İeKINŞI BÖLIM
GRAF LEMOSSKİİGE ARNAU
Baspadan şyqqan, biraq sahnada äli qoiylmağan komediiälarymdy juyrda sizge joldağan kezimde, öziñizdiñ, märtebeli myrzam, aldyñyzğa kelip jüginip, qolyñyzdan öbu üşin Don Kihottyñ, jañylmasam, şpor tağynyp jatqanyn jazğan iedim. Al iendi qazir onyñ şporyn tağynyp, jolğa şyğyp ta ketkenin habarlağaly otyrmyn, ieger ol aman-sau baryp jetse, onda osynyñ nätijesinde öziñizge, märtebeli myrzam, azdy-köpti kömegim tiıp te qalar degen oidamyn, öitkeni iekinşi bölim sūrqynda boi körsetip, jalğanğa dabyra bolğan basqa bir Don Kihot äbden mezi qylyp, jalyqtyryp bitken jağdaidan arylu üşin ony mümkindiginşe tezirek qolğa tigizuim keregin aityp meni asyqtyruşylar tym-tym köbeiip tūr. Al iendi meniñ Don Kihotymdy airyqşa añsarmen kütip otyrğan kim degenge kelsek, ol, şamasy, qytaidyñ ūly imperatory şyğar, öitkeni būdan bir ai ğana būryn mağan arnauly şabarman arqyly qytai tilinde hat joldağan iedi, būl hatynda kitabymdy özine berip jiberuimdi sūrapty, rasyn aitqanda, jalynypty: sebebi, ispan tilin oqytuğa arnalğan kollegiiä qūrmaqşy ieken jäne atalmyş tildiñ Don Kihot hikaialary boiynşa üiretilgenin qalaityn körinedi. Sol hatynda ol mağan osy kollegiiänyñ rektory boluğa da ūsynys bildiripti. Älgi şabarmannan ūly märtebeli ağzam mağan qandai da bolsyn aqşalai kömek körsetken joq pa, dep sūrağam. Anau būl ūly märtebeli ağzamnyñ tipti oiynda da bolmağanyn aitty.
“Ondai jağdaida, bauyrym, — dep mälim iettim men, — Qytaiyñyzğa künine on, ol az bolsa, tipti jiyrma mil, qysqasy, qandaiyn qolai körseñiz sondai jyldamdyqpen qaita beruiñizge bolady, al meniñ mūndai ūzaq saparğa şyğuğa densaulyğym kötermeidi, dimkästigim öz aldyna, qaltamda kök tiyn joq; onyñ üstine, Neapolda ataqty graf Lemosskii otyrğanda mağan imperatorlar men monarhtar ne kerek, kollegiiä men rektorlyq sekildi äureşiliksiz-aq ol mağan qoldau körsetip, qamqorlyq jasaidy jäne meiirim-qaiyrymynyñ moldyğy sonşa, odan artyqty dämetuge de bolmaidy”.
Osyny aityp şabarmanmen qoştastym, osyny aityp öziñizben de, märtebeli myrzam, qoştasqaly otyrmyn jäne P ie r s i l ie s p ie n S i h i z m u n d a n y ñ sergeldeñin, Deo volente
1 birneşe aidan keiin aiaqtaityn kitabymdy, öziñizge syiğa tartuğa uäde berem. Būl kitap öz tilimizde jazylğan dünielerdiñ (köñil köteruge arnalğan kitaptardy aityp otyrmyn) işindegi ieñ naşary nemese, kerisinşe, ieñ täuiri bop şyğar degen oidamyn; äitkenmen, ie ñ n a ş a r y degendi beker aityp qaldym-au deimin, öitkeni, dostarymnyñ oiynşa, kitabyma kemeldiktiñ ieñ joğary biıgine köterilu būiyryp tūrğan sekildi. İesen-sau qaityp orala köriñiz, märtebeli myrzam, sol şamada P ie r s i l ie s te qolyñyzdan öbuge daiyn bop qalar, al men, öziñizdiñ, märtebeli myrzam, malaiyñyz, aiağyñyzğa jyğylatyn bolam. Madridte, myñ alty jüz on besinşi jylğy qazannyñ soñğy küni jazyldy.
Öziñizdiñ, märtebeli myrzam, malaiyñyz
Migel de Servantes Saavedra.
PROLOG
Oqyrmanğa
Apyrai, ne deuge bolar! Osy prologty oquğa kirisken sen, ataqty äuletten şyqqan, bälkim, tipti ataqsyz äuletten de şyğuyñ mümkin oqyrman, iestuimizşe, Tordesiliasta ūryqtanyp, Tarragonda tuğan iekinşi Don Kihot avtoryn jerden alyp, jerge salyp, oğan qoqan-loqqy körsetip, ne türli aiyp tağatyn şyğar degen oidan alaböten tağatsyzdanyp otyrsyñ-au, şamasy! Alaida, aiypqa būiyrma, seni mūndai qyzyqqa kenelte almaimyn, öitkeni jäbir men japa qandai momyn jannyñ da jüreginde aşu-yza tudyratynymen, meniñ jüregime būl qağida bilik jürgize almaidy. Bälkim, sen avtordy iesek, keşe jäne ardan bezgen dep tildegenimdi qalaityn şyğarsyñ, biraq mūndai närse meniñ qaperimde joq: ol özin özi jazalağan jan, sondyqtan onyñ mağan bary ne, joğy ne. Janyma qatty batqan jalğyz-aq närse — qūddy bir özime bola arnaiy aialdauy üşin uaqyttyñ ağymyn toqtata tūruğa qūqym bar kisişe jäne qūddy bir ötken künder men bügingi künderde oryn alğan, aldağy künderde de qaitalana qoiuy iekitalai uaqiğalar işindegi ieñ aituly uaqiğa kezinde mertikpei, älde bir tavernada jarymjan bolğanymdai, meni şal dep, şolaq dep atağany boldy. Jaraqatym körgen jannyñ köñilin ortaityp-aq tastaitynymen, qai jerde jürip jaralanğanymdy biletinder aldynda, qalai bolğanda da, äiteuir, abyroi-bedelimdi arttyryp tūrady, öitkeni jauynger üşin jan sauğalap qaşqannan, ūrysta ölim tapqan dūrys jäne osyğan kämil senetinim sonşa, qazir mağan ötkendi qaita oraltuğa ūsynys jasalsa, onda men bäribir osynau aituly joryqqa qatysqandy hoş körgen bolar iedim, odan tys qalyp, basy aman, bauyry bütin küide jürgendi qalamas iedim. Sarbazdyñ beti men keudesindegi tyrtyqtar — laiyqty qūrmet pen laiyqty qoşemet kögine qalai köteriluge bolatynyn basqa jūrtqa paş ietip tūrğan jūldyzdar; sol siiäqty, şyğarmany samaidyñ buryl tartuy iemes, jas ūlğaiğan saiyn kemeldene tüsetin aqyl-parasat tuyndatatynyn da köptiñ qaperine salyp qoiğym keledi. Oğan qosa, avtordyñ meni işi tar dep aiyptap, beine bir meni dümşe bireudei körip, iştarlyq degenniñ ne iekenin mağan tüsindiretini de janyma jaisyz tidi; alaida, aq-adal şynymdy aitsam, qyzğanyştyñ barşağa mälim ieki türiniñ abzal da aq nietti, izgilikti mūrat tūtatyny ğana mağan ietene jaqyn, iendeşe meniñ dini qairatkerdiñ, onda da jai bireu iemes, qasietti tribunal müşesi bop tabylatyn adamnyñ soñyna tüsuim müldem mümkin iemes; al ieger avtor şynymen-aq osy özim megzegen tūlğa jaiynda söz qozğap otyrsa, onda ol oñbai qatelesedi, öitkeni men būl adamnyñ daryn-qabileti aldynda basymdy iem jäne onyñ tuyndylaryn da, sol siiäqty ol kisi mültiksiz saqtap otyrğan ziiäly ömir saltyn da asa joğary bağalaimyn. Dei tūrğanmen, novellalarym jaiyndağy oi-tūjyrymdary üşin avtor myrzağa yrzaşylyq bildirgim keledi: būlarda ğibrattan göri şenep-mineu jağy basym, biraq bäri de jaqsy dünie, deidi ol, al, aqiqatynda, äldenesi jetispei jatsa būlardy jaqsy dep aituğa bolmas ta iedi.
Şamasy, meni şekten tys iı jūmsaq, minezime tän sypaiylyq şekarasynan adym attap şyqpauğa beiil bireuge balaityn şyğarsyñ, oqyrman, alaida men onsyz da sory qalyñ jannyñ soryn odan ärmen qalyñdata beruge bolmaitynyn bek jaqsy bilem, al būl myrzanyñ sory sonşalyqty qalyñ iekeninde ieş kümän joq, öitkeni aşyq alañqaida jäne künniñ jaryğynda boi körsetuge täuekeli tūrmai, märtebelige til tigizgeni üşin kinäli bop jürgen kisidei aty-jönin jasyryp, tuyp-ösken jerin de basqaşa atap otyr ğoi. İeger sen, oqyrman, ğaiyptan-taiyp onymen tanys bop şyqsañ, meniñ atymnan oğan özimdi jäbir şekken adamğa balamaitynymdy jetkizersiñ: ies-tüssiz ieligu degenniñ ne iekenin jäne ieligudiñ ieresen türiniñ biri — adamnyñ şyğarmaşylyq qabileti bary jaiyndağy, kitap şyğara alatyny, ol kitabynyñ oğan qanşa ataq äkelse, sonşa aqşa äkeletini, qanşa aqşa äkelse, sonşa ataq äkeletini jaiyndağy oiğa ierui iekenin jaqsy bilem; osynyñ däleldemesi retinde oğan myna bir hikaiany bar öneriñdi salyp meilinşe qyzyqty da külkili ietip aityp beruiñdi sūrar iedim.
Seviliada bir delqūly boldy, köñil audaruğa da tatymaityn närseden jäne adamnyñ iesinen ieki ieli şyqpai bäñgi qylatyn jabysqaq oidan auyş bop ketken-di. Anyğyraq aitqanda bylai: qamystan ūşy süiir tütik jasap alğan ol köşeden be älde basqa jerden be bir itti ūstap alyp, artqy aiağynyñ birin tabanyna salyp basyp tūryp, iekinşi aiağyn joğary tartady ieken, sosyn älgi tütigin ittiñ denesindegi belgili bir jerge bitin salyp boilatyp, qaşan dop siiäqty bop domalanğanynşa üredi ieken kelip; beişara maqūlyqty osyndai halge jetkizgennen keiin älgi delqūly ony işinen birer märte qağyp-qağyp jiberip, bosatyp qūia beredi ieken; odan soñ osynau äreketiniñ barysynda qaşan da qasyna topyrlai qalatyn aşyqauyzdarğa qarap: “İttiñ işine jel toltyru oñai şarua ma — būğan ne deisizder, meiirban myrzalar?” deidi ieken. — Al, siz ne deisiz būğan, meiirban myrzam: kitap jazu degen oñai şarua ma?
Ägäräki, oqyrman dostym, būl şağyn hikaia avtordyñ köñiline ūnai qoimasa, onda oğan basqa bireuin aityp ber, būl da jyndy men it jaiyndağy närse.
Kordovada märmär taqtanyñ synyğyn jä bolmasa salmağy äjeptäuir bolatyn tas kesekti töbesine qoiyp jürudi ädet qylğan tağy bir delqūly boldy; äldeneni timiskileuge den qoiyp ketken beiqam itti körgen ol oğan bildirmei jaqyndap keledi ieken de, basyndağy jügin bar küşimen üstine tastap kep jiberedi ieken, al jäbir körgen it bajyldai qyñsylap köşeden-köşege ötip qaşyp beredi ieken. Söitip jürip bir joly töbesindegi tasyn börikşiniñ janyndai jaqsy köretin itine tastapty. Tas ittiñ basyna tiıp, soqqy jegen maqūlyq jan dauysy şyğyp qyñsylapty; mūny öz közimen körip, öz qūlağymen iestigen qojaiyny dereu arşyn taiağyn ala sap iesuasqa tūra ūmtylypty da, silikpesin şyğaryp sabap tastapty, oğan qosa ūrğan saiyn: “Sūrqiiä! Tazymdy taspen soqtyñ, ä? Meniñ itim — tazy ğoi, nağylet-au!” degendi qaitalap aityp tūrypty. Söitip, tazy degen sözdi jiyrma şaqty ret qaitalap, delqūlynyñ tüte-tütesin şyğarğannan keiin, aqyry ony bosatyp qūia beripti. İeste qalarlyqtai sabaq alğan delqūly dereu qarasyn batyryp, bir aidan astam uaqyt köpşilik oryndardan boi körsetpepti, äitkenmen odan soñ tağy da sol baiağy äuleki oidyñ jetegimen jäne būrynğydan da auyrlau jükpen qaityp oralypty. Söitip, ol itke jaqyndap keletin körinedi, oqtalyp tūratyn körinedi, biraq täuekel iete almai, tasty laqtyruğa batyly jetpei: “Būl tazy ğoi, timei-aq qūialyq!” deitin körinedi. Özine kezdesken qandai it bolmasyn, töbet pe älde qanden be, bäribir, “būl tazy ğoi” deidi ieken, söitip tasty laqtyrudan boi tartady ieken. Osyğan ūqsas äldenendei bir jağdai bizdiñ jazğyşymyzdyñ da basyna tap bolar, söitip oi-qiiälynyñ tastai qatty jemisin qağaz betine qondyrudan taisalar degen oi keledi, öitkeni şandyr kitapty şainañdauğa kim qūştar deisiñ!
Oğan tağy mynany ait: öz kitabyn şyğaru arqyly meni tabyssyz qaldyrmaq bolğan piğylynyñ soqyr tiyndyq ta qūny joq, osy sebepti Perendengtiñ ataqty intermediiäsyn öz basymdağy jağdaiğa orailastyra otyryp oğan: “Qūdai mağan da qarailasar jäne quanyşym bolyp senorym Jiyrma Tört ūzaq jasai bersin!” dep jauap bere alam. Hristiandyq sezimi men jūrtqa mälim jomarttyğy özimdi zūlym tağdyrdyñ barşa tauqymetinen qorğap tūrğan graf Lemosskii ūzaq jasai bersin, sondai-aq, Toledo arhiepiskopy, asqan aqpeiil don Bernardo de Sandoval-i-Rohas quanyşym bolyp ūzaq jasai bersin, odan keiin būl düniede birde bir baspa oryny qalmasa da meili, meni ğaibattap Mingo Revulgo şumaqtaryndağy äripterden de köp kitap basyp şyğarylsa da meili. Özim zäredei iemeurin bildirmesem de, jä jaramsaqtanbasam da, būl ieki tarlan jaqsylyq jasasam degen izgi niet jetegimen meni qanatynyñ astyna alyp, meiirim-qaiyrym körsetuge ūiğarym ietip otyr, sondyqtan da özimdi Fortuna ädettegi jolmen äueletkenderden de göri baqytty äri baquatty sanaimyn. Auqaty tömen adamda da ar-namys bolady, ol tek ardan bezgenderde ğana joq: joqşylyq tektiliktiñ şyraiyn kömeskilendirui mümkin, biraq ony birjola küñgirttendire almaidy, al izgi qasiet tipti taqyr kedeişilik tūrpatynan da nūryn tögip tūratyndyqtan, ol biık maqsat pen izgi nietti ūstanğan jandardyñ qūrmetine de, oğan qosa iltipatyna da ie bola alady. Avtorğa būdan özge ieşteñe aitpa, oqyrman, men de sağan basqa ieşteñe aitpaimyn, — tek bir ğana närseni: Don Kihottyñ myna ūsynylyp otyrğan iekinşi bölimi sol būrynğy şeberdiñ qolynan şyqqanyn, alğaşqysy qandai şūğadan pişilse, mūnyñ da sondai şūğadan pişilgenin qaperiñe al jäne Don Kihot turasynda iendi ieşkim äñgime qozğamasy üşin mūnda men ony aqyr soñyna deiin, aqtyq demi tausylyp, jer qoinyna berilgen kezine şeiin jetkizem, öitkeni osyğan deiin aitylğandardyñ jäne onyñ iestilikpen jasalğan iesalañdyqtary jaiynda adal da aq nietti adamnyñ äñgimelep bergeniniñ özi-aq jetip jatyr, sondyqtan oğan qaita orala berudiñ qajeti joq: sebebi, tipti täuir närse bolğan künde de, äldeneniñ şamadan tys köp boluy onyñ qadirin ketiredi, al tipti naşarlau närse bolğan künde de, äldeneniñ jetispei jatuy qaitkenmen de onyñ bağasyn arttyra tüsedi. Sağan aitudy ūmytyp ketippin: qazir özim aiaqtauğa jaqyndağan Persiles pen Galateiänyñ iekinşi bölimi ūzamai qolyña tiıp te qalar.
I tarau
Sviaşennik pen şaştarazdyñ Don Kihotpen syrqatyna qatysty sūhbaty jaiynda
Don Kihottyñ üşinşi attanysy jaiynda baiandaityn būl hikaianyñ iekinşi böliminde Sid Ahmet Ben-inhali ötken kün oqiğalaryn qaperine qaita oraltyp, oğan qaita jan bitirmeu üşin sviaşennik pen şaştarazdyñ Don Kihotqa bir aiğa juyq töbe körsetpegenin aitady; äitkenmen, olar jien qaryndasy men kütuşi äieline soğyp, būğan barynşa qamqorlyq jasaudy, jürek pen miğa jağymdy äri paidaly tağam berudi ötingen iedi, öitkeni būl tap bolğan külli qyrsyqtyñ tüp-tamyry tap sonda, mida jatqanynda ieşqandai kümän joq degendi aitqan. Äielder özderiniñ de tap solai istep jürgenin jäne mūny bar yqylas-qūlşynyspen oryndaitynyn mälim ietti: qazirdiñ özinde myrzalary aqyl-iesi tüzu adamnyñ parasat-paiymyn auyq-auyq añğartyp qūiatynyn baiqağandaryn, būğan iekeuiniñ de quanyşty iekenin, sondai-aq olardyñ mūny, jadylanğan jandy, osynda ögiz arbamen alyp keludi öte sätti oilap tapqandaryna da yrza iekenin habarlady, — olardyñ atalmyş äreketi jaiynda meilinşe şynşyl häm teñdesi joq osy tuyndynyñ birinşi böliminiñ soñğy tarauynda baian ietilgen iedi; älgindei ahualğa bailanysty būl iekeui oğan kirip-şyğu qajet dep şeşti, densaulyğy tüzelgenin öz közimen körgisi keldi, al şyndyğynda olardyñ būğan ieş sengisi joq-ty; söitip, iekeui osynau tyrtyğy äli bite qoimağan äri tabiğaty jūmbaq jaraqat mäselesine juymauğa, al kezbe rytsarlyq jaiyn tipten auyzğa almauğa aldyn-ala uağdalasyp aldy.
Söitip, iekeui onyñ üiine kelip, üstine jasyl bäike kamzol, basyna toledolyq qyzyl telpek kigen Don Kihotty töseginde otyrğan jerinen tapty; qatty jüdep, aryqtap, qūr süldesi ğana qalğan ol mumiiädan aumaityn. Ol iekeuin zor quanyşpen qarsy aldy; būlar onyñ densaulyğy qalai iekenin sūrap, anau būlarğa öz hal-jağdaiy men densaulyğy turasynda barynşa baiypty da baisaldy türde jäne meilinşe ajarly sözben äñgimelep berdi; söitip otyrğanda äñgime auany aqyry memlekettik ister men basqaru amaldary deitinderge auysty; aita keterligi, äñgime barysynda sūhbatşylarymyz keibir qiiänat-zorlyqty tüp-tamyrymen joiyp jiberdi, keibirin minep-sökti, jekelegen salt-dästürdi jönge keltirdi, öñgelerin qoldanystan şyğaryp tastady jäne osy mezette būlardyñ qai-qaisysy da özin jaña köringen zañ şyğaruşydai: beine bir iekinşi Likurgtai nemese jaña bolğan Solondai sezindi; osylaişa olar memleket ataulynyñ bärin tügel basqa qalypqa tüsirdi: būlardyñ bäri qūddy körikke tastap jiberilgendei, qaita suyryp alğanda özge keiipke ienip şyqqandai boldy; atalmyş mäseleler töñireginde Don Kihot asa joğary parasat-paiymmen oi bölisti, osy sebepti onyñ qūlan-taza aiyğyp ketkenine, aqyl-iesiniñ bütin iekenine ieki synaqşyda da küdik-kümän qalğan joq.
Būl äñgimege jien qyz ben kütuşi äiel de qatysyp, qojaiyndaryna kädimgidei-aq aqyl kirgenine quanyp, jaratqanğa alğys jaudyrumen boldy; alaida, rytsarlyqqa qatysty äñgimege juymau jönindegi äu bastağy şeşimin özgertken sviaşennik Don Kihottyñ şynymen birjola sauyğyp ketkenine nemese būl aiyğuynyñ jalğan närse iekenine aqi-taqi köz jetkizigisi keldi, sol üşin birtindep astana jañalyqtaryna qarai oiysty; söitip, söz arasynda, türik sūltanynyñ orasan ülken flotty bastap teñizge şyqqanyn aqiqat şyndyq türinde habar ietti, biraq onyñ qandai oiy baryn, osynau qaterli naizağaidyñ qai jerde oinaitynyn ieşkim bilmeitinin aitty; külli hristian äleminiñ jyldağydai tağy da üreige boi aldyryp, dabyl qağyp jatqanyn, al ūly märtebeli ağzam Neapoldyñ, Sitsiliiänyñ jäne Malta aralynyñ jağalauyn bekitu jaiynda ämir ietkenin jetkizdi.
Don Kihot būğan bylai dep jauap qatty:
— Qas dūşpan qapyda basyp qalmauy üşin ielikterin aldyn-ala bekitui —ūly märtebeli ağzamnyñ nağyz köregen jauynger iekendiginiñ aiğağy. Söite tūrğanymen, ūly märtebeli ağzam menen keñes sūrağan bolsa, onda oğan, aqiqatynda, qazir onyñ qaperinen äli oryn ala qoimağan airyqşa saqtyq şaralaryn jasauğa aqyl qosqan bolar iem.
Ony tyñdap alğan sviaşennik özine-özi iştei: “Qūdai tileuiñdi bergir aşyqauyz Don Kihot-ai! Baiqauymşa, sen jarymestiktiñ jartasynan añğyrttyqtyñ apanyna qarai qūlap bara jatqandaisyñ-au!” dedi. Sviaşennik qandai oida bolsa, özi de sondai oiğa tirelgen şaştaraz sol arada Don Kihottan qandai saqtyq şaralaryn qabyldağandy maqūl köretinin sūrady: bälkim, būlary ämirşiler aldyna tartylatyn ädettegi sansyz köp söleket ūsynystar qatarynan tabylyp qaluy da mümkin ğoi, degendi aitty.
— Meniñ ūsynysym, saqal alğyş myrza, äste söleket iemes, äbden leket, — dedi Don Kihot.
— Älbette, oğan ieşqandai kümänim joq, — dep jauap qatty şaştaraz, — biraq, ūly märtebeli ağzamğa tüsip jatqan jobalardyñ bäriniñ, bäri demesek te basym köpşiliginiñ, jüzege asyruğa kelmeitin, mänsiz de mağynasyz bop şyğatynyn nemese korolge de, koroldikke de ziiänyn tigizetinin täjiribe körsetip otyr iemes pe.
— Al, meniñ jobam jüzege asyruğa kelmeitin de iemes, mänsiz-mağynasyz da iemes, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot. — Müldem kerisinşe: iske asyruğa öte-möte oñtaily, dittegen maqsatqa döp keletin, asa bir tapqyrlyqpen jasalğan jäne meilinşe yqşam mūndai jobany ieşbir önertapqyş oilap taba almaidy.
— Au, iendeşe aityp berseñizşi ol ne iekenin, senor Don Kihot, — dep ötindi sviaşennik.
— Ol jaiynda qazir ieşteñe aitpai-aq qoisam ba dep iedim, — dep ağynan jaryldy Don Kihot, — öitsem küni ierteñ-aq būl keñesşiler qūlağyna şalynady da, ietken ieñbek, tökken terge aitylatyn alğys pen beriletin syilyqty basqa bireuler iemdenip ketedi.
— Öz basym, — dedi şaştaraz, — krest ūstap tūryp aitaiyn, meiirbandy myrza, ol jaiynda korolge de, ladiağa da, jer basyp jürgen jannyñ qai-qaisysyna da tisimnen şyğarmaimyn, — būl sertti men bir sviaşennik jaiyndağy romanstan alyp otyrmyn: älgi sviaşennik messa2 bastalyp jatqan şaqta korolge öziniñ jüz dublony men jelaiaq qaşyryn ūrlap ketken baukespeniñ kim iekenin aityp bergen-di.
— Ondai hikaialardan habarym joq, — dedi Don Kihot, — alaida, öz oiymşa, mūny meilinşe adal sert dep bilem, öitkeni senor şaştaraz — ar-uiaty bar adam.
— Ol tipti ondai adam bolmağan künde de, — dep sviaşennik sözge aralasty, — oğan men kepildik ietem jäne būl mäselede ol moladai mylqau bolady, mūny öz jauapkerşiligime alam, kerisinşe jağdaida odan ösim men aiyp öndiriledi.
— Al, öziñiz üşin şe, tileuiñiz bolğyr senor sviaşennik, öziñiz üşin kim kepildik beredi? — dep sūrady Don Kihot.
— Qūpiiäny saqtauğa mindetteitin dini därejem kepildik beredi mağan, — dep jauap qatty sviaşennik.
— Qūdai şeber-ai! — dep aiqailap jiberdi sol arada Don Kihot. — Ūly märtebeli ağzam İspaniiä jerinde jürgen külli kezbe rytsardyñ bäri belgilengen küni astanadan tabylsyn dep jarşylar arqyly jarlyq taratsa qaitedi ieken? Bar-joğy bes-altauy ğana kelgenniñ özinde, solardyñ arasynan sūltannyñ barlyq äskerin jalğyz özi-aq jaipap tastaityn bireui şyğuy mümkin ğoi. Sözime mūqiiät qūlaq tigiñder, meiirbandy myrzalar, oiymnyñ örisin bağamdañdar. Apyrai, jalğyz tek bir ğana kezbe rytsardyñ özi-aq ieki jüz myñ adamnan tūratyn qalyñ äskerdi, qūddy bäriniñ bir ğana qylşa moiyny bardai-aq nemese qūddy olar martsipannan3 jasalğandai-aq, qan-josa ğyp keskilep tastai alatynynan şynymen-aq habarsyz bolğandaryñyz ba? Joğa, ras qoi, özderiñiz aityñyzşy, mūndai ğajaiyptar kez kelgen romannyñ kez kelgen betinen kezdesip jatpai ma? Basymdy bäske tiguge barmyn, — böten bireudiñ basyn iemes, myna öz basymdy, — dañqty don Belianis nemese Amadis Gallskiidiñ sansyz köp ūrpağynyñ bireu-mireui bizdiñ zamanymyzğa deiin ğūmyr keşken bolsa jäne sūltanmen küş synasyp körgen bolsa, — ollahi şynym, sory qainağan sūltannyñ ornynda bolğandy qalamas-aq iedim! Degenmen, jaratqan iemiz halqyna qarailasar, bağzynyñ kezbe rytsarlary siiäqty arystandai aibarly körinbese de, qaitken künde de äiteuir ruhynyñ beriktigi jağynan olardan ieş kem tüspeitin bireudi oğan jiberer. Qūdai oiymdy qūp köretinin bilem, sondyqtan auzymdy jabam.
— Ah! — dep dauystap jiberdi osy arada jien qyz. — Ağataiym qaitadan kezbe rytsarğa ainalğysy kep jür ieken ğoi, ötirik bolsa oñbai keteiin!
Don Kihot oğan bylai dep jauap qatty:
— Kezbe rytsar küiimde ölemin de, al türik sūltany qaşan köñili soqsa sonda qandai ülken flotpen bolsyn teñizge şyğuğa, taiap keluge ierikti, — qaitalap aitam: qūdai oiymdy qūp köredi.
Osy arada şaştaraz sözge aralasty:
— Meiirban myrzalar, raqymşylyq jasap, Seviliada bolğan bir jaidy baiandap beruge rūqsat ietseñizder: būl özi osy arağa sūranyp-aq tūr, sondyqtan aityp bersem dep tağatym qalmai barady.
Don Kihot kelisim berdi, sviaşennik te, basqalary da tyñdauğa daiarlandy, söitip şaştaraz äñgimesin bylaişa bastap ketti:
— Seviliadağy jyndyhanada bir kisi boldy, mūnda ony tuystary äkelip tapsyrğan-dy, öitkeni ol aqylynan auysqan adam iedi. Ol Osunadan kanondyq qūqyq boiynşa ğylymi däreje alğan bolatyn, biraq jūrttyñ aituynşa, mūny ol tipti Salamankadan alğan künde de, bäribir, oğan mūnyñ ieşqandai paidasy timegen bolar iedi. Qapasta birneşe jyl otyrğannan keiin atalmyş ğalym özin iesi kirgendei, auyştyğynan birjola arylğandai köredi, söitip osy oiğa bekingen ol arhiepiskopqa arnap hat jazyp, būl hatynda parasat-parqy qalypty adamnyñ sözin aityp, qazir özi bastan keşuge mäjbür bop otyrğan jan tözgisiz jağdaidan qūtyluğa kömektesuin qiyla ötinedi, öitkeni jappar haqtyñ şapağaty arqasynda aqyl-iesim qaita oraldy, deidi; alaida mūradan tiesili ülesimdi öz paidasyna jaratqysy kelgen tuystarym meni būl jerden şyğarmai ūstap otyr jäne şyndyqqa qiiänat bolatynyna qaramai, ömir baqi naqūrys bop qala bergenimdi qalaidy, deidi. Onyñ iesi bütin, aqyl-parasaty mol adam iekenin añğartatyn qisapsyz köp joldamasy köñilin äbden sendirgen arhiepiskop aqyr soñynda kapellandy jūmsap, jyndylar üiiniñ baqylauşysynan litsentsiattyñ jazğandary şyn ba älde ötirik pe, sonyñ anyq-qanyğyna jetuge, sondai-aq nägümannyñ özine jolyğyp söilesuge tapsyrma beredi; ieger aqyl-iesi qalpyna kelgenine köz jetkizse, ony ol jerden bosatyp, bostandyqqa şyğaruyna bolatynyn aitady. Kapellan tap solai jasaidy da; alaida baqylauşy nauqastyñ älige deiin sol būrynğyşa aqyldan jañylğan küide jürgenin, tereñ parasat iesi tärizdi jiı-jiı oi tolğaitynymen, artynan joq närseni şata bastaitynyn jäne mūnysynyñ älgi jibi tüzu oi-tūjyrymdary sekildi jiı qaitalanyp tūratynyn äri tap sondai tañğalarlyq bop şyğatynyn aitady; būğan täjiribe jüzinde köz jetkizuge bolady, ol üşin tek onymen tildesu ğana qajet, deidi. Kapellan osyndai täjiribe jasap körmekke niettenedi, söitip bölmeniñ iesigin jauyp alyp jarymespen bir sağattan astam sūqbat qūrady: osy uaqyttyñ işinde delqūly aqylğa syiymsyz nemese iersi körinetin ieşteñe de aitpaidy, kerisinşe, jön-josyqtan qyl ieli qiiä baspağany sonşa, nauqastyñ sauyğyp ketkenine kapellannyñ ilanbasqa amaly qalmaidy; söz arasynda litsentsiat jyndyhana baqylauşysynyñ özine jala jauyp otyrğanyn, öitkeni nauqastyñ tuystary beretin paradan qağylyp qalğysy kelmeitinin mälim ietedi: baqylauşynyñ para jeudi közdep, nauqastyñ äredik-äredik özine-özi keletinimen, aqyl-iesi äli qalpyna tüse qoiğan joq dep jürgeniniñ sebebi de sodan, deidi; meniñ ieñ ülken baqytsyzdyğym — bailyğym, öitkeni sony talan-tarajğa saluğa qūştar dūşpandarym nebir aiarlyqqa baryp, onymen de tynbai, özimdi haiuannan qaitadan sanaly jan iesine ainaldyrğan jaratqannyñ meiir-şapağatyna kümän keltiruge tyrysyp jür, degendi alğa tartady. Qysqasyn aitqanda, ol baqylauşyny — senim artuğa tūrmaityn adam syqpytynda, tuystaryn — bas paidasyn ğana oilaityn, ardan bezgen jandar türinde, al özin biık parasat iesi retinde körsetkendikten, bärine arhiepiskop özi köz jetkizsin degen oimen aqyr soñynda kapellan ony özimen birge ala ketuge ūiğarady. Litsentsiattyñ sözine senip qalğan aqpeiil kapellan baqylauşydan mūnyñ osynda kiıp kelgen kiımderin qaitaryp beruin sūraidy; baqylauşy kapellanğa älde de bolsa oilanuğa keñes ietedi, öitkeni litsentsiattyñ auandyqtan äli aiyğa qoimağanynda ieşqandai kümän joq, deidi. Äitkenmen, baqylauşynyñ saqtandyruy da, sendirip bağuy da litsentsiatty özimen birge ala ketpek oiynan kapellandy ainyta almaidy; baqylauşynyñ bağynuyna tura keledi, onyñ üstine mūndai jarlyq arhiepiskoptyñ özinen tüsip tūr iemes pe; litsentsiatqa öz kiımi kigiziledi, būl äri jaña, äri sändi kiım bolatyn; söitip, auruhana halatyn tastap, deni sau adam sekildi kiıngen litsentsiat kapellannan tağy bir ülken jaqsylyq jasauyn, jarymes joldastarymen qoştasyp şyğuğa pūrsat beruin ötinedi. Kapellannyñ özi de jarymestermen jüzdeskisi keletinin aitady. Qysqasy, iekeui birge baratyn bolady, olarğa tağy birneşe adam ilesedi; söitip, äldebir ielirme iesirik qamalğan torğa, — aita keterligi, būl kezde ol typ-tynyş, tym-tyrys otyrğan, — taiap kele bergen litsentsiat oğan bylai dep til qatady:
“Aityñyzşy, tuysqan: sizge birdeñe kerek iemes pe? Öitkeni, üige qaityp baram ğoi, — adamğa degen qaiyrymy mol, meiirimi şeksiz jaratqan iemiz mağan, sormañdai beibaqqa, aqyl-iesimdi qaita oraltty ğoi; qazir iesim dūrystaldy, qaperim qalpyna keldi, öitkeni qūdireti küşti qūdaidyñ qolynan kelmeitin ieşteñe joq. Ümitteriñdi ieşqaşan üzbeñder jäne qūdaidan marqabat kütiñder: ieger ol meni būrynğy küiime qaita oraltqan bolsa, senderdi de oraltary haq, — tek oğan senim arta köriñder. Senderge dämdi birdeñe berip jiberuge qam jasarmyn, al sender, baiqañdar, ony mindetti türde jeitin bolyñdar: öz basynan ötkergen adam retinde aitarym, iesalañdyğymyz — jarym qūrsaq jürgendik pen basymyzdy jel keulep ketkendiktiñ kesiri. Jünjimeñder, ieşqaşan jünjuşi bolmañdar: baqytsyzdyqqa tap kelgende ūnjyrğasy tüsetinder densaulyğyna ziiän keltiredi jäne ajalyn asyqtyrady”.
Litsentsiattyñ būl äñgimesin ielirmeniñ qarsy jağynda, basqa bir torda otyrğan basqa bir jyndy da iestigen-di; toz-tozy şyqqan boirada tyr jalañaş küide jatqan jerinen boi tüzegen ol qatty dauystap: iesi dūrys, qaperi qalpynda üiine qaityp bara jatqan kim ol, dep sūraidy. Litsentsiat oğan bylai dep jauap beredi:
“Būl men ğoi, tuysqan, ketip bara jatqan, mūnda qala beruimniñ iendi ieş qisyny joq, özime osynşa meiirim tökken jaratqanğa sol üşin aitar alğysym şeksiz”.
“Jä, qoisañyzşy, litsentsiat, ne dep tūrsyz öziñiz! Şaitannyñ mazağyna ūşyrap şatasqansyz-au, şamasy, — deidi jyndy. — Asyğyp-aptyğudyñ ne qajeti bar sizge, ornyñyzda typ-tynyş otyra beriñiz, öitkeni bäribir keiin qaityp oraluyñyzğa tura keledi”.
“Denimniñ sau iekeninde zäredei kümänim joq, — dep qasarysady litsentsiat, — mūnda qaityp oralyp, qaitadan aqiret şeguge äste mūqtaj iemespin”.
“Sau adam myna siz be, sonda? — deidi jyndy. — Jä, köre jatarmyz ony da, bara beriñiz, alaida aibyndylyğynyñ jer betindegi aiğaq-nyşany myna özim bop tabylatyn İupiterdiñ atymen sizge ant ieteiin, sizdi būl üiden bosatyp, deni sau adam sanatyna qosqan bügingi künäsi üşin, tek jalğyz osy künäsi üşin ğana, Seviliany oñdyrmai jazalaimyn jäne būl ūrpaqtar jadynda saqtalyp, ğasyrdan ğasyrğa ketetin bolady, äumin. Älde sen, beişara litsentsiatsymaq, mūndaidyñ qolymnan keletinin bilmeuşi me iediñ, öitkeni, älginde aitqanymdai, men — köringenniñ bärin küiege ainaldyratyn naizağai uystağan İupiter-jaiatqyşpyn, osy qaruymnyñ kömegimen külli älemge qater töndirip, ony kül-talqan iete alam jäne sondai ğadetim de bar. Biraq, myna qasietsiz qalağa basqadai jaza berem: qoqan-loqy jasağan osy sözim auzymnan şyqqan künnen jäne sağattan bastap ieseptegende üş jyl boiy qatarynan tek qalanyñ özine ğana iemes, sondai-aq onyñ ainala-mañy men töñiregine de bir tamşy jañbyr jauğyzbauğa ant ietem. Au, sonda qalai, sen ierkindikke şyğasyñ, aqyl-iesiñ bütin, qaperiñ qalpynda, al men nägüman, näkös küiimde qapasta qūlyptauly qala berem, ä?.. Tapqan iekensiñ, jañbyr jaudyrğanşa asylyp ölermin!”
Sol jerge jinalğandar auyştyñ aiqaiy men aitqan äñgimesine äli de bolsa qūlaq sap tūrğan iedi, oida joq jerden litsentsiat kapellannyñ qolyna jarmasa ketip, oğan:
“Qamyqpañyz, qaiyrymdy myrzam, būl iesuastyñ sözi ne, özi ne, öitkeni ol İupiter bolsa jäne sizge jañbyr suyn sebeleuden bas tartsa, onda men — su atasy jäne qūdaiy Neptunmyn, jañbyr suyn sizge qanşa qajet bolsa sonşa jäne zauqym soqqan kezdiñ bärinde sebelei beretin bolam”, degendi aitady.
Al Kapellan oğan:
“Solai bola tūrğanymen, Neptun myrza, İupiter myrzanyñ jynyna tiiüdiñ qajeti joq: abzaly osynda qala tūrğanyñyz jön bolar, al biz öziñizdi alyp ketuge tağy birde, özimizge qolaily, qolymyz bostau kezde qaityp kelermiz”, dep jauap qatady.
Baqylauşy men sol jerde tūrğandar myrs ietip külip jiberedi, biraq kapellan mūny jaqtyrmai qalady; litsentsiattyñ kiımi şeşindiriledi, ol söitip jyndyhanada qala barady, osymen hikaia da tämam bolady.
— Osy arağa özi sūranyp tūr dep qoimağan, aitpasañyz işiñiz auyratyndai köringen hikaiañyz osy ma iedi, senor şaştaraz? — dep sūrady Don Kihot. — Äi, saqal alğyş senor-ai, saqal alğyş senor-ai! Keide adamdar qandai qolaisyz jağdaida qalady deseñizşi! Apyrai, tileuiñiz bolğyr-ai, bir aqyl-parasatty iekinşisimen, bir jürektilikti basqasymen, bir ädemilikti özge äsemdilikpen jäne bir tekti äuletti öñgesimen salystyru qaşan da jağymsyz äser qaldyryp, reniş tudyratynyn osy künge şeiin bilmeitin bolğanyñyz-au? Men, şaştaraz myrza, Neptun da iemespin, su qūdaiy da iemespin, oğan qosa bilimsiz bolğandyqtan özimdi bilgir retinde körsetuge de tyryspaimyn. Dittep jürgen jalğyz ğana maqsatym: kezbe rytsarlar ūrys alañynda at oinatyp jürgen sol bir ğalamat däurendi qaitadan qalpyna keltirmeui saldarynan qandai ülken qatelikke ūrynyp jürgenin jūrtşylyqqa ūğyndyru bop tabylady. Alaida kezbe rytsarlar koroldikti qorğaudy, päk qyzdardy qorudy, jetimder men jas balalarğa qamqorlyq jasaudy, täkapparlardy täubasyna keltirip, momyndardy marapattaudy öz mindetine alyp, paryz sanağan zamandağydai janğa raqat taptyrğan zor baqytqa ie boluğa jäne odan jan raqatyn tabuğa äbden azğyndap bitken bizdiñ zamanymyz äste laiyq iemes. Büginde rytsarlyq jolğa tüspekke tyrmysyp jürgenderdiñ köbi sauytty syñğyrlatudan göri jibekti, qamqany, basqa da qymbat matany susyldatqandy hoş köredi. Kün raiynyñ qandai bolğanyna qaramastan, bes qaruy sai küiinde aşyq aspan astynda tüneuge yqylasty birde-bir rytsar joq qazir, sondai-aq kezbe rytsarlarğa ūqsap at üstinde otyryp, naizağa süiengen qalpy şala-şarpy köz şyrymyn alatyndar da tabylmaidy. Orman arasynan şyğyp, odan soñ tauğa örlep, odan keiin qaşan da buyrqanyp-būrsanyp jatatyn teñizdiñ qūlazyğan qu medien jağalauyna tüsip, ol jerden tolqyn jağağa şyğaryp tastağan, ieskegi de, jelkeni de, diñgegi de, basqa jabdyqtary da joq qiiüy qaşqan qaiyqty körip, ieş qaimyqpastan soğan otyra ketip, tüpsiz tereñ teñizdiñ tajaldai tolqyndarynyñ yrqyna berilgen ieñ bolmasa bir rytsardy tauyp bere alar ma iekensizder? Al, tolqyndar ony birese aspanğa äueletedi, birese qūrdymğa qūlatady, rytsar bolsa dülei dauylğa kökiregin qasqaia tosyp tūrady; odan soñ, äne-mine degenşe bolmai, özi attanğan jerden üş myñ milden astam jyraqtan bir-aq şyğady; mine, söitip müldem beitanys, jat jerge qadam basady jäne tap osy arada ol pergamentte ğana iemes, mys taqtaişada da jazyp qaldyruğa laiyqty jailardy bastan keşedi. Şyntuaityna kelsek, bügingi küni jigerlilikten göri jalqaulyq, ieñbekqorlyqtan göri qyzyq quumen uaqyt ötkizuşilik, jaqsy ädetten göri jaman ädet, ierjürektikten göri ieserlik, sondai-aq altyn ğasyrda jäne kezbe rytsarlar zamanynda basy bütin üstemdik qūryp, keñinen örken jaiğan äskeri önerden göri köbik sözben kösemsu qūrmetke köbirek ie bop tūr ğoi. Al, aita qoiyñyzdarşy, ataqty Amadis Gallskiiden asqan sertine berik äri öjet jan bar ma? Palmerin Angliiskiiden asqan aqyldy kim? Aq Tiranttan artyq könbis te jaidary tabyla ma? Lizuart Greçeskiiden ötken sypaiy bar ma? Don Belianisten basqa kim köp soqqy jep, soqqy darytyp iedi? Perion Gallskiiden artyq jaujürek, Felismart Girkanskiiden artyq köp teperiş körgen, Esplandiannan artyq turaşyl kim bar? Don Sironhil Frakiiskiiden asqan batyl kim? Rodomonttan artyq ierjürek qaida? Sobrin patşadan ötken saq ta köregen bireu bar ma? Rinaldtan ötken täuekelşil kim? Roland sekildi jeñilis bilmeitin batyr käne? Aqyr soñynda, Turpin öziniñ Kosmografiiäsynda Ferrarskii gertsogtarynyñ arğy atasy bop tabylatynyn atap körsetken Rudjerden asqan izetti äri ädepti kim? Osylardyñ bäri, sondai-aq özim atyn atap bere alatyn basqa da köptegen rytsar, senor sviaşennik, rytsarlyqtyñ körki men maqtanyşyna ainalğan kezbe rytsarlar iedi. Mine, meniñ meñzep otyrğanym da tap solar sekildi jäne solarğa ūqsas rytsarlar bolatyn: olar ūly märtebeli ağzamğa bar yqylas-peiilimen adal qyzmet ieter iedi, oğan qosa, qyruar qarajat şyğynynan qūtqarar iedi, al sūltannyñ jüregi tas töbesine şyğar iedi. Al mağan, kapellan özimen birge ala ketpeitindikten, şamasy, üide otyruğa tura keletin şyğar. Şaştaraz bizge jetkizgendei, İupiter jañbyr jaudyrmaityn bolsa, onda köñilim qalağan kezde özim-aq jaudyra berem. Tūspalyn bek jaqsy tüsingenimdi Saqal-alatyn-legen myrza bilip jürsin dep mūny ädeii aityp otyrmyn.
— O ne degeniñiz, senor Don Kihot, aitpağym müldem basqa närse iedi, — dep şaştaraz qarsylyq bildirdi. — Qūdai biledi, ieşqandai aram oiym joq bolatyn, sondyqtan bekerge renjip otyrsyz.
— Beker me, iemes pe — ol iendi meniñ şaruam, — dep saldy Don Kihot.
Biraq osy arada sviaşennik sözge kilikti:
— Älige deiin jūmğan auzymdy aşqam joq, biraq janymdy jai taptyrmai, berekemdi alyp bitken bir kümänniñ basyn aşyp alsam ba dep iem, būl özi senor Don Kihot bizge jaña ğana baiandap bergen jäitten tuyndap ketti.
— Au, nemenege kümiljip otyrsyz? — dedi Don Kihot. — Aita beriñiz, senor sviaşennik, kümäniñiz bolsa jasyryp qalmañyz, — köñilde kir qalğany jaqsy iemes.
— İendeşe, rūqsat ietseñiz, — dep söilep ketti sviaşennik, — kümänim mynada bolyp tūr: öziñiz, senor Don Kihot, iesimin atap şyqqan sansyz köp kezbe rytsardyñ bäri tügel tiri jan sanatynda jaryq düniede rasynda jäne şyn mäninde ğūmyr keşti degen närse köñilime tipten qonbaidy-aq, — ol az bolsa, kerisinşe, mūnyñ bärin oidan şyğarylğan ötirik, änşeiin bir añyz-iertegi, körgen tüsteri jaiynda jūrttyñ ūiqydan ūianğan boida nemese, dälirek aitqanda, şala ūiqy bop otyryp aitatyn äñgimesi dep bilem.
— Ondai rytsarlardyñ ğūmyr keşkenine senbeitinder tap bolatyn aljasudyñ bir parasy mine osyndai, — dedi Don Kihot kelispei. — Är qily adamdarmen är qily jağdaida ötkizgen sūqbatymda osynau jappai derlik ietek alğan qatelikti tüsindiruge san märte talpynys jasağanmyn; rasyn aitqanda, keide būl oiym oryndala qoimady, al keide, şyrqyrağan şyndyqty közge tizgen kezimde, maqsatyma jetip te jürdim. Solai bola tūrğanymen, būl — dausyz aqiqat; ol ol ma, Amadis Gallskiidi öz közimmen kördim dep te mälim ietuge daiynmyn jäne onyñ tür-tūlğasy qandai iekenin de aityp bere alam: ol — ūzyn boily, aqqūba, ädemi qara saqaly bar, köz tastasy jartylai jaidary, jartylai yzbarly, sözge sarañ, aiaq asty aşu şaqyra qoimaidy äri qaitymy da tez. Amadisti qazir qalai sipattap bersem, romandarda somdalğan, jaryq dünieni jalpağynan basqan kezbe rytsar ataulynyñ bärin tügel tap solai beinelep jäne surettep bere alar iedim dep oilaimyn, öitkeni romandarda rytsarlar jaiynda qalai jazylsa, olardyñ ömirde de tap sondai bolğanyn ieskersek, minez-qūlqy men ierlik isterin jaqsy biletin bolsaq, oişa jasalatyn oñdy paiymdaular arqyly olardyñ keskin-kelbetin, bet ajary men boiynyñ biıktigin bajailaudyñ ieş qiyndyğy joq.
— Senor Don Kihot! Sizdiñ oiyñyzşa Morgant degen däudiñ boiy qanşalyqty biık bolğan? — dep sūrady şaştaraz.
