерлік (өңірлік) қатынас емес, əсіресе қазақ,
қырғыз, монғол секілді ұлыстың (рулық) қатынас арқылы басқарылып
келген халықтарда бұның маңызы ерекше болып келеді. Қазақтар тіпті
«Жеті атасын білмеген жетімдіктің салдары» деп арғы тегін (шежіре)
білмеуді төтенше намыс санап, өз ұрпағына ата-бабаларының тегі жөнінде
ұғындырып кетуді азаматтық борыш деп есептеген. Айтуларға қарағанда,
мықты шежірешілер он-он бес атаға дейін, тіпті 77 атаға дейін тарата
білген дейді. Бірақ шежіре іздеп, жинап, құрастырып жүргенде ондай
шежірені кезіктірмедім. Ал осы қазақ шежірелеріндегі бір жағдай: арғы
аталары қай заманда өтті, одан кім туды, сол тұста ел басынан қандай кесек
уақиғалар (ауыр жұт, ашаршылық, соғыс, қоныс аудару...) өтті., ол
замандағы батыр кімдер, билер кім, елдегі ілікті-біліктілер кім... деген
сияқты мазмұндардың бəрі шежіремен бірге əңгімеленетін. Өткен заманның
ғалымдары - қазақ тарихын тұңғыш қолға алушылар міне осы деректерге
көбірек иек артқан. Енді бүгінгі бізге жетіп тұрған шежірелер əлгіндегі
əңгімеленетін аңыздан ада болып,тек ата-бабалардың тізімдігі ғана
қалған.Дегенмен осының өзі де халықтың ата-тегін,рулық құрамдарын даму
барысын зерттеуде маңызы зор қосалқы дерек бола алады.Өйткені шежіре
алдымен бір халықтың үлкен атасын,яғни ұлтты жасп алады да,онан
соң,аталар ұластырды,бұтақтап руларды таратады. Ал тарих сөзді ең əуелі
ұсақ қауымтайпалардан бастап,соңынан ұлтқа, мемлекетке əкеліп
тірейді.Екеуінің сорабы бұлай қайшыласып жатқанымен, тарихтың
шежіреден алары көп болуға тиіс. Ал шежіре тарихтан қаласа алады,
қаламаса өз бетімен жылжи береді. Кейде шежірені тарихтан айырып
қарап,халқымыз мəдениетінің құрамдас бөлігі деп айтатынымыз содан.
Іле «халық» баспасынан алдыңғы жылы тұңғыш «Қазақ шежірелерінің
1томы»басылып шықты. Ондағы шежірелерді бір-біріне салыстырып
отырмай,мақсатты түрде,кім өзі қалай айтып,қалай жазса, бұзбай-жармай,
айнақатесіз беріп жібердік. Ондағы мақсатымыз басқа емес, кітап шыққан
соң қоғамда түрлі аңыз туылады. «Ол жері олай емес, былай болатын»
дейтіндер табылады.Мəселен, қазір де талай-талай хаттар алып жатырмыз.
Келешекте, мүмкіндік болса, Шыңжандағы қазақтар арасында таралып
жүрген шежірені толық жинап алып, салыстыра отырып, жүйелі де көлемді
шежіре етіп құрастырып шықсақ игілікті іс болар еді. Сонымен бірге
шежіреге ілесіп жүрген көптеген аңыздарды жинап алуға да мүмкіндік туар
еді. Жалпы шежіренің қамтитын уақыты кең ғой. Мысалы: Шежіре туралы
Мұсатай Ақынжанов өз көзқарастарын айта келіп, шежіре ХІІ –ғасырдан
ХХ ғасырдың басына дейінгі дəуірді қамтиды деген сілтемесін ортаға
қояды. Алайда бүгінгі шежіреде мынадай тағы бір шалалық сақталып отыр:
бергі дəуірді ақ күйінде қалтырап кетеді. Əлгінде айтқанымыздай шежірені
толық жинап алсақ, бұл кемдікті де толықтап алар едік. Бұл толықтанса,
тарих зерттеуімізге де игі ықпалы болар еді.
- Бірталай жылдардан бері (кемінде он жыл болған шығар) қазақ тарихы
жөнінде жазылып жатқан ғылыми мақалалар едəуір мөлшерге жетті.
Монографиялар, мақалалар жинағы да толассыз жарық көруде. Əрине
бəрінің сапасы керемет деп айту қиын. Денінде бірін-бірі қайталау бар
секілді. Сонда «Саннан сапаға өту керек» дейтін талап қояр босақ, тарихи
тақырыпқа арналған ғылыми еңбектердің сапасы несімен өлшенуі керек?
- Тарих жөнінде жазылған еңбектің сапасы, əрине, ең əуелі алған тақырыбы
жан-жақтылы зерттеліп, мəлімет деректері толық болып, шындықты дұрыс
ашып берсе, онан соң ашылмай жатқан күрделі мəселелерді шешіп берсе,
бұл еңбектің сапасын жақсы, ересі биік деп айтуға болады. Ал менің
айтқанымды ол қайта айтса, оның айтқанын тағы біреу қайталаса, онда
оның несі зерттеу, несі ғылыми еңбек болады. Өзің айтқандай, бізде кейде
осындай жайт те кездесіп қалады...
Ал енді осы сұрауыңның тұсында айта кетейін деп отырған бір ойым: тарих
зерттеуде жалпылама шолу мақалалар көп жазылды. Бұдан ғылым
дамымайды, зерттеу өспейді. Ең керегі арнаулы тақырыптарды тереңдей
зерттеу керек. Тағы бірі əр ел деректерін көбірек іздеп, тауып, пайдалана
отырып жазған еңбек мейлі сапалық жағынан болсын, мейлі өзінің
ғұмырлығы жағынан болсын ырықты орында тұрады. Бұдан сырт, шежіреге
фольклорлық шығармаларға, археологияға этнографияға, тілге, (əсіресе
тілдегі адам аттары, говорлар ) сүйене отырып жазудан да автордың ұтары
көп болды. Міне осы талаптар бойынша зерттеген зерттеуші түбінде ұтады.
Мəселені көп, тез тауып шеше алады. Жазу барысында қиындыққа да аз
кездеседі. Жазғаны тың да құнды болып шығады.
- Иə, ақсақал, тіл зерттеу, аударма жағындағы есепсіз еңбектеріңізбен қоса,
бір кезде академиямыздың тіл инстиутын басқарғаныңыз есімізде. Бұл
күндері тіл ғылымы саласындағы кейбір ағаларымыздан «тілге тиек етер
мəселе қалмады» сөзді жиі естіп қаламыз. Жалпы жасампаздық үшін
айтылған «Тақырып таусылмайды» деген қағида мен «Ғылымның шетшегі
жоқ» деген түйінді тіл зерттеуге қолдануға келмей қалғаны ма?
- Тілде зерттейтін нəрсе қалмады – деген пікір тым үстірт. Тіл ғылымы
деген бір үлкен іргелі ғылым. Ал, қазақ тілінің зерттелуі, тіліміздің тарихы
жөнінен алып айтқанда, бүгіннің əңгімесі деуге болады. Ең алғаш тілді бір
жүйеге түсіру үшін оның емлесі зерттеліп, емле ережесі жасалды. Кейін
мектеп оқушыларына оқыту үшін грамматикалық оқулықтар жасалып,
пайдалануға берілді. Онан соң екі тілді немесе көп тілді сөздіктер істелді...
осымен – тіл саласындағы жұмыс аяқталды деуге бола ма?! Жоқ ! Тіл деген
қатпары қалың, сыры мол, үлкен пəн. Тек қазақ тілінің грамматикасының
өзінде шешілмей жатқан мəселе қаншама?! Фонетиканы алып айтар болсақ,
қазір дүниеде эксперименттік фонетика деген жарыққа шықты. Бұл бізге əлі
кірген жоқ. əлгінде айтқанымыздай, емле ережесін зерттей келіп, біздің «тіл
–жазу комитетіміз» «Емле сөздігін» жасады. Бұл емле ережесі орфография
болса, енді орфоэпия деген бір пəн бар. Бұл да біздің тіл зерттеудегі ақ
таңдақ. Орфография ауыз-екі сөйлеу бойынша жазуға болмайды десе,
орфоэпия жазу бойынша сөйлеуге болмайды деген қуаттаманы ортаға
қояды. Міне тіліміздегі осы орфоэпиялық ерекшелік əлі қозғалмаған күйі
жатыр. Бірде кейбір тілгерлеріміздің теледидар – радиодағы диктор, дыбыс
актері болып жүрген жас балаларды «дұрыс сөйлей білмейді» деп сөге
сөйлегеніне куə болғаным бар, меніңше мəселе тек оларда емес, өзімізде
де жатыр. Тіліміздің орфоэпиясын зерттемесек, «сөйлеу сөздігін»
шығармасақ, олар «дұрыс оқимын» деген оймен жазған дүниені айна
қатесіз оқи бермей қайтеді?!
Айта берсек тілде ақтаңдақ сала көп: тіл мəдениеті, семантика, этимология,
тарихи грамматика, тарихи фонетика, тарихи лексика, тіл тарихы, т.б.
