HIH tarau
Mūnda ğaşyqtyq dertine şaldyqqan baqtaşy tap bolğan şytyrman oqiğa jaiynda jäne basqa da şyn mänindegi qyzyqty jağdaiattar jöninde aitylady Don Degonyñ qojalyğynan onşa alys ūzap kete qoimağan Don Kihotqa kigen kiımderine qarap dini qyzmetşiler me älde studentter me dep oilap qaluğa bolatyn ieki adam jolyqty, olardyñ qasynda ieki şarua bar iedi; törteui de iesek tūqymdas januarlarğa salt minipti. Studentterdiñ biri, ä degennen baiqauğa bolatynyndai, jol qapşyğy ornyna jürgen jasyl kenep matağa ieki par jün şūlyqpen birge oralğan, şūğamen tystalğan äldebir aqşyltym närseni alyp kele jatyr iedi; iekinşi studentte ūşynda qaiys qaptamasy bar su jaña ieki jattyğu rapirasynan basqa ieşteñe joq-ty. Al, şarualardyñ bir ülken seloda bolğanyn, sol jerde sauda jasap, iendi üilerine qaityp kele jatqanyn bildiretin jäne sony aiqyn añğartatyn ärtürli zattary bar-tyn. Mine, osy studentter, olarmen birge şarualar da, Don Kihotty körip tañyrqanysyp qaldy, — mūnymen alğaş kezdeskenderdiñ bäri de osylai tañyrqanysatyn, — söitip, olar basqa adamdarğa müldem ūqsamaityn būl neğylğan kisi iekenin bilmekke yntyğyp qaldy. Don Kihot olarmen sälemdesti, sosyn būlardyñ özi jol şegip bara jatqan jaqqa bet alğanyn bilip, birge jüruge ūsynys jasady, mäşilerin jai bastyrudy ötinip, atynyñ ilese almai kele jatqanyn aitty; oğan qosa, sypaiygerşilik tanytyp, olarğa öziniñ kim iekenin, tağdyrynyñ tañdauy men ainalysatyn käsibiniñ jaiyn bir-ieki auyz sözben tüsindirip berdi — iağni, dünieniñ tört būryşynan şytyrman oqiğa izdeitin kezbe rytsar iekenin mälim ietti. Sonymen birge, şyn aty — Lamançalyq Don Kihot iekenin, al laqap iesimi — Arystan Rytsary iekenin de habarlady. Şarualar būl özderimen beine grek tilinde jä bolmasa şürşit tilinde söilesip tūrğandai, äñgimege beijai qaldy, alaida studentter öitken joq, sebebi Don Kihottyñ iesi kem iekenin birden añğara qoiğan-dy; solai bola tūrğanymen, olar oğan izettilikpen tañyrqai qarady, al bireui oğan bylai dedi:
— Senor rytsar, ieger şytyrman oqiğa izdeuşiler dästürine sai, älde bir jerge baryp jetudi mūrat tūtpaityn bolsañyz, bizben birge jüriñiz: keremet köñildi äri sän-saltanaty da ğajap üilenu toiyn köresiz, ondai toi Lamançada da, külli osy öñirimizde de būryn-soñdy bolyp körgen joq.
Don Kihot studenttiñ sonşalyqty äspetteuine qarap mūny äldebir yqpaldy kniazdiñ toiy iemes pe ieken dep qaldy.
— Joq, kniazdiñ toiy iemes, — dep jauap qatty student, — şarua jigit pen şarua boijetkenniñ, töñiregimizdegi ieñ bai adam men küni büginge deiin ieş jerden kezikpegen körerge köz kerek sūludyñ toiy. Toiğa būryn bolyp körmegen ierekşe daiyndyq jasalyp jatyr; ierekşeligi sol, toi qalyñdyqtyñ selosy janyndağy kök şalğynda ötkizilmekşi, — aitpaqşy, qalyñdyqtyñ iesimi — Kiteriiä Sūlu, al küieu jigittiñ iesimi — Kamaço Bai. Qyz on segiz jasta, jigit jiyrma iekide. İekeui bir-birine äbden laiyq jūp, dei tūrğanmen, jūrttyñ ata tegin jatqa biletin sumaqailar Kiteriiä sūlu Kamaçodan göri täuirleu äuletten şyqqan desedi, biraq onda tūrğan däneñe joq: bailyq qandai aqaudy da baiqatpai jiberedi iemes pe. Kamaço şynymen-aq iepsekti ieken: būtaqtardan şalğynğa kün säulesin tüsirmeitin, üstin tügel jauyp tūratyn şatyr jasauğa oiy ketti. Oğan qosa ol semsermen jäne syldyrmaqtarmen bilenetin bi äzirlep jatyr; onyñ selolastary arasynda būlardy qatyryp şyldyrlata biletin jäne silkilei alatyn bäleket bişiler bar, al anau ūltanyn alaqanymen qaqqyştap jürip bileitinder jaiynda söz ietudiñ de keregi joq, — ondailardy, iestuimizşe, ol qisapsyz köp jinapty. Alaida būl toi jūrttyñ qaperinde öziñizge aityp bergen osyndai ierekşelikterimen de, sol siiäqty öziñizge aityla qoimağan basqa jailarymen de qalmaq iemes, bäri de, öz oiymşa, qaiğydan qan jūtqan Basilonyñ ne isteitinine bailanysty bolmaq. Basilo dep tūrğanym — sol Kiteriiä tuyp-ösken selodağy baqtaşy, onyñ üii men Kiteriiä ata-anasynyñ üii japsarlas ornalasqan: Piram men Tisbanyñ arasyndağy äldeqaşan ūmytylğan yntyzarlyqty qaita tiriltu üşin mahabbat osy jaidy oñtaily paidalana qoiypty. Aita ketken artyq ietpes, Basilo ierte jastan, sonau balalyq balğyn şaqtan Kiteriiäğa yntyq bopty, qyz da yrqynan birjola airylyp qala qoimaityn därejede yqylas bildiripti, sondyqtan Basilo men Kiteriiä arasyndağy balalyq süiispenşilik jaiynan selodağylardyñ bäri tügel habardar bolypty. Söitip, iekeui baliğatqa jetkende Kiteriiänyñ äkesi Basilony iesiginen qaratpauğa bekinedi, sosyn küdik pen qauip ataulydan basyn birjola araşalap alu üşin qyzyn Kamaço baiğa berudi ūiğarady, al Basiloğa ūzatu jaiyna bas qatyryp jatpaidy, öitkeni būl Fortuna bergen qabiletten göri tabiğat bergen qabiletti köbirek ielengen jigit bolatyn. Alaida, ieşqandai qyzğanyş qospai aq-adal şynymdy aitsam, özim biletin jigitterdiñ işindegi ieñ äbjili — osy Basilo: barrany ieñ alysqa laqtyrady, myqty paluan, dopty keremet oinaidy, jügirse būğydan qalmaidy, sekirse taueşkiden kem tüspeidi, keglderdi siqyrşydai jairatady, än salsa boztorğaidan aumaidy, gitarasy adam siiäqty söileidi, al ieñ bastysy — semserlesude oğan teñ keletin ieşkim joq.
— Tek osynyñ özine qarap-aq, — dedi Don Kihot, — būl jas jigitti Kiteriiä sūluğa ğana iemes, sonymen birge Lantselotqa jäne kedergi keltirmek bolğandardyñ bärine qasaqana, koroleva Djinevranyñ özine de üilenuge laiyq dep bilem.
— Mūny meniñ qatynyma baryp aityñyzşy! — dep osy kezge şeiin ünsiz kele jatqan Sanço Pansa sözge kilikti. — Onyñ oiynşa, “ieki jarty — bir bütin” degen maqalğa säikes, ärkim öz teñine üilenu kerek. Mağan salsa, özime kädimgidei ūnap qalğan anau salqam Basilonyñ Kiteriiäğa üilengeni jön bolar iedi, al ğaşyq jandardyñ bir-birine qosyluyna böget jasaityndarğa, olar ölgende jaratqan iemiz aspandağy mekennen jaily oryn bergei (Sanço būğan müldem qarama-qarsy birdeñe aitqysy kelgen).
— Ğaşyqtardyñ bäri bir-birine qosyla berse, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot, — ata-analar tañdau qaqynan jäne özderi der şağy dep tapqanda balalaryn üilendiru qūqynan airylğan bolar iedi. İeger qyzdar küieudi özi tañdaityn bolsa, onda bireui ata-anasynyñ malaiyna tiıp keter iedi de, iekinşisi — alğaş kezdesken, özin öpiremdigimen jäne batyldyğymen baurap alğan äuleki men sotqarğa şyğa salar iedi. Öitkeni, ūnatu men ieligu äldenendei bir täuekel ieterlik iske bararda asa qajet bop tabylatyn aqyl-oi közin de op-oñai kireukelep tastaidy, al ömirlik serik tañdauda qatelesu qiyn iemes: neke sätti boluy üşin asa ülken saqtyq pen jaratqannyñ järdemi kerek. Aitalyq, bireu alys jerge saparğa şyqpaq boldy deiik; ieger ol aqyldy adam bolsa, jolğa şyqpas būryn özine senimdi de ūnamdy serik tauyp alady — iendeşe, ölim kelip ajyratqanşa bükil ömirin birge ötkizu paryz sanalatyndarğa sonyñ isin nege önege tūtpasqa? Onyñ üstine, sol serik ietken äielmen tösek qyzyğyn birge köresiz, birge tamaq işesiz, basqa da şarualardy birge atqarasyz. Seniñ zaiybyñ da, mine, ömir jolyndağy osyndai seriktes äiel. Zaiybyñ — kerek kezde satyp alatyn, artynan qaitaryp beruge, özgertuge nemese basqasyna aiyrbastauğa bolatyn tauar iemes, ol öziñ ömirden qol üzgeniñşe öziñnen qol üzbeitin ainymas serigiñ. Ol da — būğalyq: moinyñdy şalğan bette Gordii tüiinine ainalyp şyğa keledi jäne būl tüiindi qaşan ölim ötkir qylyşymen qiyp jibergenşe şeşu mümkin iemes. Būl töñirekte äli de biraz paiymdauğa bolar iedi, biraq senor litsentsiat Basilo jaiynda tağy birdeñe aitar ma ieken dep yntyğyp tūrmyn.
Don Kihot özin litsentsiat dep däriptegen bakalavr būğan bylai dep jauap qatty:
— Men tek mynadai bir jäitti ğana qūlaqqağys ietsem dep iem: Kiteriiä sūludyñ Kamaço Baiğa küieuge şyğatynyn iestigennen keiin Basilo oiyn-külkini de qoidy, jöni tüzu söz de aitpaityn boldy; qazir ol qaşan körseñ de qabağyn tüiip, tereñ oiğa şomyp, özimen özi söilesip jüredi (būl şalyq ūrğandyqtyñ būltartpas belgisi ğoi), tamaq işip te jarytpaidy, ūiqysy da qaşqan, jürek jalğamaq bolsa tek jemis-jidekpen ğana qorektenedi, al ūiyqtar bolsa, ieger mūny ūiqy deuge auyz barsa, jabaiy añ sekildi dalada, taqyr jerde jatyp köz şyrymyn alady, kei-keide aspanğa qadala qarap qalady, kei-keide jerden köz almai tūrady, osy keipin körgende qarsy aldyñda kiımi jelmen jelbiregen kiımşeñ müsin tūrğandai äserde qalasyñ. Qysqasyn aitqanda, osyndai belgi-nyşandar onyñ mahabbat otyna örtenip jürgenin aiğaqtaidy, al bizdiñ, onyñ tanystarynyñ, ierteñ Kiteriiä Kamaçoğa “iä” der bolsa, onda būl Basilony da ölimge kesken ükim bolaryna ieşqandai kümänimiz joq.
— Qūdai öziñ jar bola gör oğan, — dep Sanço söilep ketti. — Jaratqan özi jaraqatqa duşar ietedi, jaratqan özi ony iemdep jazady, alda ne tūrğanyn ieşkim bilmeidi, ierteñge deiin äli köp uaqyt bar, oğan qosa, bir üidiñ tolaiym-tūtasymen gürs ietip qūlap tüsuine bir sağattyñ, tipti bir minuttyñ özi jetip jatyr; öz közimmen körgenimdi aitaiyn: jañbyr qūiyp beredi, iendi qarasañ — kün jarqyrap şyğyp tūrady, sap-sau küiiñde tösekke jatasyñ, ūianğanyñda ahylap-uhilep äreñ bas köteresiñ. Al, bilseñder aityñdarşy, Fortuna doñğalağyn şegelep qoidym dep maqtana alatyn kim bar? Ärine, ieşkim joq, olai bolsa, äieldiñ “iä” degen sözi men äieldiñ “joq” degen söziniñ ieki arasyna men tüireuiştiñ ūşyn da sūqpağan bolar iedim: bäribir ötpeidi. Kiteriiänyñ Basilony jan-tänimen jäne şyn jürekten süietinine közimdi jetkizseñder, bäri de oidağydai bolatynyna basymdy bäske tiguge barmyn, sebebi, iestuimşe, mahabbat kigen közildirikten mys — altyn, kedeişilik — molşylyq, al iriñ — inju sekildi körinedi ieken.
— Äi, Sanço, jabasyñ ba auzyñdy joq pa, sen antūrğan? — dep Don Kihot baqyryp jiberdi. — Mätelderiñ men mänisi joq söziñdi sudai sapyryp, myljyñdai beruden jalyqpaidy iekensiñ. Öi, haiuan! Au, Fortunanyñ doñğalağy, pälen-päştuan degenniñ iısi mūrnyña bara ma seniñ?
— Öi, siz meni ūqpaidy iekensiz, — dep jauap qatty Sanço, — sondyqtan naqyl sözderimniñ sizge bos sandyraq sekildi körinetinine tañyrqaudyñ jöni joq. Biraq, oğan tirelip te tūrğan ieşteñe joq: men özimdi özim jaqsy tüsinem jäne älgi sözimde asa bir iersi körinerlik ieşteñe aitpağanymdy da bilem, al myna siz, marhabatty myrzam, — barlyq sözim men is-äreketimniñ qas qaqpaityn qarauylşyğy sekildisiz.
— Sen öziñ jöndep söilei de bilmeisiñ, — dep bölip jiberdi ony Don Kihot, — qūdaidan qoryqsañşy: qarauylşyq demeu kerek, qarauyl deu kerek.
— Menimen täjikelese bermeñizşi, taqsyr, — dep mälim ietti Sanço, —astanada tärbie almağanymdy, Salamankada oqymağanymdy öziñiz de bilesiz ğoi, birer äripti qosyp jiberdim be älde qaldyryp kettim be, ony men qaidan bileiin? Qūdai aqy, şyn sözim, saiiagezdikti toledolyqşa söileuge mäjbür ietudiñ mäni joq, öitkeni toledolyqtyñ da bäri birdei jatyq söilemeidi.
— Dūrys aitasyñ, — dep ilip äketti litsentsiat, — Dubilnide, jä bolmasa Sokodoverde sendelip jüretinder sobor aulasynda ūzaqty kün boiyna seruendep jüretinderdei jatyq söilei almaidy, al bylai qarasañ solardyñ bäri toledolyq iemes pe. Meili tipti Mahalaonda tusa da, astananyñ mädenietti tūrğyndary ğana taza, jatyq, körkem jäne ūğynyqty tilmen söileidi. Men mädenietti dep ädeii aityp tūrmyn, sebebi astanada tūratyndardyñ bärin birdei mädenietti dep atau qiyn, tūrmysqa ietene iengen mädeniet qana jatyq tilmen söileudiñ älippesine ainalady. Men, senorlar, bile bilseñizder, Salamankada kanondyq qūqty zerdelegen adammyn jäne öz oiymdy anyq ta qarapaiym häm tüsinikti tilmen jetkizem dep maqtana alam.
— İeger auyz-ieki tildi rapiradan da göri täuirirek meñgerdim dep şynyñmen maqtanarlyq şamañ bolsa, universitette birinşi orynğa şyqqan bolar ieñ, soñğy jaqta süiretilip jürmes ieñ, — dep qūlaqqağys ietti iekinşi student.
— Jä, qoisañyzşy, bakalavr, — dep narazylyq bildirdi litsentsiat. — Saiyskerlik şeberlik — bos närse dep oilasañyz, qatty qatelesiz.
— Būl tek meniñ ğana pikirim iemes, būl — talassyz şyndyq, — dedi Korçuelo kelispei. — Al ieger mūny is jüzinde däleldep bergenimdi qalasañyz, keiinge qaldyrmai-aq qūiaiyq: semseriñiz bar, al meniñ bilegimnen quat äli kete qoiğan joq, bir kisidei jürektimin, qatelesip tūrmağanymdy qazir-aq moiyndatyp berem sizge. İesegiñizden tüsiñiz de ienteleu, şeñber, būryş jäne tağy basqa osy siiäqty öneriñizdi körsetip bağyñyz, al men bolsam, özimniñ jaña da qarabaiyr, biraq özim qūdaidai senetin, ädisterim arqyly jaryq kündi köziñizden būlbūl ūşyrarmyn degen ümittemin, sondai-aq tabanymdy jaltyratuğa mäjbür ietetin jäne özim jer qūştyra almaityn adam äli ömirge kelmegenine de senimdimin.
— Tabanyñyzdy jaltyratasyz ba, joq pa — ol jağyn aita almaimyn, — dedi saiysker, — biraq qai jerge tabanyñyzdy bassañyz, sol jerden molañyzdyñ da qazyluy ğajap iemes; aitaiyn degenim, saiysqa jek köruşilik bildirgeniñiz üşin qolma-qol qasym bolasyz.
— Körermiz, — dep tistendi Korçuelo.
Sol arada ol ieseginen asqan äbjildikpen sekirip tüsti de, litsentsiat iesegine artyp äkele jatqan rapiranyñ birin şapşañ qimylmen suyryp aldy.
— Joğa, būlai bolmaidy, — dep Don Kihot kilige ketti, — äli künge şeşimin tappağan myna dau-damaida men saiys ūstazy jäne sot mindetin atqarğym keledi.
Sony aityp Rosinanttan tüsken ol naizasyn qolyna ūstap, joldyñ qaq ortasyna baryp tūrdy, al būl kezde ieşteñeden qaimyqpaityn keiiptegi litsentsiat qadamyn nyq basyp Korçueloğa qarai bettep bara jatty, Korçuelo da, janarynan ot ūşqyndap degendei, oğan qarsy jürdi. Olarğa ierip kele jatqan ieki şarua mäşilerinde otyrğan küii osynau jan türşigerlik oqiğanyñ tilsiz körermenine ainaldy. Korçuelo tikelei de, qiğaştai da, qos qolmen de tüirep, şabumen boldy, — üsti-üstine bergen soqqylary uialy aradai maza ketirip, būrşaqtai jaudy. Ol alasūrğan arystandai şabuyldady, biraq ärdaiym derlik litsentsiat rapirasynyñ qaiys qaptamaly ūşymen ūşyrasyp, jauyngerlik ruhyn jasytyp alumen boldy jäne, beine bir kieli orynğa qūldyq ūrğandai, büktetilip qalyp tūrdy, äitse de onyñ būl äreketi kieli orynğa körsetiluge tiıs jäne däiim körsetiletin ystyq yqylasty qūrmetke onşa köp ūqsañqyramaityn. Toq ieterin aitqanda, litsentsiat rapirasynyñ ūşymen bakalavrdyñ şolaq sutanynyñ barlyq ilgegin sanamalap üzip berdi jäne ietegin pärşa-pärşa qyldy; sondai-aq, qalpağyn da ieki märte domalatyp jiberdi, söitip ony äbden küiindirgeni sonşa, aqyr soñynda terisine syimai doldanyp, yzağa bulyqqan bakalavr rapirasyn tūtqasynan ūstap aldy da, bar küşimen dalağa laqtyryp jiberdi; qatty laqtyrğany sondai, sol jerde tūrğan, käsibi boiynşa hatşy bop tabylatyn şaruanyñ biri keiin atalmyş rapiranyñ mildiñ törtten üş şiregindei qaşyqtyqqa baryp tüskenine kuälik ietti — al būl qara küşten ädisqoilyq artyq iekendigi jaily qağidanyñ şübäsizdigi men kümänsizdigin körsetip bergen iedi.
Diñkesi qūryğan Korçuelo jerge otyra ketti, Sanço onyñ qasyna jaqyndap, bylai dedi:
— Şyn aitam, jarqynym senor bakalavr, aqylyma qūlaq qoiyñyz: bolaşaqta ieşqaşan rapiramen saiysqa şaqyrmañyz, odan da beldesuge nemese barra laqtyruğa şaqyryñyz: būl jasyñyzğa da, äleuetiñizge de laiyq, al anau, qalai ataluşy iedi, saiysperiler deuşi me iedi, iestuimşe, olar semserdiñ ūşyn ineniñ közinen ötkizedi desedi.
— Jynymdy qağyp, şyndyqtan qanşalyqty alşaq jürgenimdi däleldep bergenine dän rizamyn, — dep mälim ietti Korçuelo.
Osy sözdi aityp, ornynan tūrğan ol litsentsiatty qūşağyna aldy, söitip iekeuiniñ dostyğy būrynğydan beter arta tüsti, olar tipti rapirany äkeluge ketken hatşyny da kütip jatpady: būl özderin biraz küttirip qūiar dep qoryqty, osyğan bailanysty Kiteriiänyñ selosyna ierterek jetip alu üşin kidirmei jürip ketken jön dep şeşti — būlardyñ bäri de sol selodan iedi.
Jol boiy litsentsiat rapiramen saiystyñ artyqşylyqtary jaiynda äñgimeleumen boldy jäne tolyp jatqan salmaqty dälel, naqtyly mysal men matematikalyq däldiktegi däleldemeler keltirgeni sonşa, mūnyñ qandai ülken öner iekenine bäri tügel ilandy, sağy synğan Korçuelo qyñq iete almady.
Qarañğy tüse bastağan; alaida jaqyndap kelgen olarğa selo üstinde myñ san jūldyz janyp tūrğandai körindi. Sonymen qabat, müiiz syrnai, tamburin, gusli, sybyzğy, dabyl men syldyrmaq sekildi türli muzykalyq aspaptyñ iestiler-iestilmes bäseñ üni qūlaqqa şalynyp tūrdy, al odan da jaqynyraq kelgen olar selonyñ kire berisine ornatylğan ağaş şatyrdyñ öne boiyna kişkene şamdardyñ ilingenin kördi jäne būlardy jel ürlep öşirer degen qauip te joq-ty, öitkeni onyñ lüp ietken lebinen ağaş japyrağy da qozğalmai tūrğan. Muzykanttar toiğa kelgen qonaqtardyñ köñilin köterip jatty, qonaqtar bolsa, osynau köz jauyn alatyn kök şalğynda är jer, är jerde toptanyp tūr iedi: biri bi bilep, iekinşileri än salyp, üşinşileri joğaryda atalğan qily aspaptarda oinap jatqan. Osynau kök şalğanda Quanyştyñ özi oinaq sap, Şattyqtyñ özi şapqylap jürgendei körinetin. Kamaço baidyñ üilenu saltanaty men Basilony jerleu räsimine arnaiy äzirlengen, osy arada ötuge tiıs oiyn-sauyqty qonaqtardyñ ierteñ ierkin otyryp tamaşalauy üşin biraz adam taqtaidan tūğyr ornatyp jatty. Şarua men bakalavrdyñ qanşa ötingenine qaramastan Don Kihot seloğa kiruden bas tartty: kezbe rytsarlardyñ tipti şañyrağyna altyn jalatqan baspana berilse de, ieldi mekenderde iemes, jazyq dala men toğailarda tüneu dästüri, onyñ oiynşa, būğan äbden jetkilikti negiz bolatyn; osy maqsatpen ol joldan būrylyp ketti: būğan qamal-saraida, iağni don Degonyñ üiinde, özine körsetilgen meimandostyqty äli ūmyta qoimağan Sanço qatty qynjyldy.
HH tarau
Mūnda Kamaço Baidyñ üilenu toiy men Basilo Kedeidiñ basynda bolğan jağdai jöninde baiandalady.
Aqqūba öñdi Avrora17 jalyn atqan Febtiñ18 ottai ystyq säulesimen altyn tüsti būira şaşyndağy dymqyl monşaqtardy qūrğatuyna iendi ğana yñğai bildirgen şaqta Don Kihot ta ūianyp, denesiniñ qūrys-tyrysyn jazyp alğan boida ornynan atyp tūryp, qoryldap ūiqy soğyp jatqan atqosşysy Sançoğa aiqailap dybys berdi; Sançonyñ qatty ūiqyda jatqanyn körgen Don Kihot ony ūiatpas būryn bylai dep söilep ketti:
— Beu, sen, aspan asty, jer üstinde ğūmyr keşip jürgen jandardyñ işindegi ieñ baqytty pende, sen şynyñmen-aq baqyttysyñ, öitkeni sen ieşkimge iştarlyq bildirmei, ieşkimnen iştarlyq körmei, siqyrşy qysymyna ūşyramai, bal aşudan bolatyn äbigerge basyñdy qatyrmai typ-tynyş qana ūiqy qūşağynda jatyrsyñ! İendeşe, ūiqtai ber deimin sağan jäne mūny jüz qaitalap aituğa barmyn, sebebi seni süigeniñ jaily oi keşkende örbitin qyzğanyş azaby mäñgi sergek boluğa mäjbür ietpeidi, sondai-aq qaryzyñdy qalai qaitaratynyñ, ierteñ ne işip-jeitiniñ jäne qyrsyq şalğan şağyn otbasyñdy qalai tamaqtandyratynyñ jaiyndağy oi da ūiqyñdy qaşyrmaidy. Ataqqūmarlyq seni mazalamaidy, tūrmystağy äureşilik seni şarşatpaidy, öitkeni bar tilegiñ iesegiñe qam jasaudan ärige barmaidy, al öz basyña qam jasaudy meniñ moinyma artyp qoidyñ: ras, tepe-teñdikti saqtau üşin būl auyrtpalyqty myrzalarğa jükteu jağyn jaratylystyñ özi salt-dästürmen birlese otyryp orailastyrğan ğoi. Malaiy ūiyqtap jatyr, al myrzasy sergek jäne malaiyn qalai asyraudyñ, jağdaiyn qalai jeñildetudiñ, qandai syilyq berudiñ jaiyn oilaidy. Aspannyñ bedireiip tūrğanyn, jerge şarapatty tamşysyn tamyzbaitynyn körgende malaiy iemes, myrzasy uaiymğa batady, öitkeni astyq bitik şyqqan toqtyq jyly qyzmet ietken jandy ol astyq şyqpai qalğan aştyq jyly da asyrauğa mindetti.
Sanço būğan ieşqandai jauap qatqan joq, sebebi ūiyqtap jatqan, ieger Don Kihot naizasynyñ ūşymen türtip ūiqysyn şaidai aşpağanda juyr mañda ūiana qoimaityny da kämil iedi. Aqyry ol ūianyp, ainala-mañyn ūiqyly-ūiau, beimaral közben şolyp şyqqannan keiin bylai dedi:
— Qatelespesem, myna şatyr jaqtan närkes pen zireden göri quyrylğan maidyñ iısi köbirek añqyp tūrğan tärizdi. İeger toi osyndai hoş iıstermen bastalyp jatsa, onda, krest ūstap tūryp aitaiyn, ol jerden qalağanyñnyñ bärin tabasyñ, sen je - men je, sen iş -men iş bolady.
— Jap auzyñdy, jalmauyz, — dedi Don Kihot. — Odan da toiğa baraiyq, baqytsyz Basilo qaiter ieken, sony köreiik.
— Ne istegisi kelse, sony istesin, — dep saldy Sanço, — qara taban kedei bolmasa Kiteriiäğa üilener iedi ğoi. Qarai gör özin, tigerge tuiağy joqtyğyna qaramai, aspandağy aiğa qolyn sozady. Şynymdy aitsam, senor, öz pikirim mynadai: kedei bolsañ qolda baryñdy qanağat tūt, qaşpağan siyrdyñ uyzynan dämelenbe. Kamaço aqşany Basilonyñ keñirdeginen keltirmese mūrnymdy kesip bereiin, olai bolsa, Kamaço, älbette, qazirdiñ özinde alyp bergen jäne äli de äperetin asyl kiımderi men altyn-kümisin Basilonyñ barrany laqtyrudağy jäne rapiramen saiysudağy şeberligine almastyrğan Kiteriiä nağyz mikeşe bop şyğar iedi. Sätti laqtyrys pen äsem ūmtylys üşin tavernada jarty kvarta da şarap qūimaidy. Kiris kirgizbeitin qabilet pen darynnyñ bary ne, joğy ne? Al, ieger tağdyr qaltasy qalyñ adamğa talant qosyp berudi niet qylsa, onda qyzğanyş şynymen-aq işiñdi qyj-qyj qainatuy mümkin. Jaqsy irgetasqa tūrğyzylğan üi de jaqsy bolady, al ieñ jaqsy irgetas pen qazan şūñqyr — aqşa ğana.
— Qūdai aqy, Sanço, — dep jalyndy Don Kihot, — tyiylşy iendi sözden. Tolassyz aqtarylatyn paiymdaularyña toqtau salyp qoimasa, as işuiñe de, ūiqtauyña da mūğdaryñ bolmas iedi dep oilaimyn: bar uaqytyñ bos myljyñğa keter iedi.
— Qaperiñizde qapy bolmasa, taqsyr, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — soñğy attanysymyz aldynda iekeuimiz jasağan kelisim-şarttyñ barlyq tarmağyn ieste ūstağan bolar iediñiz. Sonyñ bir tarmağynda ieger jaqyn-juyqtarymdy küstanalamasam jäne öziñizge til tigizbesem, mağan ne aitqym kelse sony aituyma rūqsat ietilgen-di, al men atalmyş tarmaqty äli künge şeiin bir ret te būzbağan sekildimin.
— Ondai tarmaq iesimde joq, Sanço, — dedi Don Kihot, — biraq, tipti solai bolğan künde de, bäribir, üniñdi öşirip, soñymnan iergeniñdi hoş körip tūrmyn: öitkeni keşe keşkisin qūlağymyz şalğan äuen alqapty qaitadan quanyşqa bölep jatyr, soğan qarağanda, toidyñ mi qainatar tal tüste iemes, qoñyrsalqyn tañda ötkizileri sözsiz.
Sanço myrzasynyñ ämirin oryndap, Rosinant pen sūr iesekti ierttegen boida iekeui kölikterine otyryp aldy da, aqyryn aiañmen jappa astyna kelip kirdi. Sançonyñ közine ieñ alğaş tüsken närse: juan şegirşin istikke şanşylyp, tekşelenip qalanğan qyruar ağaş aiamai jağylğan otta tūtastai quyrylyp jatqan būqanyñ ieti boldy, al ottyñ ainalasynda tūrğan alty qazannyñ poşymy ädettegi qazanğa onşa ūqsamaityn, dūrysy, būlar tau-töbe ietti toğytuğa bolatyn böşke iedi: būlardyñ qūrsağyna tüsken qoi ūşasynyñ ieleusiz qalatyny sonşalyq, beine bir ol qoidyñ ūşasy iemes, kögerşin sekildi bop körinetin; ağaştarğa ilinip, qazanğa tüsuge kezegin kütip tūrğan terisi sypyrylğan qūian men jüni jūlynğan tauyqta da qisap joq-ty; soiylğan sansyz köp üi qūsy men tüz qūsyn keptiru üşin ağaşqa ilip qoiypty. Sanço ärqaisysyna ieki arrobadan astam şarap siiätyn, — keiin belgili bolğanyndai, bäri de joğary sorttardağy şarap ieken, — alpystan astam şanaş baryn sanap şyqty; aqşa qardai äppaq nandy, qyrmanğa äkep tökken astyq qūsatyp tau qylyp üiip tastapty; kirpiş tärizdi ietip qalanğan sütsirneler tūtas bir qabyrğa qūrap tūr; syr qūiylatyn kespekterden de qomaqtyraq, mai qūiylğan ieki temir kespek qamyrdan äzirlenetin tağamdar quyruğa arnalypty; quyrylğan qamyr tağamdaryn dyğal kürekpen kürep alyp sol arada tūrğan bal qūiylğan kespekke tastap jatyr. İer jäne äiel aspazdardyñ ūzyn sany ieluden asyp jyğylady ieken jäne bäri de taza kiıngen, ielgezek, köñildi körindi. Būqanyñ abajadai qūrsağyna on ieki kişkene jas torai salynyp, syrtynan tigilip tastapty, osynyñ nätijesinde būqanyñ ieti äri dämdirek, äri jūmsağyraq bola tüspek körinedi. Ülken jäşikte dämdeuişterdiñ barlyq türi bar ieken: būlardy funttap iemes, arrobalap satyp alğandary körinip tūr. Bir sözben aitqanda, toi dastarqanyna qoiylatyn dämder biröñkei derevnialyq bolatyn, iesesine moldyğy sonşa, äjeptäuir äskeri qūramağa jeterliktei iedi.
Sanço osynyñ bärin közimen işip-jep, süisine tamaşalap, raqattana qyzyqtaumen boldy. Äu basta ony qazandar özine tartyp, iesin ketire ieliktirgen, bir şögen sorpa qūiyp aluğa añsary auğan, odan soñ şanaştar jüregin baurady, aqyr soñynda ädettegidei tabada iemes, büiirli kespekterde quyrylyp jatqan qamyrdan jasalğan tağamdarğa yntyqty. Būdan artyqqa şydauğa, basqadai amal tabuğa äl-därmeni jetpegen ol yjdağattylau köringen bir aspazdyñ janyna baryp, orta qūrsaq, äitse de ädepti adamnyñ mänerimen qazandardyñ birine nanyn batyryp aluğa rūqsat sūrady. Aspaz oğan bylai dedi:
— Kamaço baidyñ arqasynda aştyqtyñ auyly büginşe alystap tūr, bauyrym. İesegiñnen tüs te, baqyraş tauyp tauyqtyñ bir-iekeuin süzip al, jei ber sosyn, as bolsyn.
— İeş jerden baqyraş körmei tūrmyn, — dep mälim ietti Sanço.
— İendi neğyldeisiñ, — dedi aspaz. — Sor boldyñ ğoi sen de mağan, bäldenip-bälsingen, iebedeisiz bireusiñ ğoi deimin!
Sony aityp, käströldi ala sap qazannan üş tauyq pen ieki qazdy kösip aldy da, Sançoğa:
— Toiyp al, tuysqan, tüski asqa deiin osy süiek-saiaqpen jürek jalğai tūr, — dedi.
— Būlardy salatyn jerim joq, — dedi Sanço.
— Ondaşy, käströlimen qosyp al, — dedi aspaz, — Kamaçonyñ bailyğy men baqyty qandai şyğynnyñ da ornyn toltyrady.
Sanço osyndai äñgimege ainalyp jatqan kezde Don Kihot şatyr astyna kelip kirgen on ieki şaruağa qarap qalğan: bäri de merekedegidei sändi kiınipti, äbzeliniñ körkemdigi köz tartatyn, omyraulyğyna qyruar ūsaq qoñyrau tağylğan, süliktei bielerge salt minipti; osynau kelisti top köñildi dauyspen ulasyp-şulasyp şalğynmen birneşe märte ärli-berli oiqastap jürip ötti.
— Kamaço men Kiteriiä jasasyn! — dep sañqyldady selolyqtar. — Qyz qanşalyqty sūlu bolsa, jigit te sonşalyqty bai, al qyzğa älemde teñ keler ieşkim joq!
Mūny iestigen Don Kihot: “Mynalar meniñ Dulsineiä Tobosskaiamdy ieşqaşan körmegen dep senimmen aituğa bolady ieken, öitkeni, ieger körgen bolsa, älgi anau Kiteriiä degendi maqtauğa kelgende şamalağan bolar iedi”, dep oilady.
Arada az uaqyt ötkende şatyr astyna jan-jaqtan türli bidi oryndauşylar jinala bastady, solardyñ işinde semser biın oryndaityn, birinen biri ötken, saidyñ tasyndai jiyrma tört jigit ierekşe közge tüsip tūrdy: bäri de aqşa qardai jūqa kenepten kiım kigen, türli tüsti sapaly jibekten bas kiımderi bar; salt attylardyñ biri bişiler jetekşisi bop tabylatyn salqam jigitten jaraqattanyp qalğandar joq pa, dep sūrady.
— Qūdaiğa şükir, äzirşe jaraqattanğan ieşkim joq, bärimiz de aman-saumyz.
Sony aityp, joldastaryn ieliktirip äketken ol neşe aluan qimyl jasap, asqan ieptilikpen şyr ainalyp bilei jöneldi, mūndai bilerdi būryn da talai körgen Don Kihotqa mynau äsirese qatty ūnady.
Sondai-aq, oğan öñkei sūlu jas qyzdardyñ biı de ūnady, būlardyñ öndirdei jas körinetini sondai, qai-qaisysyn da kem aitqanda on tört, artyq aitqanda on segiz jasta deuge bolatyn; olar jasyl şūğadan köilek kiıpti, bastaryna aqjūpar, rauşan, amarant, ūşqattan gültäj tağypty, şaştarynyñ altyn tüstiligi sonşa, kün säulesimen bäsekege tüsuge bardai iedi jäne biri būrym ietip örse, iekinşileri bos jiberipti. Būlardyñ jetekşileri iegde jastağy qart pen jasy ūlğaiğan äiel ieken, äitse de iekeui de jinaqy äri şiraq körindi. Qyzdar samor volynkasynyñ süiemeldeuimen älemniñ ieñ täuir bişilerinen bir de kem tüspeitin öner körsetti jäne aiaqtary qanşalyqty jyldam ylpyñ qaqqanymen, älpetteri sypaiylyqtan airyla qoiğan joq.
Būdan soñ “söilese jüretin” bi deitinderdiñ sanatyndağy basqa bir qitūrqy bi bilendi. Ony ieki topqa jiktelgen segiz nimfa biledi, bir topty Kupidon qūdai, iekinşisin Paida qūdaiy basqaryp jürdi; Kupidonnyñ qanaty, sadağy, qoramsağy men jebeleri bar iedi, al Paida qūdaiy altyndai jaltyrağan mata men jibekten tigilgen, türli tüsti sändi kiım kiıpti. Amurdyñ soñyna iergen nimfalardyñ arqasyna japsyrylğan aq pergamentke iri äriptermen iesimderi jazylyp qoiypty. Birinşi jazuda — Poeziiä delingen, iekinşisinde — Danalyq, üşinşisinde — Tektilik, aqyr soñynda, törtinşisinde — Aibyndylyq dep jazylğan. Paida qūdaiyna ileskenderdiñ iesimi de osyndai retpen körsetilgen: birinşisinde — Jomarttyq dep jazylğan, iekinşisinde — Syilyq, üşinşisinde — Qazyna, törtinşisinde — Beibit ielik delingen. Būlardyñ aldynda ağaştan jasalğan qamal-sarai jyljyp kele jatty, ony jasyl tüsti kenep matadan kiım kigen, tūla boiy şyrmauyqqa şyrmatylğan tört jabaiy köterip kele jatyr iedi jäne mūnyñ meilinşe şynaiy köringeni sonşa, Sanço kädimgidei şoşynyp qaldy. Qamal-saraidyñ mañdaişasy men tört qabyrğasyna Ädeptilik qamal-saraiy dep jazylypty. Janynda müiiz syrnai men tamburinde qūiqyljyta oinap, tört muzykant kele jatty. Bidi Kupidon bastady, birer figura jasağannan keiin, qamal-sarai qabyrğasyndağy kertpeşter arasynan boi körsetken qyzğa qadala qarap qaldy da, sadağyn kezenip tūrğan küii, oğan mynadai öleñ joldaryn arnady:
Men – qūdiretti qūdaimyn,
Aspanda da, jerde de,
Buyrqanğan teñiz, kölde de,
Tozaqta da, laiym,
Üreige buam bir demde.
Qiiämet derlik sonşama,
Qai tilegim bolsa da,
Oryndalar barlyğy.
Dau tudyrmas onşama
Ükimim, zañym, jarlyğym.
Osy öleñdi aitqannan keiin ol jebeni qamal-saraidan asyra atyp jiberdi de, ornyna baryp tūrdy. Būdan soñ alğa Paida qūdaiy şyğyp, bidiñ ieki figurasyn oryndady; sosyn tamburinder äueni tynğan boida öleñ joldarymen bylai dep söilep ketti:
Kupidon mağan teñeser qaidan,
Kömek beruge oğan, alaida,
Qaşan da moiyn būramyn.
Tek jağynan tämam qūdaidan
Köp joğary tūramyn.
Men – Paidamyn, İeñbek – miskin,
Sebebi mensiz ol da önimsiz.
Äitse de myna keremet körkem
Qalyñdyqqa malai boluğa minsiz
Men de özimdi mäjbür ietem.
Sony aityp Paida qūdaiy jönine ketti de, onyñ ornyna Poeziiä keldi; aldyñğylardyñ ülgisimen ieki figurasyn jasağan soñ, qamal-saraidağy qyzğa tesile qarap tūryp bylai dedi:
Poeziiänyñ sälemin ystyq
Joldaimyn, hanym, men sağan.
Toi qūrmetine quanyş qyp,
Sonetterdi, süikimdi barşağa,
Şyğarudan äste şarşaman.
Sezip tūrsañ ūnaryn ieptep
Madağymnyñ jinalğan köpke,
Baq-talaiyñdy, nesin jasyram,
Qyz bitken qyzyğar, däriptep
Aidan da biıkke asyram.
Osylai dedi de Poeziiä ornyna qaityp oraldy, al Paida qūdaiynyñ tobynan Jomarttyq şyğyp, figuralaryn oryndağannan keiin, bylaişa söilei jöneldi:
Jomarttyq degen – ieptilik,
Jolamai dau men şataqqa,
Mülkiñdi saqtau sep qylyp;
Sarañ degen jaman ataqqa
Ilikpeu jäne tek tūryp.
Sen üşin bügin, alaida,
Ysyrapqor boludy qalaimyn:
Būl özi ğaşyq jandardy,
Şyn süiip ūnatqandardy,
Ajyratar belgi araily.
Qos toptyñ qūramyndağy basqa qyzdar da osylaişa ortağa şyğyp, oryndaryna qaita oralyp tūrdy: ärqaisysy öz figurasyn oryndap, öleñin oqydy, olardyñ işinde keibiri keremet süisinerliktei, keibiri işek-sileñdi qatyra küldirerliktei iedi, alaida Don Kihottyñ qaperinde (al onyñ qaperi aita qalarlyq bolatyn) joğaryda keltirilgenderi ğana qaldy; odan soñ bäri qosylyp ketti de, ğalamat üilesimmen ierke qimyldap, ierkin qozğalyp, birese toqailasyp, birese tarqasyp bi bilei bastady; qamal-saraidyñ janynan ötken saiyn Amur äuelete sadaq tartyp, Paida qūdaiy onyñ qabyrğasyna altyn jalatylğan aqşa qūmyrasyn ūryp syndyryp tūrdy. Bi äjeptäuir ūzaqqa sozyldy, onan soñ aqyry Paida qūdaiy ülken ala mysyqtyñ terisinen jasalğan, aqşağa syqalyp tūrğandai äser beretin şilanyn şyğaryp, qamal-saraiğa qarai laqtyryp jibergende sarai qabyrğalary jan-jaqqa qūlap tüsti, sonyñ saldarynan bikeş panasyz äri qorğansyz küide qaldy. Sony körgen Paida qūdaiy nökerin iertip qyzğa qarai ūmtyldy, söitti de onyñ moinyna sala qūlaş altyn şynjyr salyp, ūstap alyp kiriptar ietpek, tūtqynğa äketpek oiy bardai yñğai körsetti, alaida sol arada Amur men onyñ sybailastary qyzdy odan tartyp almaqqa talap qylğandai tür baiqatty — osy qimyl-qozğalystyñ bäri tamburinder äueni süiemeldeuimen jasalyp jatty, bäri bilep, muzyka yrğağyna sai figuralar oryndaumen boldy. Aqyr aiağynda jabaiylar jaulasqandardy tatulastyryp, qamal-sarai qabyrğalaryn asqan äbjildikpen qaita qūrastyryp, tikeitip qoidy, bikeş saraiynan qaita oryn teuip, qūlyptanyp aldy jäne osymen bi de bitti, körermender būğan ülken yrzaşylyq bildirdi.
Don Kihot nimfalardyñ birinen bidi kim şyğarğanyn, ony özderine kim üiretkenin sūrady. Nimfa oğan mūny şyğarğan selolaryndağy bir dini qyzmetşi iekenin, onyñ mūndai närselerdi oilap tabuğa şeber iekenin aitty.
— Būl bakalavrdyñ ba älde dini qyzmetkerdiñ be, — dedi Don Kihot, — kimniñ bolsa da, şamasy, Basilony iemes, Kamaçony jaqtaitynyna jäne onyñ şirkeu qyzmetinen göri satiramen şūğyldanuğa köbirek qabiletti iekenine bäs tiguge barmyn. Solai bola tūrsa da, Basilonyñ daryndylyğy men Kamaçonyñ bailyğyn biıne öte sätti iengize bilgen!
Osy äñgimeniñ bärin iestigen Sanço Pansa:
— Jūrt neğylsa o qylsyn, özim, äiteuir, Kamaço jağyndamyn, — dedi.
— Bir sözben aitqanda, Sanço, — dep saldy Don Kihot, — seniñ qarabaiyr şarua, oğan qosa küştilerdiñ aldynda şybyndap tūratyn bireu iekeniñ belgili boldy.
— Kimniñ aldynda şybyndaitynymdy bilmeimin, — dedi Sanço kelispei, — biletinim tek Kamaço qazandarynan alğan mynadai ğajap süiek-saiağymdy Basilo qazandarynan ieşqaşan ala almaitynym ğana.
Sol arada ol Don Kihotqa qazdar men tauyqtar jatqan käströldi körsetti, sosyn bir tauyqty suyryp alyp, alaböten täbetpen raqattana asap jatyp, bylai dep til qatty:
— Qoi, qūryp ketsin äri Basilo, daryny da özine, qabileti de özine! Qaltañda qanşa bolsa, bağañ da sonşa, öziñ qanşa tūrsañ, qaltañda da sonşa bolady. Äjem marqūm aituşy iedi, adam atauly däuletti jäne däuletsiz bop iekige bölinedi dep, özi bolsa däulettini artyq köretin, al bizdiñ zamanymyzda, marhabatty myrzam Don Kihot, bilimge baidan göri aqşağa bailar äldeqaida raqat tūrmys keşedi, altyn jabuy bar iesek iertteuli attan artyq. Mine, Kamaçonyñ jağynda iekenimdi qaitalap aityp tūrğanymnyñ sebebi de osy: onyñ qazandarynan äjeptäuir mol süiek-saiaq, iağni qaz, tauyq, tüz qūiany men üi qūianyn aluğa bolady, al Basilo qazandarynyñ tübi körinip jatyr, tübinen birdeñe tabylsa bylamyq qana tabylady.
— Aityp bittiñ be, Sanço? — dep sūrady Don Kihot.
— Bituge tiıs bop tūrmyn, — dep jauap qatty Sanço, — sebebi sizge, taqsyr, onşa ūnamağanyn baiqadym, öitpegen jağdaida äli üş kün boiy būlbūlşa sairar iedim.
— Mylqau bop qalğanyñdy közim tiride körsem ğoi, Sanço, — dedi Don Kihot.
— Saspañyz, — dedi Sanço, — men köziñiz tiri kezde-aq qūrt-qūmyrsqağa jem bolam, odan soñ birjola mylqauğa ainalyp, aqyrzaman ornağanşa nemese, az degende, äiteuir, Qorqynyşty sotqa jauap bergenşe bir auyz til qatpasym kämil.
— Tipti solai bolğan künde de, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot, — bäribir sol ünsizdigiñ, Sanço, osy künge deiin söilegeniñmen, qazir söilep tūrğanyñmen jäne aldağy ömiriñde söileitiniñmen teñese almas iedi. Onyñ üstine senen göri meniñ būrynyraq dünie salarym tabiğilau närse, mine, osy sebepti közim tiride seni qūryğanda as-su işken nemese ūiqtağan kezde mylqauğa ainalady-au dep ümittene almaimyn, al mağan sodan artyqtyñ keregi de bolmas iedi.
— Aq-adal şynymdy aitar bolsam, senor, — dep mälim ietti Sanço, — aqiközge senudiñ qajeti joq, iağni ajalğa deimin; oğan sary auyz balapan da bir, aqsaqaldy qariiä da bir, sondai-aq onyñ jarly-jaqybailardyñ jyrtyq laşyğyna qalai iense, korolderdiñ biık mūnarasyna da solai jiı ienip tūratynyn sviaşennigimizden iestigenim bar. Būl myrza qysylyp-qymtyryludan göri qara küşiniñ köptigin paş ietuge qūştar. Ol äste talğampaz iemes: bärin şetinen jalmai beredi, ieşteñeden jerkenbeidi, jasy men tegine qaramai adamdardy qorjynyna toğyta beredi. Tal tüste tynys alğandy ūnatatyn oraqşy qataryna da jatpaidy: damylsyz ora beredi jäne ol üşin qandai şöp iekeni: kögi me, kepkeni me — bäribir, oğan qosa şainap ta jatpaityn sekildi, alady da asaidy, ne jolyqsa sonyñ bärin qylğyta beredi, sebebi aş qasqyrdai qomağai, ieşqaşan toiym degendi bilmeidi; qaryny bolmağanymen, şemeni bar sekildi, sebebi düniedegi tiri jan ataulynyñ ömirin baqyraş toly salqyn sudy syzdyqtatyp sorğandai aşközdene soryp alady.
— Jä, jeter, Sanço, toqtai qal, — dep osy arada Don Kihot ony bölip jiberdi. — Osy biıgiñdi joğaltpa jäne alasarma, — aqiqatynda, ajal haqynda şarua adamyna laiyq qarapaiymdylyqpen baian ietken būl tūjyrymyñ ieñ bilimdi degen uağyzşynyñ auzynan şyğuğa laiyqty. Aityp jürmin ğoi sağan, Sanço: ieger osyndai abzal qabiletteriñe aqyldyñ zerektigi qosaqtalsa, sağan tek kafedrany qoltyğyña qysyp alyp, uağyzgerşilik öneriñmen älemdi tamsandyryp jüru ğana qalar iedi.
— Adaldyqpen ğūmyr keş — mine, ieñ jaqsy uağyz, basqa dini ilimdi men bilmeimin, — dep mälimdedi Sanço.
— Sağan basqa dini ilimniñ keregi de joq, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot, — biraq tek bir närseni ğana tüsinbeimin jäne aqylym da jetpeidi: ieger danalyq bastauy — qūdaidan qorqu bolsa, onda osynşa bilim-tanymdy qaidan jiyp jürsiñ, öitkeni jaratqan iemizden göri kez-kelgen kesirtkeden köbirek qorqasyñ ğoi?
— Senor, siz rytsarlyğyñyzdyñ jaiyn ğana biliñiz, bireudiñ qorqaqtyğy men batyrlyğynda şaruañyz bolmasyn, — dep şort kesti Sanço, — qūdaidan qorqu jağyna kelgende men aldyma jan salmaityn adammyn. Sosyn, taqsyr, myna süiek-saiaqty jäukemdeuime keñşilik ietiñiz, al qalğanynyñ bäri — o düniede jauap beruimizge tura keletin bos bylşyl ğana.
Sony aityp, käströldi basyp aluğa közsiz batyrlyqpen tap bergeni sonşa, sony körip tūrğan Don Kihot ta batyrlanyp ketti jäne oğan qolğabys ietpei qoimaitynyna da kümän joq-ty, biraq būğan keibir jağdaiattar kedergi jasady, al būl jaiynda äri qarai äñgime ietuge tura keledi.
HHI tarau
Mūnda Kamaçonyñ üilenu toiy odan äri jalğasady jäne basqa da qyzyqty oqiğalar oryn alady.
Don Kihot pen Sanço iekeui aldyñğy tarauda keltirilgen äñgimemen ainalyp jatqan kezde qatty dauystar men äldenendei aiqai-ūiqai iestildi; aiqai-şu şyğarğandar mūnda bie minip kelgen şarualar ieken; iendi olar jas jūbailarğa qarai kösilte şauyp bara jatty, al jūbailar bolsa muzykanttar men sauyqqoilardy iertip, sviaşennik pen jaqyn tuystarynyñ, mañaidağy ieldi mekenderde tūratyn äigili adamdardyñ qorşauynda bermen bettep kele jatqan; şeruge qatysuşylardyñ bäri de merekedegidei kiınip alğan bolatyn. Qalyñdyqqa közi tüsken boida Sanço bylai dep dauystap jiberdi:
— Qūdai biledi bar ğoi, ol derevniada tūratyn qyzşa iemes, astanalyq sänqoişa kiıngen! Şyn aitamyn, üstindegisi patender iemes, ieger öz közim özimdi aldap tūrmasa, asa qymbat marjandar jäne kuenkalyq jasyl şūğasymaq iemes, ieñ täuir barqyt! Al, anau appaq ädipter şe, qarabaiyr kenepten dep oilaisyz ba? Joğa, ollahi, atlastan! Al jüzikteri şe, gagattan deisiz be? Qaida-an, ieger būlar altyn saqina bolmasa, oñbai-aq keteiin. Jäne altyn bolğanda qandai — airandai äppaq injui bar altyn; mūndai injudiñ ärqaisysy adamnyñ közinen artyq tūrady. Oibui, şaşyna qarasañyzşy! İeger tek ol japsyrma şaş bop jürmese, mūnşalyqty ūzyn, mūnşalyqty jalqyn şaşty özim öz bolğaly körgen iemen. Al, qane, symbatynan bir min tauyp köriñizşi! Au, būl degen būtaqtary qūrmadan körinbeitin palma ğoi, şaşy men moinyndağy äne bir älemişteri sol qūrmalardy ieske salady. Ollahi-bellähi şyn aitam, būl degen nağyz qasqyr qyz, — mūndailar namysyn qoldan bermeidi.
Derevnialyq mänerdegi būl maqtau Don Kihottyñ külkisin keltirdi, alaida onyñ özi de mūndai közeldi, aiauly hanymy Dulsineiä Tobosskaiany ieseptemegende, būryn-soñdy körmegeni jaiynda tūjyrymğa tireldi. Kiteriiä sūludyñ älpeti quqyldau körindi — şamasy, basqa da qalyñdyqtar sekildi, neke qiiär aldynda sylanyp-sipanyp, ötken tünde onşa jaqsy ūiqtamağan ğoi. Şeru jaqyn mañaida, osy kök şalğynda ornatylğan, būtaqtarmen kömkerilip, kilem jabylğan taqtai tūğyrğa qarai bağyt aldy, neke qiiü saltanaty osy jerde ötuge tiıs-ti, sondai-aq būl aradan oiyndar men bilerdi de tamaşalauğa bolatyn; söitip, bäri tūğyrğa iendi-iendi jaqyndağan kezde, kenet, art jaqtan:
— Toqtañdar, asyğystyq jasap ağattyqqa ūrynğan jarandar! — degen qatty dauys şyqty.
Jūrttyñ bäri osy dauys pen osy lebiz iestilgen jaqqa jalt qarasyp, mūny aitqan adam üstine jalynnyñ tili sekildi, şamasy, jibekten bolsa kerek, japsyrmalary bar qara kamzol kigen ierkek iekenin kördi. Basynda (bäri de birden baiqağandai) kiparis būtaqtarynan örilgen qaraly gültäj bar, qolyndağy ūzyn taiaqqa süienip tūr ieken. Jaqynyraq kelgeninde bäri de mūnyñ salqam jigit Basilo iekenin kördi, onyñ osyndai saltanatty sätte aiaq asty tap bola ketkeniniñ tübi jaqsylyqqa soqtyrmaitynyn sezgen olar älgindei aiqai men älgindei sözdiñ astarynda ne jatqanyn tüsinbei dal bop tūryp qaldy.
Silesi qatyp şarşap, ientigip qalğan Basilo aqyry jas jūbailardyñ aldyna kelip toqtap, bolat ūştyğy bar taiağyn jerge qadady, tüsi quqyl tartyp ketken ol sosyn Kiteriiäğa qarap qarlyğyñqy äri üzdikken ünmen bylai dep söilep ketti:
— Meiirimsiz Kiteriiä, özimiz tūtynatyn qasietti dinniñ zañdaryna säikes, közim tiri tūrğanda ieşkimge küieuge şyğuyña bolmaityny sağan jaqsy mälim. Sonymen birge, jūmsağan uaqytym men jasağan qareketimniñ nätijesi däuletimdi tasytar degen ümittiñ jeteginde jürgen şağymda ar-namysyña ñūqsan keltirmeuge, ädeptilik saqtauğa barymdy salğanym da sen üşin qūpiiä syr iemes, al sen bolsañ izgi nietim aldyndağy paryzyñnan bas tartyp, mağan tiesili bolsañ da, öziñdi basqa bireudiñ yqtiiäryna, — jan raqatyn taptyrar närselerdi ğana iemes, sonymen birge tipti baqyttyñ özin satyp aluğa mümkindigi bar adamnyñ yqtiiäryna tapsyrğaly tūrsyñ. Olai bolsa, onyñ baqyty tolyqqandy boluy üşin (öz basym ony mūndai baqytqa laiyq sanamaimyn, alaida köktegi qūdiret solai ūiğarğan şyğar), onyñ baqytyna böget jasap, kedergi keltiretinniñ bärin öz qolymmen jūiam, söitip oğan jol bosatam. Kamaço bai tasbauyr Kiteriiämen birge ūzaq ğūmyr keşsin, kedei Basilo ölim tapsyn — ony körge tyqqan quanyş-şattyğynyñ qanatyn qiğan joqşylyq!