— Däuler jaiynda türli pikir bar, — dep jauap qatty Don Kihot, — bireuler olardy ömirde bolğan deidi, bireuler bolmağan deidi, alaida är sözi aqiqat şyndyq bop tabylatyn Qasietti jazbada olardyñ ömirde bolğandyğy jöninde ieskertpe bar, öitkeni Qasietti jazba bizge älgi bir ieñgezerdei filistimlian Goliaftyñ hikaiasyn aityp beredi ğoi, ol boiy jeti şyntaq4, iağni ieresen alyp adam bolğan. Odan soñ Sitsiliiäda adamnyñ jiligi men būğanasy tabyldy, süiekterdiñ iriligi sondai, iesiniñ boiy mūnaradai bolğanyn añğartady — mūny geometriiä būltartpai däleldep berip otyr. Söite tūrğanymen, Morganttyñ boiy qanşalyqty biık bolğany jaiynda kesip-pişip ieşteñe aita almaimyn, degenmen ol öte boişañ bola qoimağan şyğar dep jobalaimyn; mūndai qorytyndyğa onyñ ierlik isterine arnalğan bir kitapty oqyğannan keiin ğana keldim; onda onyñ köp rette qonalqada tüneitini atap körsetiledi, ieger ol ierkin ornalasatyndai üi tabylğan bolsa, onda ony anau aitqandai alyp deu qiyn ğoi.
— Äñgime qaida! — dep qaldy sviaşennik.
Būl sekildi josyqsyz sandyraq onyñ aiyzyn qandyryp, köñilin köteretin. Qūmardan tağy bir şyğudy közdegen ol Don Kihottan Rinald Montalvanskiidiñ, Rolandtyñ jäne Frantsiiänyñ basqa da perleriniñ keskin-kelbeti jaiyndağy dolbaryn aityp beruin sūrady.
— Kämil senimim boiynşa, — dep jauap qatty Don Kihot, — Rinald döñgelek jüzdi, beti narttai qyzyl, közi badyraqtau äri oinaqşyp tūratyn adam bolğan, şamadan tys şamşyl äri meilinşe menmen, sondai-aq qaraqşylarmen jäne būzaqylarmen ämpei-jämpeilik jasağan da jaiy bar. Al, Rolandqa nemese Rotolandoğa, nemese Orlandoğa kelsek, — romandarda ony olai da, būlai da atai beredi, — öz oiymşa jäne kämil senimimşe, ol orta boily, jauyryny qaqpaqtai, säl-päl qamyt aiaqtau, qaratory, jiren saqaldy, denesin qalyñ tük basqan, köz tastasy sesti, sözge sarañ, alaida asa bir sypaiy da ädepti adam bolğan.
— İeger Roland sizdiñ surettegeniñizdei sonşalyqty kespirsiz bireu bolsa, — dep qūlaqqağys ietti sviaşennik, — onda Süikimdi Anjelikanyñ äne bir tübit mūrt mavrdyñ kelbettiligine, synyqtyğy men symbattylyğyna bola odan basyn alyp qaşuy da, soñynan älgi mavrdy qoinyna aluy da teginnen tegin iemes ieken ğoi. Rolandtyñ ojarlyğynan Medordyñ biiäzylyğyn artyq körui — onyñ tarapynan öte bir oñdy şeşim bolğan.
— Būl Anjelika degenniñ özi, senor sviaşennik, — dedi Don Kihot kelisiñkiremei, — öte bir jeñiltek, ūşqalaq jäne ierketotailau bikeş bolğan, onyñ alaqūiyn minezi men äumeserligi jöninde jer betine jaiylğan qaueset körerge köz kerek sūlulyğy jaiyndağy añyzdan bir de kem iemes. Būl qyz talai-talai asyl tekti myrzadan, sansyz köp jaujürek jäne aqylğa bai adamnan bas tartty, söitip qaidağy bir qañğyp jürgen beti jyltyr boqmūryn-pajdy tañdady; älginiñ “Janqiiär” degennen basqa laqap aty da joq iedi, būl iesimge dosyna degen adaldyğynyñ ötemi üşin ie bolğan-dy. Anjelikanyñ sūlulyğyn däripteuşi maitalman, dañqty Ariosto būl hanymnyñ sol bir uiatty iske barğannan keiin, — al onyñ barğan isin, şamasy, şekten tys ädepsizdik dep bilu kerek şyğar, — qandai kepke duşar bolğanyn jyrğa qosuğa batyly jetpedi me älde jön körmedi me, onymen qoştasarda bylai degen iedi:
Otyrğanyn qalai Qatai tağyna,
Keleşektiñ aqyny jyrlap bersin tağy da.
Aitqandai-aq, būnyñ özi säuegeilik sekildi boldy: aqyndarğa vates, iağni köripkel degen qosalqy attyñ berilui tekten tek iemes qoi. Onyñ aitqany ainymai keldi: andaluziiälyq bir ataqty aqynnyñ keiinnen Anjelikanyñ möldiregen köz jasyna joqtau jazyp, ony jer-kökke syiğyzbai maqtauy, al iekinşi bir şaşasyna şañ jūqpaityn aituly şeber kastildik aqynnyñ onyñ sūlulyğyn auzynyñ suy qūryp madaqtauy — sonyñ aiqyn dälelindei.
— Aityñyzşy, senor Don Kihot, — degen saual tastady sol arada şaştaraz, — apyrai, osy Anjelika hanymdy äspetteuden basqany bilmegen sonşama köp aqynnyñ işinen oğan arnap satira jazatyn bireui şyqpağany ma?
— İeger Sakripant nemese Roland aqyn bolsa, — dep jauap qatty Don Kihot, — olar būl bikeşti mañdaiynan sipai qoimas iedi, öitkeni qiiäldağy bolsyn jä ömirdegi bolsyn, qysqasy, öz arman-oiynyñ ämirşisi ietip tañdap alğan hanymdary mensinbei tastap ketken aqyndar satiramen jäne paskvilmen5 kek qaitarudy ūnatady, — mūndai kek, ärine, meiirban jürekke jarasymsyzdau, äitse de osy künge şeiin Anjelika hanymnyñ masqarasyn şyğarğan bir de bir öleñ qolyma tüsken joq, al şyntuaityna kelgende, Anjelika dünie jüzin dürliktirgen bolatyn.
— Ğajap, ğajap! — dedi sviaşennik sañq ietip.
Biraq sol arada auladan älgi äzirde ğana bölmeden ketken kütuşi äiel men jien qyzdyñ aiqai-ūiqaiy iestilip, bäri jügirip dalağa şyqty.
II tarau
Mūnda Don Kihottyñ jien qaryndasymen jäne kütuşi äielimen Sanço Pansanyñ nazar audaruğa tūrarlyq ūrys-kerisi jaiynda, sondai-aq basqa da qyzyqty jäitter jöninde baian ietiledi
Hikaiada Don Kihot, sviaşennik pen şaştaraz kütuşi äiel men jien qyzdyñ Sanço Pansağa aiqaidy salyp jatqan dauysyn iestigeni aitylady; Sanço Don Kihotqa jolyqqysy kep, al ana iekeui ony işke kirgizbei jatyr iedi.
— Būl qañğybas myna jerde ne jeiin dep jür ieken? Janyñ barda qarañdy batyra ğoi, bauyrym: qojaiynymdy tüzu joldan taidyryp, aldap-arbap, it tūmsyğy ötpeitin qaidağy bir qorys pen jyqpylğa süirelep jürgen tap myna sen, senen basqa ieşkim de iemes.
Sanço būğan bylai dep jauap qatty:
— Äi, antūrğan kütuşi qatyn! Tüzu joldan taidyryp, aldap-arbap, it tūmsyğy ötpeitin qaidağy bir qorys pen jyqpylğa qojaiynyñyzdy men iemes, meni qojaiynyñyz aparğan bolatyn: tekten-tek dünie kezip tentireuge meni iertip äketken de sol, — osy sebepti iekeuiñniñ de söziñ bos sandyraq bolyp tūr, — qaramağyña bir araldy berem dep aldap-sulap üiden alyp şyqqan da sol, biraq onysyn äli beretin türi joq.
— Sol jeksūryn aralyñmen qosa birjola qūryp ketpeidi iekensiñ sen, qarğys atqyr Sanço! — dep jien qyz da kilikti. — Aral deidi ğoi mağan, o nesi-ai! Sen ne, ony jeisiñ be neğylasyñ, jalmauyz, obyr neme?
— Jemeimin, basqaram ony, bilik jürgizem, — dep reniş bildirdi Sanço, — jäne basqarğanda — on qalalyq keñes pen astanalyq on alkaldtan artyq basqaratyn bolam.
— Ne deseñ o de, jerkenişti qylyqtar qoimasy jäne mekerlik ordasy bop tabylatyn sen zalym mūnda bäribir kirmeisiñ, — dep saldy kütuşi äiel. — Bar, öz üiiñdi basqar, ūltaraqtai telimiñ bar, sony jyrt, aral-maral degendi qoi.
Būlardyñ salğylasuy sviaşennik pen şaştarazdy külkige qaryq qyldy, alaida Sanço auzyna kelgendi ottap, öziniñ, Don Kihottyñ, jaqsy atyna kir keltiretin, kesirin tigizetin äldebirdeñe jaiynda şatyp jüre me dep qoryqqan Don Kihot ony işke şaqyrdy da, äielderge aiqai-şudy toqtatyp, ony ötkizip jiberuge ämir ietti. Sanço işke kirdi, al sviaşennik pen şaştaraz Don Kihotpen qoştasty; onyñ osynau qyrsyğy qalyñ kezbe rytsarlyq jaiyndağy aqylğa qonymsyz pikirinde tabandap tūryp alğanyn, būl turasyndağy oi-tolğamdarğa bar ynty-şyntysymen berilgenin körgen olardyñ būl sauyğyp ketedi-au degen ümiti iendi birjola üzilgen iedi, osy sebepti sviaşennik şaştarazğa:
— Köriñiz de tūryñyz, qadirmendi dostym, künderdiñ bir küninde bauyrymyz tağy da taiyp tūrady, — dedi.
— Oğan ieş kümänim joq, — dep ün qatty şaştaraz, — alaida meni rytsardyñ auyştyğynan göri atqosşynyñ añqaulyğy tañğaldyryp tūr: aralğa qojalyq ietetinine senip qalğany sonşa, oğan mūny ūmyttyruğa qandai ökiniştiñ de öksigi därmensiz.
— Qūdai aldarynan jarylqasyn, — dedi sviaşennik, — al biz iekeuimiz syrttai baqylap tūratyn bolaiyq: rytsar men atqosşynyñ birinen biri ötken delqūly äreketteriniñ aqyry nege aparyp soqtyraryn köreiik, — anyğy bireu: iekeui de qūddy bir qalyptan şyqqandai, sondyqtan myrzasynyñ iesalañdyğy malaiynyñ iesuastyğynsyz tükke tatymas iedi.
— Ras aitasyz, — dep qoştady ony şaştaraz. — Ana iekeuiniñ qazir ne jaiynda äñgime köiitip jatqanyn biler me iedi, şirkin.
— Jien qaryndasy ne kütuşi äieli keiin bärin bizge baiandap beretininde kümänim joq: öitkeni tyñ tyñdau olardyñ dağdyly ädeti ğoi, — dedi sviaşennik.
Al, būl kezde Don Kihot Sançony bölmesine kirgizip işten kilttenip alğan iedi, söitip onymen oñaşa qalğan soñ bylai dep söilep ketti:
— Meni jyly uiañdy tastap şyğuğa mäjbür ietken adam sanaitynyña jäne sanap ta jürgeniñe qatty ökpelimin, Sanço, alaida özimniñ de üide otyryp qalmağanym sağan belgili ğoi: iekeuimiz saparğa birge şyqtyq, birge attandyq, birge jihan kezdik, iekeuimiz tap bolğan tağdyr men teperiş te aina-qatesiz ūqsas: ieger seni bir märte körpege salyp qaqpaqyldasa, meni jüz märte taiaqqa jyqty; mine, seniñ aldyñdağy bar artyqşylyğym osy ğana.
— Jä, būl bizge äbden üirenşikti bolğan närse ğoi, — dedi Sanço onşa kelisiñkiremei, — öziñiz, taqsyr, aitpauşy ma iediñiz: qyrsyqqa atqosşylar iemes, kezbe rytsarlar keziguge tiıs, dep.
— Qatelespe, — dep ieskertti Don Kihot, — caput dolet... dep bastalatyn söz tegin aitylmağan şyğar.
— Men tek ana tilimdi ğana bilem, — dep mälim ietti Sanço.
— Aitaiyn degenim, — dep tüsindirdi Don Kihot, — basyñ auyrsa bükil deneñ auyratyny mälim, al myna men seniñ qojaiynyñ äri senoryñmyn, iendeşe men — baspyn, al sen meniñ qyzmetşimsiñ, iağni — denemniñ bir müşesisiñ, mine osy sebepti men bir pälege duşar bolsam, onyñ sağan da zardaby timei qalmaidy, sol siiäqty seniñ qasiretiñ de mağan salmaq tüsiredi.
— Solaiy solai ğoi onyñ, — dedi Sanço, — alaida meni, deneñizdiñ bir müşesin, körpege salyp qaqpaqyldap jatqanda, basym dualdyñ arğy jağynda boldy iemes pe, meniñ qalai älsin-äli äuelep jatqanyma qarap tūrdy iemes pe jäne būl kezde onyñ däneñesi de ketken joq, ieger bas auyrğanda dene de auyruğa tiıs bolsa, onda dene auyrğanda bas ta onymen birge auyruğa mindetti ğoi.
— Sonda sen, Sanço, öziñdi körpemen qaqpaqylğa salğany meniñ janyma batqan joq degendi aitqyñ kele me? — dep sūrady Don Kihot. — İendeşe, ieger osyny aitqyñ kelse, iendigi äri būlai aituşy da, oilauşy da bolma, öitkeni sol kezde meniñ janym seniñ täniñnen de göri qattyraq qinalğan bolatyn. Degenmen, būl äñgimeni keiinge qaldyra tūraiyq, sosyn bärin tağy bir talqylap, aqylğa salyp körermiz. Al iendi qazir, dostym Sanço, selomyzda jūrttyñ men jaily ne dep jürgenin aitşy. Men jaiynda qara halyq, idalgolar men kavalerolar qandai pikirde ieken? Jürektiligim, ierlik isterim men ädeptiligim turasynda ne deidi jūrt? Baiağyda ūmyt bolğan rytsarlyq ordendi qalpyna keltiru jäne külli älem boiynşa qaita jasaqtau jönindegi bastamam jaiynda qandai qaueset bar? Toq ieteri, Sanço, osy jailarğa qatysty qūlağyñ şalğan äñgimeniñ bärin tügel aityp bergeniñdi qalaimyn. Jäne ieşteñe bükpei, būiamalamai baian ietuge tiıssiñ, öitkeni şyn berilgen vassaly öz senoryna şyndyqty jaramsaqtyqpen ärlemei, jalğan kişipeiildikpen jaba toqymai sol qalpynda jetkizui kerek. Sen bilip qoiğyn, Sanço, şyndyq atauly patşalar qūlağyna jağympazdyq şapanyn jamylmai şyryldağan qalpynda jetkende qazir müldem basqa zaman ornağan bolar ma iedi, qaiter iedi; sonda ötken ğasyrlar bizdikimen salystyrğanda temir ğasyr tärizdi bop ielester iedi, al bizdiki, älbette, altyn ğasyr sekildi bop köriner iedi. Özimdi mazalap jürgen öziñe mälim jäitter jaiyndağy barlyq şyndyqty tügin qaldyrmai aiqyn da tüsinikti ietip baiandauyñ üşin, Sanço, osy sözimdi jadyñda ūsta.
— Būl aitqanyñyzdy būljytpai oryndaimyn, qaiyrymdy myrzam, — dedi Sanço, — biraq mynadai bir şartym bar: bar şyndyqty tyr jalañaş qalpynda, basqa ieşteñe kigizbei, özime qandai kiımmen jetse sol küiinde köz aldyñyzğa köldeneñ tartudy hoş körseñiz, artynan aşu şaqyrmauyñyz kerek.
— Tük te aşulanbaimyn, — dedi Don Kihot. — Qysylyp-qymtyrylmai-aq, tūspaldamai-aq aita beruiñe bolady, Sanço.
— İendeşe, sizge aldymen aitarym, — dep söilep ketti Sanço, — halyq sizdi, taqsyr, nağyz naqūrys dep biledi, meni de keñkeles sanaidy. İdalgolar aitady, sizge, taqsyr, idalgo atağy az köringendei, iesimine don atauyn tirkep aldy, bar-joğy ieki-üş jüzim sabağy men tulaqtai ğana jerge ie bop otyrğanyna qaramai, kiıminen är jeri jyltyrap körinip tūrğanyn da ieskermei, özin-özi kavalero atandyryp jür, deidi. Kavalerolar aitady, idalgolardyñ, sonyñ işinde äsirese atşy boluğa ğana jaraityndardyñ, aiaq kiımin qara küiemen tazalap, qara şūlyğyn jasyl jibekpen jamaityndardyñ, özimizben baqtalas bolğanyn jaqtyrmaimyz, deidi.
— Būl äñgimeniñ mağan qatysy joq, — dedi Don Kihot, — qaşan da jaqsy kiınip jürem, jamalğandy kimeimin. Al jyrtyqtyñ jöni bölek — onda da, ol, negizinen, tozyğy jetkendikten iemes, sauyt-saiman kigendikten paida bolatyn närse.
— Al iendi jürektiligiñiz, ädeptiligiñiz, ierlikteriñiz ben bastamañyz jaiyna kelsek, taqsyr, — dep Sanço sözin ärmen jalğady, — būl mäsele töñireginde qily-qily pikir bar. Bireuler: “Keñkeles bolğanymen, külkili”, iekinşi bireuler: “Öjet bolğanymen, joly auyr”, öñgeleri: “Ädepti bolğanymen äumeserleu” desedi, al iendi ösek-aiañdy örbitse boldy, sizdi de, taqsyr, sizge qosa meni de ğaibattap, basymyzğa su quiady.
— Myna bir närseni qaperiñde ūsta, Sanço, — dep söilei jöneldi Don Kihot. — Izgilik irge bekitse boldy-aq, ony qūlatuğa qūştarlar da tabyla ketedi. Bağzyda ötken aituly ierlerdiñ qai-qaisysy da nemese bäri derlik jaladan jaltara almağan. İulii Tsezarğa, ieş närseden jüregi qaitpaityn, ieş närseni közden qalt jibermeitin jäne közsiz batyr bop tabylatyn qolbasşyğa, dañğoi, kiım kiısinde de, minez-qūlqynda da adam süier qylyq joq degen kinä tağyldy. İeren ierligimen “ūly” degen ataqqa ie bolğan Aleksandrdy “işimdikke äues” qyp şyğaryp jür. Irgeli isterimen auyzğa ilingen Gerkulesti näuetek jäne näpsiqūmar bolğan, desedi. Amadis Gallskiidiñ ağasy don Galaor şamadan tys qazymyr, al inisi — jylauyq bolğan degendi aitady. Mine, sondyqtan da, Sanço, aituly adamdar turasyndağy osynşama köp ösek-aiañ nöpirinde özime qatysty ösek-aiañnyñ, ieger äldeneni jasyryp qalyp jürmeseñ, müldem ieleusiz qalary haq.
— Mine, kiltipan da sol äketaiymnyñ peiiş törinen oryn tappaitynynda bolyp tūr ğoi! — dep dauystap jiberdi Sanço.
— İağni, tağy da aitpağyñ bar ma? — dep sūrady Don Kihot.
— Äriaidaiym alda, — dep jauap qatty Sanço, — älgim tek äläuläiim ğana. İeger siz, taqsyr, öziñiz jaiynda aitylyp jürgen ösek-aiañğa äbden qanyqqyñyz kelse, qazir tez baryp bir adamdy şaqyryp keleiin, ol sizge bärin tügel baiandap beredi, ieş närseni ūmyt qaldyrmaidy: olai deitinim, keşe keşkisin Bartolome Karraskonyñ, älgi Salamankada oqyğan, bakalavr atağyn alğan balasy keldi ğoi, sodan ony keluimen qūttyqtağaly barğan iedim ğoi, sol jerde ol mağan sizdiñ, taqsyr, bastan keşken hikaialaryñyz Ailaker idalgo Lamançalyq Don Kihot degen atpen jaryq körgenin aitty, oğan qosa, älgi kitapta meniñ de Sanço Pansa degen öz atymmen, senora Dulsineiä Tobosskaianyñ da öz atymen beinelengenin jäne onda iekeuimizdiñ aramyzda bolğan jailardyñ bäri täptiştep jazylğanyn habarlady, sony iestigende üreiimniñ ūşqany sonşa, qolma-qol şoqyna bastadym, — ony jazğan adam mūnyñ bärin qaidan ğana bilip alğan dep degbirim qalmady.
— Olla-billä, Sanço, — dedi Don Kihot, — jylnamaşymyzdyñ äldebir danagöi siqyrşy iekeninde kümän joq: ieger birdeñe jaiynda jazbaq bolsa, ondailardan ieşteñe jasyryn qala almaidy.
— Qaidağy danagöidi, ol azdai siqyrşyny aityp otyrsyz! — dep sañq ietti Sanço. — Bakalavr Samson Karraskonyñ (älgi aitqan adamymnyñ aty-jöni osyndai) aituynşa, ol kitaptyñ avtory Sid Ahmet Ben-yñqyli nyspyly bireu ğoi!
— Būl mavr iesimi, — dedi Don Kihot.
— Solai iekeninde şübä joq, — dep ilip äketti Sanço, — mavrlardyñ baryp tūrğan betsiz iekendigi jaiynda köp adamnan qūlağdar bolğam.
— Meniñşe, Sanço, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot, — sen älgi Sid degenniñ nyspysyn şamaly būrmalap jibergendeisiñ; oğan qosa, aita ketken artyq ietpes, būl arabşa “myrza” degendi bildiredi.
— Äbden mümkin, — dedi Sanço. — Söitip, iendi, taqsyr, bakalavrdy osynda alyp kelgenimdi hoş körseñiz, jyldam baryp iertip kele qūiaiyn ony.
— Būl üşin sağan alğystan basqa aitarym joq, dostym, — dedi Don Kihot. — Sen mağan bir qūpiiänyñ basyn qyltittyñ, — iendi sony büge-şigesine deiin anyqtağanşa ieşteñe işpeimin de, jemeimin de.
— İendeşe, ony iertip keleiin, — dedi Sanço qaitalap.
Sony aityp, myrzasynyñ üiinen şyqqan ol bakalavrğa bet aldy, arada az uaqyt ötkende ony iertip qaityp oraldy da, sol jerde üşeuiniñ arasynda asa bir qyzyqty äñgime-sūqbat bastaldy.
III tarau
Don Kihottyñ, Sanço Pansanyñ jäne bakalavr Samson Karraskonyñ arasynda bolğan qyzğylyqty äñgime jaiynda
Sanço habaryn jetkizgen kitapta özi jaiynda naqtyly ne aitylğanyn bakalavr Karraskodan iestip-bilmekke ümittenip, ony kütip qalğan Don Kihot tereñ oiğa şomdy; ondai kitaptyñ şynymen-aq paida bolğanyna qaitse de sene almağan: öitkeni, jer jastandyrğan jaularynyñ qany naizasynyñ ūşynan äli sorğalap tūr iemes pe, soğan qaramai rytsarlyq ieren ierlikteriniñ iegjei-tegjeii kitap bop jaryqqa şyğyp ta ülgerdi deidi. Söite tūrğanymen, aqyr soñynda dos pa älde dūşpan ba, äiteuir bir danagöi ony siqyrşylyq pärmeni arqyly basyp şyğarğan boldy ğoi degen tūjyrymğa keldi: ieger dos bolsa, onda mūnyñ ierlik isterin kezbe rytsar ataulynyñ asa bir aituly qareketterinen de asyra däriptep, kökke köterudi közdegen şyğar, al dūşpan bolsa, būl isteriniñ qadirin azaityp, atqosşy ataulynyñ işindegi ieñ bir ardan bezgenderiniñ būryn-soñdy kitap betinde baiandalğan baryp tūrğan jerkenişti äreketinen de jağymsyz ietip körsetudi mūrat tūtqan bolar; dei tūrğanmen, dep özine özi qarsylyq bildirdi ol, atqosşylar tirligin ieşkim ieşqaşan surettep jazğan iemes, al ieger aqi-taqi ondai kitaptyñ bary ras bolsa, onda būl özi kezbe rytsar jaiyndağy kitap bop tabylatyndyqtan, dästürli därejede tili şeşen, maqsaty biık, tartymdy jäne şynşyl boluğa tiıs. Būl dolbary janyn şamaly jai taptyrğandai boldy, alaida kitaptyñ avtory mavr iekeni, ony Sid degen sözdiñ özi-aq körsetip tūrğany iesine oralğanda qaitadan degbirsizdenip ketti: mavrlardan şyndyqqa adaldyqty dämetu qiyn iedi, öitkeni olardyñ bäri aldamşy, ötirikşi, suait keledi. Ol üreilene oi keşti: ieger mavr onyñ süiispenşilik sezimine qatysty jailardy inabattylyqpen surettemese, söitip senora Dulsineiä Tobosskaianyñ ar-namysyna kir keltirip, ony jaman atqa qaldyryp jürse qaitpek? Aiaşyna adaldyğy, ony ärqaşan ardaq tūtqany, korol aiymdar men patşa aiymdardan, basqa da aluan-aluan atağy zor bikeşterden bas tartyp, köñildiñ tabiği talpynys-tilegin tejeumen bolğany kitapta aşyp körsetilgenin qalağan iedi ol. Sanço men Karrasko kelip kirgen kezde ol äli de sol būrynğyşa oi terbep, boljam jasap, joramal qūryp otyrğan; Don Kihot bakalavrdy ülken iltipatpen qarsy aldy.
Samson atanğanyna qaramastan bakalavr alasa boily ğana iedi, iesesine meilinşe mättaqam bolatyn; bet-älpeti oñğan şüberektei bop-boz iedi, iesesine aqyl-parasaty ieren qağylez bolatyn; jiyrma tört jastağy döñgelek jüzdi, tañqy tanau, jaiyn auyz būl jigittiñ kespirine qarap onyñ quaqylyğyn, äzil-qaljyñğa beiimdigin añğaru qiyn iemes-ti jäne būl qasietin Don Kihotty közi şalğan sätte-aq paş ietti, öitkeni sol boida-aq onyñ aldyna baryp tizerlei ketip, bylai dep til qatty:
— Qūdiretiñizge qūldyq, senor Lamançalyq Don Kihot! Qolyñyzdy bere qoiyñyzşy mağan, öitkeni üstime kigen (bar-joğy alğaşqy tört satydan ötkenime qaramai) şadiiär Petrdiñ kiımimen ant ieteiin, siz, marhabatty myrzam, jer betinde būryn-soñdy boi körsetken nemese iendi-iendi boi körsetetin asa aibyndy kezbe rytsarlardyñ bireuisiz. Osynau ūly isteriñizdiñ tarihyn hatqa tüsirgeni üşin Sid Ahmet Ben-inhaliğa qūdaidyñ şapağaty tisin, al barşa jūrttyñ köñilin köteru maqsatynda ony arab tilinen özimizdiñ dağdyly kastil tiline tärjimalau mindetin moinyna artqan sol bir äuestigi airyqşa adam qūdaidyñ şapağatyna odan da mol kenelsin.
Don Kihot onyñ türegeluin ötinip, bylai dedi:
— Söitip, basymnan ötken jailardyñ hatqa tüskeni jäne ony älde bir danagöi mavrdyñ qūrastyrğany ras bolğany ma?
— Aina-qatesiz şyndyq, senor, — dep jauap qatty Samson, — jäne ol kitaptyñ küni büginge deiin on ieki myñ danamen basylyp şyqqanyna da kepildik iete alam. Ägäräki senbeseñiz, kitapty basyp şyğarğan Portugaliiäğa, Barselonağa jäne Valensiiäğa sūrau salyñyz, oğan qosa qazir ony Antverpende de basyp jatyr degen äñgime tarap jür, — meniñşe, ūzamai ony öz ana tilinde oqymaityn halyq qalmaidy-au, sirä.
— Izgi qasietter iesi bop tabylatyn jäne izgi mūrat jolynda jürgen adam üşin, — dedi Don Kihot būğan jauap retinde, — özi jaiyndağy jaqsy lepestiñ baspa betinde jariiälanğan sözdiñ arqasynda közi tirisinde-aq neşe aluan halyqtyñ tilinde tarap jürgenin biluden asqan qanat bitirer quanyş bola qoimas. Men jaqsy lepes dep otyrmyn, kerisinşe bolğan jağdaida onymen tipti ölim de teñdese almaidy.
— Al iendi jaqsy atağyñyz ben jaqsy atyñyzğa kelsek, — dep ilip äketti bakalavr, — siz, taqsyr, kezbe rytsar bitkenniñ bärin tügel artta qaldyrasyz, öitkeni batyldyğyñyzdy, qater töngen şaqtağy közsiz batyrlyğyñyzdy, auyrtpalyq tüsken kezdegi şydamdylyğyñyzdy, qystalañğa tap bolğan, sondai-aq jaraqat alğan sätterdegi tözimdiligiñizdi, aqyr aiağynda, sizdiñ, marhabatty myrzam, senora donia Dulsineiä Tobosskaiağa degen syrttai yntyzarlyq sezimiñizdiñ tazalyğy men sypaiylyğyn mavr öz tilinde, hristian öz tilinde nebir şyraily da şūraily sözben sipattap bergen.
— Senora Dulsineiäny donia dep atağanyn ömiri iestigen iemen, — dep sol jerde Sanço sözge aralasty, — ony jai änşeiin senora Dulsineiä Tobosskaia dep qana ataidy, sondyqtan būl arada jazuşyñ jaza basyp otyr.
— Būl qarsylyğyñnyñ bälendei qūny joq, — dep qūlaqqağys ietti Karrasko.
— Älbette, älbette, — dep maqūldai ketti Don Kihot, — alaida, aityñyzşy mağan, senor bakalavr: būl kitapta äsirese qai ierligim airyqşa däriptelipti?
— Būl tūrğyda är aluan pikir bar, — dep jauap qatty bakalavr, — öitkeni ärkimniñ talğamy ärqalai: bireuler öziñiz, taqsyr, Briareiler men alyptar dep oilağan jel diırmenderimen bolğan oqiğany, öñgeler şūğa şyğaratyn şeberhanağa qatysty jäitti, basqalar keiin ieki otar qoi iekeni mälim bolğan ieki qosynnyñ sipattamasyn ūnatady, tağy bireuler Segoviiäğa jerleuge alyp bara jatqan mäiitke qatysty oqiğağa süisinis bildiredi, äldekimder — katorgağa kesilgenderdi bosatuğa bailanysty hikaiadan artyğy joq dese, tağy bireuler — benediktilik ieki alyppen jäne jaujürek biskailyqpen arada bolğan şytyrman oqiğa bärin jolda qaldyrady degendi aitady.
— Aityñyzşy, senor bakalavr, — dep Sanço tağy qystyryldy, — aq köñil Rosinantymyz müiiz sūraimyn dep qūlaqtan aiyryla jazdağan, anau älgi ianguastyqtarmen arada bolğan şataq kitapqa ienip pe?
— Danagöi sauyt tübinde siiä qaldyrmağan, — dep jauap qatty Samson, — ol barlyq jaidy qozğağan, barlyğyn tügel äñgimelep bergen, tipti Sançonyñ körpede qalai aunağany jöninde de aitqan.
— Körpede ieşqaşan aunağan iemespin, — dedi Sanço renjiñkirep, — äuede aunağanym bar jäne, şynymdy aitsam, onyñ tym ūzaqqa sozylğany da ras.
— Öz oiymşa, — dep söilep ketti Don Kihot, — ziiäly orta ömiri jaiyndağy, äsirese rytsarlar ierligi jönindegi hikaianyñ qai-qaisysy da taqsiret taqyrybyn ainalyp ötpeitin, — öñkei tek sätimen oñğarylğan isterdi sipattai bermeitini belgili ğoi.
— Qalai bolğan künde de, — dedi bakalavr, — oqyrmandardyñ keibiri avtorlardyñ qily qaqtyğys kezinde senor Don Kihottyñ basyna jañbyrdai jauatyn soqqylar sanyn azaitqany bizge köbirek ūnar iedi degendi aitady.
— Tarih şynşyl boluğa tiısti, — dedi Sanço.
— Dei tūrğanmen, avtorlardyñ ädildikti arqa tūtyp būl jaiynda ündemei-aq qoiuyna da bolatyn, — dedi Don Kihot kelispei. — Tarihi şyndyqqa şäk keltirmegenimen, ony būrmalai qoimağanymen, keiipkerdiñ namysyna tiiüi äbden yqtimal ondai oqiğalardy iegjei-tegjeili jazudyñ tükke qajeti joq. Aqiqatyna kelsek, Vergilii surettegendei, Enei sonşalyqty taqua, al Gomer äspettegendei, Odissei asa bir ailaker bolmağan.
— Ras, — dedi Samson qoştap, — biraq aqynnyñ jöni bir bölek te, tarihşynyñ jöni bir bölek: belgili bir uaqiğanyñ jaiyn baian ietken nemese madaqtap jyrğa qosqan aqyn onyñ şyn mäninde qandai bolğanyn iemes, qandai boluğa tiıs iekenin beineleuge qūqyly, al tarihşyğa kelsek, ol uaqiğany qandai boluğa tiıs degen tūrğyda iemes, şyn mäninde qandai bolğanyn ieşteñesin qalys qaldyrmai, öz janynan ieşteñe qospai qaz-qalpynda sipattauğa mindetti.
— Senor mavr aqyry bar şyndyqty qağazğa tüsirgen bolsa, — dep qūlaqqağys ietti Sanço, — onda qojaiynym jegen soqqylardyñ arasynda öz ülesime tigenderi de bary anyq, olai deitinim, myrzamnyñ qabyrğasy qaqsağan şaqtarda meniñ de tūla boiymnyñ kökala qoidai bop şyğa keletin dağdysy bar-dy. Äitkenmen, būğan tañğalatyn ne bar: bastyñ auruy deneniñ basqa müşelerine de zardabyn tigizedi dep myrzamnyñ özi mälim ietti iemes pe.
— Äi, siz de öziñiz baryp tūrğan alaiaqsyz-au, Sanço, — dep saldy Don Kihot. — Basqasy basqa ğoi, biraq öz paidañyzğa kelgende qaperiñiz ğalamat.
— Qaitem iendi, sybağa bergen soiyldardy iesimnen şyğaryp tastağym-aq kelgenimen, kögertken jerleri bäribir ūmyttyrar iemes: büiirlerim äli künge şeiin qol tigizbeidi, — dep qarsy uäj aitty Sanço.
— Japşy auzyñdy, Sanço, — dedi Don Kihot, — senor bakalavrdyñ sözin bölmei tūra tūrşy, al men öz tarapymnan odan äñgimesin ärmen jalğastyrudy, atalmyş hikaiada özim jaiynda ne aitylğanynyñ bärin baiandap berudi sūraimyn.
— Men de ūmyt qalmaiyn, — dep söz qystyrdy Sanço, — öitkeni, jūrttyñ aituynşa, onyñ basty presonajdarynyñ bireui men körinem.
— Presonaj iemes, personaj, dostym Sanço, — dep tüzetti ony Samson.
— Mine, tağy bir yssy mūğalim tabyldy mağan! — dedi Sanço. — İeger är sözdi añdi beretin bolsaq, onda būl äñgimeni ömir-baqi aiaqtai almaityn şyğarmyz.
— İeger sen, Sanço, osy hikaiatta iekinşi tūlğa bolmai şyqsañ — būl dünieniñ qyzyğyn körmei-aq öteiin, — dep mälim ietti bakalavr. — Ol öz aldyna, mūqym osy hikaiattağy ieñ basty tūlğa bop tabylatyn adamnan göri seniñ auzyñnan şyqqan sözge köbirek beiil beretin oqyrmandar da bar. Söite tūrğanymen, bireuler osy arada otyrğan senor Don Kihot öziñe uäde ietken aralğa gubernator bolam-au dep şamadan tys añqaulyqqa salynğanyñdy da aityp jür.
— Oğan uaqyt bar äli, — dep ieskertti Don Kihot. — Jasyna jas qosylğan saiyn, jyldar ötip täjiribesi tolysa tüsken saiyn Sanço nağyz qabiletti de isker gubernatorğa ainalady.
— Qūdai aqy, senor, — dedi Sanço, — osy jasyma şeiin aralğa gubernatorlyq ietip körmegen iedim, Mafusail jasynda da onda gubernatorlyq iete qoimaspyn. Äñgime araldy basqaruğa iepsektiligimniñ jetpeuinde iemes, älgi araldyñ öziniñ iz-tüzsiz joğalyp ketuinde bolyp tūr ğoi.
— Bärin de qūdaiğa tapsyr, Sanço, — dep juasi ün qatty Don Kihot, — sonda bäri jaqsy bolady, bälkim tipti öziñ kütkennen de jaqsy bop şyğuy ğajap iemes, öitkeni qūdai alğys bermese ağaştağy japyraq ta qybyr iete almaidy.
— Dausyz aqiqat, — dep tūjyrdy Samson. — İeger qūdai hoş körse, Sançonyñ qol astyna bir iemes, myñ araldyñ qarauy yqtimal.
— Būl gubernator degenderiñniñ talaiyn kördim ğoi, — dedi Sanço, — baiqauymşa, olar meniñ şiregime de kelmeitin sekildi, biraq olardy joğary märtebeli dep äspetteidi jäne olar kümis ydys-aiaqtan as işedi.
— Olar aral gubernatory iemes, odan göri qarapaiymdau ieligi bar jandar, — dedi Samson kelise qoimai, — aral gubernatorlary qūryğanda grammatika men arifmetikany biluge mindetti.
— Aryq degenniñ jaiynan habarym bar-au, — dedi Sanço, — biraq metika degen ne päle — būl tipti üş ūiqtasam da tüsime kire qoimas, bilmeimin onyñ ne iekenin. Jä, araldar tağdyryn qūdaidyñ qūzyryna tapsyraiyq, jaratqan iem meni paidam köbirek tietin jerge jibere körsin. Al, iendi sizge mynany aitaiyn, senor bakalavr Samson Karrasko, älgi hikaia avtorynyñ bastan keşken jağdailarymdy äñgimelegen kezde özim jaiynda köñilge auyr tietin birdeñeni byqsytpağanyna äbden rizamyn, öitkeni ieger ol özim sekildi airyqşa taza qandy hristiannyñ tabiğatyna jat äldeneni köiitken bolsa, onda aşy dauysymdy tipti tas kereñniñ özi de iestir iedi.
— Būl nağyz ğajaiyptyñ özi bolar iedi, — dei saldy Samson.
— Ğajaiyp pa, iemes pe, — dep şort qaiyrdy Sanço, — biraq anyq biletin bir närsem, kim bolsa da presondar jaiynda ne aitatyny nemese jazatyny turasynda jaqsylap oilanğany jön, auzyna ne kelse sony ottai bermeuge tiıs.
— Şyğarma kemşilikteriniñ biri, — dep bakalavr äñgimesin jalğady, — avtordyñ oğan Päruaisyz äuestik atalatyn hikaiatty iengizgeni delinedi, — äñgime hikaiattyñ jeke öziniñ tatymsyzdyğynda nemese naşar jazylğandyğynda iemes, äñgime onyñ būğan qisynsyz qiystyryluynda jäne senor Don Kihottyñ basynan ötken jailarğa ieşqandai qatysy joqtyğynda bolyp tūr.
— Bäs tiguge barmyn, būl ittiñ balasy bärin botqadai bylyqtyrğan ğoi, şamasy, — dep saldy Sanço.
— İendeşe, — dep söilep ketti Don Kihot, — sizderge aşyğyn aitaiyn: özim jaiyndağy kitaptyñ avtory äste bilimpaz bireu iemes, änşeiin jürgen bir dümşe myljyñ, ana kitapty da äiteuir tübi birdeñe şyqpas deimisiñ degen täuekelşildikpen jäne qalai bolsa solai jazğan — däp sol Ubedadan şyqqan suretşi Orbaneha sekildi; “ne salyp jatyrsyñ” dep sūrağandarğa ol: “Äiteuir birdeñe şyqpas deimisiñ” dep jauap beredi ieken. Bir joly ol äteştiñ suretin salypty jäne öte naşar äri kespirsiz ietip salğany sonşa, astyna: “Būl — äteş” dep jazyp qoiuyna tura kelipti. Sirä, meniñ de bastan keşkenderim sondai kepke duşar bolğan şyğar, ony ūğyndyru üşin tüsinikteme qajet bolar.
— Joğa, o ne degeniñiz, — dep qarsylyq bildirdi Samson, — onda ieşqandai külbilte joq, bäri de aiqyn, anyq, tük qiyndyq keltirmeidi: balalar odan bas kötere almaidy, jas jigitter ynta qoiyp oqidy, ieresekter tüsinistikpen qaraidy, qarttar jağy maqtaidy. Qysqasy, qandai däreje, atağy baryna qaramastan jūrt ony bas almai qūmarta oqyp jatyr jäne jatqa da biledi, osy sebepti bir köterem mästek közderine şalynsa boldy: “Mä, Rosinantty qara!” desedi. Ony äsirese malailar airyqşa ūnatady — kez-kelgen bai men balpañnyñ auyz üiinen Don Kihotty tabasyñ: bireui ony bir sätke bylai qoisa boldy, iekinşisi sol boida-aq qağyp ketedi, keide bir-birimen sol üşin şekisip te qalady, keide bir-birinen jalynyp-jalpaiyp sūrap alyp jatqany. Toq ieterin aitqanda, atalmyş hikaia — özime mälim dünielerdiñ işindegi ziiäny meilinşe az tuyndy jäne ony oqyğan adam uaqytty barynşa köñildi ötkizedi, öitkeni kitaptyñ öne boiynan birde bir bolmaşy bylapyt söz ben katolikter senimine sai kelmeitin bir de bir oi-tūjyrymdy keziktire almaisyñ.
— Basqaşa jazu — şyndyqty iemes jalğandy jazu bop şyğady, — dep tūjyrdy Don Kihot, — al ötirik qosyp jazuğa dağdylanğan tarihşylardy jalğan aqşa jasauşylarmen qabat otqa örteu qajet. Meniñ bir närsege aqylym jetpei otyr: özim jaiynda sonşalyqty köp närse jazuğa bolatynyna qaramai, avtordyñ būğan basqa bireuler jönindegi hikaiattar men äñgimelerdi tyqpalauynyñ ne qajeti bar iedi? Şamasy, ol: “Şöp tappasañ saban je, toimasa qarnyñ amal ne” degen maqaldy basşylyqqa alğan ğoi. Şyn mäninde de, oi-tolğamdarym, auyr kürsinisim, tökken jasym, izgi nietterim men aiqastarymnyñ özi-aq oğan şyğarğan kitabynan da qalyñyraq nemese, tym qūryğanda, tap sol anau Tostado şyğarmalary qūrağandai qalyñ tomğa äbden jeterlik iemes pe iedi. Aşyğyn aitsam, senor bakalavr, hikaialardy nemese, jalpy, qandai da bolsyn äiteuir bir kitapty jazu üşin tūjyrym däldigi men aqyl-oi kemeldigi qajet-au dep oilaimyn. Äzil-qaljyñy mol, tapqyr da ūtqyr dünie tuyndatu — ūly adamdardyñ parasat-paiymyna tän qasiet: komediiädağy ieñ aqyldy tūlğa — saiqymazaq, sebebi özin özi aqymaq qyp körsetuge qūmbyl adam şyn mäninde ondai bolmauğa tiıs. Tarih — airyqşa qaster tūtuğa laiyq närse, öitkeni ol şynşyl boluğa mindetti, al şyndyq qaida bolsa qūdai da sonda, öitkeni qūdai degenimizdiñ özi — şyndyq, alaida kitapty qūimaq qūiğandai toğyta beretin adamdar baryn da bilemiz.
— Tipti naşar degen kitaptyñ özinen de äldenendei täuir birdeñe tabylady, — dep qosarlandy bakalavr.
— Oğan söz bar ma, — dep kelise ketti Don Kihot, — alaida mynadai jağdai da jolyğady: kei adamdar qoljazbalary arqyly ädiletti türde zor dañqqa qol jetkizip, qūrmetke bölenedi, biraq şyğarmalary baspa jüzin körgen boida būrynğy ataq-abyroiy közinen būlbūl ūşady jä bolmasa äjeptäuir solğyn tartyp qalady.
— Mäseleniñ mänisi mynada, — dedi Karrasko, — basylyp şyqqan şyğarma asyqpai oqylady, sondyqtan onyñ kemşiligin tabu da oñai, oğan qosa şyğarmaşynyñ dañqy neğūrlym dürildep tūrsa, tuyndylary da soğūrlym mūqiiät zertteledi. Daryn-qabileti düiim jūrtqa mälim adamdarğa, ūly aqyndar men äigili tarihşylarğa qaşan da nemese köbine-köp özderi birde bir dünieni jaryqqa şyğarmağan, biraq basqalardyñ tuyndylaryna ükim aituğa airyqşa qūştarlyqpen jäne yntyzarlyqpen kirisetin jandar qyzğanyş bildiredi.
— Būğan tañğalatyn däneñe joq, — dedi Don Kihot, — uağyzşy boluğa jaramsyz qyruar dini qairatker bar, biraq iesesine olar älde bir uağyzda neniñ jetpei qalğanyn, neniñ artyq bolğanyn tap basyp aityp bere alady.
— Būnyñ solai iekeni solai, senor Don Kihot, — dedi Karrasko kelisiñkiremei, — äitse de, mūndai qazylardyñ köbirek qamqorşyl jäne azyraq qazymyr bolğanyn, sondai-aq özderi jamandap otyrğan şyğarma tuyndatqan jarqyrağan künniñ betindegi daqtardy sanamağanyn qalar iedim, öitkeni ieger aliquando bonus dormitat Homerus6 bolsa, onda älgiler şuaqty şyğarmasyna köleñkeniñ barynşa az tüsui üşin avtordyñ qanşama uaqyt sergek boluyna tura kelgenin oi ieleginen ötkizse netti, onyñ üstine älgiler ūnatpağan daqtar adam keskinine keremettei körik berip tūratyn tabiği meñ bop ta şyğuy mümkin ğoi. Qysqasyn aitqanda, şyğarmasyn baspağa bergen jan orasan ülken qaterge basyn tigedi, öitkeni jūrttyñ bärine birdei ūnaityn kitap jazu müldem mümkin iemes närse.
— Men jaiynda jazylğan kitap az ğana topty aldarqatatyn şyğar, — dep söz qystyrdy Don Kihot.
— Tipten kerisinşe: öitkeni stultorum infinitus est numerus7, sondyqtan bastan keşkenderiñiz sansyz köp oqyrmannyñ köñilinen şyqty; degenmen, bireulerdiñ oiynşa, avtordyñ qaperi osal da bosañ sekildi, öitkeni Sançonyñ sūr jorğasyn kim ūrlağanyn habarlaudy ūmyt qaldyrğan: ūrynyñ kim iekeni aitylmağan, bizge tek iesektiñ qoldy bolğany ğana mälim, al arada az uaqyt ötkende Sançonyñ qaitadan sol baiağy ieseginde qonjiyp otyrğanyn köremiz, al onyñ qaidan paida bolğanyn bir qūdaidyñ özi biledi. Būğan qosa, avtor Serra Morenadağy şamadannan tabylğan jüz eskudony Sançonyñ qalai jaratqanyn da habarlaudy ūmytyp ketipti desip jür: avtor būl jaiynda jūmğan auzyn aşpaidy, al şyntuaityna kelgende, Sançonyñ ony qalai jaratqanyn jäne qandai qajetine jūmsağanyn bilgisi keletinder az iemes, — mine, kitapqa osyndai ielemeske bolmaityn naqtylyq jetispeidi-aq.
Sanço būğan bylai dep jauap qaitardy:
— Senor Samson, däl qazir meniñ qandai da bir iesep-qisappen ainalysarlyq mūğdarym joq, — qarnymnyñ şūrqyrap tūrğany sonşa, ieger sergektik üşin küşti şaraptan bir simirip almasam jañqağa ūqsap solyp qalarym kämil. Üiimde şarap bar, qadirmendi qosağym ieki közi tört bop tosyp otyr, tamaqtanyp alam da qaitam, sosyn sizdiñ de, tileuiñiz bolğyr, iesektiñ joğaluy men jüz eskudony qaida jibergenim jaiynda bilgisi keletin basqa bireulerdiñ de tilegin tolyğymen qanağattandyratyn bolam.
Jauap tospastan jäne basqa bir auyz söz aitpastan Sanço üiine ketip qaldy. Don Kihot bakalavrdan qala tūruyn, būiyrğan astan özimen birge däm tatuyn qiyla ötindi. Bakalavr şaqyrudy qabyl alyp, qalyp qoidy; qosymşa sybağa retinde ieki kögerşin äkelindi; dastarqan basynda rytsarlyq jaiynda äñgime qozğaldy; Karrasko üi iesiniñ sözine bas şūlğumen boldy; osymen otyrys aiaqtalyp, bäri köz şyrymyn aluğa jatty. Sanço qaityp oralğan soñ üzilgen äñgime qaita jalğasty.