салалар негізінен əлі қолға алынған жоқ. Ал, тарихта ұлан-байтақ өңірде
жасап келген, бүгінде көптеген елде жасап отырған қазақ халқының ешбір
диалектісіз сөйлеуіндегі себеп не? Бұл бір ілгері мəдениеттің туындысы
ма? Əлде тарихта болған жүйелі əдеби тілдің туындысы ма?.. Əсіресе осы
тақырып біздің ерекше назар аударып, мықтап зерттеуімізді қажет етеді.
Тіл ғылымы жалпы тіл, тулық, тайпалық, халықтық, ұлттық сияқты
сатыларды басып өтеді деп түсіндіреді. Ал қазақ тілі осылардың қайсысын
қашан басып өтті? Қазақтың қайсы дəуірдегі тілін қайсы сатыға
жатқызамыз? Бізде күні бүгін бұл жөнінде зерттеп жүрген адам жоқ.
Қазақтың тілімен жазылған əдебиеттер бүгінде əлемге əйгілі болып отыр.
Ал осы əдеби тіліміздің қалыптасу дəуірі жөнінде де талас көп. Біреулер
қазақтың əдеби тілінің қалыптасуын тіпті арыға созады. Енді біреулер
беріге сүйрейді, яғни қазақтың əдеби тілі Абай Құнанбайұлы, Ыбырай
Алтынсарин дəуірінде ғана қалыптасты дейді. Бұл пікірге Абайды жете
зерттеген ғұлама жазушы Мұхтар Əуезовтың өзі «Абайдан бұрын да қазақта
əдеби тіл бар» деген көзқарасын ортаға қояды. Бұл турасындағы талас екі
түрлі негізде өрістеп отыр. Оның бірі: жазбасыз əдеби тіл болады.
Қазақтың тілі əне сондай тіл дегенді тиянақ етеді де, егер бұлай болмаса
«Қыз Жібек», «Қобыланды», «Ертарғын» эпостарының тілі жыраулардың
тілі əдеби тілге жатпағаны ма? деген мəселені көлденең тартады...
Ал анау құрылымдық тіл ғылымы, салыстырмалық тіл ғылымы,
психологиялық тіл ғылымы, əлеуметтік тіл ғылымы қатарлы ағымдар біздің
зерттеу саламызға əлі енген жоқ. Осылар бойынша зерттегенде біздің
тілімізден қандай өзгешелік байқалып, нендей сырлар ашылар еді... Міне
осы мəселелердің бəрін зерттей отырып, шешуге тиісті мəселелерді
мөлшерлер болсақ, санап тауысқысыз десек болғандай. «Тілде тілше тиек
етерлік мəселе қалмады» деу бүкілдей бос сөз. Бір нəрсені қаншалықты
шала білген адам оны соншалықты оңай, қарапайым санайды емес пе?!
- Жə, Нықа – аға, өзіңіз Шыңжан қазақ əдебиеті тарихындағы тұңғыш
повестің авторсыз. Өлеңмен «Қарлығаш» романын жаздыңыз, ара-тұра
мерзімді баспасөз беттерімен өлеңдеріңізді оқып тұрамыз. Қазір осы ақын,
жазушылық жағындағы тебеніңіз қалай? Жазып жүрген немесе ойға алған
дүниелеріңіз жоқ емес шығар?
- Кейде əдеби жасампаздықпен де айналысып, ірілі-ұсақты нəрселер
жазғаным рас. Онда өзің айтқандай, поэзия да бар, проза да бар. Енді, дəл
қазір жазып жүрген ештеңем жоқ. Жоспардың жөні өз алдына. Менің қазіргі
ойым: Əдеби туындыларымды (жариялағаны бар, жарияланбағаны бар)
жинап, реттеп қойсам деймін.
Əрине, жалаң ғана баспаға беру мақсатында емес, бастысы еңбегіме –
«іштен шыққан шұбар жыланға» жанашыршылық ретінде , осы жұмысты
орын дап болған соң, не жазыппын, не қойыппын деген мəселеге анық
жауап тауып алып, мүмкіндік болса содан кейін ойланармын... онда да
уақытым болса...
«Уақытым болса» деп отырғаным, қазір мен қатысты шаруалармен бірге үш
үлкен жұмыстың жауапкершілігін мойныма алып отырмын. Бірі «Қазіргі
қазақ тілі», енді бірі «Қазақ əдебиеті тарихы», тағы бірі «Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі». Бұлардың бəрі үлкен, əрі ұжымдық жұмыс. «Жеке
шаруамен болам» деп халықтың мүддесін қайырып тастауға арың
бармайды. Оның бер жағында жиналыс деген де бір басыма жетіп асады...
Байқасам, ғұмыр бойы марафон жарысында келе жаткандаймын ғой...
- Жарайды, ақсақал əңгімеміз де бір жерге барып қалған сыңайлы, енді
оқырмандарыңызға алдағы жоспарыңыз туралы əңгімелеп бермес пе
екенсіз?..
- Жоспар туралы əңгімелеу қолайсыз ғой. Сөйтсе де бастыларынан бірерін
айта кетейін: Бірі өз көрген-білгенімді көлемді əдеби шығарма етіп шықсам
деймін. Енді бірі, қазақ тілінің тарихы жөнінде қолыма қалам алсам деген
ойым бар. Ал енді осы екі үлкен жұмыстың істелуі барысында, бос уақыт
болса қарап жатпаспын. Дегенмен, кейде жеке жоспарды ұжымдық міндет,
ұйымдық тапсырма бұзып кете береді. Мəселен «Ислам дінінің қазақ ұлты
арасына таралуы» деген еңбегім – Америкада ашылатын ғылыми
конференцияның тапсырмасы бойынша жазылған. Өйтпесе сол жылдары,
дəл осы тақырыпта ғылыми еңбек жазсам деген жоспарым жоқ еді.
«Той сылтауымен тон тігіледі» демекші бұл да бір тынған іс болды. Көрген-білгеніңіз жөнінде жазсам деген еңбегіңіз «Естелік», «Ғұмырнама»
үлгісінде болады ғой...
- Жоқ, мен оны естелік түрінде жазбақшы емеспін. Тек өзімнің көргенбілгенім негізінде, бір əдеби шығарма жазсам деймін. Естелік-ғұмырнама
ретінде жазу қолайсыз секілді. Аз болмаған шектемелер кездесетін
көрінеді...
- Əңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан: Дүкен Мəсімханұлы
«Азия» газеті. 1994 жыл. №4
.
«ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚТАР ДА АТАМЕКЕНІНЕ КӨШЕ АЛАДЫ...»
ҮСТІМІЗДЕГІ ЖЫЛДЫҢ ҚЫРҚҮЙЕК АЙЫНДА ПРЕЗИДЕНТ
НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВ РЕСМИ САПАРМЕН ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ БАРЫП
ҚАЙТҚАНЫ БЕЛГІЛІ. СОЛ ТҰСТА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ КОНСУЛДЫҚ БАСҚАРМАСЫ
АЛМАТЫДА ҚЫТАЙ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ КОНСУЛДЫҢ
БАСҚАРМАСЫ ДЕЛЕГАЦИЯСЫМЕН КЕЗДЕСТІ. БҰЛ РЕСМИ
КЕЗДЕСУЛЕРДЕ КӨШІ-ҚОН МƏСЕЛЕСІ ДЕ СӨЗ БОЛҒАН ЕДІ.
ОСЫҒАН ОРАЙ ГАЗЕТІМІЗДІҢ ТІЛШІСІ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ КОНСУЛДЫҚ
БАСҚАРМАСЫНЫҢ БАСТЫҒЫ АСҚАР АХМЕТҰЛЫ МУСИНОВ
МЫРЗАНЫ ƏҢГІМЕГЕ ТАРТҚАН-ДЫ.
–Қадірменді Асқар Ахметұлы, жақында Пекиндегі қытайлық
əріптестерімізді–Қытай Сыртқы істер министрлігі Консулдық
басқармасының делегациясын Алматыда қарсы алып, кеңес
өткізгендіктеріңізді естіп-біліп жатырмыз. Сондай-ақ, дəл сол тұста
елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлының Қытай елінде екі-үш күндік достық
сапарда болғаны да ел есінде. Экономикалық барыс-келіс, Лоб-Нор
полигоны, шекара мəселелері... дегендердің қатарында, ондағы
қандастарымыздың көші-қон да сөз болды десіп жүр. Жалпы көші-қон
туралы қандай оңды қадамдар бар?
–Əрине Азиядағы ірі елдердің бірі ретінде Қытайдың өз жолы, өз саясаты
бар. Онымен сыйластық-достық пиғылда сөйлесу – көршілік парыз. Ішкі
саясатқа араласу этикетке жатпайды. Бірақ халықаралық заңдар бойынша
олардың (бөлініп-жарылған отбасылардың) басы қосылуына біз де, Қытай
елі де қол ұшын беруге міндеттіміз. Бұдан бұрынғы жылдарда «көшуге»
деген шақыру қағазын ала алмай, біраз жұрт сарсаңға түсуші еді, қазір ол
шешілді. Яғни, оны республикалық көші-қон департаменті беретін болды.