Osy sözderdi aityp Basilo jerge qadauly tūrğan taiağyna jarmasty, tartyp qalğanynda tömengi bölegi jerde qalyp qoidy: ol — qyn bolyp şyqty, al qynğa qysqalau semser sūğuly tūr ieken; semserdiñ tūtqa jaq iekinşi ūşyn jerge qadap jibergen Basilo ies-tüs joq asyğystyqpen jäne alğan betten ainymas batyldyqpen semserge qūlai ketti, qanğa būialğan semser qas qağym sätte-aq denesine jartysyna şeiin kirip, jaryp ötti, söitip öz qaruyna şanşylğan beibaq qanğa malşynyp jerge qūlap tüsti.
Basilonyñ basyna tüsken baqytsyzdyq pen myna keleñsiz jağdaidan jüregi qan jylağan dostary oğan kömek beruge ūmtyldy; Rosinantyn bylai qaldyrğan Don Kihot ta asyğa jetip, ony qolyna köterip alyp, äreñ tynystap jatqanyna köz jetkizdi. Semserdi suyryp tastağylary kelgen, alaida sol jerde tūrğan sviaşennik aryzdasuğa deiin almai tūra tūru keregin aitty, äitpese, semserdi suyryp alsañdar, Basilo sol boida jan tapsyrady, dedi. Būl ieki aralyqta Basilo tirşilik belgisin bildire bastady, sosyn älsiz de aianyşty ünmen bylai dedi:
— İeger sen, raqymsyz Kiteriiä, ölim auzynda jatqan mağan äielim boluğa yrza iekeniñdi bildirip qolyñdy berseñ, onda men iesalañdyğymdy aqtap alatyn syltauym bar degen oimen ölgen bolar iem, öitkeni tek sonyñ arqasynda ğana sendik bolu raqatyna bölener iem.
Būğan jauap retinde sviaşennik Basiloğa tän qyzyğynan göri janynyñ jahannamnan aman qaluy turasynda oi keşkeni maqūl bolatynyn, qūdaidan künälary men qatygez qylyğyn keşiruin sūrap jalynyp-jalbarynuy keregin aitty. Basilo Kiteriiä özine kelisim bermeiinşe ölip ketse de aryzdaspaitynyn, tek osy quanyş qana ierik-jigerin nyğaityp, aryzdasarlyq küş tauyp beretinin mälim ietti.
Jaralynyñ sözin iestigen Don Kihot qatty dauystap, onyñ ötinişi äbden zañdy da qisyndy, oğan qosa oryndauğa jeñil iekenin, iegerde senor Kamaço senora Kiteriiämen izgi nietti Basilonyñ jesiri retinde nekege tūrsa, onda onyñ qyzdy äkesiniñ öz qolynan alumen teñ därejede qūrmetke bölenetinin jariiä qyldy:
— Qazir tek “iä” degen sözdi aitu ğana talap ietiledi jäne būl sözdi aitu qalyñdyqqa ieşqandai mindet jüktemeidi, öitkeni küieu jigitke neke tösegi qabirden būiyrğaly tūr.
Kamaço mūnyñ bärin iestip tūrdy jäne mūnyñ bäri ony äri aşyndyryp, äri abyrjytyp jibergendikten ne istep, ne qūiaryn da, qandai jauap qaitararyn da bilmedi; alaida Basilo dostarynyñ oğan Kiteriiänyñ ölim auzynda jatqan adammen nekege tūruyna keñşilik jasauy keregin, öitpegen jağdaida ana düniege köñili tynşymai attanğan Basilonyñ jany jabyrqau bolatynyn aityp tabandap tūryp alğany sonşa, aqyr soñynda olar Kamaçony ieger Kiteriiä kelisse qarsylyq bildirmeitinin, öitkeni öz tileginiñ oryndaluy tek kirpik qağymğa ğana keiin şeginetinin aituğa köndirdi, dūrysyrağy, mäjbür ietti.
Sol arada bäri Kiteriiäğa jügirip kelip, biri jylap, biri jalbarynyp, iendi biri oryndy dälel keltirip beişara Basiloğa kelisimin beruge ügittei bastady, qyz bolsa, märmärden beter jansyz, müsinnen beter qimylsyz sekildi bop körindi, şamasy, ne derin bilmei tūrğan siiäqty iedi, al, rasynda, jauap qaitaruğa yntasy da, yqylasy da joq-ty, ieger sviaşennik bir şeşimge kelui keregin, öitkeni Basilonyñ jany täninen ajyrauğa jaqyn qalğanyn, ne de bolsa bir jağyna şyğuy qajet iekenin aitpağanda, bälkim, jauap qaitarmas ta iedi. Būdan soñ abyrjyp-abdyrağan, keiip-keskininen qatty qaiğyryp, ökinişke batqany aiqyn añğarylyp tūrğan Kiteriiä sūlu läm dep jaq aşpastan Basiloğa qarai bet aldy, al anau bolsa būl kezde közi alaryp, jiı-jiı äri üzdige tynys alyp, Kiteriiänyñ iesimin iestiler-iestilmes kübirlep jatqan jäne osyndai nyşandaryna qarağanda hristian bop iemes, mäjusi bop öletindei köringen. Kiteriiä onyñ qasyna jaqyndap keldi de, til qatpastan jürelep otyra ketip, oğan qolyñdy soz degen işarat jasady. Basilo közin aşyp, qyzğa tesile qarap qaldy, sosyn bylai dep söilep ketti:
— Beu, Kiteriiä! Qanşalyqty janaşyr iekeniñdi körsetpekke kelip tūrğan osy bir sät mağan öte auyr tiıp tūr: aiauşylyq bildiruiñ ömirimniñ özegin üzetin pyşaqqa ainalmaqşy, öitkeni qalaulyñ iekendigim jaiyndağy oidan jan raqatyn tabuğa şamam kelmei jatyr, sol siiäqty azabymdy doğararlyqtai da därmenim joq, sebebi ajaldyñ üreili köleñkesi janarymdy tym jedel tūmşalap barady. Senen ötinerim bireu ğana, beu qasiretti jūldyzym: ieger kelisim beruimdi sūrasañ jäne öziñ de mağan kelisim bergiñ kelse, onda mūny meni iesirkeu üşin nemese qaitadan aldausyratu üşin jasama, — joq, sen qolyñdy zañdy jūbaiyña öz ierkiñmen sozyp tūrğanyñdy moiynda jäne sony jariiä iet, öitkeni däl osyndai sätte meni aldaudyñ jäne müläiimsudiñ reti joq, öitkeni öz basym seniñ aldyñda ärdaiym şynşyl bolğam.
Osy sözderdi aityp jatyp ol äldeneşe ret iesten tanyp qaldy, qasynda tūrğandar sony körip, ieger tağy bir osylai talyp tüsse qūdaiğa janyn tapsyryp ta qūiady-au dep qoryqty. Kiteriiä asa bir ibalylyqpen äri uialşaqtap, oñ qolyn Basilonyñ qolyna qoiyp, bylai dedi:
— Būl düniede meni ieşkim alğan betimnen ainyta almaidy. Söitip, iendi zañdy jūbaiyñ boluğa yrzaşylyq bildirgenimniñ belgisi retinde sağan qolymdy öz ierkimmen ūsynam jäne ieger öz qalauyñmen ūsynsañ, ieger asyğys äreketiñ nätijesinde tartyp jatqan tauqymetiñniñ saldarynan paiym-parasatyñ dağdarysqa ūşyrap, aqyl-oiyñnan adasyp qalyp jürmeseñ, seniñ de qolyñdy qabyl alam.
— Dağdarudan da, delqūlylyqtan da aman qalpymda jäne jaratqan iem özime tartu ietken aqyl-oiymnyñ sau-sälemet jağdaiynda sağan qolymdy berem, — dep jauap qatty Basilo. — Mine, tap osy qalpymda küieuiñ retinde sağan basy-bütin berilip, tağdyrymdy qolyña tapsyram.
— Al, men äieliñ retinde sağan basy-bütin berilip, tağdyrymdy qolyña tapsyram, — dep ilip äketti Kiteriiä, — sen ūzaq jyl ğūmyr keş meili, ne osy qazir seni qūşağymnan suyryp molağa alyp ketsin meili, mağan bäribir.
— Auyr jaraqat alğan jigittiñ mūnşalyqty köp söileitini qalai, — dep qūlaqqağys ietti sol arada Sanço Pansa. — Süiispenşiligi jaiynda üzdikkendi qoiyp, janyn jahannamnan aman saqtau jöninde oilansyn dep aityñdarşy oğan: meniñşe, onyñ jany tänin tastap şyqqysy kelmeitin siiäqty, tiliniñ ūşynda typyrşumen jür.
Söitip, Basilo men Kiteriiä birin-biri qolynan ūstady, qatty tolqyğannan közine jas üiirilgen sviaşennik olarğa batasyn berip, küieu jigittiñ jany o düniede jai tabuyna bağyştap dūğa oqi bastady, al küieu jigit bolsa bata alğan boida-aq ornynan lyp ietip ūşyp tūrdy da, işine qadalğan semserin tañğalarlyq şapşañdyqpen suyryp aldy — denesi oğan qynnyñ qyzmetin atqarğan ieken. Jūrt būğan qatty tañyrqanysty, al işterindegi zeiindiliginen zerdesizdigi basym keibiri:
— Ğajaiyp! Ğajaiyp! — aiqai saldy.
Alaida, Basilo:
— İeşqandai da “ğajaiyp, ğajaiyp” iemes, aila, aila! — dep mälim ietti.
Asyp-sasyp, ne isterin bilmei dağdaryp qalğan sviaşennik jügirip baryp onyñ jaraqatyn qolymen sipap köre bastady, söitip semserdiñ jüzi jigit denesiniñ jūmsaq ieti men qabyrğalarynan ötpei, osy arağa asqan şeberlikpen ornatylğan jäne qan toltyrylğan, — keiin mälim bolğanyndai, airyqşa täsilmen äzirlengendikten qan ūiymapty, — temir tütik arqyly ötkenine köz jetkizdi. Aqyr aiağynda sviaşennik, Kamaço jäne sol jerde bolğandardyñ bäri derlik Basilonyñ özderin aqymaq qyp, taqyrşaqqa otyrğyzyp ketkenin tüsindi. Alaida, būl qaljyñ qalyñdyqty, şamasy, onşa ökindirmegen sekildi, — kerisinşe, nekesi aldap-arbau arqyly qiyldy, sondyqtan zañdy dep ieseptelmeidi degendi iestigende, bergen sözin qaityp almaitynyn mälim ietti, osyğan qarap jūrt mūnyñ bärin Kiteriiä men Basilo özderi ūiymdastyrğan, iekeuiniñ ym-jymy bir bolğan degen bailamğa keldi; Kamaço men onyñ kuälary bolsa, qatty aşuğa minip, baqtalastan kek qaitaru üşin qaru qoldanudy ūiğardy, söitip semserlerin suyryp Basiloğa tūra ūmtyldy, alaida sol qas qağymda Basilony qorğau maqsatynda da sonşama semser suyryldy, tipti Don Kihottyñ özi de atqa qonyp, naizasyn qolyna ūstap, qalqanymen barynşa oñtaily kölegeilenip, topty jaryp ötip alğa şyqty. Mūndai jağymsyz ister özine ieşqaşan ūnap körmegen jäne qyzyqtyrmağan Sanço qazandardyñ qaltarysyna, — sonyñ birinen asa dämdi süiek-saiaq alyp ta ülgergen jaiy bar-dy, — boi tasalady, öitkeni būl jerdiñ kieli iekenine jäne kim-kimge de qasterli sanalatynyna senimi nyq bolatyn. Sol ieki aralyqta Don Kihot qatty dauystap söilep ketti:
— Toqtañdar, senorlar, toqtai qalyñdar! Mahabbattan körgen jäbiri üşin kek qaitaruğa ieşkimniñ qaqy joq. Mahabbat pen soğystyñ bir-birinen aiyrmasy az iekenin qaperge alyñdar, iendeşe jaudy jeñu üşin soğysta türli aila-şarğy qoldanu — rūqsat ietilgen jäne ädettegi äreket bolsa, mahabbat maidandary men saiystarynda da közdegen maqsatqa jetu üşin ne qily qitūrqyğa barudyñ sökettigi joq — tek būl amaldar süigen adamyn jäbirlep, abyroiyn tökpese boldy. Kiteriiäğa Basilomen, Basiloğa Kiteriiämen tabysu jazğan bolatyn: jaratqannyñ ädil de ūnamdy şeşimi osyndai iedi. Kamaço — bai adam, özi ūnatqannyñ bärin qai jerden bolsyn, qaşan bolsyn jäne qalai zauqy soqsa solai satyp ala alady. Al, Basilonyñ, jūrt aitatyndai, jalğyz toqtysy ğana bar, al ony odan tartyp aluğa, qanşalyqty qūdiretti bolsyn meili, ieşkimniñ qaqy joq, öitkeni qūdai qosqandy adam ajyratpauğa tiıs, al kimde-kim ajyratuğa talap qylsa, ol ieñ aldymen naizamnyñ ötkir ūştyğynan däm tatuğa tiıs bolady.
Sol arada onyñ naizasyn bar küşpen iekilenip jäne ierekşe ieptilikpen oñdy-soldy būlğağany sonşa, ony tanymaityndardyñ aza boiy qaza boldy. Al Kiteriiänyñ mensinbeuşiligi Kamaçonyñ köñilin jer qylğany sondai, odan sol boida-aq jerinip ketti, sol sebepti är närseniñ retin biletin, körgeni köp sviaşenniktiñ jūbatu sözderi Kamaço men jaqtastarynyñ kökeiinen şyqqandyqtan, köñili jai tapqan olar sabasyna tüsip, semserlerin qynğa sūqty; iendi olar ailakerlik jasağan Basilodan göri, tūraqsyzdyq jasağan Kiteriiäny köbirek kinälap jatqan-dy; Al, Kamaço bolsa, Basilony jastaiynan ūnatatyn Kiteriiä küieuge şyqqan künde de, bäribir, ony ūnatuyn qoimas iedi, sondyqtan ol, Kamaço, Kiteriiädan qūtylğany üşin qūdaiğa köpten-köp alğys aituğa tiıs, biraq ieşqandai narazylyq bildirmegeni jön degen toqtamğa keldi.
Kamaço men onyñ jasağy juasyp, sabasyna tüsken soñ Basilonyñ jasağy da tynyş tapty, al Kamaço bai qaljyñğa renjimegenin, oğan bälendei män bermeitinin körsetpekke, beine bir şynymen-aq öziniñ üilenu toiy ötip jatqandai, oiyn-sauyqty odan äri jalğastyruğa niet qyldy, alaida Basilo men qalyñdyğy, sondai-aq olardyñ tileulesteri būl meiramğa qatysuğa yqylas bildirmei, Basilo tūratyn seloğa attanyp ketti: bailardyñ janynda jağympazdar men qūiyrşyqtar qaşanda qaptap jüretini sekildi, kedeilerde de, ieger olar izgi nietti jäne parasatty adam bolsa, birge ierip jüretin, qūrmetteitin jäne qorğaityn dostar bolady.
Basilonyñ jasağy Don Kihotty da şaqyrdy, sebebi ony qūrmet tūtuğa laiyq äri ier minezdi adam dep bağalağan-dy. Kamaçonyñ as ta tök toiynda, — aita keterligi, būl toi tünniñ bir uağyna deiin sozylypty, — bola almaitynyn bilgen Sançonyñ ğana qabağy jazylmady; osy jağdaiatqa bailanysty, qapaly da qamköñil Sanço myrzasy men Basilo dostarynyñ soñynda salpaqtap kele jatty; ol İegipet qazandaryn artta qaldyryp bara jatyr iedi, alaida ol qazandardyñ jarqyn beinesi jüreginde bolatyn, al özimen birge käströlge salyp äketip bara jatqan, bärin tügel derlik jep, tügel derlik tauysuğa qalğan süiek-saiaqtar bolsa, özine joğaltqan igilikteriniñ ğalamattyğy men şekten tys moldyğynyñ aiğaq-nyşany sekildi ieles beretin; osylaişa, tereñ oiğa şomyp tūnjyrağan, alaida qaryny toq Sanço sūr jorğasyn tepeñdetip Rosinanttyñ soñynan ierip kele jatty.
HHII tarau
Būl tarauda Lamançanyñ qaq törinde ornalasqan Montesinos üñgirindegi üreili şytyrman oqiğa jöninde jäne būl oqiğanyñ aibyndy Lamançalyq Don Kihot üşin asa abyroily aiaqtalğany jaiynda äñgimelenedi
Özderin jaqtağanynyñ qarymtasy üşin jas jūbailar Don Kihotqa qūlaq iestip, köz körmegen köp qūrmet-qoşemet körsetti, batyrlyğyna qalai qairan qalsa, danalyğyna da solai tañyrqanysyp, ierligin bağalap iekinşi Sidke, dilmarlyğyn bağalap iekinşi Tsitseronğa teñedi. Aqpeiil Sanço jas jūbailar iesebinen üş kün boiy qatarynan meldektedi, al olar, aitqandaiyn, jalğan jaraqat jaiynda Kiteriiä sūluğa aldyn-ala habar ietilmegenin, būl äureşilikti Basilonyñ özi oilap tapqanyn jäne bäri de oidağydai bolar dep dämelengenin, aqyry, şyn mäninde de solai bop şyqqanyn mälim ietti; dei tūrğanmen, Basilonyñ moiyndauynşa, qajettilik tuğan jağdaida öz äreketin qoldap, ötirigi äşkerelenip qaluyna jol bermeu üşin, oiğa alğan isi jaiynda dostarynyñ keibirine, bäribir, aituyna tura kelipti.
— Izgi maqsatty közdegen isti aldamyş deuge äste bolmaidy, — dedi Don Kihot.
Būdan soñ ol bir-birin süietin ieki jannyñ nekege tūruy asa bir ğanibet närse bop tabylatynyn, al mahabbattyñ ieñ qas jauy aştyq pen köz aştyrmas joqşylyq iekenin, öitkeni mahabbat degen, äsirese naqsüier ğaşyğyna qol jetkizgen şaqta, üzilmes-tynbas şattyq, şalyqtau men jan raqatyn tabuğa ainalatynyn, mine, tap osy kezde ony bitispes jauy — joqşylyq pen kedeilik qyspaqqa alatynyn aityp ötti; mūnyñ bärin ol, Don Kihot, önerdiñ senor Basilo özi ülken yqylas bildiretin türlerimen ainalysudan tyiylğany jön degen mağynada qūlaqqağys ietip otyr, öitkeni mūndai jattyğular oğan ataq äpergenimen aqşa äkelmeidi, sondyqtan ol özine äri zañdy, äri aqyl-aila qajet bolatyn jolmen däulet jiiüy qajet, al iepteili de ieñbekqor adam mūndai joldy qaitse de tappai qoimaidy. Aidai sūlu äieli bar qūrmetti kedei (alaida, aqiqatyna kelsek, kedeige qūrmet körsetiletin kez kemde-kem) şyn mänindegi asyl qazyna iesi, al ony odan tartyp alu da bir — onyñ ar-namysyn tartyp alyp, aiaqqa taptau da bir. Kedeige tūrmysqa şyqqan sūlu da jibi tüzu äieldi lavrmen jäne palma būtağymen, jeñis jäne saltanat gültäjimen marapattağan jön. Sūlulyq ony körip, bilip tūrğandardyñ jüregin öz-özinen jaulap alady, — täkappar bürkitter men biıkte samğaityn basqa da qūstardy ol özine qūddy bir dämi auyzdan ketpes şyrğa tärizdi tartady, biraq sūlulyqqa tapşylyq pen joqşylyq seriktesse, onda oğan qarğa, qūzğyn jäne basqa da jyrtqyş qūstar üiirsekteidi, mine osyndai syn-synaqtan sürinbei ötkender ğana jūbaiynyñ gültäji atanuğa laiyqty.
— Myna sözimdi ūmytpañyz, zerdeli Basilo, — dep Don Kihot äñgimesin ärmen jalğady, — äldebir danyşpan aitypty: jer-düniede bir ğana laiyqty äiel bar, depti; sosyn: ärkim öz jūbaiyn sol jalğyz ğana laiyqty äiel dep oilauğa jäne iesepteuge tiıs, sonda köñili tynyş bolady, dep keñes beripti. Men boidaqpyn, üilenudiñ jaiy osy künge şeiin qaperime kirmepti, dei tūrğanmen, ieger bireu-mireu menen laiyqty äieldi qalai tabuğa bolady dep sūrasa, oğan täuir keñes beruge täuekel ieter iem. İeñ äueli äieldiñ däuletinen būryn jaqsy aty jaiynda oilanuy keregin aitar iedim, öitkeni izgi qasietter iesi bop tabylatyn äiel jönindegi jaqsy lepes tek ol şyn mäninde sondai bolğandyğynan ğana iemes, sonymen birge jūrttyñ ony izgi qasietter iesi sanaityndyğyna da bailanysty keñinen taraidy: olai bolatyn sebebi, äielge qūpiiä kemşilikterinen göri özin şekten tys ierkin ūstaityndyğy men közge ūryp tūrğan uiatsyzdyğy köbirek ziiänyn tigizedi. İeger üiiñe jaqsy äieldi äkep kirgizseñ, onyñ jaqsy qasietterin saqtau jäne tipti onan äri jetildiru jöninde köp äure boludyñ qajeti joq, al ieger jaman äieldi äkep kirgizseñ, ony tärbieleu äste oñaiğa tüspeidi, öitkeni bir şetin qasietten iekinşi şetin qasietke auysu jeñil şarua iemes. Men müldem mümkin iemes dep tūrğam joq, biraq, öz oiymşa, būl köp qiyndyq äkeletin boluğa tiıs.
Mūnyñ bärin tyñdap alğan Sanço özine-özi bylai dedi: “Saliqaly da syndarly birdeñe äldeqalai auzymnan şyğa qalsa, ädette myrzam: sağan tek kafedrany qoltyğyña qysyp alyp, külli älemdi kezip, halyqty uağyzşylyq öneriñmen tamsandyru ğana qalyp tūr, dep böstiredi, al men ol jöninde bylai degen bolar iem: naqyl sözderdi üiip-tögip, aqyl aituğa şeberligi sondai, oğan tek bir kafedrany ğana qoltyğyna qysu az, är sausağyna iekeu-iekeuden kigizip alyp, uağyzdy oñdy-soldy būrqyrata beru ğana qalyp tūrğandai. Būl kezbe rytsar neğylğan jan özi, bilmeitin närsesi joq! Äu basta men ony tek rytsarlyq qareketten basqany qaqpaityn şyğar degem, äste olai bolmai şyqty: bärine aralasady, barlyq jerge tūmsyğyn sūğady”.
Sanço osylai kübirlep otyrğan, ony Don Kihot iestip qalyp:
— Sen ne dep kübirlep otyrsyñ, Sanço? — dep sūrady.
— Men ieşteñe aityp ta, kübirlep te otyrğam joq, — dep jauap qatty Sanço, — men tek: şirkin-ai, aqyl-keñesteriñizdi özim üilenbes būryn iestisem qandai jaqsy bolatyn iedi, dep oiladym, — söitsem, qazir, bälkim: “Bailanbağan būqa jaqsy jalanady”, dep jürer iedim.
— Nemene, Teresañ sonşalyqty jaman ba, Sanço? — dep sūrady Don Kihot.
— Onşa jaman da iemes, onşa jaqsy da iemes, — dep jauap qaitardy Sanço. — ne qylğanda da, äiteuir, köñilimdegidei iemes.
— Äieliñdi jazğyryp abyroi tappaisyñ, öitkeni ol ballaryñnyñ anasy ğoi, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot.
— İendi iekeuimizdiñ iesebimiz tügel, — dedi Sanço kelisiñkiremei, — ol da keide zauqy soqqanda, äsirese bireuden qyzğanğanda, meni jaqsylap jazğyryp alady, — äbden qūlağymnyñ qūryşyn qandyrady.
Söitip olar jas jūbailarda üş kün qonaq boldy, jūbailar būlardy patşadai qūrmet tūtyp, töbelerine köterdi. Don Kihot saiysker-litsentsiattan özderin Montesinos üñgirine bastap baratyn jolbasşy tauyp beruin sūrady, öitkeni sonyñ işine dendep ienip, osy töñirektegi jūrttyñ ondağy ğajaiyptar jaiynda aityp jürgeni şyn älde jalğan iekenine is jüzinde köz jetkizuge yntyq bop tūr iedi. Litsentsiat oğan nemere inisin qosyp beretinin, onyñ üzdik ülgerimdi student äri rytsarlyq romandardy keremet ūnatatyn jigit iekenin aitty, sondai-aq būl studenttiñ olardy üñgirdiñ auzyna deiin alyp baratynyn, odan soñ jalğyz tek Lamançağa ğana iemes, mūqym İspaniiäğa dañqy jaiylğan Ruidera aidyndaryn da körsetetinin habarlady; oğan qosa, litsentsiat Don Kihottyñ studentpen iekeuara äñgimeden de läzzat taba alatynyn, öitkeni onyñ baspa jüzin köruge jäne şonjarlarğa bağyştaluğa äbden laiyq kitaptar jazyp jürgenin qūlaqqağys ietti. Aitqandai-aq, ūzamai ierttelgen ierine älde alabajaq kilem, älde alabajaq kendir mata jabylğan buaz mäşi mingen student te töbe körsetti. Sanço Rosinantty ierttep, sūr jorğasyn äzir qyldy, qorjynyn da syqai toltyryp aldy, — aita keterligi, studenttiñ qorjyny da auzy-mūrnynan şyğyp tūrğan-dy, — söitip, qūdaidan tileu tilep, üi ielerimen qoştasqan jolauşylar ataqty Montesinos üñgirine qarai bağyt ūstady.
Jolşybai Don Kihot studentten qai bağytta izdenis jasap, nemen ainalysyp jürgenin sūrady, student bolsa, zaiyrly ğylymdarmen şūğyldanatynyn, al izdenisteri memleket üşin meilinşe paidaly äri oquğa da öte qyzyqty kitaptar jazuğa arnalğanyn aitty; kitaptarynyñ biri Kostiumder jaiynda dep atalatynyn, mūnda jeti jüz üş türli kostiumge, būlardyñ tüsine, devizi men emblemasyna sipattama beriletinin, sondyqtan merekeler men oiyn-sauyqtar kezinde sarai adamdarynyñ basqa bireulerden aqyl-keñes sūrap nemese qajeti men talğamyna sai keletin kostium jaiynda bas qatyryp äure-sarsañğa tüspei-aq mūnyñ kitabynan özderine ūnaityn kez-kelgen ülgini izdep tauyp aluyna bolatynyn habarlady.
— Mende qyzğanşaqqa da, tauy qaitqanğa da, ūmyt qalğanğa da, sağynyşta jürgenge de laiyq kostium bar jäne olarğa öte jarasady. Būdan basqa mende jañalyğy men özindik ierekşeligi mol tağy bir kitap bar, ony Metamorfozalar nemese İspandyq Ovidii dep atağym keledi: onda men Ovidiidi qaljyñbasqa ainaldyram da, Hiralda Sevilskaia men Magdalina periştesi degen kim, kordovalyq Kano de Vesingerra degen kim, Gisando būqalary, Serra Morena, madridtik Leganitos pen Lavapes fontandary, sondai-aq Poho, Kano Dorado men Priora degen ne — mine osylar jaiynda äñgimeleimin, astarly sözder men auyspaly mağynadağy sözderdi, sondai-aq söz oinatu täsilderin aiamai qoldanam, sondyqtan kitabym äri köñil köterip, äri tañ-tamaşa qaldyryp, äri tağylym beretin bolady. Būdan basqa Vergilii Polidorğa qosymşa dep atamaqşy tağy bir kitabym bar; mūnda türli närseniñ qalai oilap tabylğany jaiynda söz bolady, būl kitap menen tereñ bilim men ter tögip ieñbek ietudi kerek ietti, sebebi Vergilii qalys qaldyrğan köp närseniñ jai-japsaryn özimniñ anyqtauyma tura keldi jäne mūny körkem tilmen äñgimelep berem. Mäselen, Vergilii düniede kimniñ ieñ alğaş tūmau tiıp auyrğanyn jäne frantsuz syrqatynan sauyğu üşin sylaudy kimniñ ieñ alğaş qoldanğanyn aitudy ūmytyp ketken, al men būlar jaiynda zäredei şübä keltiruge bolmaityn mälimet berem jäne jiyrma besten astam avtorğa jüginem — būl kitaptyñ mağan qandai küşke tüskenin jäne onyñ barşa jūrtqa qanşalyqty paidaly bolatynyn iendi öziñiz bajailai beriñiz.
Studenttiñ äñgimesin meilinşe mūqiiät tyñdağan Sanço bylai dep til qatty:
— Qūdai oñğaryp, kitapşalaryñyzdyñ bärin basyp şyğaruğa jazsyn, senor, al iendi siz mağan mynany aita alasyz ba, — jä, ne dep tūrmyn özi, ärine, aita alasyz, öitkeni bärin bilesiz ğoi, — düniede ieñ alğaş basyn qasyğan kim? Men özim būl tüp atamyz Adam degen pikirdi ūstanam.
— Äbden mümkin, — dedi student. — Adamnyñ basy da, şaşy da boldy — būğan ieşkim küdik keltire almaidy, iendeşe, onyñ kei-keide basyn qasuy da yqtimal, öitkeni ol jer betinde paida bolğan tūñğyş kisi ğoi.
— Men de solai oilaimyn, — dedi Sanço, — al iendi aita qoiyñyzşy, älemdegi ieñ alğaşqy akrobat kim?
— Şynymdy aitsam, tuysqan, — dedi student, — būl sūrağyña qazir jauap bere almaimyn, ol arnaiy zertteudi qajet ietedi. Būl şaruamen üige barğan soñ ainalysam, — onda qajet kitaptyñ bäri bar, — sosyn qaita kezdeskenimizde sağan qanağattanarlyq jauap beretin bolam; biz tağy da jüzdesermiz dep senem.
— Jä, senor, bosqa aram ter bop qaitesiz, — dedi Sanço, — özim añğaryp ta qoidym. Bilmeseñiz bilip alyñyz, älemdegi ieñ alğaşqy akrobat — Liutsifer19 : nälet aitylyp, aspannan laqtyrylğan kezde tozaqqa baryp jetkenşe toñqalañ asumen bolğan.
— Dūrys aitasyñ, tuysqan, — dep qoştady ony student.
Al, Don Kihot:
— Būl sūrağyñ men jauabyñdy öziñ oilap tapqan joqsyñ, Sanço: būlardy bir jerden iestigensiñ, — dedi.
— O ne degeniñiz, senor, — dedi Sanço kelispei, — sūraq qoiu men jauap qaitaruğa bir kirissem, ollahi şynym, meni ierteñge şeiin toqtata almaisyz. Tükke tūrğysyz närse jaiynda sūraq qoiyp, tükke tūrmaityn jauap qaitaru üşin körşiden kömek sūraudyñ qajeti joq.
— Qandai bağaly söz aitqanyñdy öziñ de bilmeisiñ, Sanço, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot. — Äldebir närseniñ qūpiiäsyn anyqtap biluge keibireuler sonşalyqty köp küş jūmsaidy, al aqyry anyqtap bilgen kezderinde mūnyñ aqyl-oiymyz üşin de, qaperimiz üşin de qara tyrnaqtai qūndylyğy joğy mälim bop şyğady.
Olardyñ bir küni osyndai jäne osyğan ūqsas ūnamdy äñgimemen ötti, al tünemege olar bir şağyn derevniağa toqtady, sol jerde student Don Kihotqa Montesinos üñgiri osy aradan ieki mildei ğana jerde iekenin, ieger onyñ işine dendep ienu jönindegi şeşiminen taimasa, tömen tüsu üşin belge bailanatyn arqan tauyp alu keregin aitty; Don Kihot ol änşeiin üñgir iemes, qūrdym bolğan künde de tübine jetuge boryşty iekenin paş ietti; sol maqsat üşin olar ūzyndyğy jüz brasqa juyq arqan satyp aldy da, ierteñine tüs aua sağat iekilerde üñgirge kelip jetti: onyñ tömen qarai bastaityn daladai keñ auyzyn şomyrt, qurai, jabaiy injir men qara büldirgen būtalarynyñ nu jynys bop ösken qorysy közden jasyryp körsetpei tūrğan. Üñgirge jaqyndağan soñ student, Sanço jäne Don Kihot kölikterinen tüsti, būdan soñ alğaşqy iekeui Don Kihottyñ beline arqandy şeşilmestei ğyp bailap berdi; onyñ belin osylai bailap-matap jatqan kezde Sanço oğan bylai dep til qatty:
— Ne istegeli jatqanyñyz jaiynda oilanyp körseñiz ietti, marhabatty myrzam, öziñizdi öziñizdi tirilei jerlemeseñizşi jäne salqyndatu üşin qūdyqqa tüsiretin bötelkege ūqsamasañyzşy. Şynynda da, taqsyr, üñgirdi zertteu degen siz ainalysatyn is iemes qoi, mūnyñ sizge tükke de qajeti joq qoi, onyñ üstine, şamasy, būl zyndan ataulynyñ bärinen de jaman şyğar.
— Sözdi qoi da, dūrystap baila. Būl, dostym Sanço, tek mağan ğana arnalğan ierlik, — dedi Don Kihot.
Sol arada jol bastauşy sözge kilikti:
— Qūdai aqy, senor Don Kihot, barynşa saq bolyñyz, ana jaqta, tereñde öziñizge jolyğatyn närselerdiñ bärin yqylaspen zerdeleñiz, — bälkim keibirin Qūbylystar jaiyndağy kitabyma kirgizetin de şyğarmyn.
— Ğalymdy oqytyp opa tappaisyñ, — dep qūlaqqağys ietti Sanço.
Bailanyp (sauyt-saimanynyñ syrtynan iemes, kamzolynyñ syrtynan) bolğannan keiin Don Kihot bylai dedi:
— Biz bir añğaldyq jasap aldyq: qūittai qoñyrau ala şyğuymyz kerek iedi — sony arqanğa ilip qoiğanda, qoñyrau soğyp senderge özimniñ äli tiri iekenimnen, tömen qarai tüsip bara jatqanymnan belgi berip tūrar iedim, alaida iendi ondai mümkindikten airylğandyqtan men tek jaratqanğa ğana senim artam jäne jolymdy soğan tapsyram.
Sol arada ol tizerlei ketti de, kübirlep dūğa oqydy, qūdaidan järdem tiledi, osynau äri qaterli, äri ädetten tys körinetin şytyrman oqiğanyñ sätti aiaqtaluyn sūrap jalbaryndy, odan soñ qatty dauystap söilep ketti:
— Beu, barlyq is-äreketim men izgi nietterimniñ ämirşisi, täkappar da teñdesi joq Dulsineiä Tobosskaia! İeger öziñdi pir tūtatyn baqytty jannyñ ötiniş- tilegi qūlağyña jeter bolsa, onda köz tartarlyq kelbetiñniñ atymen jalbarynam — qūlaq sal sözime: öitkeni, özim qazir būrynğy qai kezdegiden de köbirek mūqtaj bop tūrğan kömegiñ men qamqorlyğyñnan basqa ieşteñe sūrağaly tūrğan joqpyn ğoi senen. İeger meni qanatyñnyñ astyna alsañ, onda adam balasynyñ şama-şarqy kelmeitin qandai ierlikke bolsyn täuekel ietudi özime paryz sanaitynymdy jäne iske asyratynymdy aidai älemge paş ietu üşin, jalğyz tek sol üşin ğana, qazir myna qarsy aldymda añyraiyp jatqan qūrdymğa qūlauğa, qūldyrauğa, qūldilauğa niettenip tūrmyn.
Osyny aityp ol şyñyrauğa qarai bet aldy, biraq qoldyñ küşi, baltanyñ jüzimen jol salmaiynşa üñgirdiñ auzyna öte almaitynyna közi jetkennen keiin, semserin suyryp aldy da, üñgirge barar joldy bitep tastağan būtalardy olai da būlai şauyp, keskilei bastady, osynyñ saldarynan şyqqan şu men satyr-sūtyrdan ürikken dyrau-dyrau qūzğyndar men şäu qarğalar üñgirden qaraqūrym bop ūşyp şyqty, — olardyñ lek-lek bolyp jäne asqan jyldamdyqpen ūşqany sonşa, aqyr soñynda Don Kihotty qūlatyp tüsirdi, ieger ol qanşalyqty yqylasty katolik bolsa, sonşalyqty joqty-barğa nanğyş adam bolğanda, mūny jaman yrym sanap, mynadai jerge aiaq basudan ainyp qalğan bolar iedi.
Aqyry ol tūrdy, sosyn üñgirden qūzğyndardyñ da, olarğa qosyla ūşyp şyqqan jarğanat sekildi tünde jem izdeitin basqa qanattylardyñ da ūşuy tiylğanyn körip, student pen Sançoğa arqandy säl-päl bosatuğa ämir ietip, özi üreili üñgirge tüse bastady; tüseriniñ aldynda Sanço oğan batasyn berip, myñ märte şoqyndyryp tūryp, bylai dedi:
— Öziñe, kezbe rytsarlardyñ güline, qaimağyna häm süiek-saiağyna, bir qūdaidyñ özi, Frantsiiä Jartasy qūdai anasy men Gaetanyñ üş keiiptegi beinesi jar bolsyn! Alğa, älemdegi ieñ birinşi közsiz batyr, bolat jürek, mys bilek! Jaratqan jar bolsyn deimin sağan, tübine boilauğa iesil-dertiñ ketip tūrğan myna qara tünekke bola tastap ketip bara jatqan ömirimizdiñ jaryğyna bäle-jalağa jolyqtyrmai, deni-qarnyñ sau qalpyñda, amanşylyqta alyp şyqqai-dağy seni ol.
Student te osyğan ūqsas dūğa oqyp, jalbaryndy.
Don Kihot arqandy tüsirudi sūrap aiqailaumen boldy, Sanço men student az-azdan jiberip tūrdy; üñgir tübinen iestilip jatqan aiqai tolas tapqan kezde būlar özderi äkelgen jüz bras arqannyñ tügel tarqatylyp ketkenin baiqady, sol sebepti Don Kihotty qaita şyğaryp aluğa ūiğarym jasaldy, öitkeni arqan tausylğan iedi. Alaida olar tağy da jarty sağat kidiristedi, osy merzim ötkennen keiin iekeui arqandy tartuğa kiristi — beine bir arğy şetinde ieşqandai auyr jük joqtai arqan tartu olarğa öte jeñilge tüsti, soğan qarap būlar Don Kihot üñgirde qalyp qoiğan ieken degen bailamğa keldi. Sanço sony oilap ieñirep jylap jiberdi, sosyn būl oiynyñ teristigine köz jetkizbekke arqandy ieselengen jigermen iekilenip tarta bastady; söitip, özderiniñ şamalauynşa seksen brastaiyn jinağan kezde, kenet auyr salmaq sezildi, olar būğan ies-tüs joq quandy. Aqyrynda, bar-joğy on brastai ğana qalğanda Don Kihottyñ jüzi anyq körinip, Sanço quanğanynan:
— Aman-sau oraluyñyzben, marhabatty myrzam! Sizdi ol jaqtağy bireuler bağyp-qağu üşin alyp qalğan ieken dep oilap iedik, — dedi.
Don Kihot, alaida, tük jauap qatqan joq; ony jer betine birjola şyğarğannan keiin ğana olar Don Kihottyñ közi ūiqydağy adamnyñ közindei jūmyq iekenin kördi. Ony jerge jatqyzyp, arqannyñ bailauyn şeşkenderimen, anau ūiqysynan ūianar bolmady; sony körgen būlar ony bir büiirinen iekinşi büiirine aunatyp, silkilep-jūlqylai bastady, söitip arada äjeptäuir uaqyt ötkennen keiin baryp ol aqyry özine-özi kelip, qalyñ da qatty ūiqydan ūianğandai kerile bastady, sosyn jan-jağyna şoşyna qarap alyp, bylai dedi:
— Qūdai özi keşirgei-dağy senderdi, dostarym, bū düniedegi tiri pende ataulynyñ ieşqaisysy būryn-soñdy bastan keşpegen, būryn-soñdy tamaşalamağan, tänti ğyp tabyndyratyn ieñ keremet tirşilikten jäne yrza ğyp tamsandyratyn ieñ keremet körinisten aiyrdyñdar meni. Būl jalğannyñ külli qyzyğy men quanyşy köleñke sekildi, körgen tüs sekildi ğaiyp bolatynyna osy joly şynymen anyq köz jetkizdim. Beu, baqytsyz Montesinos! Beu, auyr jaraly Durandart! Beu, joly auyr Belerma! Beu, közinen jasy keppeitin Guadiana jäne sender, sularyñ süikimdi közderiñnen aqqan jastan qūralğan Ruideranyñ bağy aşylmağan beibaq qyzdary!
Jürek tükpirinen auyr azappen ağytylğandai äser qaldyrğan Don Kihottyñ būl sözin student pen Sanço bar yqylaspen tyñdady. Aqyry odan būl aitqandarynyñ män-jaiyn tüsindirudi jäne jañağy tozaqta ne körip, ne qoiğanyn äñgimelep berudi ötindi.
— Sender ony tozaq üñgiri demeksiñder me? — dep sūrady Don Kihot. — Ony olai dep atamañdar, ondai atauğa laiyq iemes ol jäne būğan qazir-aq közderiñ jetedi.
Don Kihot aştyqtan būralyp otyrğan-dy, sondyqtan jeitin birdeñe sūrady. Serikteri kök şalğynğa studenttiñ kendir matasyn jaiyp, qorjynnan azyq-tülik şyğardy, söitip üşeui yñ-şyñsyz otyryp tüski jäne keşki tamaqtaryn birge qosyp işip aldy. Kendir mata jinap alynğannan keiin Lamançalyq Don Kihot:
— Osylai otyra beriñder, ballarym jäne sözime zeiin sala qūlaq qoiyñdar, — dep mälim ietti.
HHIII tarau
Qaitpas-qaisar Don Kihot keremet tereñ Montesinos üñgirinde kördim degen, biraq aqylğa syimaityndyğy men qairan qaldyratyndyğy sonşalyq, bolğan-bolmağany da kümän tuğyzatyn tañğalarlyq jailar jaiynda
Tüs aua sağat törtke taman kün közi būltqa jasyryndy da, jaryğy būlyñğyr tartyp, säulesiniñ qyzuy qaityñqyrap qaldy, mūnyñ özi Don Kihottyñ aptaptan azap tartpai, qadirmendi tyñdauşylaryna Montesinos üñgirinen ne körgeni jaiynda bappen baiandap beruine jaqsy jağdai jasady; söitip, ol bylai dep bastady:
— Jer astyndağy myna qapasta, oñ qol jaqta, on ieki me älde on tört pe sajyndai20 tereñdikte, qaşyr jegilgen yrduan arba siiätyndai oipañ bar. Jerdiñ betine deiin jetip jatqan sañylaulardan ba älde syzattardan ba, bolmaşy jaryq sebezelenip tūr. Būl keuek pen keñistikti arqanğa ilinip, salbyrap tūrğan kezimde, äl-quatym azaiyp, osynau qarañğylyq patşalyğyna jol joq, joba joq, joramaldap tüsip kele jatqanym jynymdy keltire bastağan şaqta baiqap qalğam, sondyqtan osy keuektiñ işine kirip kişkene demalğandy jön kördim. Özim jiber degenşe arqandy jibermei tūra tūryñdar dep senderge aiqailap iedim, şamasy, iestimegensiñder ğoi. Özderiñ üsti-üstine jiberip jatqan jipti jinap aldym da, ony tailap, basqaşa aitqanda, budalap, sonyñ üstine otyryp, iendi qazir ieşkim süiemeldemeitindikten qūrdymnyñ tübine qalai tüsuime bolatyny jaiynda qatty qamyğyp oi keştim; osylaişa köñilim alai-tülei bop auyr oidyñ üstinde otyrğan şağymda aiaq astynan jäne ierkimnen tys türde meni qalyñ ūiqy qamady, odan soñ kütpegen jerden, qalai, nelikten jäne ne sebepti iekenin özim de bilmesten, odan ädemini tabiğattyñ özi de jarata almaityn, adamnyñ ieñ oralymdy oi-qiiäly da tuyndata almaityn, keremet süikimdi, körkine köz toimaityn kök şalğynda tūrğan jerimnen bir-aq ūiandym. Birden sergip, közimdi uqalap jiberip, ūiqtap jatpağanyma, mūnyñ bärin tüsimde iemes, öñimde körip tūrğanyma köz jetkizdim. Äitse de, myna şalğynda tūrğan kim: myna meniñ özim be, jadylanğan bireu me älde qūr änşeiin qiiäl ma, soğan qapysyz bolmaqqa betim men keudemdi sipalap kördim, alaida tüisigim de, sezimim de, basyma kelgen oilardyñ qisyndylyğy da — bäri-bäri däl qazir qarsy aldaryñda otyrğanda qandai bolsam, sol jerde jäne sol kezde tap sondai bolğanyma ieş kümän qaldyrğan joq. Odan soñ köz aldymnan qabyrğalary taza da möldir hrustaldan jasalğan keremet äsem korol saraiy ma, älde qamal-sarai ma, bir ğimarat körinis berdi. Ülken qaqpa aiqara aşylyp, ar jaqtan üstinde ietegi jerge süiretilgen ūzyn, külgin-qoñyr bäike plaşy bar äldebir qadirmendi aqsaqal şyğyp, mağan qarai jürdi; plaşynyñ syrtynan iyğy men keudesin kollegiiä tälimgerleri tağatyndai jasyl atlas lenta jauyp tūr, basyna milandyq qara telpek kiıpti; appaq qardai saqaly belinen keledi; qolyna ūstağany äldenendei qaru iemes, bar-joğy taspiyq qana ieken, monşaqtarynyñ ülkendigi ortaşalau kölemdegi jañğaqtan da irileu, al ärbir onynşy monşaqtyñ ülkendigi — tüieqūstyñ kişileu jūmyrtqasyndai; qariiänyñ keskin-kelbeti, aiaq alysy, mañğazdyğy men älpetiniñ aibyndylyğy — osynyñ bäri meni qairan qaldyryp, iesimdi şyğardy. Ol qasyma jaqyndap, äueli meni qūşağyna aldy, sosyn bylai dep söilep ketti:
“Montesinos üñgiri dep atalatyn myna tereñ üñgirdiñ işinde ne baryn, boiynda ne jasyryp jatqanyn älemge jariiä ietuiñdi kütip, osynau jadylanğan jabyrqau qapasta seni, aibyndy rytsar Lamançalyq Don Kihot, tosyp jatqanymyzğa köp jyldyñ jüzi boldy. Mūnda ienuiñ arqyly sen bir öziñe ğana arnalğan ierlikti iske asyrdyñ jäne mūndai ierlikke qaitpas-qaisar batyl jäne tañğalarlyq tabandy adam bolğandyqtan tek sen ğana täuekel iete alar iediñ. İer soñymnan, qadirmendi senor, sağan myna möldir saraida jasyruly jatqan ğajaiyptardy körsetkim keledi. Men mūnyñ alkaidy jäne tūraqty bas baqylauşysymyn, öitkeni osy üñgirge iesimi berilgen Montesinos degen men bolam”.
Ol özin Montesinospyn degen boida odan ieñ jaqyn dosy Durandarttyñ jüregin kökireginen kişkene qanjarmen oiyp alyp, — dünie salarynyñ aldynda Durandarttyñ özi ösiet ietkendei, — senora Belermağa aparyp bergeni jöninde bizdegi, joğary jaqtağy, jūrttyñ aityp jürgen äñgimesi şyn ba dep sūradym. Qariiä qanjardan basqasynyñ bäri şyn iekenin, kişkene qanjarmen iemes, bizden de üşkir üş qyrly stiletpen oiyp alğanyn aitty.
— Şamasy, būl sevilialyq Ramon de Oses jasağan stilet boldy ğoi, — dep sol arada Sanço Pansa sözge aralasty.
— Ol jağyn bilmedim, — dep jauap qatty Don Kihot, — asyly, olai iemes şyğar: sebebi Ramon de Oses berirekte ğūmyr keşti ğoi, al atalmyş jağdaiat oryn alğan Ronseval şaiqasynyñ ötkenine talai zaman boldy; jalpy, mūndai timiskilik orynsyz närse, būl oqiğanyñ aqiqat ağymyn özgerte de, būza da almaidy.
— Jön söz, — dep qoştady ony student, — aita beriñiz äñgimeñizdi, senor Don Kihot, sizdi zor yqylaspen tyñdap otyrmyn.
— Men de odan kem yqylaspen aityp otyrğan joqpyn, — dep ilip äketti Don Kihot. — Söitip, qadirmendi Montesinos meni hrustal saraiğa qarai bastady, sondağy alebastrmen bezendirilgen ierekşe salqyn zaldan asqan şeberlikpen märmärdan qaşalğan mazardy kördim, onda ūzynynan tüsip bir rytsar jatyr ieken: būl basqa mazarlardan kezdestirip qaluğa bolatyndai, mystan da, märmärdan da, iaşmadan da jasalmağan, kädimgi iet pen süiekten jaralğan rytsar iedi; oñ qoly (mağan ol äjeptäuir tükti äri būlşyq ietti körindi — būl rytsardyñ asa qairatty adam bolğandyğynyñ aiğağy ğoi) jürek tūsynda jatyr ieken. Montesinostan äldene jaiynda sūrap ülgergenimşe anau meniñ tabyttağy adamğa tañyrqana qarap qalğanymdy baiqap, bylai dedi:
“Öz zamanyndağy külli ğaşyqtyq dertine şaldyqqan häm jaujürek rytsarlardyñ betke ūstary men ainasy, dosym Durandart osy kisi. Basqa da birqatar rytsarlar men hanymdar sekildi mūny da frantsuz siqyrşysy Merlin jadylap tastady, al Merlin jaiynda jūrt ony şaitannan tuğan degendi aitady, al meniñşe, ol, bälkim, ibilistiñ balasy bolmasa balasy iemes te şyğar, biraq kez-kelgen şaitannyñ özin taqyrğa otyrğyzyp ketetin zalym. Ol bizdi qalai jäne ne üşin jadylap qoidy — būl jaiynda ieşteñe bile almadyq, biraq uaqyt öte kele mūnyñ bäri aşylady jäne būl uaqyt, meniñ oiymşa, alys ta iemes sekildi. Meni qairan qaldyratyny jalğyz-aq närse: Durandarttyñ aqyrğy demi köz aldymda üzilgeni jäne ol ölgennen keiin jüregin öz qolymmen oiyp alğanym, — al onyñ jüreginiñ salmağy ieki funttai bolğan-dy: jaratylystanuşylardyñ pikirinşe, jüregi ülken adam, jüregi kişkentai adammen salystyrğanda, äldeqaida öjet bolatyn körinedi, — osy qazir tün iemes, kündiz iekeni qandai şyndyq bolsa, özim üşin de tap sondai şyndyq. Sonda deimin-au, osynyñ bäri ras bolsa, būl rytsar şyn mäninde-aq ömirden ötse, onda onyñ tiri adam sekildi mezgil-mezgil ahylap-uhilep qūiatyny nesi?”
Sol arada baqytsyz Durandart auyr kürsinip alyp, söilep qūia berdi:
Montesinos, abzal bauyrym!
Ölerimniñ aldynda sağan
Mynadai tilek aitqanmyn:
Aqyrğy demim bitken boida,
Qanjarmen ne stiletpen
Oiyp al da jüregimdi keudemnen,
Janymdai süietin Belermağa
Aparyp ber dep syilyqqa
Mūny iestigen qadirmendi Montesinos azap şegip jatqan rytsardyñ janyna tizerlei ketti de, közine jas alyp otyryp bylai dedi:
“Beu, senor Durandart, ğaziz bauyrym! Özimiz jeñilis tauyp, qasiret jamylğan sol küni öziñ bergen ämirdi men būljytpai oryndap ta qoidym: keudeñde titimdei de tüiirin qaldyrmai, jüregiñdi barynşa mūqiiät türde oiyp aldym, ony şilterli oramalmen sürttim, sosyn täniñdi jerledim: sonda iegil-tegil ieñirep jylağanym sonşa, közimniñ jasy keudeñe sūqqanda būialyp şyqqan qolymnyñ qanyn şaiyp ketti, odan soñ jüregiñdi aldym da Frantsiiäğa qarai ūşyrttym. Soğan mynau tağy bir däleldeme, ardaqty bauyrym: iıstenip ketpeui üşin jäne senora Belermağa sol küiinde jetkize almasam, tym qūryğanda, tūzdalğan küiinde tabys ietu üşin Ronsevaldan şyqqannan keiin ūşyrasqan ieñ alğaşqy ieldi mekende jüregiñe az-maz tūz septim; alaida danagöi Merlin öziñmen birge, menimen, atqosşyñ Guadianamen, duenia Ruideramen jäne onyñ jeti qyzy, ieki nemere jienimen, sol siiäqty köptegen dosyñmen jäne tanysyñmen birge senora Belermany da ūzaq jyldar boiy osynda, jadylanğan patşalyqta ūstap otyr, sodan beri arada bes jüz jyldan astam uaqyt ötkenimen osy kezge şeiin ieşqaisymyz ölgenimiz joq, — aramyzda tek Ruidera, onyñ qyzdary men nemere jienderi ğana joq: olardyñ közi keppei jylağany sondai, sirä, jany aşyğandyqtan şyğar, Merlin olardy aidynğa ainaldyryp jiberdi, iendi qazir tiriler äleminde, sonyñ işinde Lamança provintsiiäsynda, olardy Ruidera aidyndary dep ataidy. Jeti qyzy İspaniiä koroline, ieki nemere jieni Şoqyndyruşy İoann ordeni atalatyn qasietti ordenniñ rytsarlaryna qaraidy. Basyña tüsken qasiretti halge bizben birge qatty qaiğyryp jylağan atqosşyñ Guadiana öz atymen atalatyn özenge ainaldyryldy, biraq būl özen jer betine şyğyp, jarqyrağan kün közin körgen boida öziñnen airylyp qalğanyna jüregi qan jylap, qaitadan jer qoinyna siñip ketti, alaida özen atauly öziniñ tabiği arnasyna boi ūsynbai tūra almaidy, sondyqtan ara-tūra jer betine şyğyp, künge jäne adamdarğa jüz körsetip qūiady. Atalmyş aidyndar ony öz suymen qorektendiredi, söitip osylarmen jäne özine kelip quiatyn basqa da būlaqtarmen tolyqqan ol asyp-tasyp, asqaqtap, tolqyndaryn Portugaliiäğa qarai lyqsytady. Alaida bara jatqan jolynyñ bärinde ol qaiğyru men qamyğudan aryla almağanyn añğartyp otyrady, osy sebepti öz suynda altyn arna Taho sekildi dämdi de qymbat balyq ösiruge qūlyq tanytpaidy, — tikenekke toly, jeuge jaramsyz balyqty ğana ösiredi. Osy qazir öziñe baian ietken närsemniñ bärin, beu, bauyrym, sağan būryn da bälenbai ret aitqanmyn, biraq jauap qatpaitynyña qarağanda, öz oiymşa, mağan senbeitin sekildisiñ älde iestimei me iekensiñ, al mūnyñ qalai janyma batatyny bir qūdaidyñ özine ğana aian. Sağan bügin jaña habar äkeldim, būl jüregiñniñ azabyn azaitpağanymen, äiteuir ony örşitpeitini anyq. Bile bilseñ, aldyñda tūrğan adam — köziñdi aşsañ boldy, öziñ de köresiñ — danagöi Merlin san ret säuegeilik jasağan aituly rytsardyñ tap özi, äldeqaşan ūmyt bolğan rytsarlyqty ötken zamandardağydan göri köbirek paidasy tietindei ietip bizdiñ zamanymyzda qaita tiriltken tap sol Lamançalyq Don Kihot; bälkim, onyñ kömegi men qamqorlyğy arqasynda jadylaudan arylatyn da şyğarmyz, öitkeni ūly adamdarğa ūly isterdi atqaru jazğan ğoi”.
“Al ieger olai bolmai şyqsa, — dedi azap şegip jatqan Durandart älsiz de qarlyğyñqy ünmen, — al ieger olai bolmai şyqsa, beu, bauyrym, sağan aitarym mynau ğana: “Jä, ūtylsaq ūtylğan şyğarmyz — tarat tağy qaitadan”.