IÜ tarau
Mūnda Sanço Pansa bakalavr Samson Karraskonyñ tañyrqauly sūraqtaryna jauap qaitarady, sondai-aq habardar boluğa jäne aityp beruge tatyrlyq oqiğalar oryn alady
Don Kihottyñ üiine qaityp oralğan Sanço üzilgen äñgimeni qaita jalğap, bylai dedi:
— Senor Samsonnyñ aituynşa, sūr jorğamdy kimniñ qalai jäne qaşan ūrlap ketkenin biluge qūmar körinedi, onyñ būl saualyna mynadai jauap qaitarmaqpyn. Katorgağa jiberilgenderge jäne Segoviiäğa äketip bara jatqan ölikke qatysty qyrsyqty oqiğalardan, — iä, aitqandaiyn, şytyrman oqiğalardan, — keiin Qasietti ağaiyndyqtan bas sauğalai qaşyp, Serra Morenadan bir-aq şyqqan tüni qojaiynym iekeuimiz ormannyñ qorysyna baryp tyğylğan iedik; silemiz qatyp taiaq jep, ūrys-keristen äbden tityqtağan iekeuimiz sol arada: myrzam — naizasyna süienip tūrğan qalpy, al men sūr jorğama minip otyrğan küiimde beine bir qūs tösekke jaiğasqandai jan raqatyn tauyp ūiyqtap ketippiz. Äsirese meniñ qatyp ūiyqtap qalğanym sonşa, äldekim ūrlana basyp kelip, ierdi tört jağynan taiaqpen tirep qoiypty da, astymdağy iesekti bildirmei bosatyp äketipti, al men sol būrynğyşa ierde otyrğan küiimde qala baryppyn.
— Būl asa qiyn şarua iemes jäne jañadan oilap tabylğan birdeñe de iemes, Albrakany qorşauğa alğan kezde Sakripanttyñ basynda da tap sondai jağdai bolğan: atyşuly qaraqşy Brunel onyñ astyndağy atyn däl osyndai ailakerlik amalmen alyp ketken.
— Tañ ağaryp atqan şaq iedi, — dep Sanço sözin jalğady, — säl-päl qozğalaqtağanym sol, taiaqtar ūşyp ketti de, men bar salmağymmen jerge bylş iete qaldym. Sūr jorğam qaida dep jan-jağyma qarandym, iesegim zym-ziiä joq. İegil-tegil ieñirep jyladym-ai kep, közimniñ jasyn küñirene köldetkenim sonşa, ieger biz turaly kitap jazğan kisi osy joqtauymdy oğan iengizbese, onda onyñ būl kitapqa jöndi ieşteñe iengizbegenine kümän keltiruge bolmaidy. Odan soñ qanşa kün ötkeni iesimde joq, äiteuir senora printsessa Mikomikonamen birge kele jatqam, qarasam: iesegim, mine, qarsy aldymda tūr, al üstinde syğanşa kiınip alğan, myrzam iekeuimiz şynjyrdan bosatqan älgi alaiaq, baryp tūrğan sūrqiiä Hines de Pasamonte jarbiyp otyr.
— Ağattyq onda iemes, ağattyq avtordyñ iesek tabylardan biraz būryn Sanço sol baiağy sūr jorğasyn minip kele jatyr dep añdausyz aityp qalğanynda bop tūr, — dep qūlaqqağys ietti Samson.
— Būğan qandai jauap qaitararymdy bilmeimin, — dedi Sanço, — şamasy, şyğarmaşy qatelesken bolar, jä teruşi şalağailyq jasağan şyğar.
— Asyly, solai bolğanynda kümän joq, — dedi Samson. — Al, ana jüz eskudonyñ jaiy ne boldy? Qūrttyñ ba közin?
Sanço bylai dep jauap qatty:
— Men ol aqşany öz qajetime, jūbaiym men balalarymnyñ mūqtajyna jūmsadym. Qojaiynym Don Kihotqa qyzmetke kirip, jer-dünieni şarlap ketkenim üşin äielimnen tek osy aqşanyñ arqasynda ğana sögis alğam joq, äitpese arada osynşa uaqyt ötkende üiime äri iesek joq, äri qūr qol oralsam halym aianyşty-aq bolar iedi. Ägäräki özim jaiynda tağy birdeñe bilgiñiz kelse sūrai beriñiz, men daiynmyn, tipti koroldiñ tap özine, öz presonasyna jauap beruge de äzirmin; odan soñ üige aqşa äkeldim be, äkelmedim be, ony jarattym ba, jaratpadym ba — mūnda ieşkimniñ şatağy joq, öitkeni saiahatymnyñ barysynda jegen soqqylarymnyñ ötemine, ärqaisysy üşin qūryğanda tört maravediden aqşa töleitin bolsa, onda tek sonyñ jartysynyñ ğana aqysyna jüz degeniñ ne täiiri, tipti ieki jüz eskudo da azdyq ietken bolar iedi, onan soñ ärkim äueli öz ar-uiatyna jüginip alsyn, sodan keiin baryp aqty — qara, qarany — aq dep atai bersin: sebebi bärimiz de qūdai özimizdi qandai ğyp jaratsa, sondai jandarmyz, al keide tipti odan da naşar bop şyğuymyz mümkin.
— Aqpeiil Sanço osy qazir ğana ağynan jaryla aitqan äñgimeni kitabynyñ iekinşi basylymyna iengizu jaiyn ūmytpaudy avtordan ötinermin, — dedi Karrasko, — kitaptyñ körkemdigin arttyra tüsuge būnyñ septigi tieri kämil.
— Būl kitapqa basqa da bir tüzetuler iengizu qajet pe, senor bakalavr? — dep sūrady Don Kihot.
— Sirä, ieptegen tüzetu iengizu kerek te şyğar, biraq ol aitarlyqtai mändi birdeñe bola qoimas, — dep jauap qatty ol.
— Apyrai, avtor iekinşi bölimin jaryqqa şyğarmaq oidan sau ma ieken? — dep sūrady Don Kihot.
— İendi qalai, ärine, şyğarğaly jatyr, — dep jauap qatty Samson, — tek, aituynşa, iekinşi bölimdi äli izdep jürgen körinedi, onyñ kimniñ qolynda saqtauly tūrğanyn da bilmeidi ieken, sondyqtan ol jaryqqa şyğa ma, joq pa — būl jağy äli beimağlūm, onan soñ bireuler: “İekinşi bölim ieşqaşan sätti şyqpaidy”, degendi aitady, al öñgeleri: “Don Kihot jaiynda jeterliktei-aq jazyldy ğoi”, desedi, osydan kelip iekinşi bölimniñ bolatynyna ülken kümän tuyp tūr. Äitkenmen, qabağy aşyq, jüzi jarqyn jarandar: “Bizge Don Kihottyñ basqa da qyzyq-şyjyqtary kerek, Don Kihot jau izdesin, al Sanço Pansa myljyñynan jañylmasyn, ne jaiynda aitsañyzdar da ierikteriñiz — bizge bäri qyzyqty”, degen ötiniş bildirip jür.
— Sonda avtor ne istemekşi iendi?
— Ne istesin, — dep jauap qatty Samson. — Älgi hikaiany airyqşa yjdağattylyqpen izdestirip jatyr, tabyla qalsa sol boida-aq basuğa ūsynbaq: sebebi ol maqtau men madaqtan göri kiris jaiyna köbirek köñil böledi.
Sanço oğan mynadai jauap qaitardy:
— İe-ie, avtorymyz aqşa dese, paida dese işken asyn jerge qūiatyn adam ba iedi? Demek, jazuy sätti şyqsa, mūny ğaiyptan bolğan ğajaiyp dep qana atauğa bolar: sebebi oğan Pasha taiap kelgen kezdegi tiginşi äiel sekildi asyğys-üsigis tepşuge tura keledi ğoi, — asyğystyqpen jazylğan şyğarmanyñ qaşan da bir qainauy işinde bolady. Joğa, anau älgi senor mavr, basqadai aty qandai iekenin bilmeimin, baryn salsyn, al biz qojaiynymyz iekeuimiz şytyrman oqiğa men ne türli tosyn jağdai jöninen aianyp qalmaimyz, sondyqtan ol tek iekinşi bölimdi ğana iemes, tağy da sondai jüz bölimdi jazyp şyğa alady. Ol, aq jürek baiğūs, oilaityn şyğar, bizdi mūnda qağanağymyz qarq, sağanağymyz sarq bop jür dep, qalai ürip işip, şaiqap tögip otyrğanymyzdy kelip körer me iedi, — mūndai as ta tök tirşilikten tyrapai asuyñ da qiynğa soqpaidy. Al äzirşe bylai demekpin: ieger myrzam aitqanyma qūlaq asqanda, baiağyda-aq jazyq dalada jürgen bolar iedik, izgi nietti kezbe rytsarlardyñ maşyğymen jäne solardyñ salt-dästürine sai zūlymdyqtyñ tamyryna balta şauyp, qisyq-qyñyrdy tezge salumen ainalysar iedik.
Sanço osyny aityp auyz jauyp ülgergenşe syrttan Rosinanttyñ kisinegeni qūlaqqa şalyndy, būl kisineudi jaqsy yrymğa balağan Don Kihot üş künniñ, äri ketse tört künniñ işinde qaitadan joryqqa şyğuğa şeşim qabyldady; osy nietin bakalavrğa baian ietken ol, qai jaqqa bağyt ūstağany dūrys bolatyny jöninde keñes beruin ötindi; bakalavr oğan, öz oiynşa, Aragon koroldigin, Saragosa qalasyn betke alğany jön bolatynyn, taiau mezgilde, iağni Georgii küni, sonda airyqşa saltanatty saiys ötuge tiıs iekenin, sol saiysta Don Kihot aragondyq barlyq rytsardy tize büktire alatynyn, al mūnyñ özi älemdegi barlyq rytsardy tize büktirumen birdei bop şyğatynyn aitty. Odan soñ bakalavr Don Kihotty asa bir izgilikti äri batyl bastamasy üşin maqtady, biraq basyn bäigege tikpegeni jön iekenin aldyn-ala ieskertip qoidy, öitkeni onyñ ömiri özine tiesili boludan qalğanyn, kömegi men qamqorlyğyna mūqtaj külli qaryp-qaserge tiesili bop otyrğanyn qūlaqqağys ietti.
— Saiys mäselesine, senor Samson, men qarsymyn, — dep Sanço sözge aralasty, — sebebi tättiqūmar bala bes-alty pisken qauynğa qalai qūlşyna ūmtylsa, qojaiynym da qaruly jüz adamğa solai tap beredi. Jä, bos äñgime ne kerek, senor bakalavr, qai kezde şabuyldap, qai kezde şeginuge bolady — bäriniñ de öz uaqyty bar, al aiqaidy salyp ūrandap iekilene beru degen oñdy is iemes. Onyñ üstine, jañylmasam, — sirä, mūny öz qojaiynymnan iestidim ğoi deimin, — ūşqarylyqtyñ ieki türiniñ: qūian jürek qorqaqtyq pen közsiz batyrlyqtyñ ieki ortasynda jürektilik tūrady, olai bolsa, aldy-artyña qaramai zyta jöneludiñ de, sol siiäqty küşi basym dūşpanğa dürse qūia berudiñ de qajeti joq. Al, ieñ bastysy, myrzamdy mynadai mäselege bailanysty aldyn-ala qūlaqtandyryp qoiğym keledi: ieger meni özimen birge ala ketkisi kelse, onda öz tarapymnan qūiatyn jäne mindetti türde oryndaluğa tiıs şartym: aiqasqa tek onyñ özi ğana tüsui kerek, al mağan artylatyn mindet — onyñ taza kiınip jürui men qarnynyñ toq boluy ğana, — būl isti janymdy sala atqaratyn bolam, — al iendi äldebir däu tügili jol toryğan qaraqşynyñ özine bolsyn qaru jūmsau degenge ieşqaşan attap baspaimyn. Men, senor Samson, jürek jūtqan jauynger retinde ataq jiğym kelmeidi, kezbe rytsarğa būryn-soñdy qyzmet ietken ieñ jaqsy jäne ieñ adal atqosşy atansam deimin. Al ieger qojaiynym Don Kihot ūşan-teñiz jäne asa mañyzdy qyzmetim üşin mağan, marhabatty myrzamnyñ öz auzynan iestigenimdei, osy öñirde jetip artylatyn sansyz köp araldyñ birin syilauğa raqymşylyq jasasa, onda mūnysy özime jasağan jaqsylyğy iemes, asa bir tatymdy tartuy bop şyğar iedi, öitkeni men de, äiteuir, jaryq düniege birdeñe bitiru üşin keldim iemes pe; olai deitinim, qai adam bolmasyn basqa ieşkimge iemes, tek jalğyz qūdaiğa ğana ümit artuy kerek, onyñ üstine gubernatorlyqsyz tabylğan nannyñ da özi öte dämdi, aita berseñ, tipti gubernator nanynan da dämdirek bop şyğuy äbden mümkin ğoi; ol öz aldyna: älgi atalmyş araldarda sürinip qūlap, topyraq qabuym üşin şaitan özimdi añdausyzda aiaqtan şaluğa äzirlenip jatyr ma, ony qaidan bilem. Sanço bop jürmin, Sanço bop ölem de, alaida öz basymdy onşa ülken qauip-qaterge de ūşyratpai, äure-sarsañğa da tüsirmei, ana jaqtan ba älde myna jaqtan ba, äiteuir aiaq asty äldenendei bir aral nemese soğan para-par birdeñe qolyma tie qalsa, onda būdan bas tarta qūiatyn aqymağyñ men iemes, “Baspaq bergen ieken, dereu bas jibin baila” jä bolmasa: “Oljağa kenelseñ, üiiñe qarai jönel” degen maqaldar teginnen tegin şyqty deimisiñ.
— Sen, Sanço bauyrym, — dedi Karrasko, — tura professorşa söilediñ, alaida, qalai bolğanda da, qūdaiğa jäne senor Don Kihotqa ümit qyl, söitseñ senor Don Kihot sağan änşeiin bir araldy ğana iemes, tūtas koroldikti tartu ietedi.
— Jartysyn berse de jaman bolmas iedi, — dep qūlaqqağys ietti Sanço, —osy sözime seniñiz, senor Karrasko, qojaiynym özime tartu ietetin koroldik ieşteñeden kemdik körmeidi: tamyrymnyñ dürsilin tyñdap kördim, koroldikter men araldardy basqaruğa densauşylyğym äbden jetedi, — būl jaiynda qojaiynyma da talai märte aitqanmyn.
— Baiqa, Sanço, — dedi Samson, — qyzmet adamnyñ minez-qūlqyn özgertip jiberedi; gubernator bop alğannan keiin tuğan anañdy da tanymai ketuiñ mümkin.
— Būl tek mūsylmanğa ğana tän qasiet, — dedi Sanço renjip, — al men kirşiksiz taza hristianmyn. Joğa, dūrystap körip alsañyzdarşy
meni: men özi jaqsylyqqa jamandyq jasaityn adamğa ūqsai ma iekem?
— Ylaiym solai bolsyn, — dep Don Kihot ün qatty. — Biliktiñ tizgini qolyna tigende bilermiz qaitetinin, al mağan ondai kün onşa alys iemestei körinedi.
Odan soñ Don Kihot bakalavrdan aqyndyq daryny bolsa qolğabys ietip jiberuin: özi juyrda qol üzgeli tūrğan senora Dulsineiä Tobosskaiağa arnap, är joly iesiminiñ bir ärpinen bastalatyn, söitip aqyr aiağynda bastapqy äripterdiñ bärin qosqanda: Tobosolyq Dulsineiä bop oqylatyn bir öleñ jazyp beruin ötindi. Bakalavr öziniñ ataqty ispan aqyndarynyñ qataryna jatpaitynyn, iestuinşe, olardyñ sany bar-joğy üş jarym ğana adam iekenin, alaida älgindei öleñdi keşiktirmei şyğaryp beretinin aitty; rasynda mūndai öleñdi jazu özine äjeptäuir qiyndyq keltiretinin, sebebi tapsyrylyp otyrğan iesim on segiz äripten tūratynyn ieske salyp, ieger tört joldyq şumaqtan tūratyn öleñ jazsa, onda ieki jol artylyp qalatynyn, ieger bes joldan tūratyn, älgi desima nemese redondilia deitin öleñ türimen tört şumaq jazsa, onda ieki jol kem bop şyğatynyn qūlaqqağys ietti, äitse de, soğan qaramastan, bir amalyn tauyp basy artyq ieki äripti jūtyp jiberip, tört joldan tūratyn tört şumaqqa Tobosolyq Dulsineiä iesimin iengizuge uäde berdi.
— Qaitken künde de däp osyndai bop şyğu jağyn qarastyryñyz, — dedi Don Kihot, — iesimi anyq ta aiqyn körsetilmese öleñniñ özine arnalğanyna älemdegi ieşbir äiel senbeidi.
Olar osyğan bätualasty, al Don Kihot bir aptadan soñ attanatyn boldy. Osynau izgi nietti de batyl bastamasyna ieşkim kedergi keltirmeui üşin Don Kihot mūny jan balasyna bildirmei qūpiiäda ūstaitynyna, sonyñ işinde äsirese sviaşennik pen maese Nikolasqa, sondai-aq jien qaryndasy men kütuşi äieline läm dep tis jarmaitynyna bakalavrdan uäde aldy. Karrasko uäde ietti. Būdan keiin, Don Kihotpen qoştasyp tūrğan kezinde, bakalavr odan sätti-sätsiz qadamdary jaiynda reti kelgende özine habarlap tūrudy ötindi; sol arada olar qoş aitysty, al Sanço saparğa daiyndalmaqqa üiine ketti.
Ü tarau
Sanço Pansa men jūbaiy Teresa Pansanyñ qyzyq pen şyjyqqa toly iekeuara äñgimesi jaiynda, sonymen qabat özimiz yqylaspen atap ötetin basqa da oqiğalar jöninde
Besinşi tarauğa jetken osy hikaianyñ audarmaşysy būl tarau, öz pikirinşe, oidan şyğarylğan dep mälim ietedi, öitkeni mūnda Sanço Pansa kelteleu aqylynyñ qarymy jete qoimaityn tilmen söileidi jäne özi müldem beihabar boluğa tiısti närselerdiñ iegjeii-tegjeiin äñgimeleidi; alaida mindetine alğan qyzmetin oryndau üşin audarmaşy ony tärjimalap şyqqandy jön kördi; söitip, ol jūmysyn ärmen jalğaidy.
Sanço üiine airyqşa zor quanyş üstinde, öte köñildi oraldy, onyñ osynau masairağan köñil-küiin arbalet oğy jeter jerden-aq sezip qalğan äieli odan:
— Au, sağan ne bolğan, dostym Sanço? Nege sonşa köñildisiñ? — dep sūrauğa mäjbür boldy.
Al Sanço oğan:
— Şeşesi-au, qūdai qarassa, būlaişa şattanbai-aq qūiar iedim ğoi, — dep jauap qatty.
— Tüsine almai tūrmyn seni, äkesi, — dedi äieli, — büi degende ne aitqyñ kelgenine aqylym jetpeidi: qūdai qarassa, būlaişa şattanbai-aq qūiar iedim deisiñ, men özim nadan äielmin, äitse de jan raqatyn tappaitynyna adamnyñ qalaişa yrza bolatyny köñilime qonbaidy.
— Beri qara, Teresa, — dedi Sanço, — mäz bop tūrğan sebebim: qojaiynym Don Kihotqa qaitadan qyzmet ietudi ūiğardym, ol şytyrman oqiğa izdeu üşin üşinşi märte saparğa şyqpaqşy, men tağy da onymen birge attanam — būğan meni mūqtajdyq pen ükili ümit qosa-qabat itermelep tūr: kim biledi, bälkim, ana jūmsalyp ketken tiyn-tebenniñ ötemine ğaiyptan taiyp tağy da jüz eskudo tauyp alarmyn, äitkenmen, iekinşi jağynan, öziñ men balalardan qol üzip ketetinim de janyma batady, al ieger qūdai aq-adal nanymdy jan aiağy baspağan japan tüz ben jol aiyryqtarynda tentiremei-aq osy otyrğan jerimde onşa bir äure-sarsañsyz tauyp jeuime qarasqan bolsa, — qūdai üşin būl qiyn şarua iemes qoi, zauqy soqsa boldy, — şattyğymnyñ mänisi müldem basqa bolar iedi, äitpese qazir būğan öziñnen qol üzudiñ küiinişi aralasyp mazamdy alyp tūr iemes pe. Qūdai qarassa, būlaişa şattanbai-aq qūiar iedim, degen sözimniñ dūrystyğyn iendi öziñ de moiyndarsyñ.
— Sen qyzyqsyñ, Sanço, — dedi Teresa, — kezbe rytsardyñ oñ qolyna ainalğaly beri tūspaldap söileuge dağdylanyp alğanyñ sonşa, jan balasy söziñdi tüsinbeitin boldy.
— Jaratqan iemiz tüsinetindiginiñ özi-aq jetip jatyr mağan, al būl düniede ol tüsinbeitin ieşteñe joq, — dedi Sanço nalyñqyrap. — Jä, mūny qūia tūralyq. Äñgime bylai, jaryğym, saparğa attanuğa saqadai sai boluy üşin sūr jorğağa üş kün boiy jaqsylap kütim jasauyñ kerek: jemge beretin sūlyny ieki iese köbeit, ier-tūrmandy tekser — sebebi biz toiğa bara jatqan joqpyz ğoi, bizge jer-dünieni şarlau qajet bolady, däulermen, andriaktarmen jäne qūbyjyqtarmen aiqasta des bermeu kerek bolady, ysyldağan, yryldağan, aqyrğan jäne yşqynğan dybystardy iestuge tura keledi, äitse de ianguastyqtarmen jäne jadylanğan mavrlarmen salystyrğanda mūnyñ bäri tükke tūrğysyz närse.
— Kezbe atqosşylar öz nanyn, — dedi Teresa, — mañdai terin töge jürip tabatynyn baiqap tūrmyn, äkesi; sondyqtan seni ondai auyr azaptan qūtqaruyn sūrap qūdaiğa küni-tüni jalbarynatyn bolam.
— Sağan aşyğyn aitaiyn, şeşesi, ieger taiau merzimde bir araldyñ gubernatorlyğyna ornalasudan ümitim bolmasa, men üşin būl ömirdiñ ieş qyzyğy qalmas iedi, — dedi Sanço.
— O ne degeniñ, qūrymağyr, — dedi Teresa kelispei. — Qoi, qorazym, üideme, tiliñe şyqqyr tüineme, sen ğūmyrdy keşe ber, al jer betindegi gubernatorlyq ataulyny şaitan alyp joq qylsyn: anañnyñ qūrsağynan gubernator bop şyqqan ieşteñeñ joq, küni büginge deiin gubernator bop däuren keşken iemessiñ, qūdai özi maqūl körgen mezgilde tabytqa da gubernator bop tüspeisiñ, dälirek aitqanda, salmaidy. Jer betin jailağan jannyñ bäri birdei gubernator iemes qoi — biraq, odan olardyñ birdeñesi qūryp qalğan joq: būiyrğan nesibesin jep, tirligin jasap jatyr. İeñ küşti dämdeuiş — aştyq, kedei-kepşikterde būl qaşan da molynan tabylady, sondyqtan olar tamaqty jaqsy jeidi. Biraq, sen baiqağyn, Sanço: ieger äldeqalai gubernatorlyqqa qol jetkizip jatsañ, meni de, balalardy da ūmytyp ketip jürme. İesiñde bolsyn, ūlyñ Sançiko on beske toldy, iendi oğan mektepke baru kerek, özine nağaşylyğy bar monastyr bastyğy ony din jolyna bağyttamaqqa uäde ietti. Tağy da iesiñde bolatyn bir jai, qyzyñ Marisança küieuge şyğuğa tipten de ketäri iemes, — meniñşe, sen gubernatorlyq jaiynda qandai armandasañ, ol da bolaşaq küieui jaiynda sondai arman keşip jürgen tärizdi; ol da oryndy ğoi iendi: boijetken qyz üşin jaqsy dostan, jaman küieu artyq qoi.
— Arymmen ant ieteiin sağan, süiikti qosağym, — dep söilep ketti Sanço, —jaratqan iem özime gubernatorlyqqa ūqsas birdeñe būiyrtsa, Marisançany asa joğary lauazymdy adamğa ūzatam, odan soñ ony jūrt märtebeli hanym dep ataityn bolady.
— Joq, būl qisynsyz äñgime, — dedi Teresa kelispei, — ony öz teñine ber, ieñ dūrysy sol, äitpese ieger ağaş şärkeidiñ ornyna ädemi tufli, arzanqol köilektiñ ornyna — jibek, äri fijmasy8 bar köilek kise, odan soñ Marika, sen, deudiñ ornyna jūrttyñ bäri ony bälenşe donia jäne märtebeli hanym dep ataityn bolsa qyz bala müldem abdyrap qalady ğoi, adym attağan saiyn qolaisyz jağdaiğa ūşyrai beredi ğoi, mine osy arada iırilgen jibi mūnyñ qalyñ da qarabaiyr kendir mata iekenin baiqatyp qūiady.
— Jap auzyñdy, milau, — dedi Sanço, — oğan ieki-üş jyldai boiyn üiretuge tura keledi, bailarğa tän ädet-qylyqtar men mardymsu oğan, mine, sodan keiin ğana qūp jarasatyn bolady, al jaraspasa — ne şara? Äiteuir tek märtebeli hanym atansa boldy iemes pe, qalğanynyñ bäri bos bylşyl.
— Öziñniñ kim iekeniñdi ūmytpasañşy, Sanço, — dedi Teresa. — Aqsüiek atanam dep bosqa äurelenbe: “Körşi balasynyñ mūryn boğyn sürt te, küieu bala ğyp qolyña kirgiz” degen mäteldi qaperiñnen qyl ieli şyğarma. Mariiäny äldenendei bir grafsymaq nemese dvoriansymaq balağa ūzatu, keiin onyñ qyzymyzdy keketip-mūqatyp, qit ietse boldy auylda ösken anaiy dep moşqap: äkeñ mojantopai mūjyq, şeşeñ jip iıruşi dep qorlauy — keremet jetiskendik pe sol? Joğa, dostym, aitpa ondaidy! Ony sol üşin ösirip pe iedim? Odan da, Sanço, sen tezirek aqşa alyp kel, al qyzdy küieuge beru meniñ şaruam bolsyn: Huan Toçonyñ balasy Lopo Toço oiymda jür, qairatty, densaulyğy myqty jigit, bärimiz de ony jaqsy bilemiz, şamasy, qyzymyz oğan ūnap qalğan sekildi: mine tap sonymen ğana, — sebebi ol öziniñ teñi, — qyzymyz baqytty bolmaq jäne olar ärdaiym köz aldymyzda jüredi, söitip bärimiz, ata-analar men balalar, küieu balalar men nemere-jiender, bir otbasy bop tatu-tätti tirlik keşemiz, jasağan iemiz de bizdi däiim şapağat şuağyna böleitin bolady, sondyqtan qyzdy astanağa nemese äldenendei bir zäulim saraiğa ūzatam degen oiyñnan qait, ondağy jūrt ony jatsyraidy, ol da bärin jatsynyp jüretin bolady.
— Äi, sen, keşe, Varavvanyñ qatyny-ai! — dep aiqailap jiberdi Sanço. — Au, qyzyma qūda tüsetin, jienderimdi keiin jūrttyñ bärine märtebeli myrza dep äspettetetin aituly adamğa beruge qarsy şyqqanda közdep otyrğanyñ qandai paida? Äñgime bylai, Teresa. Qolyna özi kelip qonyp tūrğan baqyttyñ qyzyğyn körip qala almağandar, keiin ol jyraqtap ketkende jylamaityn bolsyn, degen sözdi qarttardan talai märte iestigem. Osy sebepti, baqyttyñ özi qaqpamyzdy qağyp tūrğanda ony qūlyptap alğanymyz jön bolmaidy: jel oñymyzdan soğyp tūr ğoi — iendeşe, tarta bereiik ärmen qarai!
Osyndai söz oramdary, sondai-aq tömende Sanço qoldanatyn sözderdiñ keibiri osy hikaianyñ audarmaşysyn būl taraudy oidan şyğarylğan dep jariiälauğa mäjbür ietken-di.
— Al, aitşy öziñ, misyz maqūlyq, — dep Sanço sözin ärmen jalğady, — ieger äldenendei bir paidaly gubernatorlyqty qolğa tüsirip alsam, sol arqyly iel qataryna qosylsaq, mūnyñ nesi jaman? Marisançağa özim tañdağan adamnyñ ieteginen ūstauğa ierik ber, sonda köresiñ: jūrttyñ bäri seni donia Teresa Pansa dep atai bastaidy, sosyn şirkeude, bizdegi dvorian äielderge qasaqana, işin qyz-qyz qainatyp kilemniñ üstinde, astyña köpşik qoiyp şaljiyp otyratyn bolasyñ, üstiñe kigeniñ jibek bolady. Öitkiñ kelmese, şirkeudegi müsin qūsap, onda da, mūnda da būryla almai, tūrğan jeriñde sileiip tūra ber.
— Au, sen ne dep tūrğanyñdy bilemisiñ öziñ, äkesi-au, — dep dauystap jiberdi Teresa. — Men tek anau älgi graftyq degen närse qyzymdy büldire me dep qorqam. Gertsogqa ūzatasyñ ba älde printske ūzatasyñ ba, neğylsañ da öziñ bil iendi, tek sağan turasyn aitaiyn: öz basym būğan rizaşylyğym men rūqsatymdy bermeimin. Men, dostym-au, qaşan da teñdik bolğanyn qalaimyn, al qaraptan qarap öz-özinen mañğazsynyp, täkapparlanğandy suqanym süimeidi. Şoqyndyrğanda mağan qarapaiym da tap-taza, don nemese pälen-päştuan degen sekildi qily qospasy, qitūrqysy men äşekei-syldyrmağy joq, Teresa iesimi berildi, äkemniñ äulet iesimi — Kaskaho, al meni, öziñniñ äieliñ bolğanym sebepti, Teresa Pansa dep ataidy (dūrysynda, zañ boiynşa, meni Teresa Kaskaho dep atağan jön bolar iedi, biraq būğan iendi ne isteisiñ, zañnyñ jöni bir basqa, koroldiñ jöni bir basqa degen ğoi), öz aty-jönime ökpem joq, sondyqtan mağan donia degen tükke qajet iemes, öitkeni būl sonşalyqty auyr qosymşa salmaq, ony arqalap jüruge şamam jetpeidi, oğan qosa graf äieli nemese gubernator äieli siiäqty älem-jälem kiınip şyqqanda özim jaiynda sybyr-kübir söz tarağanyn qalamaimyn, — ondai söz aitylmai qalmaidy: “Mä, bizdiñ kir-qojalaq qatyn qalai dandaisyp ketken! Keşe ğana aq ter, kök ter bop zyğyr tütip jürgen, şirkeuge de jamylğy ornyna ietegin bürkenip baratyn, iendi, mine, qarai köriñder, — öñkei fijma men qarsy ilgek, bizdi mensinbei mūrnyn şüiiruin qaraşy!” degendi mindetti türde aitady. Äzirge qūdai özimdi jeti me älde bes pe sezimnen, — bir sözben aitqanda, boiymda boluğa tiısti barlyq sezimnen, — aiyra qoimai tūrğan şaqta mūndai masqaraşylyqqa barmaimyn. Sen, otağasy, gubernatorğa nemese äldenendei bir aralğa ainalyp, qalağanyñşa täkapparsyp isinip-kebine ber, al qyzym iekeuimiz — tuğan anamnyñ atymen ant ieteiin — selomyzdan ieşqaida attap baspaimyz: jibi tüzu äieldiñ käsibi — jip iıretin ūrşyq, al uiaty bar qyz üşin — öz qūjyrasy saraimen birdei. Don Kihotyñmen birge şytyrman oqiğañdy izdep kete ber, al qasiret-qaiğymyzdy özimizde qaldyr; qūdai jolymen tirşilik qylsaq bizge de äldenendei bir jaqsylyq būiyrmas deimisiñ, al ana qojaiynyñda don degen qaidan paida bolğan — būl men üşin, ollahi, tañğalarlyq närse, öitkeni onyñ ne äkesi, ne atasy don bolğan iemes.
— Qoi, sen jyn qaqqannan sau bolmassyñ, — dep saldy Sanço. — Jä, ar-uiatyñ bilsin, şeşesi, mäni de, mağynasy da joq ne qily sözdi köiittiñ ğoi kelip. Au, qarsy ilgek, äşekeili syldyrmaq, mätelder men täkapparsynudyñ sağan aitqan sözderime qatysy qanşa? Bermen qara, sen, nadan da topas sorly (seni basqaşa atau mümkin iemes, öitkeni aitqan sözimdi ūqpaisyñ jäne baqytyñ nede iekenin bilmeisiñ): ieger qyzym biık mūnaradan qūlasyn jä bolmasa infanta donia Daraqyğa ma, älde donia Urrakağa ma, — iesimi qandai iekenin ūmytyp ta qaldym tipti, — ūqsap şartarapty şarlap tentirep ketsin dep otyrsam, mine sonda ğana menimen kelispeuge haqyly bolar iediñ, biraq men äit-üit degeniñşe opyr-topyryn şyğaryp, oğan donia men märtebeli hanymdy jabystyryp bersem, söitip ony joqşylyqtan toqşylyqqa jetkizsem, jibek pen barqytqa bölenip jüretin bolsa, mūnymen kelispeitin neñ bar seniñ jäne sağan būdan artyq ne kerek?
— Bilesiñ be, äkesi, nelikten kelispei otyrğanymdy? — dep jauap qatty Teresa. — “Sağan kiım bolatyn da — köilek-könşek, sağan qiyn bolatyn da — köilek-könşek” degen bar iemes pe, — mine, osy sebepten. Jūrt joq-jūqany közben şolady da öte şyğady, al auqattyğa sūqtana qarap, ony közimen işip-jep bitedi, ieger de būl auqatty būryn joq-jūqana adam bolsa, onda köre almaityndar tiliniñ uyn tögip, ösekti qarşa boratady-ai kelip, al ondailar bizdiñ seloda byqyp jatyr, itke laqtyrğan taiaq solardyñ basyna tiedi, — mine, osy sebepten.
— Qūia tūr, Teresa, — dep Sanço ony bölip jiberdi, — qazir sağan ne aitqaly otyrğanyma qūlaq sal, — mūndaidy öziñ öz bolğaly iestigen joqsyñ; rasynda, būl meniñ de sözim iemes: sağan aitqaly otyrğanym byltyrğy ūly oraza kezinde selomyzda ügit taratqan uağyzşy-äkeidiñ naqyl sözi. Mine, tap osy uağyzşy, ūmytpasam: bir kezde bolğan jailardan göri däl qazirgi sätte kuä bop otyrğan närselerimiz qaperimizden äldeqaida jaqsy oryn teuip, iesimizde äldeqaida berik saqtalady, degen iedi.
Sançonyñ joğaryda keltirilgen sözi audarmaşynyñ būl taraudy oidan şyğarylğan dep sanauyna negiz bolğan iekinşi sebep iedi, öitkeni būl Sançonyñ oi-tüsiniginen tym tysqary jatqan närse-tūğyn. Al Sanço bolsa äñgimesin ärmen jalğap jatty:
— Būdan tuyndaityn saldar mynadai: airyqşa jasanğan, şyt jaña kiıngen, janyna topyrlatyp köp malai iertken bir kisini köre qalsaq, qūddy äldenendei qūdiretti küş türtki bolğandai, ieriksizden ieriksiz älgige qūrmetke laiyq adam iesepti qarai bastaimyz, al qaperimiz būl kisini būryn joq-jūpyny kezinde körgenimizdi kirpik qağymda-aq ieske oralta qūiady, solai bola tūrğanymen, kedeiliginen be älde äuletiniñ kembağaldyğynan ba oryn alğan būl abyroisyz jağdaiynyñ, — bäri de artta qalğandyqtan, — qazir izi de joq, bary — osy sätte közimizben körip tūrğanymyz. İegerde tağdyr özin sasyq iısi müñkigen müsäpirlikten (būl uağyzşy auzynan şyqqan söz) mäz-şat molşylyqqa jetkizgen jan tärbieli de körgendi, şüleñgir adam bolsa, jūrttyñ bärimen izetti qarym-qatynas jasai bilse, baiyrğy aqsüiektermen baqtalastyqqa barmasa, onda, Teresa, būryn onyñ kim bolğanyn ieşkim de iesine almaidy, däl qazir qandai bolsa, sol tūrğyda qūrmet körsetedi; ärine, künşilderdiñ jöni bir basqa, olardan qandai baqytty tağdyrğa da sybağa timei qalmaidy.
— Aitqanyñ köñilime qonbai otyr, äkesi, — dedi Teresa, — neğylsañ da öziñ bil iendi, tek sözuarlyğyñmen jäne kökezuligiñmen basymdy qatyrmasañ boldy. İeger oiyña kelgendi isteuge sonşalyqty yntyqzar bolyp tūrsañ...
— Yntyqzar iemes, yntyzar deu kerek, şeşesi, — dep tüzetti ony Sanço.
— Daulaspa menimen, äkesi, — dedi Teresa narazylyq bildirip, — men qūdai auzyma salğan sözdi aityp tūrmyn, qitūrqyñdy bilmeimin. Aitpağym mynau ğana: aqyry ana gubernatorlyqqa añsaryñ birjola auğan ieken, ondaşy balañ Sançony da öziñmen birge ala ket jäne ony osy jastan-aq gubernatorlyq ietuge bauly — öitkeni balanyñ äke jolyn quyp, käsibin üirenui degen ğanibet närse ğoi.
— Gubernator bolğannan keiin, — dep mälim ietti Sanço, — men ony lau attarymen aldyrtam, al sağan aqşa berip jiberem, ol kezde mende qarajatqa mūqtajdyq bolmaidy, öitkeni kök tiynsyz otyrğan gubernatorğa qaryz beruge qūştarlar tabylmai qalmaidy. Al sen balamyzdy būryn kim bolğany baiqalmaityndai, qazir kim iekeni ä degennen añğarylyp tūratyndai ietip kiındiretin bol.
— Aqşa jiberseişi tek, — dedi Tereza juasi ün qatyp, — onyñ qalai ülde men büldege oranyp şyğa kelgenin sonda köresiñ.
— Söitip, toq ieteri, qyzymyzdyñ grafinia bolatyndyğyna iekeuimiz birjola bätualastyq qoi, — dep tūjyrdy Sanço.
— Ol grafinia bolğan küni, — dep qarsylyq bildirdi Teresa, — men ony jerledim dep iesepteimin. Biraq, tağy da qaitalap aitam: neğylsañ da öziñ bil; bizdiñ, äiel beibaqtyñ, mañdaiyna jazylğany — qai iste de jūbaiynyñ, meili ol mikeşe bolsa da, aitqanyn būljytpai oryndau ğoi.
Sol arada ol, beine bir Sançika şynymen-aq o dünielik bolğandai, jer qoinyna berilip te qoiğandai, iegil-tegil ieñirep jylap jiberdi. Mūny körgen Sanço zaiybyn jūbatpaq bop, qyzyn qaitken künde de grafinia ietetinin, biraq mūny barynşa keiinge qaldyra tūratynyn aitty. Olardyñ sūqbaty osymen tämam boldy da, jolğa şyğatyndary jaiynda naqtyraq kelisip alu üşin Sanço Don Kihotqa qaityp oraldy.
ÜI tarau
Don Kihottyñ jien qaryndasymen jäne kütuşi äielimen ne jaiynda pikir alysqany jöninde, al mūnyñ özi külli hikaiadağy ieñ mañyzdy taraulardyñ biri
Sanço Pansa men zaiyby Teresa Kaskaho joğaryda keltirilgen iekeuara pätuasyz äñgimemen ainalyp jatqan kezde Don Kihottyñ jien qaryndasy men kütuşi äieli de qol qusyryp qarap otyrğan joq-ty: är aluan nyşandarğa qarap biriniñ nağaşy ağasy, iekinşisiniñ qojaiyny şartarapty şarlauğa, būlardyñ oiynşa, şalys qadam jasauğa degen rytsarlyq kūştarlyqtan zaryğyp, üşinşi märte qaşyp şyqpaq bop jürgenin sezip qalğandyqtan, ony osynau ziiändy oidan aryltu üşin olar da qoldan kelgenniñ bärin jasap jatty, biraq būl äreketteri qūla tüzdegi qūr aiqai ğana iedi jäne olar suyp qalğan temirdi soqqylap jatqan. Solai bola tūrğanymen, Don Kihotpen ūzaq uaqyt salğylasyp baqqan kütuşi äiel söz arasynda oğan bylai dedi:
— Şynymdy aitsam, marhabatty myrzam, ieger ornyñyzda baiyz tauyp otyra almaityn bolsañyz, söitip qūddy bir kezegenge ūqsap qaitadan jer-dünieni şarlap tentirep, älgi, qalai dep ataluşy iedi, iä, janğa daua, al men ony janğa zaual dep ataimyn, izdeitin bolsañyz, onda qūdai men korolge şağym aitam jäne olardyñ sizge tyiym saluy üşin jan dauysym şyğyp şyñğyratyn bolam.
Don Kihot oğan bylai dep jauap qatty:
— Kütuşi hanym! Aryz-şağymyña qūdaidyñ qandai jauap qaitarary mağan beimälim, sol siiäqty ūly märtebeli ağzamnyñ da nendei jauap qaitaratynyn bilmeimin, biletinim, ieger korol bolsam, koroldiñ atyna kün qūrğatpai tüsip jatatyn qisapsyz da qisynsyz ötiniş-şağymnyñ ieşqaisysyna jauap bermes iedim, öitkeni ūly märtebeli ağzam atqaratyn auyrtpalyğy mol mindetterdiñ işindegi ieñ auyry — barşa jūrttyñ mūñ-mūqtajyn tyñdau jäne bärine tügel jauap qaitaru bop tabylady, mine sondyqtan da mağan qatysty mäselemen onyñ basyn qatyrmağandy jön sanaimyn.
Kütuşi äiel oğan:
— Sonda qalai, senor, ūly märtebeli ağzamnyñ saraiynda da rytsarlar bar ma? — degen sūraq qoidy.
— Bar, — dedi Don Kihot, — jäne olar onşa az da iemes äri kereksiz de iemes, öitkeni olar sarai sän-saltanatynyñ körki sanalady, sondai-aq korol tağynyñ aibynyn asyra tüsedi.
— İendeşe, sizge de, taqsyr, nelikten saraida typ-tynyş qana otyryp korolge, öz qojaiynyñyzğa qyzmet ietpeske?
— Mäsele mynada, qymbattym, — dep jauap qatty Don Kihot, — rytsarlardyñ bäri birdei sarai adamy bola almaidy, sol siiäqty sarai adamynyñ da barlyğy birdei kezbe rytsar bola almaidy jäne boluğa mindetti de iemes: olardyñ da, būlardyñ da ömirde öz oryny bar. Ras, bärimiz de rytsar atanamyz, alaida aramyzdağy aiyrmaşylyq jer men köktei, öitkeni sarai adamdary öz meken-jaiynan attap şyqpai-aq, saraidan bir adym alysqa ūzamai-aq kartağa qarap otyryp külli älemdi şarlaidy jäne būl üşin soqyr tiyn şyğarmaidy, olar aptaptyñ da, aiazdyñ da, aştyqtyñ da, añqa keptirgen şöldiñ de ne iekenin bilmeidi, al bizder, sözdiñ tolyq mağynasyndağy kezbe rytsarlar bolsaq, ystyqta da, suyqta da, dauylda da, jauynda da, kündiz de, tünde de, atqa minip te, jaiau jürip te öz aiağymyzben jerdi arğy şetinen bergi şetine deiin şolamyz jäne dūşpanmen sureti boiynşa ğana iemes, is jüzinde de tanyspyz, kezdese ketken sätterde, yñğaiy kelgen boida olarğa qolma-qol tap beremiz, jekpe-jekte saqtaluğa tiıs ierejeler men är türli ūsaq-tüiek jailarğa, mysalğa: qarsylastyñ biriniñ naizasy nemese semseri qysqalau iemes pe, dūşpannyñ keudesine jasyrğany ne — jädigerlik būiym ba älde köz aldau üşin jasalğan qulyq pa, sondai-aq künniñ säulesin özara qalai ienşilesken jön degen sekildi jäne basqa da osyndai, seniñ müldem habaryñ joq, al özime jaqsy mälim räsimderge pysqyryp ta qaramaimyz. Onan soñ sen tağy mynany bilgeniñ abzal: töbesi kök tiregen, tipti būltqa kirip körinbei de ketetin jäne ärqaisysynyñ aiağy qūddy bir qos alyp mūnara tärizdi, qoly dyrau kemeniñ diñgekterindei, közi diırmenniñ tasyndai ülken äri äinek balqytatyn peştei jainap tūrğan, bir iemes, on däuge kezdeskenniñ özinde de, izgi nietti kezbe rytsar olardan äste jüregi qaltyrap taisaqtamaidy, — kerisinşe, buyrqanyp-būrsanyp, bet qaratpas öjettikpen qarsy ūmtylyp aiqasa ketedi, söitip oñtaiy tabyla qalsa, közdi aşyp-jūmğanşa tyqsyryp äketedi de, iesinen tandyra soqqy beredi: tipti olar äldenendei bir beimälim balyqtyñ qabyrşağyna, — būl qabyrşaqty almastan da berik desedi, — oranyp alğan bolsa da, al semserdiñ ornyna Şam qūryşynan soğylğan ötkir qylyşpen nemese bolattan jasalğan türpileri bar temir şoqparmen, — al ondai şoqpardy öz basym talai märte körgem, — qarulanğan bolsa da bäribir. Mūnyñ bärin sağan, qūrmetti kütuşim, ana rytsarlar men myna rytsarlar arasyndağy aiyrmaşylyqty ūğynsyn dep aityp otyrmyn. Ädildigine jüginsek, bileuşiler iekinşi, dälirek aitqanda, birinşi topty — kezbe rytsarlar tobyn joğaryraq qoiuğa tiıs iedi, būlardyñ arasynan, tarih kuälik ietetindei, qyruar koroldikti jaudan qūtqaryp qalğandardy da jolyqtyra alamyz.
— Ah, senor! — dep sañq iete qaldy sol arada jieni. — Apyrai, tüsiner keziñiz boldy iemes pe osy sizdiñ, tileuiñiz bolğyr: kezbe rytsarlar jaiynda aitylatyn äñgimeniñ bäri tolaiym-tūtasymen ötirik, oidan şyğarylğan äñgime ğoi, al olar jaiyndağy kitaptardy otqa örtegen nemese, tym qūrysa, olarğa sanbenito jaba salğan jön bolar iedi, sondai-aq qara niet būzaqy äri bülikşi iekenin barşağa paş ietip tūruy üşin airyqşa belgi soğudyñ da artyğy joq.
— Jaratqan iemizdiñ atymen ant ieteiin, — dep dauystap jiberdi Don Kihot, — ieger sen tuğan jienim, iağni bir qaptan, bir saptan şyqqan apaiymnyñ qyzy bolmağanyñda bar ğoi, myna küpirşiligiñ üşin sazaiyñdy jaqsylap tūryp tarttyrar iedim jäne būğan külli älem küñirengen bolar iedi. Apyrai, ieñ jeñili şilter toqityn şidiñ özin jöndep igere almai jürgen olaq qyzdyñ kezbe rytsarlarğa arnalğan kitaptar jaiynda oiyna kelgendi aityp, balağattağanyn kim körgen? İeger mūny iestise, senor Amadis ne der iedi? Äitkenmen, ol seni, ärine, keşirer iedi, sebebi ol öz zamanynyñ öte juas äri asa sypaiy rytsary bolatyn, oğan qosa boijetkenderdiñ jan teñ kelmes qamqory-tūğyn, biraq ieger basqa bireu iestigende halyñ müşkil bolar iedi, öitkeni rytsarlardyñ bäri birdei ädepti de izetti iemes, olardyñ arasynan dümşe de, daraqy da tabylyp jatady. Olai deitinim, özin-özi rytsar atandyryp jürgenderdiñ bäri birdei būl ataqqa şynymen laiyq iemes: biri — nağyz altynnan, iekinşisi jalğan altynnan jasalğan. Syrttai qarağanda barlyğy da rytsar tärizdi, alaida aqiqat anyqtalar alğaşqy synaqtan bäri birdei öte almaidy. Rytsar bolmasa da, ūqsap bağuğa tyrysyp ölermendik jasap jürgen näsili naşar adamdar da bar, sol siiäqty qara halyqtan şyqqan sekildi körinbek bop bitin salyp jürgen tekti tūqymnan tarağan rytsarlar da bar: alğaşqylary älde ataqqūmarlyqtan, älde izgi nietten joğary qarai iempeñdeidi, iekinşileri älde jigersizdikten, älde ädepsizdikten tömen qarai syrğaqtaidy; rytsarlardyñ aty ūqsas bolğanymen, atqaratyn is-äreketi ärqalai mūndai ieki türin ajyratu oñaiğa tüspeidi, ol üşin alğyr oi kerek.