Қытайдың ішкі істер органдары сол бойынша паспорт жасайды. Біздің
Қытайдағы елшілігіміз «бір жола қоныстануға» деп виза ашып береді. Міне,
бұл жақында ғана қытайлық əріптестерімізбен кезіккенде шешкен
мəселеміздің бірі. Ал, қысқа мерзімге қыдырып келуге бұрынғыша ішкі
істер мекемелері, жұмыс бабымен келуді біздің басқарма реттеп отырады.
–Жақсы қадам құтты болсын! Ал, енді Асеке, мынау қыдырып келушілерге
берілетін шақыру қағазын бұрын ішкі істер мекемелерінен алып қана арғы
беттегі туыстарға жібере салушы едік. Қазір сол «шақырту» қағазын,
нотариустен өткізіп, Əділет министрлігінің таңбасын, сіздердің
басқармаларыңыздың таңбасын, Қытайдың осындағы елшілігінің таңбасын
бастырып, сосын жіберетін болдық. Жүрісті азайтып, жұмысты
жеңілдеткеннің есесіне, халықты осынша сарсаңға салып қойғаны
түсініксіз.
–Бұл – Қытай ішкі істер мекемелерінің ісі. Ол елде кейбір қулар
Қазақстанның жеке сапарға арналған шақыру қағазын өздері жасап, табыс
көзіне айналдырып алған көрінеді. Ал мұндағы туысына жетуге асыққан
кейбір дегбірсіз ағайындар жаңағы жалған құжат жасаушыларға базар ашып
беріп отырған сияқты. Мұндайда, əрине, Қытай ішкі істер мекемелерінің
жаңағыдай қосымша құжат сұрауына тура келеді. Қысқасы, сіз айтып
отырған «ұзақ жүрісті» жалған шақыру жасаушы бұзақылар тудырып отыр.
Еліміздің амандығын, тату көршілікті ойлағанда, Қытай тарапының мұндай
талабы құптарлық жағдай.
-Əңгімеңізге рахмет. Сұхбаттасқан: Дүкен МƏСІМХАН.
«Түркістан» газеті. 8 қараша 1995ж.
ОРТАҚ ОТАНЫМЫЗДЫҢ ТАҒДЫРЫН ОРТАҚ ОЙЛАСАҚ ИГІ
-ҚР ІІ Министрінің орынбасары Өмірбай Мұсаевпен сұхбат
Өмірбай Мұсаев, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрінің
орынбасары, төлқұжат-виза жəне тіркеу комитетінің төрағасы, милиция
полковнигі:
–Құрметті Өмірбай Көпбайұлы, «Түркістан» газетінің жанынан шығатын
біздің «Қоныс» деп аталатын қосымшамыз – алыс-жақын шетелдерден
көшіп келіп, атажұртына қоныс теуіп жатқан қандастарымыздың мұңмұқтажымен айналысатын тəуелсіз басылым. Ал сіздер бұл мəселемен
ежелден таныссыздар. Жалпы келіп жатқан ағайындардың тұрақты тұрып
қалуы, азаматтық алуы... секілді мəселелер қалай шешім тауып жатыр?
–Еліміздің өз егемендігін алғаннан кейін, түрлі-түрлі тағдыр тауқыметімен
дүниенің түпкір-түпкірінен тарыдай шашырап кеткен қандастарымыз
тарихи отаны Қазақстанға қоныс аудара бастады. Ол, əрине, заңды да.
Қазақты былай қойып, адам ретінде біз оны былай түсінуге тиіспіз. Алайда,
осы істі жүйелі əрі кешенді жүргізу үшін, мəселенің бəрі мемлекеттік
деңгейде шешіліп, заң күші бар қаулылар арқылы атқарылғаны жөн еді-ау
деп ойлаймын. Себебі, ағайындардың бұл көші-қоны елдің ішіндегі бір
облыстан екінші бір облысқа қоныс аударуы емес қой. Еларалық деңгейде
шешілетін қыруар мəселелері бар. Мəселен, ондай проблемалармен
айналысу біздің міндетіміз емес. Соған қарамастан, ішкі істер мекемесіне
түк те қатысы жоқ іспен бізді əурелеп, өздерін сарсаңға салып жүретін
ағайындар аз емес. Ал біз болсақ, заңда белгіленген өз жұмыс көлемімізбен
шектелеміз.
Мəселен, 1992 жылдан бастап Моңғолиядағы қандастарымыз келе бастады.
Бірақ олар «еңбек шарты» деген атпен келді. Ондайлардың құжаттары,
біздің елдің заңы бойынша, азаматтыққа да, тұрақты тұруға да
қабылданбауы керек. Енді не істеуіміз керек? Заңды тыңдаймыз ба? Жоқ,
əлде ағайындардың уəжін тыңдаймыз ба? Бұл мəселеде бізді кінəлаушылар
көп. Заң дұрыс болатын болса, елге оралып жатқан ағайынды түртпектейік
деп отырған біз жоқ. Одан құдай сақтасын. Мəселен, Ираннан, Ауғаннан,
Түркиядан келген ағайындар туралы жоғары жақтың (яғни, екі елдің) пікірі
анық болды. Біз оларды бірден азаматтыққа қабылдап алдық. Бір қуанарлық
жағдай, Моңғолиядан келген ағайындардың біразы жақында Моңғол елінің
азаматтығынан шығып, бізге азаматтық жөніндегі өтініштерін бере бастады.
Оларға біз азаматтық беріледі деп отырмыз. Осы елден келген,
Қазақстанның азаматы болғысы келетін барлық ағайын аталған жолмен
жүргені оң.
Өздеріңіз білесіздер, əрбір аудандағы ішкі істер мекемелерінің паспорт
бөлімшелерінде осы іспен біздің тек 2 – 3 қана қызметкеріміз айналысады.
Яғни, адам күшіміз жетіспейді. Соған қарамастан біз алыстан келген
ағайынның жұмысын ақсатпауға бар күшімізді саламыз. Мəселен, Иран,
Ауған, Түркиядан келген 5 мың қандасымызға осы жылдың қаңтар айында
Қазақстанның паспортын бердік. Ал жақында Иран елінен тағы да 400-ден
астам отбасы көшіп келді. Енді біз солардың құжаттарын əзірлейміз.
Ал мынау Қытай елі – біздің қандастарымыз ең көп тұратын мемлекет. Əрі
үлкен көршіміз. Неге екенін қайдам, бұл елмен көші-қон мəселесіндегі игі
мəмілеге келе алмай отырмыз. Бірақ, ондағы ағайындар өздері жол тауып
келіп жатыр. «Келісім жоқ» деп оларды кері итеріп отырған біз жоқ. Қалам
дегенін қалдырып, азаматтық сұрағанына азаматтық беріп жатырмыз.
Ұзын сөздің қысқасы, Ішкі істер министрлігі болсын, оның əр деңгейдегі
мекемелері болсын, əйтеуір, өз қолынан келетін мүмкіндігін қандастар аяп
отырған жоқ. Аямайды да. Алайда, біздің заңмен жұмыс істейтіндігімізді
ағайындар да түсінгені абзал.
–Халықаралық заңдар бойынша бөлініп-жарылған отбасылардың бір елде
өмір сүруіне кедергі болмау керек. Алайда, Қазақстан ішкі істер мекемелері
қалайша «көшуге» деген шақыру (көк қағаз) бермейді? Көп жұрт осы жағын
анығырақ білгісі келеді...
–Біздің елдің заңы бойынша, ішкі істер орындары тек қысқа мерзімге
қыдырып келуге шақыру бере алады. Ал көшіп келем деуші ағайын өзі
жасап жатқан елдегі біздің елшілік арқылы «көшуге» деп виза аштырады.
Көшіп келген адамның паспортына, азаматтығына қатысты мəселемен
айналысамыз. Ал Қытай қағазымызды сұрап отырса, ол елдің өз еркіндегі
əңгіме. Бірақ оны да Сыртқы істер министрлігі арқылы реттеп, жөнге
келтірген жөн.
- Қыдырып келіп қалаға тіркелушілерге (басқа жерді білмеймін) бір жолда
үш мың теңгеден де көп ақша төлетіп жүр. Бұл қалайша осылай қымбат
болып отыр? Оны Қазақтарға жеңілдетуге болмай ма?
–Үкіметтің шығарған қаулысы бар. Сол бойынша төлетіп отырмыз. Ал онда
«қазақтардан алмаңдар, немесе аз алыңдар» деп жазылмаған. Үкімет ертең
«Қазақтардан алмаңдар» десе, алмаймыз...
–Қандастардың көбісі екі жұмыс қылмай, төте азаматтық алуға болмаспа
екен, деген армандарын жиі айтады.
–Біздің «азаматтығымыз» алты ай, он ай аралығында шығады. Осы
аралықта оның осында жүріп-тұруына «рұқсат» ретінде көк паспорт (вид на
жительство) береміз. Ал тұрақты көшіп келгендердің көбіне біз бірден
азаматтық беріп жатырмыз.
–Шетелден келген ағайынның ұлттық (жеке) паспортының уақыты бітті
делік, оны өз елі ұзартуға құлықсыз болса, Қазақстанның ішкі істер
мекемелері ықтияр хатты (вид на жительство) өз бетімен ұзартып бере ала
ма?