Sony aityp iekinşi büiirine aunap tüsken ol ädettegi ünsizdigine şomdy, läm dep til qatqan joq. Osy aralyqta zar ieñirep jylağan, joqtau aitqan jäne būğan qosarlanyp auyr-auyr kürsingen, küñirene bozdağan dauystar iestildi. Men basymdy būryp, hrustaldan jasalğan möldir qabyrğadan kelesi zalda ülbiregen sūlu qyzdardyñ ieki qatar bop jürip kele jatqanyn kördim, bäri de üstine qara jamylyp, basyna türik dästürinşe aq şalma orağan. Şerudiñ soñynda äldebir senora keledi ieken (onyñ senora iekenin täkapparlau tür-pişini aiğaqtap tūrğan-dy), ol da qaraly kiım kiıpti, ietegi iedenge deiin jetetin aq jamylğy jamylypty. Onyñ şalmasy basqa qyzdar orağan ieñ ülken şalmadan da ieki iese ülken iedi; qabağynyñ arasy qosylyp ketipti, tämpiş mūryn, jaiyn auyzdau köringenimen, ierini alqyzyl bolatyn; oqta-tekte auzyn aşqan kezde tisteriniñ sirek äri onşa tüzu iemestigi baiqalatyn, äitse de arşylğan badam ispetti appaq iedi; qolyna jūqalau sülgi ūstap keledi ieken, onda özim baiqap ülgergenimdei, mumiiä tärizdenip keuip qalğan jansyz jürek orauly jatyr iedi. Montesinos mağan şeruge qatysuşylar Durandart pen Belermanyñ qyzmetşileri iekenin, qojaiyndarymen birge olardy da osynda jadylap ūstap otyrğanyn, al art jaqta, sülgige oralğan jürek ūstap kele jatqan — senora Belermanyñ özi iekenin aityp berdi: aptasyna birneşe ret qyzmetşilerimen birge ol osyndai şeru ūiymdastyryp, Durandarttyñ täni men azapqa batqan jüregin aza tūtyp än salady ieken, nemese, dälirek aitqanda, jylap-syqtaityn körinedi. Sondai-aq, senora öziñe säl-päl siyqsyzdau körinse nemese, qalai bolğanda da, äiteuir, alyp-qaşty äñgime äsirelep jetkizgendei, ğalamat sūlu körinbese, onda būğan kinäli onyñ myna jadylanğan qamal-saraida ötkizgen aqiretti tünderi men aqireti odan da köp künderi, būğan köziniñ astynyñ kögergen jerleri men betiniñ qan-söl joq quqyldyğy dälel bola alady, dedi ol.
“Betiniñ quqyldyğy men köz astynyñ kögerui, — dep sözin jalğady Montesinos, — äste äielderde ai saiyn qaitalanyp tūratyn dağdyly dimkästikten iemes, öitkeni, mine, äldeneşe ai, tipti jyl ötti, onyñ boiynan ondai dimkästiktiñ işaraty da bilingen iemes, — joq, būl basqa bir närseni — mäñgi-baqi qolynda bolatyn jäne sormañdai ğaşyğynyñ taqsiretin qaperinde qaita tiriltip, iesine qaita oraltyp tūratyn närseni körgen kezde jüregine tüsetin salmaqtan, ieger mūndai tauqymet tartpağanynda sūlulyğy, süikimdiligi men näziktigi jöninen onymen bizdiñ öñirge, qala berdi külli älemge keñinen mäşhür ataqty Dulsineiä Tobosskaianyñ da baq talasary neğaibyl”.
“Jä, ondai äñgimeni qūia tūryñyz, senor don Montesinos, — dep ony bölip jiberdim, — qūdai aqy, bastan keşkenderiñizdi retimen baiandai beriñiz. Salystyrudyñ qandaiy bolsyn qaşan da jağymsyz äser qaldyratyny mälim, iendeşe, kimdi bolsyn meili, bireudi iekinşi bireumen salystyrudyñ qajeti az. Jan teñ kelmes Dulsineiä Tobosskaianyñ öz oryny bar, sol sekildi senora donia Belermanyñ da öz oryny boldy jäne sol öz ornynda qala da bermek, būl äñgimeni osymen doğaraiyq”.
Būğan ol mağan bylai dedi:
“Senor Don Kihot! Keşirim ötinem sizden. Mült ketkenimdi jäne senora Dulsineiänyñ senora Belermamen baqtalas bolary neğaibyl dep añdamai söilegenimdi moiyndaimyn, öitkeni kei nyşandarğa qarap, onyñ rytsary iekeniñizdi baiqap qaldym, sondyqtan tilimdi tistei qoiuym qajet iedi, salystyrar bolsam, tek aspannyñ özimen ğana salystyruym kerek iedi”.
Aiaşymdy közimdi baqyraityp qoiyp Belermamen salystyrudyñ saldarynan syzdyqtağan keiistik ataqty Montesinostyñ aqtala söilegen sözinen keiin basylyp qaldy.
— Apyrai, taqsyr, — dep Sanço söilep ketti, — qalaiynşa sol bir jaman şaldyñ jağasynan ala ketip, qabyrğasyn qausatyp, saqalyn bir taldap jūlmağanyñyzğa tañyrqap tūrğanym.
— Joğa, dostym Sanço, — dedi Don Kihot kelispei, — ondai qylyq mağan jaraspas iedi, öitkeni biz qart kisilerdi, sonyñ işinde, äsirese, rytsar-qariiälardy, onyñ üstine jadylanğan jandardy, qūrmet tūtuğa mindettimiz. Äñgimemizdiñ odan arğy barysynda bir-birimizben meilinşe sypaiy bolğanymyzğa kepildik iete alam.
Osy arada student sözge kilikti:
— Senor Don Kihot, qalai ğana osynşa az uaqyttyñ işinde jer astynan sonşama köp närseni körip, sonşama köp närse jaiynda pikir almasyp jäne bilip ülgergensiz, soğan aqylym jetpei otyr.
— Ana jaqta qanşa boldym özi? — dep sūrady Don Kihot.
— Bir sağattan astam ğana, — dep jauap qatty Sanço.
— Olai boluy mümkin iemes, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot. — Ol jaqta meniñ köz aldymda keş tüsti, sosyn tañdy qarsy aldym, söitip kün men tün osylai üş märte auysty, demek, öz iesebimşe, osynau äri jyraq, äri köz tasa oryndarda men attai üş kün boldym.
— Myrzamnyñ şyndyqty aityp otyrğanynda şübä joq, — dep mälim ietti Sanço. — İeger mūnyñ bärin ol ğajaiyp türde bastan keşse, onda bizdiñ mūndağy bir sağatymyzdyñ anda, jer astynda, üş täulikke para-par boluy da ğajap iemes.
— Äbden mümkin, — dep maqūldady ony Don Kihot.
— Al, siz onda nemen jürek jalğadyñyz, marhabatty myrzam? — dep sūrady student.
— Üş kün boiy när tatqam joq, biraq qarnym aşqanyn da sezgem joq, — dep jauap qatty Don Kihot.
— Jadylanğandar şe, olar as işe me ieken özi? — dep taqymdady student.
— Joq, olar tamaq işpeidi, däret syndyrmaidy, — dep jauap qatty Don Kihot, — solai bola tūrğanymen, olardyñ tyrnağy men saqal-şaşy ösuin toqtatpaidy degen pikir bar.
— Biraq jadylanğandar ūiqtauyn ūiqtaityn şyğar iendi, senor? — dep sūrady Sanço.
— Ärine, ūiqtamaidy, — dep jauap qatty Don Kihot. — Qalai bolğan künde de, äiteuir, özim olarmen birge ötkizgen üş täulikte ieşqaisysy bir sätke kirpik ilgen joq, men de söittim.
— “Kimmen aralas-qūralas iekeniñdi aitşy, kim iekeniñdi aityp bereiin” deitin maqal osy arağa özi sūranyp tūr, — dep qūlaqqağys ietti Sanço. — Siz, taqsyr, jadylanğan oraza ūstauşylarmen jäne ūiqydan jerigendermen dostastyñyz, iendeşe solarmen joldas bop jürgende tamaq işpegeniñizge jäne ūiqtamağanyñyzğa tañyrqaudyñ reti joq. Biraq, mağan renji körmeñizşi, taqsyr, osy arada bizge jyr ğyp aitqandaryñyzdyñ ieşqaisysyna sengen joqpyn, ötirik aitsam qūdai alyp-aq ketsin meni (“şaitan alyp-aq ketsin” dei jazdap şaq qalğanymdy qaraşy).
— Sonda qalai bolğany? — dep dauystap jiberdi student. — Senor Don Kihot ne üşin ötirik aituğa tiıs? Ol kisi tipti şynymen söitkisi kelgen künde de, bäribir, adam sengisiz osynşa köp oqiğany qolma-qol oidan şyğaryp ülgermes iedi ğoi.
— Myrzam ötirik aityp otyr dep oilamaimyn, — dedi Sanço kelisiñkiremei.
— Sonda qalai dep oilaisyñ? — dep sūrady Don Kihot.
— Meniñ oiymşa, — dep jauap qatty Sanço, — öziñiz, taqsyr, kördim degen, anda, tömende, birge uaqyt ötkizdim degen älgi tobyrdyñ bärin jadylap qoiğan Merlin be älde basqa siqyrşylar ma, älginde bizge aityp bergen jäne qalğanyn keiin aityp beretin hikmettermen basyñyzdy lyq toltyryp tastağan.
— Mūnyñ solai boluy da mümkin iedi, Sanço, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot, — alaida olai bolğan joq qoi, — senderge aitqanymnyñ bärin öz közimmen körip, öz qolymmen sezingenmin. Al, iendi qazir sağan Montesinos özime aian qylğan ūşan-teñiz ğanibet pen ğajaiyptyñ qatarynda, — būl turasynda keiin jolda iegjei-tegjeili äñgimelermin, öitkeni būl jerde bärin birdei baiandap jatudyñ qisyny kelmei tūr, — üş şarua äieldi de körgenimdi aitsam ne der iekensiñ? Olar şybyş sekildi sekek qağyp, sekirip oinap jürdi, solarğa köz salğan boiymda, bireui — jan teñ kelmes Dulsineiä Tobosskaia, qalğan iekeui — sonymen birge kele jatqan, özimiz Toboso mañaiynan keziktirgen şarua äiel iekenin birden tani kettim. Montesinostan sūrap iedim, ol tanymaitynyn, biraq, öz ūğymynşa, būlar jadylanğan aqsüiek senoralar iekenin, myna şalğynda juyrda ğana paida bolğanyn habarlady, sondai-aq mūndai jağdaiğa tañğalmauym keregin, öitkeni būl jaqqa ötken zamannyñ da, osy zamannyñ da senoralary köptep kelip jatatynyn jäne būl senoralardy siqyrşylardyñ aluan türli jäne ädetten tys keiipterge iengizip qūiatynyn aitty, solardyñ arasynan būl, Montesinos, koroleva Djinevra men onyñ sarai nökerindegi hanymy, anau älgi:
Britaniiädan kelip jetken
Lantselot şarabyn işip susynyn basqan Kintanonany da köripti.
Myna äñgimeni tyñdağan Sanço özin osy qazir jyndanyp keterdei, ne külkiden jarylyp ölerdei sezindi; öitkeni Dulsineiänyñ jadylanğany jaiyndağy jalğandyqtyñ jai-japsaryn basqa ieşkim bilmese de özi jaqsy biletin iedi: köz bailauşy da özi, jalğyz kuäger de özi bolğan-dy, sondyqtan myrzasynyñ aqyl-iesten birjola airylyp, şyn mänindegi jyndyğa ainalğanyna zäredei kümän-küdigi qalmağan; osy sebepti Sanço oğan bylai dep til qatty:
— Jer asty patşalyğyna siz, qadirli qojaiynym, jaisyzdau jağdaida jäne müldem derlik qolaisyz şaqta äri qyrsyq şalğan küni tüstiñiz jäne basyñyzdy äbden qatyrğan senor Montesinospen beker bosqa kezdestiñiz. Myna jaqta, joğaryda, typ-tynyş otyrsañyz ietti, taqsyr, jaratqannyñ özi ölşep bergen aqyl-iesiñizdi joğaltpasañyz ietti, jūrtqa jön siltep, joba körsetip, auyz jappai aqyl aityp otyrsañyz ietti, onyñ ornyna qazir iendi adam aitsa sengisiz birdeñeni şatpaqtap otyrsyz.
— Seni jaqsy bilemin ğoi, Sanço, sol sebepti sandyrağyña köñil audarmaimyn, — dedi Don Kihot.
— İeger auzyñyzdan şyqqan äñgimeñizden tüzelip, aqylğa kelgeniñiz aiqyn sezilip tūrmasa, onda jañağy sözim men bolaşaqta aitar sözim üşin meni jarymjan ietseñiz de nemese öltirip tastasañyz da meili, men de sizdiñ söziñizge köñil audarmaimyn. Al, äzirşe iekeuimiz äli renjise qoimağandyqtan, raqymşylyq ietip, mağan mynany aityñyzşy, taqsyr: hanymymyzdy qalai, qandai ierekşe belgilerine qarap tanydyñyz? Onymen söilestiñiz be, söilesseñiz odan ne jaiynda sūrastyrdyñyz, ol sizge ne dep jauap berdi?
— Ony mynadai ierekşe belgilerine qarap tanydym, — dep jauap qatty Don Kihot. — Üstinde öziñ mağan ony körsetken küni kigen köilegi bar ieken. Onymen söilespekke oqtalğam, biraq ol läm dep jauap qatpastan jalt būryldy da, ökşesi ökşesine timei jügire jöneldi, tipti ony jebe de quyp jete almaityn iedi. Men soñynan qua jönelmekşi iedim jäne, ärine, quyp ta keter iedim, biraq Montesinos bosqa aramter bolmauğa keñes berdi, — odan bäribir paida joq jäne üñgirden şyğatyn uaqytyñ da taiap qaldy, dedi. Odan soñ Montesinos mağan arada birşama uaqyt ötkennen keiin özin, Belermany, Durandartty jäne sonda jürgenderdiñ bärin jadysynan aryltu üşin ne isteuim keregin habarlaitynyn da aitty. Biraq, ana jaqta körgenderim men baiqağandarymnyñ arasynda äsirese myna bir jai meni qatty ökinişte qaldyrdy: Montesinospen äñgimelesip tūrğan kezimde sormañdai Dulsineiä qūrbylarynyñ biri qasyma bildirmei jaqyndap kelip, közine jas alyp tūryp, tolqudan üzdige şyqqan bäseñ dauyspen bylai dedi:
“Meiirban hanymym Dulsineiä Tobosskaia sizdi qolyñyzdan süiedi jäne sau-sälemet jürmisiz, sony habarlauyñyzdy qatty ötinip sūraidy; al özi şekten tys mūqtajdyq körip jatqandyqtan sizge tağy bir ötiniş bildirgisi keledi: myna qolymda ūstap tūrğan, birer kiılgen jaña beldemşeni kepildikke alyp, oğan qaryzğa alty nemese mümkindigiñizge qarai odan da köbirek real bere tūrmas pa iekensiz, — būl aqşany ol sizge köp ūzamai-aq qaitaruğa sert ietedi”.
Būl ötiniş meni äri tañyrqatyp, äri abyrjytyp tastady, sosyn senor Montesinostan:
“Senor Montesinos! Jadylanğan aqsüiek jandar mūqtajdyq köruşi me iedi?” dep sūradym.
Ol mağan bylai dep jauap qatty:
“Aqiqatyna kelsek, senor Lamançalyq Don Kihot, özimiz mūqtajdyq atandyryp jürgen närse barlyq jerde kezdesedi, ieşkimdi yqpalynan tys qaldyrmaidy, barlyq adamğa qatysy bar, tipti jadylanğandardy da aiamaidy, osy sebepti senora Dulsineiä Tobosskaia sizden qaryzğa alty real sūrasa jäne kepildikke, meniñşe, täp-täuir dünie ūsynyp tūrsa, onda mūndai kömekten bas tartuyñyzdyñ reti joq; onyñ öte auyr joqşylyqta jürgeni kümänsiz”.
“Kepil zatty almaimyn, — dedim men, — alaida atalmyş somany da bere almaimyn, öitkeni mende bar-joğy tört-aq real ğana”.
Men būl aqşany (taiauda öziñ, Sanço, jolda kezdesken müsäpirlerge ülestirersiñ dep bergen aqşañ ğoi būl) Dulsineiä qūrbysynyñ qolyna ūstattym da, bylai dedim:
“Hanymyñyzğa aita baryñyz, qalqam, körip jatqan qiynşylyqtary meniñ de janyma qatty batady, ony mūndai auyrtpalyqtan alyp şyğu üşin Fuggerge ainaludan da taiynbas iedim. Sondai-aq, onyñ süikimdi ajaryna süisine köz tigip, tapqyr da ūtqyr sözinen läzzat alu mümkindiginen ada bolğandyqtan meniñ de sau-sälemet bola almaitynymdy jäne boluğa tiıs te iemestigimdi, sonymen birge, özine şyn berilgen malaimen, ieren uaiym-qaiğydağy rytsarmen jüzdesip, äñgimelesuge raqymşylyq jasauyn qatty ötinip sūraitynymdy habarlañyz. Oğan tağy mynany aityñyz: markiz Mantuanskii siiäqty meniñ de sert pen ant bergenim jaiyndağy habar künderdiñ bir küninde oğan da jetip qalar: atalmyş markiz ölim auzynda jatqan nemere jieni Balduindi taudyñ arasynan tauyp alğannan keiin onyñ kegin qaitaruğa, kegin qaitarmaiynşa, tamaq işkende dastarqan jaiğyzbauğa (būğan basqa da köptegen ūsaq-tüiekti qosaqtağan iedi) ant bergen bolatyn. Tap osylaişa men de senora Dulsineiä Tobosskaiany jadysynan aryltpaiynşa ieşqaşan damyldamauğa, dünieniñ jeti böligin infant don Pedro Portugalskiiden göri yqtiiättyraq aralap şyğuğa ant ietem”.
“Hanymymnyñ jolynda tyndyratyn şaruañyz tek osymen ğana şektelip qala qoimas”, dedi būğan jauap retinde älgi bikeş.
Sol jerde ol tört realdy qağyp aldy da, basyn iiüdiñ ornyna jerden ieki şyntaqtai biıkke sekirip tüsti.
— Jasağan qūdai saqtai gör! — dep sol arada Sanço bar dauysymen baqyryp jiberdi. — Siqyrşylar men arbauşylyq aila-amaldar düniede osyndai küşke ie bolady dep kim oilağan? Qalai ğana olar myrzamnyñ mültiksiz aqyl-iesin ieşteñemen salystyruğa kelmeitin ierekşe bir iesalañdyqqa ainaldyrğan deseñizşi. Äi, senor-ai, senor-ai! Qūdai üşin, taqsyr, qalpyñyzdy qaita tabyñyzşy, ar-uiatyñyzdy saqtañyzşy, aqyl-oiyñyzdy auytqytyp, aljastyryp jibergen qisynsyz närselerge degen senimnen arylyñyzşy!
— Seniñ, Sanço, būlaişa küiine söileitin sebebiñ — mağan jaqsylyq oilaisyñ, — dedi Don Kihot, — degenmen, tirşilik tüitkilderinen habaryñ kemdeu bolğandyqtan, tüsinigiñe azdy-kem auyr soqqannyñ bärin aqylğa syiymsyz närse dep bağalaisyñ. Alaida, qaitalap aitaiyn, jer astynda körgenderime qatysty tağy biraz jaidy sağan keiinirek äñgimelep berem, sonda şynşyldyğy dau tudyrmaityn jäne ieştebir küdik keltirmeitin bügingi äñgimeme öziñ de riiäsyz senetin bolasyñ.
HHIÜ tarau
Būl tarauda qanşalyqty iersi köringenimen osynau aituly hikaiany dūrys tüsinuge sonşalyqty qajet ärqily ūsaq-tüiekter turasynda söz bolady.
Osynau aituly hikaianyñ tärjimaşysy Montesinos üñgirindegi şytyrman oqiğa jaiyndağy tarauğa jetkende tüpnūsqa parağynyñ jieginen hikaianyñ alğaşqy avtory Sid Ahmet Ben-inhalidyñ öz qolymen jazylğan mynadai ieskertpege jolyqqanyn mälim ietedi:
“Jañağy tarauda baian ietilgen jailardy aibyndy Don Kihottyñ şynymen bastan keşkenine şübäm bar jäne anyq solai bolğanyna aqi-taqi köz jetkize almai otyrmyn; mūnyñ sebebi mynadai: onyñ osy kezge deiin bastan ötkergeni ömirde boluy yqtimal jäne şyndyqqa janasymdy jailar iedi, alaida üñgirdegi şytyrman oqiğa tipten aqylğa syiymsyz, sondyqtan ony aqiqat deuge arym barmaidy. Äitkenmen, öz zamanynyñ ieñ bir ädil, ieñ bir izgi nietti rytsary bop tabylatyn Don Kihot ötirik aitady deitin oidan da aulaqpyn; ol tipti jebeden sau jeri qalmai jaraqattanyp jatsa da jalğan söilemes iedi. Al Don Kihot bolsa, būl şytyrman oqiğany joğaryda keltirilgendei iegjei-tegjeiimen baiandap, büge-şigesin qaldyrmai äñgimeleidi, soğan qarap onyñ az ğana uaqyttyñ işinde osynşa köp qisynsyz närseni qiiüyn keltirip qūrastyra qoiuy mümkin iemes dep bilem; qysqasyn aitqanda, ieger būl şytyrman oqiğa oidan şyğarylğan sekildi körinse — onda meniñ şatağym joq, men bärin sol küiinde suretteimin: ony oidan qūrastyrylğan dep te dattamaimyn, şyndyq dep te jaqtamaimyn. Sen, oqyrman, parasat-parqy mol adamsyñ ğoi, köñil qalauyña orai bağala bärin, al mağan būğan birdeñe alyp-qosuğa bolmaidy jäne oğan qaqym da joq; dei tūrğanmen, aqiqat şyndyq delinetin qauesetke qarağanda, dünie salarynyñ naq aldynda Don Kihot būl şytyrman oqiğadan bas tartyp, ony özim oilap taptym dep mälim ietipti-mis, öitkeni būl oğan özi romandardan oqyğan şytyrman oqiğalarmen tolyq üilesim tabatyndai jäne solarğa barynşa säikes keletindei körinipti”. Al, būdan äri Sid Ahmet Ben-inhali bylai deidi:
Student Sanço Pansanyñ öreskel ospadarsyzdyğyna da, myrzasynyñ şamadan tys şydamdylyğyna da tañyrqanumen boldy, söitip aqyry Don Kihottyñ būl oraidağy jūmsaqtyğy jadylanğan küide bolğanyna qaramastan Dulsineiä Tobosskaiamen didarlasu quanyşyna bailanysty şyğar degen tūjyrymğa keldi, sebebi, jalpy alğanda, mūndai pikirleri men paiymdaulary üşin Sanço Pansany sileitip taiaqqa jyğu qajet iedi, — studentke Sanço myrzasymen şynymen-aq birşama döreki söileskendei köringen; söitip, student Don Kihotqa bylai dep til qatty:
— Senor Lamançalyq Don Kihot, sizben birge ötkergen saiahatym öte sätti boldy dep iesepteimin, sebebi būdan tört türli paida taptym. Birinşiden, öziñizben tanystym, mūny özime zor baqyt sanaimyn. İekinşiden, Montesinos üñgirinde ne bar iekenin jäne Guadiana men Ruidera aidyndary qaidan paida bolğanyn bildim, al mūnyñ özi qazir özim jazyp jatqan İspandyq Ovidii üşin taptyrmaityn derek. Üşinşiden, oiyn kartasynyñ tarihy tereñge tamyr tartatynyna közim jetti — qalai bolğanda da, äiteuir, aituyñyzşa, Ūly Karl tūsynda karta oiyny tañsyq bolmapty, öitkeni Montesinostyñ ūzaq sözinen keiin, iesin jiyp közin aşqan Durandarttyñ: “Jä, ūtylsaq ūtylğan şyğarmyz — tarat tağy qaitadan”, degenin aitqan iediñiz. İeger özin jadylağanğa deiingi zamanda, joğaryda atalğan imperator Ūly Karl kezinde, Frantsiiädağy jūrt karta oinamasa, onda jadylanğan adam mūndai söz ben söz oramyn bilmegen bolar iedi. Būl derek qazir özim qūrastyryp jatqan basqa bir kitabym üşin kerek, atap aitqanda: Vergilii Polidorğa bağzydağy önertapqyştyqqa qatysty qosymşa deitin kitabym üşin, — meniñşe, Vergilii Polidor öz şyğarmasynda karta jaiynda aitudy ūmytyp ketken, al men aitam jäne senor Durandart sekildi asa qūrmetti de senimdi derek közine silteme jasasam, mūnyñ ierekşe mañyzy bolady. Törtinşiden, men Guadiana özeniniñ qaidan şyqqany turasynda anyq mälimet aldym, būl osy künge deiin beimälim bop kelgen jai iedi.
— Būl söziñe alyp-qosar ieşteñem joq, bäri jön, bäri dūrys, şyraq, — dedi Don Kihot, — alaida, kitaptaryñyzdy kimge arnamaq oiyñyz bar, sony bilsem dep iem, ärine, qūdai sätin salyp būl dünieleriñizdi bastyruğa rūqsat alsañyz deimin, öitkeni soğan küdigim köp bolyp tūr.
— Būlardy arnauğa bolatyn senorlar men grandtar İspaniiäda barşylyq qoi, — dedi student.
— Olar onşa köp te iemes, — dedi Don Kihot kelispei, — jäne mäsele olardyñ mūndai arnauğa tatymaitynynda da iemes, mäsele olardyñ mūny qabyl almaitynynda bolyp tūr, sebebi ietken ieñbegi men körsetken qūrmeti üşin avtorlarğa syi-siiäpat jasauğa özderin boryşty sanağylary kelmeidi. Solai bola tūrğanymen, arnaudan bas tartatyndardyñ barlyğyn bir özi almastyra alatyn joğary lauazymdy bir adamdy bilem, ieger osynau märtebeli myrza jaiynda iegjei-tegjeili aita bastasam, izgi nietti talai jürekte qyzğanyş qozdar iedi, sondyqtan būl äñgimeni qolaiy kelgen kezge deiin qaldyra tūraiyq, al qazir qaida qonyp şyğatynymyzdyñ jaiyn qarastyraiyq.
— Osy arağa taiau mañda şağyn raqyphana bar, sonda bir taqua tūrady, — dep habarlady student. — Jūrttyñ aituynşa, ol būryn soldat bolypty, sondai-aq, ony izgi nietti hristian, baisaldy da biiäzy adam desedi. Raqyphananyñ janynda kişkene üişik bar, ony özi salyp alypty, baspana şağyn bolğanymen, meimandar jaiğasatyn oryn tabylady.
— Ol taquada tauyq joq pa ieken, bilmediñ be? — dep sūrady Sanço.
— Qazirgi kezde tauyğy joq taqua az, — dep jauap qatty Don Kihot. — Qazirgi taqualar Mysyr şölinde jan sauğalap, palma japyrağymen äbüiirin jauyp, şöp tamyryn talğajau ietkenderge müldem ūqsamaidy. Alaida, meni būrynğy taqualardy asqaqtatu arqyly bügingilerdi tömenşiktetip otyr ieken dep oilap qalmañdar, — aitaiyn degenim, qazirgi taqualyq tirlik būrynğy kezderdegidei zor qiynşylyq pen joqşylyqty bilmeidi, biraq būdan bügingi taqualar jaman adam degen oi tumaidy; kerisinşe, men olardyñ bärin de jaqsy adamğa balaimyn, tipti işterinde ondai-mūndaiy kezdese qalğan künde de, bäribir izgi nietti bolğansyp jürgen müttäiim köpe-körneu künäkardan göri az zūlymdyq jasaidy.
Osyndai äñgime-düken qūryp kele jatqan olar qarsy aldarynan äldekimniñ şapşañ adymdap, naiza men alebarda22 artylğan qaşyryn asyğys aidap kele jatqanyn kördi. Būlarmen qatarlasqan jolauşy bas iıp sälemdesti de, ärmen qarai asa berdi. Don Kihot oğan aiqailap:
— Toqtai tūryñyz, tuysqan! Baiqauymşa, qaşyryñyz qalağannan göri qattyraq jürip bara jatqan siiäqtysyz, — dedi.
— Toqtai almaimyn, senor, — dep qarsylyq bildirdi beitanys, — özim äkele jatqan, myna öziñiz körip tūrğan qaru-jaraq küni ierteñ kerek bolğaly tūr, sondyqtan toqtauğa qaqym joq, iendeşe, sau bolyñyz. İeger mūny ne üşin äkele jatqanyma yntyq bolsañyz, onda bilip qoiyñyz, men raqyphanağa jaqyn mañdağy bekette tünemekpin, öziñiz de sonda bara jatsañyz, sol jerden kezdesermiz, sonda ne türli ğajaiyptar jaiynda aityp berermin. Al, äzirşe tağy da aman-sau bolyñyz.
Būdan soñ beitanys qaşyryn qualai jöneldi de, Don Kihot odan qandai ğajaiyptar jaiynda aitpaqşy iekenin sūrap ülgere almai qaldy. Asa bir äuesqoi, jañalyqqūmar adam bolğandyqtan Don Kihot dereu jürip ketuge, student özin şaqyrğan raqyphanağa soqpai-aq, beketke baryp tüneuge ämir ietti.
Onyñ ämiri būljytpai oryndaldy: üşeui kölikterine minip, beketti betke ūstap tartyp ketti de, onda qarañğy tüspei-aq jetti. Jolşybai student Don Kihotqa taquağa soğyp, tamaq jibitip alu jöninde ūsynys aitqan. Sony iestigen boida Sanço sözge kelmesten ieseginiñ basyn solai qarai būra qoiğan, Don Kihot pen student te soñynan iergen, alaida meiirimsiz tağdyr Sançoğa qasaqana taquanyñ sol tūsta üiinde bolmai şyğuyn qarastyryp qoiypty, mūny olarğa özderi raqyphanadan jolyqtyrğan qyzmetşi äiel habarlady. Būlar äielden qymbattau şarap sūrady, äiel qojaiyny şarap saqtamaitynyn, ieger arzan bağağa auyz su kerek bolsa, onda quana-quana būlardyñ şölin qandyratynyn aitty.
— Au, su işkim kelse, jol boiyndağy kez-kelgen qūdyqtan meldektep almaimyn ba, — dedi Sanço. — Ah, şirkin, Kamaçonyñ toiyn-ai, don Degonyñ däuleti tasyğan üiin-ai! Ūmytpaspyn senderdi ieşqaşan!
Būdan soñ olar raqyphanadan şyğyp, beketke qarai bağyt alğan iedi, ūzamai joldan bir jas jigit kezikti: ol alda ketip bara jatqan, biraq jürisi şabandau bolğandyqtan būlar ony lezde quyp jetti. Semserin iyğyna qoiypty, oğan kiım-keşek salynğan tüiinşek pe, buynşaq pa, birdeñeni ilipti: şamasy, onda şarovar, jamylğy jäne birneşe jeide jatsa kerek, öitkeni üstinde atlasqa bolar-bolmas ūqsastyğy bar barqyt kürte, sonyñ işinen kigen, ietegin salbyratyp bos jibergen köilek, aiağynda jibek şūlyq pen astanadağylar kietin kelte tūmsyq şärkei ğana bar iedi; türine qarap ony on segiz, on toğyz jasta deuge bolatyn, jüzi jaidary, qimyl-qozğalysy şapşañ iedi. Jol qysqartu üşin segidilialar aityp kele jatqan. Älgi üşeui ony quyp jetken kezde äniniñ bireuin aiaqtap ta qalğan, student sony jattap aldy:
Joqşylyq alsa jağadan, qaitersiñ kirmei şaiqasqa.
Barmas iedim soldatqa, şilanymda bolsa aqşa.
Don Kihot oğan birinşi bop til qatty; ol bylai dedi:
— Saparğa tym jeñil şyğypsyz ğoi, sūñqarym. Qaida jol tarttyñyz? İeger jön körseñiz, raqym ietip, osyğan jauap beriñizşi.
Jas jigit oğan bylai dedi:
— Saparğa jeñil şyqqan sebebim, birinşiden, kün ystyq; iekinşiden, kedeimin, soğysqa bara jatyrmyn.
— Kün ystyq degeniñdi tüsinuge bolar, al kedeiliktiñ būğan qatysy qanşa? — dep sūrady Don Kihot.
— Senor! — dep jauap qatty jas jigit. — Tüiinşegimde myna kürteme syñar barqyt şarovar jatyr. İeger ony jolda tozdyrsam, ierteñ qalada sänge kietin ieşteñem bolmaidy, al jañasyn satyp alatyn aqşam joq. Osy sebepten jäne onşa ystyqtamau üşin osylai sapar şegip kelem, al özim būl aradan on ieki mildei jerde ornalasqan jaiau äsker bölimşelerine bara jatyrmyn, onda meni bir bölimşege bekitedi, sosyn ol jerden bizdi birdeñe ğyp ailaqqa jetkizer, äiteuir: iestuimşe, kemelerge Kartahende otyrğyzatyn körinedi. Astanalyq äldebir jalañaiaqta qyzmet ietkenşe, soğysqa attanğandy, qojaiynym men myrzam koroldiñ özi bolğanyn hoş kördim.
— Bälkim, būrynğy qyzmetiñiz äldenendei jeñildik bergen şyğar sizge? — dep sūrady student.
— İeger ispan grandynda nemese basqa bir aqsüiekte qyzmet ietsem, ärine, ondaidy alğan da bolar iedim, — dep jauap qatty jas jigit. — Bedeldi myrzalarda qyzmet ietetinder şynymen de jeñildik alady; olarğa tura sol malailar bölmesinde-aq tu ūstauşy nemese tipti kapitan şenin beredi, jä bolmasa, olar äjeptäuir syiaqy alady, al men bolsam, soryma qarai, ämanda ärkimniñ tabaldyryğyn tozdyrudy käsip ietkender men ne şūraily teksiz mansapqorlarğa tap boldym da jürdim, olardyñ mağan bergen tamağy da tatymsyz boldy, al jalaqysynyñ jarytymsyzdyğy sonşa, qystyrma jağany krahmaldaudyñ özine ğana jartysyn jūmsauğa tura keletin, men siiäqty baqyt quğan malaidyñ tüptiñ tübinde äldenendei täuir birdeñege qol jetkizui şyn mänindegi ğajaiyp bolar iedi.
— Aityñyzşy, dostym, sonda qalai, tipti livrei kierliktei de ieñbek siñirmediñiz be? — dep sūrady Don Kihot.
— Mende ondaidyñ iekeui bolğan, — dep jauap qatty malai, — biraq şaş qyryqtyrudan bas tartqan şäkirtke monastyrdan keterde būrynğy kiımi qaitarylyp beretini sekildi, meniñ myrzalarym da kiımderimdi ärdaiym özime qaitaryp berip tūrdy: olar astanağa baratyn, şarualaryn retteitin, sosyn üige qaityp oralğan boida-aq menen livreidi qaityp alatyn, — öitkeni, ony tek köz būiauşylyq üşin ğana bergen ğoi mağan.
— Mine, italiandar aitpaqşy, nağyz spilorceria23 degen osy, — dedi Don Kihot. — Alaida, solai bola tūrğanymen, osyndai izgi maqsatpen astanany tastap şyqqanyñyzdy zor baqyt dep bilem, öitkeni düniede äueli qūdaiğa, odan soñ öz koroliñe jäne tua bitti qojaiynyña, äsirese äskeri salada, qyzmet ietuden artyq qūrmetti de paidaly ieşteñe joq; būl salada, ğalymdyq salasyna qarağanda, baiyp ketpeseñ de, qaitken künde de, äiteuir, atyñdy şyğaruğa bolady — būl jöninde meniñ talai märte atap körsetuime tura kelgeni bar; äskeri önerden göri ğalymdyqtyñ arqasynda maiorattar negizi köbirek qalanğanymen, äskeriler äldebir ierekşeligimen, onyñ qandai ierekşelik iekenin qūdai bilsin, ğalymdardan joğary tūrady, sondai-aq özderin basqa jūrttyñ bärinen daralap körsetetin jiger oty da olarda qanşalyqty mol iekenin şaitan bilmese, adam bilmeidi. Qazir aitqaly tūrğan sözimdi qaperiñizde myqtap saqtauğa keñes berem, öitkeni mūnyñ sizge köp paidasy timek jäne qystalañ sätterde köñildiñ jūbanyşy bolmaq, atap aitqanda: äldenendei baqytsyzdyqqa tap bolam-au degen oidan ada-küde arylyñyz, öitkeni baqytsyzdyq ataulynyñ ieñ jamany — ölim, al qan maidandağy ölim — ieñ ardaqty ölim sanalady, demek, siz üşin baqytsyzdyq ataulynyñ ieñ jaqsysy — ölu bop tabylady. Rimniñ aibyndy imperatory İulii Tsezarğa bir joly türli ölimniñ işindegi ieñ jaqsysy qandai ölim degen saual qoiylypty, ol ieñ jaqsy ölim — kenetten, qas qağym sätte jäne kütpegen jerden kelgen ölim, dep jauap qaitarypty; ol özi şyn qūdaidan beihabar mäjusi retinde jauap qatqanymen, bäribir, öte jaqsy aitqan, öitkeni osy pikiri arqyly adam balasyna tän osaldyqtan ada iekenin körsetip bergen. Tipti ieñ alğaşqy ūrys pen şaiqastyñ özinde-aq zeñbirektiñ zalppen atqan oğynan nemese mina jarylysynan qaza taptyñyz delik, — al, onda tūrğan ne bar? Äiteuir bir ölim, oğan ieşteñe istei almaisyñ. Terentsiidiñ pikirinşe, qaşyp qūtylğan sarbazdan göri ūrysta qaza tapqan sarbaz ardaqty jäne barlyq bastyğynyñ būiryğyn būljytpai oryndaityn sarbaz ğana dañqqa jetedi. Sosyn tağy mynany qaperde ūstañyz, balam: soldatqa üstinen jūpar iısten göri oq-däriniñ iısi müñkip tūrğan jarasady; al ieger osy salada jürip iegde jasqa jetseñiz, meili jaraqatty bolyñyz, mügedek ne aqsaq bolyñyz, bäribir, būl qadirli qarttyq bop tabylady, tipti joqşylyq ta sizdi mūqata almaidy, onyñ üstine qazir bizde qartaiğan jäne jarymjan jauyngerlerge aqşalai-zattai kömek körsetu şaralary qarastyrylyp jatyr, öitkeni olarğa da, ädette, negrlerge körsetiletindei jäbir körsetken jön bolmaidy: negrler qartaiyp, qyzmet iete almaityn jasqa jetkende qojaiyndary olarğa bostandyq berip, bosatyp jiberedi, söitip bostandyqqa şyqty degen jeleumen üiinen quyp salady da, şyn mäninde aştyqtyñ qūldyğyna bailap-matap beredi, al mūndai qūldyqtan olardy ölimnen basqa ieşteñe qūtqara almaityny belgili. Öziñizge aitaiyn degenim mine osy iedi, al iendi atymnyñ sauyryna jaiğasyñyz: sizdi beketke alyp baraiyn, sol jerden bizben birge keşki as işersiz, sosyn ierteñ ärmen qarai attanarsyz jäne jaratqan jolyñyzdy oñğaryp, saparyñyzdy sätti qylsyn, būğan izgi nietiñiz äbden-aq laiyqty.
Jas jigit sauyrğa jaiğasudan bas tartty, biraq bekette birge tamaqtanuğa kelisti, al Sanço bolsa, osy aralyqta özimen-özi bylai dep söilesip ketti: “Saqtai gör, jasağan, myrzamdy! Sonda mūnyñ qalai bolğany özi: Montesinos üñgiri jaiynda adam senbes närseni şatyp otyrğany jaña ğana iedi, iendi kelip ne keremet oilardy kestelep berdi deisiñ! Jä, jarar, anda barğan soñ belgili bola jatar”.
Olar beketke jetkende kün qarañğy tartyp ketken-di; Sançonyñ quanyşyna qarai, Don Kihot ony būrynğy dağdysynşa äldebir qamal-sarai dep iemes, kädimgi jolauşylar beketi dep ūğyndy. Olar tabaldyryqtan attap ötken boida-aq Don Kihot qojaiynnan alebarda men naiza äkele jatqan adam osynda ma dep sūrady; qojaiyn onyñ atqorada qaşyrynyñ ierin alyp jatqanyn aitty. Student pen Sanço da iesekterin sonda kirgizip qoidy, al Rosinantqa qoradağy ieñ täuir aqyr men ieñ täuir oryn berildi.
HHÜ tarau
Būl taraudan iesektiñ aqyruy men äldebir sauyqqoiğa qatysty qyzyqty oqiğalar bastau alady, sondai-aq mūnda köripkel maimyldyñ tañğalarlyq säuegeilikteri keltiriledi.
Don Kihottyñ iesil-derti qaru-jaraq äkele jatqan adam aityp beruge uäde ietken ğajaiyptar jaiynda qaitkende de tezirek iestip-bilu boldy. Qojaiyn siltegen bağytpen jürip ketken ol älgini şynymen-aq sol jerden keziktirip, jolda sūrağan närseleri jöninde keiinge şegere bermei tap osy jerde qolma-qol aityp beruin sūrady. Älgi adam oğan bylai dep jauap qatty:
— Mūndai ğajaiyptar jaiynda qol bosta, asyqpai otyryp äñgimelegen läzim. Siz mağan, meiirban myrzam, äueli myna januaryma jem-şöp beruge rūqsat ietiñiz, sosyn bärin sizge baian ietem, tañğalğanda talyp tüsetin bolasyz.
— İe, bar şaruañ osyğan tirelip tūrsa, qazir kömektesip jibereiin, — dedi Don Kihot.
Söitti de, dereu sūly ielep, aqyr tazalauğa kirisip ketti — mynadai montany qylyqqa älgi adamnyñ köñili jibip, özine ötiniş ietilgen jai turasynda äñgimelep beruge yqylas bildirdi; söitip qaqpa janyndağy säkige Don Kihotpen qatar jaiğasyp otyrğannan keiin, student, jas malai, Sanço Pansa men bekettiñ qojaiyny bas qosqan qadirli jiynğa qarap bylai dep söilep ketti:
— Bilip qoiğandaryñyz artyq bolmas, meiirban myrzalar, osy aradan tört jarym mildei jerde ornalasqan bir selodağy rehidordyñ iesegi joğalyp ketedi, al būğan kinäli — ailaker qyzdyñ, öz qyzmetşisiniñ, aila-şarğysy körinedi, biraq mūnyñ jaiy ūzaq äñgime; al, ana rehidor iesegin tauyp almaqqa qanşa talpynğanymen ieşteñe şyqpaidy. İesek joğalğannan keiin arada ieki apta ötedi, — qalai bolğanda da, äiteuir, selodağylar solai deidi, — söitip, bir küni älgi iesegin joğaltqan rehidor alañda tūrsa, oida joqta oğan selolas adamy, iekinşi bir rehidor kelip: “Quanyşty habarym üşin süiinşimdi äzirlei ber, qadirmendim: iesegiñ tabyldy”, degendi aitady. “Süiinşiñ daiyn, qadirmendim, jäne anau-mynau iemes, äjeptäuir, — deidi anau, — biraq äueli onyñ qaidan tabylğanyn ait”. — “Bügin tañerteñ ormannan kördim, ier-tūrmany sypyrylyp tüsip qalypty, — deidi iekinşi rehidor, — jäne äbden aryp-azğany sonşa, köz salyp qaraudyñ özi aianyş tudyrady. Osynda aidap äkelmek bolğam, biraq äbden tağylanyp, ürkek bop ketipti, jaqyndai bergenim sol iedi, tapyraqtap qaşa jöneldi de, qalyñğa qoiyp ketti. Maqūl körseñ iekeuimiz baryp izdeiik, tek üige soğyp myna mäşimdi qorağa kirgizeiin, sosyn sol boida qaityp oralam”. — “Söitseñ mağan bir ülken jaqsylyq jasağan bolar ieñ, — deidi iesektiñ iesi, — men de qarap qalmaspyn, qaitararmyn ötemin”. Būl jaidan jaqsy habardar jandar tap osylai büge-şigesin qaldyrmai, iegjei-tegjeili äñgime ietip jür. Qysqasyn aitqanda, ieki rehidor qol ūstasyp ormanğa jaiau tartady, biraq ormannyñ özderi iesekti tauyp almaq bolğan bölegi men tūsynda iesek joq bop şyğady, ainala-mañnyñ bärin şarlap, ieşteñe öndire almaidy. Aqyry, iesektiñ ieş jerde joqtyğyna közi jetken, ony tañerteñ kördim degen rehidor ziiän şekken rehidorğa bylai deidi: “Bermen qara, qadirmendim, basyma bir jaqsy oi kelip tūr: iendi bizdiñ būl haiuandy orman qoinyna iemes, jer qoinyna baryp jasyrynsa da tappai qoimaitynymyz kämil: olai deitinim, men iesekşe keremet jaqsy aqyra alam, ieger sen de azdap aqyra alsañ, onda is bitti dei beruge bolady”. — “Azdap aqyra alsañ, deimisiñ, qadirmendim? — dep dauystap jiberedi birinşi rehidor. — Au, aqyru jağyna kelgende, ötirik aitsam qūdai bar, ieşkim, tipti iesekterdiñ özi de, menen artyq aqyra almaidy ğoi”. — “Ony qazir köre jatarmyz, — deidi iekinşi rehidor. — Bylai ietken jön be dep tūrmyn: sen ormannyñ ar jaq betimen, men ber jaq betimen ketemiz, söitip ony ainalyp şyğamyz jäne jolşybai demil-demil birese sen, birese men aqyryp otyramyz, al iesegiñ, ieger ol osy ormannyñ işinde bolsa, bizdi iestigennen keiin jauap qatpai qoimaidy, oğan zäredei kümän joq”. İesektiñ iesi oğan: “Myna oilap tapqan närseñ, qadirmendim, qandai ğalamat aqyl-oi iesi iekeniñniñ aiqyn belgisi”, deidi. Sol arada olar uädelerine säikes är jaqqa tarap ketedi jäne reti solai kele me, äiteuir, iekeui bir mezgilde derlik aqyryp qalady; söitip, iesek tabylğan ieken dep oilap qalğan olar, — öitkeni biriniñ aqyrğanynan iekinşisi aldanyp qalğan bolatyn, — bir-birine qarai janūşyra jügiredi; iesegin joğaltqan rehidor sol arada iekinşi rehidordy körip: “Apyrai, qadirmendim-ai, älgi aqyrğan iesek iemes pe iedi?” dep aiqailap jiberedi. — “Joğa, men ğoi aqyrğan”, deidi anau. “Ondai jağdaida, qadirmendim, — dep sözin jalğaidy iesektiñ qojasy, — aqyru jağynan iesek pen seniñ arañda ieşqandai aiyrmaşylyq joq ieken, — qalai bolğanda da, äiteuir, däl osyndai keremet şeberlikpen ieliktegendi ieşqaşan iestigen iemespin”. — “Mūndai madaq pen mūndai därip menen göri sağan köbirek jarasymdy äri üilesimdi, — deidi osynyñ bärin bastağan rehidor. — Jaratqannyñ atymen ant ieteiin, düniedegi ieñ täuir, ieñ täjiribeli degen baqyrauyqtyñ özi de tyrnağyña tatymaidy: dauysyñ juan, birqalypty iekpinmen, yrğağyn saqtai otyryp aqyrasyñ jäne jiı qūbyltyp tūrasyñ. Bir sözben aitqanda, jeñilgenimdi moiyndaiym jäne ğajaiyp öneriñniñ tuyn biıkte ūstağan üstemdigiñe bas iem”. — “İendeşe, sağan bylai demekpin, — deidi iesektiñ iesi, — iendigi jerde öz qadirimdi bilip, öz basymdy joğary bağalamaqpyn, osyndai qabilet qonğan meniñ de jerde jatpağanym ğoi deitin oida bolmaqpyn. Ädilin aitqanda, onşa jaman aqyrmaitynymdy özim de biletinmin, alaida, aqyrğanym — şeberliktiñ şyrqau şyñy degendi äli künge şeiin ieşkimnen iestip körmegen iedim”. — “Olai bolsa, men de sağan bylai demekpin, — dep ilip äketedi iekinşi rehidor, — äjetine jarata bilmegendikten, adamnyñ ne keremet qabiletteri qūr bosqa qūryp, kerek jerinde tiımdi paidalanylmai jürgeni aqiqat närse”. “Biraq, bizdiñ qabiletterimizdiñ, — dep qarsylyq bildiredi zardap şekken, — tek bügingidei jağdaiat kezinde ğana paidasy tiiüi mümkin ğoi, onda da säti tüsip paidasy tie qoisa”. Sol arada olar qaitadan är jaqqa tarap, aqyrysa bastaidy; sonyñ barysynda talai qatelesip, älsin-äli bir-birine qarai jügirisumen bolady, söitip, aqyry, iesek iemes, özderiniñ aqyrğanyna küdikte qalmaudyñ şartty belgisi retinde ieki märte qatarynan aqyratyn bop kelisedi. Osylaişa migir tappai qos qaitalap aqyrumen jürgen olar ormandy tügel şarlap şyğady, biraq joğalğan iesek ün qatpai qūiady. Ol baqytsyz beişaranyñ ün qata qūiatyn da ahualy joq-ty, öitkeni aqyr soñynda rehidorlar ony nu jynystan qasqyr jep ketken jerinen tapqan bolatyn. Sony körgen qojasy bylai deidi: “Bäse, būl nege dybys bermeidi desem, — tiri bolsa, bizdi iestigen boida-aq jauap qaitarar iedi ğoi: iesektiñ aty iesek iemes pe. Alaida, qadirmendim, tiri kezinde tauyp ala almağanymmen, ony izdeu jönindegi ieñbegim zaia ketti dep oilamaimyn, öitkeni, iesesine, seniñ asqan şeberlikpen aqyrğan dausyñdy iestidim”. — “Oğan da şükir, — deidi iekinşi rehidor. — Jalpy alğanda, iekeuimiz bir-birimizge sai iekenbiz”. Östip, qūr bosqa sandalyp, dauys qarlyqtyrğannan basqa paida tappağan olar selosyna qaityp oralyp, iesek izdegen kezde qandai kepke duşar bolğanyn dostaryna, körşileri men tanystaryna iegjei-tegjeili aityp beredi jäne onymen de qoimai biri iekinşisiniñ asa şeber aqyratynyn däripteumen bolady; osy sebepti būl turasyndağy qaueset ainala-mañdağy barlyq ieldi mekenge jaiyldy, al jer-jerde alauyzdyq tudyryp, janjal şyğaruğa, ösek-aiañ taratyp, tüimedeidi tüiedei ietuge äuestigi saldarynan qaşan da sergek jüretin qağylez şaitannyñ aralasuymen basqa selonyñ adamy bizdiñ bireuimizdi közi şalsa boldy iesek bop aqyra bastaityn ädet tapty: būl olardyñ rehidorlarymyzdy mazaq qylğandağysy iedi. Balalar da olardan qalyspady, — ūzyn sözdiñ qysqasy, ömirimiz azap pen tozaqqa ainaldy: iesektiñ aqyrğan üni bir ieldi mekennen iekinşisine jañğyryğyp jatatyndy şyğardy; negrlerdi aq adamdardan ajyratu qanşalyqty jeñil bolsa, bizdiñ baqyrauyq selonyñ tūrğyndaryn da jūrt sonşalyqty op-oñai ajyrata qūiatyn boldy. Osy bir qyrsyqty qaljyñnyñ şamadan tys asqynyp ketkeni sonşa, kelemeşke ūşyrağandar äldeneşe ret sap qūryp, qolğa qaru ūstap keleke ietuşilerge qarsy attandy, biraq sonda da olar aiylyn jiiär iemes. Meniñ oiymşa, selolastarym, iağni baqyrauyq selo tūrğyndary, ierteñ - arğy küni özimizden ieki mildei jerdegi, bizdi äsirese qatty kemsitip jürgen bir seloğa qarsy joryqqa şyğady-au deimin, mine osyğan qūr qol attanbas üşin köp ietip alebarda men naiza satyp äkele jatyrmyn. Mine, sizge uäde bergende aitpaq bolğanym osyndai ğajaiyptar iedi, al iendi būl sizge ğajaiyp körinbese, onda aiypqa būiyrmañyz: basqasyn bilmeimin.
Osymen izgi nietti şarua äñgimesin tämamdady, biraq sol arada aulağa kigen kiıminiñ bäri — şūlyğy da, şarovary da, kürtesi de — tüie jüninen toqylğan bir adam kelip kirip, qatty dauystap:
— Qūrmetti qojaiyn! Qonyp şyğuğa bola ma? Bälekei köripkel-maimylym men Melisendrany tūtqynnan bosatu oiynyn körsetetin siqyrly sandyqşam24 ğana bar, — dedi.
— Päli, mynau senor maese Pedro ğoi! — dep aiqailap jiberdi beketşi. — İendeşe, bügin keşte bärimiz köñil köteretin boldyq.
Aitudy ūmytyp ketippiz, joğaryda atalğan maese Pedronyñ sol jaq közi men jaq süieginiñ jartysyna deiingi jerine jasyl taftadan jasalğan plastyr japsyrylyp tastalğan-dy, būl onyñ bükil sol jaq beti äldebir auruğa şaldyqqanyn añğartyp tūrğan. Al, beketşi sözin ärmen jalğap jatty:
— Törletiñiz, senor maese Pedro! Maimylyñyz ben sandyqşañyz qaida? Köre almai tūrmyn ğoi.
— Osy arada, jaqyn jerde, — dep jauap qatty tüie jün, — tüsuge bola ma ieken, äueli sony bilip alaiyn dep kelgem.
— Au, men gertsog Albany qondyrmasam da, senor maese Pedrony qondyram ğoi, — dep saldy beketşi. — Qane, maimyl men sandyqşañyzdy äkele qoiyñyz jyldamyraq, bügin mende sandyqşany da, maimyldyñ fokustaryn da köretin jäne aqysyn da quana-quana töleitin meimandar otyr.
— İendeşe, tipten tamaşa, men de bağasyn tüsirem, — dep ilip äketti plastyr, — tek şyğynymnyñ ornyn toltyrsa boldy, mağan sol da qanağat. Quyrşaqtar salynğan qol arba men maimyldy qazir baryp alyp kelem.
Sony aityp ol qaqpadan şyğyp ketti.
Don Kihot sol boida beketşiden maese Pedro degenniñ kim iekenin, būl neğylğan sandyqşa men maimyl iekenin sūrady. Beketşi oğan bylai dep jauap qatty:
— Būl — ataqty sauyqqoi, onyñ aragondyq Lamançany aralap, ier jürek don Gaiferostyñ Melisendrany qalai qūtqarğany jaiynda oiyn körsetip jürgenine köp boldy, — aita keterligi, bizdiñ öñirde mūndai äri tartymdy, äri asa ieptilikpen qoiylğan hikaia öte sirek. Bälekei maimyly bar, qaida barsa da qaldyrmaidy, al onyñ önerpazdyğy sonşa, ondai sūñğylany maimyl tügil adam arasynan da keziktiru qiyn. Odan birdeñe jaiynda sūrasañ, äueli bar yntasymen tyñdap alady, sosyn iesiniñ iyğyna sekirip minedi de, qūlağyna qarai ieñkeiip jauabyn sybyrlaidy, al maese Pedro bolsa, ony sol boida dauystap aityp beredi. İä, aitqandaiyn, ol bolaşaqtan göri ötken şaqty jaqsy biledi jäne ärdaiym qolmen qoiğandai ğyp aita bermegenimen, jañylysuy öte sirek, osy sebepti biz onyñ şaitanmen şatağy bar ğoi degen oidamyz. İeger maimyl sizge jauap berse, — joğa, ol iesiniñ qūlağyna sybyrlağannan keiin, ol üşin qojaiyny jauap qaitarsa degenim ğoi, — onda qoiğan sūrağyñyz üşin ieki real töleuiñiz kerek bolady: mine, osy sebepti jūrt maese Pedro aqşasyn qaida syiğyzaryn bilmei jür dep oilaidy. İtaliiäda aitylatyndai, ol galante25 adam jäne bon compano26, jan raqatynan ieşteñe aiamaidy, auyzy barğanşa söileidi, yqylyq atqanşa işedi — bäri de sol qyzyl tiliniñ, bälekei maimyly men siqyrly sandyqşasynyñ arqasy.
Sol aralyqta qol arbasyn iterip maese Pedro da qaityp oraldy, arbada sandyqşa men äjeptäuir iri, bökse jağy kiızdenip ketken, molaq qūiryq, äitse de tür-syqpyty birşama süikimdi maimyl bar iedi; maimylğa közi tüsken boida Don Kihot oğan mynadai saual tastady:
— Al, köripkel hanym, ne demeksiz bizge? Jağdaiymyz neşik bolmaq? Qazir ieki real alasyz.
Odan soñ maese Pedroğa ieki real ber dep Sançoğa ämir ietti, alaida maese Pedro maimyl üşin bylai dep jauap qatty:
— Senor! Būl januar bolaşaqqa qatysty sūraqtarğa jauap ta bermeidi jäne ol jaiynda ieşteñe aitpaidy da, al biraq ötken şaqtan birşama habardar jäne osy şaqty da azdap biledi.
— Oho degen-ai! — dep dauystap jiberdi Sanço. — Ötken ömirimdi aityp bergeni üşin soqyr tiyn da bermes iedim! Öitkeni, ony myna menen artyq jaqsy biletin kim bar? Sondyqtan öziñ jaqsy biletin närse jaiynda aitqany üşin aqşa töleuden asqan aqymaqtyq bolar ma. Al ieger mūnda osy şaqty biletinder bolsa, mine, raqym ietip ala qoiyñyz ieki realymdy; al iendi aityñyzşy, qane, märtebeli maimylym, zaiybym Teresa Pansa ne istep jatyr qazir, nemen ainalysyp jatyr?
Maese Pedro aqşany aludan bas tartyp:
— Men aldyn-ala aqy almaimyn: äueli ieñbek siñiru kerek, — dedi.