— Qūdai-ai! — dep aiqailap jiberdi jien qyz. — Köp biletindigiñiz sondai, ağatai, mūqtajdyq qysqan şaqta qai jerde bolsyn minberge köterilip uağyz aita alar iediñiz, soğan qaramastan soqyrlyğyñyz ben auandyğyñyz sonşa, şyn mäninde qartañdau iekeniñizge qaramastan — qaisarlyğyñyzğa, äljuaz iekeniñizge qaramastan — äleuettiligiñizge qaltqysyz senesiz, qisyqty tüzetip jürmin deisiz, al öziñiz bolsañyz mosqal tartqandyqtan bükireiip ketkensiz, al ieñ bastysy siz — şyn mäninde üş qainasa sorpañyz qosylmasa da rytsar jäne kavalero atanyp aldyñyz, ärine idalgo kavalero bola almaidy iemes, äitse de joq-jūqa janğa ondai bolu qaida!..
— Būl söziñnen onşa köp ağattyq tappai otyrmyn, jien, — degen uäj aitty Don Kihot. — Al, şyqqan tegimiz jaiyn äñgimelesem, sen tañğalar talai närseni aityp bergen bolar iem, alaida qūdaiğa qatysy bar is pen adamğa qatysy bar isti bytystyrmas üşin būl töñirekte söz örbitkim kelmeidi. Mäsele mynada, qaraqtarym: jaryq düniede jer basyp jürgen näsil ataulyny (sözimdi mūqiiät tyñdap alyñdar) tört türge böluge bolady, atap aitqanda: äu bastağy tirligi tipten qarapaiym bolğanymen, birte-birte ūlğaiyp, qanat jaiyp kele jatqan, söitip qazir qūdiretti küşke ainalğan tūqymdar bar; iekinşileriniñ äuelgi qareketi qarqyndy bolğan, osy qarqyndy bäseñdetpeuge tyrmysqan jäne küni büginge şeiin soğan baryn salyp otyr, olar qazir de sol bastapqy deñgeiden tömendegen joq; üşinşileriniñ de alğaşqy adymy osyndai bolğan, alaida keiin olar piramida tärizdi qusyrylyp, jūtañ tartyp, soñynan piramidanyñ ūşar basyndai änşeiin qūr süldege ainalğan, öitkeni äu bastağy oryntağymen, iağni irge tasymen salystyrğanda qazirgi haly tükke arzymaidy; sondai-aq (ieskerte ketetin jai, būlar — köpşilik), maqtan tūtarlyq bastauy da joq, medeu ieterlik orta tūsy da joq tūqymdar da tabylady, olardyñ da tağdyr-talaiy älgi aitylğandai tatymsyz bop tynbaq, — būl barlyq qūl-qūtan men qarapaiym pendege tän hal-ahual. Alğaşqy türge, iağni qarapaiym bastau men üdemeli örleuge, Ottoman äuleti jatady: onyñ negizin qalağan adam — qarapaiym ğana baqtaşy bolatyn, al qazir biz būl äulettiñ qandai biıkke köterilgenin körip otyrmyz. İekinşi türge, iağni qarqyndy qareket pen qol jetkendi qorğap qaluğa, mūragerlik boiynşa taqqa otyrğan ämirşilerdiñ birazy ülgi bola alady, būlar ieligin ne keñitpei, ne kemitpei, sol qalpynda saqtauğa jan salady, söitip özderine tän momyndyğyna bailanysty bağzyda qalyptasqan bir aiada ğana ğūmyr keşedi. Al iendi alğaşqy arşyndy adymnyñ birtindep bäseñ tartuynyñ mysaly tipten köp, öitkeni perğauyndar men mysyrlyq Ptolomeiler, rimdik tsezarlar men qūrttai qūjynağan (ieger osylai atauğa bolsa) midiiälyq, assiriiälyq, parsylyq, grektik jäne varvarlyq ämirşiler, padişalar men kniazdar, osynau külli patşa jäne kniaz tūqymy, — äuletteriniñ özi de, äulet basylary da, — müsäpirlik küige tüsip, qarasyn joğaltty, qazir olardyñ ūrpağyn izdep tabu da mümkin iemes, al aqi-taqi bireu-mireuin izdep tapsañ onyñ äbden azğyndap, aianyşty hal keşip jürgenine kuä bolaryñ haq. Qūl-qūtandar tūqymy jaiynda aitarym bireu: olarğa tier üles — jer basyp jürgenderdiñ qataryn köbeitu ğana, alaida qisapsyz köptigi olardy dañqqa da bölemeidi, däripteuge de tatymaidy. Osy aitylğandardan sender, aqylsyzdarym-au meniñ, būl äulet-näsil degenderdiñ jatqan bylyq iekenin jäne öz ökilderi izgiligin, bailyğy men jomarttyğyn paş ietip jürgen äuletter ğana şyn mäninde ataqty da dañqty sanalatynyn köñilge tüigenderiñ jön bolady. Izgiligin, bailyğy men jomarttyğyn dep beker aityp otyrğam joq, öitkeni qatybas ämirşi de bir — ämirşi qatybas ta bir, al nämärt bai degen söz — sarañ qaiyrşy degenmen para-par: olai deitinim, bai adam öz baqytyn däulet iesi boludan iemes, ony jaratudan jäne qalai bolsa solai iemes, paidaly iske jaratudan tappaq. Beişara rytsarğa öziniñ nağyz rytsar iekenin däleldeitin bir ğana jol, iağni izgilik joly qalady, al būl üşin oğan kişipeiil, ädepti, izetti, inabatty, iltipatty bolu kerek, täkappar, menmen jäne jalaqor bolmauy qajet, al ieñ bastysy, janaşyr bolğany abzal, öitkeni beibaqqa şyn yqylaspen ieki maravedi berui arqyly ol jaqsylyğy jaiynda düiim jūrtqa dabyra ğyp jüretin jannan kem şüleñgirlik körsetpeidi; söitip, ol älgi atalğan izgi qasietterdiñ bärine ie bolsa, onda oğan ūşyrasqandardyñ qaisysy bolsa da meili, bäribir, tipti ol jaiynda tük ieşteñe bilmeitin kisiniñ özi de, ony tekti tūqymnan şyqqan ieken dep qalady jäne solai ūiğarady da, al ieger ondai ūiğarym jasamasa, būl müldem aqylğa qonymsyz närse bop şyğady, öitkeni izgi qasietterdiñ marapaty qaşanda maqtau söz bop tabylady jäne izgi qasiet ieleri maqtau iestimei qalmaidy. Düniede bailyq pen qūrmetke jetkizetin ieki-aq jol bar, botalarym: onyñ biri — ğylym salasy, iekinşisi — äskeri sala. Meni ğalym deuden göri äskeri adam degen dūrysyraq bolady jäne äskeri önerge beiimdiligime qarağanda, Mars 9 belgisi beleñ alğan tūsta tusam kerek, sondyqtan da osy jolmen beine bir mindettilikke sai jürip kele jatqandaimyn jäne tipti külli älem qarsy şyqqan künde de būl joldan jaltarmaimyn, al jaratqannyñ özi alğys berip, tağdyr ämir ietip, aqyl-oiym talap ietip, yqylas-nietim auyp tūrğan isten bas tartuğa meni sendirip bağu — bosqa aramter bolu degen söz; kezbe rytsarlyqtyñ ierlik isterine ilese jüretin şeksiz köp auyrtpalyq özime aidan anyq bolğanymen, osy arqyly qol jetetin ūşan-teñiz igilik te mağan mälim, oğan qosa izgiliktiñ joly jiñişke, zūlymdyqtyñ joly keñ şalqar bolatynyn da, sondai-aq olardyñ maqsat-mūraty men şekara-şegi ärqily bolatynyn da bilem, öitkeni zūlymdyqtyñ daliğan keñ joly ölimge ūlasady, al izgiliktiñ diñkege tier tar joly ömirge ūlasady, älbette, ierte me, keş pe özi de tynatyn ömirge iemes, ieşqaşan aiaqtalmaityn, ärmen jalğasa beretin ömirge; jäne tağy bir biletinim bar, ol kastildik aituly aqynymyzdyñ myna bir öleñ joldarynda sipattalğan:
Jartastarmen şyğarsyñ osy örmelep
Mäñgiliktiñ otauyna şyñdağy,
Basqa jol joq oğan alyp baratyn.
— Alda ğana sorly basym-ai! — dep dauystap jiberdi jien qyz. — Osynyñ bäri azdai, ağataiym oğan qosa aqyn ieken ğoi! Siz bärin de bilesiz, bäriniñ män-jaiyn tüsingensiz, — ieger tas qalauşy bolğandy qalasañyz, onda bireulerdiñ tor jasaudy būiym qūrly körmeitini sekildi, sizdiñ de op-oñai üi tūrğyzyp alaryñyzğa şübäm joq.
— Olla-billä, jienjan, — dedi Don Kihot, — ieger rytsarlyq jaiyndağy arman bar sezimimdi baurap almağanda men neni de bolsyn jasap şyğarar iedim, aitalyq, tor men mäsuek sekildi, tañyrqauğa tūrarlyq närselerdiñ de ne türlisin jasar iedim.
Däl osy sätte äldekimniñ iesik qaqqany iestildi, onan soñ būl kim degen sūraqqa Sanço Pansa būl özi iekenin aityp jauap qatty; Sançony dausynan tani qoiğan kütuşi äiel onyñ türin körgisi kelmei sol boida-aq bölmeden jügirip şyğyp ketti, — ony suqany süimeitindigi sonşalyqty iedi. Sanço Pansağa iesikti jien qyz aşty, senor Don Kihot ony qūşaq jaia qarsy aldy, sosyn olar bölmeni işten bekitip qoidy, mine tap osy jerde mūnyñ aldyndağydan birde kem tüspeitin qyzyqty sūqbat bastaldy.
ÜII tarau
Don Kihot pen atqosşysynyñ iekeuara ne jaiynda äñgimeleskeni turasynda, sondai-aq basqa da aituğa tūrarlyq oqiğalar jöninde Don Kihottyñ Sanço Pansamen birge işten kilttenip alğanyn körgen kütuşi äiel olardyñ ne jaiynda kelissöz jürgizbegin sol qas qağymda-aq seze qoidy; būl bas qosuda üşinşi joryqqa attanu jaiynda qauly alynatynyn añğarğan ol jamylğysyn ala salyp bakalavr Samson Karraskoğa qarai jügirdi, öitkeni asa dilmär, onyñ üstine qojaiyny jaña ğana tanysqan adam retinde būl ony osynau söleket äureşilikten bas tartuğa ügittep köndirer dep oilağan. Bakalavr būl kezde aulasynda ärli-berli qydyrystap jürgen, qatty tolqyğannan terlep-tepşip, tynysy tarylyp ketken kütuşi äiel ony körgen boida aiağyna jyğyla ketti. Äieldiñ qatty qapalanyp, qūty qaşyp ketkenine mazasyzdanğan Karrasko:
— Sizge ne bolğan, kütuşi hanym? Nendei kepke duşar bolğansyz? Jan alqymğa kelgendei abyrjulysyz ğoi, — dep sūrady.
— Özime ieşteñe bolğan joq, qalqam, senor Samson, al myrzam qarasyn batyrğaly jatyr, batyrady ol, batyrmai qoimaidy!
— Kimdi batyrmaqşy ol? — dep sūrady Samson. — Ne bop qaldy tağy?
— Qūianşyq dertiniñ qaqpasynan şyğady da, öziniñ qarasyn batyrady, — dep jauap qatty kütuşi äiel. — Sizge aitaiyn degenim, qadirmendi senor bakalavr, ol tağy bir märte, osymen üşinşi ret, dünie kezip tentirep, özi aitatyndai, janğa daua deitindi izdeuge attanbaq, — ne sebepti mūny osylai ataitynyna aqylym jetpeidi. Alğaşqy joly, ony özimizge qaitarğan kezde, kökala qoidai bop taiaq jep iesekke artuly kelgen. İekinşi joly ony üige torğa qamap, ögiz arbağa otyrğyzyp äkeldi, al myrzam bolsa bireuler özimdi jadylap qoidy dep tüsindi. Sondağy onyñ tür-syqpyty tuğan anasy da tanymastai aianyşty iedi: öñi qūp-qu, äbden jüdep qu sülderi qalğan, közi kilmiıp ketken. Şamaly äldendiru üşin oğan tek jūmyrtqanyñ bir özinen ğana alty jüzden astamyn asattym ğoi, — būğan qūdaidyñ özin, bütkil körşi-kölemimizdi, sondai-aq tauyqtarymdy da kuäğa tartam: tauyqtarym mūny rastap bere alady.
— Oğan zäredei kümänim joq, — dedi bakalavr, — tauyqtaryñyz sondai süikimdi, sondai semiz jäne sondai tärbieli, sondyqtan ötirik aitqannan göri ölip ketkendi artyq köredi. Sonymen, kütuşi hanym, bar kiltipan men bar päle senor Don Kihottyñ oiğa alğan isinde demeksiz ğoi jäne qaupiñiz de tap sonda ğoi, solai ma?
— Tap sonda, senor, — dep maqūldady kütuşi äiel.
— İendeşe, būğan alañ bolmañyz, — dep sendire söiledi bakalavr, — qazir üiiñizge baryñyz da mağan jürek jalğaityn bir ystyq tağam äzirlei qoiyñyz, al jolai, ieger bilseñiz, äulie Apollinariidiñ dūğasyn oqyñyz, men sälden keiin baram, sosyn bärin oidağydai ietip retteimiz.
— Ah, qandai ökinişti! — dep aiqailap jiberdi kütuşi äiel. — Sonda siz mağan, meiirimdi myrzam, Apollinariidiñ dūğasyn oqy dep tūrsyz ba? Au, ol myrzamnyñ tisi syrqyrağanda oqylatyn dūğa ğoi, al onyñ basy auyrady iemes pe?
— Men mūny jaidan-jai aityp tūrğanym joq, kütuşi hanym. Baryñyz, menimen salğylaspañyz, qandai şeşen iekenim öziñizge jaqsy mälim, sondyqtan şeşimimdi bäribir özgerte almaisyz, — dedi Karrasko nyqtap.
Būdan soñ kütuşi äiel ketip qaldy da, bakalavr sol boida sviaşenniktiñ üiine qarai tartty, onymen keiindeu, reti kelgende aityla jatatyn bir jäit jöninde äñgimelespek iedi.
Al būl kezde oñaşa qalğan Don Kihot pen Sanço iekeuara pikir almasyp otyrğan, mūnyñ bäri hikaiamyzda asa bir däldikpen jäne şynşyldyqpen
alğa tartylady. Sanço qojaiynyna bylai dedi:
— Senor! Äielime bärin habarlandyryp ta ülgerdim, söitip ol mağan öziñizge ierip köñiliñiz qaida qalasa, sonda baruğa rūqsat ietti.
— Habarlandyryp iemes, Sanço, habarlap deu kerek, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot.
— Jañylmasam, taqsyr, ne aitpağym tüsinikti bolğan jağdaida meni tüzetpei-aq qoiuyñyzdy öziñizden bir-ieki ret ötingenmin, — dedi Sanço, — al ägäräki tüsinbei qalsañyz, onda: “Sanço, — nemese saitan deisiz be, sapalaq deisiz be, bäribir, — ne aityp tūrğanyñdy ūqpadym”, degeniñizdiñ özi jetip jatyr. İeger tüsindirip bere almasam, sonda ğana tüzetiñiz: men özi könipis adammyn ğoi.
— Ne aityp tūrğanyñdy ūqpadym, Sanço, — dep Don Kihot ony bölip jiberdi, — könipis adammyn ğoi degeniñ ne bildiretinin tüsinbedim.
— Könipis degen söz: barym sol ğana degendi bildiredi, — deitin tüsinikteme berdi Sanço.
— İendi seni būrynğydan da beter tüsinbei qaldym, — dep şynyn aitty Don Kihot.
— İeger meni tüsinbeitin bolsañyz, onda sizge oiymdy qaitip ūqtyrarymdy bilmeimin, bilmeimin dedim — bitti, — dep şort kesti Sanço.
— Toqta, toqta, iendi ğana añğardym, — dedi Don Kihot, — öziñniñ könpis, juas, ikemge köngiş iekeniñdi, sözime ärdaiym qūlaq asyp, ne aitsam da būljytpai oryndaitynyñdy aitpaq bolğan iekensiñ ğoi.
— Bäs tiguge barmyn, — dedi Sanço, — ne degeli otyrğanymdy äu basta-aq birden tüsinip te, añğaryp ta qoiğan bolatynsyz, äitse de tağy birdeñeni bylyqtyryp, byqsyta beruim üşin ädeii basymdy qatyrğyñyz keldi.
— Äbden mümkin, — dedi Don Kihot. — Al, sonymen, Teresa ne aitty?
— Teresa mağan, — dep jauap qatty Sanço, — iebin tapqan ieki asar, uädeni būzğan oñbaidy, basyn joğaltqan şaşyn joqtap jylamas, köktegi tyrnadan qoldağy şymşyq artyq, degendi aitty. Ärine, äieldiñ şaşy ūzyn, aqyly qysqa iekenin bilem ğoi, biraq äieldiñ sözine aqymaq qana qūlaq aspaidy.
— Men de sondai oidamyn, — dep kelise ketti Don Kihot. — İä, dostym Sanço, aita ber ärmen qarai: bügin auzyñnan şyqqan är söziñ almastai jarqyldap tūr.
— Mäsele mynada, — dep sözin jalğady Sanço. — Adam ataulynyñ qai-qaisysy da ölimnen qaşyp qūtyla almaidy, bügin barmyz, ierteñ joqpyz, aqsaqaldy qariiä sekildi sary auyz balapan da ölimnen onşa jyraq tūrğan joq, sol siiäqty, qūdai būiryq bergen mezgilden bir sağat bolsyn artyq ğūmyr keşem dep te ieşkim aita almaidy, öitkeni ölimniñ qūlağy tas kereñ jäne ömirimizdiñ qaqpasyn qaqqan kezde qaşan da asyğys-üsigis keledi, ony jalynyp-jalbarynyp ta, küş qoldanyp ta, skipetrmen10 de, mitramen11 de toqtata almaisyñ — äiteuir, ol jaiyndağy qañqu men daqpyrt osyndai jäne amvonnan da bizge osyny uağyz ietedi — mūny, siz, taqsyr, menen de jaqsy bilesiz.
— Būnyñ bäri dūrys qoi, — dedi Don Kihot, — biraq neni megzep otyrğanyñdy tüsinbedim.
— Meniñ megzep otyrğanym, taqsyr, — dep jauap qatty Sanço, — öziñizde qyzmette bolğan kezimde mağan jalaqyğa aiyna qanşa tölei alatynyñyzdy bilgim keledi jäne tiısti jalaqymdy qolda bar aqşamen töleuge mümkindigiñiz bar ma — sony aşyp aitqañyzdy qalaimyn, äitpese äldenendei bir marapat üşin qyzmet ietuge kelispeimin, öitkeni ol ne tym keş tiedi, ne uaqytynda timeidi, ne tipten timei qūiady, al ieñbekpen tapqan aqşam qaltamda jatsa, korolge de sälem bermeuime bolady. Qysqasy, az ba, köp pe, äiteuir qanşa aqşa tabatynymdy bilsem deimin: köpten dämetken azdan qūr qalady degen bar ğoi, odan soñ: tamşydan tama-tama dariiä bolatyny mälim jäne mūnyñ bäri üiden ketpeidi, üige keledi iemes pe. Ärine, meiirimdi myrzam, ieger oraiy kelip (ras, qazir būğan senimim de, ümitim de joq) uağdaly aralyñyzdy tartu ietip jatsañyz, onda būl araldan tüsetin kiristiñ kölemi dälme-däl ieseptep şyğarylğannan keiin tiısti ülesimdi ūstap qaluğa kelispeitindei men bir sonşalyqty jaqsylyqty bilmeitin adam iemespin ğoi, qolym da sonşalyqty sūğanaq iemes.
— Älbette, dostym Sanço, bireudiñ paidasy üşin saqtap qaludan göri, öz paidañ üşin ūstap qalu äldeqaida tiımdi iekeninde dau barma, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot.
— İä, iä, — dedi Sanço, — ärine, dūrysy ūstap qalu iemes, saqtap qalu ğoi, solai deuim kerek iedi, jaraidy ieşteñe ietpes, öitkeni, siz, taqsyr, meni onsyz da täp-täuir tüsindiñiz ğoi.
— Tüsindim, tüsindim, — dedi Don Kihot, — külli aram oiyñnyñ bärin alaqandağydai anyq körip otyrmyn jäne qisapsyz köp maqalyñnyñ jebesi kimdi nysanağa alyp jatqanyn da jaqsy bilem. Beri qara, Sanço, ieger kezbe rytsarlar jönindegi qandai da bir romannan ülgi tūtuğa laiyq derek tapsam, qūddy bir sañylaudan syğalap qarap alğandai, atqosşylardyñ aiyna nemese tipti jylyna ädette qanşa alatynyn anyq bilgen bolar iem, söitip men de sağan jalaqyny quana-quana töler iem. Men romandardy tügeldei nemese tügelge juyq oqyp şyqtym, biraq qandai da bolsyn kezbe rytsardyñ öz atqosşysyna belgili bir mölşerde jalaqy tağaiyndağanyn keziktire almadym, anyq biletin närsem — atqosşy ataulynyñ marapat üşin ğana qyzmet isteitini, söitip künderdiñ bir küninde, joly bolğan jağdaida qojaiyndarynyñ olarğa araldy jä bolmasa soğan tepe-teñ basqa birdeñeni, nemese, qūryğanda, aqsüiektik ataq pen lauazymdy tartu ietetini ğana. İeger siz, Sanço, osy ümit pen osy dämeni qanağat tūtsañyz jäne özime qyzmetke qaita oraluğa tilek bildirseñiz, onda — bärekeldi, biraq meni kezbe rytsarlyqtyñ iejelgi dästürin būzady-au ne özgertedi-au degenge iegiñiz qyşymai-aq qoisyn. Sondyqtan, qadirmendi Sanço, üiiñizge baryñyz da, Teresañyzğa osy ūiğarymym jaily aityp beriñiz, ieger ol da, siz de mağan marapat üşin qyzmet ietuge kelisseñizder, onda bene quidem12, al ieger būğan yrza bolmasañyzdar, onda qoş aitysqanymyzben dos-jar adam bop qala bereiik: kepterhanada jem bolsa, kepter tabylady. Būğan qosa, balam: jaqsylyq jürgen jerde tapşylyq bolmaidy jäne jaqsylyq ietseñ jarty ietpe, degendi de ūmytpañyz. Būlaişa söz saptap tūrğan sebebim, Sanço, maqaldap söileude öziñizden kem tüspeitinimdi körsetu ğana. Sözimniñ soñynda sizge aitaiyn degenim de jäne aitarym da mynau: ieger mağan marapat üşin qyzmet ietuge jäne basyma tüsken auyrtpalyqty bölisuge beiil bolmasañyz, onda ierik öziñizde, biraq keiin ökinip jürmeñiz, al men özime sizden göri til alğyş, sizden göri ielgezek jäne sizden äldeqaida iepteili äri myljyñğa da äuestigi az bir atqosşy tauyp alam.
Don Kihottyñ mūnşalyqty qatañ şeşim qabyldauy Sançonyñ köñilin alai-tülei ietip jibergeni sonşa, köz aldy qarauytyp, qaisarlyğynyñ qanaty salbyrap qaldy, öitkeni qojaiyny özin joryqqa almai ketedi degen oi osyğan deiin üş ūiqtasa tüsine kirmegen; bölmege Samson Karrasko jäne oğan ilesip, bakalavrdyñ Don Kihotty şytyrman oqiğa izdeu saparynan bas tartuğa qalai ügitteitinin tyñdaudy qyzyq körgen kütuşi äiel men jien qyz kelip kirgen kezde ol äli de sol abyrjyp, abdyrağan halynan aryla qoimağan. Aituly äzilqoi Samson Don Kihottyñ qasyna kelip, ony ötken jolğydai qūşağyna aldy da, bylai dep sañqyldap söilep ketti:
— Beu, kezbe rytsarlyqtyñ sūñğyla sarbazy! Beu, äskerilerdiñ altyn diñgegi! Beu, ispan halqynyñ ar-namysy men abyroiy! Qūdireti küşti qūdaidan, beine ony qarsy aldymda tūrğandai körip ötinerim: üşinşi saparyña bögeuil jasap, kedergi keltiruge tyrysuşylar ümit-tilekteriniñ şytyrmanynda adasyp, arman ietken oi-nietteri aqyry oryndalmai qalsa ieken.
Būdan soñ ol kütuşi äielge qarap bylai dedi:
— Kütuşi hanym iendi äulie Apollinariige siynbai-aq qoisa da bolady, öitkeni senor Don Kihottyñ izgi mūratty äri teñdesi joq oi-josparyn jüzege asyru isin jalğastyra berui qajettigi jöninde köktegi qūdiretti küşterdiñ üzildi-kesildi şeşim qabyldağany mağan jaqsy mälim bop otyr, osy sebepti būl rytsardy aibarly bileginiñ qimylsyzdyğy men äreketsizdiginen aryltyp, şekten tys sergek te şiraq ruhynyñ aibyndylyğyn paş ietuge septik jasamasam jäne soğan köndirmesem ar-uiatymnyñ aldynda azapqa batqan bolar iem, öitkeni osynau keşeuildeuşilik ony qisyq-qyñyrdy tüzetu, jetimderge järdem beru, qyzdardyñ namysyn qorğau, jesirlerdi qamqorlyqqa alu, küieuge şyqqandarğa süieniş bolu, kezbe rytsarlyq ordeni atqaratyn mindetter aiasyna jatatyn, onyñ paryzy sanalatyn, oğan üilesimdi häm qonymdy bop tabylatyn tağy da basqa osy tektes şarualardy iske asyru mümkindiginen aiyrady. Söitip, iendi ier minezdi, ierjürek senor Don Kihot, qūdiretiñizge qūldyq, saparğa ierteñ iemes, tap bügin attanyp kete beruiñizge bolady, marhabatty myrzam, ieger būl üşin äldene jetispei jatsa, onda özimdi de, jiğan-tergen dünie-mülkimdi de jolyñyzğa sarp ietuge äzirmin, al ieger sizge, sän-saltanatyñyzğa qūldyq, atqosşy qajet bolsa, onda sizge qyzmet ietudi, öz tarapymnan, zor baqyt sanar iedim.
Sol arada Don Kihot Sançoğa qarap bylai dep til qatty:
— Mağan atqosşylyqqa adam tabylady dep aittym ba sağan, Sanço? Kördiñ be, mine, kimniñ mağan qyzmet ietuge qūlşynyp tūrğanyn: iä, tap sol zerek te zerdeli bakalavr Samson Karraskonyñ özi, salamankalyq şäkirtter arasynda aldyna jan salmağan äzilqoi äri sotqar, deni-qaryny sau, qimyly şapşañ, myljyñğa joq, aiaz ben aptapqa, aştyq pen şölge şydamdy, kezbe rytsardyñ atqosşysyna qajetti qasietterdiñ bäri bir boiynan tabylatyn adam. Alaida, qaraqan basymnyñ qyzyğy üşin ğylymnyñ osynau şoñ bağanyn şaiqaltuyma, ilim men bilimniñ osynau şyp toly qūmyrasyn qiratuyma, äsem de ierikti önerdiñ osynau şynarynyñ tamyryna balta şabuyma köktegi qūdiret keñşilik iete qoimas. Jä, būl jaña Samson tuğan jerinde qala bersin, söitip onyñ dañqyn arttyru arqyly iegde jasqa jetken ata-anasynyñ da aq şaşyn dañqqa bölesin, al özim, ieger Sanço mağan serik boludy hoş körmese, kez-kelgen atqosşyny qanağat tūtam.
— Joq, hoş körem, — dep mälim ietti qatty tolqyp, köz jasyn tiiä almai otyrğan Sanço, sosyn sözin ärmen jalğady: — Marhabatty myrzam, men jaiynda ieşkim de: “Isi tüsse — müsäpir, isi bitse — kisäpir” degendi aita almaidy, meniñ tūqymymda qarau adam atymen bolmağan, jer-düniedegi jūrttyñ bäri, äsirese özimizdiñ selodağylar, Pansa degenderdiñ kim iekenin jaqsy biledi, al men solardyñ bir japyrağy bop tabylam, oğan qosa, sizdiñ köptegen izgilikti isiñizge, äsirese odan da göri izgilikti söziñizge qarap, öziñizdiñ, taqsyr, meni marapattamaq oiyñyz baryn bajailap, bek jaqsy ūğynyp aldym. Al iendi jalaqyğa qatysty iesep-qisap jaiyna den qoiyñqyrap ketsem, būl tek äielime jaqsy atty körineiin degendikten iedi, sebebi onyñ basyna bir oi kelse boldy, öziniki oryndalğanşa böşkeniñ qūrsauyn qondyrğan balğa syndy bir tynbaidy. Alaida ierkekke — ierkek, äielge — äiel bop qalu paryz, osy sebepti būra tartuğa köne qoimaityn kei belgilerim boiynşa özimniñ ierkek iekenim anyq bolsa, onda öz üiimde de, äielim hoş köretinindei, ierkek bop qalğym keledi, sondyqtan, taqsyr, sizden, keiin dau-damai tuuyna jol bermeitin qosalqy jazuy bar ösiet qaldyruyñyz ğana talap ietiledi, — sosyn senor Samsonnyñ köñili jai tabuy üşin jedeldetip jolğa şyğaiyq: olai deitinim, öziniñ aituynşa, sizdi şartarapty üşinşi märte şarlau üşin jolğa salyp, — älde: attandyryp degen dūrys pa, qalai? — jibermese, ar-uiaty aldynda abyroisyz qalğaly tūr ğoi. Al men, meiirimdi myrzam, öziñizge aq-adal qyzmet ietem jäne būl qyzmetim kezbe rytsar atqosşylarynyñ, — būrynğysy bar, qazirgisi bar, — barşasynyñ qyzmetinen ieş kem tüspeidi, tipti artyğyraq bolady dep tağy da uäde berem.
Sanço Pansanyñ sözi de, söz oramy da bakalavrdy qatty tañyrqatty, qojaiyny jaiyndağy birinşi hikaiany oqyp şyqqanymen, Sançony sonda beinelengendei şynymen-aq sonşalyqty qyzyq adam dep oilamağan; alaida, Sanço: qosymşa jazuy bar ösiet deudiñ ornyna qosalqy jazuy bar ösiet degendi aitqan kezde bakalavrdyñ ol jaiynda oqyğandaryna senbeske amaly qalmady, söitip osy ğasyrdağy nağyz miğūlanyñ birimen jüzdesip tūrğanyna közin äbden jetkizgennen keiin, tap myna myrzasy men malaiyndai qos naqūrysty älem äli körmegen şyğar degen oiğa keldi. Aqyr aiağynda Don Kihot pen Sanço qūşaq qauyştyryp, dostyğyn qaita jalğastyrdy; onan soñ aqylğa kenen Karraskonyñ, — analar qazir oğan köripkel sekildi qarai bastağan, — keñesi men rūqsaty boiynşa saparğa üş künnen keiin attanuğa ūiğarym ietildi, osy merzim işinde jolğa qajetti närseniñ bärin jinap ülgeruge, sondai-aq, bet bürkeuişi bar dulyğa tauyp aluğa bolatyn, Don Kihottyñ aituynşa, onsyz köñili könşimeitin. Ony Samson tauyp beruge uäde ietti — özine jaqsy tanys bir adamda sondai närseniñ bar iekenin biledi ieken jäne ötinişin aiaqsyz qaldyrmaitynyna senimdi körinedi, sebebi bolattan soğylğan būl dulyğanyñ jyltyratyp tazartylmağany jäne jaltyrap tūrmağany öz aldyna, kerisinşe, tat basyp, totyğudan äbden qaraiyp ketipti. Kütuşi äiel men jien qyzdyñ bakalavrğa jaudyrğan qarğysynda qisap bolmady; iekeui şaşyn jūlyp, betin tyrnap, Don Kihottyñ jol şeguin beine būl onyñ saparğa attanuy iemes o düniege attanuyndai körip, nağyz jaldamaly joqtauşylardai zar iledi. Don Kihotty tağy bir märte joryqqa şyğuğa ügittegendegi Samsonnyñ közdegen maqsaty jaiynda alda äñgime ietiledi, — sodan säl būryn özi baryp keñesip qaitqan sviaşennik pen şaştaraz oğan osyndai aqyl qosqan-dy.
Qysqasyn aitqanda, Don Kihot pen Sanço özderine qajet bolady-au degen zattarynyñ bärin üş künniñ işinde tügel jinap aldy; odan soñ, Sanço zaiybyn, Don Kihot — jien qyzy men kütuşi äielin jūbandyrğannan keiin, bir küni keşkisin iekeui, özderin jarty mil jerge şyğaryp saluğa tilek bildirgen bakalavrdan basqa jūrttyñ bärinen jasyryn türde, Tobosoğa baratyn jolğa tüsip tartyp ketti: Don Kihot — senimdi säigüligi Rosinantyn, al Sanço sol baiağy iesegin minip kele jatqan; aita keterlik jäit: Sançonyñ qorjyny — azyq-tülikke, ämiiäny — bir qajeti bolar dep Don Kihot bergen aqşağa lyq toly bolatyn. Samson Don Kihotty qūşağyna alyp, barlyq sätti-sätsiz qadamy jaiynda habarlap tūruyn ötindi, sätsizdikterine özi, Samson, süiiniş bildiretinin, sättilikterine, şynaiy dostyq qağidalary talap ietetindei, küiiniş bildiretinin aitty. Don Kihot uäde berdi; Samson betin seloğa qarai būrdy da, ieki salt atty zañğar qala Tobosoğa qarai saparyn jalğap ketti.
ÜIII tarau
Būl tarauda senora Dulsineiä Tobosskaiağa bara jatqan jolynda Don Kihottyñ qandai kepti bastan keşkeni jaiynda äñgimelenedi
“Qūdireti küşti allanyñ meiirimi mol!” dep şalqidy Ahmet Ben-inhali osy segizinşi taraudyñ basynda. “Allanyñ meiirimi mol!” dep üş märte qaitalaidy; şükirşilik ietip otyrğan sebebim, Don Kihot pen Sanço derevniadan äldeqaşan jyraqtap ta ketti, myna tartymdy hikaianyñ oqyrmandary Don Kihottyñ qily qareketi men atqosşysynyñ qyrşañqy qaljyñy osy qas qağymnan bastalady dep ieseptei beruine bolady, deidi; ol oqyrmandarğa ailaker idalgonyñ būrynğy rytsarlyq ierlikterin ieske almauğa, nazardy bolaşaq isterine audaruğa keñes beredi, būrynğylary Montel jazyğynda bastalğanyndai, iendigileri däl qazirgi Tobosoğa bara jatqan jolda bastalatynyn aitady, sondai-aq avtordyñ būl ötinişi özi iemeksitip otyrğan närselerimen salystyrğanda onşa orynsyz da iemes iekenin qūlaqqağys ietedi; söitip ol äñgimesin ärmen jalğaidy.
Don Kihot pen Sanço oñaşa qalğan-dy, äitse de Samson ūzap ülgergenşe bolmai, Rosinant kisinep, iesek aqyra bastady, mūny iekeui de — rytsar da, atqosşysy da jaqsy yrymğa, zor baqyttyñ nyşanyna jorydy; degenmen, aqiqatyn aitar bolsaq, mästektiñ kisinegeninen iesektiñ yşqynuy men aqyruy aşyraq iestilgen-di, Sanço osyğan qarap öziniñ baq-talaiy myrzasynyñ baq-talaiynan basym tüsip, ony köp keiinde qaldyrady ieken dep tüidi; būl arada Sanço astrologiiä salasyndağy tanym-tüsinigine süiengen bolar degen oi tuyndaidy, alaida ol jaiynda hikaiada ieşqandai derek joq; bir ğana mälim närse, sürinip ketkende nemese qūlap qalğanda ol ämanda özine-özi: odan da üide otyrğanym jaqsy, iedi degendi aitatyn, öitkeni sürinu men qūlaudyñ saldarynan aiaq kiımiñdi büldiru men qabyrğañdy syndyrudan basqa paida tappaisyñ ğoi; aqylğa kenen bola qoimasa da, atqosşymyz būl arada şyndyqqa bir taban jaqyndau-tūğyn. Sol jerde Don Kihot oğan bylai dep til qatty:
— Dostym Sanço! Jolda kele jatqanymyzda künniñ qalai batqanyn bilmei qaldyq, iendi qazir qarañğylyq qoiulanyp ketkeni sonşa, şamasy, Toboso qalasyna tañ ata jete almaityn da şyğarmyz; basqa şytyrman oqiğa izdeuge attanbas būryn äueli sonda soğa ketuge, sol jerden jan teñ kelmes Dulsineiänyñ rūqsaty men marhabatty rizaşylyğyn aluğa ūiğarğan iedim: tek sondai rizaşylyqtyñ arqasynda ğana qandai şytyrman oqiğany bolsyn jeñispen aiaqtaimyn degen oidamyn jäne soğan kämil senemin de, öitkeni būl ömirde hanymdarynyñ yqylas-peiilinen artyq kezbe rytsarlar aibatyn arttyrar ieşteñe joq.
— Men de solai oilaimyn, — dep quattai ketti Sanço, — biraq sizdiñ, taqsyr, onymen tildesip jä bolmasa jai ğana jüzdesip rizaşylyğyn alatyn ornyñyz deimin-au, mysal üşin aitam, kümändi bop tūr iemes pe: bälkim, onymen ana joly sizdiñ Serra Morenanyñ qaq törinde qalai aqymaqtanyp, anaiy äreketter jasap jatqanyñyzdyñ jaiyn baian ietken hatty alyp barğanymda jüzdesken ornym — iağni, mal qoranyñ şartağy arqyly ğana jüz körisuiñizge tura keletin şyğar.
— İe-ie, Sanço, ana joly öziñ osynau köz tartatyn körkemdikpen jäne suretteuge söz jetpeitin sūlulyqpen didarlasqan, dälirek aitqanda, älde birdeñe arqyly didarlasuyña tura kelgen oryn sağan mal qoranyñ şartağy bop ieles bergen ieken-au? — dedi Don Kihot bäseñ dauyspen. — Joğa, o ne degeniñ, ol jerdiñ galereiä, balkon nemese koroldiñ sän-saltanaty mol saraiynyñ portigi13 iekeninde ieş kümän joq.
— Mümkin, äbden mümkin, — dep kelise ketti Sanço, — äitkenmen, qara basyp qatelesip jürmesem, mağan ol şartaq siiäqty bop köringen.
— Qalai bolğanda da, kettik sonda, Sanço, — dedi Don Kihot. — Onymen qalai jüz köriskenimde tūrğan däneñe joq: mal qorasynyñ şartağy arqyly ma, tereze arqyly ma, sañylau nemese baqtyñ qorşauy arqyly ma — bäribir, öitkeni onyñ kün sipatty didarynyñ köz janarymdy şylağan är tal şapağynyñ özi aqyl-oiymdy nūrlandyryp, ruhymdy tasytady, odan keiin aqyl-parasaty men aibyny jöninen külli älemde mağan teñ keler jan balasy bolmaidy.
— Aqiqatyn aitqanda, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — anau älgi kündi, iağni senora Dulsineiä Tobosskaiany körgen kezimde ol sonşalyqty bir jarqyrap tūrğan joq-ty jäne jan-jaqqa şaşyratqan şapağy da közime şalyna qoimağan, şamasy, būl meiirimdi hanymnyñ, öziñizge būryn baian ietkenimdei, men barğan kezde dän ūşyryp jatqandyğynan, ainala-mañyn būlt tärizdi qoiu şañ torlap, bet-älpetin körsetpei jibergendiginen şyğar.
— Sonda sen, Sanço, senora Dulsineiä dän ūşyryp jatty degen tūjyrymyñnan älige şeiin ainymai, solai oilap, soğan senip, sony ūstanyp jür iekensiñ ğoi, solai ma? — dep sūrady Don Kihot. — Şyndyğyna kelgende, būl jūmys, būl käsip ädette basqadai ispen jäne iermekpen şūğyldanu üşin jaratylğan jäne sondaimen şūğyldanuğa boryşty aqsüiek äuletten şyqqandar ainalysatyn jäne ainalysuğa tiıs, osy arqyly olardyñ tektiligin arbalet oğy jeter jerden-aq añğaryp-biluge bolatyn, şaruağa müldem juyspaidy-aq iemes pe?.. Özderiniñ hrustaldan soğylğan saraiynda tört nimfanyñ nemen şūğyldanğanyn: süiikti özeni Tahonyñ suynan jağağa qalai şyqqanyn, kök maisağa jaiğasyp otyrğannan keiin, ailaker aqynymyzdyñ aituynşa, altynnyñ, inju men jibektiñ qospasynan toqylğan, asa bağaly matalarğa keste töguge kiriskenin suretteitin öleñin iesiñde jöndi saqtamağan iekensiñ-au, Sanço. Öziñ baryp körgende meniñ aiauly hanymym da, sirä, tap sondai şaruamen ainalysyp otyrğan boluy kerek, şamasy, ieger tek ieresen ierlikterimdi köre almaityn älde bir zūlym siqyrşy ony auystyryp, özge türge iengizip qoiyp jürmese; jalpy, ol zalym jüregimdi quanyşqa böleitin närseniñ bärin müldem basqa birdeñege ainaldyryp jiberedi, — men tipti öz qareketimniñ baspadan şyqty delinip jürgen baianynyñ avtory da, özime öştigi bar köz bailauşy bop şyğyp, oqiğalardy qasaqana būrmalap, aqiqatqa qūşaq-qūşaq ötirik qosyp, osynau şynaiylyğy şübäsiz hikaianyñ odan ärmen öristeuine qatysy joq basqa bir tosyn jağdailar jaiyndağy äñgimemen äuestenip kete me dep te qauiptenem. Beu, qyzğanyş, sansyz köp baqytsyzdyqtyñ bastauy, izgiliktiñ irge tasyn kemirgen jebir qūrt-ai! Jaman ädet ataulynyñ özeginde, Sanço, jan raqatyn tabuğa degen qūştarlyq jatady, al qyzğanyştyñ özeginde — küiiniş, öşpendilik pen yzadan öñge dym da joq.
— Men de däiim osyny aityp jürmin ğoi, — dep ilip äketti Sanço. — Bakalavr Karraskonyñ sözine sensek, özimiz jaiynda jazylğan anau älgi kitapşada nemese hikaiada meniñ ar-namysyma, oğan ieş kümän joq, beine bir jürgisi kelmei kötkenşektegen, söitip oñ jaq büiirden de, sol jaq büiirden de oñbai tepki jegen şoşqanyñ qiqar qabanyna tartylğandai sybağa tigen şyğar, şamasy. Solai bola tūrğanymen, şynym būl, öz basym birde bir siqyrşy jaiynda bir auyz jaman söz aitqan iemespin, onyñ üstine, mağan bireu qyzğanyş bildiretindei jiğan-tergenim de jarytymsyz. Ras, men öz paidamdy jibermeimin, sondai-aq kei-keide pysyqailyq jasaudan da jaltarmaimyn, biraq pysyqai bolğanymmen, iesesine añqaulaumyn jäne añqaulyğym — tua bitti minezim, äste de jasandy närse iemes; tipti qūdaiğa degen senimnen özge qasiettiñ bärinen qūralaqan bolğan künimniñ özinde de, — al men qūdaiğa jäne rimdik-katoliktik şirkeu üiretetin jäne senetin närseniñ bärine ömir boiy şyn jürekten äri qapysyz senip kele jatqan adammyn, oğan qosa, ievreilerdi ittiñ ietinen jek körem, — mine, tek jalğyz sol üşin ğana şyğarmaşylar mağan keşirimmen qarap, jazbalarynda meni jaqsy jağymnan körsetui kerek iedi. Äitse de, meili, oilaryna ne kelse sony köiite bersin, bai bolyp körgenim joq, kedei bolyp ölgenim joq, iendeşe kitaptarda bireulerdiñ özim jaiynda ne jazyp, ne qūiatynyna jäne törtkil düniede iendi qandai ösek-aiañ qaulaitynyna tükirgenim bar: auyzdaryna tüskenin ottai bersin.
— Būl aitqandaryñ osy küngi bir ataqty aqynnyñ basynda bolğan jaidy oiyma oraltty, Sanço, — dedi Don Kihot. — Ol kurtizankalar14 jaiynda äzil-şyny aralas syqaq jazady, biraq bireuin ūmyt qaldyryp, atyn atamai ketedi, osy sebepti köpşiliktiñ köñilinde būl kurtizanka ma älde iemes pe degen kümän tuady; älgi äiel bolsa, öziniñ tizimge ilinbei qalğanyn körip, aqyndy jerden alyp, jerge salyp, qandai jazyğy baryn, iesimi nelikten tizbege kirmegenin sūraidy, sosyn syqaq öleñin tolyqtyrudy, özi jaiynda birdeñe qosudy talap ietip, olai ietpegen jağdaida körer küni bir uys bolatynyn mälim ietedi. Aqyn onyñ tilegin oryndap, kelistire surettep beredi, äiel oğan yrzaşylyq bildiredi: jaman da bolsa äiteuir abyroi iekenin aitady. Sondai-aq, iesimi ūrpaqtan ūrpaqqa jetuin közdep, älemniñ jeti keremetiniñ biri retinde qūrmetteletin Diana ğibadathanasyna ot qoiyp, tügin qaldyrmai örtep jibergen baqtaşy jaiyndağy äñgimeni de osy arada ieske sala ketkenniñ artyğy joq: közdegen maqsaty iske aspauy üşin älginiñ atyn auyzşa türde de, jazbaşa türde de ieske almauğa jäne atamauğa ämir ietilgenine qaramastan, onyñ iesimi Gerostrat iekeni aqyry mälim bolmai qalmady. Onan soñ ūly imperator Besinşi Karl men älde bir rimdik dvoriannyñ arasynda bolğan jağdaiatty da aita ketken oryndy. İmperator ataqty Rotonda ğibadathanasyn körmek bolady, bağzy zamandarda būl düiim qūdai ğibadathanasy dep atalğan iedi, al qazir äbden laiyqty türde düiim äulie ğibadathanasy atalady jäne rimdik mäjusiler tūrğyzğan ğimarattar arasyndağy ieñ jaqsy saqtalğany da osy, sondai-aq ony kötergen qūrylysşylardyñ sän-saltanaty mol äri zañğar ğimarat saludağy asa talğampazdyğyn da körneki türde kuälandyryp tūr: poşymy apelsinniñ jarty böligin ieske salady, asa aumaqty, kün säulesi jalğyz ğana terezeden, anyğyraq aitqanda, joğary jaqtağy döñgelek oiyqtan ğana tüsip tūrğanymen, işi de keremet jaryq; mine, imperator da ğimaratty tap osy jerden tamaşalağan iedi, al janyndağy rimdik äldebir aqsüiek zäulim qūrylystyñ ädemiligi men sän-saltanatyn, arhitekturasynyñ köz tartar ierekşelikterin tüsindirip tūrğan. Olar atalmyş oiyqtan bylai şyqqan soñ älgi dvorian imperatorğa: “Ūly märtebeli imperator ağzam! Būl düniede iesimimdi mäñgilikke qaldyru üşin, ūly märtebelim, sizdi qūşaqtai alyp öziñizben birge tömen qarai qūlauğa degen qūştarlyq myñ märte boiymdy qūrsağanyn aitqym keledi”, depti. “Būl öreskel oiyñyzdy oryndamağanyñyz üşin sizge köpten-köp raqmet, alaida iendigi jerde adaldyğyñyzdy synaqtan ötkizetin mūndai mümkindik tua qoimas, öitkeni sizge özimmen iendi ieşnärse jaiynda söilespeuge jäne özim baratyn jerlerge attap baspauğa ämir ietem”, dep jauap qatypty imperator. Būdan soñ älgi aqsüiekke mol syilyq beripti. Mūnyñ bärin, Sanço, dañqymyzdy jaiuğa degen qūştarlyqtyñ tipten aqylğa syiymsyz närse iekenin körsetu üşin aityp otyrmyn. Sen qalai oilaisyñ, Goratsiidi qaru-jarağyn tügel asynğan küii köpirden Tibrdiñ tūñğiyğyna sekiruge itermelegen ne? Mutsiidi qolyn otqa jağyp jiberuge mäjbür ietken ne? Kurtsiidi Rimniñ qaq ortasynda paida bolğan ot şaşqan tüpsiz şyñyrauğa qūlauğa türtki bolğan ne? İulii Tsezardiñ ne qily jaman yrymdarğa qasaqana Rubikonnyñ arğy betine ötuine ne sebep boldy? Al ieger odan göri bertinirektegi mysaldarğa keletin bolsaq, asa bir sypaiy adam sanalatyn Kortes basqarğan ierjürek ispandardy Jaña Düniede kemelerin suğa batyryp, qu medien jağalauda qaluğa küştegen ne? Osy ispetti basqa da ülkendi-kişili ierliktiñ bäri de ataq-dañq üşin jasalğan qareket boldy, bolyp ta otyr jäne bola da bermek; al dañqqa kelsek, ol ajaldy adamdarğa ajalsyzdyqtyñ özindik bir türi ispetti körinedi, sol sebepti de olar mūny özderiniñ aituly ierligine laiyq marapat dep biledi, al şyndyğynda, bizge, hristian-katolikter men kezbe rytsarlarğa, jer betinde äri ötkinşi ğūmyrda qol jetkizuge bolatyn jäne qanşa ūzaqqa sozylğanymen, aqyrğy şegi aldyn-ala belgilenip qoiylğan derekti düniemen birge qalaida aiaqtalyp tynatyn önimsiz dañqtan göri ana jaqtağy, ğaryş äue keñistikterindegi, aldağy ğūmyrda ielenetin dañq jaiynda köbirek qam jasağan jön bolar iedi, öitkeni būl — mäñgilik dañq, — mine, Sanço, is-äreketimiz özimiz tūtynatyn hristian dini belgilep bergen şekten nelikten şyqpauğa tiıs iekendiginiñ sebebi osyndai. Bizdiñ paryz: däuler keipindegi täkapparlyqty küiretu, qyzğanyşty — keñ peiildilik pen aq jürektilik, aşu-yzany — salqynqandylyq pen sabyrlylyq, meşkeilik pen ūiqyşyldyqty — tamaqty az işip, köbirek sergek bolu, läzzatqūmarlyq pen näpsiqūmarlyqty — oi-nietimizdiñ ämirşisi ietip tañdağan jandarymyzğa degen adaldyq, al jalqaulyqty — tek hristian ğana iemes, sonymen birge aibyndy rytsar atanuymyzğa da bolatyn jäne şyn mäninde-aq solai atanuymyzğa septigi tietin oqiğalardy izdep, jer-jahandy şarlap iel kezu arqyly jeñu bop tabylady. Mine, Sanço, jaqsy lepes jetkizetin ieñ joğary madaqqa ie boludyñ joldary osyndai.