–Қай ел болмасын, ұлттық паспортты 4-5 айға емес, 4-5 жылға береді. Ал
бұл деген азаматтық алуға былай да былай жететін уақыт қой. Ал қалғысы
келмеген адам өз паспортын өз елінен ұзартып алмай ма?!
–Бұрын сіздерден қыдырып келушілерге алатын «шақыру» үш апта
мөлшерінде дайын болатын. Қазір үш айда қолға тиеді. Бұл қалайша
осындай ұзақ уақытқа өзгерді?
–Ол мүмкін емес. Оның мерзімі ары кетсе бір айдан аспауы керек. Егер
солай екі-үш ай бойы шақырту ала алмай жүргендер болса, дəлелсыпатымен маған кірсін, мəселесін шешеміз. Егер қазіргі жағдай сіз
айтқандай болса мен қызметкерлерімді тəртіпке шақырамын.
–Алыс шетелден келген өзге ұлт өкілдері біздің елдің азаматтығын көптеп
алып жатыр екен деген қауесет бар...
–Ол бос сөз. Алыс шетелден келген өзге ұлт өкілдері біздің елдің
азаматымен немесе азаматшасымен үйленген жағдайда, біз оны
азаматтыққа қабылдай аламыз. Ал негізінде олардың қалуының өзі
заңсыздық болып есептеледі. Ал бір жөнін тауып қалып жатса, бес жыл
тұрмайынша азаматтық берілмейді.
–Өмірбай Көпбайұлы, мынау «Қоныс» жаңадан шығып жатыр, оның
оқырмандарына қандай тілек айтқан болар едіңіз?
–«Қоныс» құтты болсын! Жер жүзіндегі қазақтың бəріне Қазақстан – ортақ
отан. Сол ортақ отанның тағдырын бəріміз ортақ ойласақ, абыройын бірге
көтерсек дейміз!
–Əңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан: Дүкен МƏСІМХАН.
«Түркістан» газеті. 29 қараша 1995ж. №2
КӨШ КӨЛІКТІ, ҚОНЫС ЖАЙЛЫ БОЛСЫН ДЕСЕК....
Қазақстан Республикасы Еңбек министрінің орынбасары, Қазақстан
халықтары ассамблеясы төрағасының орынбасары Əлихан Мұхамедиялы
Байменовпен сұхбат.
-Құрметті Əлихан Мұхамедиялы,көші-қон департаменті құрылғалы да
екіүш жылдың жүзі болып қалыпты...Əрине, аса қысқа уақыт емес...Əдетте,
біз бір нəрсені қолға алсақ, бастабында алды-жұлды науқанға айналдырып,
артын сиыр құймышақтатып жіберуші едік. Көші-қонда солай болып қалған
жоқ па?Бұл мəселе қазір жоспарлы, нысаналы, кешенді түрде жүргізіліп
жатыр деп ойлайсыз ба?
-О баста бұл департамент сырттағы қандастарымыздың Отан құшағына
оралуына қол ұшын беру мақсатында дүниеге келген.Еңбек министрлігінің
зерттеушілер жетіліп келеді. Аға тарихшы ретінде,солардың еңбегі туралы
не айтар едіңіз.
-Жұрттың мені тарихшы деп жүргені, тарих саласындағы азды-көпті
еңбегімізге орай болуы мүмкін. Яғни, еңбектерім қазақ тарихы, қазақ
əдебиеті, қазақ тілі қазақ этнографиясы сияқты салаларды қамтып жатыр.
Осы салалардың бəрін жинақтап айтқанда «Қазақ тану» яғни «Қазақ туралы
білім» дейтін бір жинақтық ұғым шығады. Ал осы «Қазақтану» ғылымының
басталғанына 200 жылдай болып қалды. Бірақ, оны қазақ тану деген осы
кесек түрінде емес, əрине.Жеке-жеке əдебиетін, тарихын, этнографиясын,
тілін, дінін...бөлек-бөлек мамандар зерттеп келеді.Жалпы алғанда,менің
зерттеп жазған дүниелерімнің бəрі осы көлемнен шығып кетпейді. Ал осы
көлемнің ішінде де, өзің айтқандай, тарих жағы басымдау. Олай болатыны,
қазақ тарихымен айналысуым азаттықтан (1949 ж) бұрын басталды.Сол
кездің өзінде «Қазақ тарихынан деректер» деген кітабым қытай тілінде
жарық көрді.Одан кейінгі зерттеулерден тыс, өздеріңізге таныс көлемді
еңбек «Қазақтың қысқаша тарихы». Ал,басқа саладағы менің зерттеп
жүргендерімнің де дені сол пəннің тарих жағы. Мəселен,тілді алып айтсақ,
менің көбірек ден қойғаным тіл тарихы болды. Əдебиет зерттеуде де мен
əдебиеттің сыны,назариясы дегендермен айналысқан емеспін. Тек қазақ
тарихы мен фольклоры əдебиет тарихы мəселелері төңірегінде сөз қозғап
келдім. Ал, этнографияны айтсақ,ол да тарих пен дінге қатысты дүние ғой...
Енді осы ғылымдардың бəрімен айналысудағы себебімді айтайын: бұл
менің осы ғылымдардың барлығына жүріп тұрғандығымнан,
мықтылығымнан болған емес.Бір кезде адамның аздығынан, қажет кезінде
неге тура келсек соны істеуге мəжбүр болған кездеріміз болды.Біздің
қазақта «Көлік көп болса,жүк аумайды» деген мақал бар емес пе,сондықтан
бір кезде «көлік» тапшы болғандықтан қандай жүкті болса да жалғыз
арқалауға тиісті болдық. Ол кездегі біздің жағдайымызбен қазіргі
зерттеушілердің жағдайы мүлдем ұқсамайды.Біздің тұсымызда кітапхан
деген атымен жоқ.Əйтеуір тапқантаянғанымызды қойын дəптерге сыза
беретінбіз. Осындай жағдайда кейбір дəптеріміз əуелі «энциклопедия»
болып кететін. Қойшы, əйтеуір, нақ əлгі «инемен құдық қазғандай»
кезеңдерді бастан кешірдік.
Ал енді осы тарих саласынан алып айтар болсақ, бізде қазақ тарихын
зерттеп жүрген бірталай азаматтар бар. Олардың ішінде екі Жақыпты
(Жақып Жүсіпұлы мен Жақып Мырзаханұлы) ереше ауызға алуға татиды.
Оқырманға мəлім болғандай Жақып ЖҮНІСҰЛЫ қазақ тарихына қатысты
көптеген құнды мақалалар жазады. Əсіресе оның баспадан шығуға дайын
тұрған «Тарих сөздігі» атты тарих-зерттеу саласындағы үлкен жаңалық деп
білемін.Жақып МЫРЗАХАНҰЛЫ да тарих-зерттеуде жемісті еңбек етіп
келгер тарихшы. Əсіресе, оның «Қазақ деген халық», «Тарихиэтнографиялық зерттеулер» атты кітаптары Қазақ тарихын зерттеудегі
сүбелі шығармалар.
Фольклор зерттеу, əдебиет тарихы саласынан сөз қозғар болсақ,əрине
Ақыметбек КІРІШБАЕВ, Ахыметолла ҚАЛИҰЛЫ, Бексолтан КƏСЕЙҰЛЫ
қатарлы зерттермендерді атамай өте алмаймыз. Олардың басқа еңбектері өз
алдына, қазір олар «Қазақ əдебиеті тарихын» жазуда сапалы да игілікті іс
жолында тер төгу үстінде.
Бұлардан сырт, тарих зерттеушілер қатарына тағы бір топ жас буын келіп
қосылды.Олардың ішінде тіпті докторлық атақ алған немесе алғалы
жүргендері де бар. Соның бірі Бақыт Еженханұлы. Ол да зерттеу
тақырыбының сонылығымен, мəселелерді өзінше шешуге тырысуымен
көзге түсіп келеді. Докторлық диссертациясында наймандар туралы жақсы
зерттеген болса, магистрлік диссертациясында қазақтың батыс қанаты
туралы бұрын жаңсақ айтып келген мəселені түсіндіріп берген болатын.
Енді бірі Жігер Жəнəбілұлы. Ол тегінде Шыңжан университетінде оқыған.
Қазір Американың «Гарвард» университетінде докторлық оқып
жатыр.Оның таңдап алған тақырыбы «Қазақ хандығы тарихы» екен. Егер
оның диссертациясы сəтті болып, сол жақта – ағылшын тілінде
жарияланатын болса Қазақ хандығы жөніндегі зерттеуде тең тыныс
байқатқан болар едік...
Ал осы біздің артымыздан келе жатқан тарихшылар, əсіресе анау жас
буындар өздерінің тамаша мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, қазақ
тарихы ғылымындағы ақ жатқан тақырыптарға ішкерілей қалам тартса,
шешімін таппай келе жатқан көп мəселені қолға алса дегім келеді...
- «Ақтаңдақ тақырыптар, шешімін таппай келе жатқан мəселелерді»
таратып айтып берер ме екенсіз?