Söitti de, oñ qolymen sol jaq iyğyn ieki märte qağyp-qağyp jiberdi, sol-aq ieken maimyl bir-aq sekirip iyğyna qondy da, qūlağyna qarai ieñkeiip, tisin üsti-üstine saqyldata bastady, azdan soñ älgindei bir-aq sekirispen jerge tüsti, maese Pedro bolsa, alaböten asyğystyqpen Don Kihottyñ aldyna tizerlei ketip, aiağyn qūşaqtai alğan küii bylai dep söilep ketti:
— Gerkules bağanalaryn qalai qūşsam, sizdiñ aiağyñyzdy da däl solai qūşam, beu, ūmyt qaldyrylğan kezbe rytsarlyqty qalpyna keltiruşi qaharman! Siñirgen ieñbegin däripteuge söz jetpeitin, beu, rytsar Lamançalyq Don Kihot, älsizderdiñ süienişi, taiğanaqtağandardyñ taianyşy, azğandardyñ ümiti, külli baqytsyz beibaqtyñ tiregi men jūbanyşy!
Don Kihot melşiıp qaldy, Sanço añ-tañ bop auzyn aşyp, közin jūmdy, student debdirep ketti, jas malaidyñ iesi şyqty, baqyrauyq seloda tūratyn şarua sasqalaqtai bastady, beketşi tükke tüsinbei alaq-jūlaq ietti — toq ieterin aitqanda, sauyqqoidyñ lebizi bärin de abyrjytyp tastady, al anau sol arada sözin ärmen jalğap ketti:
— Al, sen, beu, meiirban Sanço Pansa, älemdegi ieñ jaqsy rytsardyñ ieñ jaqsy atqosşysy, quana ber, öitkeni meiirban äieliñ, Teresañ däl qazir zyğyr tütip jatyr, köñiliñde küdik qalmasy üşin tağy da aitaiyn, onyñ sol jağynda ierneui ketik qūmyra tūr, jūmysy köñildirek jürui üşin, oğan şarapty jeterliktei ietip qūiyp qoiğan.
— Būğan men kämil senem, — dedi Sanço. — İeger şamadan tys qyzğanşaq bolmağanynda Teresany nağyz altyn kömbe deuge bolar iedi, ony tipti, myrzamnyñ aituynşa, öte alğyr äri qolynan kelmeitini joq äiel-däu Andadonağa da aiyrbastamas iedim. Odan soñ meniñ Teresam, dastarqany bügin köl, ierteñ şöl deitinderdiñ qataryna jatady.
— Mine, däl qazir men: kim köp oqyp äri köp sapar şekse, sol köp köredi äri köp biledi, dep nyq senimmen aita alam, — dep sol arada Don Kihot ony bölip jiberdi. — Mūny aityp tūrğan sebebim: osy jaña ğana öz qūlağymmen iestigendei säuegeilik aitatyn maimyldar būl düniede bar degenge bireu özimdi sendirui üşin mağan qanşama däleldeme keltiru kerek bolatynyn kim biledi? Olai deitinim, men tap sol myna süikimdi haiuanat aitqan Lamançalyq Don Kihotpyn ğoi, ras ol meni azdap äspetteñkirep jiberdi, alaida, qandai adam bolmaiyn, bäribir, özimdi osyndai jany jūmsaq, qarailasqyş, jūrtqa tek jaqsylyq jasauğa, ieşkimge jamandyq jasamauğa beiil ietip jaratqan qūdiretke alğystan basqa aitarym joq.
— Qaltamda aqşam bolsa, — dedi jas malai, — myna maimyl hanymnan aldağy jihan kezu saparymda qandai jağdaiğa tap bolarymdy sūrar iedim.
Būl aralyqta tizerlegen jerinen tūryp ta ketken maese Pedro oğan bylai dep jauap qatty:
— Būl haiuanat bolaşaqty boljamaidy dep sizderge aittym ğoi, al ieger boljasa, onda sizge aqşa da qajet bolmas iedi, — osy arada otyrğan senor Don Kihottyñ tilegin oryndau üşin men tipti qandai tabystan da bas tartar iedim. Al, iendi oğan degen qūrmetimniñ belgisi retinde jäne onyñ köñilin köteru üşin qazir baryp siqyrly sandyqşamdy äzirleiin, sosyn bekette qonyp jatqandardyñ bärine aqysyz-pūlsyz qyzyqty oiyn körseteiin.
Mūny iestigen beketşi qatty quanyp, sandyqşany qai jerge ornalastyrğan oñdy bolatynyn körsetti jäne sandyqşa sol jerge ornatyldy da.
Don Kihot maimyldyñ säuegeiligine sonşalyqty keremet quana qoiğan joq-ty, öitkeni bolaşaqty da, ötken şaqty da boljau maimyl ainalysatyn is iemes degen pikirdi ūstanatyn, sol sebepti maese Pedro sandyqşasyn retke keltirip jatqan sätti paidalanyp, ieşkim sözin iestimeui üşin Sançony atqoranyñ janyna iertip baryp, oğan bylai dedi:
— Beri qara, Sanço: myna maimyldyñ tañğajaiyp önerin meilinşe mūqiiät zerdelep, maese Pedronyñ, onyñ qojasynyñ, şaitanmen, ieki jaq äldeqaşan synaqtan ötkizip, de-fakto27 küşine iengen, qūpiiä şart jasasqanyna ieş kümän joq, degen bailamğa keldim.
— Qalpaqtyñ juylmağanyna köp uaqyt ötse jäne ol şaitannyñ qalpağy bolsa, onda ol, şamasy, öte las şyğar, — degen tūjyrym jasady Sanço. — Biraq maese Pedroğa mūndai qalpaqtardan tüsetin paida qandai?
— Sen tüsinbei qaldyñ meni, Sanço; aitaiyn degenim, şamasy, ol şaitanmen özara kelisimge kelgen: sonyñ nätijesinde maimyl älgindei qabiletke ie bolady, al qojasy aqşa tabady, sosyn, keiin, äbden baiyp alğan soñ, onyñ şaitanğa janyn jaldauyna tura keledi, al adamzat balasynyñ qas jauyna keregi de osy. Meni būl oiğa jetelegen närse — maimyldyñ tek ötken şaq pen osy şaqty ğana boljaityny boldy, al şaitan oiynyñ ūşqyrlyğy būdan artyqqa qūlaş ūra almaidy: bolaşaq jaiynda şaitan tek joramal jasaidy, onda da mūndaimen ärkez ainalysa bermeidi, — mezgil men merzim tek bir qūdaiğa ğana mälim jäne ol üşin ötken şaq ta, bolaşaq ta joq, ol üşin bäri — osy şaq. Olai bolsa, maimyldyñ atynan şaitan söilep tūrğan
bop şyğady jäne nelikten osy künge şeiin būl maimyl jaiynda qasietti inkvizitsiiäğa habar ietilmegenine, kimniñ aidauymen säuegeilik jasap jürgeni jaiynda odan jauap alynbağanyna jäne iegjei-tegjeii anyqtalmağanyna tañyrqap tūrmyn: öitkeni būl maimyldyñ astrolog iemestigine, ol da, onyñ qojasy da astrologiiälyq figuralar deitindi syzbaitynyna jäne syza da almaitynyna kämil senimdimin, al mūndai äureşiliktiñ qazir İspaniiäda keñinen tarap otyrğany sonşa, tipti tükke jaramsyz qatyn-qalaş ta, alyp kel - baryp kelde jürgen balalar da, jyrtyq jamaudy ğana biletin ietikşiler de goroskop qūrastyrudan oñai närse joq dep oilaidy, söitip özderiniñ ötirigimen jäne nadandyğymen osynau tañğalarlyq däl ğylymğa degen senimdi älsirete tüsedi. Mağan mälim bir jai: äldebir hanym osyndai joramalşydan bölmede bağatyn iti küşiktei me, küşiktese qanşa tabady jäne būlardyñ tüsi qandai bolady, degendi sūrapty. Goroskop qūrastyra salğan senor astrolog älgi äielge itiniñ üş küşik tuatynyn: bireui jasyl, iekinşisi qyzyl, üşinşisi qara-ala bolatynyn aitypty, biraq tek mynadai şart saqtaluy kerek ieken: atalmyş qanşyq kündizgi nemese tüngi sağat on bir men on iekiniñ arasynda ğana, onda da tek düisenbi nemese senbi künderi ğana ūiyğuğa tiıs körinedi, alaida arada ieki kün ötkende äldene jep qoiğan qanşyq asqazany būzyludan aram qatypty da, älgi köripkel senor būl qalaşyqta keremet köregen degen ataqqa ie bop şyğa kelipti, — jalpy köripkel ataulynyñ bärine nemese bärine derlik osyndai ataq tañylyp jür ğoi.
— Solai bola tūrğanymen, — dedi Sanço, — Montesinos üñgirinde bastan keşken jailaryñyz şyndyq pa, sony maimyldan sūrap biluge maese Pedroğa ämir ietseñiz dep iedim, — öitkeni, köñiliñizge kelmesin, taqsyr, men özim sonyñ bärin äzäzildik arbau men aldau, äitpese — änşeiin tüs köru dep sanaimyn.
— Äbden mümkin, — dedi Don Kihot. — Azdap yñğaisyzdau sezinip tūrsam da, būl aitqanyñdy oryndaiyn.
Sol arada Don Kihotty şaqyra kelgen maese Pedro sandyqşanyñ retke keltirilgenin aityp, sony baryp köruin ötindi, — tamaşalauğa tūrarlyq oiyn, dedi. Don Kihot oğan öz tilegin habarlap, Montesinos üñgirinde bolğan är-aluan oqiğalardy tüsinde körgenin älde öñinde bastan keşkenin maimyldan osy qazir qolma-qol sūrap biluge qolqa saldy, neşe türli jağdaiğa ūşyrağandyqtan soğan közi anyq jetpei tūrğanyn aitty. Maese Pedro bir auyz sözge kelgen joq, baryp maimylyn alyp keldi de, Don Kihot pen Sançonyñ aldyna otyrğyzğan soñ, oğan bylai dedi:
— Al, aityñyzşy, maimyl hanym: Montesinos üñgiri dep atalatyn jerde bastan keşkenderi şyn ba älde ötirik pe, myna rytsar sony bilgisi keledi, — dedi.
Sosyn üirenşikti belgisin jasady, maimyl onyñ sol jaq iyğyna sekirip şyqty da, qūlağyna äldene dep sybyrlağandai boldy, odan soñ maese Pedro bylai dep mälim ietti:
— Maimyl aitady, atalmyş üñgirde öziñiz kuä bolğan jäne basyñyzdan ötkergen jailardyñ jartysy — kümändi, al jartysy — şyndyqqa janasymdy jäne osy aitylğanğa qosyp-alar basqa ieşteñem joq, deidi. Al ieger būdan göri tolyğyraq bilgiñiz kelse, aldağy jūmada ol barlyq sūrağyñyzğa jauap beredi, al qazir onyñ säuegeilik jasau qabileti osymen sarqyldy jäne būl qabileti, aituynşa, jūmağa deiin qaita qalpyna kelmeidi.
— Au, men sizge aitpadym ba? — dep dauystap jiberdi Sanço. — Üñgirde bolğan oqiğalar jaiynda öziñiz, marhabatty myrzam, jyr qylğan jailaryñyzdyñ bäri tügel nemese, tym qūryğanda, jartysy şyndyq degenge qalai qylsam da sene almai jür iedim ğoi.
— Jä, bolaşaq körsete jatar, Sanço, — dedi Don Kihot kelisiñkiremei, —bar qūpiiänyñ betin aşatyn uaqyt ieşteñeni bürkeuli qaldyrmaidy — bärin de qūlağynan süirep jaryqqa alyp şyğady, tipti jer qoinyndağyny da qūtqarmaidy. Būl äñgime osymen bitsin, iendi meiirban maese Pedronyñ sandyqşasyn tamaşalaiyq: meniñşe, ol äldenendei jaña oiyn äzirlep jatqan siiäqty.
— Äldenendei deimisiz? — dep sañq iete qaldy maese Pedro. — Sandyqşamda alpys myñ jaña oiyn bar. Şyn sözim, senor Don Kihot, sandyqşam — külli düniedegi tañğaluğa tatyrlyq keremettiñ biri, sözime senbestik bildirseñizder, istegen isimdi köriñizder. Al iendi bastaiyq, kün bolsa keşkirip ketti, bizge äli talai närse isteu kerek, äñgimeleu, körsetu qajet.
Don Kihot pen Sanço onyñ yqtiiäryna könip, sandyqşany körmekke bet aldy; sandyqşa bolsa, ornatylyp, beti aşylyp qoiypty, janyndağy balauyz şyraqtar jaryğynan äp-ädemi bop jarqyrap tūr. Maese Pedro sahna tasasyna tyğyldy, öitkeni ol quyrşaqtardy qozğaltyp tūruğa tiıs iedi, al sahna aldyna maese Pedronyñ kömekşisi, bir kişkentai balaqan ornalasty: ol myna oiyn qūpiiäsynyñ syryn aşuğa, tüsindiruge jäne quyrşaqtardy taiaqşamen körsetip tūruğa mindetti bolatyn.
Söitip, beket tūrğyndarynyñ keibiri jerge jaiğasyp, keibiri sandyqşanyñ qarsy aldynda türegep tūrğan küilerinde qalyp, al Don Kihot, Sanço, jas malai men student ieñ täuir orynğa ornalasqannan keiin kömekşi tüsinik bere bastady, al ne jaiynda — balaqaidy tyñdağan nemese kelesi taraudy oqyğan adamnyñ özi-aq būdan bek jaqsy habardar bola jatady.
HHÜI tarau
Mūnda sauyqqoiğa qatysty qyzyqty oqiğa men basqa da şyn mänindegi tañğalarlyq närseler jaiynda äñgimelenedi.
Tiriiälyqtar men trūialyqtar: bäri de ünsiz qaldy — aitaiyn degenim, körermenderdiñ bäri tügel balagandyq ğajaiyptarğa tüsinik beruşiniñ auzyna qarap qalğan-dy, kenet sahna syrtynan aluan-aluan kernei men litavranyñ üni iestilip, zeñbirekterdiñ gürsili qūlaq tūndyrdy, alaida ūzamai şu basyldy da, bala dauysyn qataityñqyrap, äñgimesin bylai dep bastap ketti:
— Nazaryñyzğa ūsynylyp otyrğan osynau meilinşe şynşyl hikaia tolaiym-tūtasymen frantsuz tuyndylarynan jäne auyzdan auyzğa tarap kele jatqan, tipten kişkentai balalarğa deiin jatqa biletin ispan romanstarynan alyndy. Mūnda İspaniiäda, Sansuene qalasynda, — Saragosa ol kezde osylai atalatyn, — mavrlar qolynda tūtqynda bolğan zaiyby Melisendrany senor don Gaiferostyñ qalai qūtqaryp alğany jaiynda aitylady. Qarañyzdar, myrzalar: mine, don Gaiferostyñ özi, romansta änge qosylatyndai, doiby oinap otyr:
Gaiferos doiby oinap mäz bolyp jür,
Melisendra jaiyn müldem iesten şyğarğan.
Biraq, osy arada basynda täji, qolynda asataiağy bar basqa bir keiipker jüz körsetedi: būl — imperator Ūly Karl, Melisendranyñ jalğan äkesi; küieu balasynyñ tük ieşteñe bitirmei, qamsyz-mūñsyz jürgenine aşulanyp, oğan ūrsa bastaidy. Onyñ qalai qyzbalanyp, zyğyrdany qainap tūrğanyna köñil audaryñyzdar: tipti qazir ony asataiaqpen bastan qoiyp jiberedi-au dep te oilap qaluğa bolady, al keibir qalamgerler ol küieu balasyn şynymen de sileitip salğan dep jazady. Zaiybyn qūtqaryp aluğa äreket jasamasa, qara bet bolatynyn aityp, ol küieu balasyn biraz jerge aparypty; sosyn, aqyr soñynda, bylai depti-mis:
Aitarym osy, iendigisin öziñ bil.
Qazir mine, myrzalar, körip otyrsyzdar, imperator don Gaiferosqa syrtyn berip, būrylyp ketip bara jatyr; iendi qarañyzdar: don Gaiferostyñ qany basyna şapşyp, yzalanğannan taqtany da, doibyny da şaşyp jiberip, qaru-jarağyn alyp keluge ämir ietedi, sosyn nemere ağasy Rolandtan Diurandal semserin uaqytşa bere tūruyn sūraidy, biraq Rolandtyñ bergisi kelmeidi, onyñ ornyna sapar tauqymetin don Gaiferospen birge köruge tilek bildiredi, alaida batyr jigit qatty aşulanyp onyñ kömeginen bas tartady: tipti jeti qat jerdiñ astynda jatsyn meili, zaiybymdy jalğyz baryp-aq qūtqara alam, deidi ol. İendi, myrzalar, äne bir mūnarağa köz salyñyzdar; būl Saragosadağy qazir Alhaferiiä degen atpen mälim qamal-saraidyñ bir mūnarasy bolsa kerek, al balkonda tūrğan, mavrlarşa kiıngen hanym, — aidai sūlu Melisendranyñ tap özi; sol jerden ol Frantsiiäğa qarai bastaityn jolğa jiı-jiı qarağyştaidy, Parijdi, jūbaiyn ieske alady, tūtqynda otyrğan ol özin-özi osylaişa jūbatady. Al iendi qazir köz aldaryñyzda — jan şoşyrlyq deuge bolatyndai jaña jağdaiat. Myna bir mavrdy körip tūrsyzdar ma? Mine, ol dybys şyğarmauğa tyrysyp ūrlana basyp, Melisendrağa art jağynan ün-tünsiz jaqyndap kele jatyr. Al, iendi qazir onyñ qyzdy tūp-tura ierninen süiip jatqanyn, qyzdyñ qolma-qol tükirinip, appaq köileginiñ jeñimen iernin sürtkiştep, nazalanyp, myna qaskünemdikke beine bir sol kinälidei küiinip, äp-ädemi şaşyn jūlyp jatqanyna nazar audaryñyzdar. İendi ana galereiäda tūrğan mañğaz mavrğa qarañyzdar: būl — Sansuene koroli Marsilii; ol mavrdyñ ospadarsyzdyğyna kuä bolğan-dy, söitip, älgi mavr öziniñ tuysy äri jaqyn adamy iekenine qaramai, ony dereu tūtqyndap, ieki jüz şybyq düre saluğa, sosyn ony
Pristavtary aldynda,
Jasauyldary soñynda,
qalanyñ ortalyq köşelerimen alyp jüruge ämir ietedi.
Qarañyzdar: mine, ükimdi oryndauğa kiriskeli de jatyr, al qylmys bolsa osy qazir ğana jasalğan iedi. Mūnyñ sebebi, bizden aiyrmasy, mavrlar tergeu aiaqtalğanşa qamauda ūstau degendi de, aiyptau qorytyndysynyñ köşirmesin beru degendi de bilmeidi.
— Balaqai, balaqai! — dep aiqailap jiberdi Don Kihot sol arada. — Hikaiañdy tura jolmen tike tartyp baiandai ber, būralañy men köldeneñine qarai qisaima. Aqiqatty jaryqqa alyp şyğuğa järdemdesetin tergeu men tekseru täsilderi jetip artylady.
Osy kez sahnanyñ syrtynan maese Pedronyñ da dauysy iestildi:
— Bala! Aralaspaityn närsege aralasyp neñ bar jäne myna senordyñ aitqanyn tyñda, — sonda bäri oidağydai bolady. Öz äueniñnen jañylma, oğan basqa äuendi qosaqtauğa äuestenbe, qai jer jiñişke bolsa, sol jerden üziletinin ūmytpa.
— Jaraidy, — dep balaqan sözin ärmen jalğady: — Äne, anau gaskondyq plaş kigen salt atty — don Gaiferos degen sol, al mynau onyñ zaiyby: özine ğaşyq mavrdyñ ospadarsyz qylyğy üşin öş alğan onyñ jüzi jarqyn, qabağynda kirbiñ joq, mine balkonğa şyğyp, sol jerden özi äldebir jihankez dep oilap qalğan ğaşyq jarymen söilesip tūr; söitip oğan barşağa mälim romansta keltiriletin sözdermen, mysalğa:
Frantsuz ieline bara qalsañyz ieger
Gaiferos jaiynda sūrañyzşy,
dep til qatady, men bärin tolyq keltirgim kelmeidi, öitkeni köp sözdiliktiñ, ädette, iş pystyryp jiberetini bar. Gaiferostyñ plaşyn aiqara aşqanyn kördiñiz be, äne Melisendranyñ ony tanyğanyn qalai quana qol būlğağanyna qarap-aq añğaryp otyrmyz, mine, ol atqa qonyp, süiikti jūbaiymen birge jönep ketu üşin balkonnan tüsip keledi. Biraq — o, sūmdyq-ai — beldemşesiniñ ietegi balkonnyñ şyğyñqy temirine şalyndy da, Melisendra auada salbyrap qaldy. Biraq meiirban jaratuşymyzdyñ bizdi qandai qiyn jağdaidan da qūtqaryp qalatynyn aitsañyzşy: don Gaiferos oğan jetip baryp, sändi beldemşesi jyrtylady-au dep te qaimyqpai, ony qūşaqtai alyp ä degenşe jerge dik ietkizedi; odan soñ qas qağym uaqyt kidirmei ony atqa ierkekşe otyrğyzady da, qūlap qalmas üşin özin belinen qos qolymen qatty qysyp qūşaqtap otyruğa ämir ietedi, äitpese senora Melisendra atqa salt minudiñ mūndai türine dağdylanbağan ğoi. Au, toqtai tūr, būl ne?! Būl — ūnamdy da süikimdi jügin: myrzasy men hanymyn äkele jatqanyna degen quanyşyn paş ietken attyñ kisinegeni ğoi. Mine, olar attyñ basyn būryp, qaladan şyğyp bara jatyr, söitip özderin şekten tys baqytty sezingen jūbailar şat köñilmen Parijge qarai bet alyp barady. Joldaryñ bolsyn, bir-birin şyn süietin qosaq — älemdegi ğaşyq bitkenge önege bolar örender! Süiikti otandaryña aman-sau baryp jetiñder, baqytty saparlaryña Fortuna kedergi keltirmegei! Dostaryñ men tuystaryñdy quanyşqa bölep, tirlik keşuge jazğan künderiñdi tatu-tätti ötkiziñder jäne mūndai künder Nestorda qanşa bolsa senderde de sonşa bolsyn!
Sol arada maese Pedro tağy da ün qatty:
— Balaqai, şamala, tym biıkke şaryqtap ketpe, qyzyl sözge qūmarlyq qaşanda jağymsyz äser qaldyrady.
Tüsinik beruşi oğan jauap qatpai, äñgimesin ärmen jalğastyra berdi:
— Melisendranyñ balkonnan tüskeni men atqa mingeni ne bolyp, ne qoiğannyñ bärin körip-bilip otyratyn jandardyñ nazarynan tys qalğan joq jäne mūny olar korol Marsiliige jetkizdi, al korol sol boida dabyl qağuğa ämir ietti. Olarda bäri qalai jedel iske asatynyn qarañyzdar: mine, barlyq meşitte qoñyrau küñgirlep, sonyñ dybysynan qala qaltyrap tūr.
— Jä, tağy jeldep kettiñ! — dep osy arada Don Kihot sözge kilikti. — Qoñyrau jaiynda maese Pedro qapy soğypty: mavrlarda qoñyrau degen bolmaidy, litavralar men bizdiñ goboiymyz sekildi aspaptary ğana bar, al Sansuenede qoñyrau oinady degen söz — būl iendi aqylğa müldem syiymsyz sandyraq.
Maese Pedro qoñyrau qaqqandy qoiyp, būğan bylai dep jauap qatty:
— Ūsaq-tüiekke şūqşiyp, keremet kemeldikti talap ietpeseñizşi bizden, senor Don Kihot, — ondai kemeldikti bäribir ieş jerden tappaisyz. Basynan aiağyna deiin qisynsyz äri mağynasyz komediiälar bizde barlyq jerde birdei qoiylyp jatqan joq pa? Äitse de, jūrt solarğa topyrlap barady jäne körermender dän riza bop qol soğady. Jalğastyra ber, bala, ieşkimdi tyñdama, teñizdiñ tübinde qanşa tüiir qūm bolsa, myna oiynymda da, meili, sonşa aqylğa syiymsyzdyq kezdese bersin, — meniñ maqsatym bireu ğana: ämiiänymdy aqşağa toltyru.
— Dūrys aitasyz, — dep kelise ketti Don Kihot.
Al, balaqan sözin jalğady:
— Qarañyzdar, qaladan qanşama qaruly atty äsker şyğyp, hristiandyq qosaqty ūstauğa asyğyp bara jatqanyn: al kerneiler bolsa sarnap, litavralar dürsildep, barabandar düñkildep jatyr. Mavrlar qaşqyndardy quyp jetip, qalağa at qūiryğyna süiretip äkele me dep qorqam, — jan türşigerlik närse ğoi ol!
Mavrlardyñ osynau ozbyrlyğyna öz közimen kuä bolğan, myna tarsyl men gürsildi iestigen Don Kihot qaşqyndarğa dereu qol ūşyn bergendi jön kördi; söitken soñ, ornynan atyp tūryp, qatty dauystap söilep ketti:
— Don Gaiferos syndy aibyndy rytsarğa jäne jürek jūtqan naqsüierge özim otyrğan jerde osynşa qysastyq jasaluyna közim tiride ieşqaşan jol bermeimin. Toqtañdar, qara niet maqūlyqtar! Salpaqtap soñyna tüspeñder onyñ, äitpese sendermen aiqasqa şyğam!
Sol boida sözden iske köşken ol semserin suyryp aldy da, bir-aq sekirip balagannyñ janyna jetip baryp, köz ilespes şapşañdyqpen jäne yryqqa könbes yzaqorlyqpen quyrşaq mavrlardy oñdy-soldy keskilei bastady: bireulerin jerge qūlatty, iekinşileriniñ basyn şauyp tüsirdi, özgelerin jarymjan ietti, basqalaryn pärşa-pärşa qyldy, al şaiqas äbden qyzğan tūsta semserin qūlaştap tūryp bir siltegen şaqta maese Pedro būğyp qalmağanda, bürisip, būqpalamağanda Don Kihot onyñ da basyn qūddy bir qamyrdan jasalğan basty şapqandai op-oñai qyrqyp tastaityn iedi. Maese Pedro oibaiyn salyp jatty:
— Qoiyñyz iendi, senor Don Kihot! Qūlatyp jatqanyñyz, şauyp, öltirip jatqanyñyz mavrlardyñ nağyz özi iemes, kartonnan jasalğan müsinder iekenin qaperge alyñyz! Alda ğana sorym-ai! Mynanyñ qyrsyğynan barlyq dünie-mülkim joiylyp, birjola qūrityn boldy-au.
Al Don Kihot bolsa, sol būrynğyşa semserin jarqyldatyp, birese qos qoldap, birese jalpaq jağymen, birese qiğaştap soqqy soñynan soqqy darytyp jatty. Qysqasyn aitqanda, dem sağattyñ arasynda ol sandyqşany töñkerip, barlyq quyrşaq pen qūrylğyny küldei ūsaq bölşekke bölip tastady; korol Marsilii auyr jaraqat aldy, al imperator Ūly Karldyñ täji men basy ortasynan qaq jaryldy. Qadirmendi körermen qauym azan-qazan boldy, bälekei maimyl qaşqannan qaşyp şatyrğa şyğyp ketti, studentte zäreden zäre qalmady, jas malaidyñ jüregi tas töbesine şyqty, tipti Sanço Pansanyñ da aza boiy qaza boldy, öitkeni, — dauyl basylğan soñ özi sendirip baqqandai, — myrzasynyñ būlaişa qūtyrynğanyn ol būryn ieşqaşan körmegen bolatyn. Sandyqşadağy mükämmaldy tügel jairatyp salğannan keiin Don Kihot azdy-kem sabasyna tüsip, bylai dedi:
— Kezbe rytsarlar jūrtqa ieresen zor paida äkeledi degenge senbeitin jäne sengisi de kelmeitinderdiñ syqpytyn körip alar ma iedim qazir, — oilanyp köriñderşi özderiñ, ieger özim osy arada otyrmağanda meiirban don Gaiferos pen Melisendra sūludyñ jağdaiy neşik bolar iedi: bäs tiguge barmyn, älgi itter iendigi olardy quyp jetip, jäbir körsetip jatatyn iedi. İendeşe, kezbe rytsarlyq jasasyn jäne qazir jer betinde tirşilik ietip jürgenderdiñ bärinen abyroiy üstem bolsyn!
— Meili jasai bersin, — dep quattady maese Pedro dauysy dirildep, — al mağan ölu kerek şyğar, — jağdaiymnyñ müşkildigi sonşa, korol Rodrigomen birge meniñ de bylai deuime bolady-aq:
Keşe ğana İspaniiäny mūqym
Bilep-töstep otyr, bügin
Qu mūnara da joq mende.
Būdan jarty sağat, jarty minut qana būryn özimdi korolder men imperatorlardyñ qojasy sekildi sezinetinmin, at qoralarymda, sandyqtarym men qapşyqtarymda qisapsyz köp jylqy men kiım-keşek bar-dy, iendi qazir tūttai jalañaş qaldym, namysym qorlandy, kedeimin, kembağalmyn, al ieñ bastysy, maimylymnan airyldym, ony qaitadan ūstap alğanymşa, şyn sözim būl, sorym sorpa bolatyn şyğar. Al, osynyñ bäri senor rytsardyñ päruaisyz aşu-yzasynyñ qyrsyğy ğoi, öitkeni, ol kisi jaiynda jūrt jetimderdi qorğaidy, qisyqty tüzetedi jäne basqa da ne qily jaqsylyq jasaidy desetin, — onyñ meiirim-qaiyrymy jalğyz mağan ğana būiyrmady, dañqynyñ altyn tağynda otyrğan qūdireti küşti qūdaiym şapağat-şarapatynan aiyrmağai tek. Quyrşaqtarymnyñ kül-talqanyn şyğaryp, özimdi qaiğyğa batyru Qaiğyly Beine Rytsarynyñ mañdaiyna jazylğan närse boldy ğoi, şamasy.
Maese Pedronyñ sözi Sanço Pansanyñ köñilin bosatyp, ol bylai dedi:
— Jylama, maese Pedro, küizelip küñirenbe, meni de äri-säri qyp tastadyñ. Bile bilseñ, myrzam Don Kihot — aq peiildi äri aq nietti hristian ğoi, zalal keltirgenine anyq köz jetkizse, mindetti türde öz yqtiiärymen onyñ qūnyn tölep, şyğyndaryñdy iesesimen qaitaryp beredi.
— İeger senor Don Kihot küiretken quyrşaqtarynyñ qūryğanda bir böliginiñ qūnyn tölese, onda men de renişte qalmas iem, ol kisiniñ de ary taza bolar iedi, öitkeni qojasynyñ yrqynan tys türde bireudiñ dünie-mülkin ielenip ketkender men onyñ qarymtasyn qaitarmağandar janyn jahannamnan aman saqtai almaidy.
— Būl ras, — dep kelisti Don Kihot, — biraq mağan tüsiniksiz bop tūrğany, maese Pedro, dünie-mülkiñizden neni ielenip ketkenimdi aityñyzşy.
— Qalaişa ielengen joqsyz? — dep dauystap jiberdi maese Pedro. — Au, myna qūnarsyz qu taqyrda jairap jatqan mürdeler şe, — ony tu-talaqai ğyp şaşyp tastağan jäne küiretken kim, quatty bilegiñizdiñ qaharly küşi iemes pe? Būlar meniñ tänim iemei, kimniñ täni? Osylarmen künimdi körmegende, nemen körip jür iedim?
— Būryn da talai märte közim jetken närsege iendi közim tipten anyq jetip tūr, — dep söilep ketti Don Kihot, — atap aitqanda: qyr soñymnan qalmai jürgen siqyrşylar äu basta äldebireudiñ keiip-keskinin mağan şynaiy öz beinesinde körsetedi de, soñynan ony basqamen auystyryp, oilaryna ne kelse soğan ainaldyryp jiberedi. Qūlaq salyñyzdar, senorlar, sizderge aq-adal şynymdy aityp tūrmyn: osy arada oryn alğan jailardyñ bäri özime rasynda jäne şyn mäninde tap solai bolyp jatqandai körindi, Melisendrany — Melisendra, Gaiferosty — Gaiferos, Marsiliidi — Marsilii, Ūly Karldy — Ūly Karl dep ūqtym, mine boiymdy aşu-yza bilep ketkeniniñ sebebi de sol, sosyn kezbe rytsar paryzyn oryndau üşin qaşqyndarğa qol ūşyn berudi jäne olardy qorğaudy ūiğardym, özderiñiz kuä bolğan närseniñ bärin osy bir izgi niettiñ jeteginde jürip istedim. İeger däl özim dittegendei bop şyqpasa, onda būğan men kinäli iemespin, qyr soñymnan qalmai jürgen jauyzdar kinäli; söite tūrğanymen, būl ağattyqty ädeii jasamağanymmen, şyğyndardyñ ornyn toltyru jöninde özime-özim ükim şyğaram. Aityñyzşy, maese Pedro, synğan quyrşaqtar üşin qanşa sūraisyz? Sizge osy qazir äri senimdi, äri ainalymda jürgen kastilialyq teñgemen töleuge daiynmyn.
Maese Pedro basyn idi de, bylai dedi:
— Aibyndy Lamançalyq Don Kihottyñ, joq-jitik, qarip-qaser jandardyñ şyn mänindegi qorğauşysy men qoldauşysynyñ, tañğalarlyq hristiandyq meiir-şapqatynan būdan kemdi özim de kütpegem; senor beketşi men aituly atqosşy Sanço bağa kesuşi jäne siz ben bizdiñ aramyzdağy deldal mindetin moinyna alyp, synğan quyrşaqtardyñ qūny qanşa tūratynyn nemese, dälirek aitqanda, qanşa tūrğanyn anyqtap berse ietti.
Beketşi men Sanço kelisimderin berdi, maese Pedro basy şabylğan korol Marsilii Saragosskiidi sol boida-aq jerden köterip alyp, bylai dedi:
— Koroldi qaita tiriltu mümkin iemestigin kez-kelgen adam rastap bere alady, sondyqtan, qarsy bolmasañyz, mūnyñ ajaly, qazasy men qasireti üşin tört jarym real alsam ba dep iem.
— Äri qarai, — dedi Don Kihot.
— Al, iendi būlaişa joğarydan tömen qarata şauyp tüsirudiñ ötemi üşin, — dep sözin jalğady maese Pedro qaq bölingen imperator Ūly Karldy qolyna ūstap tūryp, — bes te şirek real alu köptik ietpeidi.
— Azdyq ta ietpeidi, — dep söz qystyryp qoidy Sanço.
— Joq, köp iemes, — dep qarsylyq bildirdi beketşi. — Deldal retinde mynadai ūsynys aitqym keledi: döñgelektep jibereiik — bes real bolsyn.
— Oğan bes te şirekti tügel beriñder, — dedi Don Kihot, — şirek realdyñ ärisi ne, berisi ne — bügingi ieste qalarlyq apattyñ saldary odan özgere qoimaidy. Tek tezirek aiaqtañyz, maese Pedro, keşki as işetin uaqyt boldy, tamaq işkim kep tūr.
— Zamanynda Melisendra sūlu atanğan myna äri pūşyq, äri bir közi soqyr quyrşaqqa ieki real on ieki maravedi sūrağanym uiat bolmas, — dep mälim ietti maese Pedro.
— İeger Melisendra jūbaiymen birge, qalai bolğan künde de, qazir Frantsiiä şekarasynan äri aspasa, meni şaitan alyp-aq ketsin, — dedi Don Kihot, — olardyñ mingen aty qūiğyta şappai, qūiyndatyp ūşyp bara jatqandai bolatyn. Sondyqtan mağan qonjyqty qūian dep, qaidağy bir pūşyq Melisendrany körsetudiñ qajeti joq, öitkeni däl qazir nağyz Melisendra, ieger bäri oidağydai bolsa, jūbaiymen birge Frantsiiäda ūlan-asyr toi jasap, köñil köterip jatqan da şyğar. Jaratqan jaqsylyğynan kim-kimdi de jyraq qaldyrmaidy, senor maese Pedro, al bizdiñ paryzymyz tek tura jolmen jürip, ardan attamau ğana. Al, iendi jalğastyra beriñiz.
Don Kihottyñ qaitadan köterilip ketkenin, söitip būrynnan mälim maşyğyn tapqanyn körip, tük ieşteñe tatyrmai qūiar dep qoryqqan maese Pedro mynadai äñgime aitty:
— Ärine, mūnyñ Melisendra iemes, onyñ qyzmetşi äielderiniñ biri iekeninde kümän joq. Būl üşin mağan alpys maravedi berseñiz, soğan da qanağattanyp, äjeptäuir jaqsy ötem alğandai seziner iem.
Basqa da synğan quyrşaqtarğa ol osylaişa bağa qoiyp şyqty, alaida bağalary keiin aralyq qazylar tarapynan şegerildi, söitip talapker men jauapker aqyr soñynda qyryq real jäne törtten üşke toqtady; Sanço būl aqşany qolma-qol sanap berdi, alaida maese Pedro maimyldy tauyp alğanşa künelte tūruğa dep tağy ieki real sūrady.
— Bere sal, Sanço, — dedi Don Kihot, — künelte tūra ma, işe tūra ma, özi bilsin, al iendi senora Melisendra men senor don Gaiferostyñ däl qazir Frantsiiäda, öz şañyrağynda otyrğanyn anyq bilem deitin adam tabylsa, oğan syilyqqa ieki jüz real bergen bolar iedim.
— Meniñ maimylymnan basqa ieşkim sizge anyğyn aityp bere almaidy, — dedi maese Pedro, — biraq iendi ol şaitannyñ özi qusa da ūstatpaidy. Äitse de, qojaiynğa boiy üirengendik pen aştyq degenin istetpei qoimas dep oilaimyn, tünde ol meni özi izdeitin bolady, al tañerteñ, būiyrsa, iekeuimiz jüzdesip te qalatyn şyğarmyz.
Toq ieterin aitqanda, quyrşaqtarmen şaiqas aiaqtalyp, bäri tatu-tätti otyryp, şeksiz şüleñgirlik körsetken Don Kihottyñ iesebinen keşki astaryn işti.
Naiza men alebarda artqan şarua tañ atpai tūryp ketip qaldy, al tañ äbden ağarğan şaqta Don Kihotqa student pen jas malai qoştasuğa keldi: alğaşqysy üiine qaityp bara jatqan, iekinşisi saparyn ärmen jalğamaq bolatyn — Don Kihot oğan jolyña jūmsa dep on ieki real berdi. Maese Pedro rytsarmen odan äri salğylasyp jatpady — öitkeni, onyñ jaiyn jaqsy biletin; ieleñ-alañnan tūryp, sandyqşasynyñ synyqtaryn jinastyryp aldy da, maimylyn köterip, būl da şytyrman oqiğa izdeuge attanyp kete bardy. Beketşi Don Kihotpen būryn tanys iemes-ti, sondyqtan onyñ jyndykeştigine de, jomarttyğyna da tañyrqanumen boldy. Myrzasynyñ ämiri boiynşa Sanço oğan aqşany jaqsylap töledi, söitip aqyry tañğy sağat segizde rytsar men atqosşysy qojaiynmen qoştasyp, beketten şyğyp, küre jolğa tüsti; iendi olardy kezi kelgenge deiin qaldyra tūramyz, öitkeni osy arada oqyrmanğa osynau aituly tuyndyny dūrys tüsinuge qajetti keibir mälimetterdi qūlaqqağys ietu kerek bolady.
HHÜII tarau
Mūnda maese Pedro men onyñ maimyly degender kim iekenine tüsinik beriledi, sondai-aq iesektiñ aqyruyna qatysty Don Kihot üşin sätsiz aiaqtalğan, özi oilağandai jäne qalağandai bop şyqpağan şytyrman oqiğa jaiynda äñgimelenedi
Osynau teñdesi joq hikaianyñ avtory Sid Ahmet būl taraudy “Hristian-katolik retinde ant ieteiin...” degen sözben bastaidy, osyğan bailanysty tärjimaşy tömendegidei pikir aitady: ieger Sid Ahmet özi mavr bola tūryp (al būğan küdik keltirudiñ qisyny joq), hristian-katolik retinde ant-su işetin bolsa, būl tek mynany ğana bildiredi — hristian-katolik antty şyn nietimen beruge jäne tek qana şyndyqty aituğa mindetti, iendeşe ol da, beine bir hristian-katolik retinde ant-su işip tūrğandai, Don Kihotqa qatysty jaidyñ bärinde, sondai-aq maese Pedro men ainala-mañdağy selolardy säuegeiligimen qairan qaldyrğan köripkel-maimyldyñ kim iekenine qatysty jailarda da, tek qana şyndyqty aitatyn bolady. Sonymen, deidi ol, būl hikaianyñ birinşi bölimin oqyğandar Hines de Pasamonteni jaqsy biluge tiıs: katorgağa jiberilgen basqa da qylmyskerlermen birge Don Kihot oğan da Serra Morenada azattyq alyp bergen, alaida osynau izgi nietti istiñ qarymtasyna älgi qiiänatşyl, qaskünem jandar ony öksigi köp ökinişte qaldyryp, odan da köp küiinişke duşar qylğan. Don Kihot Hinesūmpai de Zäbirilo atandyrğan tap osy Hines de Pasamonte Sanço Pansanyñ iesegin ūrlap äketken iedi, alaida onyñ iesekti qalaişa jäne qaşan ūrlap ketkeni jaiyndağy birinşi bölimdegi tüsindirme ärip teruşiler kinäsinen tüsip qalğan bolatyn, köptegen oqyrman mūnyñ mänisin tüsinbei, baspahana qatesin avtordyñ ūmytşaqtyğyna joryğan-dy. Alaida, şyn mäninde, Hines iesekti ūiqydağy Sanço Pansanyñ taqymynyñ astynan ūrlap äketken iedi: baukespe ūry Albrakany qorşauğa alyp jatqan Sakripanttyñ atyn astynan bildirmei alyp ketken Bruneldiñ sondağy ädis-täsilderin ainytpai qoldanğan-dy; al keiinnen, būl jöninde ilgeride baian ietilgenindei, Sanço iesegin Hinesten tartyp alğan bolatyn. Aitaiyn degenim, qisapsyz alaiaqtyğy men qylmysy üşin, — al mūndai isteriniñ köptigi men aluan türliligi sonşa, onyñ özi būl jaiynda tūtas bir tom jazğan-dy, — jazağa tartu maqsatynda izdestirip jatqan ökimet oryndarynyñ qolyna tüsuden qoryqqan tap osy qūdai ūrğan Hines Aragon koroldiginen oryn tebuge, sol jaq közin jelimdep alyp, sauyqqoi käsibimen ainalysuğa ūiğarğan iedi: sausaqtary qanşalyqty äbjil bolsa, būl salada da ol sonşalyqty äkki-tūğyn.
Berberiiä tūtqynynan qaityp kele jatqan äldebir hristiandardan oraiy tüsken boida bir maimyldy satyp alğan ol januardy şartty belgi boiynşa iyğyna sekirip şyğuğa, sosyn qūlağyna äldene jaiynda sybyrlap jatqandai tür bildiruge üiretti. Söitip, maimylymen jäne sandyqşasymen belgili bir ieldi mekennen oryn teppes būryn körşi selodan nemese, jalpy, är närseden habary bar adamdardan onda qandai ierekşe oqiğa oryn alğanyn jäne ony kimderdiñ bastan keşkenin bilip alatyn boldy; mūnyñ bärin jaqsylap ieste saqtağan ol, ädette, aldymen oiyn qūiatyn: bir joly — bir hikaiany, keleside — basqasyn körsetetin, bäri de külkili, qyzyqty jäne köpşilikke ūnamdy dünieler iedi. Oiyn aiaqtalğannan keiin maimylynyñ önerin körsetuge kirisetin, alaida, körermenderge būl tek ötken şaq pen osy şaqqa ğana säuegeilik jasaidy, al bolaşaq turasynda onşa şeber iemes dep aldyn-ala qūlaqqağys jasap qūiatyn. Är jauapqa ieki realdan, al keibireulerden odan da az alatyn: bäri de sūraqty kimniñ qoiyp tūrğanyna bailanysty iedi; al özi işeginiñ qyryndysyna deiin bilip alğan jandardyñ üiine barğanda, üi ieleri aqşa tölemeuge tyrysyp oğan ieşqandai sūraq qoimağan künniñ özinde de, bäribir, maimylğa belgi beretin de, sosyn mağan būl üi dedi, büi dedi dep sairai jöneletin, mūny iestigenderdiñ iesi şyğyp ketetin. Osyndai önerimen ol ierekşe dañqqa jetip, jūrt soñynan topyrlap ierip jüretindi şyğardy. Özi de tapqyr adam bolğandyqtan kei-keide jauapty qolma-qol oilap taba qūiatyn jäne jauaptary jarasymdy bop keletin, oğan qosa ieşkim odan — jañyludy da, jaza basudy da bilmeitin būl neğylğan ğajaiyp maimyl dep qadala sūrap, janyn quyrmağandyqtan, jūrttyñ közin būiap, ämiiänyn aqşağa toltyrudan basqa ieşteñeni bilgen iemes-ti. Al, myna beketke kelip jetken ol Don Kihot pen Sanço Pansany birden tanydy jäne būrynğy tanys-bilistiginiñ arqasynda Don Kihotty da, Sanço Pansany da, bekettiñ basqa tūrğyndaryn da tañ-tamaşa qaldyru oğan tük qiyndyq keltirgen joq; biraq ieger, aldyñğy tarauda aitylğanyndai, korol Marsiliidiñ basyn şauyp, atty äskerdi jairatyp jatqan Don Kihot semserin säl tömenirek siltegende būl oğan onşa jaily timegen bolar iedi.
Maese Pedro men onyñ maimyly jaiynda habar ietpegimizdiñ bary osy ğana. Al, iendi Lamançalyq Don Kihotqa kelsek, aldymen aitarymyz, beketten şyqqannan keiin ol äueli Ebro özeniniñ jağalauy men ainala-mañyn şolyp, sosyn baryp qana Saragosa qalasyna bağyt tüzeuge bailam jasağan, öitkeni turnirge şeiin äli köp uaqyt bar-dy. Osy maqsatpen saparğa şyqqan oğan alğaşqy ieki künde şejirege iengize qūiarlyqtai ierekşe birdeñe ūşyrasqan joq, al üşinşi küni bir töbege köterilip kele jatqanynda kernei dauysyn, baraban düñkili men arkebuz gürsilin qūlağy şaldy. Ä degende ol soldattar kele jatqan şyğar dep qalğan, söitken soñ olardy köru üşin Rosinantqa şpordy qadap jiberip, töbeniñ basyna köterildi; biıkke şyqqan ol töbeniñ ieteginde qolyna ne tüsse sonymen qarulanğan ieki jüzden astam adamnyñ topyrlasyp tūrğanyn kördi: bireuler şolaq naiza, sadaq, aibalta, süñgi men alebarda ūstağan, keibirinde — arkebuz, köpşiliginde — döñgelek qalqan bar. Tömen tüsip, otriadqa taiap kelgen Don Kihotqa olardyñ jalaulary da anyq körinip, tür-tüsin aiyryp, bezendirip qoiğan emblemalaryn da ajyratty, solardyñ öz nazaryn airyqşa audarğan bireuinde: bairaqqa nemese, dälirek aitqanda, aq atlas kesindisine salynğan surette basyn joğary köterip, auzyn añqita aşyp, tilin salaqtatyp jibergen, — bir sözben aitqanda, beine bir aqyryp tūrğandai tür men keiiptegi kişkene iesek meilinşe şynaiy keskindelipti, al ainalasyna mynadai ieki jol öleñ ülken äriptermen jazyp qoiylypty:
Alkaldtar bizdiñ tekten-tek,
Aqyrğan joq iesekke ieliktep.
Osyndai aiyrym belgisine qarap Don Kihot mūnda jinalğan jūrttyñ baqyrauyq selodan iekenin añğardy jäne būl joramalyn Sançoğa aityp, bairaqta ne jazylğanyn tüsindirdi. Oğan qosa, Don Kihot atalmyş oqiğa jaiynda özine baian ietken şarua iesek qūsap aqyrğan ieki rehidor dep, şamasy, qatelesken boluy kerek, öitkeni bairaqtağy öleñde būlar alkaldtar delingen, degendi qosyp qoidy. Sanço Pansa būğan bylai dep jauap qatty:
— Senor! Būğan airyqşa män berudiñ qajeti joq. Sol kezde iesekşe aqyrğan rehidorlardyñ uaqyt öte kele alkaldqa ainaluy äbden mümkin ğoi, iendeşe olardy olai da, būlai da atai beruge bolady; onyñ üstine, atalmyş oqiğanyñ aqiqat oryn aluy — alkaldtyñ ba älde rehidordyñ ba, naqtyly kimniñ aqyrğanyna qatysty iemes, mäsele — būl iekeuiniñ äiteuir bireuiniñ şyn mäninde aqyrğanynda, al alkaldqa bolsyn, rehidorğa bolsyn iesekşe aqyruğa tura keletin sebep qaşan da tabylady.
Toq ieterin aitqanda, kelemeşke ūşyrağan selo özin keleke qylğan, şekten şyğyp ketken, körşilik tatulyqty tärk ietken basqa selomen şaiqas bastağaly tūrğany olarğa äbden tüsinikti boldy.
Don Kihot selolyqtarğa qarai tura tartyp jürip ketti, būğan Sanço qatty qynjyldy, öitkeni mūndai qyzyq-şyjyqtardy suqany süimeitin. Mūny özderiniñ jaqtasy ma dep oilap qalğan otriad Don Kihotqa qaq jarylyp jol berdi. Don Kihot bet bürkeuişin köterip, aduyn äri tas-tüiin keiipte iesek keskindelgen jalaudyñ janyna taqap keldi, sol arada ony äsker basylary qorşap aldy: ony alğaş körgender qalai tañyrqanatyn bolsa, būlar da solai tañyrqanyp, odan köz audara almai qaldy. Būlardyñ tildespei jäne saual da qoimai özine añtaryla qarap tūrğanyn baiqağan Don Kihot osy ünsizdikti paidalana qoiğandy jön kördi, söitip birinşi bop özi til qatyp, qatty dauyspen bylai dep söilep ketti:
— Marhabatty myrzalar! Özderiñe arnağaly tūrğan sözimdi, qaşan ol äbden jalyqtyryp, iş pystyryp jibergenşe bölmeudi airyqşa ötinip sūraimyn. İeger jalyqtyra bastasa, onda sizderdiñ tarapyñyzdan bolmaşy ğana belgi berilgen boida auzymdy jauyp, tilimdi tistei qūiam.
Jūrttyñ bäri oğan söileuine bolatynyn, ony yqylaspen tyñdaitynyn jariiä ietti. Rūqsat alğannan keiin Don Kihot sözin jalğady:
— Qaiyrymdy myrzalar, men kezbe rytsarmyn, käsibim — äskeri käsip, paryzym — araşa tüsuge mūqtajdarğa araşaşy bolu, qysym körgenderge qol ūşyn beru. Özderiñe kezdesken qyrsyq turasynda, dūşpandaryñnan kek qaitaru maqsatynda nelikten sät saiyn qaruğa jarmasuğa mäjbür bop jürgenderiñ jaiynda būdan birneşe kün būryn iestip bilgem. Mine, söitip būl istiñ män-jaiyn jetkilikti zerdelegennen keiin, jekpe-jek jönindegi ierejeniñ şartyna säikes, özderiñdi jäbir köruşi dep sanauğa negiz joq deitin qorytyndyğa keldim, öitkeni jeke adam tūtas bir qauymdy jäbirlei almaidy, ieger tek satqyndyqqa naqty kimniñ aiypty iekeni belgili bolmağandyqtan tolaiym-tūtas osy qauymğa satqyndyq jaiynda aiyp tağylyp jürmese. Būğan don Dego Ordones de Lara mysal bola alady; ol Samorranyñ bükil tūrğynyna aiyp taqqan-dy, öitkeni koroldi jalğyz tek Velido Dolfos qana opasyzdyqpen öltirgeninen müldem beihabar iedi, sondyqtan ol jūrttyñ barlyğyn birdei kinälady, söitip jūrttyñ barlyğy birdei özin jauapty sezinip, jäbir körsetkeni üşin jauap beruge tiıs boldy. Al şyndyğynda, ärine, senor don Degonyñ tym asyra siltep jibergeni jäne būiauşy būiauşy degenge saqalyn būiap, kinälamaityndy kinälağany anyq, öitkeni ölikterdi, sudy, nandy, ana qūrsağyndağy şaranany jäne jazyqty bop şyqqan ne qily basqa da ūsaq-tüiekti jekpe-jek aiqasqa şaqyrudyñ qajeti joq iedi, biraq iendi būğan ieşteñe istei almaisyñ: şeşem būrq-sarq qainaidy, äkem barmaq şainaidy, al nemere ağam men äpkemniñ därmensiz közi jainaidy, degen iemes pe. Demek, bir adam tūtas bir koroldikti, provintsiiäny, qalany, memleketti jäbirlei almaityn bolsa, onda selony da iekibastan jäbirlei almaityny kämil, iendeşe özimizge jäbir körsetildi dep kek qaitarudyñ qisyny joq, öitkeni senderge ieşqandai jäbir jasalğan joq. Sonda deimin-au, La Reloha28 selosynyñ tūrğyndary özderin “sağat jöndeuşiler” dep mazaqtaityndarmen kün qūrğatpai töbelese berse, sol siiäqty laqap aty men jalğan aty kez-kelgen bala men kez-kelgen qyljaqbastyñ auzynan tüspeitin “käströl jasauşylar”, “baialdy ösiruşiler”, “kit aulauşylar”, “sabyn qainatuşylar” jäne basqa da tūrğyndar şaiqasqa şyqsa ne bolğany! İeger osynau qadirli azamattardyñ bäri laqap atqa bola aşu şaqyryp, kek saqtasa, tükke tūrğysyz närsege bola semseri qynynda qūddy bir trombonnyñ jyljymaly tütigindei birese ilgeri, birese keiin qozğalaqtap tūrsa, aitary joq, äbden jetiskenimiz! Jo-joq, saqtai gör, qūdai, jolyqtyra körme ondaiğa! Sanaly azamattar men tütini tüzu memleketter tek mynadai tört türli jağdaida ğana qolyna qaru alyp, semser suyryp, öz basyn, ömirin jäne dünie-mülkin bäske tigedi: birinşiden, katolik dinimizdi qorğau üşin; iekinşiden, öz ömirimizdi qorğau üşin, öitkeni qūdaidyñ ornatqan tärtibi osyğan ündeidi jäne tabiği qūqymyz da osyndai; üşinşiden, ar-namysymyzdy, otbasymyzdy jäne jiğan-tergenimizdi qorğau üşin; törtinşiden, korol ädiletti soğys jürgizgen kezde maidan alañynda oğan qyzmet ietu üşin; ieger qajet ietseñizder, besinşisin de atai alamyz, — jalpy, ony iekinşi dep ieseptese de artyq ietpeidi, — atap aitqanda: öz otanyñdy qorğau. Qolğa qaru aldyratyn osynau negizgi bes sebepke tağy da birqatar däl sondai ädiletti de qisyndy sebepterdi qosaqtauymyzğa bolady, al biraq aşu şaqyrudan göri külki şaqyruğa, uaqytty köñildi ötkizuge ğana laiyq tükke tatymaityn birdeñe üşin qaruğa jarmasatyndardy aqyl-parasattan jūrdai dep oilamasqa lajyñ joq. Onyñ üstine ädiletsiz jolmen kek qaitaru (al, ädiletti jolmen kek qaitaru degen atymen joq ūğym) dinimizdiñ qağidalaryna qaişy keledi, sebebi dinimiz dūşpanğa meiirimdi boluğa, özimizdi jek köretinderge jaqsylyq jasauğa şaqyrady, qūdaiğa qatysty jailardan göri qūlqynğa qatysty jailardy köbirek oilaityndarğa, sondai-aq ruhtan göri tändi mañyzdyraq sanaityndarğa ğana būl ösietti būljytpai oryndau qiyn tärizdi körinedi, öitkeni, ieşqaşan ötirik aitpağan, aita almaityn jäne aitudy bilmeitin, şyn mänindegi qūdaiadam İisus Hristos bizge öz zañyn bergen kezde: biligim — baqyt, jüktemem — jeñil, degen bolatyn, iendeşe ol bizge qoldan kelmeitin närselerdi ösiet ietpegen. Sonymen, qaiyrymdy myrzalar, qūdaidyñ da, adamnyñ da zañdary boiynşa sizder tynyş tabuğa tiıssizder.
“İeger myrzam şynymen din mamany bolmasa, onda meni şaitandar alyp-aq ketsin, — dedi Sanço sol arada özine özi, — neğylğanda da, ol din mamanyna iegizdiñ syñaryndai ūqsas”.
Don Kihot kidirip, azdy-kem tynys aldy, biraq tūnjyrağan qalpynda qalğan tobyrdyñ özin odan äri tyñdauğa yntaly iekenin baiqap, sözin ärmen jalğauğa oqtalğan jäne, oğan tipten kümän joq, odan äri jalğap ta keter me iedi, biraq myrzasynyñ tynys alyp tūrğanyn körgen Sanço özine tän aqyl-oi ūşqyrlyğyn tanytyp, onyñ ornyna özi söilei jöneldi.