— Taqsyr, qazir mağan aityp bergen närseñizdiñ bärin de öte jaqsy tüsindim, — dep mälim ietti Sanço, — alaida, soğan qaramastan, bir küdigimdi seiildirip bergeniñizdi qalar iedim.
— Sen, sirä, seiiltip demeksiñ-au, Sanço, — dep tüzetti ony Don Kihot. — Ait, aita ber, şamam kelgeninşe jauap qaitaryp köreiin.
— Aityñyzşy mağan, senor, — dep sözin jalğady Sanço, — älginde öziñiz atağan jäne bäri baiağyda dünie salğan İiüliler, — älde Avguster me, qalai iedi özi? — jäne basqa da jürek jūtqan rytsarlar deimin-au, qaida solar qazir?
— Mäjusiler — tozaqta, oğan ieş kümän joq, — dep jauap qatty Don Kihot, — al hristiandar, ieger olar izgi nietti hristian bolsa, ne maqşarda, ne jūmaqta.
— Jön-aq, — dedi Sanço, — al iendi tağy bir bilgim keletini: anau älgi atağy jer jarğan senorlardyñ süiegi jatqan mazardyñ aldynda kümis şamdal janyp tūra ma, ziiärathanalarynyñ qabyrğasy baldaqpen, kebinmen, tūtam-tūtam şaşpen, balauyz aiaqpen jäne közben körkemdelgen be? İeger olai bolmasa, onda nemen körkemdelgen?
Būğan Don Kihot bylai dep jauap qatty:
— Mäjusiler sağanasy köbine-köp sän-saltanatty ğibadathana türinde salynğan: İulii Tsezardyñ mäiiti ğalamat ülken piramidanyñ ortasynda tas biteuli jatyr, ony qazir Rimde Äulie Petrdiñ jualdyzy dep ataidy; imperator Adriannyñ mazary — tūtas bir derevnianyñ aumağyn alyp jatqan qamal-sarai, — būryn ol Moles Hadriani15 atalatyn, al qazir būl Rimdegi äulie Angel qamal-saraiy; Artemisiiä patşaiym jūbaiy Mavzoldy älemniñ jeti keremetiniñ biri retinde äspetteletin sağanağa jerledi, biraq atalmyş mazarlardyñ birde biri, mäjusiler tūrğyzğan basqa da sağanalar sekildi, kebinmen de, būl jerde äulie jatqanyn añğartatyn basqadai tartu-taralğymen jäne emblemamen de körkemdelmegen.
— Özim de solai oilağam, — dedi Sanço. — Al, iendi aityñyzşy, ieñ keremet ierlik ne: ölgendi tiriltu me älde däudi öltiru me?
— Būğan bas auyrtudyñ qajeti joq, — dep jauap qatty Don Kihot, — ieñ keremet ierlik — ölgendi tiriltu.
— Mine, osy jerde ūstalyp qaldyñyz, — dep ilip äketti Sanço. — İendeşe, ölgendi tiriltetin, käridiñ köz janaryn aşatyn, aqsaqtyñ aiağyn tüzep beretin, syrqatty sauyqtyratyn adam, mazarynyñ aldynda şamdal janyp tūratyn, ziiärathanasyna jiylğan tauap ietuşi nöpir mürdesine bas ūratyn adam, olai bolsa, jer betinde qanşasy ğūmyr keşpesin meili, sonşa mäjusilik imperator men kezbe rytsardyñ bäri qaldyrğan jäne qaldyryp jatqan dañqtan äldeqaida artyq dañqqa osy ömirde de, aldağy ömirde de ie bola bermek.
— Būl söziñmen kelisuge bolady, — dedi Don Kihot.
— Äulie mäiiti men mürdesiniñ dabysy, igi quaty jäne, jūrt auzynda aitylyp jürgendei, därgeii ierekşe qūrmetteletini sonşa, — dep sözin jalğai tüsti Sanço, — qasietti şirkeu-anamyzdyñ rūqsatymen jäne maqūldauymen onyñ ziiärathanasyna şamdal da, şyraq ta, baldaq ta, suret te, şaş tūtamy da, köz ben aiaq ta qoiylğan, — osynyñ bäri qūdaiğa qūlşylyq ietudi küşeitu jäne äulieniñ hristiandyq dañqyn nyğaita tüsu maqsatyna qyzmet ietedi. Korolder äulie mäiitin, iağni mürdesin ornalaspaq jerine iyğyna salyp köterip barady, süieginiñ kişkene kesekterin süiedi, osy kesektermen tauaphanalary men ieleuli degen mehraptaryn äşekeilep, qadirin arttyra tüsedi.
— Osy aitqandaryñnan qandai tüiin tüiüge bolady sonda, Sanço? — dep sūrady Don Kihot.
— Tüiin mynadai, — dep jauap qatty Sanço. — Siz ben bizdiñ äuliege ainaluymyz qajet, sonda özimiz sonşalyqty qūştar bop jürgen jaqsy ataqqa tezirek qol jetkizetin bolamyz. Myna qyzyqqa qarañyz, senor: keşe me älde aldyñğy küni me (qysqasyn aitqanda, taiauda) ieki jalañ aiaq monah äieldi äulieler qataryna qosty, mine iendi qazir solardyñ tänderin jansyzdandyru maqsatynda belden buynğan şynjyryn süiü ne bolmasa soğan qol tigizu zor baqyt sanalady jäne bügingi tañda būl şynjyrlar, meniñ biluimşe, korolimizdiñ, qūdai qamqor bop jürgen ämirşimizdiñ, arsenalynda saqtauly tūrğan Roland semserinen de artyq qūrmetteletin körinedi. Sondyqtan da, közsiz batyr, oğan qosa kezbe rytsar bolğannan göri, senor, äldenendei bir ordenniñ momaqan monahy bolğan äldeqaida jaqsy, öitkeni, däuge me, qūbyjyqqa ma älde andriakqa ma, kimge bolsyn bäribir, jiyrma myñ ret naiza salğannan göri, öziñdi öziñ qamşymen jiyrma ret şyqpyrtqan qūdai nazaryna tezirek şalynady.
— Būğan aitar dauym joq, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot, — biraq jūrttyñ bäri birdei monah bola almaidy ğoi, onan soñ qūdaidyñ nyq senimde jürgenderdi peiişke aparar joly da aluan-aluan. Rytsarlyq ta monahtar ordeniniñ bir türi: rytsarlar arasynda da mäñgilik jan raqatyna bölenip jürgen äulieler bar.
— Jön, — dedi Sanço juasi söilep, — biraq, iestuimşe, peiiştegi monahtar rytsarlardan äldeqaida köp desedi.
— Mūnyñ sebebi, rytsarlarğa qarağanda inoktar onsyz da öte köp qoi, — dedi Don Kihot.
— Kezbe rytsarlar da az iemes, — dedi Sanço kelisiñkiremei.
— Az iemes, — dep maqūldady Don Kihot, — äitse de olardyñ arasynda rytsar atanuğa laiyqtylary kemde-kem.
Mine, osyndai jäne osyğan ūqsas äñgimelermen olar bir tün men bir kündi ötkizdi, köñil audaruğa tūrarlyq ieşqandai şytyrman oqiğa kezikken joq, al Don Kihotqa būl äjeptäuir uaiym boldy. Aqyry, ierteñine keşkisin, olardyñ köz aldynda zañğar qala Toboso kölbep jatty, sony körgende Don Kihot quanyp qūntyñdap ketti, al Sanço bolsa köñilsizdenip, tūnjyrap qaldy, öitkeni Dulsineiänyñ qaida tūratynynan müldem habary joq-ty jäne onymen ömiri jüzdesip körmegen, aita keterligi, qojaiyny da ony ömiri körmegen adam-dy; söitip, biri — ony köruge yntyzarlyqtan, iekinşisi — ony ieşqaşan körmegendikten, iekeui de ierekşe tolqu üstinde boldy; Sanço qojaiyny özin Tobosoğa attandyrğanda ne isteui keregin oilap taba almai qara terge tüsti. Aqyr soñynda Don Kihot qarañğylyq qoiulanğanşa qalağa kirmei tūra tūruğa ūiğarym jasady, söitip olar uaqytşa Toboso mañaiyndağy bir toğaiğa kelip ornalasty, al belgilengen merzim jetkende iekeui qalağa kelip kirdi, sol jerde olar qaitkende de jolyqpai qoimaityn jağdaiğa jolyqty.
IH tarau
Mūnda osy tarauda aitylatyn jailar turasynda baiandalady.
Tün kemeline kelgen şaqta, älde kemeline onşalyq kele qoimağan şaqta ma, äiteuir, Don Kihot pen Sanço toğaidy tastap, Tobosoğa kelip kirdi. Tūrğyndary tynys alyp, alañsyz ūiqy soğyp jatqandyqtan qala da jym-jyrt tynyştyqta mülgip tūrğan. Ai äjeptäuir jaryq-ty, alaida Sançoğa salsañ, tünniñ közge türtse körgisiz qarañğy bolğany jaqsy iedi, öitkeni keşeligin sezdirmeu üşin qarañğylyqty syltau iete alatyn. Qalada tek ittiñ ürgeni ğana iestilip tūrdy, būl Don Kihottyñ qūlağyna türpidei tiıp, Sançonyñ aza boiyn qaza qylumen boldy. Äredik-äredik iesek aqyryp, şoşqa qorsyldap, mysyq miiäulap jatty, ärqily äuendegi būl dybystar tünniñ maujyrağan tynyştyğynda ädetten tys qatty jamyrap tūrdy; ğaşyqtyq dertine şaldyqqan rytsar būl jağdaidy jaman yrymğa jorydy, äitkenmen, Sançoğa qarap:
— Sanço balam! Dulsineiänyñ saraiyna qarai jol basta, — bälkim ol ūiqysynan ūianğan da şyğar, — degendi aitty.
— Öi, qaidağy saraidy aityp tūrsyz, märtebeli hanymmen ükiniñ uiasyndai ğana üişikte jüzdestim iemes pe? — dep dauystap jiberdi Sanço.
— Şamasy, sol tūsta ol tekti äuletten şyqqan senoralar men printsessalar arasynda qalyptasqan jäne dästürge ainalğan ürdis boiynşa qūrbylaryn iertip qamal-saraiyndağy şağyndau meken-jailarğa baryp jürgen ğoi, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot.
— Senor! — dedi Sanço. — Aqyry mağan qasaqana Dulsineiä hanymnyñ üiin qamal-saraiğa ainaldyrğyñyz kelse, aityñyzşy, osyndai beiuaqta onyñ qaqpasy nelikten aşyq tūruğa tiıs? Ony aştyru üşin qaqpany tarsyldatyp şu şyğarğanymyz qalai bolady? Öitsek, jūrttyñ bärin dürliktirip, mazasyn alamyz ğoi. Sonda qalai sizdiñşe, köñili soqqan kezde kele beretin, kelip iesik qağatyn, beiuaq bolğanyna qaramai özderin işke kirgizip alatyn aşynalarğa ūqsap bikeşter iesigin qağyp tūrmaqpyz ba?
— İeñ qiyny — qamal-saraidy tauyp alu, — dedi Don Kihot kelispei, — ne isteitinimizdi, Sanço, sağan sodan keiin aitam. Dūrystap qaraşy öziñ, Sanço: men jöndi köre almai tūrmyn-au deimin, äne bir qarauytqan zäulim ğimarat şynymen-aq Dulsineiänyñ saraiy sekildi.
— İendeşe, tarta berseñizşi alğa qarai, taqsyr, — dep ilip äketti Sanço, — bälkim, şynymen de solai şyğar, biraq sol saraidy öz közimmen körip, qolymmen sipağannyñ özinde de, bäribir, däl qazirgi kezdiñ kündiz iekenine qandai sensem, oğan da sondai senetin bolam.
Don Kihot birinşi bolyp qozğaldy, söitip ieki jüz qadamdai jürgen soñ qarauytyp tūrğan zäulim ğimaratqa jaqyndap, biık mūnarasy baryn baiqady, sol arada ğana mūnyñ qamal-sarai iemes, sobor iekenin añğardy. Sony körgen ol:
— Biz şirkeuge tap keldik, Sanço, — dep ün qatty.
— Körip tūrmyn, — dedi Sanço. — Qūdai saqtağanda, äiteuir molağa tap kelmegenimizge şükir, äitpese osyndai beimezgil uaqytta tentirep zirat kezip jüru jaqsy yrym bolmas iedi, onyñ üstine, ieger qara basyp qatelesip ketpesem, älgi senoranyñ üii tūiyq köşede ornalasqan dep öziñizge aitqan da sekildi iedim.
— Qūdaidan qoryqsañ ietti, miğūla! — dep aiqailap jiberdi Don Kihot. — Qamal-sarailar men korol sarailaryn tūiyq köşege tūrğyzğanyn qaidan kördiñ?
— Senor! — dep qarsylyq bildirdi Sanço. — Är ieldiñ salty basqa: şamasy, mūnda, Tobosoda, sarailar men zäulim ğimarattar tar köşede tūrğyzylatyn bolğany ğoi, sondyqtan, taqsyr, raqym ietip, jaqyn mañdağy keñ köşeler men tar köşelerdi aralap şyğuğa rūqsat ietiñizşi, — bälkim, äldebir qaltarystan ğaiyptan-taiyp älgi saraidy ūşyratyp ta qalarmyn, taptyrmai silemizdi qatyryp, diñkeletip bitti ğoi, it jegir.
— Aiauly hanymyma qatysty närseler jaiynda aitqanda auzyña abai bol, — dep ieskertti Don Kihot, — bosqa qyzbalanbaiyq, aqylymyzdyñ qalğan-qūtqanynan airylyp qalmaiyq.
— Şamam kelgenşe şydamdy boluğa tyrysarmyn, — dep mälim ietti Sanço, — biraq bibimizdiñ üiin bir körgende-aq ömir-baqi ieste saqtap qaluymdy jäne tün ortasynda tauyp beruimdi talap ietip otyrğanyñyzda ündemei qaluğa qanşa tözim kerek iekenin bilseñiz! Onyñ üiin tipti öziñiz de, taqsyr, taba almai tūrsyz ğoi, al sizdiñ ony myñ märte körgeniñizge ieş kümän joq.
— Sen meni tyğyryqqa tirep tūrsyñ, Sanço, — dedi Don Kihot. — Beri qara, naisap, jan teñ kelmes Dulsineiäny ieşqaşan körmegenimdi, saraiynyñ tabaldyryğyn ieşqaşan attamağanymdy, oğan tek syrttai, ūzynqūlaq habar boiynşa ğaşyq bolğanymdy, öitkeni ajary men aqyly jaiyndağy auyzdan-auyzğa tarağan madaq sözdi meniñ de qūlağym şalğanyn sağan san qaitalap aitpap pa iedim?
— İendi tüsindim bärin, — dep saldy Sanço, — jäne aşyğyn aituğa tiıspin: ieger siz, taqsyr, ony körmegen bolsañyz, onda özim jaiynda tipti äñgime joq.
— Olai boluy mümkin iemes, — dedi Don Kihot narazylyq bildirip, — qalai bolğanda da äiteuir, mağan onyñ dän ūşyryp jatqanyn körgeniñdi aitqansyñ jäne oğan berip jibergen hatyma jauap äkelgensiñ.
— Būl mäselege onşa şūqşiiä bermeñiz, senor, — dep mälim ietti Sanço, — sondyqtan, bilip qoiğanyñyz abzal, ony köruim de, jauabyn äkeluim de ūzynqūlaq habar boiynşa iske asqan-dy, al senora Dulsineiä degen kim, qandai adam — mağan ol jaiynda aitu da bir, aidalağa lağu da bir.
— Sanço, Sanço! — dedi Don Kihot debdirep. — Ärine, keide äzildep qoiğannyñ artyğy joq, biraq keide qandai qaljyñ da iersi äri iebedeisiz bop şyğady. İeger men jüregimniñ ämirşisimen ieşqaşan jüzdespedim jäne tildespedim desem, būl seniñ de onymen ieşqaşan tildespedim jäne jüzdespedim dep jariiä ietuiñ kerek degen söz iemes, — mūnyñ olai iemestigin öziñ de bilesiñ ğoi.
Osylai äñgimelesip tūrğan kezderinde qarsy aldarynan qos qaşyr jetektegen äldebir adam boi körsetti, jerge süiretilip kele jatqan soqanyñ şyqyryna qarap Don Kihot pen Sanço ony tañ atpai tūryp telimine qarai ketip bara jatqan diqan ğoi dep tüigen, būl şyn mäninde de solai bolatyn. Diqan än salyp kele jatyr iedi:
Ronsevaldağy añşylyqta
Sorladyñdar-au, frantsuzdar.
— İeger bügin äldenendei bir jaqsylyqqa jolyqpasaq, — dedi ony tyñdap alğan Don Kihot, — tūrğan ornymda jer tabandap qalaiyn. Myna diqannyñ qandai ändi aityp kele jatqanyn iestip tūrmysyñ?
— İestuin iestip tūrmyn ğoi, — dep jauap qatty Sanço, — biraq bizdiñ izdep jürgen närsemizge Ronsevaldağy añşylyqtyñ qatysy qanşa? Däl osylaişa onyñ Kalainos jaiynda da än saluyna bolatyn iedi, — al būdan bizge kelip-keter jaqsylyq ta, jamandyq ta joq.
Sol ieki arada diqan da taiap qalğan, Don Kihot oğan bylai dep til qatty:
— Iske sät, qadirmendi dostym! Jan teñ kelmes printsessa donia Dulsineiä Tobosskaianyñ saraiy qai jerde iekenin aityp bere almas pa iekensiz mağan?
— Senor! — dep jauap qatty jigit. — Men özim basqa jerde tūram, mūnda bar-joğy birneşe kün ğana bolmaqpyn, bir däuletti jer ielenuşige iegistikte jūmys isteuge jaldanğam. Myna qarsy bettegi üide sviaşennik pen ponomar tūrady, sol iekeuiniñ biri, bälkim, tipti iekeui de älgi printsessa jaiynda sizge naqty mälimet berui mümkin, sebebi olarda Tobosodağy barlyq tūrğynnyñ tizimi bar, äitse de, öz oiymşa, külli Tobosodan birde bir printsessany şyraq alyp izdeseñ de tappasyñ haq. Ras, baibatşa äielder köp, täkapparlary da jetip artylady: olai deitinim, öz üiinde otyrğan soñ bäri özin printsessa sezinedi ğoi.
— İendeşe, dostym, — dep ilip äketti Don Kihot, — solardyñ arasynda älginde özim sūrastyrğan hanym da boluğa tiıs.
— Äbden mümkin, — dei saldy jigit, — al iendi hoş bolyñyzdar, tañ syz berip qaldy.
Sūrastyrudyñ soñyn kütpegen ol qaşyrlaryn qualai jöneldi. Myrzasynyñ abdyrap qalğanyn jäne öte renjuli iekenin körgen Sanço bylai dedi:
— Senor! Tañ atyp keledi, kün şyqqanda köşede tūrğanymyz jaraspaidy, sondyqtan qaladan şyğyp ketkenimiz täuir bolar: siz, taqsyr, taiau mañdağy ormanda boi tasalai tūrar iediñiz de, men kündiz qalağa qaityp oralyp, meiirban hanymymnyñ älde üiin, älde qamalyn, älde saraiyn izdep tapqanşa qaltarys-qaltarysty qarap şyğar iedim; tappasam, ärine, mūnyñ ülken baqytsyzdyq bolary ras, al tapsam, märtebeli hanymmen sizdiñ qaida jäne qandai köñil küide onyñ ämiri men keñesin kütip otyrğanyñyz jaiynda, ar-namysy men jaqsy atyna nūqsan kelmeitindei jolmen qalai jüzdesuiñizge bolatyny jaiynda äñgimeleser iedim.
— Sen köp oidy az ğana mölşerdegi sözdiñ auqymyna syiğyzyp jiberdiñ, Sanço, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot. — Būl keñesiñdi asqan yrzaşylyqpen qabyl alam jäne ony qolma-qol oryndauğa qūştar bop tūrmyn. Söitip, balam, biz ormanğa baramyz, men sonda bola tūram, al sen, öziñ uäde ietkendei, qalağa qaityp oralasyñ, hanymymdy izdep tabasyñ, onymen jüzdesip, äñgimelesesiñ, aqyl-parasaty men izettiligin ieskersek, onyñ tarapynan biz kütpegen keremet bir jaqsylyqtyñ bolyp qaluy da ğajap iemes.
Özi Serra Morenağa jetkizdim dep jürgen Dulsineiänyñ jalğan jauabyna qatysty ötirigi şyğyp qalmasy üşin Sanço qojaiynyn Tobosodan alyp ketuge asyğyp tūr iedi, sondyqtan qalany tezirek tastap şyğuğa baryn salğan jäne būl oiy şynymen-aq jedel iske asty; söitip, olar qaladan ieki mildei jerde ornalasqan bir ormandy, dälirek aitqanda, toğaidy tauyp aldy. Dulsineiämen söilesu üşin Sanço qalağa baryp qaitqanğa deiin Don Kihot sonda otyra tūrudy ūiğardy, — al bizdiñ ielşimiz jolşybai airyqşa köñil audaruğa jäne ierekşe senim bildiruge laiyq oqiğalarğa kez boldy.
H tarau
Mūnda Sançonyñ Dulsineiäny qalaişa op-oñai jadylap qoiğany jöninde, sondai-aq qanşalyqty külkili bolğanymen, sonşalyqty şynşyl basqa da oqiğalar jaiynda äñgimelenedi.
Osy tarauda äñgime bolatyn jailarğa jetken osynau aituly tuyndynyñ avtory oqyrman seniminen airylyp qalmau üşin būl turasynda jūmğan auzymdy aşpağanym jön bolar-aq iedi degendi aitady, öitkeni Don Kihottyñ iesalañdyğy mūnda adam aitqysyz därejege jetedi, tipti älemdegi ieñ ieren, ieñ ieresen iesalañdyqtardy da jolda qaldyryp, arbaletten ieki ret atqandağydai qaşyqtyqqa alğa şyğyp ketedi. Äitse de, asa qatty abyrjyp, äbigerge tüskenimen, aqyr aiağynda būl jaidy ol öz janynan ieşteñe qospai jäne şyndyqty bir şökim de şegermei, sonyñ özinde de suait degen aiyp arqalap şyğatynyna köñil audarmai, ömirde qalai oryn alsa sol qalpynda surettep şyqty; būl rette ol dūrys qadam jasağan, sebebi aqiqat kei jağdaida jūqaryp-jūqalanğanymen ieşqaşan jyrtylmaidy, maidyñ su betine qalqyp şyğatyny sekildi qaşan da jalğandyqtan joğary tūrady. Söitip, äñgimesin ärmen jalğağan ol, ataqty Tobosonyñ irgesindegi şoq talğa ma, toğaiğa ma, ormanğa ma boi tasalağan Don Kihottyñ Sançoğa qalağa qaityp baruğa, aiauly hanymymen öz atynan äñgimelespeiinşe jäne şyn berilgen rytsarymen jüzdesuge, bolaşaqta külli qandy şaiqastary men qiyn bastamalarynyñ barynşa sätti aiaqtalaryna degen ümitten qol üzbeui üşin özine oñ sapar tileuge rizaşylyğyn almaiynşa közine körinbeuge ämir ietkenin aitady. Sanço özine berilgen būiryqty būljytpai oryndauğa jäne ana jolğydan aumağan ūnamdy jauap äkeluge uäde ietti.
— Bara ğoi, balam, — dedi Don Kihot, — biraq öziñ jolyqqaly tūrğan nūr şaşqan sūlulyqpen jüzdesken sätiñde asyp-sasyp abyrjuşy bolma. Beu, külli älemdegi atqosşylardyñ ieñ baqyttysy! Qaperiñniñ berik boluyna qam jasa, aiauly hanymym öziñdi qalai qabyldağanyn qapysyz iesiñde saqta: ötinişimdi özine baian ietip tūrğan şağyñda öñi alabūrtyp ketti me; iesimimdi iestigen sätte birtürli ürgelektenip, uialşaqtap qaldy ma; ieger joğary aqsüiektik därejesine sai äsem bezendirilgen oryntaqta otyrsa, köpşikterine qarai şalqalai ketti me; ieger seni türegep tūrğan qalpynda qabyldağandai bolsa, aiağyna tüser salmağyn alma-kezek auystyryp, typyrşyp tūrdy ma, sony baiqa; jauabyn ieki nemese üş märte qaitalağan joq pa; qaiyrymdylyq tanytyp tūryp qataldyq bildirdi me nemese, oğan kerisinşe, jabyrqañqy türin özgertip jainañdap şyğa keldi me; jiğan şaşynda şaşau joq bolsa da, jöndep qoimaqqa qolyn köterdi me; qysqasy, balam, barlyq qimyl-qozğalysyn qalt jibermei qadağala, öitkeni osynyñ bärin būljytpai jetkizseñ, onda onyñ köñil tükpirinde özime degen qandai sezim būğyp jatqanyn aiqyn añğarar iedim; ieger äli künge şeiin bilmeseñ, bilip qoiğanyñ abzal, Sanço: süiispenşilik sezimi baurağan ğaşyqtardyñ is-äreketi men syrt közge şalynar qylyğy jan-düniesinde ne bolyp, ne qoiyp jatqandyğynan habar jetkizetin ieñ senimdi şabarman bop tabylady. Sonymen, jolyñ meniñ jolymnan jeñildeu bolğai, dostym, bara ğoi iendi jäne japadan-jalğyz uaiymğa batyp, abyrjyp azap şegip otyratyn men beibaq küterden de göri molyraq tabysqa qol jetkizip qait.
— Bopty onda, men kettim, keşikpei qaityp oralarmyn, — dep mälim ietti Sanço, — al siz, marhabatty myrzam, jüregiñizdiñ aptyğyn basa tūryñyz, äitpese degbirden äbden airylğandaisyz jäne täuekel degen jelqaiyq, ötesiñ de ketesiñ, süzegen siyrğa qūdai müiiz bermeidi, sosyn tağy: baqyt şybyn siiäqty, birese gülge, birese köñge qonady, degen sözderdi ieske alyñyz. Mūny aityp tūrğan sebebim, tünde biz aiauly hanymnyñ saraiyn da, qamalyn da taba almadyq qoi, iesesine qazir, tapa-taltüste, men olardy äldeqalai kezdeisoq türde tauyp alarmyn dep oilaimyn, tek tapsam ieken, al onymen tildesu jağyna alañ bolmañyz — ony özime tapsyryñyz.
— Şynynda da, Sanço, — dedi Don Kihot, — maqaldaryñdy söz arasyna qaşan da öte oñtaily qystyrasyñ, oiğa alğan isterimdi oryndau üşin mağan da qūdai sondai oñtaily jağdai tuğyzğai.
Būl sözderdi jüre tyñdağan Sanço ieseginiñ basyn būrdy da, tepeñdep tarta jöneldi, al atqa minip otyrğan Don Kihot, aiağyn üzeñgige şirep, naizasyna süiengen qalpy berekesiz bualdyr oiğa berildi. İendi biz ony osy arada qaldyryp, Sanço Pansanyñ soñynan ileseiik: myrzasynan jyraqtap bara jatqan onyñ da köñili alai-tülei bop, oiğa şomyp ketken-di; mūnysy janyn qatty jabyrqatqany sonşa, ormannan şyqqan boida artyna jaltaq-jaltaq qaranyp alyp, Don Kihottyñ körinbeitinine köz jetkizgen soñ ieseginen sekirip tüsip, ağaştyñ tübine kep jaiğasyp otyrdy da, özimen-özi bylai dep söilesip ketti:
— Aityñyzşy, Sanço bauyrym, qai jaqqa qarai bağyt aldyñyz? Kim biledi, bälkim, joğalğan iesegiñizdi izdep jürgen şyğarsyz? — Joğa, o ne degeniñ. — İendeşe, qaida bara jatyrsyz? — Bilgiñ kelse, men printsessanyñ tap özine bara jatyrmyn, al būl printsessa bolsa, sūlulyqtyñ küni jäne mūqym aspan älemi. — Sonda mūnyñ bäri, sizdiñşe, Sanço, qai jerde ornalasqan? — Qai jerde deisiñ be? Zañğar qala Tobosoda. — Jön ieken! Al kim sizdi onda jibergen? — Meni onda aibyndy rytsar Lamançalyq Don Kihot jiberdi, anau älgi qisyqty tüzetetin, şöldegenge tamaq beretin, aşyqqanğa susyn beretin adamdy aitam. — Öte jaqsy. Al, älgi bikeştiñ qaida tūratynyn bilesiz be, Sanço? — Myrzamnyñ aituynşa, ol ne korol saraiynda, ne sän-saltanaty mol qamalda tūratyn körinedi. — Al siz būryn ony körip pe iediñiz? — Joğa, özim de, myrzam da ony ieşqaşan körgen iemespiz. — Mūnda printsessalaryn azğyryp, teris jolğa salyp, äielderiniñ mazasyn alu üşin kelgenderiñnen qūlağdar bolğan kezde Toboso tūrğyndary jedel bas qosyp, özderiñdi oñdyrmai taiaqtap sileitip salsa, mūnysy äbden oryndy äri ädil bop şyqpai ma? — Şynyn aitu kerek, ieger ielşi iekenimdi ieskermese, mūnyñ meilinşe oryndy bolatynynda dau joq, biraq mynadai söz bar iemes pe:
Siz – ielşisiz, iei dostym,
İendeşe, sizde kinä joq.
— Mūny arqa tūtpai-aq qoiyñyz, Sanço, — lamançalyqtar qanşalyqty ädil bolsa, sonşalyqty yzaqor, namysyna tigenge tözbeidi-aq. Krest ūstap tūryp aitaiyn: aram oiyñyzdyñ bary añğaryla qalsa, halderiñizdiñ müşkil bolary anyq. — Joğal, şaitan! Qasiet daryğan jerde otyrmyz! Apyrai deimin-au, bireudiñ raqat-qyzyğy üşin qūstyñ sütin izdep tentireitindei ne köringen mağan? Tobosodan Dulsineiäny izdeu de bir — Ravennadan Mariiäny, Salamankadan bakalavrdy izdeu de bir ğoi. Şaitan ğoi, şaitan meni būl iske jegip qoiğan — basqa ieşkim iemes!
Mine, Sanço qabyrğasymen osylai keñesken iedi; söitip, būl sūqbattan mynadai tüiin tüidi:
— Jä, jeter iendi, būl düniede ölimnen basqa närseniñ bäriniñ de ornyn toltyruğa bolady, — qalaisyñ ba, qalamaisyñ ba, bäribir, ömirimizdiñ soñynda qai-qaisymyzdyñ da ölim qamytyna bas sūğuymyzğa tura keledi. Qai isin qalai bağamdasañ da qojaiynym baryp tūrğan naqūrys, rasynda özim de odan ieş qalyspaimyn, soñynan salpaqtap, qyzmet körsetip jürgendikten, bilgen adamğa, meniñ iesuastyğym tipti onyñ iesuastyğynan da basym; “Kimmen aralas-qūralas iekeniñdi aitşy, kim iekeniñdi aityp bereiin” degen söz teginnen tegin şyqty deimisiñ, odan soñ tağy: “Synyqtan özgeniñ bäri jūğady” deitin de bir maqal bar. Jyndysürei adam bolğandyqtan ol qai närse jaiynda bolsyn köbine-köp qiiäs-qyñyr tūjyrym jasaidy, aqty qara, qarany aq dep biledi, ana joly jel diırmendi — däu dep, monahtar mingen qaşyrdy — tüie dep, qoi otarlaryn — jaudyñ qosyny dep, basqa da osyndai tolyp jatqan topşylama jasağanda da solai bolğan, iendeşe ony alğaş kezdesken şarua kelinşektiñ birin mynau senora Dulsineiänyñ tap özi dep ilandyrudyñ da ieş qiyndyğy joq, al ieger ol būğan senbei qoisa, onda men jata qalam da ant-su işem, ieger ol da ant-su işse, men qaitadan ant-su işem, ieger ol tabandap tūryp alsa, men odan beter örşelenem, al qaşanda soñğy sözdi özim aitatyn dağdym bolğandyqtan būl şaruanyñ aqyry nemen tynaryn bir qūdaidyñ özi biledi. Bälkim, osyndai qyñyrlyğym baryn baiqağan soñ ol meni iendi qaityp mūndai tapsyrmamen attandyra qoimas ta: menen jaqsy şabarman şyqpaitynyn köredi ğoi, bälkim öşpendilik tanytyp jür dep ūğatyn zūlym siqyrşylarynyñ biri özin ökinişte qaldyru üşin jäne äiteuir bir jamandyq jasau üşin süiiktisiniñ tür-älpetin ädeii büldirgen ğoi dep oilauy da yqtimal, — sirä, tap solai bolatyn da şyğar.
Būl bailamy Sanço Pansany äjeptäuir köñildendirip tastady, söitip, şaruamdy tyndyrdym dep şeşken ol, Tobosoğa baryp qaitqanyna Don Kihottyñ köñili äbden sensin degen oimen sol jerde keşke deiin tapjylmai otyrdy da qoidy; sol arada kütpegen jerden Sançonyñ joly bolyp ketti: ornynan tūryp, sūr jorğasyna qonjiğany sol iedi, Toboso jaqtan bettep kele jatqan, älde iesekke, älde mäşige mingen üş şarua äieldi közi şalyp qaldy, — olardyñ astyna mingen köligi jaiynda avtor aşyp aitpaidy, alaida, dūrysynda, būl selo qatyn-qalaştary attyñ ornyna minetin mäşi bolatyn, biraq būl airyqşa köñil audaruğa tūrarlyq närse iemes, sondyqtan bizdiñ de arnaiy toqtap, būl mäseleni iegjei-tegjeili qarastyruymyzdyñ qisyny joq. Sonymen, şarua äielderdi közi şalğan Sanço jedel basyp qojaiyny Don Kihotqa qarai bet aldy, al anau būl kezde auyr-auyr kürsinip, süiispenşiligi jaiynda şer tarqatyp otyrğan. Sançony körgen ol:
— Ne jağdai, dostym Sanço? Būl kündi quanyştyñ aq tasymen be älde qaiğynyñ qara tasymen be — qaisysymen belgiler iekem? — dep sūrady.
— İeñ dūrysy, taqsyr, professorlar jaiyndağy jazular alystan körinip tūratyndai — qyzylmen, — dep jauap qatty Sanço.
— Demek, jaqsy habar äkelgeniñ ğoi, — dep tūjyrdy Don Kihot.
— Jaqsylyğy sonşa, taqsyr, — dep ilip äketti Sanço, — sizge tek Rosinantty tebinip jiberip, janyna ieki sarai hanymyn ilestirip öziñizge jolyqqaly kele jatqan senora Dulsineiä Tobosskaianyñ aldynan şyğu ğana qalyp tūr.
— Jar bola gör, jasağan! Ne dep tūrsyñ sen, dostym Sanço? — dep aiqailap jiberdi Don Kihot. — Biraq baiqa, aldap jürme meni, jüregimdi jailağan auyr qaiğyny äldebir aldamşy quanyşpen şaiyp tastaimyn dep äure bolma.
— Au, sizdi aldağanda tabatyn paidam qandai, taqsyr, onyñ üstine būğan öziñiz de op-oñai köz jetkize alasyz ğoi! — dep qarsylyq bildirdi Sanço. — Qadañyz şpordy Rosinantqa, senor, jüreiik iendi, — bar jaqsysyn kiıp jasanyp-jainap, bir sözben aitqanda, öz därejesine laiyq sän-saltanat tauyp kele jatqan printsessamyzdy köresiz qazir. Özi de, qasyndağy sarai hanymdary da qisapsyz altyn äşekei taqqan, jalt-jūlt ietip köz qaratpaidy, kiımderi jypyrlağan injuden körinbeidi, almaspen jäne lağylmen bezelgen, bäriniñ de kiımi qalyñdyğy onnan artyq jipke jetetin qamqadan tigilgen, şaş bolsa iyqtan keledi, kün säulesimen oinağany sekildi samal jel ony olai da būlai jelbiretedi, al ieñ bastysy bäri de körerge köz kerek şūbar jorğalyq minip keledi.
— Sirä, jorğa degiñ keldi-au seniñ, Sanço.
— Jorğalyq degen ne, jorğa degen ne — köp aiyrmaşylyq joq, — dedi Sanço kelispei, — qysqasy, qandai at minbesin, äiteuir, suretteuge söz jetpeitin ğalamat sändi kiıngen hanymdar kele jatyr, äsirese meiirban hanymym Dulsineiä Tobosskaiany körgender talyp qūlamasa neğylsyn.
— Jür, kettik, dostym Sanço, — dep mälim ietti Don Kihot. — Al iendi qanşalyqty tosyn bolsa, sonşalyqty quanyşty habaryñ üşin sağan alğaşqy şytyrman oqiğa kezinde-aq qolyma tüsken ieñ täuir oljany tartu ietem, al ieger būğan qanağattanbasañ, onda sağan biyl qūlyndağaly tūrğan üş biemniñ tölin berem, — bielerimniñ selomyzdağy ortaq jaiylymda bağymda jatqanyn öziñ de bilesiñ ğoi, bäri de ūzamai-aq qūlyndaidy.
— Köñilim qūlyndardy aluğa köbirek auyp tūr, — dedi Sanço, — sebebi alğaşqy şytyrman oqiğadan tüsetin oljanyñ tatymdy dünie bop şyğaryna onşa senimim joq.
Sol arada ormannan şyqqan olar jaqyndap kele jatqan üş şarua äieldi kördi. Tobosoğa baratyn joldyñ öne boiyn közben şolyp ötken Don Kihot üş şarua äielden öñge ieşkimdi taba almai, qatty yñğaisyzdanyp qaldy, sosyn Sançodan Dulsineiä men sarai hanymdarynyñ qaladan şyqqany anyq pa dep sūrady.
— Au, qaladan şyqpağany qalai? — dep aiqailap jiberdi Sanço. — Köziñiz köz be älde bez be, jarqynym? Au, körip tūrğan joqsyz ba: mynalar tap solar ğoi! Tal tüstegi kün sekildi jarqyrap bizge qarai bet alyp kele jatyr iemes pe.
— İesek mingen üş şarua äielden basqa ieşkimdi körip tūrğam joq, — dep juasi ün qatty Don Kihot.
— Ket, şaitan, ket! — dep aiqailap jiberdi Sanço. — Äppaq qardai üş jorğany, — osylai ataluşy ma iedi özi, — iesekke balağanyñyz ne bolğanyñyz, taqsyr? Joğal, malğūn, qarañdy batyr, ieger būlar şynymen-aq iesek bolsa — tap qazir saqalymdy jūlyp bereiin!
— İendeşe, sağan aşyğyn aitaiyn, dostym Sanço, — dep mälim ietti Don Kihot. — Būlar — şyn mäninde de iesek nemese mäşi jäne būl özimniñ — Don Kihot, al seniñ — Sanço Pansa iekeniñ sekildi aqiqat şyndyq, — qalai bolğanda da, äiteuir, özime tap sondai bop körinip tūr.
— Qūia tūryñyz, senor, — dedi Sanço, — aitpañyz ondai äñgimeni, odan da köziñizdi jaqsylap sürtip alyñyz da, oi-nietiñizdiñ ämirşisine baryp qūrmet-qoşemetiñizdi körsetiñiz — mine, ol jaqyndap kelip te qaldy.
Sanço osyny aityp iesegin tebinip, şarua äielderdiñ aldynan şyqty, sosyn köliginen tüsip, bir äieldiñ iesegin noqtasynan alğan küii tizerlei ketti de, bylai dep ün qatty:
— Koroleva, äri printsessa, äri sūlulyq gertsoginiasy! Täkapparlyğyñyz ben märtebeliligiñiz, qūdiretiñizge qūldyq, öziñizge şyn berilgen rytsardy meiirimdilikpen häm keñ peiildilikpen qarsy aluğa raqymşylyq jasasa ietti — ol özi äne tūr qaqqan qazyqtai bolyp, ne derin bilmeidi, sebebi asqan sūlulyğyñyzdyñ aldynda tili bailanyp qalğan. Men — sonyñ atqosşysy Sanço Pansa bolam, al onyñ özi — kezegen rytsar Lamançalyq Don Kihot, basqaşa iesimi — Qaiğyly Beine Rytsary.
Sol arada Don Kihot ta Sançonyñ janyna tizerlei ketti, sosyn közin baqyraita aşyp, älginde Sanço koroleva jäne gertsoginia dep däriptegen äielge alaqtai qarap qaldy; būnyñ bar bolğany derevniada tūratyn bikeş iekenin, onyñ üstine, döñgelek jüzdi, tañqy tanau tür-älpetiniñ de onşa kelisti iemestigin körgen ol äri tañyrqap, äri abdyrap ne aitaryn bilmedi. Şarua äielder de bir-birine müldem ūqsamaityn ieki adamnyñ qūrbylarynyñ aldynda tizerlep otyrğanyn, jüruge böget jasap tūrğanyn körip añtarylyp qalğan-dy; alaida qamaşauğa tap bolğan äieldiñ aqyry şydamy tausylyp, qatqyl da aşuly dauyspen:
— Bylai tūryñdar joldan, pälen-päştuan, jol beriñder, uaqytymyzdy almañdar! — dep aiqailap jiberdi.
Būğan Sanço bylai dep jauap qatty:
— Beu, printsessa äri jalpyğa ortaq tobosolyq ämirşi hanym! Apyrai, izgi nietti jüregiñiz zañğar biıkten ieles bergen beineñizdiñ aldynda tizesin bükken kezbe rytsarlyqtyñ osynau sañlağy men arqa süierin körgende qalai ğana jibimeidi ieken?
Mynadai äñgimeni iestigen iekinşi şarua äiel bylai dedi:
— Jä, qūryñdar äri, kerek iediñder bizge! Qarai göriñder, myna myrzasymaqtarğa: şarua äielderdi kelemeş ietpekşi, — tapqan iekensiñder, biz de aitar sözdi bireuden qaryzğa sūrap almaimyz. Jönderiñmen kete beriñder, bizge tiıskendi qoiyñdar, hoş-sau bolyñdar.
— Tūr ornyñnan, Sanço, — dedi sol arada Don Kihot, — tağdyr-talaiym tağy da küiiniş-nala şekkenimdi tilep tūrğanyn jäne onyñ tänimdi tūraq ietken, qatty qinalysqa tüsken janyma qandai da bir quanyş lebi ienetin joldy kesip tastağanyn körip tūrmyn. Al sen, tek arman ietuge ğana bolatyn asyl beine, adamzat balasyna tän bekzattyqtyñ aqyrğy şegi, öziñdi ardaq tūtatyn jaraly jüregimniñ jalğyz ğana jūbanyşy, sözime qūlaq sal meniñ: soñymnan qyl ieli qalmai jürgen zūlym siqyrşy köz janarymdy kireukelep, bualdyrmen bürkep tastady, söitip seniñ aidai sūlu älpetiñ tek jalğyz men üşin ğana kömeskilenip, beişara şarua äieldiñ älpetine ainaldy, äitkenmen, köziñe küiki körinuim üşin meni äldenendei bir qūbyjyqqa ainaldyryp jibermegen bolsa, onda mağan jyly jüzben jäne meiirimmen köz salşy, sonda öziñniñ öñi būzylğan sūlulyğyñnyñ aldynda momaqan keiipte tize bügip otyrğan myna türime qarap-aq jüregim öziñdi qanşalyqty qūldyq ūryp qūrmet tūtatynyn ä degennen-aq añğarar iediñ.
— Apyrai, qaidağy bäle qaidan kez boldy! — dep saldy şarua äiel. — Tapqan iekensiñder sendermen aşyna-jai boluğa äuesti! Jaqsylyqpen aityp tūrmyn: qane, bylai tūryñdar, jol beriñder bizge!
Sanço jol berip, ony ötkizip jiberdi, özi büldirgen isti jöndeudiñ ülesi basqa bireuge tigenine dän riza bolatyn. Dulsineiä retinde qabyldanğan şarua äiel joldyñ bosağanyn körip, dereu qolyndağy taiağynyñ üşkir basymen jorğalyğyn tüirep qaldy da, alğa qarai asa berdi. Alaida taiaq, şamasy, ädettegiden qattyraq şanşylsa kerek, mäşi üsti-üstine möñkip, aqyry senora Dulsineiäny jerge atyp ūrdy; mūny körgen Don Kihot ony tūrğyzbaqqa ūmtyldy da, Sanço mäşiniñ bauyryna syrğyp ketken ier-tūrmandy tüzep, aiylyn tartuğa kiristi. İer-tūrman jönge keltirilgennen keiin Don Kihot dualanğan senorasyn iesekke köterip mingizbekke oqtalğan, alaida senora ony būl äureşilikten qūtqardy: jerden özi tūryp, kişkene keiin şegingen soñ, iekpin ala jügirip kelip mäşiniñ sauyrynan qos qolymen tirenip, qūstan jeñil yrğyp lyp ietip ierge qona ketti de, ierkekterşe otyryp aldy; sony körgen Sanço bylai dedi:
— Äulie Rokeniñ atymen ant ieteiin, bizdiñ hanym qarşyğadan da jeñil, ieñ iepsekti kordovalyq pen meksikannyñ özin atqa salt minuge üireteri anyq! Äp degende-aq ierdiñ artqy qasynan asyp tüsti, iendi qazir jorğasyn, beine bir zebrağa minip alğandai, şporsyz-aq kösiltip bara jatyr. Sarai hanymdary da odan qalysar iemes, qūiğytyp barady.
Aitsa aitqandai, Dulsineiänyñ ierge qonğanyn körgen qūrbylary mäşilerin tebinip, soñynan tepeñdese jönelgen, söitip olar artyna qairylyp qaramastan jarty mildei jerge deiin jeldirtti. Don Kihot olardy közben ūzatyp saldy da, älgiler qara üzgen kezde Sançoğa qarai būrylyp, bylai dedi:
— Sanço! Öne boiy opyq jegizumen jürgen ana siqyrşylarğa ne isteuge bolady? Būlardyñ zymiiändyğy men zūlymdyğynyñ qandai şekke jetkenin kördiñ be sen: senoramnyñ didaryn jüzbe-jüz köruden tabar quanyşymnan aiyru jaiynda özara söz bailasyp alğan ğoi olar. Şamasy, men qatygez tağdyrdyñ qansürek jebeleri tek bir özine qarai atylyp, bir özine ğana qadalatyn nysana mindetin atqaru üşin düniege kelgen miskinmin ğoi deimin. Odan soñ, Sanço, mynadai närsege de nazar audar, älgi aramza nemeler Dulsineiämdy basqa bireuge ainaldyryp, türin özgertip jiberumen ğana şektelip qalmağan, — joq, olar oğan ana şarua äieldiñ kespirsiz kelbeti men süikimsiz symbatyn da darytqan, sonymen qabat, gülder men hoş iıster ortasynda ömir süretin aqsüiek äuletten şyqqan senoralarğa ietene tän ierekşe belgiden, atap aitqanda — süikimdi iısinen de ada qylğan. Osy arada moiyndauyma tura keledi, Sanço, öziñ aitatyndai, jorğasyna, — al, mağan ol jai änşeiin mäşi sekildi körindi, — mingizip jibereiin dep Dulsineiäğa taiap kelgenimde sarymsaq iısiniñ būrq iete qalğany sonşa, jüregim loblyp, ieseñgirep qala jazdadym.