- Жалпы тарих ғылымын былай қойғанда жеке бір ұлт тарихының өзі де
қыры мен сыры мол, кесек те күрделі сала. Ұлт тарихы бірер адамның
зерттеуі немесе бірер кітаптың жазылуымен аяқталмайды. Ал өз
ұлтымыздың тарихы жөнінде айтсақ, əлі де шешімін таппаған мəселелер,
күні бүгін зерттелмей жатқан тақырыптар көп-ақ. Басқаны айтпағанда, тек
«Қазақ» деген ұлт атының қалай шыққанын, оның мағынасы жөнінде пікір
айтылғанның өзіне де талай жылдар болды. Дəлірек айтсақ, сонау
Мұхаммед Хайдардан бастап, бүгінге дейін шешімін таппай келеді. Онан
соң мынау қазақ ұлтының атабабасы, яғни арғы тегі жөнінде де нақтылы,
бір келкіге келген пікір жоқ. Мысалы, қазақ халқының құрамында ертеден
бері келе жатқан көптеген рулар бар. Кейбір зерттеулердің сандық
мəліметіне қарағанда қазақ халқының құрамындағы рулардың ұзын саны
екі жүзден екі жүзден асады екен. Осы рутайпалар қазақ халқының
құрамына қалай кірді? Қашан, қай жерден келді? Ұлтты қалай
қалыптастырды? Міне осы мəселелердің дені əлі шешімін тапқан жоқ. Ал
қазақ халқы құрамындағы рулардың біразы басқа халықтарда да бар.
Соның қазаққа тиесілісі қанша? Кімдер? Олар қазақтың ұлт болып
қалыптасуына қандай үлес қосты? Нендей мəдениет ала келді? Олардың
тілінің, дінінің ерекшеліктері қандай еді? т.с.с. мəселелердің бəрі халқымыз
тарихы үшін мəн-маңызы зор, құнды да кесек тақырыптар бола тұра, тым
жете зерттелмей келеді. Тағы бір мəселе, қазақ халқының ұлт
қалыптасуының дəуірі. Яғни осы қалыптасу барысы қай кезден басталып,
қай кезде аяқталады деген мəселе де үлкен əңгіме. Мысалы, Су Бейхай
мырза қазақтың ұлт болып қалыптасуын Түркештерден бастау керек
дегенді айтады. Мұсатай Ақынжанов Қарлұқ тайпасынан бастау керек десе,
енді біреулер қазақ хандығы кезінде болды дегенді дəлелдегісі келеді. Міне
осы мəселелердің бері шетінен тереңдей зерттеуді, жедел қолға алуды
қажет етіп отыр. Ал бұлардың сыртында, бір ұлт болғаннан кейін, оның
əлеуметтік тарихы деген болады. Мəселен, қоғам қалай қалыптасты?
Қоғамның құрлымы қандай? Шаруашылығы өндіргіш күші, өндірістік
қатынасы қалай болған? Тарихын нендей тарихи дəуірлерге жіктеуге
болады? деген мəселелер де кезек күтіп жатыр.
Тағы бір мəселе, қазақтың антропологиялық типі де жөнді зерттеліп
жүрген жоқ. Мысалы, Жетісу өңіріндегі қазақ руларының антропологиялық
типі үйсін тайпасы деп жүрміз. Ал басқаларынікін қалай түсіндіреміз. Онан
кейін, əлгінде атйып өткен Жігер Жəнəбілұлы таңдап лаған тақырып та
негізінен қазақ тарихын зерттеудегі бір ақтаңдақ болатын. Яғни бұдан
бұрын «Пəлен хан түген жыл өмір сүрді, одан кейін бəленбай хан болды»
дегеннен ары бара алмадық. Таза қазақ хандығының өзі ХV –ғасырдан
ХVІІІ –ғасырға дейінгі ұзақ мерзімді өз ішіне алады. Ал осы қазақ
хандығының тарихы, мəдениеті, шаруашылығы, заң түзімі, ағартуы,
сыртқы істері, əскери істері, т.б. жөніндегі ізденуіміз де көңіл көншітпейді.
Міне бұл мəселелердің бəрі терең де жүйелі түрде зерттеуді қажет етіп
отыр. Бір сөзбен айтқанда ұлтымыздың тарихы шешілмеген мəселелерге
толы.
- Шежірені бүкілдей тап-таза тарихтың өзі деп түсіну, əрине, жаңсақтық
болар еді. Дегенмен руларды аталап, ашалап таратуын дерек ретінде
пайдалануға бола ма?
- Дұрыс айтасың. Тегінде шежіре дегеніміз айна-қатесіз тарих емес. Дей
тұрғанымен, оны тарихтың бөлігі деп айтуға болады. Шежіре тек біздің
қазақ халқында ғана емес басқа көптеген халықтарда да болған Шежіре өз
заманында төтенше маңызды білім ретінде атадан балаға қалып, бірденбірге жалғасып отырған. Жерлік (өңірлік) қатынас емес, əсіресе қазақ,
қырғыз, монғол секілді ұлыстың (рулық) қатынас арқылы басқарылып
келген халықтарда бұның маңызы ерекше болып келеді. Қазақтар тіпті
«Жеті атасын білмеген жетімдіктің салдары» деп арғы тегін (шежіре)
білмеуді төтенше намыс санап, өз ұрпағына ата-бабаларының тегі жөнінде
ұғындырып кетуді азаматтық борыш деп есептеген. Айтуларға қарағанда,
мықты шежірешілер он-он бес атаға дейін, тіпті 77 атаға дейін тарата
білген дейді. Бірақ шежіре іздеп, жинап, құрастырып жүргенде ондай
шежірені кезіктірмедім. Ал осы қазақ шежірелеріндегі бір жағдай: арғы
аталары қай заманда өтті, одан кім туды, сол тұста ел басынан қандай кесек
уақиғалар (ауыр жұт, ашаршылық, соғыс, қоныс аудару...) өтті., ол
замандағы батыр кімдер, билер кім, елдегі ілікті-біліктілер кім... деген
сияқты мазмұндардың бəрі шежіремен бірге əңгімеленетін. Өткен заманның
ғалымдары - қазақ тарихын тұңғыш қолға алушылар міне осы деректерге
көбірек иек артқан. Енді бүгінгі бізге жетіп тұрған шежірелер əлгіндегі
əңгімеленетін аңыздан ада болып,тек ата-бабалардың тізімдігі ғана
қалған.Дегенмен осының өзі де халықтың ата-тегін,рулық құрамдарын даму
барысын зерттеуде маңызы зор қосалқы дерек бола алады.Өйткені шежіре
алдымен бір халықтың үлкен атасын,яғни ұлтты жасп алады да,онан
соң,аталар ұластырды,бұтақтап руларды таратады. Ал тарих сөзді ең əуелі
ұсақ қауымтайпалардан бастап,соңынан ұлтқа, мемлекетке əкеліп
тірейді.Екеуінің сорабы бұлай қайшыласып жатқанымен, тарихтың
шежіреден алары көп болуға тиіс. Ал шежіре тарихтан қаласа алады,
қаламаса өз бетімен жылжи береді. Кейде шежірені тарихтан айырып
қарап,халқымыз мəдениетінің құрамдас бөлігі деп айтатынымыз содан.
Іле «халық» баспасынан алдыңғы жылы тұңғыш «Қазақ шежірелерінің
1томы»басылып шықты. Ондағы шежірелерді бір-біріне салыстырып
отырмай,мақсатты түрде,кім өзі қалай айтып,қалай жазса, бұзбай-жармай,
айнақатесіз беріп жібердік. Ондағы мақсатымыз басқа емес, кітап шыққан
соң қоғамда түрлі аңыз туылады. «Ол жері олай емес, былай болатын»
дейтіндер табылады.Мəселен, қазір де талай-талай хаттар алып жатырмыз.
Келешекте, мүмкіндік болса, Шыңжандағы қазақтар арасында таралып
жүрген шежірені толық жинап алып, салыстыра отырып, жүйелі де көлемді
шежіре етіп құрастырып шықсақ игілікті іс болар еді. Сонымен бірге
шежіреге ілесіп жүрген көптеген аңыздарды жинап алуға да мүмкіндік туар
еді. Жалпы шежіренің қамтитын уақыты кең ғой. Мысалы: Шежіре туралы
Мұсатай Ақынжанов өз көзқарастарын айта келіп, шежіре ХІІ –ғасырдан
ХХ ғасырдың басына дейінгі дəуірді қамтиды деген сілтемесін ортаға
қояды. Алайда бүгінгі шежіреде мынадай тағы бір шалалық сақталып отыр:
бергі дəуірді ақ күйінде қалтырап кетеді. Əлгінде айтқанымыздай шежірені
толық жинап алсақ, бұл кемдікті де толықтап алар едік. Бұл толықтанса,
тарих зерттеуімізге де игі ықпалы болар еді.
- Бірталай жылдардан бері (кемінде он жыл болған шығар) қазақ тарихы
жөнінде жазылып жатқан ғылыми мақалалар едəуір мөлшерге жетті.
Монографиялар, мақалалар жинағы да толассыз жарық көруде. Əрине
бəрінің сапасы керемет деп айту қиын. Денінде бірін-бірі қайталау бар
секілді. Сонда «Саннан сапаға өту керек» дейтін талап қояр босақ, тарихи
тақырыпқа арналған ғылыми еңбектердің сапасы несімен өлшенуі керек?