— Būryn özin Qaiğyly Beine Rytsary dep atağan, iendi qazir Arystan Rytsary atandyryp jürgen myrzam Lamançalyq Don Kihot — öte bilimdi idalgo, — dedi Sanço. — Latyn men ispan tili jöninen kez-kelgen bakalavrdan kem tüspeidi, qazirgi aitqan barlyq sözi men keñesinen aituly sarbaz iekeni aiqyn sezilip tūr, jekpe-jektiñ iereje-zañdaryn jatqa biledi, sondyqtan senderge tek onyñ aqyl-keñesine qūlaq qoiu ğana qalady, — ökinbeitinderiñe kepildik berem. Onyñ üstine, älginde iestidiñder iemes pe: tek änşeiin iesektiñ aqyrğanyna bola aşu şaqyru degen aqymaqtyq qoi. Äli iesimde, bala kezimde özim de iesekşe aqyratynmyn, qaşan jäne qanşa aqyrğym kelse sonşa, onyñ üstine öz yqtiiärymmen aqyruşy iedim, äri keremet şeberlikpen, ainytpai salatynym sondai, meniñ aqyrğanyma selomyzdağy iesek ataulynyñ bäri tügel ün qatatyn, solai bola tūrğanymen, meni ieşkim azğyn bireuge balağan joq, öz ata-anasynyñ, qadirli adamdardyñ ūly dep bildi. Ras, önerimdi derevniadağy biraz sänqoi köre almai jürdi, biraq olarğa tükirgenim bar. Al, ieger ötirik aityp tūrmağanyma köz jetkizgileriñ kelse, onda säl sabyr ietip, qūlaq türiñder. Būl öner de bir — jüzu de bir: üirenip alsañ ömirbaqi ūmytpaisyñ.
Osyny aityp Sanço qolymen mūrnyn qalqalap jiberip, aqyryp qaldy, qatty aqyrğany sonşa, dauysy ainala-mañdağy külli alqapty jañğyryqtyrdy. Alaida, janynda tūrğan şaruanyñ bireui mynau özderin mazaq qyp tūr ieken dep oilap, oğan soiylyn siltep kep qaldy, qatty soqqany sondai, Sanço Pansa tältirektep baryp jerge gürs ietip qūlap tüsti. Sançony qalai jäbirlep jatqandaryn körgen Don Kihot naizasyn köldeneñ ūstap būzaqyğa tūra ūmtyldy, alaida qas qağym sätte sonşa köp būzaqy jolyn bögep tūra qaldy da, kek qaitarudyñ mümkindigi bolmady; būl da az: tastyñ būrşaqtai jauyp ketkenin jäne özin nysanağa alğan qisapsyz köp sadaq pen arkebuzdyñ ajal töndirip qalğanyn körgen Don Kihot Rosinanttyñ basyn būryp aldy da, tapyraqtata şaptyryp tobyrdan sytyla qaşty jäne qaterden saqtap qaluyn sūrap qūdaiğa iştei jalbarynumen boldy, öitkeni Don Kihot keudesin oq tesip ötedi-au dep degbiri qalmai kele jatqan jäne sät saiyn demin işke tartyp, oq janap ötken joq pa dep tyñ tyñdaumen bolğan. Alaida, jasaqşylar onyñ bas sauğalap qaşqanyn tamaşalağandy qanağat tūtyp, aqyry oq atqan joq. Sormañdai Sançony olar iesin jiğan boida iesegine köldeneñ artty da, myrzasynyñ soñynan ilesuine mümkindik berdi, biraq Sançonyñ iesekti jolğa salarlyq jağdaiy joq-ty, sondyqtan onyñ özi Rosinanttyñ soñynan tepeñdep tartyp ketti, sebebi odan qas qağym sätke bolsyn jyraq qalu ol üşin sonşalyqty auyr aqiret bolatyn. Būl ieki aralyqta Don Kihot äjeptäuir jerge ūzap ketken-di, sälden keiin toqtap, artyna būrylyp qarap, Sançonyñ soñynan ierip kele jatqanyn körgen soñ quğynnyñ joqtyğyn baiqap, ony tosa tūrudy ūiğardy.
Jasaqşylar sol arada qarañğy tüskenşe tūrğanymen, dūşpandary aqyry şaiqasqa şyqpady, būlar soğan mäz-mäiram bop masairap, ulap-şulap selolaryna qaitty; ieger iejelgi grekterdiñ dästürinen habardar bolğanda, olar sol jerge mindetti türde trofei tūrğyzar iedi.
HHÜIII tarau
Ben-inhalidyñ aituynşa, mūny oqyp şyqqan jäne oqyğanda bar yntasymen oqyğan adamğa mälim bolatyn oqiğalar jaiynda
İerjürektiñ qaşqany — jaudyñ äskeri qulyğyn añğaryp qalğany, al aqyl-parasaty mol ier jigitter ömirin mañyzdyraq isterge saqtauy kerek. Būl qağidanyñ ädilettiligi Don Kihottyñ täjiribesinde tağy da däleldendi. Şarualarğa — aşu-yzasyn aqtaruğa, olardyñ jasağyna — qara nietin iske asyruğa tolyq ierkindik bergen ol aldy-artyna qaramai qaşty, Sanço tap bolğan ahual men oğan töngen qauipti qaperine de almai, iendi qorqatyn ieşteñe joğyn sezgenge deiin qūiğytty. Būryn aitylğanyndai, Sanço onyñ soñynan iesekke köldeneñ artylğan küide ierip kele jatqan. Mūny aqyry quyp jetken kezde aqyl-iesi tolyq qalpyna kelgen de bolatyn, söitip, kök ala qoidai bop taiaq jep, köñili qaraiyp, silikpesi şyqqan ol ieseginen Rosinanttyñ aiağyn qūşa qūlady. Seriginiñ jaraqatyn köru üşin Don Kihot atynan tüsken-di, söitip ony basynan aiağyna deiin közben şolyp şyqqan soñ on ieki müşesi tügel sau iekenin baiqap, bylai dep doldana söilep ketti:
— İesekşe aqyratyn kezdi tapqan iekensiz, Sanço! Asylyp ölgen adamnyñ üiinde arqan jaiynda äñgime qozğamau keregin bilmeuşi me iediñiz? İendeşe, soiyldar — iesekşe sairağanyñyzdy süiemeldeuge äbden laiyq aspap iemes pe? Olardyñ qylyşpen per signum cruces29 jasamai, taiaqpen ğana şoqyndyrğany üşin qūdaiğa qūlşylyq ietiñiz, Sanço.
— Jauap qaitarar şamam joq, — dedi Sanço, — sebebi, tilim iemes, arqam söilep tūrğandai sezinem. Qane, köligimizge mineiik, sosyn tura jolymyzğa tüseiik; älbette, iendigi jerde iesek bop aqyra qoimaspyn, iesesine, kezbe rytsarlardyñ ūrys alañyn tastai qaşatynyn, aqpeiil atqosşylaryn jau qolynda qaldyratynyn, al analar ony astyq bastyrğandai toqpaqtaitynyn jariiä qylmai qalmaspyn.
— Şeginu — qaşu degen söz iemes, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot. — Bilip qoiğanyñ artyq bolmas, Sanço, saqtyq jasaudy qaperge almaityn batyldyqty päruaisyzdyq dep ataidy, al päruaisyzdyñ ierligin onyñ jaujürektiginen göri änşeiin joly bolğyştyğyna teligen jön. Sonymen, şegingenimdi moiyndaimyn, biraq qaşqan joqpyn, öz ömirin keler kündegi keleli isterge saqtağan kökjaldar qareketin önege tūttym jäne romandar da osyndai jailarğa toly, biraq sağan onyñ bärin baiandap jatpaimyn, öitkeni mūnyñ sağan da paidasy joq, özimdi de onşa quantpaidy.
Sol arada Sanço Don Kihottyñ kömegimen iesegine otyrdy, Don Kihot Rosinantqa mindi, söitip olar asyqpai aiañdap mildiñ şiregindei jerde qarauytyp tūrğan toğaiğa qarai tartty. Sanço sät saiyn auyr-auyr kürsinip, qinala yñqyldaumen boldy; Don Kihot odan nelikten mūnşalyqty auyr mūñğa batuynyñ sebebin sūrağanda anau arqasy segizközinen jelkesine deiin auyryp, janyn qūiarğa jer taptyrmai kele jatqanyn aitty.
— Olai auyratyn sebebi, oğan ieş kümänim joq, sağan daryğan soiyl ūzyn äri tüzu bolğan, — dedi Don Kihot, — söitip, ol arqañnyñ qazir auyryp tūrğan jerin tügel qamtyğan, al ieger ol odan da keñirek qamtyğanda onda arqañ būdan da qattyraq auyrar iedi.
— Qūdai dep aitaiyn, küdigimdi qalai ğana op-oñai seiiltip jiberdiñiz jäne qandai keremet ädemi tüsindirip berdiñiz, taqsyr! — dep dauystap jiberdi Sanço. — Olla-billä oñbai keteiin, arqamnyñ nelikten auyratyny sonşalyqty jūmbaq pa iedi, sosyn nege arqamnyñ soiyl daryğan jeriniñ bäri tügel auyratynyn da tüsindirip jatu qajet pe? İeger tobyğym auyrsa, onda, bälkim, oiğa batuyma bolar iedi, nelikten auyrdy ieken dep, al iendi soqqy tigen jerimniñ ne sebepti auyratynyna bas qatyrudyñ qajeti bar ma? Apyrai, qadirmendi senorym-ai, jany aşymastyñ qasynda baltyryñ syzdamasyn degen, sizben birge jürip opa tappaitynym kün ötken saiyn būrynğydan da anyq mälim bola bastady ğoi: bügin meni soqqyğa jyğuğa jol berdiñiz, al ierteñ tağy da sol taz kepeş: körpege salyp qaqpaqyldau men basqa da sondai balalar oiyny bastalady, bügin arqamdy berip qūtyldym, ierteñ sorym qainap közimdi berip qūtylmasam netti. Işetin susyn az, jeitin tamaq müldem joq, bağytsyz bağyttarmen, jolsyz joldarmen soñyñyzdan qūr bosqa salpaqtap jürgenşe üiime, zaiybyma, ballaryma qaityp oralsam, solardy bağyp-qaqsam, näsibine būiyrğan näpaqamen asyrap-saqtasam qandai ğanibet bolar iedi, şirkin, — biraq men baryp tūrğan raqymsyz adammyn ğoi, menen jaqsylyq kütuge bolmaidy. Al, iendi ūiqy jaiynda aityp jatudyñ özi artyq! Jeti süiem jer ölşep alyñyz, qūrmetti atqosşy, qalasañyz tağy da sondai jer ala qoiyñyz, būl arada öziñizge öziñiz qojaiynsyz, söitiñiz de, raqattanyp jatyp demalyñyz. Kezbe rytsarlyq jolyna birinşi bop qadam basqan adam, nemese, tym qūryğanda, osyndai naqūrystarğa, — şamasy, būrynğy kezbe rytsarlar sondai bolğan şyğar, — atqosşylyqqa baruğa tilek bildirgen alğaşqy adam alauda kül bop örtenip, küli jelge ūşyp-aq ketpeidi ieken. Al bügingi kezbe rytsarlar jaiynda ieşteñe aitpaimyn: siz, taqsyr, solardyñ qatarynansyz ğoi, iendeşe, olarğa qūrmetpen qarauym kerek, öitkeni aqyl-parasatyñyz ben şeşendigiñiz jağynan siz şaitannyñ özin şatastyryp jiberesiz.
— Tap osy qazir, Sanço, tynym tappai myljyñdap kele jatqan keziñizde, — dedi Don Kihot, — ieş jeriñizdiñ ieş te bir auyryp tūrmağanyna öziñizben bäs tiguge barmyn. Auzyñyzğa kelgenniñ jäne tiliñizdiñ ūşynda tūrğannyñ bärin aita beriñiz tük qaldyrmai, batyr-iekesi, — tek ieş jeriñiz auyrmasa bolğany, al men dörekiligiñizge ün-tünsiz şydap bağam. İä, söitip, üiiñizge, äieliñiz ben ballaryñyzğa qaityp oraluğa asyğyp tūr iekensiz ğoi — qūdai saqtasyn, ieşqandai qarsylyğym joq, aqşam öziñizde, selodan üşinşi märte attanğaly beri qanşa kün ötkenin sanap jiberip, aiyna qanşa aluyñyz keregin ieseptep şyğaryñyz da, tiısti aqşany öziñizge öziñiz tölei salyñyz.
— Öziñizge bek jaqsy mälim bakalavr Samson Karraskonyñ äkesi Tome Karraskoda qyzmet ietkenimde, — dedi Sanço, — işetin tamağymdy ieseptemegende, aiyna ieki dukat alyp tūrğam, al sizden qanşa aluym kerek — odan tipten habarym joq, tek äiteuir derevniadağy malaidan göri kezbe rytsar atqosşysynyñ jūmysy köbirek iekenin bilem; şynynda da solai ğoi: malailyqta jürgende kündiz qanşa köp jūmys istegenimizben, qanşa şarşap-şaldyqqanymyzben, keşkisin, äiteuir, ystyq tamaq işemiz, tösekte jatyp ūiyqtaimyz, al iendi öziñizge qyzmetke tūrğaly beri tösek-oryn degenniñ de ne iekenin ūmyttym. İeger don Dego de Mirandanyñ üiinde ötkizgen birneşe kündi, Kamaço qazandarynan tigen süiek-saiaqpen jasağan toi-dumanymdy, Basilonyñ şañyrağynda keñirdegimnen kelgenşe işip-jep, ūiqy soqqanymdy ieseptemegende, qalğan uaqyttyñ bärinde aşyq aspan astynda, taqyr jerde ūiyqtadym, aluan qily, jūrt aitatyndai, tabiği apat qaterin bastan keştim, sütsirneniñ qūitymdai qūryşymen jäne nannyñ qatqan qabyğymen qorektendim, özimizge nu jynystan jolyqqan jylğalar men būlaqtardyñ suyn iştim.
— Aqiqat şyndyqty aityp tūrğanyñyzdy moiyndaimyn, — dedi Don Kihot juasi söilep. — Sonda öziñizge Tome Karrasko tölegennen qanşalyqty köbirek tölegenimdi qalaisyz?
— Öz oiymşa, — dep jauap qatty Sanço, — aiyna ieki realdan üstegeniñiz jaqsy bolar iedi. Biraq, būl tek öz jalaqym ğana, sondai-aq bir araldy ienşileu jöninde bergen söziñiz ben uädeñiz üşin tağy da alty realdan qosqanyñyzdy qalar iedim, sonda bar-joğy otyz real bop şyğady.
— Jön-aq, — dedi Don Kihot, — üiden şyqqanymyzğa jiyrma bes kündei boldy, iendeşe, Sanço, jañağy öziñiz belgilegen somany negizge ala otyryp, jalpy jiyntyğyn şyğaryñyz, sosyn qanşa töleuge tiıs iekenimdi ieseptep jiberiñiz de, älginde aitqanymdai, öziñizge öziñiz tölei qoiyñyz.
— Öidöit degen-ai, onyñyz bolmaidy! — dep dauystap jiberdi Sanço. — İesep-qisabyñyzdan ülken qatelik jiberip tūrsyz, sebebi uäde ietilgen aral üşin öziñiz mağan sony uäde ietken künnen bastap däl bügingi künge deiingi merzim iesepke alynuy kerek.
— Ony sizge uäde ietken kezden beri qanşa uaqyt ötti sonda, Sanço? — dep sūrady Don Kihot.
— İeger qara basyp qatelesip jürmesem, — dedi Sanço, — jiyrma jyldan asqany anyq.
Don Kihot mañdaiyn alaqanymen şart ietkizdi de, köñildene külip jiberip, bylai dedi:
— Au, men Serra Morenada jäne, jalpy, joryqtarda ūzyn yrğasy ieki aiğa juyq qana boldym ğoi, al sen mağan, Sanço, būdan jiyrma jyl būryn aral syilauğa uäde iettiñ deisiñ! Būl söziñe qaitarar jauabym mynadai: öziñe saqtauğa bergen aqşamnyñ bärin jalaqyñ iesebine jatqyzyp qaltañda qaldyrğyñ keledi, — meili, solai-aq bolsyn, ieger sol aqşa qūlqynyñdy tesip bara jatsa, sağan ony osy qazir-aq bereiin, ala ğoi bärin, al men tek sendei qūlyqsyz atqosşydan qūtylu üşin ğana kök tiynym joq, aş-jalañaş küide qala baruğa daiynmyn. Biraq, sen aitşy mağan, kezbe rytsar atqosşylaryna qatysty qağidalardy mansūq ietuşi malğūn: kezbe rytsardyñ qandai da bolsyn bir atqosşysynyñ: “Mağan aiyna qanşa tölemeksiz?” dep myrzasynyñ janyn quyratynyn qaidan körgeniñ bar nemese qaidan oqyğanyñ bar? Rytsarlyq romandardyñ mare magnum30 şomyl, şomyl, qaraqşy, jeksūryn, qūbyjyq, öitkeni sen tap sondaisyñ, şomyl deimin men sağan, ieger atqosşylardyñ bireu-mireuiniñ älginde öziñ aitqan närseni aitqanyn, aitpaq tügil tipti oiyna alğanyn tapsañ, onda sol sözderdi mañdaiyma oiyp tūryp jaza ğoi jäne oğan qosymşa oñdyrmai bes şertpeqūl ala ğoi. Sonymen, tizginiñdi tart ta, qaiqai üiiñe — iendi menimen birge bir adym da ilgeri attap baspaisyñ. Mine, as-suyma alğan alğysym! Mine, syilyq bergeli jürgen adamymnyñ siqy! Mine, boiynda adamgerşilik qasietten göri aiuandyq qasiet basym pendeniñ isi! Au, qalai sonda? Jūrttyñ bäri öziñdi qatynyña qasaqana türde märtebeli myrza dep ūlyqtauy üşin aidynyñdy asyrmaqqa niettenip jürgen şağymda, tap osy kezde menimen qoş aityspaqpysyñ? Au, qalai sonda? Öziñdi älemdegi ieñ jaqsy araldyñ gubernatory ietip tağaiyndau jöninde tiiänaqty da üzildi-kesildi şeşim qabyldağan şağymda, tap osy kezde ketip qalmaqpysyñ? Ūzyn sözdiñ qysqasy, bir kezde öziñ haiuandardyñ bärin birdei bal berip asyrauğa bolmaidy degensiñ. Nağyz ieseksiñ sen, iesekşe kün keşesiñ jäne aqyrğy demiñ bitkenşe iesek qalpyñda qala beresiñ, öitkeni haiuan iekeniñdi sezingeniñşe jäne tüsingeniñşe ömiriñniñ jibi üzilip te ketetinine ieş kümänim joq.
Don Kihot özin jerden alyp, jerge salyp jatqanda anau odan köz almai tesireie qarap tūrğan, aqyry ar-ūjdany aldyndağy azapqa jany şydamai jylap jiberdi de, älsiz de aianyşty ünmen bylai dep söilep ketti:
— Marhabatty myrzam! Mağan tek qūiryq qana jetispei tūrğanyn, sonda nağyz iesek bop şyğatynymdy bilem. İeger mağan sony tağyp bergiñiz kelse, onda men ony öz ornynda salbyrap tūr dep iesepteimin de, ömirimniñ aqyr soñyna deiin öziñizge iesek retinde qyzmet ietetin bolam. Keşiriñizşi meni, taqsyr, aiauşylyq jasañyzşy mağan, — öitkeni, men de bir säbi bala siiäqtymyn ğoi, oñ-solymdy ajyrata bilmeimin jäne aldy-artymdy boljamai myljyñdap söilei berem: osyndai bir kemşiligim bar, biraq täubege kelse künäkar, künäsynan arylar, degen iemes pe.
— Söz arasyna älde bir ädemi mäteldi qystyryp jibermeseñ, būğan ne körindi dep qalar iedim, Sanço, — dedi Don Kihot. — Jaraidy iendi, täubege kelseñ keşireiin seni, alaida mynadai şartym bar: aldağy uaqytta tek qara basyñnyñ ğana qamyn küittegendi qoi, — qaiyrymdylau bol jäne quanyşty köñilmen, şydamdylyqpen öziñe bergen uädemniñ oryndaluyn küt — ras, ol kişkene kidiriñkirep jatyr, biraq iske asatyndyğyna äste şäk keltiruge bolmaidy.
Sanço būğan ieşqandai kümäni joqtyğyn jäne öziniñ mindetti türde jönge keletinin aityp jauap berdi.
Sol ieki arada olar toğaiğa kelip kirdi, Don Kihot şegirşinniñ, al Sanço şamşattyñ tübine jaiğasty, — basqa da barlyq ağaş sekildi būlarda da aiaq ärqaşan bolğanymen, qol ieşqaşan bolmaityn. Sanço tüni boiy azap şegip şyqty, öitkeni soiyl daryğan jerleri tüngi şyqtan odan ärmen qaqsap auyrğan iedi, al Don Kihot dağdyly ädetinşe armanğa berildi, alaida aqyr soñynda iekeuin de ūiqy meñdedi; al tañ ağaryp atqan soñ olar ataqty Ebro özeniniñ jağalauyna qarai bet aldy, sol jerde iekeui kelesi tarauda äñgimelenetin bir jağdaiğa duşar boldy.
HHIH tarau
Jadylanğan qaiyqqa qatysty bir ğanibet şytyrman oqiğa jaiynda.
Toğaidan şyqqannan keiin Don Kihot pen Sanço birqalypty jürispen asyqpai aiañdap otyryp arada ieki kün ötkende Ebro özenine kelip jetti. Özendi tamaşalau Don Kihotqa zor baqyt syilady: körikti jağalauyna, syrğyğan möldir suyna, ainadai jaltyrap, arnasyn kernei tolyqsyp aqqan ağysyna süisine köz tikti, köñildi şattyqqa böleitin būl körinisten Don Kihottyñ jadynda köptegen quanyşty iestelik ūiandy. Äsirese, Montesinos üñgirinde körgen jailary köz aldynan ketpei qoidy; maese Pedronyñ maimyly oğan būl oqiğalardyñ tek bir böligi ğana şyndyq, qalğany ötirik degenimen, onyñ özi, bäribir, mūnyñ bärin dausyz aqiqat dep qana bağalauğa beiim-di, al Sanço bolsa, kerisinşe, mūnyñ bärin bos qiiäl dep biletin. Olar osylai su jağalap jürip kele jatyp kenet jağalaudağy ağaştyñ diñine bailauly tūrğan, ieskegi de, basqa jabdyğy da joq kişkene qaiyqty körip qaldy. Don Kihot jan-jağyna qaranğanymen, tiri jan balasy közine şalyna qoimady; söitken soñ, köp oilanyp tūrmastan, Rosinanttan sekirip tüsti, sosyn Sançoğa da ieseginen yrğuğa, kölikterin jağalaudağy terektiñ be älde taldyñ ba diñine bailap qoiuğa ämir ietti. Sanço odan osynau asyğys-üsigis tüsu men bailaudyñ sebebin sūrady. Don Kihot oğan bylai dep jauap berdi:
— Bilip qoi, Sanço, myna tūrğan qaiyq köpe-körneu jäne aşyqtan-aşyq meni özine tartyp tūr jäne soğan otyryp, äldebir rytsarğa nemese basqa bir zor baqytsyzdyqqa ūşyrap, taqsiret tartyp jatqan aqsüiek hanymğa kömekke attanuğa mäjbür ietip tūr, öitkeni būl rytsarlyq romandardyñ jäne sol romandarda oi tūjyryp, äreket ietetin siqyrşylardyñ ürdisine sai keledi: rytsarlardyñ bireu-mireui qyrsyqqa ūşyrap, ony tek basqa bir rytsar ğana qūtqara alatyn jağdai tap kelse, biraq olar bir-birinen ieki-üş myñ, tipti odan da köp mil jyraqta jürse, siqyrşylar älgi iekinşi rytsardy būltqa otyrğyzady ne bolmasa onyñ qaramağyna qaiyq beredi, söitip ony äuemen nemese teñiz arqyly kömegi qajet bop jatqan jerge qas pen közdiñ arasynda alyp barady. Aitaiyn degenim, Sanço, myna qaiyq būl jerge tap sol maqsat üşin äkep qoiylğan jäne mūnyñ bäri tap qazir tün iemes, kündiz iekeni siiäqty şyndyq, al iendi iesegiñ men Rosinantty tez bailai ğoi, keşkirmei tūrğanda tartyp keteiik; men qaiyqqa qaitsem de otyram, tipti jalañaiaq ağaiyndardyñ jalynğanyna da qaramaimyn.
— Olai bolsa, — dep söilep ketti Sanço, — öziñiz adym attağan saiyn, aiyp körmeñiz, aqymaqtyq jasauğa niet qylsañyz, onda mağan tek: “Myrzaña qarsy kelmeseñ — as-sudan tarlyq körmeisiñ” degen mäteldi ieskerip, bağynu men bas iiü ğana qalady. Alaida, arym taza boluy üşin qūlaqqağys ietip qūiaiyn, meniñşe, būl qaiyqtyñ ieleri ieşqandai jadylanğan jandar iemes, kädimgi jergilikti balyqşylar: öitkeni, qaraqaptal balyqtyñ ieñ täuiri osy özende.
Sanço osyny aityp tūrğan şaqta özi januarlardy bailap jatqan jäne būlardy siqyrşylardyñ qorğauy men qamqorlyğyna qaldyryp bara jatqanyna jany qatty küizelumen bolğan. Don Kihot oğan januarlar qarausyz qalyp bara jatyr-au dep qaiğyrmauy keregin ieskertip, özderin osynşa longinkvaldyq öñirge kim attandyrsa, januarlarğa da sol qam jasaitynyn aitty.
— Logikaldyq degenniñ ne iekenin tüsinbedim, — dedi Sanço, — ondai sözdi ömiri iestimeppin.
— Longinkvaldyq degen söz — jyraq degen mağyna beredi, — dep ūğyndyrdy Don Kihot. — Mūny tüsinbegeniñe tañdanatyn däneñe joq: sen latyndy biluge mindetti iemessiñ; al ony bilem dep öñeşteitin, al şyn mäninde odan tük tüsinigi joq jandar qanşa.
— Jaraidy, bailadym, — dep mälim ietti Sanço, — İendi ne isteimiz?
— Ne isteimiz deisiñ be? — dedi Don Kihot. — Şoqynamyz da, zäkirdi bosatamyz, iağni qaiyqqa otyramyz da, jağağa bekitilgen jibin kesip jiberemiz.
Osyny aityp ol qaiyqqa qarğyp mindi, Sanço da söitti, odan soñ jip kesildi de, qaiyq jağadan jailap jyraqtai bastady; onyñ jağadan şamamen ieki şyntaqtai alystağanyn körgen kezde qaşyp qūtyla almaityn qasiretke tap bolatynyn sezgendei Sançonyñ tūla boiy tügel qaltyrap qūia berdi, biraq iesektiñ aqyrğany men Rosinanttyñ bailaudan bosanbaqqa tyrysyp tynymsyz jūlqynyp jatqanyn körgende qaiğysy odan beter üdep ketti, sol arada ol myrzasyna bylai dedi:
— İesek bizdi oilap qamyqqannan aqyrdy, al Rosinant soñymyzdan tūra şabu üşin bosap şyqpaqqa jantalasyp jatyr. Sabyr saqtañdar, süiikti dostar! Işim sezip otyr, senderdi qaldyryp ketudiñ şyn mänindegi iesalañdyq bolğanyn köp ūzamai-aq tüsinermiz, aqylğa kelermiz jäne özderiñe qaityp oralarmyz!
Osyny aityp otyryp onyñ iegil-tegil ieñiregeni sonşa, yzasy kelip, qatty aşulanğan Don Kihot oğan bylai dedi:
— Neden qorqasyñ-iei sen, qūianjürek sorly? Ne jaiynda jylap otyrsyñ sen, jüregi mal maiyndai yljyrağan sümelek? Bireu seni şam alyp izdep jür me, bireu soñyñnan quyp kele me? Qaryn qamynan basqany bilmeitin paqyr, sağan ne jetpeidi osy, molşylyqta maltyp jürgen joqpysyñ? Bälkim, sen Rifei tauyn jaiau jäne jalañaiaq kezip jürgen şyğarsyñ? Joğa, otyrsyñ ğoi mine säkide ertsgertsog qūsap, myna süikimdi özenniñ baiau ağysy seni jaimen ağyzyp äketip barady jäne köp ūzamai aşyq teñizge de alyp şyğady. Au, rasynda da, teñizge şyğyp ketken siiäqtymyz ğoi özi jäne kem degende jeti jüz, ol az bolsa, tipti segiz jüz mil jüzip ötken sekildimiz, — qolymda astroliabiiä bolsa, poliustiñ biıktigin ölşep jiberer iedim de, qanşa mildi artqa tastağanymyzdy sağan dälme-däl aityp berer iedim. Dei tūrğanmen, bälkim, būl saladan däneñe bilmeitindei de körinermin, biraq, meniñşe, biz kün men tünniñ teñesu beldeuinen ötip te ketken sekildimiz nemese iendi-iendi ötpek şyğarmyz: būl beldeu jerdi qarama-qarsy poliusterden bip-birdei qaşyqtyqta kesip ötip, ony iekige böledi.
— Al, sonda, öziñiz aitqandai, kün men tünniñ teketiresu beldeuine jetkende qanşa jürip ötken bolamyz? — dep sūrady Sanço.
— Öte köp, — dep jauap qatty Don Kihot. — Özimizge mälim külli kosmograftyñ işindegi ieñ ataqtysy Ptolemeidiñ iesep-qisabyna qarağanda, planetamyzdağy su men qūrlyqtyñ üsti üş jüz alpys gradusqa teñ ieken, al iekeuimiz älgi beldeuge jetkende sonyñ qaq jartysyn artta qaldyramyz.
— Apyrai, ne deiin sizge, qūdai aqy, — dedi Sanço, — kimniñ sözine jüginip, kimmen dos-jar bop jürgeniñizge qairanmyn: qaidağy bir Dym-da-bilmei me älde Būtelemei me bireu, — al öziñiz ony bosmañyraq dep mūqatasyz, oğan qosa, ieger qate tüsinbegen bolsam, astapraliiä dep keketesiz.
Kosmograf Ptolemei iesiminiñ, käsibi men astroliabiiä qūralynyñ atauyn Sançonyñ osynşa būrmalağanyna Don Kihot külip aldy, sosyn bylai dedi:
— Beri qara, Sanço: Kadiste kemege otyryp, Ost-İndiiäğa sapar şegetinderde älginde özim aityp ketken kün men tünniñ teñesu beldeuin artqa salğandaryn anyqtaityn bir ierekşe belgi bar: özderinde qanşa bit bolsa, sonşasy tügel jappai qyrylyp qalady ieken, söitip ony bükil kemeden qanşa izdeseñ de iemge tappaisyñ. Sondyqtan, Sanço, sanyñnan qarap körşi, ieger äldenendei bir tiri jändik tapsañ, onda küdigimiz özinen özi seiiledi, al tappasañ, onda atalmyş beldeuden asyp ketken bop şyğamyz.
— Būğan ne deseñiz de senbeimin, — dep mälim ietti Sanço. — Ärine, būiryğyñyzdy būljytpai oryndaimyn ğoi, biraq mūndai täjiribeniñ nege qajet bola qalğanyna basym jetpeidi, sebebi jağalaudan bes şyntaqtan alysqa ūzamağanymyzdy, januarlarymyz tūrğan nükteden ieki şyntaqtai da auytqymağanymyzdy öz közimmen körip otyrmyn ğoi, öitkeni, äne tūr, äne, Rosinant pen sūr jorğam, sol baiağy oryndarynda tūr, al ieger, däl qazir özim ölşep otyrğandai, közben mölşerlep körsek, onda, olla-billä, alğa qarai qūmyrsqa sekildi qybyrlap kele jatqanymyzda ieş kümän qalmaidy.
— Sen, Sanço, abzaly, jaña özim aitqan täjiribeni iske asyr, al qalğan närsede şaruañ bolmasyn: öitkeni seniñ ülken şeñberler, beldeuler, parallelder, zodiaktar, ekliptikalar, poliuster, kün toqyrauy, kün men tünniñ teñesui, planetalar, belgiler, ğalamşarlardyñ aspan men jer sferalarynda ornalasu jäne qiylysu nükteleri degennen habaryñ joq qoi. İeger mūnyñ bärin nemese, qūryğanda, bir böligin bilgen bolsañ, onda qanşa paralleldi kesip ötkenimizden, qanşa belgini körgenimizden, qanşa şoqjūldyzdy artta qaldyrğanymyzdan, alda äli qanşasy bar iekeninen tolyq habardar bolar iediñ. Sağan tağy da qaitalap aitam: izdestir boiyñnan jäne ūstap al — qazir seniñ äri äppaq, äri tegis paraqtan da taza iekeniñe senimim kämil.
Sanço izdestiruge kiristi; sol aiağyn qolymen jäimen sipalap, tizesiniñ astyñğy jağyn ūstap kördi de, basyn köterip, myrzasyna qarap:
— Ne myna täjiribeniñ tük paidasy joq, ne biz öziñiz aitqan orynnan äli tym-tym jyraqta jürmiz, — dedi.
— Neğyldeidi? — dep sūrady Don Kihot. — İeñ bolmasa bireuin taptyñ ba?
— Bireuin iemes, barlyğyn ! — dep aiqailap jiberdi Sanço.
Sony aityp, äldeneni sausağynan silkip qalğan ol, sumen qolyn şaidy; būl ieki aralyqta qaiyq özen boiymen baiau syrğyp kele jatty, ony äketip bara jatqan äldenendei bir qūpiiä küş nemese közge körinbeitin siqyrşy iemes, sol merzimdegi änşeiin tynyş ta tymyq ağym bolatyn.
Däl osy mezette olar özenniñ qaq ortasynda tūrğan dyrau diırmenderdiñ sūlbasyn baiqap qaldy, sony körgen boida Don Kihot qatty dauystap Sançoğa bylai dedi:
— Anañ qara, anañ qara! Äne jerden, dostym, qala ma, qamal-sarai ma, bekinis pe, birdeñe körinip tūr, sonda tūtqyn rytsar jatqanyna ieş kümän joq, mūnyñ tipti äldebir japa şekken koroleva, infanta nemese printsessa bop şyğuy da ğajap iemes, mine, men de solarğa kömektesu üşin osynda jetkizilip otyrmyn.
— Au, qūryp ketkir, qaidağy qala, qaidağy bekinis, qaidağy qamal-sarai turasynda aityp otyrsyz, marhabatty myrzam-au? — dep baqyryp jiberdi Sanço. — Būlardyñ ūn tartatyn su diırmeni iekenin körip tūrğan joqpysyz?
— Öşir üniñdi, Sanço, — dedi Don Kihot, — olar tek syrt közge ğana diırmen siiäqty körinedi, biraq būlar diırmen iemes. Arbauşylyq aila-amaldar kez-kelgen zattyñ şynaiy bolmysyn basqamen auystyryp jäne būrmalap jibere alady dep men sağan aitpap pa iedim. Ärine, men bir zat şyn mäninde iekinşi zatqa ainalyp ketedi dep otyrğam joq, äste olai iemes, mūndai auysu tek bizdiñ oi-qiiälymyzda ğana bolady: Dulsineiämdy, —asyl arman, ükili ümitim ğoi ol, — almastyryp jibergen jağdai soğan mysal.
Sol ieki aralyqta qaiyq özenniñ ağysy qatty jerine tap boldy da, alğa qarai būrynğydan äldeqaida jyldam jüitki jöneldi. Diırmende jūmys istep jatqan ūn tartuşylar özende qaiyq kele jatqanyn jäne ağystyñ ony tūp-tura diırmen doñğalaqtary tūrğyzğan üiirimge qarai apara jatqanyn körip, ūzyn-ūzyn syryqtaryn alyp, qaiyqty toqtatu üşin bögetke jügirip şyqty: bet-älpeti men kiımi ūnğa bylğanuy sebepti türleri tym qorqynyşty bolatyn. Olar bar dauyspen bylai dep aiqai sap jatty:
— Äi, antūrğandar! Qaida ientelep barasyñdar? Nemene, ömir süruden jalyqtyñdar ma? Ne kerek senderge? Suğa batyp ölgileriñ kele me älde doñğalaqtyñ astyna tüsip, ūnğa ainalmaqpysyñdar?
— Aibyndy bilegimniñ qairaty qandai iekenin körsetuge tura keletin jerge jettik dep aitpap pa iem sağan, Sanço? — dedi sol arada Don Kihot. —Kördiñ be, mağan qarsy qanşama azğyn men arsyzdyñ jügirip şyqqanyn; kördiñ be, qanşama sūryqsyz sūmpaiynyñ jolyma köldeneñ tūryp alğanyn; kördiñ be, myna jarymjandardyñ bizge bet-auyzyn qalai qisañdatyp jatqanyn. Tūra tūryñdar, jeksūryndar, körsetermin senderge!
Sol arada ol ornynan köterilip, boiyn tiktedi de, dauysyn qataityp, ūn tartuşylarğa qoqan-loqy körsete bastady:
— Qatybas ta qaskünem tobyr! Myna bekinisteriñde me älde abaqtylaryñda ma qamauda jatqan hanymdy — tegi men lauazymyna, tağdyrynyñ tatymdy älde tatymsyzdyğyna qaramai — bostandyqqa şyğaryñdar jäne tolyq ierkindik beriñder. Men — Lamançalyq Don Kihotpyn, laqap iesimim — Arystan Rytsary jäne mağan jaratqannyñ özi osynau şytyrman oqiğany jeñisti nätijege jetkizudi jazğan.
Osyny aityp, semserin suyryp aldy da, ūn tartuşylardyñ tūmsyğy aldynan oñdy-soldy sermei bastady, analar onyñ şatty-būtty sandyraq sözin iestigenimen, ne dep tūrğanyn tüsine almağan jäne diırmender doñğalağy astyndağy şūñğyma men üiirimge qarai boi bermei tartylyp bara jatqan qaiyqty bäri jabylyp syryqpen tirep toqtatuğa jan salyp jatqan.
Sanço tizerlei ketip, osynau anyq qaterden özin qūtqaruyn sūrap, qūdaiğa qūldyq ūryp jalbaryna bastady, ūn tartuşylardyñ ieptiligi men yjdağattylyğy arqasynda solai bolyp ta şyqty: olar qaiyqqa syryqtaryn bar küşpen tirep, aqyr soñynda ony toqtatty; äitkenmen qaiyq audarylyp qaldy da, Don Kihot Sançomen birge suğa qūlady; Don Kihottyñ bir artyqşylyğy — balyqtai jüzetin, biraq sauyt-saimanynyñ salmağynan, bäribir, ieki märte su tübine şögip ülgerdi, ieger ūn tartuşylar sol boida suğa qoiyp ketip, iekeuin qoldaryna köterip derlik alyp şyqpağanda, būl oryn olar üşin Trūiağa ainalğan bolar iedi. Suğa keñirdektep toiğandary sonşa, iendigi jerde su işuge ieşqaşan täbeti şappastai köringen iekeudi qūrğaqqa şyğarğannan keiin, Sanço jerge tizerlei ketti de, qolyn keudesine aiqastyryp, közin kökke qadap tūryp, qūdaidan aldağy uaqytta myrzasynyñ batyl da öjet oi-nietteri men bastamalarynan qūtqarudy sūrap, qūldyq ūryp ūzaq minäjat ietti.
Osy kezde qaiyqtyñ iesi bop tabylatyn balyqşylar da kelip jetti, — aita ketetin jai: diırmen doñğalaqtary qaiyqty byt-şyt qyp jañqağa ainaldyryp jibergen-di. Qaiyqtyñ talqany şyqqanyn körgen olar Sançoğa tap berip, ony şeşindiruge kiristi, al Don Kihottan şyğynnyñ ornyn toltyrudy talap ietti. Don Kihot, tük ieşteñe bolmağandai, meilinşe sabyrly da saliqaly keiipte ūn tartuşylar men balyqşylarğa qaiyqtyñ qūnyn töleitinin, biraq bir ğana şarty baryn — qamal-sarailarynda tūtqynda jatqan hanymdy nemese basqa qūrmetti adamdardy tülki būlañğa salmai, birden azat ietuleri keregin mälim ietti.
— Ou, qaidağy qūrmetti adamdar men qamal-sarailar jaiynda şatyp tūrsyñ, däldüriş-au? — dep aiqailap jiberdi ūn tartuşylardyñ biri. — Älde osynda ūn tarttyruğa kelgenderdi alyp ketkiñ kep tūr ma?
“Jeter! — dedi Don Kihot özine-özi. — Būl ittiñ balalaryn izgi nietti iske iliktirmek bop jalynyp-jalpaiu da bir — ielsiz-susyz ien dalada järdem sūrap jylau da bir. Şamasy, būl şytyrman oqiğada asa äleuetti ieki siqyrşy betpe-bet kelgen bolsa kerek, söitip, biriniñ oiğa alğanyn iekinşisi küiretumen şūğyldanyp jatsa kerek: öitkeni, biri mağan qaiyq jiberse, iekinşisi meni suğa laqtyrdy. Būl arada tek jaratqan ğana järdemdese alady, öitkeni aspan asty, jer üsti toly şie bop şyrmatylğan qasköilik pen qarama-qaişy is-äreketter. Mynandai jağdaida qolymnan ieşteñe kelmeidi”.
Sosyn ol dauysyn qataityp, diırmenderge qarai jüzin būryp, bylai dep söilep ketti:
— Sender kim bolsañdar da, beu, qapasta jatqan dostarym, meni keşire köriñder: öz baqytsyzdyğym men özderiñniñ baqytsyzdyğyña qarai, senderdi bäleden qūtqara almaiyn dep tūrmyn. Būl ierliktiñ äldenendei basqa bir rytsarğa aldyn-ala äzirlengeni jäne küni būryn belgilenip qoiğany körinip tūr.
Osyny aitqannan keiin ol balyqşylarmen bätuağa kelip, qaiyq üşin olarğa ielu real töledi; ony Sanço qinala-qinala berip tūryp:
— Qaiyqpen tağy bir osylai qydyrystasaq, barlyq aqşamyz su tübine ketedi, — dep qūlaqqağys ietip qoidy.
Al, balyqşylar men ūn tartuşylar ädettegi adamdarğa ūqsastyğy az osynau ieki pendege tañyrqana qarap, tañdai qağumen boldy, oğan qosa Don Kihottyñ aitqan sözi men ötinişinde qandai män-mağyna baryn tüsine almai bastary qatty; aqyry, mūny naqūrystyq dep tauyp, olardy jaiyna qaldyrdy da, diırmenderi men balyqşy laşyqtaryna tarasty. Jetesiz Don Kihot pen jetesiz Sanço özderiniñ jetesiz januarlaryna qaityp oraldy, osymen jadylanğan qaiyqqa qatysty şytyrman oqiğa da tämam boldy.
HHH tarau
Don Kihot pen bir ädemi añşy äiel arasynda oryn alğan jailar jöninde.
Qatty jabyrqap, ieñseleri tüsken olar tört aiaqty januarlaryna qarai bet aldy, äsirese Sançonyñ jüregi qan jylap kele jatqan, sebebi myrzasynyñ aqşasynan şyğyn şyqqan saiyn onyñ da jany şyğyp kete jazdap şaq qalatyn; mūndai sätte ol aqşadan iemes, denesiniñ bir müşesinen airylğandai küi keşetin. Aqyr soñynda olar kölikterine otyrdy da, aituly özenniñ jağalauyn tastap şyqty, sol boida Don Kihot süiispenşiligi jaiyndağy oilarğa berildi, al Sanço bolsa — joğary därejeli mansaby turasynda tebirendi: qazir būl armany būrynğydan da alystap ketkendei körinip tūrğan, sebebi ol özi añqaulau bolğanymen myrzasynyñ istep jürgen isiniñ bäri nemese bäri derlik aqylğa syiymsyz iekenin öte jaqsy tüsinetin, sondyqtan säti tüsken bir küni jalaqysyn da almai-aq, tipti myrzasymen de qoştaspai-aq taiyp tūrudyñ, söitip üiine qaityp oraludyñ oraiyn tosumen jürgen, alaida tağdyr müldem basqaşa ūiğarym jasady da, qorqynyşy negizsiz bop qaldy.
Kelesi küni keşke taman ormannan şyğyp, keñ kösilgen şalğyndy közben şolyp tūrğan Don Kihot onyñ ieñ arğy şetinde äldenendei qara-qūra tobyr baryn baiqady; jaqyndai bere būlardyñ qūs salyp jürgender iekenin bildi. Odan soñ būl tağy da jaqyndai tüsip, qardai appaq jorğa mingen symbatty hanymdy kördi; äbzeliniñ tüsi jasyl, al ieri kümistelgen bop şyqty. Hanymnyñ özi de jasyl tüsten kiınipti jäne kiım-keşeginiñ bağalylyğy men sändiligi sonşa, äsemdik ūğymynyñ aiqyn beinesi tap osy ma dep qaluğa bolatyndai iedi. Sol jaq bilegine sūñqar qondyrylypty, osy belgige qarap-aq Don Kihot onyñ äldebir tekti äuletten şyqqan hanym iekenin, qalğan añşylar nökeri iekenin añğara qoidy — būl şyn mäninde de solai bolatyn; osy jağdaiatqa bailanysty ol Sançoğa bylai dedi:
— Jönel, dostym Sanço, anau aq säigülik mingen jäne qolyna sūñqar qondyrğan senorağa baryp ait: men, Arystan Rytsary, onyñ sūlulyğy men sän-saltanaty aldynda basymdy iem, ieger märtebeli hanym rūqsat ietse, ony qolynan öbu üşin jäne qandai ämir bermesin hal-qadarymşa būljytpai oryndau üşin onyñ qasyna jaqyndaimyn. Biraq, sen baiqa, Sanço, artyq-auys birdeñeni şatyp qoiyp jürme jäne ielşilikte aitar söziñe üirenşikti mätelderiñdi bytystyruşy bolma.
— Tapqan iekensiz bytystyrğyşty! — dep qarsylyq bildirdi Sanço. — Qūr bosqa abyrjymañyz! Qūdaiğa şükir, joğary lauazymdy kerbez senoralarğa ielşilikpen bara jatqanym bir būl iemes.
— Öziñdi senora Dulsineiäğa jibergenim bolmasa, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot, — būryn-soñdy ielşilik mindet atqarğanyñ iesimde joq, äiteuir özimde qyzmette jürgende ondaimen ainalysqan iemessiñ.
— Onyñyz ras, — dedi Sanço, — biraq, solai bola tūrğanymen, tiiänaqty tölemşige kepilden qorqatyn däneñe joq jäne däuletti üidiñ dastarqany da daiyn. Aitaiyn degenim, mağan anau olai, mynau būlai dep tüsindirudiñ, üit-büit dep aldyn-ala ieskertudiñ qajeti az: özim de täp-täuir iepsektilik tanyta alam, būl isterdiñ yñğaiyn özim de äjeptäuir bilem.
— Būl söziñe senem, Sanço, — dedi Don Kihot. — Jaraidy, iendeşe, attana ber, bir retin tabarsyñ!
Sanço sūr jorğasyn kösilte tapyraqtatyp tartyp berdi; ädemi añşy äielge taiap kelip ieseginen tüsti de, tizerlei ketip, bylai dedi:
— Süikimdi senora! Arystan Rytsary iesimdi anau tūrğan rytsar — meniñ qojaiynym, al men onyñ atqosşysymyn, üi-işim meni Sanço Pansa dep ataidy. Söitip, osy taiau uaqytqa deiin Qaiğyly Beine Rytsary deitin laqap iesimdi ielenip kelgen tap sol Arystan Rytsary meni sizge, märtebeli hanym, öz rūqsatyñyz, pūrsatyñyz häm kelisimiñiz boiynşa osy arağa keluge jäne tilegin oryndauğa meiirimdi mümkinşilik jasauyñyzdy ötinip sūrauym üşin jiberip tūr, al onyñ tilegi, öziniñ aituynşa, jäne özim de solai oilaimyn, tek bireu ğana: sizdiñ biıkke samğar sūñqarlyğyñyzğa, sūlulyğyñyz ben sän-saltanatyñyzğa qyzmet ietu ğana, al iendi osyndai meiirimdi mümkindik jasala qalsa, onda siz, märtebeli hanym, būdan tek ūtpasañyz ūtyla qoimaisyz, al ol mūny özine körsetilgen ieren de ierekşe meiirim-qaiyrym häm aityp jetkizgisiz jan raqaty dep bilmek.
— Şyn mäninde de jaqsy atqosşy iekensiñ, — dep jauap qatty senora, — mūndai tapsyrmalardy oryndau kezinde qajet bolatynnyñ ieşteñesin de qalys qaldyrğan joqsyñ. Tūra ğoi ornyñnan, — iesimi mūndağy bärimizge jaqsy mälim Qaiğyly Beine Rytsary sekildi ataqty rytsardyñ atqosşysyna tizerlep otyrğan jaraspaidy. Tūra ğoi, dostym, qojaiynyña baryp aita ğoi: ol mūnda öte bir oñtaily uaqytta kelip tūr, küieuim gertsog iekeuimiz ony jazğy saraiymyzğa şaqyramyz.
Sanço boiyn tiktedi; meiirban senoranyñ sūlulyğy da, izettiligi men kişipeiildigi de ony qatty tañdandyrdy, biraq bärinen būryn onyñ Qaiğyly Beine Rytsary jaiynda būrynnan habardar iekendigi qairan qaldyrdy; ras, ony Arystan Rytsary dep atağan joq, biraq, būl, şamasy, älgi ataudy Don Kihottyñ taiauda ğana alğandyğynan şyğar. Sol arada gertsoginia (iesimi kim iekeni äzirge belgisiz bop tūr) Sançoğa mynadai sūraq qoidy:
— Sen mynany aitşy, qūrmetti atqosşy: Ailaker idalgo Lamançalyq Don Kihot dep atalatyn kitap seniñ qojaiynyñ jaiynda jazylğan ba jäne onyñ jüreginiñ ämirşisi äldebir Dulsineiä Tobosskaia degen be?
— Būl rytsar sonyñ tap özi, senora, — dep jauap qatty Sanço, — al ana kitapta beinelengen nemese, qaitken künde de, äiteuir, beinelenuge tiıs bolğan jäne Sanço Pansa dep atalatyn atqosşy myna men bolam, ieger tek meni besigimde jatqan jerimde, — iağni, kitap basu kezinde degenim ğoi, — auystyryp jiberip jürmese.
— Mūnyñ bäri meni airyqşa quantyp tūr, — dep mälim ietti gertsoginia. — İendeşe, dostym Pansa, myrzaña baryp ait: öz ielikterimde oğan asa qadirli de syily qonaq retinde qūrmet körsetiledi jäne men üşin būl düniede onyñ meiman boluynan artyq raqat-qyzyq joq.
Osyndai öte jağymdy jauap alğan Sanço asa qanağattanğandyq sezimmen myrzasyna qarai jönep berdi, aqsüiek senoranyñ aitqanyn oğan tüp-tügel baian ietti jäne onyñ sūlulyğyn, ierekşe süikimdiligi men sypaiylyğyn derevnialyq qarapaiym tilimen aspanğa şyğara äspettedi. Don Kihot özinşe mañyzdanyp üzeñgige şirendi, bet bürkeuişin jöndep qoidy, sosyn Rosinantty şpormen tebinip jiberip, mardymsyp-myğymsyğan keiipte gertsoginiany qolynan öbuge attandy; al gertsoginia bolsa, Don Kihot kelip jetkenşe, gertsog küieuin şaqyryp alyp, ielşiliktiñ jai-japsaryn äñgimelep ülgergen iedi. Don Kihot hikaialarynyñ birinşi bölimin oqyğan, odan mūnyñ oğaş qūlyqtaryna äbden qanyqqan ierli-zaiyptylar onymen tanysuğa yntyğyp, rytsardy zor quanyşpen tosyp tūrdy; sondai-aq onyñ qandai qyltyñ-syltyñyn da köterip, ne aitsa da bas şūlği beruge jäne meiman bop jatqan kezinde ony kezbe rytsar retinde qūrmettep, özderi airyqşa ūnatyp oqityn rytsarlyq romandarda iegjei-tegjeili suretteletin barlyq räsimdi saqtauğa aldyn-ala kelisip te qoiğan-dy.
Sol ieki aralyqta bet bürkeuişi aşyq Don Kihot ta şoğyrğa taiap kelip, Sançoğa attan tüspegin bildiretin belgi berdi; Sanço onyñ üzeñgisin ūstap tūrmaqqa ūmtylğan, biraq, sūr jorğasynan yrği bergeninde, qas qylğandai, ierge bailanğan jipke bir aiağynan ilinip qaldy; aiağyn jipten aqyry bosata almai, keudesimen jäne betimen jer qapqan küii salbyrady da qaldy. Özi attan tüskende bireu üzeñgisin ūstap tūratynyna Don Kihot äbden dağdylanyp alğan iedi, söitip, Sanço kelip te tūr ğoi dep oilağan ol janyna qarai jantaiğan boida aiaq asty auyp tüsti de, Rosinanttyñ ierin özimen birge ala ketti; ierdi bekitetin aiyl, şamasy, bos tartylsa kerek, öitkeni jerge sol iermen birge gürs ietip qūlady; būdan qatty yñğaisyzdanyp, äbigeri şyqqan ol aiağy äli tūzaqta jatqan sormañdai Sançoğa iştei qarğys jaudyrumen boldy. Gertsog añşylaryna rytsar men atqosşyğa kömektesuge būiryq berip, olar Don Kihotty ornynan tūrğyzdy; Don Kihot bolsa, qūlağanda aiağyn qatty auyrtyp alğandyqtan aqsañdap qalğan-dy, soğan qaramastan gertsog pen gertsoginianyñ aldynda özin-özi küştep tizerlemekke tyrysty, biraq gertsog būğan üzildi-kesildi qarsy boldy — atynan sekirip tüsip, Don Kihotty qūşağyna alyp, bylai dedi:
— İeligimdegi jerge basqan qadamyñyz osynşa sätsiz bolğanyna qatty ökinip tūrmyn, senor Qaiğyly Beine Rytsary. Aita keterligi, atqosşylardyñ qūntsyzdyğy kei-keide janğa būdan da auyr tietin oqiğalarğa sebepşi bolatyny bar.
— Öziñiz sekildi aituly şonjarmen kezdesuge bailanysty oryn alğan oqiğany äste sätsiz deuge bolmaidy, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot. — Tipti qūrdymnyñ ieñ tübine qūlap tüssem de, ol jerden meni öziñizben jüzdesuimniñ qūrmeti qūtqaryp, joğary köterip alar iedi. Meniñ atqosşym, qūdai sazaiyn bergir, ornyqty tūruy üşin ierdi dūrys salyp, aiyldy qattyraq tartudan göri, qyrşañqy qaljyñdardy toğytu üşin tiline ierik beruge şeber. Alaida, qandai kepke tap bolmaiyn meili, qūlap jataiyn nemese qaita tūraiyn, jaiau bolaiyn nemese atty bolaiyn, sizge jäne senora gertsoginiağa, qadirmendi zaiybyñyzğa, sūlulyq älemindegi tañdaulylardyñ tañdaulysy häm ädeptiliktiñ ülgi-önegesin qalyptastyruşylardyñ mañdaialdy maqtanyşy dep atauğa äbden laiyqty hanymğa, qyzmet ietuge qaşan da daiynmyn.
— Tūra tūryñyz, senor Lamançalyq Don Kihot, tūra tūryñyz! — dedi gertsog. — Senora donia Dulsineiä Tobosskaia ämir jürgizetin jerde basqa bireudiñ sūlulyğyn madaqtauğa bolmaidy.
Būl ieki arada Sanço Pansa būğaudan aiağyn bosatqan da iedi, söitip bermen kelgen ol myrzasynyñ ornyna jauap qatyp ülgerdi:
— Senora Dulsineiä Tobosskaianyñ asqan sūlu iekenin teriske şyğarmau kerek, kerisinşe, moiyndau qajet, alaida qūian qaşan da añşy añdamağan kezde qaşady iemes pe, onan soñ mynadai närseni iestigenim bar: özimiz jaratylys dep atap jürgenimiz sazdan köze jasaityn qūmyraşy ispetti, desedi, iendeşe, ieger ol bir ädemi közeni jasap şyğarsa, onda ol mūndaidyñ iekinşisin de, üşinşisin de, tipti jüz şaqtysyn da jasai alady ğoi. Mūny aityp tūrğan sebebim, senora gertsoginia öz bibim senora Dulsineiä Tobosskaiadan ieş te bir kem iemes.
Don Kihot gertsoginiağa qarap bylai dedi:
— Myna bir jaidy qaperge alyp qoiyñyz, märtebeli hanym: birde bir kezbe rytsarda tap myna mendegidei söilempaz äri qaljyñbas atqosşy bolğan iemes; ieger öziñizge, joğary märtebeli senora, kem degende birneşe kün qyzmet ietkenimdi hoş körseñiz, onda būğan is jüzinde köziñiz jeter iedi.
Gertsoginia būğan bylai dep jauap qatty:
— Meiirban Sançonyñ äzilqoilyğy mağan äbden ūnaidy; būl onyñ aqylsyz iemestiginiñ aiğağy, — topastau adamdar, mūny iendi öziñiz de bilesiz ğoi, senor Don Kihot, äzil men qaljyñğa joq keledi, al meiirban Sanço — äzilqoi äri qaljyñbas bolsa, onda men ony tap osy qazir aqylman dep tanuğa barmyn.