— Äi, alaiaqtar-ai! — dep aiqailap jiberdi Sanço sol arada. — Äi, baqytsyz, qaskünem siqyrşylar-ai, maişabaq sekildi ietip jelbezekteriñnen jipke tizip qūiar ma iedi özderiñdi! Senderdiñ bilmeitinderiñ joq, qoldaryñnan kelmeitini joq, jauyzdyqtaryñ da jetip artylady. Jeksūryndar-au, meiirban hanymymnyñ injudei qaraşyğyn qara jañğaqqa, saf altyndai sary şaşyn — būqanyñ jiren tüsti sabalaq qūiryğyna, aqyr aiağynda, äp-ädemi älpetin siyqsyz syqpytqa ainaldyryp qoiğandaryñ az ba iedi, iısine tiıskenderiñ ne bolğandaryñ: öitkeni, tek sonyñ özine qarap-aq ana köndei qalyñ teriniñ astynda ne jasyrynyp jatqanyn añğara qūiar iedik qoi, alaida, şynymdy aitar bolsam, öz basym onyñ boiynan ieşqandai siyqsyzdyqty baiqai almadym, — men tek ürip auyzğa salğandai sūlulyqty ğana kördim, al onyñ sūlulyğynyñ ieñ ieleuli nyşany men aiğağy — oñ jağynda, joğarğy ierniniñ üstinde ornalasqan, ūzyndyğy süiemnen artyq, jip-jiñişke altyn jipten aumai qalğan, jeti me älde segiz be aqşyltym şaş ösken qaly ğoi deimin.
— İeger betimiz ben denemiz arasynda bolatyn säikestikti qaperde ūstar bolsaq, — dep qūlaq qağys ietti Don Kihot, — atalmyş meñge Dulsineiänyñ sanyndağy qal, — būl da anau bettegi sekildi oñ jaqta ornalasqan, — säikes keluge tiıs; dei tūrğanmen, ondağy şaştyñ älginde öziñ atağan ūzyndyğy meñ üşin şamadan tys siiäqty.
— Artyq aitsam aiyp körmeñiz, — dedi Sanço kelispei, — älgi şaş soğan äbden üilesip tūr.
— Senem ğoi sağan, dostym, — dedi Don Kihot juasi söilep, — tabiğat Dulsineiäğa tartu ietken älpette jetilmei qalğandai, jūtañ bop körinetindei birde bir närse joq, sondyqtan Dulsineiäda bir iemes jüz bes qal bolğannyñ özinde de, būl jüz bes qal iemes, jüz bes ai men jainağan jūldyz sekildi bop köriner iedi. Al, sen mağan mynany aitşy, Sanço: älginde özim yñyrşaq pa dep oilap qalğan, öziñ dūrystap ornatyp bergen närse ne özi: qarabaiyr ier me älde hanymdarğa arnalğan dünie me?
— O ne degeniñiz, taqsyr, — dep jauap qatty Sanço, — qysqalau üzeñgisi jäne qūny jarty patşalyqtan kem bolmaityn toqymy bar ier ğoi ol.
— Men bolsam, sonyñ birin de körgem joq, — dep dauystap jiberdi Don Kihot. — Qaitalap aitam jäne tağy da myñ märte qaitalaimyn, men düniedegi ieñ sormañdai adammyn.
Özi asqan taqystyqpen taqyrğa otyrğyzğan myrzasynyñ şatty-būtty sözine qūlaq tosqan mättaqam Sanço külkiden jaryla jazdap şaq tūrdy. Ūzaqqa sozylğan äñgimeleri aqyry aiaqtalğan soñ olar tört aiaqty januarlaryna jaiğasyp otyryp aldy da, Saragosağa qarai bet tüzedi: osynau ataqty qalada jyl saiyn ötkiziletin säni men saltanaty mol mereke bastalar kezge tap bolmaqqa niettengen iedi būlar. Äitse de, oğan jetip ülgergenge deiin olar būryn-soñdy bolyp körmegen ne qily ğajap oqiğalardy bastan keşkendikten, būl turasynda jazudyñ da jäne ony oqyp şyğudyñ da, keiin mälim bolatyn jailardan baiqalatynyndai, ieş artyqtyğy joq.
HI tarau
Aibyndy Don Kihottyñ küimege, iağni Ajal soty arbasyna qatysty alaböten şytyrman oqiğasy turaly tereñ oiğa şomğan Don Kihot senora Dulsineiäny siyqsyz şarua äielge ainaldyryp jibergen siqyrşylar özin oñdyrmai mazaq ietkenin ieske alyp kele jatty, biraq qanşa talpynsa da oğan äu bastağy bet-älpetin qaita oraltyp berudiñ amalyn tappady; osy oilarğa basy-bütin berilgeni sonşa, tizgindi qolynan qalai şyğaryp alğanyn baiqamady, al Rosinant bolsa, öz ierki özine tigenin sezip adym attağan saiyn toqtap, ainala mañaidağy qaulai ösken kök şöpti kürt-kürt şalumen boldy. Don Kihotty özin de, özgeni tars iesinen şyğarğan osynau oi-saparynan oraltqan Sanço iedi, ol būğan bylai dep til qatty:
— Senor! Uaiym-qaiğy haiuandar üşin iemes, adamdar üşin jaratylğan, biraq adam qaiğyğa şamadan tys berilse, özi de haiuanğa ainalady. Qane, meiirimdi myrzam, qalpyñyzğa keliñiz, öziñizge öziñiz ie bolyñyz, Rosinanttyñ tizginin ūstañyz, serpiliñiz, jelpiniñiz, söitip kezbe rytsarğa laiyq minez körsetiñiz. Būl neğylğan bäle özi? Sary uaiymğa salynyp ne bar? Biz özi qaida jürmiz: Frantsiiäda ma älde öz otanymyzda ma? Jä, qūryp ketsin jer-düniedegi Dulsineiä bitkenniñ bäri, — jer betin jailağan külli siqyrşylyq pen köz bailauşylyq jalğyz kezbe rytsardyñ densaulyğyna tatymaidy.
— Jap auzyñdy, Sanço, — dedi Don Kihot qatañ dauyspen, — jap auzyñdy dep tūrmyn sağan, jadylanğan senoramyz jaiynda küpirlik ietpe: ol tap bolğan baqytsyzdyq pen bäleniñ bärine basqa ieşkim iemes, tek özim ğana kinälimin, öitkeni ol qara niettilerdiñ mağan degen qyzğanyşy saldarynan qyrsyqqa ūşyrap otyr.
— Men de sondai oidamyn, — dep maqūldai ketti Sanço, — būryn onyñ qandai bolğanyn, qazir qandai iekenin körgen jannyñ köñili qaitip qūlazymas?
— Būlai deuge qaqyñ bar, Sanço, — dep qoştady ony Don Kihot, — onyñ sūlulyğyn bitim-bolmysy būzylmağan bäz qalpynda tamaşaladyñ, arbauşylyq aila-amaldar sağan äser ietken joq: köz janaryñdy bualdyrmen bürkep, ajar-körkin kireukelep qūia almady, siqyrşylyq uyttyñ bar quaty tek mağan, meniñ közime ğana bağyttalğan bolatyn. Alaida, söite tūrğanymen, mende mynadai bir küdik paida bop tūr, Sanço: onyñ sūlulyğyn sen mağan onşa oñdy sipattamağan sekildisiñ, qatelespesem, onyñ közi injuge ūqsaidy degensiñ, şyntuaityna kelgende, injuge ūqsaityn köz äielderden göri balyqtarğa tän ğoi, al, jobalauymşa, Dulsineiänyñ köz qiyğy öte ädemi boluğa tiıs, köziniñ özine kelsek, ony — qabaq ornynda kempirqosaq kölbegen aumağan jasyl zübarjat degen jön, — osy sebepti sen älgi inju degeniñdi közden alyp tasta da, tiske auystyr, — asyly, sen şatastyryp alğansyñ, Sanço, söitip, közdi tis dep qalğansyñ.
— Äbden mümkin, — dep kelise ketti Sanço, — osy sebepti sizdi onyñ ūsqynsyzdyğy qalai qairan qaldyrsa, sūlulyğy da meni solai qairan qyldy. Jaratqanğa ğana ümit artaiyq: zalymdyq, jylpostyq pen alaiaqtyq aralaspai is bitpeitin, myna köz jasy köl bop aqqan, künäğa batqan törtkil düniemizde ne bolyp, ne qūiatyny jalğyz tek soğan ğana mälim. Basqasynan būryn meni bir ğana närse qatty alañdatady, qaiyrymdy myrzam, anyğyraq aitqanda: ieger siz, taqsyr, äldebir däudi nemese rytsardy täubasyna keltirseñiz, sosyn oğan senora Dulsineiänyñ aldyna baryp bas iiüge ämir ietseñiz — ol ne istemek? Beişara däu nemese jeñilis tapqan beişara häm baqytsyz rytsar ony qaidan izdep tabady? Olardyñ delqūlyğa ūqsap Tobosonyñ tükpir-tükpirin şarlap, Dulsineiäny qaidan tabaryn bilmei qalai tentirep jürgenin men osy jerde tūryp-aq körip tūrmyn, al tipti olar ony köşeden kezdestirgen künde de, olar üşin būl — Dulsineiä ma, älde meniñ äketaiym ba, bäribir bop şyqpai ma?
— Mynadai bir jağdaidyñ boluy da yqtimal ğoi, Sanço, — dedi Don Kihot, — Dulsineiäny tanytpai qūiatyn arbauşylyq aila-amaldar, bälkim, özim tize büktiretin jäne Dulsineiäğa baryp kim iekenin mälim ietetin däuler men rytsarlarğa darymaityn da şyğar, osy sebepti özim ieñ alğaş bağyndyratyn jäne Dulsineiäğa attandyratyn bir-iekeuine täjiribe jasap köreiik: Dulsineiänyñ ielpin körer me ieken älde körmes pe ieken, sony bileiik, men olarğa qaityp oralyp, qalai bolğanyn özime baian ietuge būiryq bereiin.
— Myna oiyñyz, aşyğyn aitaiyn, senor, mağan öte ūnap tūr, — dedi Sanço. — İeger osyndai qulyqqa barsaq, onda özimiz biluge qajetti närseniñ bärin de bile alamyz, al ieger senora Dulsineiänyñ didary sizden basqanyñ bärine körinetin bolsa, onda mūny onyñ qasireti deuden göri sizdiñ qasiretiñiz deu kerek şyğar. Tek sol senora Dulsineiä ğana aman bolsyn, al biz mūnda o ğyp, bū ğyp köndigermiz, şydarmyz, şytyrman oqiğalar izdestirermiz, qalğan şaruanyñ bärin uaqyttyñ ağymyna salarmyz: uaqyt — ieñ jaqsy dauager, ol būdan da auyr syrqattan sauyqtyrady, al mynau jaiynda tipten äñgime ietudiñ özi artyq.
Don Kihot Sanço Pansağa jauap qaitaruğa oqtalğan, biraq oğan köz aldyña ielestetudiñ özi qiyn ne türli ğajaiyp tirşilik ieleri üpir-şüpir bop tielgen bir arbanyñ jolğa şyğa kelgeni böget jasady. Äldebir kespirsiz ibilis delbeşiniñ ornyna jaiğasyp, qaşyr aidap otyr. Jük arbanyñ üsti aşyq iedi, kenep şatyry da, taldan toqylğan keneresi de joq. Don Kihottyñ közine ieñ alğaş şalynğan keskin — adam pişinindegi Ajaldyñ özi boldy; onyñ janynan türli tüske būialğan qanaty bar Perişte oryn teuipti; iekinşi büiirinde altynnan jasalğandai äser qaldyratyn täj kigen imperator tūr; Ajaldyñ aiaq jağyna Kupidon iesimdi bala qūdai jaiğasypty, közinde tañğyşy bolmasa da, iesesine sadağy, qoramsağy men jebeleri bar; bes qaruy sai Rytsar da osynda ieken, biraq şoşaq töbeli temir telpektiñ nemese dulyğanyñ ornyna türli tüsti qauyrsynmen äşekeilengen qalpaq kiıp alypty; mūnda san qily kiım kigen, san aluan älpettegi basqa da jan ieleri jetkilikti iedi. Kütpegen jerden kezige ketken būl körinis Don Kihotty abdyratyp tastady, al Sançonyñ üreiin ūşyrdy, biraq ile-şala Don Kihottyñ jüregi quanyştan dürsil qaqty: ol jaña bir qauipti şytyrman oqiğağa jolyğyp tūrmyn degen bailamğa kelgen-di, söitken soñ qandai da bolsyn qaterge bas tiguge täuekel ietip, arbanyñ qaq aldyna baryp tūrdy da, bar dauyspen qoqan-loqy körsete söilep qūia berdi:
— Sen arbakeşpisiñ, delbeşimisiñ nemese şaitannyñ tap özimisiñ, kim bolsañ ol bol! Tap qazir qolma-qol mälim iet: kimsiñ, qaida barasyñ jäne, aita ketken artyq bolmas, ädettegi jük arbadan göri Haronnyñ qaiyğyna köbirek ūqsas myna furgonyñmen kimderdi äkele jatyrsyñ, ait qane!
Ibilis sol boida-aq delbe tartyp, momaqan küide bylai dep jauap berdi:
— Senor! Biz Äumeser Angulo truppasynyñ akterimiz, bügin tañerteñ, Hrist täni merekesinen keiingi segizinşi küni, äne bir töbeniñ astyndağy seloda Ajal soty jaiyndağy qoiylym atalatyn oiyn körsettik, al keşkisin myna bir seloda oinamaqpyz — äne körinip tūr osy aradan. Aralary onşa qaşyq iemes, sondyqtan, künine qyryq qaitara kiınip jürmes üşin, rölde oinaityn kästömderimizben kele jatyrmyz. Myna jas jigit Ajaldy beineleidi, myna äiel, qojaiynnyñ zaiyby, — Korolevany, anau — Soldatty, mynau — İmperatordy oinaidy, al men qoiylymdağy basty keiipkerlerdiñ biri —Ibilisti oinaimyn: truppamyzda men negizdi rölderdi atqaram. İeger bizder jaiynda bilmek bolğan basqa da närseñiz bolsa, menen sūrai beriñiz, iegjei-tegjeili jauabyñyz daiyn: meniñ qolymnan bäri keledi, öitkeni Ibilis iemespin be.
— Kezbe rytsardyñ ar-namysymen ant ieteiin, — dep söilep ketti Don Kihot, — arbalaryñdy körgende şetindeu şytyrman oqiğağa tap bolğan iekem dep quanyp qalğam, qazir iendi közim anyq jetip tūr: älde birdeñe köz aldyña ieles bergen sätte oğan qol tigizseñ-aq boldy, aldamşy äseriñniñ sol boida-aq seiilip jüre beretini ras ieken. Joldaryñ bolsyn, abzal jandar, oiyndaryñdy qūia beriñder jäne özderiñe meniñ de bir paidam times pe ieken, sol jaiynda oilanyp köriñder: men senderge quana-quana äri bar yqylasymmen qyzmet ietuge äzirmin, öitkeni sahna oiyny meni kişkene kezimde-aq baurap alğan iedi, al bozbala şağymda teatrdan şyqpaitynmyn.
Osy äñgimeniñ kezinde, tağdyrdyñ türtpegimen şyğar, üstine sansyz syldyrmaq qoñyrau tağylğan saiqymazaqtyñ kiımin kigen, qolyna būqanyñ jel toltyrylğan üş quyğy bailanğan taiaq ūstağan komedianttardyñ biri ilgeri şyğa keldi; Don Kihotqa jaqyndap kelgen älgi saiqymazaq taiağyn olai da būlai būlğañdatyp, quyqpen jer sabalap, syldyrmaqtaryn şyldyrlatyp, orğyp-qarğyp sekeñdei bastady, būl sūmdyq körinis Rosinanttyñ iesin şyğarğany sonşa, Don Kihottyñ tizgindi qanşa tartqanyna qaramai, auyzdyğyn süzip ala jöneldi de, qu sülderi ğana qalğan mästektiñ tabiğatyna jat äbjildikpen qos aiaqtap kösiltip berdi. Myrzasyna jerge jalpasynan tüsu qateri töngenin sezgen Sanço ieseginen yrğyp tüsip, oğan kömekke ūmtyldy, biraq būl borsañdap jetkenşe anau jer qauyp ta ülgergen iedi, al janynda Rosinant sūlap jatqan: Rosinant beişaranyñ öjettigi men özimbildiginiñ jemisi men aqyrğy nätijesi ämanda osyndai bolatyn.
Sanço sūr jorğasyn qaldyryp Don Kihotqa jügirip jetkeninşe bolmai, quyq ūstap sekirip bilep jürgen Şaitan iesekke qarğyp minip, ony arqasynan quyqpen sabalai bastady, janyna batqan taiaqtan göri osy tynymsyz tarsyldyñ üreii köbirek qystağan iesek jañağy oiyn qoiylmaqşy seloğa qarai şaba jöneldi. Qaşyp bara jatqan iesegi pen sūlap jatqan qojaiynyna qarap tūrğan Sanço qai qasiretke aldymen qol ūşyn bererin bilmei abdyrady; biraq şyn berilgen atqosşy, şyn berilgen malai bolğandyqtan, myrzasyna degen mahabbaty sūr jorğağa degen iñkärliginen üstem tüsti, alaida älgi quyqtar birese joğary köterilip, birese iesektiñ sauyryna qarai tömen tüsken saiyn zäre-qūty qalmai, jüregi qan jylap tūrdy; sūr jorğanyñ qūiryğyndağy bir tal qylşyq üzilgeninen özin osylaişa bas-közge qaramai sabalağandy artyq körip tūrğan. Osyndai del-sal küige tüsken Sanço özi oilağannan äldeqaida aianyşty ahualğa tap bolğan Don Kihottyñ janyna jaqyndady, söitip ony Rosinantqa otyrğyzyp jatyp:
— Senor! Sūr jorğamdy Şaitan alyp qaşyp ketti, — dedi.
— Qandai şaitan? — dedi Don Kihot tañyrqap.
— Quyğy bar Şaitan, — dep jauap qatty Sanço.
— Saspa, qaita tartyp äperem, — dep sendirdi Don Kihot, — mağan dese, tipti tamūqtyñ ieñ tereñ, ieñ qarañğy tükpirine baryp tyğylsyn meili, bäribr tappai qoimaimyn. İer soñymnan, Sanço, arba jai jüredi, sūr jorğañnyñ ötemine qaşyrlaryn alyp bereiin.
— Onşalyqty äbiger bolmai-aq qoiyñyz, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — aşuyñyzdy basyñyz, taqsyr: baiqauymşa, Şaitan sūr jorğamdy bosatqan sekildi, äne özi de bermen qarai kele jatyr.
Solai bolyp ta şyqty;: Don Kihot pen Rosinantqa ūqsap jerge jalp iete tüsken Şaitan seloğa qarai jaiau tartyp bara jatyr iedi, al sūr iesek bolsa qojaiynyna qaityp kele jatqan.
— Soğan qaramastan, — dep mälim ietti Don Kihot, — älgi şaitannyñ ieserligi üşin arbadağylardyñ bireu-mireuiniñ sazaiyn tarttyrğanym jön sekildi, aitalyq ana İmperatordyñ tap öziniñ.
— Ondaidy oiyñyzğa da almañyz, — dedi Sanço kelispei. — Aitqan aqylymdy tyñdañyz: komedianttarğa ieşqaşan tiısuşi bolmañyz, sebebi olardyñ orny bölek. Men sondaidyñ bireuin biluşi iedim: ieki kisini jer jastandyrğany üşin ony türmege otyrğyzbaq bolğan, biraq sol boida-aq bosatyp jiberdi, tipti aqşalai aiyp ta tölettirgen joq. Bile bilseñiz, taqsyr, küldirgi, qaljyñbas bolğandyqtan olarğa, äsirese korol nemese kniaz truppalarynda jüretinderge, jūrttyñ bäri janaşyrlyq bildiredi, bäri kömektesedi, bäri qorğaştap, qalağan tilegin oryndaidy — būlardyñ barlyğyn nemese barlyğyn derlik kigen kiımi men tür-älpetine qarap hanzada ieken dep qaluğa bolady.
— Külli adamzat balasy qanatynyñ astyna alyp otyrsa da meili, ana sauyqqoi Şaitan bäribir menen būlaişa oñai qūtyla almaidy, — dep tüidi Don Kihot.
Sony aityp, seloğa baryñqyrap ta qalğan arbany quyp jetti de:
— Ua, toqtañdar, tūra tūryñdar, quaqylar men küldirgiler tobyry! — dep bar dauysymen aiqaidy saldy. — Kezbe rytsar atqosşylary minetin iesekke jäne basqa da januarlarğa qalai qarau kerek iekenin üiretkim kelip tūr senderge!
Don Kihottyñ qatty aiqailağany sonşa, ne dep tūrğanyn arbadağylardyñ bäri tügel iestip, tüisine qoidy; söitip, olar mūnyñ mağynasyn ūğynğan boida-aq arbadan äueli Ajal, onyñ soñyn ala İmperator, delbeşi-Ibilis pen Perişte sekirip tüsti, Koroleva men bala qūdai Kupidon da otyryp qalmady — bäri de bir adamdai taspen qarulanyp, bir qatarğa sap tüzedi de, Don Kihotty tas jaudyryp qarsy almaqqa oñtailandy. Olardyñ özine tas atpaqqa alğausyz äskeri tärtippen qolyn joğary kötergenin körgen Don Kihot tizgin tartyp toqtap, şabuyldy özine zardaby azdau tietin ädispen qalai jürgizuge bolatynyn oilastyra bastady. Būl osylai oilanyp tūrğanda qasyna Sanço da kelip jetti, söitip onyñ äskeri önerdiñ barlyq iereje-tärtibi boiynşa sap tüzegen otriadqa şabuyl jasauğa oqtalğanyn körgen ol bylai dedi:
— Mūndai iske täuekel ietu üşin aqyl-iesten birjola ada bolu kerek şyğar, sirä. Bas sauğalap, mystan qūiylğan qoñyraudyñ astyna baryp jasyrynbasañ, anandai kesekterden qūtqaratyn basqa qorğanys qūraly joqtyğyn qaperge alyñyz, marhabatty myrzam. Odan soñ mynany da qaperde ūstağan abzal: qūramynda Ajal bar, imperatorlarynyñ özi aiqastyñ ortasynda jüretin, aq nietti jäne qara nietti perişteler qol ūşyn beretin tūtas bir qosynğa jañğyz şabuyl jasau degen ierjürektik iemes ieserlik bop şyğady. İeger osy ieskertpem sizdi toqtata almasa, onda, bälkim, şyndyğyna kümän keltiruge bolmaityn mynadai bir mälimet toqtatar, atap aitqanda: būl adamdar özderin — korol me, prints pe, imperator ma, kim ietip körsetkisi kelse de bäribir, aralarynda birde bir kezbe rytsar joq.
— Mine, Sanço, tamyrymdy iendi ğana tap bastyñ, — dep mälim ietti Don Kihot, — būl uäjiñ raiymnan qaitara alady jäne qaitaruğa tiıs te. Būryn da öziñe talai märte aitqanymdai, rytsarlar qataryna qabyldanbağandarğa qarsy semser suyrmaimyn jäne suyrmauğa mindettimin de. İesegiñe körsetilgen jäbir üşin kek qaitarğyñ kelse, būlarmen myna sen, Sanço, aiqasqa tüsuiñ kerek, al men bolsam alystan jigeriñe jiger qosarlyq jäne qaterden saqtandyrarlyq sözder aityp, kömektesip tūratyn bolam.
— İeşkimnen ieşqandai kek qaitarudyñ qajeti joq, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sanço, — bireuden kek alu — aq nietti hristianğa jarasymsyz närse, onyñ üstine jäbir-japasyn öz yqtiiärymda qaldyruğa iesegimdi ügittep köndirgeli tūrmyn, al meniñ yqtiiärym — jaratqan iem özime būiyrtqan ömirdi yñ-şyñsyz ötkeru.
— Jä, aq peiil Sanço, aqyldy Sanço, hristian Sanço, aq jürek Sanço, — dedi Don Kihot, — ieger osyndai şeşimge kelgen bolsañ, onda myna sümelekterdi jaiyna qaldyraiyq ta, būdan göri täuirleu, būdan göri laiyqtylau şytyrman oqiğa izdestireiik jäne mūndai san qily oqiğanyñ, onyñ üstine, aita qalarlyqtai keremetteriniñ, bizdi tap osy mañaidan kütip tūrğanyna senimim kämil.
Osyny aityp ol atynyñ basyn būrdy, Sanço sūr jorğasyna otyrdy, Ajal men onyñ ielgezek otriady qaitadan arbağa jaiğasyp ärmen qarai asty, söitip Ajal küimesimen arada bolğan osynau asa qorqynyşty şytyrman oqiğa Sanço Pansanyñ qojaiynyna bergen qūtty keñesiniñ arqasynda ğana sätti aiaqtaldy; al ierteñinde Don Kihotty ğaşyqtyq dertine ūşyrağan äldebir kezbe rytsarğa qatysty, älgiden artyq bolmasa kem soqpaityn jaña şytyrman oqiğa tosyp tūrğan-dy.
HII tarau
Aibyndy Don Kihottyñ jaujürek Aina Rytsaryna qatysty ädetten tys şytyrman oqiğasy haqynda Ajalmen kezdeskennen keiingi tündi Don Kihot pen atqosşysy biık te saialy ağaştardyñ arasynda ötkizdi, sol jerde Sançonyñ ötinişin aiaq asty qylğysy kelmegen Don Kihot iesekke artylğan azyq-tülikten däm tatty; keşki astyñ üstinde Sanço myrzasyna mynany aitty:
— Senor! Uağda ietken syilyğyñyzdyñ ötemine üş bieñizdiñ qūlynyn tañdamai, alğaşqy şytyrman oqiğañyzdyñ oljasyn tañdağanymda baryp tūrğan aqymaq men bolady iekem! “Köktegi tyrnadan qoldağy şymşyq artyq” degen osy ğoi.
— Alaida, Sanço, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot, — aiqasqa tüsuge qūlşynğan kezimde böget jasamasañ qūryğanda İmperator aiymynyñ altyn täji men Kupidonnyñ türli tüske būialğan qanattaryn olja ieter ieñ. Men būl tobyrdyñ tüte-tütesin şyğarar iedim de, olardyñ kör-jer düniesine öziñ qoja bop şyğa keler iediñ.
— Oiyn-sauyq imperatorlarynyñ täji men asa taiağy ieşqaşan taza altynnan bolmaidy, ne būiama birdeñeden, ne qañyltyrdan jasalady, — dep qūlaq qağys ietti Sanço.
— Älbette, — dep maqūldai ketti ony Don Kihot. — Teatr jaraqtarynyñ tūtynuğa jaramdy dünie boluy şart iemes, būlar komediiänyñ özi sekildi köz aldymyzğa ielestetuge ğana kömektesetin, syrttai ğana solai körinetin närse boluğa tiıs; äitse de, Sanço, komediiäny da, sol siiäqty ony qūiatyndar men jazatyndardy da, bağalai jäne qadirlei bilgeniñdi qalar iedim, öitkeni olardyñ bäri de memleketke aityp jetkizgisiz zor paida keltiretin özindik bir qolğanat ispetti: olar bizge adam balasynyñ is-äreketi aişyqty türde körinis beretin ainany ärdaiym aldymyzğa tosumen bolady jäne şyn mäninde qandai iekenimiz ben qandai boluymyz qajettigi arasyndağy aiyrmaşylyqty komediiä men komedianttardan artyq ieşkim anyq körsetip bere almaidy. Şynyñdy aitşy: korolder, imperatorlar, papalar, rytsarlar, hanymdar jäne basqa da keiipkerler keskindeletin komediiälardy körgeniñ bar ma sahnadan? Biri — arsyzdy, iekinşisi — alaiaqty, üşinşisi — saudagerdi, törtinşisi — soldatty, besinşisi — aqpeiil añqaudy, altynşysy — ğaşyqtyq baurağan jai bireudi beineleidi, biraq komediiä aiaqtalyp, akterler üstindegi kostiumin şeşken boida ieşqaisysynyñ bir-birinen ieşqandai artyqşylyğy bolmaidy.
— Kördim ğoi, ärine, — dep jauap qatty Sanço.
— Şyr ainalyp ötip jatqan ğūmyr-tirşiligimizdiñ komediiäsynda da tap osyndai jağdai oryn alğan, — dep sözin jalğady Don Kihot, — mūnda da bireuler imperator rolin oinaidy, iekinşiler — papany keskindeidi, qysqasy, komediiäğa qatysatyn keiipkerlerdiñ barşasy beinelenedi, al komediiä aiağyna jetkende, iağni ömir aiaqtalğan kezde, ajal kelip olardyñ özara aiyrmaşylyğyn körsetip tūrğan kiımderin sypyryp alady, söitip molada ieşqaisysynyñ bir-birinen ieşqandai artyqşylyğy bolmaidy.
— Tamaşa teñeu, — dep saldy Sanço, — alaida onşa bir jañalyq ta iemes, oraiy kelgen jağdailarda jäne äldeneşe ret iestigem mūny; sol siiäqty ömirimizdi şahmat oiynymen salystyratyn teñeu de tañ iemes: oiyn ötip jatqanda är figuranyñ özindik ierekşe mindeti bolady, al oiyn aiaqtalğanda figuralar aralastyrylyp jiberiledi de, tiri jan ataulynyñ bäri moladan oryn tabatynyndai, bäri bir jerge jinaqtalyp, bir dorbağa salynady.
— Kün ötken saiyn, Sanço, ieserligiñ azaiyp, iestiligiñ arta tüskendei-au osy, — dep qūlaq qağys ietti Don Kihot.
— Au, iendi sizdiñ kemeñgerlik qasietiñizden mağan da birdeñe jūğysty boluğa tiıs iemes pe, — dedi Sanço. — Jerdiñ özi de kebir äri qūnarsyz boluy mümkin, biraq oğan tyñaitqyş sepse jäne öñdese, ol jaqsy önim bere bastaidy. Aitaiyn degenim, sizdiñ äñgimeleriñiz keuip qalğan aqyl-oiymnyñ qūnarsyz topyrağyna tüsken tyñaitqyş tärizdi boldy, al öziñizge qyzmet ietip, aralas-qūralastyq jasağan uaqytymnyñ bäri ony öñdeudiñ ornyna jürdi, osynyñ arqasynda bitik önim berermin dep ümittenem jäne būl önim, taqsyr, tüsinik-tüisigimniñ qūrğap qalğan iegindigine öziñiz salğan izgi tärbie soqpağynan auytqymaidy da, ainymaidy da.
Sançonyñ köpirme sözine Don Kihot şyn yqylasymen külip aldy, alaida onyñ ümit ietuge tatyrlyq qabilet-mümkindigi baryn moiyndamai jäne tūra almady, öitkeni söz saptau mänerimen qazir özin jiı-jiı tañdandyryp jürgen bolatyn; solai bola tūrsa da, ğalym adamnyñ nemese astana tūrğynynyñ maqamymen tilin bezei bastağanda Sançonyñ sözi aqyr aiağynda qarapaiymdyqtyñ şyñynan qarabaiyrlyqtyñ şyñyrauyna qūlap tüsetin; söziniñ ajary men qaperiniñ qarymdylyğy, äsirese, onyñ maqaldardy oryndy-orynsyz qoldanatyndyğynan körinis beretin, al mūny hikaiamyzdyñ ūzyna boiynda oqyrman, asyly, özi talai körgen de, baiqağan da şyğar.
Osyndai jäne osyğan ūqsas äñgimelermen olar tünniñ iedäuir böligin ötkizip te aldy, sosyn aqyry Sançonyñ, ädette ūiqysy kelgen kezde aitatynyndai, qisaia ketuge añsary audy da, ieseginiñ ierin alyp, şöbi şüigin jaiylymda jan şaqyruyna keñşilik jasady. Don Kihottyñ airyqşa ieskertpesine säikes, Rosinanttyñ ierin alğan joq, sebebi myrzasy oğan tün qatyp, tüs qaşyp joryqta jürgen merzim aiaqtalğanşa attyñ ierin almauğa ämir ietken-di; kezbe rytsarlar qalyptastyrğan jäne mültiksiz saqtalyp kelgen iejelgi dästür attyñ auyzdyğyn alyp, tizginniñ ūşyn ierdiñ qasyna bailauğa ğana rūqsat ietetin, biraq ierin sypyruğa qatañ tyiym salatyn. Sanço mūny būljytpai oryndap, Rosinantty iesekpen birge ierkin ottauğa qūia berdi; al iesek pen Rosinanttyñ arasynda teñdesi joq tyğyz dostyq ornağany sondai, osynau meilinşe şynşyl tuyndynyñ avtory būl dostyqty däripteuge tūtas taraular arnapty-mys, biraq qaharmandyqty qasterleudi mūrat tūtqan būl hikaiağa jarasymdy ädeptilik pen sypaiylyq şeginen şyqpau üşin atalmyş taraulardy alyp tastapty-mys deitin qauesettiñ ūrpaqtan ūrpaqqa tarap ketkeni de tegin iemes; dei tūrğanmen, avtor keide būl oiynan ainyp qalady, mysalğa, osynau tört aiaqtylar bas qosa qalsa boldy, qasynysa bastaidy, odan soñ qaljyrağan äri qanağat tapqan Rosinant moinyn qaljyrağan äri qanağat tapqan sūr iesektiñ moinyna artady (sonda onyñ moiyny arğy jaqqa jarty şyntaqtai artyq şyğyp ketedi), söitip iekeui jerge qarap oiğa şomğan qalypta tūra beredi, ädette keide üş kün boiy qatarynan, qalai bolğanda da, äiteuir, osy maqsatqa jūmsauğa qanşa uaqyt tapsa sonşa, sondai-aq, aştyq qysyp qorek izdeuge mäjbür bolğan kezden basqa mezgildiñ bärinde östip tūrady, dep jazady. Atalmyş avtordyñ bir şyğarmasynda būl dostyq Nis pen Evrialdyñ, Pilad pen Orestiñ dostyğymen teñestiriledi, desedi; olai bolsa, būl ieki momyn januardyñ dostyq qarym-qatynasynyñ qanşalyqty berik bolğandyğy jūrtty qairan qaldyrmai qoimasy kämil jäne tek qairan qaldyryp qana qoimaidy, qapalandyrady da, öitkeni adamdar dostyq sezimdi saqtauğa müldem müsäpir ğoi.
Myna söz tegin aityldy deimisiñ:
Taiaqtar bolat naizağa,
Al dostar jauğa ainaldy.
Jäne tağy:
Tamyrdy tamyr baiqatpai
Sürintuge yntyzar.
Osynau haiuandardyñ dostyğyn adamdar dostyğymen şendestiru arqyly avtor asyra siltep jiberdi-au degen oi tumasa kerek, öitkeni adamdar januarlardan köp tağylym aldy jäne talai tatymdy närseni üirendi: mysalğa, läilekter bizge klizma qoldanudy, itter — qūsyp tastaudy jäne rizaşylyq bildirudi, tyrnalar — saqtyqty, qūmyrsqalar — aldyn-ala qam jasaudy, pilder — uiat degenniñ baryn, al jylqy — şyn berilgendikti üiretti.
Aqyry Sanço tyğyndyq iemenniñ tübinde jatyp ūiqtap ketti, al Don Kihot bolsa, jai iemenniñ, biraq japyrağy qalyñ juan iemenniñ, tübinde otyryp köz ilindirdi; alaida arada az uaqyt ötkende arqa tūsynan iestilgen äldenendei dabyr-dūbyrdan şoşyp ūiandy, sol boida ornynan atyp tūryp būl neğylğan şu iekenin bilmekke sol tūsqa qadala köz tigip, zeiin sala tyñ tyñdady; ile ieki salt attyny közi şaldy, biri atynan sekirip tüsip, janyndağy serigine bylai dedi:
— Tüse qal, dostym, attardyñ auyzdyğyn al, meniñşe būl jerde olarğa —jeitin şöp, al mağan mahabbat jaiyndağy oi-armanyma beriluge qajet tynyştyq pen oñaşalyq jetip artylatyn sekildi.
Beitanys adam osyny aityp kök şöpke sūlai ketti; qūlağan kezinde sauyt-saimannyñ syldyry iestilip qaldy, Don Kihot soğan qarap kezbe rytsarğa kez bolğanyn baiqap ülgerdi; osyndai jağdaiatqa bailanysty Don Kihot ūiqtap jatqan Sançonyñ qasyna baryp, qolynan tartqylady, söitip aqyry iedäuir küş saludyñ nätijesinde ūiatyp, qūlağyna:
— Bauyrym, Sanço! Şytyrman oqiğa! — dep sybyrlady.
— Sätti oqiğa bolğai tek, — dedi Sanço. — Qaneki, qaida asa qūrmetti şytyrman oqiğamyz, marhabatty myrzam?
— Şytyrman oqiğa qai jerde deimisiñ, Sanço? — dep qarsy saual qoidy Don Kihot. — Būr basyñdy, qara ana jaqqa: ana jerde kezbe rytsar jatyr jäne, baiqauymşa, özi onşa köñildi iemes sekildi, — attan qalai sekirip tüskenin, söitip qūddy bir äldeneden tyğyryqqa tirelgendei jerge qūlai ketkenin kördim, sol kezde sauyt-saimany da şyldyrlady.
— Taqsyr, sonda mūny şytyrman oqiğa dep tabuyñyzğa ne sebep? — dep yntyqty Sanço.
— Mūny şytyrman oqiğanyñ tap özi dep tūrğan ieşteñem joq, būl tek onyñ bastamasy ğana, öitkeni şytyrman oqiğalar ädette osylai bastalady, — dep jauap qatty Don Kihot. — Qane, toqtai qal: anau liutniasyn ba, gitarasyn ba küiine keltirip, jötkirinip, tamağyn qyrnap jatyr — şamasy, än salmaq şyğar.
— Olla-billä, solai, — dedi Sanço, — däu de bolsa, būl ğaşyqtyq dertine şaldyqqan rytsar şyğar.
— Ğaşyqtyq dertine ūrynbağan kezbe rytsar bolmaidy, — dep qūlaq qağys ietti Don Kihot, — Jä, tyñdap köreiik ony, äniniñ tinine qarap, oi-nietiniñ kezdemesin tap basyp tanyrmyz, öitkeni jürek qairamasa, til sairamaidy.
Sanço qarsylasqysy kelip myrzasyna birdeñe aitpaqqa oqtalyp iedi, biraq Orman Rytsarynyñ dauysy böget jasady; dauysy asa bir süikimsiz iemes ieken, alaida onşa jağymdy da körinbedi, söitip zeiin qūia tyñdağan Don Kihot pen Sanço onyñ myna tömendegi sonetti aityp tūrğanyn añdady:
Senora! Daiynmyn siz üşin nege de,
Mağan būiryq berseñiz boldy tek.
Qandai ämir bolsa da maqūl dep,
Oryndaimyn būljytpai bir demde.
Ömirmen de dereu aitysar iem, –
Ün-tünsiz öşkenimdi qalasañyz.
Azabymdy biluge yntyq bolsañyz –
Mahabbattyñ özine aitqyzar iem.
Qarama-qaişylyqtar toğysty tylsym –
Balauyzdai jūmsaq äri almastai qatty, –
Yntyzar janym tek sizdi añsaidy.
Oiyp älde japyryp, ierkiñiz bilsin,
Tañbalañyz janyma beineñizdi tätti.
İeşteñe ony qaityp öşire almaidy.
Osy arada Orman Rytsary auyr kürsinip alyp änin aiaqtady, sosyn az-kem kidiristen keiin aianyşty da qaiğyly ünmen bylai dep söilep ketti:
— Beu, aidai älemdegi asqan sūlu äri asa raqymsyz äiel! Apyrai, atqan tañdai ajarly Kasildeiä Vandalskaia, öziñe şyn berilgen rytsardyñ qūr bosqa solyp, şegi de şeti joq jihan kezuşilik pen qatañ da qatygez syn-synaqta jan täsilim ietuine jol bermekpisiñ sen? Apyrai, meniñ arqamda Navarranyñ, Leonnyñ, Tartesiiänyñ, Kastiliiänyñ jäne Lamançanyñ tämam rytsary öziñdi älemde teñdesi joq sūlu dep moiyndağanynyñ özi-aq jetpei me sağan?
— Būl änşeiin äñgime, — dep qaldy osy arada Don Kihot, — myna meniñ özim Lamançalyq rytsarmyn, biraq ieşqaşan älgindei birdeñeni moiyndağan iemespin, oğan qosa aiauly hanymymnyñ sūlulyğyna şäk keltiretin ondai ieşteñeni moiyndai almas ta iedim jäne moiyndai qoimas ta iedim, — rytsardyñ sandyraqtap tūrğanyn iendi öziñ de bilgen şyğarsyñ, Sanço. Degenmen, odan äri tyñdap körelik: bälkim, oiyn tolyğyraq jetkizer.
— Jetkizgende qandai, — dep qoldai ketti ony Sanço, — ol tūtas bir ai boiy qyñsylauğa bar siiäqty.
Alaida olai bolmai şyqty: jaqyn mañaida äldekimderdiñ söilesip jatqanyn iestip qoiğan Orman Rytsary şer töguin tidy da, ornynan tūryp, aşyq ta aq jarqyn dauyspen:
— Kimsiñder? Neğylğan adamsyñdar? Baqytty janbysyñdar ma älde qasiretti janbysyñdar? — dep sūrady.
— Qasiretti janbyz, — dep ün qatty Don Kihot.
— Ondai jağdaida qasyma jaqyndañdar, — dedi Orman Rytsary, — jäne bilip qoiyñdar, sender qaiğy men qasirettiñ tap özine qarai jaqyndap kele jatyrsyñdar.
Osynau jürekke jyly tietin äri inabatty jauapty iestigen Don Kihot rytsardyñ qasyna jaqyndady, Don Kihottyñ soñyn ala Sanço da keldi.
Nazalanyp tūrğan rytsar Don Kihotty qolynan ūstai alyp, bylai dedi:
— Otyryñyz, senor rytsar, — rytsar iekeniñizdi jäne rytsarlar ordenine jatatynyñyzdy añğaru üşin mağan sizdi osy jerden jolyqtyrudyñ özi-aq jetkilikti bop tūr, būl arada bos uaqytymyzdy bizben birge ötkizetinder —oñaşalyq pen tünde tüsetin şyq qana, iağni kezbe rytsarlardyñ ädettegi baspanasy men tabiği tösegi.
Būğan Don Kihot bylai dep jauap qatty;
— Men — rytsarmyn jäne tap sol ordennenmin, qaiğy, qasiret pen taqsiret jüregimdi jailap alğanyna qaramastan, basqalardyñ baqytsyzdyğyna degen janaşyrlyğyn joğaltqan joq. Älgindegi äniñizden barşa baqytsyzdyğyñyz — süiispenşilikke bailanysty iekenin tüidim, iağni sonyñ bäri iesimin jañağy küiiniş-nalañyzda atap ketken raqymsyz sūluğa degen ğaşyqtyq yntyzarlyqtan tuyndaitynyn bildim.
Taqyr jerge jaiğasqan olar osylaişa iekeuara beibit te mamyrajai äñgime şertip otyrdy, biraq kün kökjiekten köterilip ülgermei-aq būlar bir-birimen aiqas alañynda tabysady dep kim oilağan!
— Öziñiz de ğaşyqtyq dertine şaldyqqannan saumysyz, senor rytsar? — dep sūrady Orman Rytsary Don Kihottan.
— Ökinişke qarai, solai, — dep jauap qatty Don Kihot, — äitkenmen, ieger laiyqty tañdau jasai alğan bolsaq, onda mūnyñ moiynğa artar taqsiretin tauyp alğan päle dep iemes, özimizge jasalğan ierekşe jaqsylyq dep bağalağanymyz jön.
— Söziñizdiñ jalğany joq, — dep qūlaqqağys ietti Orman Rytsary, — alaida ämirşi hanymdarymyzdyñ paiym-parasatymyz ben aqyl-iesimizdi joğaltuğa deiin aparatyn jek köruşiliginiñ sūrapyldyğy sonşa, būl tipti kek qaitaruğa ūqsap ketedi.
— Meniñ hanymym özimdi ieşqaşan jek körgen joq, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot.
— Ne dep bildirsin, — dep ilip äketti jaqyn mañda tūrğan Sanço, —hanymym qoidan juas, maidan jūmsaq qoi.
— Mynau sizdiñ atqosşyñyz ba? — dep sūrady Orman Rytsary.
— İä, atqosşym, — dep jauap qatty Don Kihot.
— Myrzasynyñ sözin böluge batyly barğan atqosşyny alğaş körip tūrmyn, — dedi Orman Rytsary, — qalai bolğanda da, äiteuir, meniñ atqosşym, — ol özi äne tūr, — boiy äkesiniñ boiyna teñesip qalğanymen, men söilegende auzyn buğan ögizdei läm dep til qatpaidy.
— Aşyğyn aitaiyn, iendeşe, — dep Sanço kiıp ketti, — men bolsam, söileimin jäne söileuge tolyq qaqym bar, tap mynadai... jä, bäleli jerge barmağymdy sūqpai-aq qūiaiyn.
Sol arada Orman Rytsarynyñ atqosşysy Sançony qarynan alyp, bylai dedi:
— Qane, bylaiyraq şyğaiyq ta, ieki atqosşy özimizşe äñgime-düken qūraiyq, al myrzalarymyz özdi-özi kerildese bersin, bir-birine süiispenşilik syrlaryn aita bersin, — olardyñ äñgimesi tañ ağaryp atqanşa tausylmaitynyna jäne tipti sonda da bitpeitinine basymdy bäske tiguge barmyn.
— Meili, ne qylsa o qylsyn, — dep kelise ketti Sanço, — al men sizge özimniñ kim iekenimdi aityp bereiin, sonda meni basqa bir kök iezu atqosşylarmen teñ sanauğa bolmaitynyna öziñiz de köz jetkizersiz.
İeki atqosşy aulağyraq ketti, söitip senorlarynyñ sūqbaty qanşalyqty mändi bolsa, būlardyñ arasynda da sonşalyqty sändi sūqbat bastaldy.
HIII tarau
Mūnda Orman Rytsarymen aradağy şytyrman oqiğa ärmen jalğasady jäne qos atqosşynyñ parasat-paiymğa toly, beibit äri airyqşa mändi sūqbaty keltiriledi.
Atqosşylar rytsarlardan aulağyraq şyqqannan keiin alğaşqylary öz tirligi jaiynda, soñğylary öz süiispenşiligi jaiynda bir-birine syr aqtarysa bastady, alaida hikaiada äueli malailar sūqbaty, sonan soñ baryp myrzalar sūqbaty keltirilgen; söitip, hikaiada bylaiyraq şyqqan soñ Orman Rytsary malaiynyñ Sançoğa bylai dep til qatqany aitylady:
— Bizdiñ, iağni kezbe rytsar atqosşylarynyñ, ömiri öte auyr da mehnatty ğoi, marhabatty myrzam; jeitin nanymyzdy mañdai terimizdi sorğalatyp jürip tabamyz, būl qūdaidyñ arğy ata-babalarymyzğa joldağan qarğysynyñ biri bolsa kerek.
— Aitqanyñyzdyñ bäri jön, bäri dūrys, — dep ilip äketti Sanço, — oğan qosa osy nanymyzdyñ özin janymyz küizelip otyryp jeimiz ğoi, öitkeni añyzaq pen aiazdan kezbe rytsarlardyñ biz sekildi qyrsyğy arylmağan atqosşylarynan basqa kim köbirek qorlyq köredi deisiñ? Jäne osy nanymyzdy üzbei jep otyrsaq ta ökiniş köp bolmas iedi, sebebi qaryny toqtyñ uaiymy joq iemes pe, şynyn aitqanda, kei-keide ieki kün qatarynan jalğyz tek qara jeldi ğana qorek ietetin kezimiz de bop tūrady ğoi.
— Syilyq alar ümit bolsa mūnyñ bärine tözuge de, şydauğa da bolar iedi, — dep qūlaqqağys ietti basqa malai, — öitkeni, atqosşy qyzmet ietetin kezbe rytsar, joly auyr bireu bop şyqpasa, arada azdy-kem uaqyt ötkende oğan mindetti türde äldebir ädemi araldyñ gubernatorlyğyn jä bolmasa äldenendei bir täp-täuir graftyqty tartu ieteri haq.
— Mağan araldyñ gubernatorlyğy da jetedi degendi myrzama ieskertip te qoiğam, — dep mälim ietti Sanço, — onyñ būğan dän yrza bolğany jäne şüleñgirlik körsetkeni sonşa, özime aral syilaityny jöninde oraiy kelgen jağdailarda äldeneşe märte uäde ietti.
— Kinäratsyz qyzmetim üşin meni kanonik qylsa, soğan da yrza bolar iem, — dedi basqa malai, — myrzam mağan mahalla alyp beruge uäde ietti jäne mahalla bolğanda qandaiyn deseñizşi!