- Тарих жөнінде жазылған еңбектің сапасы, əрине, ең əуелі алған тақырыбы
жан-жақтылы зерттеліп, мəлімет деректері толық болып, шындықты дұрыс
ашып берсе, онан соң ашылмай жатқан күрделі мəселелерді шешіп берсе,
бұл еңбектің сапасын жақсы, ересі биік деп айтуға болады. Ал менің
айтқанымды ол қайта айтса, оның айтқанын тағы біреу қайталаса, онда
оның несі зерттеу, несі ғылыми еңбек болады. Өзің айтқандай, бізде кейде
осындай жайт те кездесіп қалады...
Ал енді осы сұрауыңның тұсында айта кетейін деп отырған бір ойым: тарих
зерттеуде жалпылама шолу мақалалар көп жазылды. Бұдан ғылым
дамымайды, зерттеу өспейді. Ең керегі арнаулы тақырыптарды тереңдей
зерттеу керек. Тағы бірі əр ел деректерін көбірек іздеп, тауып, пайдалана
отырып жазған еңбек мейлі сапалық жағынан болсын, мейлі өзінің
ғұмырлығы жағынан болсын ырықты орында тұрады. Бұдан сырт, шежіреге
фольклорлық шығармаларға, археологияға этнографияға, тілге, (əсіресе
тілдегі адам аттары, говорлар ) сүйене отырып жазудан да автордың ұтары
көп болды. Міне осы талаптар бойынша зерттеген зерттеуші түбінде ұтады.
Мəселені көп, тез тауып шеше алады. Жазу барысында қиындыққа да аз
кездеседі. Жазғаны тың да құнды болып шығады.
- Иə, ақсақал, тіл зерттеу, аударма жағындағы есепсіз еңбектеріңізбен қоса,
бір кезде академиямыздың тіл инстиутын басқарғаныңыз есімізде. Бұл
күндері тіл ғылымы саласындағы кейбір ағаларымыздан «тілге тиек етер
мəселе қалмады» сөзді жиі естіп қаламыз. Жалпы жасампаздық үшін
айтылған «Тақырып таусылмайды» деген қағида мен «Ғылымның шетшегі
жоқ» деген түйінді тіл зерттеуге қолдануға келмей қалғаны ма?
- Тілде зерттейтін нəрсе қалмады – деген пікір тым үстірт. Тіл ғылымы
деген бір үлкен іргелі ғылым. Ал, қазақ тілінің зерттелуі, тіліміздің тарихы
жөнінен алып айтқанда, бүгіннің əңгімесі деуге болады. Ең алғаш тілді бір
жүйеге түсіру үшін оның емлесі зерттеліп, емле ережесі жасалды. Кейін
мектеп оқушыларына оқыту үшін грамматикалық оқулықтар жасалып,
пайдалануға берілді. Онан соң екі тілді немесе көп тілді сөздіктер істелді...
осымен – тіл саласындағы жұмыс аяқталды деуге бола ма?! Жоқ ! Тіл деген
қатпары қалың, сыры мол, үлкен пəн. Тек қазақ тілінің грамматикасының
өзінде шешілмей жатқан мəселе қаншама?! Фонетиканы алып айтар болсақ,
қазір дүниеде эксперименттік фонетика деген жарыққа шықты. Бұл бізге əлі
кірген жоқ. əлгінде айтқанымыздай, емле ережесін зерттей келіп, біздің «тіл
–жазу комитетіміз» «Емле сөздігін» жасады. Бұл емле ережесі орфография
болса, енді орфоэпия деген бір пəн бар. Бұл да біздің тіл зерттеудегі ақ
таңдақ. Орфография ауыз-екі сөйлеу бойынша жазуға болмайды десе,
орфоэпия жазу бойынша сөйлеуге болмайды деген қуаттаманы ортаға
қояды. Міне тіліміздегі осы орфоэпиялық ерекшелік əлі қозғалмаған күйі
жатыр. Бірде кейбір тілгерлеріміздің теледидар – радиодағы диктор, дыбыс
актері болып жүрген жас балаларды «дұрыс сөйлей білмейді» деп сөге
сөйлегеніне куə болғаным бар, меніңше мəселе тек оларда емес, өзімізде
де жатыр. Тіліміздің орфоэпиясын зерттемесек, «сөйлеу сөздігін»
шығармасақ, олар «дұрыс оқимын» деген оймен жазған дүниені айна
қатесіз оқи бермей қайтеді?!
Айта берсек тілде ақтаңдақ сала көп: тіл мəдениеті, семантика, этимология,
тарихи грамматика, тарихи фонетика, тарихи лексика, тіл тарихы, т.б.
салалар негізінен əлі қолға алынған жоқ. Ал, тарихта ұлан-байтақ өңірде
жасап келген, бүгінде көптеген елде жасап отырған қазақ халқының ешбір
диалектісіз сөйлеуіндегі себеп не? Бұл бір ілгері мəдениеттің туындысы
ма? Əлде тарихта болған жүйелі əдеби тілдің туындысы ма?.. Əсіресе осы
тақырып біздің ерекше назар аударып, мықтап зерттеуімізді қажет етеді.
Тіл ғылымы жалпы тіл, тулық, тайпалық, халықтық, ұлттық сияқты
сатыларды басып өтеді деп түсіндіреді. Ал қазақ тілі осылардың қайсысын
қашан басып өтті? Қазақтың қайсы дəуірдегі тілін қайсы сатыға
жатқызамыз? Бізде күні бүгін бұл жөнінде зерттеп жүрген адам жоқ.
Қазақтың тілімен жазылған əдебиеттер бүгінде əлемге əйгілі болып отыр.
Ал осы əдеби тіліміздің қалыптасу дəуірі жөнінде де талас көп. Біреулер
қазақтың əдеби тілінің қалыптасуын тіпті арыға созады. Енді біреулер
беріге сүйрейді, яғни қазақтың əдеби тілі Абай Құнанбайұлы, Ыбырай
Алтынсарин дəуірінде ғана қалыптасты дейді. Бұл пікірге Абайды жете
зерттеген ғұлама жазушы Мұхтар Əуезовтың өзі «Абайдан бұрын да қазақта
əдеби тіл бар» деген көзқарасын ортаға қояды. Бұл турасындағы талас екі
түрлі негізде өрістеп отыр. Оның бірі: жазбасыз əдеби тіл болады.
Қазақтың тілі əне сондай тіл дегенді тиянақ етеді де, егер бұлай болмаса
«Қыз Жібек», «Қобыланды», «Ертарғын» эпостарының тілі жыраулардың
тілі əдеби тілге жатпағаны ма? деген мəселені көлденең тартады...
Ал анау құрылымдық тіл ғылымы, салыстырмалық тіл ғылымы,
психологиялық тіл ғылымы, əлеуметтік тіл ғылымы қатарлы ағымдар біздің
зерттеу саламызға əлі енген жоқ. Осылар бойынша зерттегенде біздің
тілімізден қандай өзгешелік байқалып, нендей сырлар ашылар еді... Міне
осы мəселелердің бəрін зерттей отырып, шешуге тиісті мəселелерді
мөлшерлер болсақ, санап тауысқысыз десек болғандай. «Тілде тілше тиек
етерлік мəселе қалмады» деу бүкілдей бос сөз. Бір нəрсені қаншалықты
шала білген адам оны соншалықты оңай, қарапайым санайды емес пе?!
- Жə, Нықа – аға, өзіңіз Шыңжан қазақ əдебиеті тарихындағы тұңғыш
повестің авторсыз. Өлеңмен «Қарлығаш» романын жаздыңыз, ара-тұра
мерзімді баспасөз беттерімен өлеңдеріңізді оқып тұрамыз. Қазір осы ақын,
жазушылық жағындағы тебеніңіз қалай? Жазып жүрген немесе ойға алған
дүниелеріңіз жоқ емес шығар?
- Кейде əдеби жасампаздықпен де айналысып, ірілі-ұсақты нəрселер
жазғаным рас. Онда өзің айтқандай, поэзия да бар, проза да бар. Енді, дəл
қазір жазып жүрген ештеңем жоқ. Жоспардың жөні өз алдына. Менің қазіргі
ойым: Əдеби туындыларымды (жариялағаны бар, жарияланбағаны бар)
жинап, реттеп қойсам деймін.
Əрине, жалаң ғана баспаға беру мақсатында емес, бастысы еңбегіме –
«іштен шыққан шұбар жыланға» жанашыршылық ретінде , осы жұмысты
орын дап болған соң, не жазыппын, не қойыппын деген мəселеге анық
жауап тауып алып, мүмкіндік болса содан кейін ойланармын... онда да
уақытым болса...
«Уақытым болса» деп отырғаным, қазір мен қатысты шаруалармен бірге үш
үлкен жұмыстың жауапкершілігін мойныма алып отырмын. Бірі «Қазіргі
қазақ тілі», енді бірі «Қазақ əдебиеті тарихы», тағы бірі «Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі». Бұлардың бəрі үлкен, əрі ұжымдық жұмыс. «Жеке
шаруамен болам» деп халықтың мүддесін қайырып тастауға арың
бармайды. Оның бер жағында жиналыс деген де бір басыма жетіп асады...