— Sondai-aq, myljyñ dep, — dep qosyp qoidy Don Kihot.
— Onda tipten jaqsy, — dep ilip äketti gertsog. — İerekşe zerdelilik sözge sarañdyqpen üilesim tappaidy. Al, qazir iendi, köp sözdi qoiyp, sizdi, dañqty Qaiğyly Beine Rytsary...
— Arystan Rytsary deu kerek, şarapatty myrzam, — dep qystyryla ketti Sanço, — beineler men beineleuler degenniñ bäri bitti, iendi qalğany tek arystandar ğana.
— Sonymen, sizdi, senor Arystan Rytsary, qamal-saraiyma şaqyram, — dep sözin jalğady gertsog, — būl aradan ol onşa qaşyq iemes, ol jerde öziñiz sekildi asa qadirmendi adamdar köruge laiyqty qonaqjailylyqtyñ jäne bizge qonaqqa kelip tūratyn kezbe rytsarlarğa gertsoginia iekeuimiz körsetetin meimandostyqtyñ şuağyna şomylatyn bolasyz.
Būl ieki arada Sanço myrzasynyñ ierin jönge keltirip, aiylyn jaqsylap tartyp ta ülgergen-di, odan soñ Don Kihot Rosinantqa, gertsog öziniñ säigüligine otyrdy, gertsoginia bolsa, iekeuiniñ arasynan tabyla ketti, söitip bäri qamal-saraiğa qarai qozğaldy. Gertsoginia, alaida, Sançoğa özimen qatar jüruge ämir ietti, öitkeni onyñ äserli äñgimesi oğan aityp jetkizgisiz quanyş syilaityn. Sanço köp jalyndyrğan joq, üşeudiñ ortasyna synalanyp iendi de, törtinşi sūhbattas qaqynda ortaq äñgimege aralasa bastady, — gertsog pen gertsoginia būğan qatty yrza boldy, öitkeni olar kezbe rytsar men onyñ auzy tynym tappaityn atqosşysyn qonaq ietetin jağdaidyñ tap kelgenin özderi üşin tötenşe bir sättilikke balap iedi.
HHHI tarau
Būl tarauda ne qily keremet oqiğalar baiandalady.
Sançonyñ quanyşy şeksiz bolatyn, öitkeni gertsoginianyñ iltipatyna ilikkeninde şübäsi joq-ty, osy sebepti onyñ qamal-saraiynda don Dego qojalyğy men Basilonyñ üiindegidei myrğamğa batudan ümitti iedi; ol jan raqatyn keşkendi ūnatatyn, al ömirdiñ qyzyğyn körip qaluğa mümkindik jasaityn sondai bir sät kezdesse, aidarynan şap berip ūstai alatyn.
Odan äri hikaiada bylai delinedi: osy şoğyr jazğy saraiğa, basqaşa aitqanda, qamal-saraiğa jaqyndamastan biraz būryn ilgeri ozyp ketken gertsog ierterek baryp, malailaryn jinap, Don Kihotty qalai qarsy alu kerektigin aityp, tiısti tärtip bergen iedi, söitip Don Kihot gertsoginiamen birge qamal-sarai qaqpasyna kelip jetken kezde qarsy aldynan ädemi alqyzyl atlastan tigilgen, ietegi tobyqqa deiin jetetin, ädette tañğy kiım-keşek dep atalatyn kiımi bar, älde malai ma, älde atşy ma, ieki jigit şyğyp, äne-mine degenşe bolmai ony atynan köterip tüsirdi de:
— Märtebeli myrza, raqymşylyq jasap gertsoginianyñ attan tüsuine järdemdesip jiberseñiz, — dedi.
Don Kihottyñ järdemdeskisi kelgen, biraq sol arada gertsoginia iekeuiniñ arasynda ūzaqqa sozylğan sypaiygerşilik “siz-biz” bastaldy da ketti; alaida, gertsoginia öz degeninen qaitpai, atynan tek gertsogtyñ kömegi arqyly ğana tüsetinin aityp tūryp aldy, öitkeni mūndai dañqty rytsardy bekerden-beker mazalauğa özimdi laiyq sanamaimyn, dedi. Aqyr soñynda gertsog bermen jaqyndap, zaiybynyñ attan tüsuine kömektesti; söitip, bäri daladai keñ işki aulağa kirgen kezde süp-süikimdi ieki qyz jügirip kelip Don Kihottyñ iyğyna köz jauyn alatyn alqyzyl mantiiäny japty, sol boida-aq galereiä bitkenniñ bärinde ierkek-äieli aralas malailar paida bola ketip, qatty dauystap:
— Hoş keldiñiz, kezbe rytsarlyqtyñ quanyşy men maqtanyşy! — desip şulasa bastady.
Sonymen bir mezgilde olardyñ barlyğy nemese barlyğy derlik gertsog pen gertsoginiağa jäne Don Kihotqa qūtylaryndağy hoş iısti sūiyqtyqty bürkip jatty, būğan Don Kihot keremettei airan-asyr boldy. Osy arada ol öziniñ jalğandyqtan aulaq, şyn mänindegi nağyz kezbe rytsar iekenine aqi-taqi köz jetkizip, soğan kämil senip te qaldy, öitkeni ötken zamandarda osyndai rytsarlarğa jūrt qandai qūrmet-qoşemet körsetse, — al mūnyñ jaiy oğan romandardan jaqsy mälim-di, — özine de däl sondai qūrmet-qoşemet körsetilip jatqan-dy.
Sūr jorğasyn qaqpa syrtyna tastap, gertsoginianyñ soñynan iergen Sanço qamal-saraiğa ötip ketken, biraq şamalydan keiin iesegin jalğyz qaldyrğanyna opyna bastady, söitken soñ gertsoginiany qarsy aluğa şyqqan äldebir jasamys dueniağa jaqyndap, oğan bylai dep sybyrlady:
— Senora Gonsales, nemese qalai atauşy iedi öziñizdi...
— Meniñ iesimim — donia Rodriges de Grihalba, — dep jauap qatty duenia. — Jaişylyq pa, qūrmettim?
Sanço oğan bylai dedi:
— Mağan mynadai bir jaqsylyq jasap jiberseñiz demekşi iem: qamal-sarai qaqpasynyñ syrtyna şyqsañyz, — onda meniñ sūr iesegim tūr, mine, sony, raqymşylyq jasap, atqorağa kirgizip qoiuğa ämir ietseñiz, jä bolmasa öziñiz apara qoisañyz: iesegim baiğūs özi sondai ürgelek, sondyqtan qandai jağdaida da japadan-jalğyz qala almaidy.
— Malaiy sekildi myrzasy da osynşa ädepti bolsa, jetisken iekenbiz! — dep saldy duenia. — Joğalt köziñdi būl jerden, bauyrym, — seniñ de, mūnda senimen birge kelgenniñ de tezirek qarañ batsyn, — öz iesegiñdi öziñ küt, būl qamal-saraidağy duenialar ondai ispen ainalyspaidy.
— Olla-billä, şyn sözim, — dedi Sanço qarsylyq bildirip, — myrzamnyñ aitqan bir äñgimesinen, — ol özi ne qily hikaiany köp biledi, ol jağynan oğan teñ keler ieşkim joq, — Lantselot
Britaniiädan kelip jetken şaqta:
Qamqor boldy freilinalar oğan,
Al säigüligine – printsessalar,
degenin öz qūlağymmen iestigem, al meniñ iesegimdi senor Lantselottyñ mästegimen salystyru tipten obal ğoi.
— Äñgime bylai, bauyrym, — dedi duenia, — ieger sen qyljaqbas bireu bolsañ, onda älgindei äzilsymaqtaryñdy sondaidy ūnatatyndarğa jäne soğan aqşa töleitinderge baryp ait, al menen alatynyñ figa31 ğana.
— İendeşe, tipten jaqsy, — dep ilip äketti Sanço, — qalai bolğanda da, äiteuir, figañyz babymen pisip-jetilgen sekildi ğoi, olai deitinim, jas şamasy jağynan ol, meniñşe, öziñizben tüidei qūrdas siiäqty.
— Arsyz it! — dep aiqailap jiberdi aşu qysqan duenia. — Jaspyn ba, jasamyspyn ba — būl jaiynda qūdaidyñ aldynda ğana iesep berem, sen siiäqty alaiaqqa, boq sasyğan bireuge iemes!
Onyñ aşynğannan şyqqan aşy dauysyn gertsoginia da iestip, jalt qarap, yzağa bulyqqan duenianyñ közine qan tolyp ketkenin körip, ne bolğanyn sūrady.
— Ne bolsyn, myna būzaqy, — dep jauap qatty duenia, — qaqpanyñ syrtynda qaldyrğan iesegimdi atqorağa alyp bar dep mağan qadaldy da qaldy, qaidağy bir Lantselotqa qai jerde qyzmet ietip jürgeni beimälim qaidağy-jaidağy freilinalardy mysalğa keltirip, sol kezde duenialar onyñ säigüligine qamqorlyq jasap jatqan iedi, dep sandyraqtady, mūnyñ bäri az bolğandai, meni kempir dep kemsitti.
— Öz basym mūny qorlaudyñ ieñ auyry dep bağalar iem, — dep
qūlaqqağys ietti gertsoginia.
Sosyn Sançoğa qarap bylai dedi:
— Donia Rodrigestiñ äli jas iekenin qaperiñe al, qūrmetti Sanço, jamylğy jamylyp jürgeni — iegde tartqandyğy iemes, jūrt özin qūrmet tūtsyn degeni jäne dästür talaby.
— Ony ädeii renjitu üşin äldene desem, būl dünieden baqyt tappai-aq öteiin, — dep söilep ketti Sanço. — Ol kisige älgini aitqan jalğyz ğana sebebim: iesegimdi sondai jaqsy körem, sondyqtan ony myna senora donia Rodriges sekildi meiirimdi jannyñ qamqorlyğyna senip tapsyruğa bolady-au dep oilağam.
Don Kihot mūnyñ bärin iestip tūrğan-dy.
— Sanço! Osy jerde osyndai äñgime aitudyñ jöni bar ma? — dedi ol aqyry.
— Senor! — dep jauap qatty Sanço. — Qai jerde jürse de adam öz zäruligi jaiynda äñgime qylady: tap osy jerde men iesegimdi iesime aldym, sosyn tap osy jerde sol jaiynda äñgime iettim, al ieger ony atqorada iesime alsam, onda atqorada da äñgime qylar iem.
Gertsog būğan mynadai lebiz bildirdi:
— Sanço aqylğa qonymdy söz aitty jäne onyñ ieşqandai kinäsi joq. İesek jemnen kende bolmaidy, sondyqtan Sanço ieşteñege alañdamai-aq qoisyn: özine qandai kütim jasalsa, iesegine de sondai kütim jasalady.
Don Kihottan basqanyñ bärin köñildendirgen osy äñgimeden keiin, oğan baspaldaqpen joğary köteriluge ūsynys jasalyp, ony qabyrğalaryna airyqşa bağaly qamqa jäne altyn talşyğy aralastyra toqylğan kilemder ilingen zalğa ötkizdi; alty qyz kelip sauyt-saimanyn şeşip, oğan paj32 sekildi qyzmet körsete bastady, — jūrttyñ bäri özin şyn mänindegi kezbe rytsar dep oilaitynyna közi jetip, köñili senui üşin Don Kihotqa qandai kütim jasap, ne isteu keregin gertsog pen gertsoginia olarğa aldyn-ala üiretip, küni būryn qūlaqqağys ietip qoiğan iedi. Sauyt-saimannan arylğan, tyriğan aryq, ūzyntūra, iebedeisiz, ieki ūrtynyñ qabysyp qalğany sonşa, qūddy işki jağynan bir-birin süiip jatqandai körinetin Don Kihottyñ üstinde tek tüie jün kamzoly men quyqtai şarovary ğana qalğan-dy, būl kespiriniñ küiki köringeni sonşa, ieger qyzdar baiqausyz külip qoimauğa baryn salmasa (būl jöninde qojaiyndarynan olar arnaiy nūsqau alğan), onda iendigi külkiden işek-sileleri qatqan da bolar iedi.
Būdan keiin qyzmetşi qyzdar jeidesin auystyru üşin onyñ tyr jalañaş şeşinuin ötindi, biraq ol būğan üzildi-kesildi qarsylyq bildirip, kezbe rytsarğa jürektilik qandai jarasymdy bolsa, ädeptilik te sondai üilesimdi qasiet iekenin mälim ietti. Äitkenmen, ol Sançoğa taza jeideni aluğa ämir ietip, onymen birge sändi jinalğan tösek tūrğan basqa bölmege kirip kilttenip aldy da, jeidesin auystyryp kidi; Sançomen oñaşa qalğan Don Kihot oğan bylai dedi:
— Jaña tuğan saiqymazaq, baiağyda tuğan su myi, qane jauap ber: qalai qūrmetteuge de laiyq qadirmendi duenianyñ aryn töguge, qorlauğa qalai ğana dätiñ bardy? İesegiñdi ieske tüsiretin basqa qolaily uaqyt tappadyñ ba jäne özimizdi osynşa qonaqjailyq körsetip qarsy alyp jatqan senorlar köligimizdi qarausyz qaldyrady dep oilap pa ieñ? Qūdai aqy, Sanço, öziñe öziñ ie bolsañşy, iırilgen jibiñdi közge körsete bermeseñşi, äitpese derevnialyq qarabaiyr mata iekeniñdi jūrt birden baiqap qūiady ğoi. İesiñde ūstağyn, künäkar pende, malaiy neğūrlym izetti jäne önegeli bolsa, myrzasy da soğūrlym zor qūrmetke ie bolady, sondai-aq printstiñ basqa adamdardan aiyrmaşylyğyn añğartyp tūratyn basty qasietiniñ biri — özi qandai kelisti körinse, malailarynyñ da sondai kelisti körinetini. Sen de bir sor boldyñ ğoi mağan, pätuasyz-ai! Apyrai, jūrt öziñdi äñgüdik mūjyq, daraqy saiqymazaq dep tapsa, meni de alaiaqqa äri aldamşyğa joritynyn qalai ğana tüsinbeisiñ? Joğa, onyñ jaramaidy, dostym Sanço, ondaidan aulaq bol. Myljyñdau men qaljyñdaudyñ şegin bilmeitinder jaza basqan alğaşqy adymynda-aq jürek ainytar quys keude qyljaqbasqa ainalyp şyğa keledi. Auzyña ie bol. Auzyñnan şyğarmas būryn är söziñdi mölşerlep, bezbendep al, sondai-aq, mine, aqyr soñynda, jaratqan iemizdiñ järdemimen jäne özimniñ aibynymmen dañqymyzdy asyryp, däuletimizdi tasytatyn jerge tap bolyp tūrğanymyzdy qaperiñde ūsta.
Myrzasynyñ būiryğyn būljytpai oryndau maqsatynda Sanço auzyna qaqpaq qoiuğa, iendigi jerde orynsyz äri oilanbai aitylğan bir söz auzynan şyqsa tilin kesip tastauğa uağda berdi; iendi ieşteñege alañdamañyz: meniñ minez-qūlqyma qarap neğylğan adam iekenimizdi ieşkim sezbeitin bolady, dedi.
Don Kihot kiımin auystyrdy, semserin beline bailady, iyğyna alqyzyl mantiiäny ildi, qyzmetşiler ūsynğan jasyl atlas beretti basyna kidi, söitip osyndai keiipte keñ zalğa şyqty: mūnda ony ieki qatarğa tizilip, qol şaiatyn sauyt ūstağan qyzdar tosyp tūr iedi; osynau salt-joralğynyñ bäri tolyp jatqan iılip-bügilu jäne basqa da räsimdermen qosa qabat atqaryldy. Odan soñ Don Kihotty qamal-sarai ieleri kütip otyrğan ashanağa iertip baru üşin saraidyñ ağa malaiy bastağan on ieki paj keldi. Don Kihotty ainala qorşap alğan pajdar ony saltanatty türde jäne meilinşe zor qūrmetpen dastarqany köz jauyn alardai jainap tūrğan, biraq bar bolğany tört-aq adamğa arnap jaiylğan, iekinşi bir zalğa ötkizdi. Tabaldyryq aldynan ony gertsog, gertsoginia jäne därejeli bir sviaşennik qarsy aldy; būl özi mūragerlik bilikke ie bolu qūqy bar kniazdarda dini tälimger qyzmetin atqaratyndar sanatyndağy, özi kniaz bop jaralmağandyqtan tua bitti kniazdardy osy ataqqa qalai laiyq boludy üiretuge qauqarsyzdar sanatyndağy, ruhani taiazdyqtaryn joğary lauazymdy adamdardyñ zañğar beinesiniñ ölşemine ainaldyruğa tyrysyp bağatyndar sanatyndağy, ruhani şäkirtterin qanağatşyldyqqa üiretem dep jürip olardy tas sarañğa ainaldyratyndar sanatyndağy sviaşennik iedi, — ierli-zaiypty gertsogtarmen birge Don Kihottyñ aldynan şyqqan därejeli sviaşenniktiñ adami beinesi, asyly, osyndai bolsa kerek. Gertsog Don Kihotqa oryndy törden ūsyndy, anau äuelde tartynşaqtağanymen, aqyry amalsyz köndi. Don Kihottyñ qarsy aldyna dini tälimger jaiğasty, gertsog pen gertsoginia onyñ oñ jäne sol jağynan oryn aldy.
Sol arada tūrğan Sanço mynadai aqsüiek adamdardyñ myrzasyna körsetip jatqan qūrmetine añ-tañ bop añtaryla qarap qaldy; Don Kihotty törge otyruğa köndiru üşin gertsogtyñ qanşa äurege tüskenin körgen ol:
— Myrzalar rūqsat ietse, bir joly selomyzda üstel basyna otyru jaiynda aitys tua qalğanda ne bolğanyn aityp bereiin, — dedi.
Būl sözdi iestigende Don Kihot selk iete qaldy, — şamasy, Sanço öreskel birdeñeni bylş ietkize me dep qauiptense kerek. Sanço oğan köz tastap, bärin tüsine qoidy da, bylai dedi:
— Aua jaiylyp ketedi-au nemese qolaisyz birdeñe aityp qūiady-au dep qoryqpañyz, marhabatty myrzam, köp pe älde az ba, maqtap pa älde dattap pa — qalai söileuim kerektigi jöninde manağy aitqan keñesiñizdi äli ūmyta qoiğan joqpyn.
— Ondai närse iesimde joq, — dedi Don Kihot, — ne aitqyñ kelse de aita ber, tek qysqa söile.
— İendeşe, — dep sözin jalğady Sanço, — sizderge aqiqat şyndyqty aityp bergim keledi, onyñ üstine, osy arada otyrğan Don Kihot myrza bäribir ötirik aituyma jol bermeidi.
— Mağan salsañ, Sanço, — dep ilip äketti Don Kihot, — ötirikti qanşa suqitqyñ kelse de suqita ber, sağan qoi demeimin, biraq aldymen ne aitatynyñ jaiynda oilanyp al.
— Oilanğanda qandai, äbden iın qandyrdym, jeti ret ölşedim, tek segizinşide ğana kesip otyrmyn jäne būğan qazir-aq köziñiz jetedi.
— Myna mūndardy quyp jibergenderiñiz jaqsy bolatyn iedi, äitpese onyñ ne jaiynda ottaitynyn bir qūdaidyñ özi biledi, — dedi Don Kihot üi ielerine.
— Küieuimniñ ömirimen ant ieteiin, — dedi gertsoginia, — Sanço janymnan bir adym da jyraq ketpeidi. Ony sondai jaqsy körem jäne öte aqyldy adam dep bilem.
— Laiqatty bolmasam da, özim jaiyndağy jyly söziñiz üşin, märtebeli hanym, qūdai aqyl-iesiñizdi serik qyp jüz jasauğa jetkizsin, — dep mälim ietti Sanço. — Al, aitaiyn degenim mynau iedi. Selomyzdağy bir idalgo qonaqqa kisi şaqyrady, al özi öte bai jäne tekti tūqymnan şyqqan adam iedi, sebebi Alamos de Medina del Kampo tūqymynan bolatyn jäne donia Mensia de Kinoneske üilengen-di, al būl äulie İakov ordeniniñ rytsary Alonso de Maranonnyñ qyzy-tūğyn, sol Alonso aqyry Erradurda suğa ketip öldi ğoi, al būdan birneşe jyl būryn sonyñ qyrsyğynan selomyzda şataq şyqqany bar, iestuimşe, oğan myrzam Don Kihot ta aralasqan iedi jäne sol şataqtyñ tūsynda ūsta Balbastronyñ balasy Tomasilo Sandalbai soqqyğa jyğylğan bolatyn. Al, aityñyzşy, qadirmendi myrzam, osy ötirik pe iendi? Qūdai üşin, şyn deñizşi, äitpese senorlardyñ meni suait dep, ötirikşi dep oilap qaluy mümkin.
— Osy uaqytqa deiin seni ötirikşiden göri suaitqa köbirek ūqsatyp iedim, — dep tälimger sözge kilikti, — äitkenmen, keiin kim bop şyğatynyñdy bile almai otyrmyn.
— Sen sonşalyqty köp iesimdi ataisyñ, Sanço, sonşalyqty köp nyşandy alğa tartasyñ, — dedi Don Kihot, — sondyqtan, şamasy, şyndyqty aityp tūrğan şyğarsyñ, ony moiyndamasqa lajym joq. Alaida äñgimeñdi ärmen jalğa jäne qysqartyp ait, äitpese qalai bastağanyña qarağanda, myna türiñmen ieki kün boiy aitsañ da aiağyna jetkize almaityn sekildisiñ.
— Jo-joq, mağan quanyş syilağysy kelse, qysqartpasyn, — dep qarsylyq bildirdi gertsoginia, — kerisinşe, ieger şynymen qajet bolsa, tipti alty kün boiy aitsa da, öz bilgeninşe aita bersin, iesesine būl meniñ ömirimdegi ieñ baqytty künder bop qalady.
— Sonymen, marhabatty myrzalar, — dep sözin jalğady Sanço, — jañağy idalgony men özim bes sausağymdai bilem, sebebi onyñ üii meniñ üiimnen qol ūsynymdai ğana jerde, söitip, iendi ol, älginde aitylğandai, üiine bir aq jürek kedei şaruany qonaqqa şaqyrady ğoi.
— Tezdet, şyrağym, — dep sviaşennik ony bölip jiberdi, — ieger osylai jalğastyra berseñ aqyrzaman ornağanşa da aityp bitpessiñ.
— Qūdai quat berse, odan äldeqaida ierte ülgerermin, — dep şort kesti Sanço. — Aitaiyn degenim, söitip şarua älgi atalğan idalgonyñ üiine qonaqqa kelmei me iendi; dünieden ötip te ketti ğoi ol, älgi idalgony aitam, topyrağy torqa bolğyr, ana düniege kädimgi äulie adam sekildi attanypty desedi, ras, men özim körgen joqpyn, ol kezde Temblekede şöp şauyp jürgem...
— Qūdai aqy, balam, Temblekeden mümkin bolğanynşa tezirek qaityp oralşy jäne idalgony jerleuge qatyspai-aq qoişy, äitpese sen aityp bitkenşe bireuimizdi jerlep te qoiuy ğajap iemes.
— Söitip, iendi, — dep Sanço sözin jalğady, — iekeui üstel basyna otyrmaqşy bolady, — iekeui de küni keşegidei köz aldymda...
Sançonyñ äñgimesindegi şeginister men irkilister tälimgerdiñ jynyn keltire bergenine ierli-zaiypty gertsogtardyñ aiyzy qanyp, odan özgeşe bir raqat tauyp otyrdy, al Don Kihottyñ zyğyrdany qainap, qany basyna şapşydy.
— Aitaiyn degenim, — dep Sanço sözin jalğastyra tüsti, — söitip, iendi üstel basyna jaiğasatyn da kez keledi ğoi, biraq sol arada şarua tördegi orynğa idalgonyñ özi otyruy keregin aityp qoimaidy, al idalgo bolsa şaruanyñ otyrğany jön iekenin aityp qoimaidy, öz üiinde özi belgilegen tärtip oryndaluğa tiıs iekenin alğa tartady; alaida şarua kişipeiildiligi men körgendiligin baiqatyp qalğysy kelip, tabandap tūryp alady; aqyr soñynda idalgo aşulanyp ketedi de, şaruany iyğynan qapsyra ūstap, tördegi orynğa küşpen otyrğyzyp: “Äi, otyrsañşy, sen keşe! Qai jerge jaiğaspaiyn meili, meniñ ornym bäribir tör sanalady ğoi!” depti. Mine, äñgimemniñ bary osy, ädiline kelsek, mūnyñ oryndy jerinde aitylğanyna kämil senimdimin.
Don Kihottyñ beti qyzyl teñbildenip ketti, qoñyrqai tartqan öñinen būl anyq körinis berip tūrdy; Sançonyñ işaratyn Don Kihottyñ bek jaqsy tüsingenin sezgen, sondyqtan atqosşysymen qosa özderine de reniş bildirip jürmesin dep qauiptengen üi ieleri būl ieki aralyqta külkini qoiyp, baisaldy keiipke iengen iedi. Äñgime taqyrybyn özgertu üşin jäne Sançonyñ şatty-būtty sözine tyiym salu maqsatymen gertsoginia Don Kihottan senora Dulsineiädan habar alyp tūrasyz ba, soñğy uaqytta oğan syilyqqa qanşa däu men zūlymdy attandyrdyñyz, öitkeni, sirä, talaiyna jer qaptyryp ülgergen de şyğarsyz, degen saual qoidy. Don Kihot oğan bylai dep jauap qatty:
— Senora! Baqytsyzdyğymnyñ bastalğan kezi mälim bolğanymen, aiaqtalar kezi beimälim. Men däulerdi de jeñgenmin, oğan syilyqqa janalğyştar men jauyzdardy da attandyrğanmyn, biraq ol jadylanyp qoiylsa jäne sūrqynan adam şoşityn şarua äielge ainaldyrylsa, olar ony qaidan izdep tappaq?
— Äi, bilmeimin-au, — dep Sanço Pansa sözge aralasty, — mağan älemde odan asqan sūlu joqtai körinip iedi. Qalai bolğanda da, äiteuir, şiraqtyğy men sekiruge beiimdigi jağynan kerilgen arqanda bileitin darşylardyñ kez-kelgenin jolda qaldyrady. Şyn aitam, senora gertsoginia, ol aumağan mysyq qūsap mäşige jerden bir-aq sekirip mine alady.
— Sen, nemene, ony jadylanğan kezinde körip pe ieñ, Sanço? — dep sūrady gertsog.
— Körmegende şe! — dep jauap qatty Sanço. — Siqyrlau degen päleniñ qarmağyna jūrttan būryn men ilikpegende, şaitan iliksin be? Jo-joq, ol şynymen-aq jadylanğan... tura siz ben biz siiäqty!
Däuler, janalğyştar men siqyrşylyq jaiyndağy būl äñgimeniñ bärin iestip otyrğan tälimger mynau Lamançalyq Don Kihottyñ tap özi iekenin ūqty, onyñ bastan keşken hikaiasyn gertsog qolynan tastamai oqyp jüretin, sol üşin tälimger oğan talai märte reniş bildirip, mūndai pätuasyz närselerdi oqu pätuasyzdyq sanalatynyna ony sendirip baqqan-dy. İendi qazir joramalynyñ dūrystyğyna közi anyq jetkennen keiin qolma-qol aşu şaqyryp, gertsogqa qarap doldana söilep ketti:
— Şarapatty myrzam! Myna būzyqtyñ qiiämpūrys isteri üşin qūdaidyñ aldynda jauap beruiñizge tura keledi. Baiqauymşa, mynau älgi Don Kihot pa, Don Däldüriş pe nemese tağy qalai ataluşy iedi, öziñiz oilaityndai sonşalyqty bir alyp bara jatqan auyş iemes sekildi, sondyqtan onyñ aqymaqtyqtary men iesalañdyqtaryna köz jūma qarauyñyzğa bolmaidy.
Odan soñ ol Don Kihotqa qarai ieñse būryp, bylai dedi:
— Al, aityñyzşy, äumeser neme: kezbe rytsarsyñ dep, däulerdi jeñip, jauyzdardy tūtqynğa alyp jürsiñ dep ilandyrğan kim sizdi? Aqylğa keliñiz de, myna sözimdi ieste ūstañyz: üiiñizge qaityñyz, bar bolsa balalaryñyzdy bağyñyz, şaruaşylyqpen ainalysyñyz, dünie kezip tentirep, köktegi tyrnağa qol sozğandy, tanys-beitanys abzal jandardyñ külkisine qalğandy qoiyñyz. Bäle-jalasy öz basynan auyspağyr kezbe rytsarlar düniede bolğan jäne qazir de bar degendi qaidan taptyñyz? Däuler — İspaniiänyñ, janalğyştar — Lamançanyñ qai jerinde jür, sondai-aq anau älgi jadylanğan Dulsineiälar men öziñiz jaiynda jazylğan ne şūraily pätuasyz hikmetter qaida qaneki?
Don Kihot qadirmendi tälimgerdiñ sözin zer sala tyñdady, al anau aitaryn aityp ünsiz qalğan kezde, ierli-zaiypty gertsogtarğa degen qūrmetine de qaramastan, ornynan atyp tūrdy da, tūla boiyn kernegen aşu-yzadan jüzi tütigip, söilep qūia berdi...
Alaida, onyñ jauabyna jeke tarau arnağan laiyq.
HHHII tarau
Özin kinälauşyğa Don Kihottyñ qandai jauap qaitarğany jaiynda, sondai-aq mañyzdy da qyzyqty basqa da oqiğalar jöninde.
Sonymen, Don Kihot ornynan atyp tūrdy, tūla boiy qalş-qalş ietip, qatty tolqyğannan demi tarylyp, bylai dep söilep ketti:
— Myna özim kelip tūrğan şañyraq, märtebeli adamdardyñ qatysyp otyruy, sondai-aq dini därejeñizdi qaşan da qūrmet tūtqanym jäne qazir de qūrmet tūtatynym ädiletti aşuymdy auyzdyqtap, şekten şyğarmai tūr. İendeşe, osy aitqandaryma orai jäne jūrttyñ bärine mälim jaidy, atap aitqanda: ğalymdar äiel qaruynan, iağni tilden basqa ieşqandai qarudy qoldana almaitynyn qaperde ūstai otyryp jäne tap osy qarudy paidalana otyryp öziñizben, — aita ketkenniñ artyğy joq, sizden tūrpaiy balağat söz iemes, basalqaly aqyl-keñes iestuim kerek iedi, — terezem teñ jağdaida aiqasqa tüskeli tūrmyn. Künädan aryltudy közdeitin jäne izgi nietten tuyndağan jazğyruğa müldem basqa jağdai men basqa uaqyt qajet, — qalai bolğanda da, meni düiim jūrttyñ aldynda jäne barynşa qatañ türde aiyptau arqyly izgi nietti jazğyrudyñ şeñberinen şyğyp kettiñiz, öitkeni būl maqsat qatygezdik iemes meiirimdilik arqyly iske asady, osy sebepti män-jaiynan müldem habaryñyz joq künälardy aiyptai otyryp, künäkardy äi joq, şäi joq auyş, däldüriş atandyrğanyñyz tipten orynsyz bop şyqty. Şyn mäninde de, meni äşkerelep, masqaralap, şaruaşylyqpen ainalysu üşin, äielim men ballarymdy bağyp-qağu üşin, — al mende äiel men bala bar ma, ony da bilmeisiz, — üiime attandandyryp jibergiñiz keletindei qandai aqymaqtyqtarymdy körip otyrsyz, mine, osyğan jauap beriñizşi? Apyrai, osylaişa töbeden tüskendei bop kezbe rytsarlyqqa jön-joba körsetu üşin, kezbe rytsarlar jaiynda üzildi-kesildi pikir aitu üşin tälimger qaqyn paidalanyp bireudiñ otbasynan oryn tauyp alu, äldenendei bir arzanqol pansionda tärbielenip, aumağy jiyrma-otyz mil ğana öñirden alysqa ūzamai ömir ötkizu jetkilikti bolğany ma? Älde, oiyn-külkiden jerinip jihan kezu jäne aibyndylar ğana mäñgilik dañq otauyna köterile alatyn qiiä bettermen tike örleu — bolymsyz şarua, qyzyq quumen kün ozdyru ma sonda, sizdiñşe? İeger meni rytsarlar nemese aidyny asqan, bolyp-tolğan şonjarlar auyş atandyrsa, onda mūny ar-namysymdy aiaqqa taptau dep bağalağan bolar iem, al iendi özderi ieşqaşan kezbe rytsarlyq jolymen jürmegen, körgeninen köz jazbaityn äldebireuler meni kemaqyl dep jatsa, onda būğan ieşqandai män bermeimin: men — rytsarmyn jäne, qūdai sony hoş körip jatsa, dünieden rytsar bop ötemin de. Bireuler isip-kebingen ataqqūmarlyqtyñ dañğyl jolymen taltañdaidy, iendi bireuler ärkimge aryn satqan jaramsaqtyq jolymen jorğalaidy, üşinşiler — iesebi tügel iekijüzdilik jolymen jylmañdaidy, törtinşiler — şynaiy dini senim jolymen jüredi, al men bolsam, jūldyzym belgilegen bağdar boiynşa kezbe rytsarlyqtyñ tar soqpağymen kele jatyrmyn, sol üşin tirşiliktegi barlyq jan raqatynan bas tarttym, biraq ar-uiatymnan bas tartqam joq. Men qorlanğandardy qorğadym, qisyq-qyñyrdy tüzettim, qiiämpūrystyñ jynyn qaqtym, däulerdi tize büktirdim jäne qūbyjyqtardyñ mysyn bastym. Meniñ ğaşyq bolu sebebim de mälim: kezbe rytsarlar äiteuir bireuge ğaşyq boluğa tiıs, biraq men läzzatqūmar ğaşyqtar sanatynan iemespin, meniñ mahabbatym — syrttai ūnatyp, syrttai süisinuden aspaityn beikünä mahabbat. Men qaşan da tek izgi maqsattar jeteginde jürem, atap aitqanda: ärkimge jaqsylyq jasaudy jäne ieşkimge zalal tigizbeudi közdeimin. Al, iendi neğyldeisizder, meiirban myrzalar, asyl tuğan gertsog pen gertsoginia, osylai oilaityn, osylai äreket ietetin jäne osylai söileitin jandy aqymaq deuge bola ma?
— Qūdai aqy, jaqsy aitty! — dep dauystap jiberdi Sanço. — İendi bar ğoi, siz, senorym äri qojaiynym meniñ, aqtalmaq bop bosqa auyz auyrtpañyz, bäribir būdan artyq aitu da, oilap tabu da, sendiru de qiyn. Odan soñ, kezbe rytsarlar būryn bolmağan jäne qazir de joq dep boi bermei tūrğan myna senor özi, äueli, mūnyñ jaiynan birdeñe bağamdai ma ieken?
— Al, sen, qūrmettim, älgi Don Kihot aral syilauğa uäde ietti dep jazylğan Sanço Pansa iemespisiñ? — dep sūrady tälimger.
— Tap sonyñ özimin, — dep jauap qatty Sanço, — jäne būl aralğa basqalardan kem ieñbegim siñgen joq. Men sekildiler, jaiynda, ädette: “Jaqsy adamğa serik bolsañ jaqsy qasieti jūğysty bolady”, deidi; sosyn tağy: “Synyqtan özgeniñ bäri jūğady”, sonan soñ: “Aialy ağaştyñ köleñkesi de saialy” degen bar. Mine, men de jaqsy senor tauyp, ieteginen ūstadym, oğan qyzmet ietip jürgenime birneşe aidyñ jüzi boldy, söitip iendi, qūdai qossa, özim de ūzamai sol kisi siiäqty bop şyğam, oğan da raqat, mağan da raqat: ne aitatyny bar, ol — imperator bolady, men — gubernator bolam.
— Älbette, dostym Sanço, — dep sol arada gertsog ony bölip jiberdi, — senor Don Kihotqa degen qūrmetimniñ belgisi retinde bos tūrğan äjeptäuir sapaly bir araldy seniñ qaramağyña berem.
— Jyğyl tizeñe, Sanço! — dedi Don Kihot. — Öziñe körsetken osynau meiirim-qaiyrymy üşin şarapatty myrzamyzdyñ aiağyn qūş.
Sanço mūny būljytpai oryndady; zyğyrdany qainap ketken sviaşennik sol arada üstel basynan tūrdy da, gertsogqa qarap bylai dedi:
— Şarapatty myrzam, dini därejem sizdiñ de tap myna künäkarlar sekildi nägüman iekeniñizdi aituğa mäjbür ietip tūr. Au, būlardyñ iesuastyğyn deni sau, iesi dūrys adamnyñ bäri birdei qolpaştai bergen soñ būlar qalai ğana iesalañdanbasyn! Meili, bäiek bola beriñiz būlarğa, şarapatty myrzam, būlar ketkenşe üiimde bola tūram jäne tüzeuge könbeitindi aiyptaimyn dep te älekke tüspeimin.
Basqa bir auyz söz aitpağan jäne tüski asyn da işip tauyspağan tälimger şyğyp jüre berdi, gertsogtyñ ötiniş bildirgenine qairylmady; şyndyğynda, onyñ joq jerden aşu şaqyrğanyna külkisi kelgen gertsog onşalyqty qiylyp ötine de qoimağan. Külkiden tiylğan soñ gertsog Don Kihotqa mynadai äñgime aitty:
— Meiirimdi myrza, senor Arystan Rytsary, ar-namysyñyzdy äp-ädemi qorğap qaldyñyz, ieseñiz ketken joq, sondyqtan bir qarağanda jäbirlegendei körinetin, biraq şyn mäninde ondaidan aulaq älgi sözge bola keşirim sūratudyñ siz üşin ieşqandai mäni qalğan joq, öitkeni äielder siiäqty dini qyzmetşiler de ieşkimdi jäbirlei almaitynyn menen göri öziñiz jaqsy bilesiz ğoi.
— Dūrys aitasyz, — dedi Don Kihot. — Onyñ sebebi mynada: jäbir körsetuge bolmaityn adam basqa bireudi jäbirlei almaidy, al äielderdiñ, balalar men dini qyzmetşilerdiñ bireu özine şabuyl jasağanda qorğanarlyq därmeni joq, sondyqtan olar bireu özine qorlyq körsetti dep oilamauğa tiıs. Jäbirleu men qorlaudyñ arasyndağy aiyrmaşylyqty menen kem bilmeisiz ğoi, şarapatty myrzam: qorlyq — ony körsete alatyn, körsetetin jäne körsetuge nietti adamnyñ tarapynan bolady, al jäbir — kimniñ tarapynan bolsyn körsetile berui mümkin jäne onda qorlau maqsaty bolmauy da yqtimal. Sizge mynadai mysal keltireiin: äldebireu köşede qannen-qapersiz kele jatyr deiik, kenet oğan on būzaqy tap berip, taiaqpen ūryp-soğa bastaidy, al anau öz paryzyn oryndau maqsatynda semserin suyryp alady, biraq qarsylastar adam sany jağynan basym, sol sebepti ol raiynan qaitady, iağni kek aludan bas tartady, — mūndai adamdy qorlyq körgen dep iemes, jäbir körgen dep atauğa bolady. Osy oidy basqa bir mysal arqyly naqtylai tüseiin: bir adam kele jatady, kenet art jağynan bireu kelip taiaqpen ūrady da, sol boida aldy-artyna qaramai qaşa jöneledi, anau tūra quady, biraq quyp jete almaidy, — mine, taiaq jegen būl adamdy da qorlyq körgen dep iemes, jäbir körgen deuge bolady, öitkeni qorlyq körsetu üşin niet kerek. Al ieger jürginşige, äu basta tipti tasadan bolsyn, taiaqpen tap bergen būzaqy tūrğan ornynan tapjylmai, semserin suyryp alyp onymen betpe-bet kezdesse, onda būl jağdaida taiaq jegen adamdy bir mezgilde äri jäbirlengen, äri qorlanğan dep tanuğa bolady. Jäbirlengeni — oğan kütpegen jerden şabuyl jasaldy, qorlanğany — būzaqy ony qorlamaq niet körsetti, iağni qaşyp ketken joq, tūrğan ornynda qala berdi. Sonymen, qarğys atqyr jekpe-jektiñ qağidalaryna sai, men özimdi qorlandym dep iemes, jäbirlendim dep iesepteimin, öitkeni balalar da, äielder de qorlanu sezimin bastan keşpeuge tiıs, sol sebepti olarğa qaşa jöneludiñ de, tūrğan ornynda qala berudiñ de qajeti joq; būl dini qyzmetşilerge de ortaq jağdai, sebebi birinşilerinde de, iekinşilerinde de, üşinşilerinde de qaru-jaraq pen sauyt-saiman joq, — ärine, olar qorğanuğa mindetti, biraq kimge de bolsyn tap beruge mindetti iemes. Osy jaña ğana özimdi jäbirlendim dep biletinimdi aitqanmyn, biraq qazir iendi olai ieseptemeimin, öitkeni qorlyq körsetuge bolmaityn adam basqa bireudi qorlai almaidy, mine osy sebepti älgi meiirban adamnyñ sözinen özimdi jäbirlengendei köretin ieşteñe sezinbeuge tiıspin jäne sezinip te tūrğam joq. Bir ğana ökinişim, onyñ qasymyzdan ketip qalğany, — kezbe rytsarlar būryn da bolmağan jäne qazir de joq degen oiy men tūjyrymynyñ qanşalyqty qate iekenin däleldep berer iem. İeger mūndaidy Amadis pen onyñ tolyp jatqan tuystary iestise, onda olar, ärine, tälimgerimizdiñ basynan sipai qoimas iedi.
— Būğan dau bar ma, — dep ilip äketti Sanço, — qūlaştap tūryp bir şauyp, anar sekildi nemese pisip ketken qauyn sekildi, joğarydan tömen qarai qaq bölip tüsirer iedi. Olar qaljyñdy bilmegen! Bäs tiguge barmyn, ieger älgi adamsymaqtyñ äñgimesin Rinald Montalvanskii iestise, krest ūstaiyn, auzyn jaqsylap qan jalatar iedi de, anau sosyn üş jyl boiy jaq aşpai qūiar iedi. Onymen ūstasyp körse ietti, ömir boiy öksip öter iedi.
Sançony tyñdap otyrğan gertsoginianyñ külkiden işek-silesi qatty, sol arada būl oğan myrzasynan da göri külkili, odan da göri iesalañdau sekildi körindi, basqalar da sol kezde osyndai oida boldy. Aqyr soñynda Don Kihot sabasyna tüsti, tüski as işildi, sosyn, ydys-aiaq jinap äketilgennen keiin, tört qyz boi körsetti: biriniñ qolynda kümis legen, iekinşisinde kümis qūmyra bar iedi, üşinşisi iyğyna äppaq qardai äri keremet sändi sülgi ilipti, al törtinşisi jeñin şyntağyna şeiin türinip alyp, äppaq qolynda (onyñ qoly şynymen äppaq iedi) neapoldyq domalaq sabyn ūstap tūr iedi. Birinşi qyz äsem de äbjil qimylmen legendi Don Kihottyñ saqalynyñ astyna tosa qoidy, al Don Kihot bolsa, būl räsimge ün-tünsiz tañyrqanyp, qoldy iemes, saqaldy juu, şamasy, jergilikti dästür şyğar dep oilap qaldy; sol üşin moinyn barynşa alğa sozdy, ile-şala qūmyradan da su qūiyla bastady, al sabyn ūstap tūrğan qyz qardai äppaq köbikti būrqyratyp (sabynnyñ köpirşigi osyndai aq şañqan bolatyn), nege bolsa da köngen rytsardyñ tek iegin ğana iemes, sonymen birge betin, tipti közin de bar küşin salyp ysqylai bastady: anau amalsyzdan közin tars jūmyp aldy. Bolyp jatqan būl qyzyq pen şyjyqta gertsog pen gertsoginianyñ aiyby joq-ty, sondyqtan olar myna ierekşe juyndyrudyñ aqyry nemen tynaryn yñğaisyzdana tosyp otyrdy. Sol arada Don Kihotty äbden sabyndap bolğan saqal juuşy qyz su bitip qalğandai tür jasady, söitip qūmyraly qyzdy suğa jiberdi de, Don Kihotqa küte tūruyna tura keletinin aitty. Qūmyraly qyz su äkeluge ketti, Don Kihot kütip otyryp qaldy; onyñ däl osy sättegi türindei oğaş ta külkili keiipti tipti köz aldyna ielestetudiñ özi qiyn iedi.
Sol jerde tūrğandardyñ bäri, al būlar biraz adam iedi, oğan tesireie qarap qaldy, Don Kihot bolsa, közi jūmyq, saqaly sabyn-sabyn bop, künge totyğyp qoñyraiyp ketken moinyn jarty kezdei alğa ūmsyndyrğan qalpy otyrdy da qoidy, — osyny körip ieşkimniñ külip jibermegeni adam senbes jağdai boldy äri olardyñ asa bir sypaiygerşiligin de baiqatty; sotanaq qyzdar qojaiyndaryna köz toqtatyp qaraudan qaşqaqtaumen jürdi, al ne jylaryn, ne külerin bilmei qalğan qojaiyndar: ädepsizdik jasağandary üşin olardy jazalau kerek pe älde Don Kihottyñ osyndai külkili jağdaida qalğan keipin tamaşalau qyzyğyna keneltkeni üşin alğys aitu kerek pe — ne isteuge bolatynyna basy jetpei iştei arpalysqa tüsip otyrğan-dy. Aqyry suğa ketken qyz kelip, Don Kihotty juyndyru aiaqtaldy da, sülgi ūstap tūrğan qyz betin äbden qūrğatyp sürtip berdi, odan soñ tört qyzdyñ törteui de iılip qūrmet körsetip, şyğar iesikke qarai bet aldy, alaida mūnyñ äzil iekenin Don Kihot sezip qalmauy üşin gertsog legen ūstağan qyzdy şaqyryp alyp:
— Qane, iendi meni juyndyra ğoi, tek baiqa, suyñ tausylyp qalmaityn bolsyn, — dedi.
Añğarymdy da tyndyrymdy qyz onyñ qasyna kelip, däp sol Don Kihotqa tosqanyndai ietip gertsogqa legenin tosa qoidy; basqalary onyñ betin yldym-jyldym äri yqylasty türde sabyndap, jaqsylap juyp şyqty, sosyn qūrğatyp sürtti de, iılip-bügilgen soñ jönderine kete bardy. Keiin gertsog bir sözinde ieger qyzdar özin de däp sol Don Kihotty juyndyrğandai ietip juyndyrmasa, olardy şalduarlyğy üşin jazalamaqqa niettengenin aitqan iedi, biraq olar iestilik tanytyp, gertsogty da sabynmen juyndyru arqyly aiybyn ötepti.
Juyndyru räsimin zer sala baqylap tūrğan Sanço özine-özi bylai dedi:
— Būl ne degen keremet! Kim biledi, bälkim, mūnda tek rytsarlardyñ ğana iemes, sonymen birge atqosşylardyñ da saqalyn juyp beretin dästür bar şyğar? Qūdaidyñ atymen ant ieteiin, ollahi-bellähi aq-adal şynym, būl men üşin ülken däreje bolar iedi jäne olar osynau izgilikti isterin ūstaramen syrğytyp ötu arqyly tämamdasa, tipten tamaşa ğoi.
— Sen ne dep miñgirlep tūrsyñ, Sanço? — dep sūrady gertsoginia.
— Men bylai dep tūrmyn, senora, — dep jauap qatty ol, — basqa şonjarlardyñ saraiynda jūrt tüski astan keiin saqalyn iemes, qolyn juatyn körinedi degendi talai iestigem. Apyrai, “Köre-köre kösem bolasyñ” degen söz şynymen ras ieken-au, söite tūrğanymen, “Köp jasağan köp qaiğy şegedi” degen de bar, alaida būlaişa juynudy qaiğy dep iemes, quanyş dep qana bilu kerek.
— Bosqa uaiymdamai-aq qoi, dostym Sanço, — dedi gertsoginia, — öziñdi jaqsylap juyndyrsyn, kerek bolsa, tipti kir juğandai ğyp juyp alsyn dep qyzmetşi äielderime tapsyrarmyn.
— Saqalymdy juyp bergenniñ özine raqmet aitar iem, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — äzirge sol da jetedi, qalğanyn keiin köre jatarmyz.
— Ağa malai! Meiirban Sançonyñ qandai ötiniş bildirgenin iestidiñiz be? — dedi gertsoginia. — Onyñ tilegin būljytpai oryndauyñyz kerek.
Senor Sançoğa qyzmet körsetuge daiyn iekenin mälim qylğan ağa malai tüstik işuge bet alyp, ony özimen birge iertip ketti; sol arada gertsog, gertsoginia jäne Don Kihot üşeui üstel basyna jaiğasyp, äskeri sala men kezbe rytsarlyqqa qatysy bar neşe aluan närse jaiyndağy äñgimelerin ärmen jalğady.
Don Kihottyñ jadynyñ beriktigine süisinis bildirgen gertsoginia odan senora Dulsineiä Tobosskaianyñ ajary men älpetin sipattap jäne surettep beruin ötindi, — onyñ süikimdiligi jaiyndağy jūrttyñ auzyndağy añyzğa sensek, ony aspan asty, jer üstindegi jäne tipti külli Lamançadağy asqan sūlu aru ieken dep oilap qaluğa bolady-aq, degendi aitty. Gertsoginianyñ ötinişin tyñdap alğan Don Kihot kürsinip qoiyp, bylai dedi:
— İeger jüregimdi suyryp alyp, ydysqa salyp, osy tūrğan üstelge, tura sizdiñ aldyñyzğaqūiar bolsam, märtebeli hanym, onda oiğa aludan artyqqa bara almaityn närsem jaiynda söz qozğau azabynan tilim de birjola qūtylar iedi, öitkeni onyñ jüregimde keskindelgen beinesi sonda ğana köz aldyñyzğa tolaiym-tūtasymen aiqyn aian berer iedi, al, bylaiynşa, jan teñ kelmes Dulsineiänyñ sūlulyğyn iegjei-tegjeili türde, titimdei ierekşeligin tys qaldyrmai beinelep jäne sipattap beru meniñ qolymnan keler me? Mūndai tapsyrmany men oryndai almaimyn, ony kenepte beineleu nemese märmär men mystan müsindeu — būl Parrasiidiñ, Timanttyñ, Apellestiñ qylqalamy men Lisipptiñ qaşauyna ğana laiyqty is, al onyñ atyn jaiu üşin Tsitserondyq jäne Demosfendik dilmarlyq kerek.
— Demosfendik degen neni bildiredi, senor Don Kihot? — dep sūrady gertsoginia. — Mūndai sözdi būryn ieşqaşan iestimeppin.
— Demosfendik dilmarlyq degen de bir — Demosfenniñ dilmarlyğy degen de bir, — dep jauap qatty Don Kihot, — al Tsitserondyq dilmarlyq degen söz Tsitseronnan şyqqan — būl iekeui älemdegi ieñ aituly şeşen.
— Bärekelde, — dedi gertsog. — Qoiğan sūrağyñyz arqyly biraz närseden beihabar iekeniñizdi baiqattyñyz, gertsoginia. Alaida soğan qaramastan, senor Don Kihot, Dulsineiä Tobosskaiany sipattauğa kelisim berseñiz bizge zor quanyş syilar iediñiz: mūnyñ özi tipti jalpylama äri qysqaşa bolğan künde de, bäribir, onyñ älpeti älemdegi aituly sūlular qyzğanatyndai ierekşe nyşanğa ie bop şyğaryna senimim kämil.
— Jaqyn arada duşar bolğan baqytsyzdyğynyñ saldarynan beinesi jadymnan öşip qalmağanda men, älbette, ondai birdeñe nobailar da iedim, — dedi Don Kihot, — al baqytsyzdyğynyñ baitaqtyğy sonşa, onyñ älpetin sipattaudan göri joqtau aityp jylauğa beiim otyrmyn. Bilip qoiğandaryñyz artyq ietpes, joğary märtebelilerim, būdan birneşe kün būryn qolynan öbu üşin jäne üşinşi joryğyma jol bolsyn aituyn, rūqsat ietuin jäne kelisim beruin sūrau üşin Dulsineiäğa barğan iedim, alaida ol özim kütkenge müldem ūqsamaityn bireu bop şyqty: baqsam, ony jadylap, printsessadan selo tūrğynyna, sūludan sūryqsyzğa, perişteden şaitanğa, hoş iıstiden sasyq iıstige, maida tildiden tomyryqqa, salmaqtydan sepelekke, tañ şapağynan tymyraiğan tünekke, qysqasyn aitqanda, Dulsineiä Tobosskaiadan Saiiago tükpirinde tūratyn bir şarua äielge ainaldyryp qoiypty.
— O, jasağan! — dep aiqailap jiberdi sol arada gertsog. — Adamzat balasynyñ qandai qasaqy jauy istedi ieken mūny? Sūqtanuyna laiyq sūlulyqty, köñilin köterer şattyqty, izgi qasiet darytyp jürgen izettilikti jūrttan kim jyraqtatty ieken?
— Kim deisiz be? — dep qaitalap sūrady Don Kihot. — Qyr soñymnan qalmai jürgen qisapsyz qyzğanşaq, zūlym siqyrşynyñ biri iemei kim deisiz ony? Būl müttaiym malğūndar — taqualar ierligin tünekke orap, qadir-qasietin joğaltu üşin, künäkarlar is-äreketin äspettep, aspanğa köteru üşin bizdiñ sorymyzğa tap bolğandar. Siqyrşylar meni qyryna aldy, siqyrşylar meni qazir de qyryna alyp jür jäne siqyrşylar qaşan özimdi de, rytsarlyq ieren ierlikterimdi de jūrttyñ aqi-taqi iesten şyğaruyna qol jetkizgenşe meni qyryna ala beretin bolady, sondai-aq olar ieñ janğa batatyn jerimnen soqqy darytyp, jaraqat salyp jür, öitkeni kezbe rytsardy hanymynan aiyru — ony köz janarynan, kün şuağynan jäne as-sudan aiyrumen para-par. Men özi būl jaiynda būryn da talai aittym jäne tağy da qaitalaimyn: hanymy joq kezbe rytsar da bir — japyrağy joq ağaş ta bir, irgetasy joq ğimarat ta bir, köleñke tüsirer dene-tūlğasy joq köleñke de bir.
— Būğan dau bar ma, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia, — biraq senor Don Kihot jaiyndağy taiauda ğana jaryq körgen, barşa jūrttyñ köñilinen şyqqan kitapqa sensek, onda, meniñ oiymşa, senora Dulsineiäny ömiri körmegeniñiz, ondai senoranyñ düniede joq, oidan şyğarylğan bireu iekeni, iağni oi-qiiälyñyzdyñ jemisi men nätijesi iekeni, köñiliñiz neni qalasa oğan sondai ne qily asyl qasietterdi tañğanyñyz jaiynda qorytyndy jasamasqa laj joq.
— Būl töñirekte köp äñgime aituğa bolar iedi, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot. — Dulsineiä düniede bar ma älde joq pa, oidan şyğarylğan ba älde şyğarylmağan ba — ol tek bir qūdaiğa ğana mälim jait, būl sekildi izdenisterde tym şekten şyğyp ketuge bolmaidy. Men aiaşymdy oidan şyğarğan joqpyn jäne oi-qiiälym arqyly da örnektegen iemespin, äitse de, ony köz aldyma körgen jannyñ bäri tamsanyp, tañdai qağuğa laiyq izgi qasietterdi boiyna jiğan senora iesebinde ielestetem, atap aitqanda: ol — ürip auyzğa salğandai sūlu, mañğaz biraq täkappar iemes, mahabbatta albyrt, biraq künädan päk, ädeptiligi sebepti jyly şyraily, tärbieliligi sebepti ädepti jäne, aqyr soñynda, tektiligi sebepti teñdesi joq, öitkeni kümänsiz kemeldiktiñ joğary därejelerine jetetin sūlulyq naşar äuletten şyqqan sūlulardan göri tekti äulette tärbie körgen sūlularda bar saltanatymen şeşek atyp, bür jarady.
— Däp solai, — dedi gertsog, — alaida, senor Don Kihot, ierlik isteriñiz jaiyndağy hikaiadan tuyndağan bir oiymdy ortağa saluğa rūqsat ietseñiz: aitalyq, Dulsineiäny şynymen-aq düniede bar jäne Tobosoda nemese basqa bir jerde tūryp jatyr deiik äri ol öziñiz suretteitindei keremet sūlu bolsyn, biraq äuletiniñ tektiligi jağynan ol öziñizge jaqsy mälim romandardyñ är betinen jolyğatyn Orianamen, Alastrahareiämen, Madasimamen jäne basqa da osylarğa ūqsas hanymdarmen salystyruğa jaramaidy ğoi.
— Mūnyñyzğa aitarym, — dep tağy da söilep ketti Don Kihot, — Dulsineiäny isine qarap bağalau qajet, adamnyñ şyqqan tegi izgi qasietterdiñ bağasyn arttyra tüsedi, aqsüiek künäkardan göri tegi naşar taqua köbirek qūrmetteluge laiyq. Aqiqatynda, Dulsineiä — airyqşa qasietter daryğan jan, osynyñ arqasynda ol tolyqqandy korolevağa ainala alady: süikimdi de izgi nietti äielge tän qasietterdiñ tañğalarlyq is tyndyrar qūdireti bar jäne būlar köpe-körineu türde andyzdamağanymen, tym qūryğanda, bürkemeli türde bolsa da, ieñ joğary izgilik bop tabylady.