— Qojaiynyñyz, baiqaimyn, şirkeu salasyna qatysy bar rytsar ğoi deimin äri şyn berilgen atqosşylaryna būl sekildi jaqsylyq jasauğa qaqy bar sekildi, — dedi Sanço. — Al meniki — kädimgi köp ziiäly adamnyñ biri, äitse de, iendi iesime tüsip otyr, älde bir bilimpaz jandar, — ras, men özim olardy opasyz dep bilem, — ony arhiepiskop boluğa ügittep baqty, alaida ol imperatorlyqtan basqadan at-tonyn ala qaşty, al men bolsam sonda: ägäräki ol dini sala boiynşa ketse, men qaitpekpin dep qatty qoryqtym, öitkeni şirkeu qauymyn basqaru qolymnan kelmeidi ğoi, — bile bilseñiz, meiirimdi myrzam, men özim adam poşymynda bolğanymmen, şirkeuge haiuannan paida qandai bolsa, menen de sondai paida bar — ieş aiyrmaşylyq joq.
— Aqiqatyna keler bolsaq, meiirimdi myrzam, siz qatelesip tūrsyz, öitkeni aral ataulynyñ bäri birdei jiptiktei iemes qoi, — dedi basqa malai kelispei. — Olardyñ arasynda qiqy-jiqysy da, sūryqsyzy da, süreñsizi de kezdesip qalady, tipti solardyñ işindegi ieñ tegis te ädemi degeniniñ özi oğan qojalyq ietetin beibaqty birtalai azap pen aqiretke batyrary anyq. İeñ dūrysy, qarğys atqyr būl qyzmetti tastap üiimizge qaityp oralğan ğoi, al üide biz būdan göri ūnamdylau ispen ainalysqan bolar iek, aitalyq, añğa şyğar iedik nemese balyq aular iedik, sebebi ieñ sorly degen qai atqosşynyñ da derevniadağy uaqytyn köñildi ötkizuge jararlyq minis aty, birer tazy iti men qarmağy joq deisiñ?
— Özimde sonyñ bäri bar, — dep mälim ietti Sanço, — ras, atym joq, iesesine, myrzamnyñ atynan ieki iese artyq iesegim bar. İeger iesegimdi sol atqa aiyrbastaityn bolsam, tipti oğan üsteme ietip äldeneşe fanega sūly qosyp bersin meili, aldağy alğaşqy Pasha meiramyn quanyşta qarsy almai-aq keteiin. Sūr jorğamnyñ qandai keremet iekenin bilmeisiz ğoi, meiirimdi myrzam, — sūr tüsti ğoi ol, iesegimdi aitam. Al, iendi ittiñ jaiyna kelsek, onyñ jarasy jeñil: bizdiñ derevniada ne köp — it köp, asyly, añdy basqa bireudiñ iesebinen aulağannan artyq ne bar.
— Aq-adal şynymdy aitsam, senor atqosşy, — dedi basqa malai, — myna rytsarlyq deitin delqūlylyqpen qoş aitysyp, derevniama qaitsam, baldarymdy baqsam deimin jäne solai şeştim de: meniñ üş balam bar ğoi — şetinen Şyğystyñ jauhary ispetti.
— Al, meniñ ieki balam bar, — dedi Sanço, — jäne qandai — Rim papasynyñ özine körsetip, alğysyn aluğa bolatyndai; äsirese — qyzym, men ony, qūdai qossa, şeşesiniñ qarsy bolğanyna da qaramastan, grafinia ietpek oiym bar.
— Sonda älgi grafinia bolmaqşy senora neşe jasta? — dedi basqa malai äuestik bildirip.
— İendi on beske tolady, — dep jauap qatty Sanço, — biraq naizadai ūzyn boily, köktemniñ jūpar auasyndai süikimdi, jūmyskerdei qairatty.
— Mūndai qasietterine qarağanda, ol grafiniadan göri jasyl toğaidyñ nimfasy boluğa da jarap qapty ğoi, — dep qūlaqqağys ietti basqa malai. — Öi, bir nağyz iebelek, iebelekten tuğan sebelek, qūtyryp jürsiñ-au, şamasy, qutyñ qağyp!
Būğan Sanço äjepteuir qynjyla jauap qatty:
— Onyñ özi de, şeşesi de ieşqaşan iebelek bolğan iemes jäne közim tiride ieşqaşan bolmaidy da. Al, sizden sūraitynym, tileuiñiz bolğyr: ädeptirek bolsañyzşy, kezbe rytsarlarmen köpten aralas-qūralas kele jatqan adamsyz, olar bolsa, baryp tūrğan sypaiy jandar iemes pe, al sizdiñ auzyñyzdan şyqqan söz onymen onşa üilesiñkiremeidi.
— Maqtau sözdiñ mänin jöndi ajyrata almaidy iekensiz, senor atqosşy! — dep dauystap jiberdi basqa malai. — Äldebir kavalero arenadağy būqany naizamen tüirep qūlatqanda nemese äldebir isti bireu oñtaily türde tyndyrğanda jūrttyñ ädette: “Öi, bir nağyz iebelek, iebelekten tuğan sebelek, qalai qatyryp jiberdi, ä?” dep aiqailaitynyn bilmeitin be iediñiz? Olai bolsa, mūndağy bylapyt sekildi körinetin söz, şyn mäninde, ierekşe maqtau bop tabylady, al ata-anasyna osyndai qūrmet körsetiletindei ieşteñe tyndyrmağan ūldardan nemese qyzdardan, sizdiñ ornyñyzda bolsam, senor, bas tartqan bolar iedim.
— İendeşe, men bas tartam, — dep ilip äketti Sanço, — sondyqtan, būl mäselege bailanysty siz, meiirimdi myrzam, özimdi de, ballarymdy da, äielimdi de qalai iebelektendirseñiz de ieriktisiz, öitkeni olardyñ istep jürgen isi de, aityp jürgen sözi de mūndai madaqqa äbden laiyq, al özim qūdaidan jalğyz-aq tek solarmen aman-iesen qauyştyrsa ieken, myna keşirilmes künädan, iağni atqosşynyñ qaterli qyzmetinen, qūtqarsa ieken dep qana tileimin, al būl ispen iekinşi märte ainalysqan sebebim, bir joly özim Serra Morenanyñ qaq törinen tauyp alğan, işinde jüz dukaty bar ämiiännyñ meni ieliktirip, joldan taidyrğany boldy, al iendi qazir şaitan dublon toly qapşyqty köz aldymnan kölbeñdetip jür — birese ana jerden, birese myna jerden, al keide, baqsañ, ol jerden iemes, basqa jerden ieles beredi, özim ony şap berip ūstap alğandai, keudeme qysqandai, üiime alyp kelgendei, telim satyp alğandai, ony jalğa bergendei, söitip hanzada qūsap tūryp jatqandai bolam da jürem, osy jaiynda oi keşsem, özim rytsardan göri naqūrysqa köbirek ūqsatatyn kemaqyl qojaiynymnyñ qyrsyğynan tartyp jürgen tauqymetimniñ bäri äri jeñil, äri şydai tūruğa bolatyndai körinip ketedi.
— “Qyzğanyş işti ottai küidiredi” degen söz de, mine, osyndaidan şyqqan ğoi, — dep qūlaqqağys ietti basqa malai. — Al iendi naqūrystar jaiynda äñgime ieter bolsaq, onda meniñ myrzamnan asqan naqūrys jer-älemge äli bitip körmegen şyğar, “Basqanyñ qamyn küittese iesekten de küi ketedi” degen söz de tap osyndai jandar turasynda aitylğan. Öitkeni, basqa bir rytsardyñ aqylğa kelui üşin būnyñ özi nägümanğa ainaldy ğoi, iendi qazir sony izdep jer kezip tentirep jür, al oğan jolyqqan şaqta oñbai taiaq jep qaluy da ğajap iemes.
— Bireuge ğaşyq bolğannan sau ma özi?
— Qaidağy bir Kasildeiä Vandalskaia degenge ğaşyq, — dep jauap qatty basqa malai, — ol özi aitqanynan qaitpaityn, ikemge könbeitin äiel, ondai qasaryspa jer betinde joq ta şyğar, biraq qatal minezben qojaiynymnyñ tauyn şağa almaisyñ, onyñ qūrsağynda odan da ötken zūlymdyq bas bağyp jatyr jäne ūzamai jaryqqa şyğyp ta qalady.
— Tegis joldyñ da oiqy-şoiqysy men şoqalağy bar, — dep qūlaqqağys ietti Sanço, — jūrt būrşağyn iendi pisirip jatqanda, meniki tüsiruge daiyn tūrady, kemeñgerge qarağanda keñkeleske qolğabys beretinder men qasyna ieretinder köp bolady. Öziñ baqytsyz bolsañ baqytsyz adamnan joldas tap, sonda būl düniede ğūmyr keşu de jeñilge tüsedi, degen söz tegin aitylmağan, siz, tileuiñiz bolğyr, mağan jūbanyşqa jarap tūrsyz: olai deitinim, sizdiñ myrzañyz da özimdiki sekildi jarymes bop şyqty ğoi.
— Jarymes bolğanymen, jaujürek, — dep qarsylyq bildirdi basqa malai, — äitse de, jarymestigi men jaujürektiginen ailakerligi basym.
— Al, meniki ondai iemes, — dep mälim ietti Sanço. — Aitaiyn degenim, myrzamnan qara tyrnaqtai da ailakerlik tabylmaidy, añqyldağan aq köñil, bireuge jamanşylyq jasau degendi bilmeidi, közdegeni tek izgilik qana, zūlymdyq degennen müldem habary joq, qazir tapa tal tüs bolsa da bes jasar balanyñ özi ony qazir qarañğy tün dep sendire alady, mine osyndai aq jürektigi üşin ony janymnan beter jaqsy körem, sondyqtan ne qily iesalañdyğyna qaramastan, qaitsem de ony tastap kete almaimyn.
— Qalai bolğan künde de, dostym äri marhabatty myrzam, — dedi Orman Rytsarynyñ malaiy, — soqyrdy soqyr jetektese, iekeui de apanğa qūlaidy. İekeuimizge ieñ jaqsysy — qaryşty qadammen tuğan öñirge qarai tartqan, olai deitinim, şytyrman oqiğanyñ bäri birdei oilağandai bop şyğa bermeidi.
Sanço migir tappai tükirinip tūrğan, tükiriginiñ türi jabysqaq ta birşama qoiu siiäqty bolatyn, sony baiqap qalğan janaşyr orman atqosşysy:
— Biraz jaidyñ basyn qaiyrdyq, tipti tamağymyz da qūrğap ketti, ony jibitetin bir jaqsy därmek bar mende — ierdiñ qasynda bailauly tūr, odan artyqty izdeseñiz de tappaisyz! — dedi.
Osyny aityp ornynan tūrğan ol köp ūzamai şarap qūiylğan qomaqty mes pen kölemi jarty şyntaq bop qalatyn bälişti alyp qaityp oraldy, — asyryp aitylğan däneñesi joq, şynymen sondai iedi, öitkeni būl qūian ietin salyp pisirgen dyğal bäliş bolatyn, Sanço ony ūstap körip, būl tipti laqtyñ da ieti iemes, tekeniñ ieti şyğar dep tauyp, iekinşi atqosşydan:
— Sonda osyndai närseni däiim öziñizben birge ala jüresiz be, senor? — dep sūrady.
— İendi qalai dep iediñiz? — dep jauap qatty anau. — Älde, sizdiñşe, men sonşalyqty bir qyrsyz atqosşysymaq pa iekem? Atymnyñ sauyrynda joryqqa attanğan generaldyñ qorynan da molyraq azyq-tülik jatyr.
Köp jalyndyrmai-aq tamaqqa bas qoiğan Sanço kölemi diırmen tasyndai bop qalatyn kesekterdi apyl-ğūpyl asap jatyp, bylai dedi:
— Ğajap qalarlyq myna toiyñyz körsetip tūrğanyndai, siz, meiirimdi myrzam, men siiäqty qūr qarasyn äri joly auyr bireu iemes, rasymen-aq, adal da jan-tänimen berilgen, şyn mänindegi äri nağyz, auqatty da däuletti atqosşy iekensiz; al meniñ qorjynymda bolmaşy ğana sütsirne bar jäne onyñ tas bop qatyp qalğany sonşa, däudiñ basyn bir ūryp myljalauğa jarap qalady, onan soñ mende ielu şaqty tätti sobyq bar, tağy sonşa orman jañğağy men tüie jañğaq bar, mūnyñ bäri qojaiynymnyñ qara qasqa kedei iekeniniñ, oğan qosa kezbe rytsarlar kepken jemispen jäne dalada ösetin şöppen ğana jürek jalğauy kerek deitin pikirdi ūstanyp, sol qağidadan ainymai otyrğanynyñ saldary.
— Ädilin aitsam, bauyrym, — dep mälim ietti basqa malai, — meniñ asqazanym oşağandy, jabaiy almūrt pen ağaş tamyryn qoryta almaidy. Jä, qūryp ketsin bäri — myrzalarymyz da, olardyñ pikirleri men rytsarlyq qağidalary da, ne jegileri kelse, sony jei bersin, — al men ämanda özimmen salqyndatylğan iet ala jürem, ierimniñ qasynda qajet bolğanda paidalana qūiatyn myna mes bailauly tūrady jäne ony sondai ūnatam äri ardaq tūtam — qūşağyma almasam, öppesem bir minut tūra almaimyn.
Sony aityp ol mesti Sançonyñ qolyna ūstata saldy, al anau ony ieñkeitiñkirep aldy da, auzynan soraptağan küii şirek sağattai jūldyz sanady, işip bolğannan keiin basyn bir jağyna qarai qisaityp, auyr kürsinip:
— Äi, iebelektiñ tūqymy-ai, ne degen paidaly iediñ, naisap! — dedi.
— Mine, kördiñiz be, — dedi Sançonyñ iebelektiñ tūqymy degenin iestip qalğan basqa malai, — şarabymdy maqtağyñyz kelip, siz de ony iebelektiñ tūqymy dep atadyñyz.
— Moiyndamasqa amalym joq, — dep jauap qatty Sanço, — ieger maqtau üşin aitylsa, äldebireudi iebelektiñ tūqymy dep atağanda tūrğan ieşteñe joq iekenin iendi ğana tüsindim. Aityñyzşy, senor, qūdai aqyna, myna şarap Siudad Realdan iemes pe?
— Apyrai qaidan bildiñiz! — dep dauystap jiberdi basqa malai. — Būl şyn mäninde de sol jaqtan jäne onşa jas ta iemes.
— Bilmegende şe! — dauystap jiberdi Sanço da. — Şarabyñyzdyñ tegin aiyru men üşin qiyn şarua dep pe iediñiz? İendeşe, qaperiñizde bolğai, senor atqosşy, şaraptyñ tegin aiyra alatyn ierekşe tabiği qabiletim bar: bir-aq märte iısketseñiz boldy — qaidan iekenin, sorty, buketi, küştiligi qandai, qandai özgeriske ūşyrauy mümkin iekenin jäne būl şarapqa qatysty basqa da jailardy tap basyp aityp bere alam. Jalpy, būğan tañyrqaityn däneñe joq: meniñ tūqymymda, äkem jağynan, şaraptyñ Lamançada onşa jiı ūşyrasa qoimaityn keremet ieki bilgiri bolğan, sonyñ däleldemesi retinde sizge bir äñgime aitaiyn. Olarğa bir böşkedegi şaraptan däm tatqyzypty da, şaraptyñ qazirgi küii men sapasy, jetistikteri men kemistikteri jaiynda pikir aitudy sūrapty. Biri şarapty jalap köripti, al iekinşisi tek iıskeumen ğana şektelipti. Alğaşqysy temir tatyp tūr, depti, iekinşisi qaiys dämi seziledi, depti. Şarap iesi böşkeniñ taza iekenin, qaiys dämi şyğatyndai reti joğyn aitady. Alaida, ieki bilgir öz pikirlerinde tabandap tūryp alady. Arada biraz uaqyt ötedi, şarap satylyp bitedi, söitip iesi böşkedegi sarqyndyny qūiyp almaqşy bolady, sol kez qarasa — tübinde qaiys bauy bar qūittai kilt jatyr ieken! Meniñ näsil-tegimnen tarağan jandar mūndai mäsele töñireginde tatymdy söz aita ala ma, almai ma, ol jağyn iendi öziñiz bajailai beriñiz.
— Şytyrman oqiğa izdegendi qoiu kerek degendi osy sebepten de aityp tūrğam joq pa, — dedi basqa malai, — izgilikten izgilik tilemeidi, ieñ dūrysy qūjyramyzğa qaityp oraluymyz kerek, al qūdai jarylqaiyn dese bizdi sol jerden de tauyp alady.
— Qojaiynym Saragosağa baryp jetkenşe oğan qyzmet iete berem, qalğanyn keiin köre jatarmyn.
Aituly ieki atqosşy äli de ūzaq uaqyt äñgime soğyp, şarap işti, odan soñ ūiqy olardyñ tilin bailap, şölin basty: öitkeni, būlardyñ şölin qandyru müldem mümkin iemes-ti; osylaişa olar bütindei derlik bosağan mesti uystai ūstap, şainap ülgermegen bäliş kesegin tiske basqan qalyptarynda ūiqtap ketti. İendi qazir biz olardy uaqytşa qaldyra tūramyz da, Orman Rytsary men Qaiğyly Beine Rytsarynyñ iekeuara ne jaiynda söileskenin äñgimeleimiz.
HIÜ tarau
Mūnda Orman Rytsarymen aradağy şytyrman oqiğa ärmen jalğasady
Hikaiada aitylğanyndai, Don Kihotpen ūzaq sūqbattasqannan keiin Mülgigen Orman Rytsary oğan bylai dedi:
— Al, iendi, senor rytsar, bilip qoiğanyñyz artyq bolmas, teñdesi joq Kasildeiä Vandalskaiağa tağdyrdyñ ämirinen göri jürek qalauym boiynşa ğaşyq bop qalğan iedim. Teñdesi joq dep tūrğan sebebim, symbatynyñ ğalamattyğy jöninen de, tekti tūqymnan şyqqandyğy men sūlulyğy jöninen de onymen ieşkim şendese almaityn. Mine, osy özim äñgime ietip otyrğan Kasildeiänyñ külli adal nietim men izgi sezimime qaitarğan jauaby — Gerkulestiñ ögei şeşesiniñ istegenin istep, mağan qily-qily synaqtan ötuge ämir ietu ğana boldy jäne är synaqtyñ soñynda kelesisinen keiin ümitim oryndalatynyna söz berip otyrdy; solai bola tūrğanymen, äure-sarsañym äli aiaqtalar iemes, bir-birine tizbektelip jalğasyp jatyr, sanasañ san jetpeidi, iendi qazir mūnyñ qaisysy ieñ soñğysy bop şyğatynyn, söitip izgi tilegimniñ oryndaluyna jol aşatynyn da bilmeimin. Bir joly ol sevilialyq ataqty äiel-däu Hiraldany, beine mystan qūiylğan syndy ieñgezerdei äri ietjendi äieldi, ornynda tapjylmai tūratynymen, älemdegi ieñ qūbylğyş äri tūraqsyz äieldi jekpe-jekke şaqyruğa ämir ietti. Men keldim, kördim, jeñdim, sosyn oğan ierbeñdemei tynyş tūruğa pärmen berdim, öitkeni jeldiñ öne boiy soltüstik betten soğyp tūrğanyna bir aptadan asqan. Tağy birde ämirşim Gisandodağy iejelgi tas būqalardyñ salmağyn ölşeuim keregin aitty, al olardyñ zildei auyrlyğy sonşa, būl rytsardan göri jükşige laiyq jūmys iedi. Tağy birde mağan Kabra qūrdymyna qūlauğa, — būl degen qūlaq iestip, köz körmegen sūmdyq qoi, — odan soñ onyñ qarañğy qapasynda nendei qūpiiä baryn özine iegjei-tegjeili türde baiandap beruge būiyrdy. Men Hiraldanyñ şyr ainalğan qozğalysyn toqtattym, Gisando būqalaryn tarazyğa tarttym, şyñyrauğa qūlap, tübindegi qūpiiäsyn zerdeledim, biraq ümitimniñ sol būrynğysynşa äli oryndalar türi joq, al onyñ ämir ietuşiligi men mensinbeuşiligi sol būrynğysynşa äli jalğasyp jatyr. Olai deitinim, osy jaqynda ğana ol mağan İspaniiädağy barlyq provintsiiäny aralap, sūlulyğy jöninen öziniñ aidai älemdegi barlyq äielden asyp tüskenin, al meniñ — aspan asty, jer üstindegi ieñ ierjürek äri şyn berilgen ğaşyq rytsar iekenimdi sonda tentirep jürgen tämam kezbe rytsarğa moiyndatuğa ämir ietti, osy jarlyq boiynşa İspaniiäny tügeldei derlik aralap, qarsy sözge kelgen talai rytsardy topyraq qaptyrdym. Biraq, sonyñ işinde özim airyqşa maqtan tūtyp, däreje sanaitynym Lamançalyq Don Kihotty jekpe-jekte jeñgenim jäne özimniñ Kasildeiä Vandalskaiam onyñ Dulsineiäsynan ädemirek iekenin moiyndatqanym boldy jäne mūnymdy jer jüzindegi rytsar ataulynyñ barlyğyn tegis jeñip şyğumen para-par dep bağalaimyn, öitkeni olardyñ bärin älgi özim aityp otyrğan Don Kihot jeñgen iedi, iendeşe ony men jeñgendikten, onyñ osy künge deiin jiğan ataq-dañqy men abyroiy mağan auysady, meniñ atyma köşedi:
Jeñilis tapqan däripti bolsa neğūrlym,
Jeñgenniñ de dañqy asar soğūrlym, —
osy sebepti älginde özim aityp ötken Don Kihottyñ ierlikteri iendi meniki iesepteledi jäne özimdikine ainalady.
Orman Rytsarynyñ sözin Don Kihot tañ-tamaşa bolyp tyñdady, mūnyñ bastan-aiaq ötirik iekenin aityp saluğa da äldeneşe ret oqtaldy; “jalğan” degen söz tiliniñ ūşynda tūrdy, alaida anau ötirigine birjola maltyğyp bolsyn degen oimen sabyr saqtauğa baryn saldy, osy sebepti baisaldy keiipte:
— Siz, senor rytsar, İspaniiädağy jäne, ol az bolsa, külli älemdegi kezbe rytsar ataulynyñ bärin derlik jeñseñiz jeñgen de şyğarsyz, oğan dauym joq, alaida Lamançalyq Don Kihotty jeñgeniñizge kümänim bar. Bälkim, ol soğan ūqsaityn basqa bireu şyğar, biraq, bir aita keterligi, oğan ūqsaityndardyñ tabylyp qaluy da iekitalai närse, — degendi aitty.
— Basqa bireu degeniñizge jol bolsyn! — dep aiqailap jiberdi Orman Rytsary. — Myna töbemizden tönip tūrğan aspanmen ant ieteiin, Don Kihotpen aiqasqanym, ony jeñgenim jäne beriluge mäjbür ietkenim aqiqat şyndyq; ol ūzyn boily, aryq ta aşañ adam, beti jüdeu körinedi, şaşyna aq kire bastağan, bolmaşy döñesi bar oraq mūryndy, mūrty ūzyn, qara, säl-päl tüsiñkileu. Ol özi Qaiğyly Beine Rytsary degen atpen ūrysqa şyğady, al atqosşylyqqa Sanço Pansa iesimdi äldebir diqandy alğan, Rosinant atalatyn säigüligine minip sairan salady, būğan qosa tağy aitarym: jüreginiñ ämirşisi būryn Aldonso Lorenso atalğan Dulsineiä Tobosskaia degen bikeş, meniñ ämirşimniñ de şyn aty Kasilda bolatyn jäne Andalusiiäda tuyp-ösken-di, osydan şyğaryp ony Kasildeiä Vandalskaia atandyryp jürmin. İeger aitqan sözimniñ rastyğyna köziñizdi jetkizuge osy keltirgen derekterim azdyq ietse, onda semserim söileidi, ol tipti tükke senbestiñ özin de ilandyra alady.
— Sabyr ietiñiz, senor rytsar, sözime qūlaq salyñyz, — dedi Don Kihot. — Öziñiz äñgime ietip otyrğan Don Kihot meniñ ieñ jaqsy dosym iekenin bilip qoiğanyñyz jön jäne biz aramyzdan qyl ötpeitin dospyz, tura bir adam sekildimiz, al keltirgen derekteriñizge kelsek, būlardyñ däldigi men dau tudyrmaityndyğy sonşa, basqany iemes, tap sonyñ özin jeñgeniñizdi moiyndamasqa lajym joq. Solai bola tūrsa da, köz janarym men tüisigim älginiñ tap sonyñ özi bop şyğuy mümkin iemestigin däleldep otyr, tek özine öş qisapsyz siqyrşynyñ bireu-mireui (dälirek aitqanda, qyr soñynan qalmai jürgeni) onyñ keipine iene qoiyp, tañdanuğa tatyrlyq rytsarlyq ierlik isterimen özimizge mälim ielderdiñ barşasynda dürildep şyqqan dañqynan aiyru üşin ädeii jeñilgen bolyp jürmese. Osy sözimniñ rastyğyn negizdei tüsu maqsatynda atalmyş siqyrşylardyñ, onyñ qas dūşpandarynyñ, būdan ieki kün būryn aidai sūlu Dulsineiä Tobosskaianyñ tür-symbatyn özgertip, qarapaiym mojantopai şarua äielge ainaldyryp jibergenin qaperiñizge sala ketkim keledi, şamasy, olar Don Kihottyñ öziniñ de syrt pişinin özgertip jibergen şyğar. İeger osynyñ bäri aitqan sözimniñ aqiqattyğyna köziñizdi jetkize almasa, onda qarsy aldyñyzda otyrğan adamdy Don Kihottyñ däl özi dep bile beriñiz jäne ol öz söziniñ dūrystyğyn at üstindegi aiqasta ma, jaiau aiqasta ma, qalai hoş körseñiz solai, qolyna qaru alyp qorğaityn bolady.
Osyny aityp ol ornynan köterildi, sosyn Orman Rytsarynyñ qandai äreketke baratynyn kütip, semseriniñ tūtqasyna qolyn qoidy, al anau bolsa, būğan aspai-saspai bylai dep til qatty:
— Tiiänaqty tölemşige kepilden qorqatyn däneñe joq. Öziñizdi jadylanğan qalpyñyzda jeñgen adam, senor Don Kihot, sizdi myna qazirgi sau-sälemet qalpyñyzda da jeñeri anyq. Alaida rytsarlarğa tas qarañğyda jauyngerlik ierlik jasau jaraspaidy-aq, biz qaraqşy da, ūry-qary da iemespiz, tañ atqanyn küte tūralyq, is-äreketimizge künniñ özi kuä bolsyn. Jekpe-jegimizge mynadai şart qūiam: jeñilgen adam jeñgen adamnyñ yrqyna könedi, al anau oğan ne istese de özi biledi, alaida beretin būiryğy jeñilgenniñ ar-namysyna timeitindei boluğa tiıs.
— Būl şart pen kelisim meni meilinşe qanağattandyrady, — dep mälim ietti Don Kihot.
Būdan soñ ieki rytsar atqosşylaryna qarai bet alyp, olardy ūiqyğa boi aldyryp qisaia-qisaia ketken qalyptarynda qoryldap jatqan jerinen tapty. Rytsarlar olardy ūiatyp, at iertteuge būiryq berdi, kün köterile iekeuiniñ arasynda būryn-soñdy bolyp körmegen, qan sudai ağatyn qiiän-keski jekpe-jek ötetinin jariiä ietti, būl habardy iestigen Sançonyñ boiyn abyrju bilep, melşidi de qaldy, öitkeni Orman Rytsary atqosşysynan rytsardyñ batyldyğy jaiynda köp iestigendikten myrzasynyñ ömirine qater töndi-au dep qauiptengen; qalai bolğanda da, äiteuir, atqosşylar läm demesten äudem jerdegi üiirge qarai bet aldy — aita keterligi, üş at pen iesek bir-birin iıskelesip te ülgergen-di, iendi qazir jūby ajyramai jürgen.
Bara jatqan jolda Orman Rytsarynyñ atqosşysy Sançoğa bylai dedi:
— Bilip qoiğanyñyz artyq bolmas, dostym, andalusiiälyq sotqarlar arasynda qalyptasqan mynadai dästür bar: aqyry kuäger bolu būiyrğandyqtan daukester töbelesip jatqanda sen de qol qusyryp qarap otyrmauyñ kerek. Olai bolsa, qūlaqqağys ietildi dep ieseptei beriñiz, qojaiyndarymyz şaiqasty bastağan bette biz de ölispei-berispeitin ūrys aşuymyz qajet.
— Būl dästürdi arandatuşylar men būzyqtardyñ özderi-aq ūstanyp, özderi-aq saqtai bersin, senor atqosşy, al kezbe rytsar atqosşylaryna mūnyñ qatysy joq, — dedi Sanço kelispei. — Qalai bolğanda da, ondai dästür jaiynda myrzamnan ieşteñe iestigen iemespin, al ol kisi kezbe rytsarlyqtyñ bütkil iereje-şartyn bes sausağyndai biledi. Meili, tipti būl jalğan bolmai, qojaiyndary ūrys bastağan kezde atqosşylary da aiqasqa tüsuge tiıs deitin iereje şynymen-aq qoldanylatyn künniñ özinde de, men bäribir ony oryndamaimyn, odan da özim siiäqty momyn atqosşylarğa salynatyn aiypty tölep qūtylğanym jaqsy, — būl äri ketkende ieki funt balauyzdan aspaitynyna kepilmin jäne men osy ieki funtty tölegendi jön körem: mūnyñ basymdy iemdeuge qajet tañğyştan arzandau bolary anyq, olai deitinim, ūrys kezinde basymdy mindetti türde şauyp tüsiretinine jäne qaq bölip tastaitynyna senimim kämil. Şaiqasqa şyğa almaitynymnyñ tağy bir sebebi — mende semser joq, ony tipti ömiri qolyma ūstap körmegen adammyn.
— Mūnyñ amalyn tabu oñai, — dedi basqa atqosşy, — mende kölemi birdei ieki kenep qapşyq bar, siz bireuin alasyz, men iekinşisin alam, sosyn teñ jağdaida bir-birimizdi qapşyqpen sabalauğa kirisemiz.
— Būğan qarsylyğym joq, — dedi Sanço, — mūndai töbeles bizdi jaraqattap qaryq qylmas, biraq biraz şañdy ūşyratyny anyq.
— Joq, būlai jaramaidy, — dep qarsylyq bildirdi basqa atqosşy. — Qapşyqty jel qaqşyp ketpeui üşin işine salmağy birkelki, syrty birtegis bes-alty malta tas salyp qoiu kerek, sonda bir-birimizdi qapşyqtağanda qai-qaisymyzğa da onşalyqty bir ziiän men nūqsan kelmeitin bolady.
— Alda, antūrğan-ai! — dep dauystap jiberdi Sanço. — Bir-birimizdiñ basymyzdy jaryp, süiegimizdi myljalamas üşin mynanyñ qapşyqtarğa jūp-jūmsaq būlğyn terisi men maqta talşyğyn toltyrğysy kep tūrğanyn qaraşy! Au, marhabatty myrzam, siz olardy tipti jibek qūrtynyñ pilläsimen toltyrsañyz da meili, bilip qoiyñyz, men bäribir aiqasqa şyqpaimyn, myrzalarymyz özdi-özi şaiqasa bersin, neğylsa da özderi bilsin, al biz typ-tynyş tirlik keşemiz, şarabymyzdy işemiz, bizdi diñkeletuge uaqyt şirkin onsyz da baryn salyp bağady, al bizge ğūmyrymyzdy tiesili uaqyty men mezgilinen būryn tämamdauğa tyrmysudyñ qajeti joq: äueli babymyzben piseiik, sosyn top ietip üzilermiz.
— Degenmen, bizge bäribir jarty sağattai bolsa da töbelesuge tura keledi, — dedi basqa atqosşy kelispei.
— Jo-joq, bolmaidy, — dep şort kesti Sanço, — bir dastarqannan däm tatqan kisimen şamaly da bolsa şataqqa baratyndai sonşalyqty nadan äri qarau adamyñ men iemes. Onyñ üstine, ol aşuymdy keltirip, jynyma tiiüden de aman, iendeşe, ne üşin onymen joq jerden töbelese ketpekpin?
— Men mūnyñ da amalyn taptym, — dedi basqa atqosşy. — Bylai ietemiz: janjal bastalar aldynda qasyñyzğa jai basyp jaqyndap kelem de, toñqalañ asyp qūlaityndai ietip sizdi şapalaqpen ieki-üş ret tartyp-tartyp jiberem, osy arqyly aşu-yzañyzdy ūiatam, tipti balpaq tyşqan bolsañyz da selt ietpei qala almassyz.
— Būğan qarsy men odan ieş kem soqpaityn basqa bir äreketke baram, — dep mälim ietti Sanço. — Soiyldy alam da, siz meniñ aşuymdy ūiatyp ülgergeniñizşe, men sizdiñ aşuyñyzdy oñdyrmai sileitip salam, sodan ūiansa ol tek o düniede ğana bir-aq ūianatyn bolady, al ol jaqta, ieşkimnen jäbir-japa köre qoimasym, sirä da belgili şyğar. Bizge de, sizge de saq bolu kerek, al ieñ bastysy bireudiñ ūiqtap jatqan aşuynyñ qūiryğyn baspağan abzal, meili ūiqtai bersin, sebebi är källada — bir qiiäl: müiiz sūraimyn dep barsañ, qūlaqtan airylyp qaitasyñ, tüptep kelgende, jaratqannyñ özi tatulyqqa — oñ bata, ūrys-janjalğa — teris bata bergen ğoi. Tipti äbden aşynğan, amaly tausylyp, şeginer jeri qalmağan mysyq iekeş mysyqtyñ özi jolbarysqa ainalady ieken, al men bolsam adammyn ğoi, iendeşe meniñ kimge ainalarymdy bir qūdaidyñ özi biledi, sondyqtan, sizge, senor atqosşy, aldyn-ala ieskertip qūiarym: töbelesimizdiñ saldarynan tuyndaityn külli ziiän men nūqsanğa basqa ieşkim iemes, öziñiz jauap beretin bolasyz.
— Hoş, ¬— dedi basqa atqosşy bäseñ dauyspen. — Qalğanyn tañerteñ köre jatarmyz.
Būl ieki arada ağaştardan qauyrsyny neşe aluan tüspen qūbylğan torğailar hormen şyryldauğa kirisken-di, köp dauystan qūralğan köñildi änderimen olar qoñyr salqyn tañ şapağyn quana qarsy alyp qoşemettep jatqan; tañ şapağynyñ süikimdi älpeti būl kezde şyğys kökjiektiñ qaqpa-terezelerinen jüz körsetip, sanasa san jetkisiz ylğaldy jauhardy şaşynan silkip tüsire bastağan, mine osynau süikimdi ylğalmen betin şaiğan şöpter qūddy küldei ūsaq aq monşaqpen bastan-aiaq kömkerilip tūrğandai körinetin; sämbi taldar mannanyñ tätti iısin būrqyratyp, būlaqtar sylqyldai külip, jylğalar syldyrap, toğailar şattyqqa bölenip, osynau tañ şapağynda şalğyndar öziniñ ieñ sändi de saltanatty kiımderin kiındi. Tañ ağaryp atyp, ainala-mañdağy zattardy ajyratyp köruge mümkindik tuğan şaqta, Sanço Pansanyñ ieñ alğaş közine şalynğan närse — Orman Rytsary atqosşysynyñ mūryny boldy, onyñ orasan ülkendigi sonşa, köleñkesi atqosşy denesin tügel jauyp tūrğandai äser beretin. Hikaiada būl mūrynnyñ şyn mäninde de sūmdyq ülken bolğandyğy, orta tūsynda döñesi bary, süielden körinbeitini, baialdy sekildi külgin tüsti iekeni jäne auzynan ieki ielidei asyp tūrğany aitylğan, mūrynnyñ osynau öreskel kölemi, tüsi, süielderi men bir jağyna qisaiyp tūruy atqosşynyñ sūrqyn ketirip jibergeni sonşa, atalmyş tūmsyqty körgen boida Sanço talma auruyna ūşyrağan baladai aiaq-qolyn ierbeñdetti de qaldy jäne mynadai qūbyjyqtyñ aşu-yzasyn ūiatyp, odan soñ onymen töbeleske şyqqanşa ieki jüz märte şapalaq jegenim jaqsy dep özine özi söz berdi. Sol aralyqta Don Kihot qarsylasy tūrğan jaqqa köz jibergen, biraq anau dulyğasyn kiıp, betbürkeuişin tüsirip te qoiğan ieken, osy sebepti bet-älpetin köru mümkin bolmai qaldy; alaida Don Kihot onyñ orta boilydan joğarylau, dembelşe kelgen adam iekenin añğardy. Sauyt-saimanynyñ syrtynan beine bir taza altynnyñ tal jibinen toqylğandai kamzol kiıpti, onyñ öne boiyna tittei ai poşymyndağy jaltyldağan sansyz köp aina japsyrylğan: būl kiımine şynymen-aq airyqşa bir sän men saltanat berip tūr; dulyğasynda jasyl, sary jäne aq qauyrsyndar jelbireidi; ağaşqa süiep qoiğan, süiemdei ūştyğy bar naizasy äri ūzyn, äri keremet juan ieken.
Don Kihot osynyñ bärin aiqyn ajyratyp ülgerdi jäne osy körgenderi men baiqağandarynan atalmyş rytsar asa qairatty adam şyğar degen bailam jasady, äitse de Sanço Pansa sekildi üreige berilgen joq, — kerisinşe, Aina Rytsaryna baisaldy da batyl türde bylai dep til qatty:
— İeger äskeri şabytyñyz ädeptiligiñizden üstem tüsip tūrmasa, senor rytsar, onda osy qasietiñizdi arqa tūtyp, dene bitimiñizdiñ aibyndylyğyna älpetiñizdiñ aibyndylyğy säikes kele me ieken, soğan anyq köz jetkizuim üşin betbürkeuişiñizdi säl-päl köteruiñizdi sūrar iedim.
— Būl synaqta siz, senor rytsar, jeñimpaz atanğanyñyzğa ba älde jeñilip qalğanyñyzğa qaramai, älpetimdi körerlik uaqytyñyz da, mümkindigiñiz de bolady, — dedi Aina Rytsary kelispei, — al qazir tilegiñizdi oryndai almaityn jalğyz ğana sebebim, betbürkeuişti köterip jatuğa uaqyt şyğyndauym arqyly, öz oiymşa, kerbez sūlu Kasildeiä Vandalskaianyñ namysyn qorlaityn sekildimin, öitkeni mağan keregi tek sizdi moiyndauğa mäjbür ietu ğana bop tūr ğoi, ony öziñiz de jaqsy bilesiz.
— Qalai bolğan künde de, — dedi Don Kihot qarsylyq bildirip, — atqa qonğanymyzğa deiin men däp sol öziñiz jeñdim dep jürgen Don Kihotpyn ba älde basqamyn ba, sony aityp ülgeretin şyğarsyz.
— Būl saualyñyzğa jauap mynadai, — dedi Aina Rytsary, — özim jeñgen rytsardan iegizdiñ syñaryndai aumaisyz, biraq siqyrşylar oğan qastyq oilap jür dep öziñiz aitpap pa iediñiz, sondyqtan sizdiñ naq sol aiypker iekeniñizdi aqi-taqi rastap bere almaimyn.
— Jañylysyp tūrğanyñyzğa iendi anyq közim jetti, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot, — alaida būl oiyñyzdan birjola ainytuym üşin attardy äkele qoisyn, — jaratqan iemizdiñ, hanymymnyñ jäne aq bilegimniñ järdemimen bet-älpetiñizdi öziñiz betbürkeuişti köteruge şyğyn ietetin uaqyttan da jyldamyraq köretin şyğarmyn, al siz bolsañyz meniñ älgi jeñip kettim dep jürgen Don Kihotyñyz iemes iekenimdi biletin bolasyz.
Sol arada olar äñgimelerin üzip attaryna qondy. Äueli iekpin alyp, artynan dūşpanyna qarai atoilau maqsatynda Don Kihot Rosinanttyñ basyn keri būrdy, Aina Rytsary da solai ietti. Alaida Don Kihot jiyrma qadamdai da ūzap ülgermei, orta joldan toqtap artyna qairylğan Aina Rytsary oğan aiqailap:
— Ūmytpağaisyz, senor rytsar, jekpe-jegimizdiñ şarty boiynşa jeñilgen adam, tağy da qaitalap aitam, jeñgen adamnyñ yrqyna könedi, — dedi.
— Bilem, — dep quattady ony Don Kihot, — alaida, myna ieskertpe ieste boluğa tiıs: jeñilgen adamğa rytsarlyq jarğyğa qiğaş keletin talap ta qoiylmauy kerek, būiryq ta berilmeui kerek.
— Älbette, — dedi Aina Rytsary.
Sol arada Don Kihot älgi atqosşynyñ adam aitqysyz alapat tūmsyğyna köñil audaryp, oğan Sançodan artyq bolmasa kem tañyrqanğan joq, tipti būl atqosşyny äldenendei bir qūbyjyqqa, adamzat balasynyñ jer betinde būryn kezdespegen basqa bir näsiline balady. Qojaiyny qarqyn aluğa niettengenin körgen Sançonyñ tūmsyqtymen birge qalğysy kelmedi: anau qolağaştai mūrnymen öz mūrnyn bir türtse-aq iekeuiniñ arasyndağy barlyq şaiqas sonymen tämam bolatynyn oilap qūty qaşqan, öitkeni soqqynyñ uyttylyğynan jä bolmasa üreiden tyrapai asyp tynary anyq iedi, — osy sebepti, Rosinanttyñ üzeñgisine jarmasqan küii myrzasyna ierip ketti; söitip, öz jobalauynşa, onyñ keri būrylatyn kezi taiağan şaqta, bylai dep ün qatty:
— Raqymşylyq ietiñizşi, marhabatty myrzam, jaumen äli ūstaspai tūrğanyñyzda myna iemenge şyğyp aluyma septesip jiberiñizşi, — äne bir rytsar men arañyzda qazir bastalatyn qiiän-keski aiqasty jerde tūryp qarağannan sol aradan baqylağanym äldeqaida jailyraq.
— Meniñşe, Sanço, — dep narazylyq bildirdi Don Kihot, — biıkteu jerge jaiğasqandağy oiyñ būqalardyñ şaiqasyn qandai da bir qaterden aulaqta otyryp qyzyqtau ğoi.
— Şynymdy aitsam, myna atqosşynyñ alapat tūmsyğy iesimdi şyğaryp, tūla boiymdy qaltyratyp jiberdi, onymen oñaşa qaludan qorqyp tūrmyn, — dep ağynan jaryldy Sanço.
— Mūryny şynynda da jan şoşyrlyq, ieger basqa adam bolsam meniñ de üreilenip qaluym yqtimal iedi, — dedi Don Kihot, — Al, şyq iendi ağaşyña, demep jibereiin.
Don Kihot Sançonyñ iemenge şyğyp aluyna järdem berip äurelenip jürgende Aina Rytsary özine qolaily qarqyn alyp jäne Don Kihot ta solai iekpindep ülgergen şyğar dep jobalap, kernei dauysyn ne basqadai bir belgini kütpesten, şiraqtyğy men şalymdylyğy däp sol Rosinanttan bir de kem tüspeitin atynyñ basyn keri būryp, kösilte şauyp, iağni jeñil jortaqpen, dūşpanğa qarai jol şekti; alaida Don Kihottyñ Sançony ağaşqa otyrğyzam dep kidiristep jatqanyn körgen Aina Rytsary tizgin tartyp, jarty jolda toqtap qaldy, būğan aty dän riza boldy, öitkeni älgi az ğana jortaqtyñ özine-aq boldyryp bitken-di. Al, Don Kihotqa osy arada dūşpan özine tönip kelip te qalğandai köringen, — söitken soñ Rosinanttyñ yrsiğan qabyrğalaryna şporyn qadap kep jiberdi, söitip, atyna aiaq asty jel bitip, avtordyñ aituynşa, Rosinant alğaş ret qatty şoqyraqqa köşti de (al, ädette, ol jai jortaqpen şekteletin), keremet şapşañdyqpen iesin tūp-tura Aina Rytsaryna qarai ala jöneldi. Al, rytsar bolsa būl kezde atyna şporyn ökşege deiin boilatyp jatqan, biraq januar älginde tizgin tartyp toqtatqan jerinen jarty ieli de jylji qoimady. Atymen äure-sarsañ bop, naizasyn köldeneñ ūstauğa şamasy jetpegen, älde ūstap ülgermegen dūşpanyna Don Kihot osyndai asa qolaily jağdaida jäne der şağynda tap berdi. Rytsar kez bolğan qiynşylyqtardy qaperine de ilmegen Don Kihot osy bir öz basyna zäredei qater tumaityn jäne qarymta kütuge de bolmaityn ahualdy sätti paidalanyp Aina Rytsaryna oñdyrmai soqqy berdi, anau at sauyrymen syrğanap baryp jerge jalp iete tüsuge mäjbür boldy jäne qatty qūlağany sonşa, jan täsilim ietken adamdai aiağyn da, qolyn da qozğalta almai qaldy.
Rytsardyñ sūlap jatqanyn körgen Sanço iemeninen iedel-jedel yrğyp, jyldam basyp qojaiynyna qarai tartty; al anau atynan tüsip, asyğa adymdap Aina Rytsarynyñ qasyna bardy, sosyn onyñ jan tapsyrğanyn nemese tiri qalğanyn bilmekke, tiri bolsa tynys aluyn jeñildetpekke dulyğasynyñ bauyn şeşti, sol jerde mūnyñ kim iekenin körip... Alaida onyñ kimdi körgenin oqyrmandy qairan qaldyrmai, zäresin qaşyrmai jäne jüregin ūşyrmai qalai ğana aityp beruge bolady? Hikaiada ol bakalavr Samson Karraskonyñ bet-älpetin, keskinin, pişinin, kelbetin, beinesin jäne ūsqynyn kördi jäne körgen boida, bar dauysymen bylai dep baqyryp jiberdi, delinedi:
— Bermen kel, Sanço! Sen qazir öz köziñe öziñ senbeitin närseni köresiñ! Tez jet, balam, siqyrşylyqtyñ zūlymdyğy qandai iekenine, köz bailauşylar men duagerlerdiñ zūlymdyğy qandai iekenine kuä bol!
Sanço jaqyn kelip, bakalavr Karraskonyñ bet-ajaryn körip üsti-üstine şoqyna bastady jäne iesimin qyryq qaitalap jaratqanğa jalbaryndy. Jeñilis tapqan rytsar äli tirşilik belgisin tanyta qoiğan joq-ty, sondyqtan Sanço Don Kihotqa qarap bylai dedi:
— Meniñ oiymşa, marhabatty myrzam, bakalavr Samson Karraskomyn dep jädigöilenip jatqan myna zūlymnyñ auzyna semseriñizdi süñgitip alğanyñyz artyq bolmas iedi: söitkende, bälkim, öziñizge öşigip jürgen köp siqyrşynyñ birinen qūtylar ma iediñiz.
— Dūrys aitasyñ, dūşpannyñ az bolğany jaqsy, — dedi Don Kihot.
Söitip, Sançonyñ aqyl-keñesin iske asyrmaq nietpen semserin suyryp alğany sol iedi, jan ūşyra jügirip Aina Rytsarynyñ atqosşysy kelip, — būl kezde ol syqpytsyz mūrynnan ada bop ta ülgergen-di, — bar dauysymen aiqaidy salyp:
— Au, ne istegeli tūrsyz, senor Don Kihot? Aiağyñyzdyñ astynda jatqan kisi — dos-jar adamyñyz bakalavr Samson Karrasko ğoi, al men onyñ atqosşysy bolam, — dedi.
Onyñ būrynğydai siyqsyz iemestigin körgen Sanço:
— Mūrnyñ qaida? — dep sūrady.
Anau būğan:
— Özimde, janqaltamda jatyr, — dep jauap qatty.
Osy sözdi aityp, oñ jaq qaltasyna qolyn sūqqan ol poşymy joğaryda sipattalğan, lak jağylğan kartonnan jasalğan jasandy mūryndy alyp şyqty. Sanço atqosşydan ūzaq uaqyt köz almai qarap tūrdy da, aqyry tañ-tamaşa bolğan keiipte qatty dauystap bylai dedi:
— Jasağan iem, saqtai gör! Au, mynau meniñ körşim äri tamyrym — balamnyñ ökil äkesi Tome Sesial ğoi!
— İendi kim dep ieñ! — dep ilip äketti mūrynsyz qalğan atqosşy. — İä, būl men — Tome Sesialmyn, dostym äri tamyrym Sanço Pansa, osy jerge tap boluyma itermelegen pasyqtyq, alaiaqtyq pen aramzalyq jaiynda öziñe keiin aityp berem. Al, qazir myrzaña aiağynyñ astynda jatqan Aina Rytsaryna time, jäbirleme, jaraqattama, öltirme dep jalynyp-jalbaryn, mūnyñ jürekti bolğanymen jeñiltek bakalavr Samson Karrasko iekeninde ieş kümäniñ bolmasyn.