Байқасам, ғұмыр бойы марафон жарысында келе жаткандаймын ғой...
- Жарайды, ақсақал əңгімеміз де бір жерге барып қалған сыңайлы, енді
оқырмандарыңызға алдағы жоспарыңыз туралы əңгімелеп бермес пе
екенсіз?..
- Жоспар туралы əңгімелеу қолайсыз ғой. Сөйтсе де бастыларынан бірерін
айта кетейін: Бірі өз көрген-білгенімді көлемді əдеби шығарма етіп шықсам
деймін. Енді бірі, қазақ тілінің тарихы жөнінде қолыма қалам алсам деген
ойым бар. Ал енді осы екі үлкен жұмыстың істелуі барысында, бос уақыт
болса қарап жатпаспын. Дегенмен, кейде жеке жоспарды ұжымдық міндет,
ұйымдық тапсырма бұзып кете береді. Мəселен «Ислам дінінің қазақ ұлты
арасына таралуы» деген еңбегім – Америкада ашылатын ғылыми
конференцияның тапсырмасы бойынша жазылған. Өйтпесе сол жылдары,
дəл осы тақырыпта ғылыми еңбек жазсам деген жоспарым жоқ еді.
«Той сылтауымен тон тігіледі» демекші бұл да бір тынған іс болды. Көрген-білгеніңіз жөнінде жазсам деген еңбегіңіз «Естелік», «Ғұмырнама»
үлгісінде болады ғой...
- Жоқ, мен оны естелік түрінде жазбақшы емеспін. Тек өзімнің көргенбілгенім негізінде, бір əдеби шығарма жазсам деймін. Естелік-ғұмырнама
ретінде жазу қолайсыз секілді. Аз болмаған шектемелер кездесетін
көрінеді...
- Əңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан: Дүкен Мəсімханұлы
«Азия» газеті. 1994 жыл. №4
.
«ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚТАР ДА АТАМЕКЕНІНЕ КӨШЕ АЛАДЫ...»
ҮСТІМІЗДЕГІ ЖЫЛДЫҢ ҚЫРҚҮЙЕК АЙЫНДА ПРЕЗИДЕНТ
НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВ РЕСМИ САПАРМЕН ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ БАРЫП
ҚАЙТҚАНЫ БЕЛГІЛІ. СОЛ ТҰСТА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ КОНСУЛДЫҚ БАСҚАРМАСЫ
АЛМАТЫДА ҚЫТАЙ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ КОНСУЛДЫҢ
БАСҚАРМАСЫ ДЕЛЕГАЦИЯСЫМЕН КЕЗДЕСТІ. БҰЛ РЕСМИ
КЕЗДЕСУЛЕРДЕ КӨШІ-ҚОН МƏСЕЛЕСІ ДЕ СӨЗ БОЛҒАН ЕДІ.
ОСЫҒАН ОРАЙ ГАЗЕТІМІЗДІҢ ТІЛШІСІ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ КОНСУЛДЫҚ
БАСҚАРМАСЫНЫҢ БАСТЫҒЫ АСҚАР АХМЕТҰЛЫ МУСИНОВ
МЫРЗАНЫ ƏҢГІМЕГЕ ТАРТҚАН-ДЫ.
–Қадірменді Асқар Ахметұлы, жақында Пекиндегі қытайлық
əріптестерімізді–Қытай Сыртқы істер министрлігі Консулдық
басқармасының делегациясын Алматыда қарсы алып, кеңес
өткізгендіктеріңізді естіп-біліп жатырмыз. Сондай-ақ, дəл сол тұста
елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлының Қытай елінде екі-үш күндік достық
сапарда болғаны да ел есінде. Экономикалық барыс-келіс, Лоб-Нор
полигоны, шекара мəселелері... дегендердің қатарында, ондағы
қандастарымыздың көші-қон да сөз болды десіп жүр. Жалпы көші-қон
туралы қандай оңды қадамдар бар?
–Əрине Азиядағы ірі елдердің бірі ретінде Қытайдың өз жолы, өз саясаты
бар. Онымен сыйластық-достық пиғылда сөйлесу – көршілік парыз. Ішкі
саясатқа араласу этикетке жатпайды. Бірақ халықаралық заңдар бойынша
олардың (бөлініп-жарылған отбасылардың) басы қосылуына біз де, Қытай
елі де қол ұшын беруге міндеттіміз. Бұдан бұрынғы жылдарда «көшуге»
деген шақыру қағазын ала алмай, біраз жұрт сарсаңға түсуші еді, қазір ол
шешілді. Яғни, оны республикалық көші-қон департаменті беретін болды.
Қытайдың ішкі істер органдары сол бойынша паспорт жасайды. Біздің
Қытайдағы елшілігіміз «бір жола қоныстануға» деп виза ашып береді. Міне,
бұл жақында ғана қытайлық əріптестерімізбен кезіккенде шешкен
мəселеміздің бірі. Ал, қысқа мерзімге қыдырып келуге бұрынғыша ішкі
істер мекемелері, жұмыс бабымен келуді біздің басқарма реттеп отырады.
–Жақсы қадам құтты болсын! Ал, енді Асеке, мынау қыдырып келушілерге
берілетін шақыру қағазын бұрын ішкі істер мекемелерінен алып қана арғы
беттегі туыстарға жібере салушы едік. Қазір сол «шақырту» қағазын,
нотариустен өткізіп, Əділет министрлігінің таңбасын, сіздердің
басқармаларыңыздың таңбасын, Қытайдың осындағы елшілігінің таңбасын
бастырып, сосын жіберетін болдық. Жүрісті азайтып, жұмысты
жеңілдеткеннің есесіне, халықты осынша сарсаңға салып қойғаны
түсініксіз.
–Бұл – Қытай ішкі істер мекемелерінің ісі. Ол елде кейбір қулар
Қазақстанның жеке сапарға арналған шақыру қағазын өздері жасап, табыс
көзіне айналдырып алған көрінеді. Ал мұндағы туысына жетуге асыққан
кейбір дегбірсіз ағайындар жаңағы жалған құжат жасаушыларға базар ашып
беріп отырған сияқты. Мұндайда, əрине, Қытай ішкі істер мекемелерінің
жаңағыдай қосымша құжат сұрауына тура келеді. Қысқасы, сіз айтып
отырған «ұзақ жүрісті» жалған шақыру жасаушы бұзақылар тудырып отыр.
Еліміздің амандығын, тату көршілікті ойлағанда, Қытай тарапының мұндай
талабы құптарлық жағдай.
-Əңгімеңізге рахмет. Сұхбаттасқан: Дүкен МƏСІМХАН.
«Түркістан» газеті. 8 қараша 1995ж.
ОРТАҚ ОТАНЫМЫЗДЫҢ ТАҒДЫРЫН ОРТАҚ ОЙЛАСАҚ ИГІ
-ҚР ІІ Министрінің орынбасары Өмірбай Мұсаевпен сұхбат
Өмірбай Мұсаев, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрінің
орынбасары, төлқұжат-виза жəне тіркеу комитетінің төрағасы, милиция
полковнигі:
–Құрметті Өмірбай Көпбайұлы, «Түркістан» газетінің жанынан шығатын
біздің «Қоныс» деп аталатын қосымшамыз – алыс-жақын шетелдерден
көшіп келіп, атажұртына қоныс теуіп жатқан қандастарымыздың мұңмұқтажымен айналысатын тəуелсіз басылым. Ал сіздер бұл мəселемен
ежелден таныссыздар. Жалпы келіп жатқан ағайындардың тұрақты тұрып
қалуы, азаматтық алуы... секілді мəселелер қалай шешім тауып жатыр?
–Еліміздің өз егемендігін алғаннан кейін, түрлі-түрлі тағдыр тауқыметімен
дүниенің түпкір-түпкірінен тарыдай шашырап кеткен қандастарымыз
тарихи отаны Қазақстанға қоныс аудара бастады. Ол, əрине, заңды да.
Қазақты былай қойып, адам ретінде біз оны былай түсінуге тиіспіз. Алайда,
осы істі жүйелі əрі кешенді жүргізу үшін, мəселенің бəрі мемлекеттік
деңгейде шешіліп, заң күші бар қаулылар арқылы атқарылғаны жөн еді-ау
деп ойлаймын. Себебі, ағайындардың бұл көші-қоны елдің ішіндегі бір
облыстан екінші бір облысқа қоныс аударуы емес қой. Еларалық деңгейде
шешілетін қыруар мəселелері бар. Мəселен, ондай проблемалармен
айналысу біздің міндетіміз емес. Соған қарамастан, ішкі істер мекемесіне
түк те қатысы жоқ іспен бізді əурелеп, өздерін сарсаңға салып жүретін
ағайындар аз емес. Ал біз болсақ, заңда белгіленген өз жұмыс көлемімізбен
шектелеміз.
Мəселен, 1992 жылдан бастап Моңғолиядағы қандастарымыз келе бастады.