— Baiqauymşa, senor Don Kihot, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia, — auzyñyzdan şyqqan är söz ūzaq oilanyp-tolğanudyñ jemisi sekildi, qai närseniñ de tüp-törkinine zer salasyz, iendi men Tobosoda osyndai Dulsineiänyñ bar iekenine, äli künge deiin baquatty ğūmyr keşip jatqanyna, onyñ öte süikimdi äri tekti äuletten şyqqanyna jäne özine senor Don Kihot sekildi rytsar qyzmet ietuge meilinşe laiyq iekenine kämil senimdimin, sonymen birge üiimdegi barşa jandy, qajet bolğan jağdaida, tipti ämirşim gertsogty da osyğan senuge mäjbür ietem, al meniñ auzymnan şyqqan mūndai sözdi ieñ keremet maqtau dep biliñiz. Äitse de, mynadai bir yñğaisyzdau jağdaiat mazamdy alyp, Sanço Pansa jöninde azdy-kem teris pikir tuğyzğandai bolady: atalmyş kitapta Dulsineiäğa öziñizden hat äkelgen Sanço Pansanyñ ony dän ielep jatqan jerinde jolyqtyrğany jaiynda aitylady, ol azdai, älgi dänniñ sapasy tömen iekeni de qūlaqqağys ietiledi, mine tap osy jäit Dulsineiänyñ aqsüiek äuletten şyqqanyna degen küdigimdi küşeitip tūr.
Būğan Don Kihot bylai dep jauap qatty:
— Joğary märtebelim! Bilip qoiğanyñyz sirä da artyq qylmas, ärdaiym nemese ärdaiym derlik meniñ basymnan kezbe rytsarlar tap bolatyn üirenşikti ahualdarğa müldem ūqsamaityn ne qily jailar ötip jatady jäne būl — oqiğalardy jazmyştyñ boljap bolmas būiryğy ma älde qyzğanşaq siqyrşynyñ aila-şarğysy ma, kimniñ bağyttap otyratynyna da bailanysty iemes. Olai deitinim, dañqty kezbe rytsarlardyñ bäriniñ nemese bäriniñ derlik özindik bir alaböten ierekşeligi bolğany anyqtalyp otyr ğoi: biri jadylau amaldaryna berilmese, iekinşisin, mysalğa, Frantsiiänyñ On ieki Periniñ biri, aibyndy Rolandty, terisiniñ naiza tese almaityn, semser kese almaityn qasietine bailanysty jaraqattau mümkin bolmağan, — ol jaiynda mynadai añyz bar: ony basqa ieş jerinen iemes, tek sol aiağynyñ ökşesinen ğana mürdem ketiruge bolady ieken, onda da basqa ieşqandai qarumen iemes, tek juan tüireuişpen ğana tüireu qajet körinedi, sol sebepti Bernardo del Karpo Ronsevalda odan üstem şyqqan kezde, qūryş qarudyñ oğan därmensiz iekenin körgennen keiin jäne Gerkulestiñ Anteidi, Jer perzenti delinetin qaharly däudi, qalai mert qylğanyn ieste ūstap, Rolandty qolyna köterip alady da, tūnşyqtyryp öltiredi. Būdan, bälkim, özimniñ de osyndai äldenendei bir ierekşeligim bar şyğar, degen tūjyrymğa keldim, alaida mende zaqym kelmeitin qasiet joq, — terimniñ meilinşe näzik te osal iekenine öz täjiribemde talai köz jetkizdim, — sondai-aq arbauşylyq aila-amaldarğa berispeitin de qasietten qūralaqan qalğan adammyn; öitkeni bir joly meni torğa otyrğyzyp qoidy, al meni onda siqyrşylyqtan basqa ieş qūdiret qamai almas iedi, alaida ūzamai, qaitkende de, äiteuir, bostandyqqa şyqtym ğoi, iendi qandai da bir jaña arbauşylyq mağan zardap tigize almaidy degen oidamyn, mine osy jağdaiatqa bailanysty, aramza äreketteriniñ özime zäredei äseri joğyn körgen siqyrşylar, düniedegi ieñ qymbat adamymnan öş alu arqyly qarymta qaitaruğa kiristi: olar Dulsineiäğa, — būl jalğanda men tek sol üşin ğana ğūmyr keşip jür iemespin be, — oiyna ne kelse sony istep jatyr, söitip meni osyndai jolmen körge aparyp tyqpaq, al, mūnyñ bäri atqosşym arnaiy tapsyrmam boiynşa barğan kezde olar Dulsineiäny şarua äielge ainaldyryp, dän ieleu sekildi ieren qara jūmyspen ainalysuğa mäjbür ietken dep oilauyma ierik beredi. Dei tūrğanmen, oraiy kelgende būryn da bir aitqanymdai, ol dän iemes, Şyğystyñ injuleri iedi jäne osynyñ aqiqat şyndyq iekenine dälel retinde sizderge, joğary märtebelilerim, mynany aitqym keledi: jaqynda Tobosoda boldym, biraq Dulsineiänyñ saraiyn taba almadym, al ierteñine onyñ özi atqosşym Sançoğa tua bitti älpetimen, iağni aspan asty, jer üstindegi jan teñ kelmes sūludyñ älpetimen, boi körsetti, al meniñ aldyma ädepsiz, sūryqsyz jäne aqyly da azdau şarua äiel keipinde keldi, al şyn mäninde ol öz boiyna külli älemniñ danalyğyn jinaqtağan jan ğoi. İendeşe, özim jadylanbağan bolsam jäne, bajailap qarağanda, jadylana almaityn bolsam, onda, ärine, jadylanğan, qorlanğan, ainaldyrylğan, būrmalanğan jäne auystyrylğan sol bolyp şyqpai ma — osylaişa dūşpandarym menen ala almağan öşin sodan alğan; mine, qaşan ol aldyma äu bastağy qalpynda qaityp oralğanşa küni-tüni joqtau aityp jylamaq sebebim de sol. Mūnyñ bärin men dän ielep jäne ūşyryp jatqan Dulsineiä jaiyndağy Sançonyñ äñgimesi ieşkimdi yñğaisyz jağdaida qaldyrmasyn dep aityp otyrmyn: öitkeni, ieger ol mağan almastyrylğan qalpynda boi körsetse, atqosşyma da būrmalanğan türde köringenine tañyrqauğa bolmaidy. Dulsineiä — aqsüiek te tekti äuletten şyqqan, al tağdyr-talaiy, älbette, Tobosodağy tolyp jatqan baiyrğy äri asa qadirli dvorian äuletiniñ tağdyr-talaiynan äste kem iemes, öitkeni İelena — Trūianyñ, Kava — İspaniiänyñ dañqyn şyğarğany sekildi, jan teñ kelmes Dulsineiänyñ arqasynda būl qalanyñ da atağy alysqa tarap, ğasyrdan ğasyrğa ketedi, biraq tek Dulsineiänyñ dañqy olardan da zor äri ūnamdyraq bolady. Sizderge tağy bir aitaiyn degenim, märtebelilerim, Sanço Pansa — kezbe rytsarlarğa būryn-soñdy qyzmet ietken atqosşylar işindegi baryp tūrğan küldirgisi. Onyñ añqaulyğy kei-keide öte jarasymdy bop tūrady, sol sebepti ol añqaulau ma älde iesebi tügel adam ba, mūnyñ qūpiiäsyn aşpaq bop älektenudiñ özi bir ğanibet närse. Keibir qulyğy onyñ alaiaq iekenin körsetedi, al basqa bir şalys qadamdaryna qarap ony keşe me dep qalasyñ. Ol bärine küdikpen qaraidy jäne bärine senedi. Kei-keide düniede būdan asqan su myi joq şyğar degen oiğa kelesiñ, biraq aiaq astynan äldenendei bir saliqaly sözdi saq ietkizgende tañğalğannan talyp tüse jazdaisyñ, — bir sözben aitqanda, üstine tūtas bir qalany qosyp berem dese de, ony basqa ieşbir atqosşyğa aiyrbastamas iedim. Äitse de, ony öziñiz tartu ietken araldy basqaruğa jibergen qalai bolar ieken degen küdigim de joq iemes; degenmen, onyñ bilik jürgizuge qabiletti iekenin de bilem, — tek jetesine jetkize ūğyndyru qajet, sonda alym-salyqty jaratudyñ jolyn korol qalai meñgerse, ol da kez-kelgen gubernatorlyqty solai meñgerip ketedi. Onyñ üstine, ūzaq merzimdik täjiribemizden jaqsy bilemiz: gubernator bolu üşin keremet ieptilik te, keremet bilimpazdyq ta qajet iemes, — är sözdi iejiktep oqityn, biraq basşylyq jasauğa kelgende baqaiyna şañ jūqtyrmaityn gubernatorlar qanşama! İeñ bastysy, olar izgi niet arqalağan jan bolsyn jäne iske jauapkerşilikpen qarasyn, al keñesşiler men tälimgerler olarğa qaşan da tabylady: öitkeni dvorian tekti oqymağan gubernatorlar ökim şyğarğan kezde keñesşiler kömegin paidalanatyny belgili ğoi. Öz tarapymnan Sançoğa para almauğa, biraq alym-salyqtan qūr qalmauğa keñes bergen bolar iem, keiinge saqtap otyrğanym tağy bar, onyñ bärin Sançonyñ paidasy üşin jäne ol bilik jürgizetin araldyñ igiligi üşin kezinde baian ietermin.
Gertsog, gertsoginia jäne Don Kihot osyndai äñgimemen otyrğan kezde kenet iesik syrtynan äldenendei dabyr-dūbyr men aiqai-şu şyğyp, ile-şala işke üreii ūşa ürgelektenip Sanço kirip keldi: moinyna mailyqtyñ ornyna silti qūiylğan dorba ilip alypty, soñynan topyrlap bir top malai, dälirek aitqanda — aspazğa kömekşi balalar men basqa da miskinder quyp keledi; aita keterligi, bireui qolyna su qūiylğan şylapşyn ūstap jür, tüsine jäne lasqa bylğanğan türine qarağanda onda ydys-aiaq juğanğa ūqsaidy; aspaz bala Sançonyñ qyr soñynan qalmai qydyñdap, şağyn ağaş astaudy ieginiñ astyna tosuğa janyn salyp, iekinşisi onyñ saqalyn juyp bermek bop arpalysyp jür.
— Senderge ne bolğan, dostarym-au? — dep sūrady gertsoginia. — Ne bolğan senderge? Myna meiirban jandy nege mazalap jürsiñder? Onyñ gubernator bop tağaiyndalğanyn bilmeuşi me iediñder?
Būğan saqal juğyş aspaz bala bylai dep jauap qatty:
— Būl senor juynğysy kelmeidi, al bizdegi dästür sondai, — gertsogtyñ özi de jäne mūnyñ myrzasy da älgi äzirde ğana juyndy ğoi.
— Joğa, nege juynğym kelmesin, — dedi qatty aşu üstinde tūrğan Sanço, — biraq mağan sülginiñ tazalau, sudyñ möldirleu bolğany jäne būlardyñ qoly mūnşalyqty las bolmağany kerek: öitkeni myrzam iekeuimizdiñ aramyzdağy aiyrmaşylyq onşa ülken de iemes qoi, al būlar ony qasterli sumen juyndyrady da, meni myna qarğys atqyr juyndy sumen şomyldyrğysy keledi. Türli ielder men kniaz meken-jailarynyñ dästüri ieşkimge ziiänyn tigizbese ğana bağaly, al mūnda ornyqqan juyndyru dästüri öziñdi öziñ qamşymen şyqpyrtudan da jaman. Saqalym taza, būl sekildi juynuğa mūqtaj iemespin, al iendi kimde-kim meni juyndyrmaqşy bolsa nemese basymdağy şaşyma, iağni saqalyma, qolyn tigizetin bolsa, men onyñ, äbesteu aitylsa aiyp sanamañyzdar, basyn basqa jaqqa qaratyp būrap qūiam, sebebi sabyndauğa qatysty myna räsua ma, räsim be qonaqtarğa kütim jasaudan göri olardy kelemeş qyluğa köbirek ūqsañqyraidy.
Sançonyñ şat-şälekeii şyğyp aşulanğan türin körip, aitqan äñgimesin iestigen gertsoginianyñ külkiden işegi üzile jazdady, alaida Sançonyñ iyğyna sülginiñ ornyna las şüberek ilingenine, as üide jüretin malailardyñ ony keleke ietip tūrğanyna Don Kihot küiinip ketti, sondyqtan söz aitqysy keletinin bildirip, joğary märtebelilerge ieñkeie bas idi de, şeşimi nyq adamnyñ dauysymen älgi äñgüdik tobyrğa qarap bylai dep söilep ketti:
— Äi, sender, marhabatty myrzalar! Būl jigitti jaiyna qaldyryñdar da, kelgen jaqtaryña nemese qaida betteriñ ausa, sol jaqqa qaiqaiyñdar! Meniñ atqosşym basqalardan artyq nas iemes, al myna ağaş astau — oğan müldem kelissiz äri ony kemsitetin ydys. Aqylymdy alyñdar — ony jaiyna qaldyryñdar, öitkeni ol da, men de mūndai qaljyñdy jaratpaimyz.
Sanço onyñ oiyn ilip äketip, ärmen qarai öristetti:
— Üi-küisiz jürgen qañğybastardy ğana osylai mazaq ietuge bolady. Mūndaiğa tözer bolsam, Sanço Pansa degen atym öşsin! Taraq nemese soğan ūqsas birdeñe äkelip, saqalymdy tarap köriñderşi, ieger odan tazalyqtaryñyzğa nūqsan keletin äldene tapsañyzdar, onda şaşymdy “saty-saty” qylyp qyrqyp-aq tastasyn.
Osy arada külkiden äli auzy jiylmai otyrğan gertsoginia söilep ketti:
— Sanço Pansanyñ aitqanynyñ bäri jön jäne ne demesin meili, onyñ aitqany qaşan da jön bolady. Ol — taza jäne, öziniñ aituynşa, juyndyruğa mūqtaj iemes, al ieger bizdiñ dästürimiz oğan ūnamasa, onda ierik özinde. Al, sender, tazalyq saqtağyştar, mūndai kisige jäne anandai saqaly bar kisige taza altynnan jasalğan legen men qūmyrany, nemisterdiñ sülgisin berudiñ ornyna, qaidağy-jaidağy ağaş astau men ydys-aiaq sürtetin sülgini ūsynyp, qiiämpūrystyq demesem de, ağattyq äri jañsaqtyq jasağansyñdar. Jalpy, sender tükke tūrğysyz adamsyñdar jäne teris tärbie alğansyñdar, sondai-aq, ardan bezgenderiñ sonşa, kezbe rytsar atqosşylaryna degen öşpendilikteriñdi de işte saqtai almaisyñdar.
As üidiñ şeberleri ğana iemes, ağa malaidyñ özi de gertsoginianyñ şyndap ketkenin sezdi, söitip, yñğaisyz jağdaiğa tap bolğan äri azdy-kem uialyñqyrap ta qalğan olar Sançonyñ iyğyndağy şüberekti aldy da, ony jaiyna qaldyryp, zaldan şyğyp jüre berdi; al Sanço öz tüsinigindegi osy bir qateri mol qauipten qūtylğanyn körip, gertsoginianyñ aldyna tizerlei ketip, bylai dedi:
— Şoñ senorlardyñ meiirim-qaiyrymy da şoñ, al sizdiñ mağan jasağan qaiyrymdylyğyñyz sondai, onyñ ötemin tek ömirimniñ aqyryna deiin öziñizge, joğary märtebeli senora, qyzmet ietu üşin kezbe rytsarlar qataryna qabyldanuğa daiyn iekenimdi mälim ietu arqyly ğana qaitara almaqpyn. Men — şaruamyn, iesimim Sanço Pansa, äielim, balalarym bar, atqosşy bolyp qyzmet ietem — ieger osynyñ bireui bolmasa bireui äjetiñizge jarai qalsa, onda tek ämir ietseñiz boldy, men sizge, şarapatty hanym, qyzmet ietuge äzirmin.
— Būl aitqan söziñnen, Sanço, ädepti boludy kişipeiildilik atalatyn izgi qasiettiñ öz mektebinde oqyp-üirengeniñ anyq körinip tūr, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia, — senor Don Kihot seni öz qūşağynda älpeştep ösirgeni qazir anyq körinip tūr degendi aitqym keledi meniñ, al ol bolsa, ärine, kişipeiildiliktiñ ieñ joğarğy satysy jäne räsimderdiñ, nemese öziñ aitatyndai, räsualardyñ ieñ üzdik ülgi-önegesi ğoi. Mūndai senor men mūndai malai qandai madaqqa da laiyq, öitkeni biri — külli kezbe rytsarlyqtyñ jol közer jūldyzy, al iekinşisi — barlyq adal atqosşylardyñ şamşyrağy. Türegel, Sanço dos, kişipeiildiligiñe laiyqty ötem alasyñ: gertsogtan, öz ämirşimnen, uäde ietilgen gubernatorlyqqa qolyñdy mümkin bolğanynşa tezirek jetkizuin sūraimyn.
Osymen äñgime tämamdaldy da, Don Kihot tüski astan keiin demalmaq boldy, al gertsoginia Sançodan ieger onşa ūiqysy kelip tūrmasa, özimen jäne kütuşi qyzdarymen birge qoñyr salqyn zalda bola tūruyn ötindi. Sanço oğan jaz ailarynda özi, şyndyğyna kelgende, tüski astan keiin qatarynan bes sağat boiy ūiqtauğa dağdylanyp qalğanymen, gertsoginianyñ meiir-şapqatyna yrzaşylyğyn bildiru üşin ämirin oryndauğa jäne bügin müldem ūiqtamauğa bar küşin salatynyn mälim ietti, sony aityp zaldan şyğyp ketti. Al, gertsog bolsa, malailaryna Don Kihotqa kezbe rytsar retinde qarau qajettigin, bağzydağy kezbe rytsarlar ūstandy delinetin jol-jorany qatañ saqtau kerektigin tağy da qaitalap ieskertti.
HHHIII tarau
Gertsoginia men kütuşi qyzdarynyñ Sançomen arada ötken, oqyp şyğuğa jäne atap ötuge äbden laiyq tartymdy sūqbaty jaiynda
Sonymen, hikaiada bylai delinedi: tüski astan keiin Sanço demalğan joq, aitqan sözinde tūryp, tüstenip alğan boida gertsoginiağa keldi, al gertsoginia bolsa, onyñ äñgimesin tyñdap raqatqa batpaq bop, qasyndağy alasa oryndyqqa otyruyn sūrady, biraq Sanço, sözdiñ tura mağynasyndağy tärbieli adam bolğandyqtan, būl qūrmetten bas tartty, alaida gertsoginia onyñ gubernator sekildi jaiğasyp, atqosşy sekildi söileuge ierikti iekenin jäne būl ieki ataqtyñ iekeui de oğan tipti Sid Rui Dias Sardardyñ kreslosyna otyruğa da ierik beretinin mälim ietti. Sanço iyğyn qiqañ ietkizip, ünsiz boi ūsyndy, gertsoginianyñ duenialary men kütuşi qyzdary ony ainala qorşap aldy da, tym-tyrys tyna qalyp, zeiin qūia tyñdauğa beiil berdi, äitse de gertsoginia birinşi bop söilep ketti, ol bylai dep bastady:
— Qazir biz oñaşa otyrmyz, ieşkim tyñdap tūrğan joq, sondyqtan dañqty Don Kihottyñ jaqynda jaryq körgen hikaiasyn oqyğan kezde paida bolğan keibir küdigimdi senor gubernatordyñ seiiltkenin qalaimyn. Būl küdiktiñ biri mynadai: meiirban Sanço Dulsineiäny, keşirim ötinem, senora Dulsineiä Tobosskaiany, ömiri körmegendikten jäne Don Kihottan ieşqandai hat aparmağandyqtan, öitkeni haty Serra Morenada qoiyn däpterde qalğan-dy, oğan Dulsineiä atynan jauap äkeluge jäne ony dän ielep jatqan kezde jolyqtyrğany jaiynda ötirik aituğa qalai batyly jetkenin bilsem dep iem. Öitkeni, mūndai ötirik pen aldau jan teñ kelmes Dulsineiänyñ jaqsy atyna kir keltiredi, sondai-aq meiirimdi atqosşynyñ abyroiyn aqsatady jäne adaldyq paryzymen de onşa qabyspaidy.
Gertsoginia sözin aiaqtağan soñ Sanço Pansa ün-tünsiz oryndyğynan tūrdy da, büktetile ieñkeiip, “dymyñ işiñde bolsyn” degenniñ işaratyn jasap sausağyn iernine qoiyp, dybysyn şyğarmai adymdap jürip zaldağy tereze japqyştar qaltarysyn tügel tintip şyqty; sosyn qaitadan ornyna kelip otyryp, mynany mälim ietti:
— Mine, iendi, joğary märtebelim, osynda otyrğandardan basqa ieşkim bizdi ūrlana tyñdap tūrmağanyna közim anyq jetkennen keiin, jañağy qoiğan sūrağyñyzğa, sondai-aq, bilgiñiz keletin basqa da närseniñ bärine ieşteñeden qoryqpai-ürikpei jauap qaitara alam. Sizge ieñ aldymen aitarym: meniñşe, myrzam Don Kihot — dauasyz delqūly, alaida kei-keide onyñ saliqaly äñgime aitatyny bar jäne kökeige qonymdy, sanağa siñimdi ğyp baiandaityny sonşalyq, öz oiymşa da, onyñ sözine qūlaq salğan jandardyñ oiynşa da, ibilistiñ özi de ondai ädemi söilei almaidy. Solai bola tūrğanymen, ağymnan jarylyp, aq adal şynymdy aldyñyzğa tartsam, onyñ jarymes iekeninde zäredei şübäm joq. Osyny köñilime toqyp alğannan keiin oğan jañağy hatqa jauap sekildi ne qily şatqaiaq närselerdi şatyp-būta beruden taiynbaityn boldym. Odan soñ anau älgi, būdan bir apta būryn bolğan, — sol sebepti de kitapqa kirmei qaldy ğoi ol, — senora donia Dulsineiänyñ jadylanuy da tap sondai närse: onyñ jadylanğanyna qojaiynymdy sendirgen özim ğoi, al şyndyğynda būl aqylğa qonbaityn sandyraq, qoğadan jasalğan quyrdaq.
Gertsoginia siqyrlauğa qatysty būl qitūrqylyq jaiynda iegjei-tegjeili aityp berudi sūrady, Sanço bolğan jaidyñ tügin qaldyrmai baiandap, tyñdauşylardy qyzyqqa qaryq qyldy, gertsoginia bastalğan äñgimeni ärmen jalğap, bylai dedi:
— Meiirban Sançonyñ äñgimesin iestigennen keiin köñilimde tağy bir küdik paida boldy, äldenendei bir dauys qūlağyma: “İeger Lamançalyq Don Kihot jarymes, naqūrys äri delqūly bolsa, al onyñ atqosşysy Sanço Pansa mūny bilip jürse, biraq soğan qaramai oğan qyzmet ietip, qaida barsa da soñynan qalmai ierip jürse jäne onyñ oryndalmaityn uädelerine äli künge şeiin senetin bolsa, onda onyñ, şamasy, myrzasynan da asqan auyş äri aqymaq bolğany ğoi. Ondai jağdaida sen baiqa, gertsoginia, Sanço Pansağa araldy basqartuğa senim bildirem dep qapyda qalyp qoima: öitkeni, ol öz ierkin özi bilei almasa, basqalarğa qaitip bilik jürgizbek?” dep sybyrlaidy.
— Qūdai aqy, senora, — dep jauap qatty Sanço, — būl küdik sizde bekerden-beker paida bolğan joq, tek dauysyñyzğa aityp qoiyñyzşy, kişkene qattyraq söilese netti, biraq, jalpy alğanda, qalai söilese de öz ierki, — onyñ sözi oryndy iekenin özim jaqsy bilem ğoi: aqylğa bai adam bolsam myrzammen baiağyda-aq qoştasar iedim. Alaida, sirä, tağdyrym sondai bolar, mañdaiyma jazylğan mehnat şyğar, özgeşe istei almaimyn, qalaida oğan serik bop jüruim kerek, basqadai amalym joq: iekeuimiz bir selodanbyz, ol mağan as-su berdi, men ony qūrmet tūtam, ol mūny bağalai biledi, tipti mağan birneşe qodyq ta tartu ietti, al, ieñ bastysy, men adal adammyn, sol sebepti iekeuimizdi körden basqa ieşteñe ajyrata almaidy. Al ägäräki, joğary märtebelim, uäde ietken aralyñyzdy beruden bas tarta qalsañyz, onda neğylam iendi, jasağan iem özimdi osyndai tūzy jeñil bireu ğyp jaratqan bolar; bälkim, tipti mūnyñ özi, bir jağynan, janymnyñ jai tabuyna septesetin de şyğar, men özim añqaulau bolsam da, “Qater töngende qūmyrsqağa da qanat bitken” deitin maqaldyñ qandai mağyna beretinin jaqsy tüsinem: kim biledi, jūmaqqa gubernator-Sançodan göri atqosşy-Sanço köbirek laiyqtau bop şyğar. Gubernatorlyqqa tirelip qalğan däneñe de joq, odan soñ: qarañğy tünde mysyq ataulynyñ tüsi birdei jäne tüs auğanşa när tatpağan adamnan asqan sorly joq, sol siiäqty, bireudiñ qaryny iekinşi bireudiñ qarnynan qarys süiem artyq jaratylmaidy jäne ony ne bolsa sonymen, iağni qaimaqpen de, qaspaqpen de toltyruğa bolady, al iendi kökte ūşatyn qūstardyñ nesibesin köktegi qūdirettiñ özi beredi, segoviiälyq tört kez jūqaltañ şūğadan kuenkalyq tört kez qalyñ şūğa jylyraq, sondai-aq, ajalymyz jetip, qara jerdiñ qoinyna barğan kezde hanzada bolsyn, qara jūmysşy bolsyn, iekeui de birdei tar soqpaqqa tüsedi, ponomardyñ mäiiti moladan qanşa oryn alsa, mansaby odan äldeqaida biık bola tūrğanymen Rim papasynyñ mäiiti de sonşa oryn alady: körge tüsirgennen keiin bärimiz de qūrysyp, siresip qalamyz nemese, dälirek aitqanda, bizdi qūrystyryp, sirestirip tastaidy, sosyn — qaiyrly tün! Tağy da qaitalap aitam: ieger siz, joğary märtebelim, aqymaq boluym sebepti mağan araldy syiğa tartudan ainyp qalsañyz, oğan opyna qoimaimyn jäne iesebim tügel dep bilem, olai deitinim, krestiñ tasasynda şaitan tūrady, jyltyrağannyñ bäri altyn iemes, degendi qūlağym şalğan, al anau qarapaiym qara şarua Vambany ögizderinen, soqasy men moiyntūryğynan aiyryp, aparyp ispan koroli ietip qoiypty, al Rodrigony ülde men büldeden, şylqyğan bailyq pen oiyn-külkiden aiyryp baqa-şaianğa jemge tastapty, ieger tek ieskilikti än-jyrlar ötirik aityp jürmese.
— Ötirik aitqany qalai? — dep dauystap jiberdi tyñdauşylar arasynda otyrğan duenia Rodriges. — Bir romansta bylai delingen: korol Rodrigony tiri küiinde baqa, jylan, kesirtke qūrttai qainap jatqan şūñqyrğa laqtyrypty, arada ieki kün ötkennen keiin şūñqyrdan onyñ:
Künäkar meniñ qūrsağymdy jyn-jybyr,
Jep jatyr-au, jep jatyr-au aiamai! —
degen qūmyğyñqy äri aianyşty dauysy iestilipti, al ieger korolderdiñ özi qūrt-qūmyrsqağa jem bolyp jatsa, onda myna senordyñ qara şarua küiinde qala berudi qalağany öte oryndy.
Duenianyñ añğaldau lebizi gertsoginianyñ külkisin keltirdi, al Sançonyñ oi-tolğamdary men maqaldary qairan qaldyrdy, sosyn ol oğan bylai dedi:
— Meiirban Sanço, şamasy, biletin de şyğar, ieger dvorian äldene jaiynda uäde berse, ony ölgen-tirilgenine qaramai qalaida oryndap şyğady. Küieuim äri ämirşim gertsog ta, kezbe bolmağanymen, rytsar, sol sebepti uäde ietilgen aralğa qatysty sözin, külli älemdegi qyzğanyş pen küiinişke qaramai, qasaqana türde oryndaidy. Sonymen, Sanço, quana ber: künderde bir kün sen de öz aralyñ men memleketiñniñ tağyna minesiñ, bilikti qolyña alasyñ, söitip qağanağyñ qarq, sağanağyñ sarq ğūmyr keşesiñ. Sağan mindet qyp aitarym jalğyz mynau ğana: bağynyşty adamdaryñdy qolyñnan kelgeninşe jaqsylap basqar, olardyñ adal da abzal jandar iekenin aldyn-ala ieskertip qoiğym keledi.
— Jaqsylap basqaru jağyna kelsek, ol jaiynda mağan ötiniş aitudyñ keregi joq, — dep mälim ietti Sanço. — Men özim iı jūmsaq adammyn, joq-jūqağa auzymdağyny jyryp berem, al kimde-kim nandy özi ilep, özi pisirse, onyñ bir tilimin de ūrlatpaidy, jäne, qūdai kuä, men tūrğan jerde atyşuly ūry da aştan öledi, köre-köre kösem bolasyñ degendei, meni ieşkim taqyrğa otyrğyza almaidy, är närseniñ añysyn añdimyn jäne añdamai söilegen auyrmai öletinin bilem, jalpy, özim, negizi, aqyryn jürip, anyq basqandy ūnatam, mūnyñ bärin aityp tūrğan sebebim, jaqsylardyñ aldynda jatyp jastyq, iılip tösek bolam, jamandardy mañaiyma da juytpaimyn. Baiqauymşa, iel basqaruğa täuekel de de tas jūt degendei, birden kirisip ketu kerek sekildi, sonda birer aptada gubernatorlyqqa äbden maşyqtanyp, ony diqanşylyqtan da artyq meñgerip keterim kämil, al özim közimdi tyrnap aşqaly beri diqanmyn ğoi.
— Dūrys aitasyñ, Sanço, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia, — ieşkim işten ğalym bop tumaidy, tipti iepiskoptardyñ özi de ağaştan iemes, adamnan jaratylady. Alaida, älginde äñgime ietken jaiymyzğa, atap aitqanda, senora Dulsineiänyñ jadylanu jaiyna, qaita oralaiyq: myrzasyn külkige ainaldyruğa, ony älgi şarua äiel — Dulsineiä degenge sendirip bağuğa, al ieger tanymastyq bildirse, mūnyñ sebebi onyñ jadylanuynan dep ūğyndyruğa bağyttalğan Sançonyñ osynau äureşilikteriniñ bäri, — iä, osynyñ bäri senor Don Kihottyñ qyr soñynan qalmai jürgen siqyrşylardyñ älde bireuiniñ aila-şarğysy iekendigi mağan ieş kümän tuğyzbaidy jäne mūny dausyz aqiqat dep bilem. Olai deitinim, mäşige sekirip mingen şarua äieldiñ şyn mäninde de tap sol Dulsineiä Tobosskaia iekeni jäne meiirban Sançonyñ basqa bireudi aldaimyn dep jürip öziniñ aldanyp qalğany mağan senimdi derek közderinen qolmen qoiğandai anyq mälim bop otyr. Būl da közben köruimizge jazbağan jailar sekildi şübä keltiruge bolmaityn şyndyq. Senor Sanço Pansanyñ bilip qoiğany artyq ietpes, bizdiñ de mūnda öz siqyrşylarymyz bar, olar bizdi qadir tūtady jäne jaryq düniede nendei oqiğalar bolyp jatqanyn jauyp-jasyrmai, barynşa däldikpen, būltarys-jaltaryssyz baiandap tūrady. Sol sekirgiş şarua äieldiñ şyn mäninde de däp sol Dulsineiä Tobosskaia iekeni, özimiz qanşalyqty jadylanğan bolsaq, onyñ da sonşalyqty jadylanğany jaiyndağy būl sözime Sanço senuge tiıs, künderdiñ bir küninde ol bizge öziniñ şynaiy keskin-keiipimen körinedi, qalai qatelesip jürgenin Sanço sonda ğana tüsinedi.
— Äbden mümkin, — dep Sanço qaitadan söilep ketti. — iendi qazir men myrzamnyñ Montesinos üñgiri jaiyndağy äñgimelerine de senuge barmyn: sol jerden ol senora Dulsineiä Tobosskaiany kördim degendi aityp iedi ğoi, üstindegi kiım-keşegi de sol joly myna men Dulsineiäny jolyqtyryp-mys, jadylauğa añsarym auğan kezdegidei degen; iä, auuyn auyp iedi-au, biraq, ainalyp kelgende, bäri basqaşa bop şyqty ğoi, — şamasy, joğary märtebelim, jañağy aitqandaryñyz ras ta bolar, sebebi jartykeş aqylym ondai qitūrqy qulyqty qas qağymda qaidan ğana qiystyra qoisyn, onyñ üstine, düdämal da şalağai dälelderime qarap anandai adam aitsa nanğysyz närsege ilana qūiatyndai myrzam da sonşalyqty däneküs iemes şyğar deimin. Solai bola tūrğanymen, aqpeiil senora, meni qasköi bireu ieken dep qalmañyz: öitkeni, ana qarğys atqyr siqyrşylardyñ aram oilary men qulyq-sūmdyqtaryn aldyn-ala añğaru men sekildi milaudyñ qolynan kelmeidi, — mūnyñ bärin senor Don Kihotqa jamandyq jasau üşin iemes, odan sögis iestimeu üşin ğana oilap tapqam, al ieger kerisinşe bop şyğyp jatsa, onda kökte qūdai bar, piğylymyz qandai iekenin bilip otyr.
— Jön söz, — dedi gertsoginia. — Jaña sen Montesinos üñgiri jaiynda birdeñe degendei bolyp ieñ, iendi mağan sol jaiynda aityp berşi, Sanço. Bilgim kep sondai qyzyğyp otyrmyn.
Sol arada Sanço Pansa joğaryda sipattalğan şytyrman oqiğa jaiynda iegjei-tegjeili äñgimelep berdi. Gertsoginia mūny tyñdap alğan soñ bylai dedi:
— Būl oqiğadan mynadai qorytyndy jasauğa bolady: ieger qadirmendi Don Kihot ol jerden Sanço tap sol Toboso töñireginen jolyqtyrğan şarua äieldi kördim dep boi bermei tūrsa, onda, ärine, onyñ tap sol Dulsineiä bolğany, būdan siqyrşylardyñ şekten tys pysyq äri ielgezek päle iekenin baiqau qiyn iemes.
— Men de sony aityp tūr iemespin be, — dep Sanço Pansa ilip äketti, — ieger senora Dulsineiä Tobosskaia jadylanğan bolsa — özine sol kerek, al men myrzamnyñ dūşpandarymen dürdaraz bolğym kelmeidi: olar qisapsyz köp jäne bäri de şetinen şaqar iekeni anyq. Aq-adal şynymdy aitsam, meniñ körgenim — şarua äiel, ony şarua äiel dep taptym jäne şarua äiel dep iesepteimin de, al būl Dulsineiä bop şyqsa, mūnda meniñ şatağym joq jäne onda ieşqandai şaruam da joq, äitpese renjip qaluym mümkin. Būl ne päle özi, rasynda, soñymnan qalmai sümeñdep ieredi de jüredi, ne isteisiñ iendi būğan. “Pyş-pyş-pyş, pyş-pyş-pyş, Sanço olai dedi, Sanço bylai qyldy, Sanço ketti, Sanço keldi”, qūddy Sanço qūr dalaqbai bireu sekildi, au ol degen külli älem kitaptardan tanys-bilis bop otyrğan Sanço Pansa iemes pe, — qalai bolğanda da, äiteuir, bakalavr Samson Karrasko mağan solai degen-di, al ol kisi Salamankada bakalavrlardyñ bakalavry sanalady, mūndai adamdar ädette ötirik aitpaidy, tek özderi öte bir qūştar bolmasa nemese öte bir mūqtajdyq tuyp qalmasa. Sondyqtan mağan jarmasa bergenderin qoisyn, al iendi özim osyndai abyroiğa jetip otyrsam, — adamnyñ abyroiy qandai bailyqtan da bağaly degendi myrzamnan iestigem, — onda mağan gubernatorlyqty yñğailap jiberiñizder, sonda köresizder qolymnan ne keletinin; älbette, jaqsy atqosşy jaman gubernator bola almaidy.
— Meiirban Sançonyñ qazirgi aitqanyn, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia, — Katonnyñ qanatty sözderi nemese, az degende, florentibus occidit annis33 Mikaele Verrinodan alynğan üzindiler deuge keledi. Aqyr aiağynda, mūnyñ öz sözimen aitsaq, jaqsy maskünem jaman plaş bürkener, deudiñ qisyny bar.
— Tauyp aittyñyz, senora, — dedi Sanço, — aram niettiñ arbauymen ömiri birdeñe işip körgen iemen, — şöldegen şaqtarda işkenim ras, öitkeni kölgirsu degennen atymen aulaq janmyn: men özim zauqym soqqan kezderde işem, sondai-aq bireu syi körsetkende būldanşaq nemese kisäpir atanbas üşin zauqym soqpai tūrğan kezderde de işem. Öitkeni, dos-jar adamyñ densaulyğyñ üşin staqan köterip jatsa, jüregiñ tastan jaralğan jan bolmasañ, onyñ densaulyğy üşin işpei qalai tartynyp qalasyñ? Degenmen, şamamdy bilem, onyñ üstine, kezbe rytsar atqosşylary köbine-köp qara su ūrttaidy, sebebi olar bar uaqytyn toğailarda, ormandarda, şalğyndarda, taular men jartastarda ötkizedi, al mūndai jerlerden bir jūtym şarapty iemge de taba almaisyñ.
— Älbette! — dedi gertsoginia. — Al, iendi qazir, Sanço, baryp demal, qalğan jaidy būdan da göri tolyğyraq, iegjei-tegjeili äñgime iete jatarmyz jäne sağan gubernatorlyqty mümkin bolğanynşa tezirek, öziñ aitqandai, yñğailap jiberu jağyn qarastyrarmyz.
Sanço gertsoginiany tağy da qolynan süidi, sosyn airyqşa körsetken jaqsylyğyñyz bolsyn, sūr jorğama qamqorlyq jasañyzşy, öitkeni ony közimniñ qarasyndai körem, degendi aitty.
— Qandai sūr jorğağa? — dep sūrady gertsoginia tüsinbei.
— İesegime, — dep jauap qatty Sanço. — Mūndai süikimsiz sözben atamau üşin men, ädette, ony “sūr jorğa” deimin. Qamal-saraiğa kelip kirgen kezimde myna otyrğan senora dueniadan oğan köz qyryn saludy ötingem, ol bolsa, beine bir men ony kespirsiz äiel nemese kempir dep atağandai al kelip baibalam saldy deisiñ, şyntuaityna kelgende, duenialarğa saraida sän tüzegenşe mal jaiğau köbirek üilesimdi äri ūnasymdy ğoi. Oipyrai, bir idalgo, meniñ selolasym, būlardy ittiñ ietinen jek köruşi iedi-ai!
— Şamasy, mojantopai bireu boldy ğoi, — dep söz qystyrdy donia Rodriges, — ieger ol tärbieli idalgo bolsa, men siiäqtylardy äulie tūtar iedi.
— Jä, boldy, qoiyñyzdar, — dep gertsoginia olarğa basu aitty, — donia Rodriges, siz de sabyr ietiñiz, sen de, senor Pansa, aşuyñdy bas, — sūr jorğağa qamqorlyqty öz mindetime alam: Sanço üşin ol sonşalyqty bağaly bolsa, ony közdiñ qaraşyğyndai saqtauğa qam jasaimyn.
— Ony iesek retinde saqtağanyñyzdyñ özi-aq jetip jatyr, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — iesegimiz iekeuimiz öte qarapaiym janbyz, sizge auyrtpalyq tüsirgenşe özimizdi qanjarmen jaryp tastağandy artyq köremiz. Ras, myrzamnyñ: kişipeiildik körsetuge kelgende tūzdyqtyñ kemdeu bolğanynan moldau bolğany täuir, deitini bar, alaida, söite tūrğanymen, äñgime iesek myrzalarğa tirelgen kezde şekten şyqpai, orta deñgeide qalğan abzal.
— Basşylyq jasauğa attanğanda iesegiñdi öziñmen birge ala ket, Sanço, — dedi gertsoginia, — ol jaqta iesegiñ airyqşa kütim tabady, jūmystan da arqasy bosaidy.
— İendi qalai dep oilap iediñiz, senora gertsoginia? — dedi Sanço. — İesekterdi basşylyq jasauğa jibergenderine öz basym talai kuä bolğam, sondyqtan ony özimmen birge ala ketsem, būğan ieşkim tañyrqai qoimas.
Sançonyñ sözi gertsoginiany tağy da külkige keneltip, köñilin biraz köterip tastady, sosyn ony demaluğa jiberdi de, özi osy äñgimeniñ bärin baian ietu üşin gertsogqa ketti; söitip iekeui Don Kihotty qatyryp mazaq qyluğa jäne mūny dälme-däl kezbe rytsarlyq ruhynda ötkizuge kelisip, özara uäde bailasty; söitip, olar ony bir märte iemes, san märte osyndai külki-mazaqqa ūşyratty: onyñ bäri de qisyndy iedi, äri tapqyrlyqpen oilap tabylğan bolatyn jäne osynau teñdesi joq hikaiada suretteletin şytyrman oqiğalar işindegi ieñ täuiri de solar iedi.
HHHIÜ tarau
Mūnda būl kitaptağy ieñ keremet şytyrman oqiğanyñ biri — jan teñ kelmes Dulsineiänyñ jadysyn qaitaru amaly qalai oilap tabylğany jaiynda äñgimelenedi.
Don Kihotpen jäne Sanço Pansamen sūqbat gertsog pen gertsoginiany aityp jetkizgisiz jan raqatyna keneltti; söitip, olar būl iekeuin şytyrman oqiğanyñ ortasynda jürgendei äserde qaldyratyn qaljyñmen äureleuge bekindi, al mūnyñ şyn mäninde de ieste qalarlyqtai boluy üşin gertsog pen gertsoginia būğan Don Kihottyñ Montesinos üñgiri jaiyndağy äñgimeleriniñ jelisin arqau ietuge ūiğarym jasady (aita keterligi, gertsoginiany äsirese Sançonyñ añqaulyğy qairan qaldyrğan-dy: Dulsineiä Tobosskaianyñ jadylanğanyn ol aqiqat şyndyq retinde moiyndağan iedi, al rasynda siqyrşynyñ ornynda jürgen de, osynyñ bärin rettestirgen de özi bolatyn); söitip Don Kihot qamal-saraiğa kelip tüskennen keiin alty künnen soñ, malailaryna tiısti nūsqau bergen gertsog pen gertsoginia ony itpen añ aulauğa alyp şyqty, būğan korol añşylyğynda ğana köruge bolatyndai sūmdyq köp añ qağuşy men itbegi qatysty. Don Kihot pen Sançoğa airyqşa sapaly jasyl şūğadan tigilgen añşy kiımi berildi, alaida Don Kihot ūzamai qiyndyqqa toly joryq jolyna qaita tüsetinin, özimen birge kiım-keşek jäne basqa da ūsaq-tüiek arqalap jüruge mümkindigi joqtyğyn aityp odan bas tartty. Sanço bolsa, kiımdi säti tüsken boida satyp jibermek oimen qabyl aldy.
Söitip, belgilengen küni sauyt-saimanyn asynğan Don Kihot pen kiımin auystyryp kiıp, sūr jorğasyna qonğan Sanço, — oğan jūtynyp tūrğan jaqsy at ūsynylğanymen, ieseginen qol üzgisi kelmegen, — añ qağuşylarğa kelip qosyldy; būdan soñ barynşa sändi kiıngen gertsoginia şyqty: özin kişipeiil de izetti kavaler retinde körsetkisi kelgen Don Kihot oğan gertsogtyñ kömektesuine jol bermei, jedel baryp gertsoginia mingen jorğanyñ sulyğynan aldy. Aqyry olar ieki biık taudyñ arasyndağy qalyñ ormanğa jaqyndady; añ soqpaqtary, tūraqtar men añşy üişikteri bekitilip berilip, jūrt är jaqqa tarağannan keiin añşylyq bastalyp ketti de, qūlaq tūndyratyn yzy-qiqy şu men it qosyp aitaqtağan dauystan, itterdiñ abalağany men kerneiler dybysynan adamdar bir-birin iestuden qaldy.
Gertsoginia atynan tüsip, qolyna üşkir şolaq naiza ūstap, qabandar jügirip ötedi-au deitin özine mälim tūsqa baryp tūrdy. Gertsog pen Don Kihot ta tüsip, onyñ oñ jağy men sol jağynan oryn aldy; Sanço bolsa, gertsoginianyñ art jağyna baryp tūrdy — iesegi äldenendei bir jamandyqqa ūşyrap qala ma dep qauip oilap, aqyry odan tüsken joq; söitip gertsog, gertsoginia jäne Don Kihottyñ tolyp jatqan malaimen birge attarynan tüsip, qatar tüzep tūra qalğany sol iedi, üsti-basyn aq köbik japqan, tisterin saqyldatqan bir däu qaban kenet salyp ūryp būlarğa qarai tötelei tartty: ony örşelene abalağan bir qora it pen itbegiler ökşelep kele jatqan bolatyn. Sony körgen Don Kihot qalqanyn keudesine tosyp, semserin suyryp aldy da, qabanğa qarsy jürdi, qolynda şolaq naizasy bar gertsog soñynan ilesti, gertsoginia bolsa, gertsog toqtatpağanda, iekeuiniñ de aldyna şyğyp ketetin iedi. Al, Sanço dyğal haiuandy körgen boida sūr jorğasynan sekirip tüsip, aldy-artyna qaramai zyta jöneldi de, bir biık iemenge örmelep şyğuğa tyrysty, biraq onyñ säti tüspedi: ağaştyñ ortan beline jetken ol ūşar basyna qarai köterilu üşin bir būtaqqa jarmasa ketken, soryna qarai būtaq omyrylyp ketti de, anau tömen qūldilai jöneldi, alaida jolşybai basqa bir būtaqqa ilinip, aiağymen jer tirenuge mümkindigi bolmai äuede salbyrap qaldy. Osyndai kepke duşar bop, jasyl şolaq şekpeni tigisinen ydyrap bara jatqanyn baiqap jäne qorqynyşty haiuan osy jaqqa qarai qaşsa, özin jaryp ketetinin köz aldyna ielestetken onyñ bar dauyspen jäne jan ūşyra baqyryp kömek sūrağany sonşa, özin körmegenimen dauysyn iestigen jūrttyñ ony jabaiy añnyñ jäukemdep jatqanynda ieş küdigi qalmağan. Sansyz şolaq naizağa şanşylğan, şoşqa tisteri arsiğan qaban aqyry jer qauyp qūlady; Sançony dauysyna qarap tanyğan Don Kihot aiqai şyğyp jatqan jaqqa qarai būrylyp, onyñ aiağy aspannan kelip iemende salbyrap qalğanyn, qyrsyqqa ūşyrağan qojasyn tastap ketkisi kelmegen iesegi janynda tūrğanyn kördi; osy arada Sid Ahmet Ben-inhali: jalpy alğanda, iesegi joq Sanço Pansany, Sançosy joq iesekti jolyqtyru öte sirek kezdesetin jağdai iedi — iekeuiniñ bir-birine şyn berilgendigi men iñkärligi sondai bolatyn, degen qūlaqqağys jasaidy.
Dereu jetken Don Kihot Sançony ağaştan tüsirip aldy, öziniñ bosağanyn, jerdi aiağymen nyq basyp tūrğanyn sezgen Sanço jyrtylyp qalğan şolaq şekpenin körip, jüregi mūzdap sala berdi, öitkeni mūndai kiımniñ bağasy bir üidiñ yrys-dämin aiyratyn şyğar dep jürgen. Būl ieki aralyqta däu qabannyñ ūşasy qaşyrğa artylyp, gülşeten jäne mirt būtaqşalarymen bürkelip, ormandağy alañqaiğa tigilgen daladai keñ şatyrğa jeñisten tüsken olja ispetti jetkizildi; ol jerge üstelder qoiylyp, işip-jemi mol dastarqan daiyn ietilipti, qojaiyndardyñ jomarttyğy men jaisañdyğyn dastarqandağy tağamdardyñ tek osy as ta tök moldyğy men aluan türliligine qarap-aq baiqai beruge bolatyn. Sanço gertsoginiağa kiıminiñ jyrtyğyn körsetip, bylai dedi:
— İeger qūian nemese qūs aulasaq, şolaq şekpenim mynadai küige tüspes iedi. Şoşqa tispen bir şūqysa-aq bitti, janyñ şiq iete qalatyn añdy sarsyla kütip tūrudan qandai paida tüsetinin tüsinbeimin. İejelgi bir ände mynadai söz bar iemes pe iedi:
Ataqty Favila sekildi
Aiu talap mert qylsyn seni.
— Būl got koroli jaiyndağy romans, añ aulap jürgeninde ony aiu talap öltirgen bolatyn, — degen tüsinikteme berdi Don Kihot.
— Aitaiyn degenim de sol, — dep Sanço sözin jalğady, — şonjarlar men korolderdiñ qyzyqqa kenelemiz degen dämemen osyndai qaterge bas tigetinin suqanym süimeidi, onyñ üstine ieşqandai aiyp-kinäsi joq januardy öltirude tūrğan qandai qyzyq baryn da bilmeimin.
— Joq, Sanço, qatelesip tūrsyñ, — dep qarsylyq bildirdi gertsog, — korolder men şonjarlarğa äri laiyqty, äri asa qajetti iermek — tap osy it qosyp añ aulau. Añşylyqta soğystyñ sipaty bar: añ qağudyñ da öz basyñdy aman saqtai otyryp qarsylasty tize büktirudi közdeitin äskeri aila-amaldary, toruyly men tosqauyly bar. Añğa şyqqanda biz qaqağan aiaz ben añqa keptirer añyzaqtyñ azabyn köremiz, tätti ūiqy men jaily tösekten jerinemiz, küşimizge küş qosamyz, şymyr tarta tüsui üşin denemizdi şynyqtyramyz, — qysqasyn aitqanda, būl ieşkimge ziiän tigizbeitin, al jūrttyñ köbine quanyş syilaityn iermek, al it qosyp añ aulaudyñ basty ierekşeligi — onymen iekiniñ biri ainalysa almaityndyğynda, añşylyqtyñ basqa türinen onyñ aiyrmaşylyğy da osynda, aitpaqşy, būğan qūs saludy qospai otyrmyn, ol da tek korolder men aqsüiekterge arnalğan. Sonymen, Sanço, pikiriñdi özgert, sosyn gubernatorlyq ietken keziñde añğa şyğyp tūr, mūnyñ sağan qandai paida tigizetinin sonda öziñ de biletin bolasyñ.
— Joğa, atai körmeñiz, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — adal gubernatorlar üide otyrady, qūr bosqa dalada tentiremeidi. Ötiniş aituşylar oğan öte mūqtaj şaruasymen kelse, al anau ormanda köñil köterip jürse — masqara iemes pe! Öite berse, külli memleketi küirep qalmai ma! Sizge şynymdy aitaiyn, senor: añ aulau men basqa da yrdu-dyrdu — gubernatorlardan göri ierikkenderge tän iermek. Al özim uaqytty köñildi ötkizu üşin ülken merekelerde karta soğyp, jeksenbiler men şağyn meiramdarda — kegel oinaityn bolam, al iendi ana añşylyq-mañşylyq degenderiñiz janym süimeitin närse jäne ondaiğa uiatym da jibermeidi.
— Ylaiymda solai bolsyn, Sanço. Auyzben oraq orğanğa şebermiz ğoi bärimiz de.
— Siz ne deseñiz o deñiz, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — al, tiiänaqty tölemşige kepilden qorqatyn däneñe joq jäne taudai talap bergenşe, barmaqtai baq ber, degen, sondai-aq köz qorqaq, qol batyr iekeni de mälim. Aitaiyn degenim, jaratqan iemiz jar bolsa jäne öz mindetimdi adal atqarsam, qatardağy bastyqqa iemes, qalauly bastyqqa ainalarym kämil — özimdiki degende ögiz qara küşim bar iemes pe!
— Äi, sen de bir nağyz antūrğansyñ-au, aitpady deme! — dep dauystap jiberdi Don Kihot. — Au, özim osynşa üiretkendei, qaşan ğana sen osy maqaldatpai, jatyq ta jüieli söileisiñ, a, Sanço? Al, sizder, märtebeli myrzalar, abzaly būl mūndardy jaiyna qaldyryñyzdar, äitpese ol maqaldarymen äbden diñkeleteri haq: ondai dünieler mūnda iekeu de, üşeu de iemes, köl-kösir jäne qūdai oğan da, onymen birge mağan da saulyq bergei, tyñdauğa beiil bere qalsam, maqaldaryn ämanda der mezgilinde jäne oryndy jerinde qystyra qūiady, tipti neğylaryñdy bilmeisiñ.
— Sanço Pansanyñ maqaly Komandor Greçeskii maqalynan da köp ieken, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia, — jäne Komandor maqalynan ieş te bir kem tüspeitin ierekşeligi — qysqa da nūsqa iekendigi. Komandordiki sättirek somdalğanyna jäne sätine köbirek sai keletinine qaramastan, özime Sançoniki köbirek ūnaidy.
Osyndai jäne osy tektes basqa da qyzğylyqty jailar töñireginde äñgimelesumen bolğan olar şatyrdan şyğyp, ormanğa qarai bet aldy, mūndağy añşy üişikteri men tūraqtaryn aralap körumen jürgende kün de keşkirdi, söitip baiqausyzda qarañğy tüsip ketti, alaida būl — mausymnyñ osy mezgiline tän aiy süttei jaryq, typ-tynyş tün iemes-ti; al ainala-mañaidağy zattyñ bärin bürkegen tünek gertsog pen gertsoginianyñ oiğa alğan isiniñ oryndaluyna keremet jaqsy jağdai jasağan iedi, söitip qarañğylyq qoiulanğan kezde oida joqta ormannyñ barlyq jerinen birdei derlik lap ietip ört şyqty da, ile-şala, qūddy bir orman işimen qalyñ qol kele jatqandai, oñnan da, soldan da, annan da, mynnan da sansyz köp müiiz syrnai men basqa da äskeri aspaptardyñ dauysy iestildi. Ottyñ jarqyly men äskeri muzykanyñ äueni sol arada tūrğandardyñ, sonyñ işinde tipti osyny ūiymdastyruşy sybailastardyñ da, közin qaryqtyryp, qūlağyn tūndyrdy. Odan soñ jan-jaqtan mavrlar ūrysqa kirgen kezdegi dağdyly: “Alla il alla!” degen aiqai iestile bastady, kerneiler men klarnetter tartyldy, barabandar düñkildedi, fleitalar bozdady jäne bäriniñ bir mezgilde derlik, toqtausyz äri qatty dauyspen ün qosqany sonşalyq, osynşa aspaptyñ betaldy şyqqan jüiesiz dybysynan tek iesi joq adam ğana iesin joğaltpastai iedi. Gertsog melşiıp qaldy, gertsoginia ne derin bilmei añyrdy, Don Kihot qairan boldy, Sanço Pansa qaltyrap ketti, tipti sybailastardyñ da jüregi türşikti. Qorqynyş buyp tastauy sebepti ieşkim qyñq iete almady, osy sät olardyñ qarsy aldynan şabarman boi körsetti: üstine qara tüsti kiım kiıpti, al kornettiñ ornyna qyryldağan üreili ün şyğaratyn, tesigi aumaqty, alaböten ülken müiiz syrnai ūstapty.
— İei, qadirmendi şabarman! — dep aiqailady gertsog oğan. — Sen kim bolasyñ, qaida barasyñ jäne orman işimen lek-lek bop kele jatqandai äser ietip tūrğan neğylğan äsker?
Būğan şabarman qūlaq jarardai qatty äri jağymsyz jarğaq dauyspen bylai dep jauap qatty:
— Men — ibilispin, Lamançalyq Don Kihotty izdep jürmin, al orman işimen siqyrşylardyñ alty otriady saltanatty küimemen jan teñ kelmes Dulsineiä Tobosskaiany äkele jatyr. Ol mūnda jadylanğan küide jaujürek frantsuz Montesinospen birge keledi, al Montesinos Don Kihotqa jadyny qalai qaitaruğa bolatynyn habar ietpekşi.
— Öziñ aitqanyñdai jäne siyqsyz sūrqyña qarap-aq şamalap tūrğanymdai, şyn ibilis bolsañ, qarsy aldyñdağy myna meniñ rytsar Lamançalyq Don Kihot iekenimdi äldeqaşan añğara qoimas pa iediñ, — dedi Don Kihot şamdanyp.