Бірақ олар «еңбек шарты» деген атпен келді. Ондайлардың құжаттары,
біздің елдің заңы бойынша, азаматтыққа да, тұрақты тұруға да
қабылданбауы керек. Енді не істеуіміз керек? Заңды тыңдаймыз ба? Жоқ,
əлде ағайындардың уəжін тыңдаймыз ба? Бұл мəселеде бізді кінəлаушылар
көп. Заң дұрыс болатын болса, елге оралып жатқан ағайынды түртпектейік
деп отырған біз жоқ. Одан құдай сақтасын. Мəселен, Ираннан, Ауғаннан,
Түркиядан келген ағайындар туралы жоғары жақтың (яғни, екі елдің) пікірі
анық болды. Біз оларды бірден азаматтыққа қабылдап алдық. Бір қуанарлық
жағдай, Моңғолиядан келген ағайындардың біразы жақында Моңғол елінің
азаматтығынан шығып, бізге азаматтық жөніндегі өтініштерін бере бастады.
Оларға біз азаматтық беріледі деп отырмыз. Осы елден келген,
Қазақстанның азаматы болғысы келетін барлық ағайын аталған жолмен
жүргені оң.
Өздеріңіз білесіздер, əрбір аудандағы ішкі істер мекемелерінің паспорт
бөлімшелерінде осы іспен біздің тек 2 – 3 қана қызметкеріміз айналысады.
Яғни, адам күшіміз жетіспейді. Соған қарамастан біз алыстан келген
ағайынның жұмысын ақсатпауға бар күшімізді саламыз. Мəселен, Иран,
Ауған, Түркиядан келген 5 мың қандасымызға осы жылдың қаңтар айында
Қазақстанның паспортын бердік. Ал жақында Иран елінен тағы да 400-ден
астам отбасы көшіп келді. Енді біз солардың құжаттарын əзірлейміз.
Ал мынау Қытай елі – біздің қандастарымыз ең көп тұратын мемлекет. Əрі
үлкен көршіміз. Неге екенін қайдам, бұл елмен көші-қон мəселесіндегі игі
мəмілеге келе алмай отырмыз. Бірақ, ондағы ағайындар өздері жол тауып
келіп жатыр. «Келісім жоқ» деп оларды кері итеріп отырған біз жоқ. Қалам
дегенін қалдырып, азаматтық сұрағанына азаматтық беріп жатырмыз.
Ұзын сөздің қысқасы, Ішкі істер министрлігі болсын, оның əр деңгейдегі
мекемелері болсын, əйтеуір, өз қолынан келетін мүмкіндігін қандастар аяп
отырған жоқ. Аямайды да. Алайда, біздің заңмен жұмыс істейтіндігімізді
ағайындар да түсінгені абзал.
–Халықаралық заңдар бойынша бөлініп-жарылған отбасылардың бір елде
өмір сүруіне кедергі болмау керек. Алайда, Қазақстан ішкі істер мекемелері
қалайша «көшуге» деген шақыру (көк қағаз) бермейді? Көп жұрт осы жағын
анығырақ білгісі келеді...
–Біздің елдің заңы бойынша, ішкі істер орындары тек қысқа мерзімге
қыдырып келуге шақыру бере алады. Ал көшіп келем деуші ағайын өзі
жасап жатқан елдегі біздің елшілік арқылы «көшуге» деп виза аштырады.
Көшіп келген адамның паспортына, азаматтығына қатысты мəселемен
айналысамыз. Ал Қытай қағазымызды сұрап отырса, ол елдің өз еркіндегі
əңгіме. Бірақ оны да Сыртқы істер министрлігі арқылы реттеп, жөнге
келтірген жөн.
- Қыдырып келіп қалаға тіркелушілерге (басқа жерді білмеймін) бір жолда
үш мың теңгеден де көп ақша төлетіп жүр. Бұл қалайша осылай қымбат
болып отыр? Оны Қазақтарға жеңілдетуге болмай ма?
–Үкіметтің шығарған қаулысы бар. Сол бойынша төлетіп отырмыз. Ал онда
«қазақтардан алмаңдар, немесе аз алыңдар» деп жазылмаған. Үкімет ертең
«Қазақтардан алмаңдар» десе, алмаймыз...
–Қандастардың көбісі екі жұмыс қылмай, төте азаматтық алуға болмаспа
екен, деген армандарын жиі айтады.
–Біздің «азаматтығымыз» алты ай, он ай аралығында шығады. Осы
аралықта оның осында жүріп-тұруына «рұқсат» ретінде көк паспорт (вид на
жительство) береміз. Ал тұрақты көшіп келгендердің көбіне біз бірден
азаматтық беріп жатырмыз.
–Шетелден келген ағайынның ұлттық (жеке) паспортының уақыты бітті
делік, оны өз елі ұзартуға құлықсыз болса, Қазақстанның ішкі істер
мекемелері ықтияр хатты (вид на жительство) өз бетімен ұзартып бере ала
ма?
–Қай ел болмасын, ұлттық паспортты 4-5 айға емес, 4-5 жылға береді. Ал
бұл деген азаматтық алуға былай да былай жететін уақыт қой. Ал қалғысы
келмеген адам өз паспортын өз елінен ұзартып алмай ма?!
–Бұрын сіздерден қыдырып келушілерге алатын «шақыру» үш апта
мөлшерінде дайын болатын. Қазір үш айда қолға тиеді. Бұл қалайша
осындай ұзақ уақытқа өзгерді?
–Ол мүмкін емес. Оның мерзімі ары кетсе бір айдан аспауы керек. Егер
солай екі-үш ай бойы шақырту ала алмай жүргендер болса, дəлелсыпатымен маған кірсін, мəселесін шешеміз. Егер қазіргі жағдай сіз
айтқандай болса мен қызметкерлерімді тəртіпке шақырамын.
–Алыс шетелден келген өзге ұлт өкілдері біздің елдің азаматтығын көптеп
алып жатыр екен деген қауесет бар...
–Ол бос сөз. Алыс шетелден келген өзге ұлт өкілдері біздің елдің
азаматымен немесе азаматшасымен үйленген жағдайда, біз оны
азаматтыққа қабылдай аламыз. Ал негізінде олардың қалуының өзі
заңсыздық болып есептеледі. Ал бір жөнін тауып қалып жатса, бес жыл
тұрмайынша азаматтық берілмейді.
–Өмірбай Көпбайұлы, мынау «Қоныс» жаңадан шығып жатыр, оның
оқырмандарына қандай тілек айтқан болар едіңіз?
–«Қоныс» құтты болсын! Жер жүзіндегі қазақтың бəріне Қазақстан – ортақ
отан. Сол ортақ отанның тағдырын бəріміз ортақ ойласақ, абыройын бірге
көтерсек дейміз!
–Əңгімеңізге рахмет.
Сұхбаттасқан: Дүкен МƏСІМХАН.
«Түркістан» газеті. 29 қараша 1995ж. №2
КӨШ КӨЛІКТІ, ҚОНЫС ЖАЙЛЫ БОЛСЫН ДЕСЕК....
Қазақстан Республикасы Еңбек министрінің орынбасары, Қазақстан
халықтары ассамблеясы төрағасының орынбасары Əлихан Мұхамедиялы
Байменовпен сұхбат.
-Құрметті Əлихан Мұхамедиялы,көші-қон департаменті құрылғалы да
екіүш жылдың жүзі болып қалыпты...Əрине, аса қысқа уақыт емес...Əдетте,
біз бір нəрсені қолға алсақ, бастабында алды-жұлды науқанға айналдырып,
артын сиыр құймышақтатып жіберуші едік. Көші-қонда солай болып қалған
жоқ па?Бұл мəселе қазір жоспарлы, нысаналы, кешенді түрде жүргізіліп
жатыр деп ойлайсыз ба?
-О баста бұл департамент сырттағы қандастарымыздың Отан құшағына
оралуына қол ұшын беру мақсатында дүниеге келген.Еңбек министрлігінің
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Азаттығым мен Қазақтығым - 12
- Parts
- Азаттығым мен Қазақтығым - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 221329.7 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3924Total number of unique words is 214732.5 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3836Total number of unique words is 216530.0 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3813Total number of unique words is 213929.4 of words are in the 2000 most common words41.7 of words are in the 5000 most common words48.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3818Total number of unique words is 216029.3 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words47.5 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3981Total number of unique words is 223431.2 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 219430.2 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3768Total number of unique words is 212732.0 of words are in the 2000 most common words44.2 of words are in the 5000 most common words51.1 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3797Total number of unique words is 220629.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3738Total number of unique words is 218927.8 of words are in the 2000 most common words39.5 of words are in the 5000 most common words47.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 195831.0 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 217031.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 228130.4 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3771Total number of unique words is 209030.0 of words are in the 2000 most common words41.7 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3826Total number of unique words is 219430.7 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words49.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3712Total number of unique words is 209927.9 of words are in the 2000 most common words39.6 of words are in the 5000 most common words46.4 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 205630.8 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.5 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3700Total number of unique words is 198531.5 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 219529.2 of words are in the 2000 most common words41.0 of words are in the 5000 most common words47.9 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3793Total number of unique words is 226528.5 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words47.6 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3911Total number of unique words is 225830.2 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.3 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3962Total number of unique words is 214231.4 of words are in the 2000 most common words43.2 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 228922.2 of words are in the 2000 most common words29.3 of words are in the 5000 most common words34.5 of words are in the 8000 most common words
- Азаттығым мен Қазақтығым - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3350Total number of unique words is 187134.4 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words