— Qūdaidyñ atymen jäne ar-uiatymnyñ atymen ant ieteiin, baiqamai qaldym, — dedi ibilis, — basymnyñ qatyp ketkeni sonşa, ieñ ieleuli tūlğağa nazar audarmappyn.
— İendeşe, būl şaitannyñ — qūrmet tūtuğa laiyq, meiirimdi hristian bolğany, — dep qūlaqqağys ietti Sanço, — äitpese ol qūdai men ar-uiatyn aityp ant bermes iedi ğoi. Osyğan qarap, tozaqtan da abzal jandardy jolyqtyruğa bolady ieken-au degen oi kelip tūr mağan.
At üstinde otyrğan şaitan sol arada Don Kihotqa qarap jüzin būryp, bylai dedi:
— Beu, Arystan Rytsary (öi, arystan talap jegir!), meni sağan baqytsyz bolğanymen közsiz batyr, rytsar Montesinos jiberdi jäne mağan öziñmen qai jerde kezdessem sol jerde özin kütip tūruyñ keregin aituğa ämir ietti: ol özimen birge Dulsineiä Tobosskaia degen bireudi alyp kele jatyr jäne sağan onyñ jadysyn qaitaru üşin ne isteu keregin habarlamaqşy. Al, iendi sağan aitar basqa ieşteñem bolmağandyqtan, mağan būl arada qala berudiñ qisyny joq. Jä, sonymen, seni tap özim siiäqty şaitandar ainaldyrsyn, al sizderdi, senorlar, — aq nietti perişteler ğana töñirektesin.
Sony aityp, adam şoşyrlyq syrnaiyn bajyldatyp-bajyldatyp jibergen ol atynyñ basyn būryp aldy da, zym-ziiä joğaldy.
Sol arada tūrğandar, äsirese Sanço men Don Kihot, tağy da tañyrqanyp qaldy: Sanço — aqiqat şyndyq basqa iekenine qaramai, jūrttyñ bäri bir auyzdan Dulsineiäny jadylanğan dep tūrğanyna añ-tañ bolsa, Don Kihot — Montesinos üñgirindegi san-aluan oqiğany şynymen-aq bastan keşkenine nyq senimi joqtyğynan tañyrqanğan iedi. Osy oimen dal bop tūrğanynda gertsog odan:
— Küte tūrasyz ba, neğylasyz, senor Don Kihot? — dep sūrady.
— Kütpegende şe? — dep jauap qatty Don Kihot. — Mağan tipti tämam tozaq qarsy şyqsyn meili, bäribir, türşikpei häm taisalmai tosyp tūram.
— Al ieger tağy bir osyndai şaitandy — közim, tağy bir osyndai syrnaidy — qūlağym şalatyn bolsa, onda men Flandriiänyñ bir tükpirine baryp tosatyn şyğarmyn, — dep mälim ietti Sanço.
Būl ieki aralyqta qarañğylyq äbden qoiulandy da, jer betinen köterilgen qūrğaq tozañnyñ aspanda jylt-jylt ietip körinetini, mūnyñ közimizge aqqan jūldyz sekildi ielesteitini ispetti orman işin jylt-jylt ietken ot keuledi. Osynyñ artynşa-aq ögiz jegilgen sansyz köp arba doñğalaqtarynyñ şiqylyna ūqsaityn asa bir ūnamsyz dybys iestildi; biletinderdiñ aituynşa, osynau üzilmes-tynbas äri özekten öterlik aşy dauystan tipti qasqyr men aiu da zäresi qalmai qorqatyn körinedi. Būl zobalañğa odan da ötken ūnamsyz, odan da beter zardapty jaña zobalañ qosyldy, atap aitqanda: sol arada tūrğandarğa ormannyñ tört būryşynan birdei jäne bir mezgilde qyzu şaiqas bastalyp ketkendei körindi, sebebi äne bir jaqtan zeñbirekterdiñ jan türşigerlik gürsili iestilip, myna bir jaqta muşketterden jiı-jiı oq atylyp jatty, taiau mañnan jauyngerlerdiñ aiqai-süreñi ies ketirip, alystan mavrlardyñ: “Alla il alla!” dep tynym tappai sarnağan dauysy qūlaqqa şalyndy. Ūzyn sözdiñ qysqasy, kornetter, añşy syrnailary, müiiz syrnailar, klarnetter, kerneiler, barabandar, zeñbirekter, arkebuzdar, ieñ bastysy, arbanyñ jan şoşyrlyq şiqyly — bäri qosylyp aza boidy qaza qylatyn bei-bereketsiz guilge ainaldy; qorqynyşqa boi aldyrmas üşin Don Kihottyñ barynşa batyldanyp bağuyna tura keldi, al Sanço bolsa osaldyq tanytyp qoidy: ies-tüsten airylyp, tura gertsoginianyñ beldemşesine qūlap tüsti, — anau ony kiımimen bürkemelep, tezirek su äkelip bürkuge ämir ietti. Su äkelip bürikkennen keiin ol iesin jidy; tap sol kezde doñğalağy şiqyldağan arbalardyñ alğaşqysy da körinis bergen bolatyn.
Arbany qara tüsti jabu jabylğan tört ögiz süiretip kele jatyr iedi; ärqaisysynyñ müiizine balauyz şyraq bailanypty, al arbanyñ özine biık oryntaq ornatylypty, oğan qara kenepten tigilgen qolpyldağan keñ hlamida kigen, beline tüsetin ūzyn, appaq qardai saqaly bar mosqal jastağy bir qariiä jaiğasypty; arbanyñ işi samaladai jaryq iedi, sondyqtan onda ne bar, ne joğy alaqandağydai anyq körinip tūrğan. Üstine däl sondai kenep şapan kigen, sūryqsyz ieki şaitan delbeşi mindetin atqaryp otyrğan bolatyn, ūsqyndarynyñ ūnamsyzdyğy sonşa, olarğa qarağan sätte-aq Sançonyñ jüregi qozğalyp, iendi qaityp körmeu üşin közin tas qyp jūmyp aldy. Arba tūraqqa qatarlasa bergen sätte mosqal jastağy qart biık oryntağynan tūryp, boiyn tiktedi de, bar dauysymen:
— Men danagöi Lirgandeimin! — dep baqyryp jiberdi.
Ol basqa dym ieşteñe aitqan joq, arba ärmen qarai jyljyp jüre berdi. Odan soñ oryntağyna basqa bir qariiä jaiğasqan, tap osyndai iekinşi arba jaqyndady; qariiä belgi berip, arba toqtağan soñ, ol da alğaşqy qart sekildi meilinşe saltanatty türde:
— Men danagöi Alkifpin, Ūstatpaityn Urgandanyñ ieñ jaqyn dos-jarymyn! — dep jariiä ietti.
Sosyn ärmen qarai asa berdi.
Mūnan keiin osyndai tärtippen üşinşi arba keldi, alaida būl joly oryntaqta otyrğan qariiä iemes, kespirine qarap qaraqşy dep oilauğa bolatyn myğym deneli ieñgezerdei bireu iedi; taiap kelgen soñ ol da alğaşqy iekeui sekildi ornynan tūryp, älgilerdiñ de dauysynan ötken qyryldaq äri qatuly ünmen:
— Men siqyrşy Arkalaimyn, Amadis Gallskii men onyñ barlyq tuysynyñ qas jauymyn! — dedi.
Sosyn ärmen qarai asty. Üş arba da bylaiyraq baryp toqtady, doñğalaqtardyñ maza ketirgen şiqyly tiyldy, ormanda mülgigen tynyştyq ornady, osy sät muzykanyñ jandy baurağan ädemi äuezi qūlaqqa şalyndy, sony iestigen Sançonyñ boiyn quanyş kernedi, öitkeni mūny jaqsy yrymğa joryğan-dy; osy jağdaiatqa bailanysty ol özi qasynan älige şeiin bir adym bylai jyraq şyqpağan, qas qağym sätke köz tasa qylmağan gertsoginiağa qarap:
— Senora! Muzyka oinap jatqan jerde jamandyq boluy mümkin iemes, — dedi.
— Ottyñ jarqyly körinip, jaryq tüsip tūrğan jerde de solai, — dep qoştai ketti ony gertsoginia.
Sanço oğan qarsylyq bildirdi:
— Jarqyl — oq atylğannan, al jaryq — däl qazirgidei ainalamyzda laulap janğan alaudan bolady jäne būl bizdi oñdyrmai üitip te jiberui mümkin, al muzyka oinalyp jatqany — ol jerdegi jūrttyñ oiyn-sauyq ötkizip, köñil köterip jatqanynyñ belgisi.
— Bal aşpai qūia tūr, — dedi būl äñgimeniñ bärin iestip tūrğan Don Kihot.
Onyñ aitqany ras-ty, al mūny kelesi taraudan biluge bolady.
HHHÜ tarau
Mūnda Don Kihottyñ Dulsineiä jadysyn qaitaru ädisin qalai bilgeni jaiyndağy, sondai-aq basqa da tañğalarlyq oqiğalar töñiregindegi äñgime ärmen jalğasady.
Sol kez jūrttyñ bäri osynau janğa jağymdy muzyka äueniniñ jebeuimen sän-saltanatqa arnalğan alapat arba tärizdi birdeñeniñ özderine qarai jaqyndap kele jatqanyn kördi: oğan appaq jabu jabylğan alty tory qaşyr jegilipti, är qaşyrğa qolyna jarqyrai janğan ülken balauyz şyraq ūstağan bir-bir taqua minipti. Būl arba būrynğylarynan ieki, tipti üş iesedei derlik aumaqty bolatyn; arbanyñ özinde jäne jiekterinde appaq kiım kigen, qolyna janğan şyraq ūstağan tağy on ieki taqua otyr iedi: būl äri qairan qaldyrarlyqtai, äri zäreni alarlyqtai körinis-tūğyn; al biık oryntaqta, kümistei körkem matadan tigilgen san qatpar jamylğynyñ astynda, nimfa otyrğan-dy, jamylğynyñ bäri altyn tüsti jyltyrauyqpen kömkerilgendikten būl äşekei qyzdyñ qarapaiymdau kiım-keşegine ierekşe sän berip tūrğan-dy. Bikeştiñ beti möldir de jūqa torğynmen bürkeuli bolatyn, äitse de qyrtystarynyñ qatparynan jas qyzdyñ süikimdi siyğy aiqyn añğarylatyn, al oğan jaryq tüsirip tūrğan qyruar şyraq ajarly älpeti men on jetiden asqan, biraq jiyrmağa äli jete qoimağan jas şamasyn bajailauğa mümkindik beretin. Onyñ janynda ūzyn süiretpesi bar, ietegi tobyğyna deiin jetetin kiım kigen, qara jamylğy bürkengen tağy bireu otyr iedi. Arba gertsog pen gertsoginianyñ jäne Don Kihottyñ tura qarsy aldyna kep toqtady, sol sät ondağy goboilardyñ, liutnialar men arfalardyñ da üni öşti, älgi otyrğan belgisiz bireu ornynan tūryp şūbatylğan kiımin aiqara aşyp, jamylğysyn serpip tastady, sol arada jūrt mūnyñ süiegi arsiğan, sūryqsyz Ajaldyñ tap özi iekenin kördi. Soğan közi tüskende Don Kihottyñ boiy dir iete qaldy, Sançonyñ zäresi zär tübine ketti, tipti gertsog pen gertsoginianyñ da qūty qaşty. Ornynan tūryp, boiyn tiktep alğan osynau tiri Ajal ūiqyly-ūiau dauyspen äri tili kürmeliñkirep bylai dep söilep ketti:
Äkesi Şaitan delinetin añyzda
Merlin degen men bolam.
(Jalğan söz būl kele jatqan bağzydan!)
Siqyrşylyq serisi, iejelgi Zoroastr
Iliminiñ bas abyzy häm qazynasymyn.
Uaqytpenen ūstasyp kelem ädeii,
Sender ūmyt qaldyrmasyn dep,
Kezbe rytsarlardy aibyndy:
Öjettigi üşin ardaq tūtam olardy.
Jūrt aitady: siqyrşy, duager men
Jädiger şetinen qyzğanşaq,
Zymiiän äri zūlym jandar desedi.
Al men juas, meiirban, aqpeiilmin,
Jaqsylyq jasauğa däiim talpynam.
Dittiñ üreili üñgirinde bolğanmyn,
Şeñber, romby jäne basqa da
Qūpiiä belgi sap jürgenmin.
Kenet süikimdi Tobosolyq Dulsineiänyñ
Qaiğyly ünin qūlağym şaldy.
Siqyrşylyq ony aqsüiek hanymnan
Şarua äielge ainaldyrğanyn tüsinip,
Janym aşyp ketti de, öz ruhymdy
Diñkelep qaljyrağan tänniñ
Qūr sülderine äkep iengizdim.
Siqyrşylyq qūpiiälary saqtalğan
Jüz myñ kitapty qarap şyqtym.
Sosyn myna oqys ta auyr qyrsyqty
Alastau üşin osynda asyqtym.
Beu, sen, qūryş jäne diamant sauyt
Kigenderdiñ körki men maqtanyşy;
Sen, dymğa zauqy joq jalqaulyq pen
Qūs tösekte bosqa uaqyt ötkizuden
Qandy da qaterli isti artyq köretinderdiñ
Şyrağy, manary, ülgisi, ūstazy, kösemi!
Beu, ierlik isterimen mäñgilikke
Dañqy ketken qaharman, sen bilip qoi,
İspaniiä jūldyzy, Lamança küni,
Äri aqylman, äri ädepti Don Kihot!
Seniñ adal atqosşyñ Sanço
Aşyq aspan astynda öz ierkimen,
Jalañaş qūiryğynan özin-özi qamşymen,
Kädimgidei qyz-qyz qainap, duyldap,
Jan şydatpai dyzyldağanşa,
Üş myñ üş jüz ret ūrmaiynşa
Tobosolyq Dulsineiäñ balşeker,
Äu bastağy älpetin qaita tappaidy.
Onyñ baqytsyzdyğyna aiyptylardyñ
Bäri tügel maqūldağan būl şeşimdi
Senderge aitqaly keldim, senorlar.
— Ottapsyñ! — dep aiqailap jiberdi sol arada Sanço. — Üş myñ tügil qamşymen üş şyqpyrtudyñ özi de men üşin qanjarmen üş ūrğanmen birdei. Jadyny qaitaratyn mūndai ädisiñmen birge qūry sen birjola! Au, siqyrşylyq aila-amaldarğa meniñ qūiryğymnyñ qatysy qanşa! Qūdai aqy, ieger senor Merlin senora Dulsineiä Tobosskaianyñ jadysyn qaitarudyñ basqa jolyn tappaityn bolsa, onda senoramyz da o düniege sol jadylanğan qalpynda kete barsyn!
— İendeşe, sen naisapty qazir ūstap alaiyn da, tyrdai jalañaş küiiñde ağaşqa aparyp bailaiyn, — dep söilep ketti Don Kihot, — sosyn sağan üş myñ üş jüz iemes, alty myñ alty jüz qamşy jegizeiin jäne meili, tipti üş myñ üş jüz ret jūlqynsañ da, qūsyp tastai almaityndai qylaiyn. Qarsylasyp kör tek, janyñdy jahannamğa jönelteiin.
Biraq, osy arada Merlin sözge aralasty:
— Joq, olai bolmaidy, meiirban Sanço mäjbürleu arqyly iemes, öz yqtiiärymen könuge tiıs jäne köñili soqqan kezde ğana oryndaluy kerek, öitkeni ieşqandai naqty merzim belgilenbegen. Oğan qosa, ieger düreniñ iekinşi jartysy basqa bir adamnyñ qolymen, tipti qoly auyr bolsa da meili, soğylsa, onda qamşylau teñ jartysyna qysqarady.
— Basqanyki bolsyn, özimdiki bolsyn, auyr bolsyn, jeñil bolsyn, — dep mälim ietti Sanço, — mağan ieşkim qol tigizbeuge tiıs. Au, senora Dulsineiä Tobosskaiany men tuyp pa iekem? Onyñ qyltyñ-syltyñy üşin nege men qūiryğymmen jauap beruim kerek? Al, myna meniñ myrzam bolsa, şyn mäninde-aq onyñ bir bölşegi ispetti, kündiz-tüni auyz jappai ony ömirim, janym, tiregim jäne qamqorym deidi de jüredi, sondyqtan senora üşin ol özin-özi dürelei alady jäne düreleuge mindetti de, sondai-aq onyñ jadysyn qaitaru jolynda qolynan kelgenniñ bärin jasauy kerek, al men ne sebepti özimdi özim qamşymen sabauğa tiıspin?.. Abernuntio34.
Sanço osyny aityp auzyn japqany sol iedi, Merlin ruhynyñ janynda otyrğan kümistei jyltyrağan nimfa ornynan atyp tūrdy da, aidai sūlu didaryn bürkemelep tūrğan jūqa jamylğyny bylai serpip tastap, Sanço Pansağa qarap ierkekke laiyq ädepsizdikpen jäne dörekileu dauyspen bylai dep söilep ketti:
— Beu, aqylsyz atqosşy, ieşki bas, iemen jürek, iş qūrylysy malta tas pen tasqairaq maqūlyq! İeger sağan, arsyz neme, biık mūnaradan jerge qūla dep ämir ietse, ieger sağan, adamzat balasynyñ qas jauy, on şaqty baqa, jiyrma şaqty kesirtke, otyz şaqty jylan je degen ötiniş aitylsa, ieger seni ötkir de qaiqy qylyşpen äieliñ men balalaryñdy aiuandyqpen şauyp öltiruge ügittese, onda myna sekildi bäldenuiñ men ierinşektenuiñ ieşkimdi tañğaldyrmas iedi, al biraq jetimhanadağy ieñ ädepsiz jügermektiñ özi ai saiyn jep jürgen üş myñ üş jüz qamşyğa osynşa män beruiñ — būl iendi osy arada sağan qūlaq sap tūrğan meiirban jandardyñ qai-qaisysyn da qairan qaldyrady, tañdandyrady, şoşyntady jäne būl jaiynda keiinirek habarlanatyndardy da şoşyntatyn bolady. Ürikken ükiniñ közindei şadyraiğan köziñdi sal deimin sağan, sezim ataulydan jūrdai jeksūryn januar, sal deimin köziñdi meniñ jūldyzdai jainağan janaryma, köz jasymnyñ tasqyn-tasqyn, jylğa-jylğa bop toqtausyz syldyrai tögilip, bal-būl janğan betimniñ bar keñistiginde jyra, şūqanaq, jol jasap jatqanyn kör. Älige şeiin jiyrmadan aspağan gül atqan jastyq şağyma aiauşylyq bildir sen, alaiaq äri qaskünem qūbyjyq: öitkeni, men bar-joğy on toğyz jasta ğanamyn, jiyrmağa äli tolğam joq, alaida ierkekke tän keskin-keiipte ömirim ötip, qurap, solyp baram, al däl qazir ier pişinde körinbei tūrsam, onda būl tek osy arada tūrğan senor Merlinniñ arqasy ğana: ädemi ajarym aiauşylyq sezimiñdi ūiatuy üşin ol mağan airyqşa jaqsylyq jasady, öitkeni qaiğy şekken sūlu qyzdyñ köz jasy jartasty topyraqqa, jolbarysty qūianğa ainaldyrady. Sabala öziñdi, sabala qūiryqtan, qasietsiz haiuan, qomağailyqqa, tek qana qomağailyqqa bağyttalğan batyrlyğyñdy jūmsa soğan, söit te mağan terimniñ näziktigin, minezimniñ biiäzylyğyn, älpetimniñ ajaryn qaitaryp ber. Al ieger mağan janyñ aşymasa jäne köñilge qonymdy şeşim qabyldağyñ kelmese, onda, ieñ bolmasa, myna qasyñdağy, jany şyğar-şyqpastyñ az-aq aldyndağy beişara rytsar üşin, iağni öz qojaiynyñ üşin aqylğa kel; osy aradan jaqsy körip tūrmyn: onyñ jany ierninen on ielidei jerde, keñirdegine kep tirelip tūr jäne jauabyñ qandai bolatynyna — qatygezdik tanytasyñ ba älde qaiyrymdylyq körsetesiñ be, soğan bailanysty ne auzynan ūşyp şyğuğa, ne işki qūrylysyna qaita oraluğa oqtalyp tūr.
Būl sözderdi iestigen Don Kihot keñirdegin sipap qoidy, sosyn gertsogqa qarap:
— Qūdai atymen ant ietem, senor, Dulsineiä ras aitady: janym şynymen-aq arbalettiñ doby ispetti keñirdegime kep tirelip tūr, — dedi.
— Al, sen ne deisiñ būğan, Sanço? — dep sūrady gertsoginia.
— Sol būrynğy aitqanym — aitqan: qamşy jaiyn — abernuntio, — dep jauap qatty Sanço.
— Abrenuntio deu kerek, Sanço, dūrys aitpai tūrsyñ, — dep tüzetti ony gertsog.
— Jä, neğylasyz meni, joğary märtebelim, — dedi Sanço, — bir äripti qosyp jiberdim be älde qaldyryp kettim be, qazir ondaiğa män beretin halym joq, — äldebireudiñ meni şybyrtqylaityny nemese özimdi-özim şybyrtqylauğa tiıs bolatynym köñilimdi qūlazytyp jibergeni sonşa, ne aityp, ne qoiğanymdy bilmei tūrmyn. Alaida, östip te ötiniş aituğa bola ma ieken, mūndaidy senora donia Dulsineiä Tobosskaia hanymym qaidan kördi ieken: teriñnen taspa tiluge kelisimiñdi ber dep mağan özi kelip digerleidi, söite tūra meni ieşki bas, qasietsiz haiuan atandyrady jäne jerden alyp, jerge salyp tildeidi: būğan tipti şaitan iekeş şaitan da tözbes. Au, qalai sonda, meniñ tänim tastan jaralğan ba nemese onyñ jadylanğan-jadylanbağanynyñ mağan bälendei bir qatysy bar ma? Basqa hanym bolsa, köñil aulau üşin sebet toly iş kiım ala keler iedi, jeideler, oramaldar jäne, özim kimeitin bolsam da, qysqa qonyşty ietikter äkeler iedi, al mynau balağattaudan basqa ieşteñe bilmeidi, — şamasy, bizdiñ ielde aitylatyn: iesekke altyn artsañ tau basyna şeiin talmai iempeñdeidi, aqysyn berseñ boqysyn şyğarady, sondai-aq, qūdaidan sūrauyn sūra, biraq öziñ de qapy qalma, köktegi tyrnadan qoldağy şymşyq artyq degen sözderdi qaperinen şyğaryp alğan-au. Ol azdai, myna myrzam da köñilimdi tabudyñ, arqamnan qağudyñ ornyna, — sonda būl balauyz siiäqty jūmsaq bolady, nendei müsin jasağyñ kelse de ierkiñ, degen oimen, — meni ūstap alyp, tyr jalañaş küide ağaşqa bailap qūiatynyn, ieki sybağa qamşy jegizetinin mälim ietti. Şer jūtqan būl senorlar bir närseni iesten şyğarmauy kerek iedi: olar äldebir atqosşyğa iemes, gubernatorğa qamşy jegizbekke qūlşynyp tūr ğoi, abailağan abzal iemes pe. Sony aitam-au, joqty soqpasyn, äueli sūrauyn tabudy üirensin, adamnyñ tilin taba bilsin jäne ädeptirek bolsyn, äitpese keşegi kün bügingige ūqsamaidy jäne adam ärdaiym aqjarqyn qalpynda qala bermeidi. Jasyl şolaq şekpenimniñ dar-dary şyqqanyna küiinip, jarylyp kete jazdap şaq tūrsam, mağan kelip şybyrtqylauğa öz yqylasyñmen kelis degendi aitady, özime salsa, ondaiğa yqylas bildirgenşe kasikke ainalğanym artyq.
— Sağan aşyğyn aitaiyn, dostym Sanço, — dedi gertsog, — ieger uyljyp pisken injirden de jūmsaq minez körsetpeseñ, aralğa ielik iete almaisyñ. Qaiğy şekken qyzdardyñ köz jasy da, parasatty, qūdiretti jäne iejelgi siqyrşylar men danagöilerdiñ ötinişi de şemen bop qatqan jüregin jibite almağan qatygez gubernatordy aralymnyñ tūrğyndaryna bastyq qyluğa ar-uiatym jibere me? Toq ieteri, Sanço, ne sen öziñdi öziñ şybyrtqylaisyñ, ne seni bireu şybyrtqylaidy, nemese gubernatorlyqtan ümitiñdi üzesiñ.
— Senor! — dedi Sanço. — Ne isteu keregin oilanuym üşin mağan ieki künge pūrsat bere almaisyz ba?
— Joq, berilmeidi, — dep qarsylyq bildirdi Merlin. — Būl mäsele osy arada jäne tap qazir şeşiluge tiıs: ne Dulsineiä Montesinos üñgirine qaityp oralyp, şarua äiel keipin qaita tabuy kerek, ne däl qazirgi keskininde İelisei dalasyna aparylyp, belgilengen düre sany tügel sanaqtan ötkenşe sol jerde tosyp otyruy kerek.
— Jä, jeter, meiirban Sanço, — dedi gertsoginia, — täuekel iet te, qojaiynyñ Don Kihottan jegen nanyñnyñ ötemin jaqsylyqpen qaitar, —jağymdy minez-qūlqy men rytsarlyq jarqyn isteri üşin oğan bärimiz de qyzmet ietip, köñilin tabuymyz kerek. Dürege kelisimiñdi bere ğoi, dostym, qūianjürek bireu sekildi körinbe: öitkeni, täuekel degen jelqaiyq, ötesiñ de ketesiñ, degen ğoi.
Jauap ornyna Sanço Merlinge mynadai mänsizdeu äñgime aitty:
— Senor Merlin, raqymşylyq ietip mağan mynany tüsindiriñizşi: osynda şabarman retinde kelgen bir şaitan senor Montesinostyñ atynan meniñ myrzama ony osy arada kütip tūruy keregin aitqan, sebebi ol osy jerge özi kelip senora donia Dulsineiä Tobosskaianyñ jadysyn qalai qaitarudyñ jolyn üiretemin, depti, biraq älige şeiin biz ieşqandai Montesinosty köre almai tūrmyz.
Merlin būğan bylai dep jauap qaitardy:
— Dostym Sanço! Ol şaitan — nağyz nadan äri baryp tūrğan alaiaq: ony myrzaña Montesinostyñ atynan iemes, öz atymnan jibergem, al Montesinos bolsa sol baiağy üñgirinde otyr jäne jadymdy qaşan qaitarar ieken dep tağaty tausylyp bara jatqanyn da aita ketu kerek, jūmaqqa barğym-aq keledi, biraq künäm jeñimnen tartady, degen ğoi. İeger ol sağan qaryzdar bolsa nemese oğan äldenendei isiñ tüsip jatsa, sağan ony än sağatta jetkizip bere alam jäne qaida alyp kel deseñ sol jerge äkelem. Al äzirşe dürege tezirek kelisimiñdi ber, — qara da tūr, būl seniñ janyña da, täniñe de öte paidaly bolady: janyña paidaly bolatyn sebebi — jaqsylyq jasaisyñ, al täniñe paidaly bolatyn sebebi — baiqap tūrğanymdai, sen tym ietjendi adamsyñ, sondyqtan azdap qan alğannyñ sağan ieş ziiäny joq.
— Būl düniede ne köp — iemşi köp: tipti siqyrşylardyñ özi iemşi bop ketken, — dep qūlaqqağys ietti Sanço. — Jä, iendi, özim basqaşa pikirde bolğanymmen, jūrttyñ bäri jalynyp qoimai tūrğandyqtan, keliseiin būğan, özimdi özim üş myñ üş jüz ret qamşymen şyqpyrtaiyn, alaida bir ğana şartym bar: özimdi qaşan köñilim soqsa, sonda şyqpyrtatyn bolam jäne ieşkim mağan onyñ küni men sağatyn körsetpeuge tiıs, al men öz tarapymnan jūrt senora donia Dulsineiä Tobosskaianyñ sūlulyğyn tamaşalauğa mümkindik aluy üşin, — ol, şamasy, kütkendegidei iemes, şynymen-aq keremet körikti şyğar, — mūny tezirek tyndyruğa tyryspaqpyn. Būğan qosa aitar tağy bir şartym: özimdi qan-josa ğyp qamşylauğa mindetti iemespin, sondai-aq keibir soqqym şybyn ürkiterliktei bop şyqsa da, bäribir, iesepke alynuğa tiıs. Sol siiäqty, ägäräki iesepten jañylyp qalğandai bolsam, onda jerdiñ asty men üstindeginiñ bärin biletin senor Merlin sanap şyqsyn da, qanşasy jetpei tūrğanyn nemese artylyp qalğanyn mağan habarlaudy öz mindetine alsyn.
— Artylyp qalğany jaiynda habarlaudyñ qajeti bolmaidy, — dep qarsylyq bildirdi Merlin, — soqqynyñ belgilengen mölşeri tolyq ötelgen boida senora Dulsineiä jadysynan aiaq asty arylady da, jasağan jaqsylyğy üşin meiirban Sançoğa kelip alğys aitady jäne tipti oğan izgilikti isi üşin syilyq ta beredi. Sol sebepti, artylyp qaluy nemese kem şyğuy jaiynda uaiym jemei-aq qoi, onyñ üstine sağan zäredei bolsyn qaralyq jasauğa mağan köktegi qūdirettiñ özi de jol bermeidi.
— İendeşe, jaratqan iem jar bolğai! — dep dauystap jiberdi Sanço. — Tağdyr-talaiym tap bolğan taqsiretke boi ūsynam, iağni myna iepitimiany älginde atalğan şarttar boiynşa qabyl alam.
Sanço osyny aityp ülgerui mūñ ieken, kerneiler qaitadan oinap ketti de, arkebuzdyñ sansyz köp tarsyl-gürsili qaitadan qūlaq tūndyrdy, al Don Kihot bolsa, Sançony moinynan qūşaqtai alyp, mañdaiy men betinen şöpildetip süie bastady. Gertsog, gertsoginia jäne basqalary mäz-mairam boldy, ile arba da ornynan qozğaldy; keterinde Dulsineiä gertsog pen gertsoginiağa bas iıp tağzym ietti, al Sançoğa basyn tipten ieñkeitiñkirei idi.
Al, būl ieki aralyqta quanyşty da köñildi tañ şapağy aspan aiasyn üsti-üstine ärlendirip, dalanyñ äsem gülderi basyn köterip, jylğa ataulynyñ möldir suy aq jäne sary tüsti malta tastar arasymen syldyrai jüitkip, özin kütken özenge sybağa ala jönelgen iedi. Şattyqqa toly qara jer, ajarly aspan, möldir aua, ötkir säule — osynyñ bäri, tūtastai alğanda da, jekelei alğanda da, Avrorağa ilese jetken künniñ tymyq ta aşyq bolatynyn añğartyp tūrğan. Gertsog pen gertsoginia bolsa, añşylyqtyñ oidağydai ötkenine, sondai-aq öz maqsattaryna osynşa jarasymdy da ūnamdy jolmen jetkenine riza köñilmen jäne jaña bir isti qolğa almaq nietpen öz qamal-sarailaryna keldi: ne qily qitūrqyny oilap tabu olarğa orasan zor quanyş syilaityn.
HHHÜI tarau
Mūnda duenia Qūsavananyñ, qosalqy iesimi boiynşa grafinia Üşfaldidiñ, basynan keşken adam aitqysyz şytyrman oqiğasy jaiynda äñgimelenedi, sondai-aq zaiyby Teresa Pansağa Sanço Pansanyñ jazğan haty keltiriledi.
Gertsogtyñ keremet äzilqoi äri sauyqşyl üi basqaruşysy bar-tyn: Merlinniñ rölin oryndağan sol iedi, osy şytyrman oqiğanyñ basy-qasynda bolğan da, öleñ şyğaryp, pajdardyñ birine Dulsineiäny beineleudi üiretken de sol bolatyn. Şamaly ğana uaqyttan keiin ol myrzalarynyñ kömegimen jaña şytyrman oqiğanyñ josparyn jasap, oi-qiiälynyñ asqan şalymdylyğy men şekten tys bailyğyn paş ietti.
İerteñine gertsoginia Sançodan Dulsineiänyñ jadysyn qaitaru maqsatynda öz mindetine alğan täubege kelu şarasyna kirisken-kirispegenin sūrady. Sanço kiriskenin, ötken tünde ğana özine bes ret soqqy bergenin habarlady. Gertsoginia odan soqqyny nemen bergenin sūrady, Sanço qolymen bergenin aitty.
— Ol şapalaqpen soğu ğoi, şybyrtqymen iemes, — dep qūlaqqağys ietti gertsoginia. — Öziñe mūnşalyqty jan aiarlyq jasauyñ danagöi Merlinge onşa ūnai qoimas dep oilaimyn. Abzaly, meiirban Sanço, tikenegi nemese tüiini bar qamşyny tañdağanyñ jön, — sonda janğa batyñqyraityn bolady: öitkeni, oqu men toquğa da toqpaq kerek, degen söz tegin aitylmağan ğoi, al Dulsineiä sekildi aituly aqsüiek hanymğa mūndai tatymsyz da jarytymsyz qūrbandyqpen bostandyq äpere almaisyñ. Odan soñ, Sanço, sylbyr äri jürdim-bardym atqarylğan igi isterdiñ iesepke alynbaitynyn jäne ondaidyñ ieşqandai qūny bolmaitynyn qaperiñde ūstağanyñ jön.
Būğan Sanço bylai dep jauap qatty:
— Ondaşy, siz mağan, biık märtebelim, qamşy ma nemese arqan ba, qaisysyn hoş körseñiz sony tauyp bere qoiyñyzşy, sosyn özimdi şyqpyrtuğa kiriseiin, biraq qatty auyratyndai ietip ūrmaimyn, sebebi, bilip qoiğanyñyz maqūl, meiirban hanym, qarapaiym mūjyq bolğanymmen, tänim qalyñ kendir matadan iemes, maqta matadan jaralğandai, al bireudiñ paidasy üşin öziñdi öziñ mügedek qyludan asqan miğūlalyq joq.
— İendeşe, iske sät, — dedi gertsoginia, — ierteñ tilegiñe sai keletin bir qamşy tauyp bereiin, ülbiregen teriñ ony tuğan apasyndai jaqsy körip ketetin bolady.
Odan soñ Sanço gertsoginiağa bylai dedi:
— Sizge aityp qoiğanym artyq ietpes, qymbatty senoram, zaiybym Teresa Pansağa hat jazyp, özinen qol üzgeli beri basymnan keşken jailarymnyñ bärin tügel habarlağan iedim; hatym osynda, qoinymda, tek adresin jazu ğana qalyp tūr; osy hatty, parasatty hanym, öziñiz oqyp şyqsañyz dep iem, öitkeni, meniñşe, ol gubernatorlarşa jazylğan sekildi, iağni, basqaşa aitqanda, gubernatorlar ğana jazuğa tiısti hat sekildi.
— Ony jazğan kim? — dep yntyqty gertsoginia.
— Kim jazsyn, myna künäkar pendeñiz tūrğanda? — dedi Sanço.
— Sonda ony öz qolyñmen jazdyñ ba? — dep timtine berdi gertsoginia.
— Qaidan, — dep jauap qatty Sanço, — men oqi da, jaza da almaimyn, tek qol qoiudy ğana bilem.
— Jaraidy, körelik, — dedi gertsoginia, — būl hatyñda aqyl-oiyñnyñ qanşalyqty ūşqyr iekenin anyq körsetkeniñde ieş kümänim joq.
Sanço qoinynan jelimdelmegen hatty alyp gertsoginiağa ūsyndy, al onda bylai delingen iedi:
«Olar qatyryp jon terimdi sydyrdy, iesesine qatyryp atqa minip qydyrdym; jaqsy aralğa ie bolatyn türim bar, biraq ötemine jaqsylap tūryp taiaq jeuden qaşyp qūtyla almasym anyq. Sen qazir mūnyñ män-jaiyn tüsinbeisiñ, süiikti Teresam, keiin özim aityp berermin. Bilip qoi, Teresa, men mynadai nyq şeşimge keldim: iendi seniñ tek küimemen ğana jüruiñ kerek, äitpese sağan basqaşa üilespeidi, sebebi basqadai birdeñege minip jol şeguiñ — iendigi jerde sen üşin tört aiaqtap ieñbektep jürumen teñ bop şyğady.
Sen gubernatordyñ zaiybysyñ, baiqağyn: ieşkim sağan ieşqandai min tağa almaityn bolsyn! Osy hatpen birge senora gertsoginia özime tartu ietken añşynyñ jasyl şekpenin de qosa joldap otyrmyn, būdan qyzymyzğa beldemşe men kofta şyqpas pa ieken, baiqap körşi. Būl jaqtağylar qojaiynym Don Kihotty iesuas aqylman jäne külkili keşe atandyryp jür, al meni oğan izdese taptyrmaityn serikke balaidy. Biz Montesinos üñgirinde bolğanbyz, al danagöi
Merlin kelip Dulsineiä Tobosskaianyñ, — aitqandaiyn, ony jerlesteriniñ bäri Aldonso Lorenso dep ataidy, — jadysyn qaitaratyn qūral ietip meni tañdap aldy: iendi mağan özime özim üş
myñ üş jüz märte soqqy darytuğa tura keledi, osyğan deiin darytqan bes soqqymdy alyp tastağannan qalğany tügel atqarylğan soñ ol jadysynan arylyp, iekeuimizden ieş aiyrmaşylyğy joq bop şyğady. Būl jaiynda ieşkimge ieşteñe aituşy bolma, äitpese abaisyzda auzyñnan şyğyp ketse — ösek-aiañ qaulai jöneledi. Birneşe künnen soñ men aqşany kürep tabuğa degen ieren qūştarlyqpen gubernatorlyq ietuge attanam, — bireulerden iestigenim bar-dy: jañadan tağaiyndalğan bastyqtardyñ bäri däl osyndai qūştarlyqpen attanatyn körinedi. Onda barğan soñ jağdaidy körem ğoi, mūnda keluiñ kerek pe, joq pa — ony sosyn jazyp jiberermin. Sūr jorğam iesen-sau, sağan köpten-köp sälem aityp jatyr, meni tipti türik sūltanynyñ tağyna otyrğyzsa da, bäribir, ony ieşqaşan tastamaimyn. Senora gertsoginia seni qolyñnan myñ ret süiedi, al sen onyñ qolynan ieki myñ ret süi, öitkeni, myrzam aitatynyndai, kişipeiildik işaraty düniedegi ieñ arzan jäne ieşqandai mindet artpaityn närse. Ötken jolğy sapardağydai işinde jüz eskudosy bar tağy bir şamadanğa tap qyludy qūdai qoş körmedi, biraq sen, süiikti Teresam, būğan qaiğyrma, ieşkini baqşağa jiberdi iemes pe, gubernator qyzmetinde iesemizdi artyğymen qaitararmyz. Meni äsirese qatty mazalap jürgen bir ğana jäit: biletinderdiñ aituynşa, būl özi bir ret tatyp körseñ, dämi tañdaiyñnan ömir baqi ketpeitin närse körinedi, al ieger şynymen sondai bop şyqsa, onda gubernatorlyq mağan arzanğa tüspeiin dep tūr. Aita keterligi, mūnda mügedekter men müsäpirlerge sadaqanyñ mol beriletini sonşa, olar kanonikter siiäqty tūrmys keşedi. Sonymen, iendi olai bolmasa, būlai bolar, qaitken künde de, äiteuir, däuletiñ tasityn kez keler degen senimim bar. Qūdai sağan baq bergei, al meni öziñ üşin aman-sau saqtağai.
Osy qamal-saraida 1614 jylğy şildeniñ 20-da jazyldy.
Küieuiñ, gubernator
Sanço Pansa».
Gertsoginia hatty oqyp şyqty da, Sançoğa bylai dedi:
— Meiirban gubernator, siz ieki jerde azyn-aulaq ağattyq jasapsyz. Birinşiden, gubernatorlyq sizge öziñizdi öziñiz şybyrtqylauğa keliskeniñiz üşin berildi dep habarlaisyz jäne solai ūğyndyrasyz, al şyndyğynda, gertsog jūbaiym gubernatorlyqty uäde ietken kezde şybyrtqylau mäselesi tüsiñizge de kirmegenin jaqsy bilesiz jäne olai iemes dep aita almaisyz. İekinşiden, myna jerde şamadan tys paidakünemdik baiqatypsyz, olai deitinim, toqal ieşki müiiz sūraimyn dep jürip qūlaqtan airylypty, degen bar ğoi, sondai-aq, özi toimastyñ közi toimaityny jäne aşköz bastyqtyñ qaşan da ädiletsiz bolatyny mälim.
— Aitpağym mülde basqa iedi, senora, — dep qūlaqqağys ietti Sanço, — al ieger būl hatty oidağydai jazylmağan dep tapsañyz, onda biz ony qolma-qol jyrtyp tastaiyq ta jañasyn jazaiyq, biraq öz zeiin-zerdeme süiensem, onyñ älgiden de naşar bop şyğuy yqtimal.
— Jo-joq, — dep qarsylyq bildirdi gertsoginia, — būl öte jaqsy hat, ony gertsogqa aparyp körsetkim keledi.
Būdan soñ olar būl küni tüski as beriletin baqqa qarai bet aldy. Gertsoginia Sançonyñ hatyn gertsogqa körsetti, anau ony oqyp mäz-mairam boldy. Tüstik işu tämamdaldy, ydys-aiaq jinap äketildi, būdan keiin de gertsog pen gertsoginia talai uaqyt boiy Sançonyñ qyzyqty äñgimelerin tyñdap, raqatqa batty; östip otyrğanda kenet fleitanyñ zarly üni men barabannyñ üzik-üzik qatqyl dybysy qūlaqqa şalyndy. Osynau tüsiniksiz, qatuly jäne qaiğyly muzyka sol arada otyrğandardyñ bärin de degbirden aiyrğandai boldy, äsirese Don Kihottyñ qatty tolqyğany sonşa, otyrğan jerinen tūryp ketti; Sanço jaiynda aitpasa da tüsinikti: zäre-qūty qalmai qoryqqan ol dağdyly panasyna, iağni gertsoginia qanatynyñ astyna kirdi, öitkeni muzyka äueni şynymen-aq tym jabyrqau, tym zarly bolatyn. Asyp-sasyp, abyrjyp tūrğan būlar kenet baqtyñ işimen qara jamylğan ieki adamnyñ kele jatqanyn kördi: ietegi jerde süiretilgen ūzyn kiım kigen būl ieki beitanys ta ülken barabandy düñkildete soğyp kele jatyr iedi, barabandar da qara matamen qaptalypty. Olardyñ janynda fleitaşy bar-tyn, būl da älgiler sekildi qap-qara äri qorqynyşty-tūğyn. Būl üşeudiñ soñynan üstine şūbatylğan ūzyn süiretpesi bar kömirdei qara hlamida kigen, dälirek aitqanda, jamylğan, boiy ieñgezerdei alyp deneli adam kele jatty. Hlamidanyñ syrtynan jalpaq, būl da qara tüsti, qaiys belbeu buynypty. Belbeuge tūtqasy qara, qara tüsti qynğa salynğan dyrau narkesken ilinipti. Betin seldirleu qara şilter kireukelepti, odan appaq qardai ūzyn saqaly körinis berip tūr. Adymyn barabannyñ yrğağyna sai mañyzdana alyp, alşañ basyp keledi. Bir sözben aitqanda, somadai boiy, jai basyp, jalpaq alğan jürisi, qara tüsti kiımi, sondai-aq nökeri mūnyñ kim iekeninen habary joq jandardy abyrjytyp jiberui mümkin iedi jäne abyrjytyp ta tastağan bolatyn.
Sonymen, joğaryda surettelgendei şabandau jürispen jäne airyqşa saltanatpen ol gertsogqa taman jaqyndady, al gertsog ony basqalarmen birge ornynan türegelip qarsy aldy; anau jaqyndap kelgen boida gertsogtyñ aldyna tizerlei ketti, biraq gertsog tizesinen tūrmaiynşa onymen söilesuden üzildi-kesildi bas tartty. Qūbyjyq aitqanğa köndi, boiyn tiktep, betindegi şilterdi bylai serpip tastady, al şilterdiñ astynan adam balasy būryn-soñdy körmegen, sondai ūzyn, appaq äri keremet qalyñ söleket saqal közge şalyndy. Būdan soñ saqaldynyñ keregedei keudesinen juan da quatty dauys lek-legimen lyqsydy; gertsogtan köz almai qarap tūrğan qalpy saqaldy bylai dep söilep ketti:
— Märtebeli de qūdiretti senor! Meniñ iesimim Üşfaldin Aq Saqal, men grafinia Üşfaldidiñ, qosalqy nyspysy boiynşa duenia Qūsavananyñ, qyzmetşisimin jäne sonyñ tapsyruy boiynşa sizge ielşilikpen kelip tūrmyn, atap aitqanda: sizden, joğary märtebelim, oğan osy arağa keluge jäne jer betindegi ieñ jabyrqau oi-qiiäl iesi ğana köz aldyna ielestete aluy mümkin alaböten äri qairan qaldyrarlyq qaiğy-qasirettiñ birinen sanalatyn öz qasiretin paş ietuge rūqsat berudi ötinedi. Biraq, aldymen ol jeñilis degendi bilmeitin aibyndy rytsar Lamançalyq Don Kihot qamal-saraiyñyzda bar ma, joq pa, sony bilgisi keledi, öitkeni sony izdep Kandaiia koroldiginen sizdiñ memleketiñizge jaiau jäne när tatpai ūzaq sapar şekken iedi, iağni ğajaiyp nemese siqyrşylyq dep sanauğa bolatyn jäne solai sanaluğa tiıs te is tyndyrğan-dy. Qazir ol bekinisiñizdiñ, aitpaqşy, jazğy qamal-saraiyñyzdyñ qaqpasy aldynda kütip tūr, kelisimiñizdi bergen boida-aq aldyñyzğa keledi. Men boldym.
Sony aityp, jötkirinip, saqalyn qos qolymen salalady da, barynşa baisaldylyqpen jauap tosyp tūryp qaldy. Al, gertsog bylai dep jauap qatty:
— Siqyrşylar özin duenia Qūsavana dep atauğa mäjbür ietip jürgen joğary märtebeli grafinia Üşfaldidiñ basyna tüsken baqytsyzdyq jaiyndağy habardyñ, qadirmendi Üşfaldin Aq Saqal, bizge jetkenine de biraz boldy, sol sebepti, alaböten qyzmetşi, odan işke kiruin ötin jäne jüreginiñ meiirimdiligi sonşa, qandai da bolsyn kömek beruge jäne qanatynyñ astyna aluğa daiyn jaujürek rytsar Lamançalyq Don Kihottyñ osynda iekenin ait. Būğan qosa meniñ atymnan oğan mynany jetkiz: ieger ol meniñ de qamqorlyğyma mūqtaj bolsa, men de qarap qalmaimyn, öitkeni rytsar atağym özime osyndai mindet jükteidi, al äiel ataulyğa, äsirese quğyn körip, qaiğy şegip jürgen jesir duenialarğa, — joğary märtebelini sondai halde dep oilauğa bolatyn sekildi, — qamqorlyq jasau rytsar bitkenniñ boryşy jäne paryzy bop tabylady.
Gertsogtyñ būl sözinen keiin Üşfaldin onyñ aldyna baryp tizesin idi de, barabanşylar men fleitaşyğa belgi berdi, sosyn baqqa kelip kirgende iestilgen muzykanyñ jebeuimen jäne tap sondağydai alşañdai basqan adymmen şyğar iesikke qarai bet aldy, al sol jerde tūrğandar onyñ keskin-kelbeti men tür-pişinine tağy da tañyrqauşylyq bildirdi. Gertsog bolsa, Don Kihotqa qarap bylai dedi:
— Sonymen, aibyndy rytsar, nadandyq pen zymiiändyqtyñ qara tünegi izgilik pen tektiliktiñ jaryq säulesin tūnşyqtyruğa därmensiz bop şyqty. Mūny aityp otyrğan sebebim, qamal-saraiymda tūryp jatqanyñyzğa aptağa da tolmas uaqyt ötkenine qaramastan qiyrdağy jat ölkelerden jūrt sizge qarai ağyla bastady — küimemen de, tüiemen de kelip jatqan joq, när syzbastan äri jaiau-jalpylap jetip jatyr; olardyñ bäri de — asa qūdiretti aibyndy bilegiñizdiñ arqasynda barşa uaiym-qaiğysy men äure-sarsañynan arylatynyna anyq senetin japa şekkender men jäbir körgender, al būl öziñizdiñ qasterli qareketiñizdiñ nätijesi, ol jaiyndağy qauesettiñ bizge mälim ielderdiñ bärin tügel qūstai ūşyp aralap şyqqany mälim.
— Ana joly dastarqan basynda otyryp, — dep söilep ketti Don Kihot, — kezbe rytsarlar jaiynda sonşalyqty jaqtyrmauşylyq pen sonşalyqty jek köruşilik tanytqan qūrmetti dini qyzmetşiniñ tap qazir osy aradan tabylğanyna qarsylyq bildire qoimas iem, senor gertsog: atalmyş rytsarlardyñ jūrtqa qajeti bar ma, joq pa — būğan qazir özi-aq kämil köz jetkizgen bolar iedi. Qaitken künde de, äiteuir, şekten tys jäbir körgen jäne tyğyryqqa tirelgen jandardyñ, ömirde aityp jetkizgisiz auyr qasiretke duşar bolğan şaqta janğa pana izdep sottardyñ üiine de, selolyq psalomşy üiine de, qojalyğynan ieşqaşan qarys adym bylai şyğyp körmegen dvorianğa da, ne jañalyq baryn timiskilep tauyp, ony basqa bireulerge jariiä qyludy jäne aityp berudi ūnatatyn, biraq basqa bireulerdiñ äñgime ietuine jäne jazuyna tatityn äreketter men ierlikter jasauğa attap baspaityn qalalyq jatyp işerlerge de barmaitynyna ilanar iedi. Bäleden qūtqaruğa, qinalğanda qol ūşyn beruge, boijetkenderdi qorğauğa jäne jesirlerdi jūbatuğa kezbe rytsarlardan artyq iepteili ieşkim joq, osy sebepti özimniñ rytsar bolğanym üşin qūdaiğa aitar alğysym şeksiz jäne osynau qūrmetti salada özime jolyğatyn qandai taqsiret pen teperişke de nalymaimyn. Kelsin älgi duenia, sūrasyn menen özine ne keregin: bilegimniñ quaty men mäñgi sergek ruhymnyñ bet qaratpas batyldyğy ony nendei qyrsyqtan da qūtqara alady.
HHHÜII tarau
Būl tarauda duenia Qūsavanağa qatysty aituly şytyrman oqiğa öz jalğasyn tabady.
Özderi oilastyryp iske asyrğan osynau äureşilikke Don Kihottyñ imandai senip qalğanyna gertsog pen gertsoginianyñ quanyşynda şek bolmady, biraq sol arada Sanço söilep ketti:
— Būl senora duenia gubernatorlyğyma bailanysty şi şyğaryp jüre me dep qorqam. Toledolyq bir därihanaşynyñ, — özi keremet aitqyş adam iedi, — duenialar jürgen jerde şöp şyqpaidy, degenin iestigenim bar-dy. Apyrai, qalai jek köretin iedi deseñşi olardy älgi därihanaşy! Osyğan orai, duenia ataulynyñ bäri atağy men äl-auqaty qandai iekenine qaramai beimaza äri betpaq bolsa, onda şyn äulet iesimi älde Üş Falda35, älde Üş Qūiryq bop tabylatyn älgi duenia Qūsavana atanyp jürgen grafinia qandai adam ieken degen oiğa qalyp tūrmyn. Olai deitinim, bizdiñ seloda faldany qūiryq dep ataidy.
— Qūia tūr, dostym Sanço, — dedi Don Kihot, — būl senora duenia meni alys ielderden arnaiy izdep kelip tūr, sondyqtan ony därihanaşyñ aitqan duenialar sanatyndağy bireu deuge auzym barmaidy, onyñ üstine, ol — grafinia, al grafinialar duenia bop qyzmet ietse tek korol aiymy men patşa aiymy töñireginde ğana jüredi, al öz üiinde būlar — joğary qauymdyq aqsüiek, olarğa basqa duenialar qyzmet körsetedi.
Osy arada äñgimege donia Rodriges aralasty.
— Qolaily jağdai orailasqanda, — dep qūlaqqağys ietti ol, — bizdiñ senora gertsoginiağa qyzmet körsetip jürgen duenialar da grafiniağa ainalar iedi, biraq adam közin tigedi, al qūdai özi biledi iemes pe. Qalai bolğan künde de, duenialar jaiynda, äsirese käri qyzdar jöninde söleket söz aituğa ieşqaşan jol bermeimin, — özim käri qyz qataryna jatpasam da, bäribir, jesir dueniadan bikeş duenianyñ artyqşylyğy bolatyny men üşin aidan anyq, al iendi kimde-kim bizder, duenialar, jaiynda jaman söz aitsa, sonyñ auzy qisaiyp ketedi.
— Ol iendi basqa mäsele, — dedi Sanço kelispei, — meniñ tanys şaştarazym: duenialardy qisaiğan jağynan qaityp tüzete almaisyñ, deidi, sondyqtan būl äñgimeni jyly jauyp qūia salğanymyz jön şyğar.
— Malailar atam zamannan bizben baqtalas, — dep qarsylyq bildirdi donia Rodriges, — olar kündiz-tüni auyz üiden şyqpaidy, biz qaşan da solardyñ köz aldynda jüremiz, bizdi tek qūdaiğa qūlşylyq ietken kezderinde ğana jaiymyzğa qaldyrady, al qalğan uaqyttyñ bärinde ösek aityp, jerden alyp, jerge salady, ne türli sözben ğaibattaidy. Jä, meili, ol äumeserler ne dese o desin, biz olarğa qasaqana türde öz tirligimizdi jasai beremiz, onyñ üstine däripti myrzalardyñ üiinde tūrmys keşetin bolamyz, alaida, aita keterligi, būl jerde bizge aşyğuğa da tura keledi, merekelik şeruler ötkenşe köñ-qoqyrdy kilemmen jauyp qūiatyny sekildi, näzik denemizdi, — al keibireulerdiki, mümkin, onşa näzik te iemes şyğar, — qara hlamidamen bürkemeleuge de mäjbür bolamyz. Şyn sözim, ieger mağan rūqsat ietilse jäne oñtaily jağdai tusa, duenialardyñ barşa izgi qasietter qoimasy iekenin tek osy arada otyrğandarğa ğana iemes, külli älemge däleldep berer iedim.
— Meniñ oiymşa, — dedi gertsoginia, — meiirban dueniam donia Rodrigestiñ aityp otyrğany ras jäne dau tudyra qoimaidy, biraq qazir öziñdi de, basqa duenialardy da aqtap alam dep jäne älgi berekesiz därihanaşynyñ qadirmendi Sançonyñ kökeiinde qalyp qoiğan pikirin teriske şyğaram dep äurege tüsetin uaqyt iemes.
Būğan Sanço bylai dedi:
— Gubernatorlyqqa köñilim auğaly beri malaiğa tän tartynşaqtyqtan arylyp ta ülgerdim, sondyqtan düniedegi duenia ataulynyñ bärine, şynymdy aitsam, tükirgenim bar.
Duenialar jaiyndağy talas äli jalğasa tüser me iedi, kim biledi, biraq däl osy kezde fleita men barabandardyñ duenia Qūsavananyñ baqqa kelip kirgenin añğartqan üni iestildi. Gertsoginia gertsogqa ony aldynan şyğyp qarsy alğan jön be, ne degenmen, ol grafinia ğoi äri aqsüiekter äuletinen iemes pe, degen sūraq qoidy.
— Ol grafinia bolğandyqtan, — dep gertsogtyñ ornyna Sanço jauap qatty, — sizderge, joğary märtebelilerim, onyñ aldynan şyqqandaryñyz jön degen oiğa kep tūrmyn, biraq, sonymen birge onyñ duenia boluy sebepti, meniñ oiymşa, otyrğan oryndaryñyzdan tyrp ietpegenderiñiz dūrys.
— Sağan aralas degen kim bar, Sanço? — dep sūrady Don Kihot.
— Kim deisiz be? — dedi Sanço saspai. — Öz mektebiñizde ädeptilik qağidalarynan däris alğan atqosşy retinde aralasuğa qaqym bolğandyqtan aralasyp tūrmyn, al siz bolsañyz — airyqşa kişipeiil, airyqşa tärbieli rytsarsyz, ädeptilerdiñ işindegi ieñ ädeptisisiz, oğan qosa, öziñiz aittyñyz iemes pe, taqsyr: būl yñğaida köbirek tūzdyqtasañ da, azyraq tūzdyqtasañ da — nätije bireu demediñiz be? Jä, osymen doğaraiyn, — ūğynyqty qyp jetkizdim-au deimin.
— Sançonyñ sözi oryndy, — dedi gertsog, — äueli grafinianyñ türin körip alaiyq, qandai qūrmet körsetuge laiyq iekenin sosyn jobalai jatarmyz.
Osy arada, däp sol alğaşqy rettegidei bop, fleita men barabandar jüz körsetti.
Qysqa ğana būl taraudy avtor osymen aiaqtaidy da, baian ietilip jatqan şytyrman oqiğa odan äri jalğasyn tabatyn jaña taraudy bastaidy, al būl oqiğa bükil hikaiamyzdağy nazar audaruğa tūrarlyq ieñ täuirleriniñ biri bop tabylady.