Sol aralyqta Aina Rytsary da iesin jidy; sony körgen Don Kihot semseriniñ ūşyn onyñ betine taqap, bylai dedi:
— İeger osydan, rytsar, teñdesi joq Dulsineiä Tobosskaia öziniñ sūlulyğy jöninen Kasildeiä Vandalskaiañyzdan artyq iekenin moiyndamasañyz, onda sizge — ölim; oğan qosa, mağan (ieger tek jañağy soqqy men jerge sūlaudan aman-sau qalsañyz) Toboso qalasyna baruğa, Dulsineiänyñ aiağyna jyğylyp, öziñizdi meniñ jibergenimdi mälim ietuge uäde beruiñiz kerek, al ol sizge ne isteidi, ony patşa köñili biledi; ieger ol yqtiiäryñyzdy öziñizge berse, onda qaitken künde de meni izdep tabuğa (sizge is-äreketterimniñ soñynan ilese jüretin dabysym jolbasşylyq jasaidy, ol sizdi özim jürgen jerge bastap barady), onymen ne jaiynda äñgimeleskeniñizdi baiandap beruge tiıssiz; sizge qūiar şartym osyndai jäne mūnyñ özi aiqas aldyndağy uağdalastyğymyzğa da, kezbe rytsarlyq jarğysyna da qiğaş kelmeidi.
— Kasildeiänyñ, — dedi jeñilis tapqan rytsar, — taza bolğanymen ūipa-tūipa şaşy senora Dulsineiä Tobosskaianyñ jyrtyq äri las başmaqtaryna da tatymaitynyn moiyndaimyn, būğan qosa oğan baruğa jäne öziñizge qaityp oraluğa, menen qandaiyn talap ietseñiz sondai tolyq ta iegjei-tegjeili iesep beruge uäde ietemin.
— Sondai-aq, sizdiñ, — dep qosyp qoidy Don Kihot, — öziñiz jeñgen älgi bir rytsardyñ Lamançalyq Don Kihot iemestigin jäne bola da almaitynyn, onyñ soğan ūqsas äldekim iekenin moiyndauyñyz äri soğan senuiñiz qajet, al men öz tarapymnan, bakalavr Samson Karraskoğa ūqsaitynyñyzben, şyn mäninde ol iemes, soğan ūqsas basqa bireu iekeniñizdi, boiymdy kernegen aşu-yzany tejep tynyş tabuym üşin, osynau jeñistiñ dañqyn onşa dabyra ietpeuim üşin dūşpandarym sizdi sonyñ keskinine kirgizgenin moiyndaimyn jäne soğan senemin de.
— Būny öziñiz qalai moiyndasañyz, qaperge alsañyz jäne tüsinseñiz, mūnyñ bärin men de solai moiyndaimyn, qaperge alamyn jäne tüsinemin, — dedi attan auyp qalğan rytsar. — Al iendi, raqymşylyq jasap, tūruğa rūqsat ietiñizşi mağan, — şyndyğynda, tūra alam ba özi, bilmeimin: qūlağan kezde qatty soqqy aldym.
Don Kihot pen atqosşy Tome Sesial ony ornynan tūrğyzuğa kiristi, al Sanço jerlesin ieki közimen işip-jep, oğan ne türli sūraq jaudyrumen boldy, qaitarylğan jauaptardan mūnyñ aina-qatesiz tap sol Tome Sesial iekeni ieş kümän tudyrmady; alaida Don Kihottyñ siqyrşylar Aina Rytsarynyñ keskinin bakalavr Karraskonyñ kelbetimen auystyryp qoiğan deitin sözi Sançonyñ kökeiine qona ketkeni sonşa, köz janary sendirip tūrğannyñ özin aqiqat şyndyq dep tanuğa täuekeli jetpedi. Aqyr soñynda myrzasy men malaiy sol būrynğy senimderinde qala berdi, al köñili jabyrqau, keiisti Aina Rytsary men atqosşysy Don Kihot pen Sançodan bölinip, jazym bolğan rytsardyñ synğan qabyrğalaryn ornyna salyp, tañyp beretin jer izdep ketti. Don Kihot pen Sanço Saragosağa baratyn jolğa tüsip, saparyn ärmen jalğady. Aina Rytsary men onyñ şoñ mūryn atqosşysy neğylğan jandar iekenin habarlau üşin hikaia olardy äzirşe osy arada qaldyra tūrady.
HÜ tarau
Mūnda Aina Rytsary men atqosşysynyñ neğylğan jandar iekeni jaiynda aitylady.
Jürek jūtqan rytsar dep jobalağan Aina Rytsaryn jeñgenine Don Kihot şekten tys yrza bolyp, maqtanyş sezimine bölenip, mäz bop quanğan iedi jäne onyñ rytsarlyq ainymas sertine senip, senora Dulsineiänyñ jadylaudan arylğan-arylmağanyn anyq bilip alarmyn dep ümittengen, öitkeni jeñilis tapqan mūndai rytsardyñ, Don Kihottyñ öz pikirinşe, onymen qalai jüzdeskeni jaiyndağy habardy būğan qalaida jetkizip beretini kämil-di, äitpese ol rytsar bop şyqpas iedi. Don Kihottyñ oiy osyndai bolğanymen, Aina Rytsarynyñ oiy būdan basqaşalau-tūğyn, — aldynda aitylyp ötkenindei, onyñ qazirgi bar oi-nieti jatyp iemdeletin jer tauyp aluğa auğan. Odan äri hikaiamyzdan mynadai jai mağlūm boldy: üzilip qalğan rytsarlyq qañğybastyğyn qaita jalğastyruğa Don Kihotty azğyrmas būryn bakalavr Samson Karrasko Don Kihot iendi üiinde typ-tynyş otyruy üşin, şatağy mol şytyrman oqiğa izdeuşilik ony iendi ieşqaşan qyzyqtyrmasy üşin qandai şara qoldanuğa bolatyny jaiynda sviaşennikpen jäne şaştarazben keñesip alğan-dy; osy otyrysta Don Kihotty attandyru jaiynda birauyzdan şeşim qabyldanğan, sonyñ işinde Karraskonyñ öz pikiri de osyndai iedi, öitkeni ony ūstap qalu bäribir qoldan kelmeitin; al kezbe rytsar türinde jaraqtanğan Samsonnyñ özi ony quyp jetuge, onymen aiqasqa tüsuge, — al būğan sebep tabylmai qalmaityny anyq, — jäne ony jeñuge tiıs-ti (keñeske qatysuşylarğa būl onşa qiyn şarua körinbegen); sondai-aq, saiyskerler arasynda aldyn-ala kelisim-şart jasalyp, mūnda jeñilgen adam jeñgenniñ yrqyna könuge mindetti bolatyny körsetilui kerek-ti; mine, osynyñ negizinde rytsar sekildi bop kiıngen bakalavr jeñilis tapqan Don Kihotqa tuğan selosy men üiine qaityp oraluğa jäne ieki jyl boiy nemese özi arnaiy pärmen tüsirgenge deiin ieşqaida qiiä baspauğa ämir ietetin bolğan; aita keterligi, keñeske qatysuşylardyñ bäri de rytsarlyqtyñ iereje-qağidalaryna qarsy şyqpau üşin jäne onyñ būzyluyna jol bermeu üşin Don Kihottyñ būl jarlyqty būljytpai oryndaitynyna senimdi iedi jäne osyndai myrzaqamaqta otyrğan kezinde iesalañdyğyn ūmytyp ta keter nemese jarymestigin iemdep jazatyn äldebir täuir därmek tabylyp qalar degen dämeleri de bolğan.
Karrasko mūnyñ bärin maqūl kördi, al oğan atqosşylyqqa Sanço Pansanyñ tamyry äri körşisi, quaqy da quys keude Tome Sesial sūrandy. Samsonnyñ qalai jaraqtanğany jaiynda joğaryda aitylyp ötti, al kezdesken sätte tamyr-dosy tanyp qoimasy üşin Tome Sesial öziniñ tua bitti tūmsyğyna ilgeride äñgime bolğan jasandy da jalğan mūryndy japsyryp aldy, söitip Sesialdy janyna iertken Karrasko Don Kihot attanğan jolğa tüsip tartyp ketti. Ajal küimesimen bolğan şytyrman oqiğa kezinde ony quyp jetip te qalğan, aqyr soñynda onymen orman işinde kezdesti, olardyñ arasynda bolğan zeiindi oqyrmanğa mälim oqiğalar da osy jerde ötti; ieger Don Kihottyñ oi ağymynda bakalavr — bakalavr iemes dep özin-özi sendirgen özindik ierekşelikter bolmağanda, bakalavr litsentsiat därejesin alu mümkindiginen mäñgi-baqi airylğan da bolar iedi: öitkeni, ol müiiz sūraimyn dep baryp, qūlaqtan airylğan iedi ğoi. Äreketteri qalai qapaly aiaqtalğanyn jäne saparlarynyñ soñy qandai qamyğyñqy bolmağyn körgen Tome Sesial bakalavrğa mynadai lebiz bildirdi:
— Aşyğyn aitsam, senor Samson Karrasko, özimizge sol kerek: äldeneni qolğa alyp kirisip ketu oñai, biraq köp rette bas sauğalap qaşyp qūtyludyñ özi — mūñ. Don Kihot — delqūly, iekeuimizdiñ iesimiz dūrys, anau — din-aman, onyñ üstine mazaq qyp myrs-myrs küledi, al siz bolsañyz, jarqynym, mine, qandaisyz: kök ala qoidaisyz äri qabağyñyzdan qar jauyp tūr. Al, iendi oilanyp körelik, nağyz jyndy kim: tumysynan osyndai adam ba älde öz qalauymen delqūly bolğan adam ba?
Būğan Samson bylai dep jauap qatty:
— Būl ieki iesuastyñ arasyndağy aiyrmaşylyq mynadai: jaratylysynan jyndy bolğan sol jyndy küiinde qala beredi, al öz ierkimen jyndy bolğan kez-kelgen uaqytta deni sau adamğa ainalady.
— İendeşe, — dep ilip äketti Tome Sesial, — öziñizge atqosşylyq ietuge tilek bildirgende men öz ierkimmen jyndy bolğam, al iendi qazir qaitadan öz ierkimmen aqyl-iesimdi tauyp, üige qaitqym keledi.
— Būl öz şaruañ, — dep qūlaqqağys ietti Samson, — al men Don Kihottyñ sybağasyn bermei, qandai sebeppen bolsyn üige qaitpaimyn, iendi men onyñ soñyna ony aqylğa keltiru maqsatymen tüspeimin, tek bir ğana kek qaitaru maqsatyn közdeimin, öitkeni qabyrğalarymnyñ jan şydatpai qaqsauy özimdi basqadai adamgerşilik piğyl-nietten bas tartuğa mäjbür ietip tūr.
Osylai äñgimelese otyryp olar bir ieldi mekenge kelip jetti, osy jerde olarğa otaşy tabudyñ oraiy kele ketti, sol synyqşy sormañdai Samsonğa tiısti kömek körsetti. Tome Sesial onymen qoştasyp, üiine qaitty, Samson bolsa, oñaşa qalyp kek qaitaru amalyn qarastyra bastady; kezi kelgende hikaiamyz oğan äli qaityp oralady, al qazir ol Don Kihottyñ quanyşyna ortaqtasuğa qūştar bop tūr.
HÜI tarau
Don Kihot pen lamançalyq bir köşeli dvoriannyñ arasynda bolğan äñgime jaiynda ilgeride aitylğandai, özin öte bir baqytty jandai sezinip, jüregin quanyş pen maqtanyş kernegen Don Kihot saparyn ärmen jalğap kele jatty; älgi jeñisi özin zamanynyñ ieñ zañğar rytsary därejesine köterip ketkendei sezimde bolatyn; söitip, ol aldağy künderde özine jolyğuy yqtimal şytyrman oqiğa atauly tügeldei tämamdalyp, marapatty märesine jetkizildi dep sanady; siqyrşylar men siqyrşylyq ataulyny ittiñ ietinen jek köre bastady; rytsarlyq qañğybastyğy kezinde jegen qisapsyz köp soqqysyn da, tisiniñ jartysyn qiratqan tasty da, katorgağa jiberilgenderdiñ raqymsyzdyğyn da, ianguastyqtardyñ özin soiylmen sileitip salğan ospadarsyzdyğyn da iesten şyğardy; qysqasy, ol özine-özi: ieger tek senora Dulsineiänyñ jadysyn qaitaratyn amal, ädis nemese täsil oilap tapsam, onda ötken zamandardyñ ieñ aqjoltai kezbe rytsarynyñ qoly jetken ieñ keremet ierligine de qyzğanyş bildirmes iedim, dedi. Osyndai oilarğa şomyp kele jatqanda Sanço oğan:
— Būğan ne deuge bolar, senor? Tamyrym Tome Sesialdyñ adam aitqysyz qolaqpandai mūryny köz aldymnan äli ketpei tūr, — dedi.
— Apyrai, Sanço, şynyñmen-aq Aina Rytsary — bakalavr Karrasko, al onyñ atqosşysy — tamyryñ Tome Sesial degen oidasyñ ba?
— Būl sūrağyñyzğa qandai jauap qaitararymdy bilmeimin, — dedi Sanço. — Biletinim bireu ğana: sol atqosşydan basqa ieşkim üiimniñ, äielim men ballarymnyñ dälme-däl deregin aityp bere almas iedi, al älgi jasandy mūrnyn alyp tastağandağy älpeti — aumağan sol Tome Sesialdyñ kespiri, Tome Sesialmen derevniada tūrğanymda jiı kezdesip jürdim ğoi, üiimizdiñ de arasynda üi joq, onyñ üstine anau kädimgi Tome Sesial siiäqty söileidi.
— Qane, asyqpai tarazylap köreiik, Sanço, — dedi Don Kihot. — Al, aitşy öziñ: kezbe rytsar sekildi kiınetindei, sauyt-saiman ilip, qaru ala jüretindei jäne meni jekpe-jekke şaqyratyndai bakalavr Samson Karraskoğa ne körinipti? Men onyñ qas jauy ma iedim? Aşu-yzasyn tudyratyndai oğan birdeñe istep pe iem? Älde onymen baqtalas pa iedim — ol da äskeri jolğa tüsip, osy salada özim adal ieñbekpen qol jetkizgen ataq-dañqyma qyzğanyş bildirip jür me iedi?
— İendeşe, senor, būl rytsardyñ, ol kim bolsa da meili, bakalavr Karraskomen, al atqosşysynyñ — balamnyñ ökil äkesi Tome Sesialmen iegiz qozydai ūqsastyğyn qalai tüsindiresiz? — dedi Sanço kelisiñkiremei. — İeger būl, sizdiñşe, siqyrşylyq bolsa, onda siqyrşylar nege basqağa iemes, tap osy iekeuine ūqsas boludy ūiğarğan?
— Mūnyñ bäri — qyr soñymnan qalmai jürgen zūlym köz bailauşylardyñ timiskilik aila-şarğylary, — dep jauap qatty Don Kihot. — Osy aiqasta jeñiske jetetinimdi aldyn-ala bilgen olar Karraskoğa degen dostyq sezimim semserimniñ ūşy men keşirimdi bilmeitin bilegimniñ arasyna tūra qap, jüregimde tūtanğan ädiletti aşu-yzany älsiretui üşin jeñilgen rytsardyñ bakalavr dosyma ūqsas bop şyğuyna astyrtyn qam jasağan, iağni olarğa qulyq-sūmdyqpen ömirimdi öksituge äreket jasağan adamnyñ ömirin saqtap qalu qajet bolğan. Mūny sağan däleldep jatudyñ qajeti az, Sanço, — siqyrşylarğa bir älpetti iekinşisine, süikimdini — sūryqsyzğa, sūryqsyzdy — süikimdige ainaldyra saludyñ tük qiyndyğy joğyn öz täjiribeñnen bilesiñ, al täjiribe ieşqaşan ötirik aitpaidy, aldamaidy da: būdan birer kün būryn jan teñ kelmes Dulsineiänyñ sūlulyğy men symbatyn tūtastai jäne şynaiy älpetine tolyq sai kelip tūrğan qalpynda öz köziñmen tamaşaladyñ, al men bolsam janarynda jylt joq, auzynan sasyq iıs añqyğan, sūryqsyz da mojantopai, qarapaiym şarua äielin jolyqtyrdym, al ieger zalym siqyrşynyñ Dulsineiä öñin osylai öreskel türde özgertuge däti barğan bolsa, onda meni jeñimpaz atandyrmau üşin sol zalymnyñ rytsardy — Samson Karraskoğa, al atqosşysyn — balañnyñ ökil äkesine ainaldyryp jibergenine tañyrqaudyñ qajeti az. Biraq, qaitken künde de, onyñ qiiäpaty qandai bolğanyna qaramastan, jeñiske qol jetkizgenim köñilimdi könşitip-aq tūr.
— Mūnyñ şyndyğy qaisy, ötirigi qaisy, ony bir qūdaidyñ özi ğana biledi, — dep qūlaqqağys ietti Sanço.
Dulsineiänyñ qūbylysy öziniñ alaiaqtyğy men qitūrqylyğy arqasynda iske asqany Sançoğa bek jaqsy mälim bolğandyqtan, myrzasynyñ oilap tapqan joramalyna köñili onşa tolyñqyramady, alaida äldeneni abaisyz şatyp qoiyp, ötirigimdi şyğaryp alam ba dep qarsy dau aitqan joq.
Sol arada, iekeui äli osy äñgimemen aldanyp kele jatqanda, olardy oinaqşyğan sūr teñbil at mingen bir adam soñdarynan quyp jetti; üstine sapaly jasyl şūğadan tigilgen, qyzğyltym-qoñyr barqytpen ädiptelgen plaş, basyna barqyt beret kiıpti; biesiniñ jeñil äbzeli men üzeñgisi qysqalau kelgen ieri qoiu külgin jäne jasyl tüsti bolatyn; moinyna asylğan jasyl-sarğyş, jalpaq qaiys taspağa mavrlardyñ qaiqy qylyşy ilinipti, qysqa qonyşty ietigi de qaiys taspa tärizdi bezendirilipti; altyn jalatylmağan, jasyl lakpen būialğan şporynyñ mūqiiät tazartylyp, jyltyratylğany jäne külli kiım-keşegine jarasyp tūrğany sonşa, tipti altynnan artyq sekildi körinetin. Qatarlasqan sätte jolauşy būlarmen sypaiy sälemdesti, sosyn biesin şpormen bir tebinip ötip kete bermek bolğan, biraq Don Kihot ony aiqailap toqtatyp, bylai dep til qatty:
— Qūrmetti senor! Biz bara jatqan jaqqa qarai bağyt alsañyz jäne onşa asyğys bolmasañyz, onda, raqym ietip, birge jürseñiz qaiter iedi?
— Şynymdy aitsam, — dep ün qatty salt atty, — tezdetip ötip bara jatqan sebebim, biemniñ janasyp qaluy atyñyzdy äbigerge tüsire me dep qoryqqam.
— Siz, senor, — dep jauap qatty būğan Sanço, — tizgindi batyl tarta beruiñizge bolady, sebebi atymyz jer-älemdegi ieñ sypaiy da tärbieli januar. Mūndai jağdailarda ieşqaşan ieşqandai ädepsizdik baiqatyp körgen iemes, tek jalğyz ret äbestik jasağany bar, biraq onyñ ötemin myrzam iekeuimiz ieselep tölegenbiz. Qaitalap aitaiyn, öziñiz qolai körseñiz äste asyqpauyñyzğa bolady: bieñizdi balmen sylap qoisañyz da atymyzdyñ oğan köz qiyğyn salmaitynyna basymdy bäske tiguge barmyn.
Tizgin irikken jolauşy Don Kihottyñ bet-älpeti men tūlğasyna tañyrqana qarap qaldy, būl kezde ol dulyğasyz kele jatqan, sebebi dulyğany Sanço basqa da uaq-tüiek zattarmen birge ieriniñ aldyñğy qasyna bailap qoiğan; jasyl kiımdi salt atty Don Kihotqa bar yqylas-peiilimen şūqşiiä qarasa, Don Kihot jasyl kiımdi salt attyğa odan da zor yqylas-peiilmen şūqşiiä qarağan iedi, öitkeni būl oğan tegin adam iemestei köringen. Türine qarap jasyl kiımdi salt attyny ielulerde dep oilauğa bolatyn; şaşy şamaly buryl tartqan, oraq mūryndy, jüzi jyly, sonymen qabat mañğaz, bir sözben aitqanda, kiımi sekildi keskin-kelbeti de tura jolmen jüretin adam iekenin añğartatyn. Al, jasyl kiımdi salt atty bolsa, Lamançalyq Don Kihotqa qarap tūryp älpeti anadai, özin-özi ūstau mäneri mynadai jandy ömiri kezdestirmegeni jaiyndağy oiğa tireldi; onyñ moinynyñ ūzyndyğyna, ūzyntūralyğyna, betiniñ jüdeuligi men quqyldyğyna, sauyt-saimanyna, qimyl-qozğalysy men keskin-kelbetine, jalpy būl öñirde köpten közge şalynbağan osyndai tür-pişini men tūrpatyna tañyrqanumen boldy. Jolauşynyñ özine qadala qarağany Don Kihot nazarynan tys qalğan joq, onyñ añyryp, añtarylğan keipiniñ özi-aq boiyn äuestik bilep alğanyn jetkilikti därejede aiğaqtap tūrğandai iedi. Barynşa sypaiy jäne meilinşe kişipeiil adam bolğandyqtan Don Kihot jolauşy tarapynan qandai da bir sūraqtyñ qoiyluyn tospastan, tilegin oryndauğa özi birinşi bop yqylas bildirip, bylai dedi:
— Syrt pişinim sizdi özine tän ierekşeligimen jäne şetindigimen tañyrqantuy mümkin, biraq men oğan onşa tañyrqanbaimyn, alaida özimniñ şytyrman oqiğa izdep mäñgilik dañqqa bölengen rytsarlar qataryna jatatynymdy aityp bersem tañyrqanudy müldem qūiatyn bolasyz. Men ösken ortamdy tastap şyqtym, qojalyğymdy kepilge ötkizdim, oiyn-sauyqtan bas tarttym, söitip qaida qalasa sonda aparuy üşin tağdyrdyñ yrqyna berildim. Men kezbe rytsarlyqqa qaitadan jan bitirudi maqsat tūtqan adammyn, mine talai kün boldy, bir qūlap, bir tūryp, qaita sürinip, qaita ūmtylyp, jesirlerge kömektesip, boijetkenderdi qanatymnyñ astyna alyp, küieuge şyqqan äielderge, jetimder men jas balalarğa qamqorlyq jasap jürmin, iağni kezbe rytsarlar atqaratyn jäne olarğa paryz sanalatyn istermen ainalysyp jürmin, oiğa alğanymnyñ jartysynan astamyn oryndap ta qoidym. İendi mine, qisapsyz äskeri jäne hristiandyq ierligimniñ arqasynda özim jaiynda kitap jazyldy jäne ol älemdegi barlyq tilge tügel nemese tügelge juyq audaryldy. Meniñ hikaiam ūzyn sany otyz myñ kitap bop tarady, ieger köktegi qūdiret kedergi keltirmese odan myñ iese köp danamen basylyp şyqpaq. Al iendi äñgimeni ūzarta bermes üşin jäne bärin birneşe sözben, tipti bir-aq sözben jetkizu üşin, sizge özimniñ — Lamançalyq Don Kihot, basqaşa aitqanda — Qaiğyly Beine Rytsary iekenimdi mälim ietpekpin; älbette, öziñdi-öziñ maqtau uiat närse, alaida maqtaityn basqa ieşkim bolmasa, amal joq, öziñdi öziñ maqtauyña tura keledi. Söitip, senor dvorian, iendi sizdi myna at ta, naiza da, qalqan da, atqosşy da, myna sauyt-saimanym da, öñimniñ quqyldyğy da, şamadan tys jüdeuligim de tañyrqantpauğa tiıs, öitkeni iendi meniñ kim iekenimdi, nendei ispen şūğyldanatynymdy jaqsy biletin boldyñyz.
Osyny aityp Don Kihot ünsiz qaldy, al jasyl kiımdi salt atty bolsa ūzaq uaqyt jauap qatqan joq, — ne derin bilmei tūrğan sekildi köringen; äjeptäuir uaqyttan soñ, aqyry bylai dep söilep ketti:
— Añyryp qalğan keipime qarap, senor rytsar, köñilimde ūianğan tilekti tap basyp tanydyñyz, alaida öziñizben kezdesu saldarynan tuyndağan tañyrqanuşylyqtan älige deiin özime-özim kele almai tūrmyn; tipti kim iekenimdi bilgennen keiin tañyrqanudy qūiasyz degeniñizben de, senor, būl müldem olai bolmai tūr, kerisinşe, däl qazir, sony bilgennen keiin, tañyrqanuşylyğym men tüsinbeuşiligim tipten üdep ketti. Apyrai, kezbe rytsarlardyñ büginde şynymen-aq ömirde bar bolğany ma jäne şynaiy rytsarlyq ierlikter hikaiasy kitap bop basylyp jatqany ma? Bizdiñ zamanymyzda bireu-mireu jesirlerge qamqorlyq jasaidy, boijetkenderdi qanatynyñ astyna alady, küieuge şyqqandarğa qūrmet körsetedi, jetimderge järdemdesedi degenge sene almaimyn jäne sizdi öz közimmen körmesem ieşqaşan senbegen de bolar iem. İendi sizdiñ, öziñiz aitqandai, kitap bop basylyp ta qoiğan, izgi de şynaiy ierlikteriñizdiñ hikaiasy jaryqqa şyqqannan keiin, qūdaiğa şükir, kezbe rytsarlardyñ qisapsyz jalğan hikaiasy ūmyt bolatyn da şyğar, — būlardan qazir aiaq alyp jürgisiz jäne minez-qūlyqtyñ būzyluyna, paidaly şyğarmalardyñ şettep qaluyna, olarğa degen senimniñ azaiuyna septesip jatyr.
— Kezbe rytsarlar hikaiasy jalğan ba älde jalğan iemes pe — ol äli oilanatyn mäsele, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot.
— Būlardyñ ötirik äñgime iekenine senbeitin kim bar? — dep sūrady jasyl kiımdi jolauşy.
— Men senbeimin, — dep jauap qatty Don Kihot, — alaida būl äñgimeni äzirşe qūia tūralyq, öitkeni äli de saparlas bolatyn bolsaq, kezbe rytsarlar hikaiasynda ieşqandai şyndyq joq deitin keñ tarap ketken pikirdi beker quattap jürgeniñizge, qūdai sätin salsa, köziñizdi jetkizermin dep oilaimyn.
Don Kihottyñ soñğy aitqan sözi jolauşyğa būnyñ iesi dūrys iemes-au degen küdik tuğyzdy, söitip keiingi äñgime osy oiyn ornyqtyra tüser dep bağamdady, alaida oi-pikir tiegin qaita ağytpas būryn Don Kihot jolauşyğa onyñ kim iekendigi jaiynda sūraq qoidy, öitkeni özi jöninde, lauazymy, nemen ainalysatyny turasynda habar ietip te ülegrgenin aitty. Būğan jasyl plaşty salt atty bylai dep jauap qatty:
— Senor Qaiğyly Beine Rytsary, men idalgomyn, qūdai qossa, özimiz bügin tüstik işetin ieldi mekende tuyp östim. Ortadan joğarylau däuletim bar, al aty-jönim — don Dego de Miranda bolady. Äielim, balalarym men dostarymnyñ ortasynda ğūmyr keşip jatyrmyn. Süiikti iermegim — añğa şyğu men balyq aulau, alaida men sūñqar da, tazy da ūstamaimyn, iesesine mende qolğa üiretilgen qūr men şaqar küzen köp. Kitaphanamda ispan jäne latyn tilindegi ondağan kitap bar, romandar da, dini taqyryptağy dünieler de joq iemes, biraq rytsarlyq romandardy tabaldyryqtan attatpaimyn. Uağyz aitatyn kitaptardan göri körkem ädebietti, — onda da tek ädepten ozbaityn, tiliniñ tazalyğy quanyşqa bölep, qiiälynyñ ūşqyrlyğy qairan qaldyryp, tañdai qaqtyratyndaryn, — köbirek oqimyn: alaida İspaniiäda mūndai kitaptar neken-saiaq. Kei-keide körşilerim men dostarymnyñ üiinen tüstik işem jäne olardy özim de jiı qonaqqa şaqyram: qonaqqa jaiatyn dastarqanym köz tartarlyq körkem äri as ta tök mol bolady; özim bireudi ğaibattamaimyn jäne özim otyrğan jerde ondai sözdiñ aityluyna qatañ tyiym salam; basqalardyñ qalai tirlik keşip jatqanyna äuestik bildirmeimin jäne bireudiñ isine qol sūqpaimyn; şirkeuge kün saiyn baram; joq-jitikterden järdemimdi aiamaimyn, biraq iekijüzdilik pen ataqqūmarlyqqa äuestenip ketpeu üşin ony dabyra qylmaimyn, al būlar ieñ qarapaiym degen adamnyñ özin jymyn bildirmei jürip joldan taidyratyn jauymyz ğoi; ūrsysyp qalğandardy tatulastyruğa tyrysam; qūdai anasy ämirşimizge tauap ietem jäne ärdaiym jaratqan iemizdiñ şeksiz meiiriminen ümit qylam.
İdalgonyñ ömir salty men uaqytyn qalai ötkizip jatqany jaiyndağy äñgimesin Sanço auzyn aşyp, közin jūmyp iesi kete tyñdady, sosyn būl izgilikti de äulielik ömir jäne mūndai ömir keşip jürgen adam şyn mäninde de ğajaiyp qasiet iesi, degen bailam jasap, ieseginen sekirip tüsti de, salt attynyñ oñ jaq üzeñgisinen ūstai alyp, jylamsyrağan qalpy ierekşe süisinispen aiağynan äldeneşe ret süiip-süiip aldy, mūny körgen idalgo bylai dep dauystap jiberdi:
— O ne qylğanyñ, qadirmendim? Nege süiip jatyrsyñ?
— Süiüime böget jasamañyz, — dep jauap qatty Sanço, — sebebi, taqsyr, äulie adamdy, onyñ üstine, salt atty äulieni, ömirimde tūñğyş ret körip tūrmyn.
— Men äulie iemespin, — dedi idalgo kelispei, — men keremet künäkar janmyn, al seniñ, bauyrym, aq jürektigiñnen baiqalyp tūrğanyndai, jaqsy adam iekeniñde kümän joq.
Sanço iesegine qaita mindi, onyñ älgi qylyğy myrzasynyñ qasiretti köñil qoinauynan külki tuyndatty, al don Degony tağy da tañyrqanuğa mäjbür ietti. Don Kihot seriginen qanşa balasy baryn sūrady jäne sol boida şyn qūdaidyñ kim iekenin äli bile qoimağan iejelgi filosoftar tabiğat tartuy men Fortuna tartuyn, sondai-aq adamda jaqsy dos pen jaqsy balanyñ köp boluyn ieñ ūly izgilik dep bağalağanyn qūlaqqağys ietip qoidy.
— Meniñ, senor Don Kihot, bir-aq balam bar, — dep jauap qatty idalgo, — alaida ondai bala mende bolmasa, özimdi būdan da göri baqyttyraq seziner iedim, mūnyñ sebebi onyñ jamandyğynda da iemes, mūnyñ sebebi onyñ özim oilağandai onşa jaqsy bolmai tūrğanynda. Jasy on segizde, alty jylyn Salamankada ötkizip, latyn jäne grek tilderin üirendi. Söitip, iendi onyñ basqa da ğylymdarmen şūğyldanatyn mezgili jetti ğoi dep ūiğarğan kezimde, poeziiä ğylymymen (ieger mūny ğylym dep atauğa bolsa) ainalysuğa basy-bütin berilip ketkeni jäne özim airyqşa armandağan qūqyqtanuğa da, külli ğylymnyñ kökesi — teologiiäğa da ömirin arnauğa ieş yqylasy joqtyğy belgili boldy. Ol bizdiñ tūqymnyñ betke ūstaryna ainalatyn şyğar dep armandağam, öitkeni bügingi küni ämirşiler izgi nietti jäne jalpyğa paidaly ğalymdyqqa mol syi-siiäpat jasaidy, al izgi nietten ada ğalymdyq ta bir, maldyñ boğynda jatqan inju de bir. Meniñ balamnyñ qūdaidyñ qūtty küni ainalysatyn isi: Gomerdiñ İliadasyndağy myna bir öleñ joly täuir me älde naşar ma, Martsialdyñ bälen degen epigrammasy ädepti me älde ädepsiz be, Vergiliidiñ bälen degen, tügen degen öleñin olai tüsinu kerek pe älde bylai tüsinu kerek pe — mine, osynyñ tübine jetu ğana. Bir sözben aitqanda, jañağy atağan aqyndarymnyñ, sondai-aq Goratsiidiñ, Persiidiñ, İuvenal men Tibulldiñ tuyndylarynan basqa ieşkimmen tildespeidi, qazirgi ispan aqyndaryn onşa köp ūnatpaidy, alaida ispan poeziiäsymen qanşalyqty az ainalysqanymen, qazir ol özine Salamankadan jiberilgen tört joldyq şumaqqa glossa qūrastyrumen basyn qatyryp jür, — şamasy, būl ädebi saiys üşin qajet dünie bolsa kerek.
Būğan Don Kihot bylai dep jauap qatty:
— Balalar, senor, ata-ana qūrsağynyñ bir bölşegi iesepti, osy sebepten de, olardy jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, tänimizge ömir beretin janymyz sekildi jaqsy köruimiz kerek. Ata-ananyñ paryzy — olardy jas kezinen-aq izgiliktiñ, önegeliliktiñ jäne izgi nietti hristiandyq ömirdiñ jolyna salu, sonda ol keiin, kemeline tolğanda, ata-anasynyñ qariiälyq tirliginiñ tiregine jäne öz ūrpağynyñ maqtanyşyna ainalady. Olardy belgili bir ğylymmen şūğyldanuğa mäjbür ietudi men parasattylyq sanatyna qosa almaimyn, — būl jerde tek közin jetkizu, sendiru arqyly ğana äreket ietu kerek; mektep şäkirtine işer as jaiynda qam jeudiñ qajeti bolmasa, — öitkeni būl jaiynda ol uaiym ietpeidi, tamağyn ata-anasy tauyp beredi, — onda, meniñşe, ata-anasynyñ oğan ierekşe beiimdilik tanytqan ğylymymen ainalysuyna da ierik bergeni jön, al poeziiä ğylymynan paida tabudan göri jan raqatyn tabu jağy basym bolğanymen, ony zertteude tūrğan ieşqandai äbestik joq. Meniñ oiymşa, senor idalgo, poeziiä näzik te jas, ürip auyzğa salğandai sūlu qyzğa ūqsaidy, basqa köptegen qyz, iağni qalğan ğylymdardyñ bäri, oğan tartu-taralğy berip, oğan äşekei tağyp, ony ädemilendire tüsuge tyrysady, söitip oğan būlardyñ körsetken qyzmetin paidalanu, al būlarğa — onyñ ataq-abyroiynyñ şuağyna şomylu qajet bolady. Biraq, būl qyz özine ojar qylyq körsetkendi, köşe aralatyp, özi jaiynda alañdarda nemese sarai qaltarystarynda aiqai salğandy jaratpaidy. Onyñ airyqşa metalldan jasalğany sonşa, oñtaily paidalana bilgen adam ony bağa jetpes altynğa ainaldyra alady. Būl adam ony qatañ tärtipte ūstauy qajet, söleket satiralar men anaiy sonetter türinde jüz körsetuine jol bermeuge tiıs; batyrlar jyryn, aianyşty tragediiälar men köñildi de qitūrqy komediiälardy ğana bolmasa, ony ieşqaşan satpau kerek. Saiqymazaqtardan jäne boiyndağy asyl qazynanyñ qadirin bilmeitin, bağalai almaityn nadan qara tobyrdan irgesin aulaq ūstağany abzal. Qūdai aqy, senor, qara tobyr degende meni qarapaiym jūrtty, näsili naşar adamdardy meñzep otyr dep oilap qalmañyz, — bilimsiz dübäralardyñ bärin, meili ol senor bolsyn nemese kniaz bolsyn, qara tobyrlar qataryna qosuğa bolady jäne olar solai ataluğa tiıs te, al poeziiäğa özim atap körsetken negizde qamqorlyq jasap, oğan ie bolğan adamğa älemniñ külli joğary mädenietti halyqtary tarapynan zor qūrmet pen qoşemet körsetiledi. Al iendi, senor, balañyzdyñ ispan poeziiäsyna yntyğy bäseñ degenge kelsek, meniñ oiymşa, būl arada ol ağattyq jasap jürgen tärizdi, al onyñ sebebi mynadai: ūly Gomer latynşa jazğan joq, öitkeni grek bolatyn, Vergilii de grekşe jazğan joq, öitkeni rimdik iedi. Qysqasyn aitqanda, iejelgi aqyndardyñ bäri de ana sütimen daryğan tilde jazdy, izgi oilaryn jetkizu üşin şet tilderge jügingen joq, sondyqtan nemis aqyny — öz tilinde, al kastildik nemese tipti biskailyq aqyn öz tilinde jazğandy ar sanamas üşin būl dästürdi düniedegi tämam jūrttyñ arasyna taratqan jön bolar iedi. Dei tūrğanmen, senor, balañyz, meniñşe, ispannyñ öz poeziiäsynan göri, ispan tilinen basqa birde bir til men ğylymdy bilmeitin aqyndarğa qarsy sekildi: sebebi, basqa tilder men ğylymdar olardyñ tabiği darynyna şyrai berip, jiger qosyp, odan äri jetile tüsuine septik ieter iedi, dep oilaidy ğoi deimin. Alaida, dolbarym dūrys bolsa, balañyzdyñ būl pikiri de qate, öitkeni “aqyndyq — tua bitti qasiet” degen sözdiñ jany bar, — al, mūnyñ özi — aqyndyq qasiet daryğan adam anasynyñ qūrsağynan jaryq düniege aqyn bop şyğady degen söz jäne köktegi qūdiretti küş darytqan tek jalğyz osy qabiletimen ğana, basqadai ieşbir ilim-bilimsiz jäne basqadai ieşbir dağdysyz-aq est Deus in nobis16 degen sözdiñ dūrystyğyn däleldep beretin şyğarmalar tudyrady. Odan soñ tağy bir aitarym, tuma talanty bar, oğan qosa şeberlikti igergen aqyn tek jalğyz şeberliktiñ kömegi arqyly ğana aqyn atanbaqqa niettengen öleñşiden äldeqaida täuir bolady jäne odan köş ilgeri alda jüredi, al mūnyñ sebebi önerdiñ tabiğattan asyp tüse almaitynynda jatyr — öner tek ony jetildiruge ğana jaraidy, al tabiğattyñ önermen, önerdiñ tabiğatpen ūştasuynan mültigi joq myqty aqyn ömirge keledi. Osy aitqanymnyñ bärinen tüiüge bolatyn tūjyrym, senor idalgo, mynadai: balañyzdyñ baqyt jūldyzy bastağan jaqqa sapar şeguine kedergi keltirmeuiñiz kerek, öitkeni, ieger ol zeiindi şäkirt bolsa jäne ğylymnyñ alğaşqy satysyna, atap aitqanda, til satysyna şyğyp ta ülgerse, ondaşy qazir osyndai bilimge ie bolğan ol zaiyrly ğylymdardyñ da şyñyna öz betinşe örmelep şyğa alady, al şynaiy dvorianğa, — kädimgi plaş kiıp, şpaga taqqan dvorianğa, — būl da öte jarasymdy, būl da onyñ därejesin arttyryp, mitralar — iepiskoptardyñ, mantiiälar — täjiribeli sottardyñ abyroiy men äşekeiine qyzmet ietetindei mindet arqalaityn bolady. İeger balañyz äldekimniñ ar-namysyna tietin satira jazumen äuestene bastasa ony uialtuğa tyrysyñyz, jazalañyz, şimai-şatpağyn jyrtyp tastañyz, biraq ieger onysy Goratsii önegesinde jazylğan uağyzdyq dünie bolsa, jalpy kinärat ataulyny Goratsiidiñ şeberligimen şenep-minese, onda ony maqtañyz, öitkeni aqyndar künşildikke qarsy şyğuğa, öz öleñderinde künşilderdi äşkereleuge, sondai-aq basqa da kinärattarğa qarsy tūruğa tiıs, biraq jeke adamdar jaiynda äñgime qozğamauy qajet; solaiy solai, äitse de, äldenendei bir aşy sözdi aityp saludyñ qyzyğy üşin Pont araldaryna jer audaryludan taiynbaityn aqyndar da bar. İeger aqyn ömirde päk-taza tirlik keşse, öleñderinde de sol qalpynda qalady. Qalam — jan-dünieniñ tili: aqyn jüreginde qandai oi-niet oryn tepse, jazğandarynan da sol körinis beredi; al ieger korolder men şonjarlar poeziiänyñ osynau ğanibet ğylymy parasatty, izgi nietti jäne köşeli adamdardyñ qolynda iekenin körse, olar mūndai aqyndardy qūrmet tūtady, ielep-ieskeredi jäne būlarğa syi-siiäpat körsetedi, ieşqaşan naizağai tüspeitin ağaş japyraqtarynan gültäj de kigizedi: būl — mañdaiy osyndai gültäjben kömkerilip, izet körsetilgen aqyndy jäbirleuge ieşkimniñ qaqy joq degenniñ belgisi.
Don Kihottyñ paiymdaulary jasyl plaşty salt attyny qairan qaldyrğany sonşa, onyñ aqyl-oi qabileti jaiynda qazir müldem basqa pikirde bolatyn. Būl äñgime özin onşa köp qyzyqtyrmağan Sanço osy aralyqta joldan şyğyp ärmenirekte qoi sauyp jatqan baqtaşylardan süt sūramaqqa būrylğan, al Don Kihottyñ parasat-paiymy men oryndy oi-pikirine tänti bolğan idalgo äñgimeni ärmen jalğauğa oqtalğan, biraq Don Kihot kenet basyn joğary köterip, alğa qarai köz tikti de, jol boiymen özderine qarai bettep kele jatqan, korol tularymen bezendirilgen arbany körip qaldy, söitti de mūny äldenendei bir jaña şytyrman oqiğağa joryp, Sançodan dulyğasyn sūrap aiqaiğa basty. Atalmyş Sanço özin şaqyryp jatqanyn iestip, baqtaşylardy tastai saldy da, sūr jorğasyn tebinip sol sätte-aq myrzasynyñ qasyna kelip jetti, al myrzasy adam aitsa sengisiz bir sūmdyq şytyrman oqiğağa kez bolğan-dy.
HÜII tarau
Būdan Don Kihottyñ qūlaq iestip, köz körmegen batyldyğy qandai şekke jete alatyndyğy men jetkeni körinis beredi, sondai-aq mūnda arystandarmen aradağy Don Kihot aqyry oidağydai aiaqtap şyqqan şytyrman oqiğa jaiynda äñgimelenedi.
Hikaiada aitylğanyndai, Don Kihot dulyğamdy äkel dep Sançoğa aiqailap jatqan şaqta Sançonyñ baqtaşylardan süzbe satyp alyp jatqan; myrzasynyñ digirlep ieki aiağyn bir ietikke tyqqanynan qatty sasqan ol süzbesin qaida qūiaryn, ne närsege salyp apararyn bilmei qaldy; tastap ketuge közi qimady, öitkeni aqşasy tölenip te qoiğan, osy jağdaiğa bailanysty ol süzbeni dulyğanyñ işine sala salğandy jön kördi; ne qajet bop qalğanyn bilmekke Don Kihotqa qarai bet alğan kezinde ol oğan osyndai syilyq äkele jatqan, al anau jaqyndap kele bergen būğan bylai dedi:
— Dostym! Dulyğamdy bere ğoi, — ne meniñ şytyrman oqiğa degennen tük tüsinigim joq, ne äne bir közge şalynğan närse qolyma qaru aluğa mäjbür ietuge tiıs jäne mäjbür iete de bastağan keremet bir şytyrman oqiğa.
Būl sözdi iestigen jasyl plaşty salt atty jan-jağyna qarandy, biraq qarsy kele jatqan, birneşe şağyn tu tigilgen arbadan basqa ieşteñeni köre almady; atalmyş şağyn tular ony arbamen ūly märtebeli ağzamnyñ qazynasyn äkele jatyr-au degen oiğa jeteledi jäne Don Kihotqa osylai dep aitty da; Don Kihot, alaida, oğan sengen joq, öitkeni özine ūşyrasatyn keptiñ bäri şytyrman oqiğa, tek qana şytyrman oqiğa bop tabylady dep biletin jäne būl pikirinen ieş ainymaityn, sondyqtan älgi idalgoğa bylai dep jauap berdi:
— Kimde kim ūrysqa saqadai sai bolsa, sol jauyn jartylai jeñip te qūiady. Daiyn bop tūrğannan ieşteñe ūtylmaimyn: közge körinetin de, körinbeitin de jaularym bar iekenin öz täjiribemnen jaqsy bilem, alaida olardyñ qaşan, qai jerde, qai uaqytta jäne qandai kespirde tap beretini mağan beimälim.
Odan soñ Sançoğa qarap til qatyp, dulyğasyn beruin talap ietti, biraq anau süzbeni şyğaryp aluğa ülgermei qaldy da, dulyğany sol küiinde bere saluğa mäjbür boldy. Don Kihot dulyğany alyp, işinde birdeñe jatyr-au dep oilamastan, jyp ietkizip basyna kie qoidy; al süzbe basylyp äri syğymdalyp ülgergendikten sarysuy Don Kihottyñ beti men saqalyn tügel juyp ketti, būl Don Kihotty jaman şoşytyp, bylai dedi:
— Būl nemene özi, Sanço? Älde bas süiegim jidip ketti me, älde miym ierip ketti me, älde qara suğa tüsip terlep kettim be, bilmeimin. Al iendi şynymmen-aq terlep ketsem, onda būl, ärine, üreige boi aldyrğandyqtan iemes, solai desem de, özimdi kütip tūrğan şytyrman oqiğanyñ jan türşigerlik iekeninde ieş kümänim joq. Betimdi sürtetin birdeñe berşi, — terdiñ şümektep ağyp tūrğany sonşa, dym ieşteñe körseter iemes.
Myrzasynyñ päleniñ qaidan kelgenin tüsinbei qalğany üşin qūdaiğa iştei alğys jaudyrğan Sanço oğan oramal ūsyndy. Don Kihot sürtinip, basy nelikten salqyn tartqanyn bilu üşin dulyğasyn şeşip aldy, odan soñ dulyğa işindegi aqşyltym botqany körgen boida mūrnyna taqap iıskeledi de:
— Senora Dulsineiä Tobosskaianyñ ömirimen ant ieteiin, süzbeni mūnda salyp qoiğan sen ğoi satqyn, alaiaq äri körgensiz atqosşy, — dedi.
İeş kinäsi joq adamnyñ ienjar keipine iengen Sanço būğan bylai dep jauap qatty:
— İeger ol süzbe bolsa, mağan bere qoiyñyzşy ony, taqsyr, jep alaiyn... Joğa, ony jese şaitannyñ özi jesin, — öitkeni, ony sonda salyp jürgen sol ğoi. Oibai-au, dulyğañyzdy bylğauğa dätim qalai barady meniñ? Tapqan iekensiz közsiz batyrdy. Aq-adal şynymdy aitaiyn sizge, senor, jaratqannyñ özi jarylqap bergen jartykeş aqylymmen añğarğanym: meniñ de, şamasy, anau älgi siqyrşylarym bar-au deimin jäne öziñizge köleñkeñizdei ūqsas häm auzyñyzdan tüse qalğandai adam boluym sebepti meniñ de qyr soñymnan qalmai jürgenderi anyq, mine solar jynyñyzğa tiiü üşin jäne ädetke ainalğan dağdyñyzşa meni soiyp saluğa mäjbür ietu üşin myna qoqyr-soqyrdy sonda sūğa salğan ğoi. Alaida olar bū joly, şyn sözim, oñbai qatelesti: men myrzamnyñ parasat-paiymyna senem, — mende süzbe de, süt te, basqa da ondaiğa ūqsas ieşteñe joq iekenin qojaiynym jaqsy biledi, al ieger mende ondai birdeñe bola qalsa, onda oğan dulyğañyzdan göri aldymen öz qūrsağymnan oryn tauyp bermeimin be.
— Dūrys aitasyñ, — dep qoştady ony Don Kihot.
İdalgo mūnyñ bärin qas qaqpai qadağalap, bärine tañyrqanumen boldy, äsirese Don Kihottyñ basyn, betin, saqalyn sürtinip, dulyğasyn da sürtip basyna kiıp, üzeñgige şirenip tūrğan qalpy semserin qarap şyğyp, naizasyn qolyna alğannan keiin:
— Al iendi ne bolsa da körip alaiyn, — tipti şaitannyñ özimen şaiqasudan da taiynban, — degen sözi ony tipten qairan qaldyrdy.
Būl ieki aralyqta tu tikken arba jaqyn kelip te qalğan; sol jerde mälim bolğanyndai, qaşyrdyñ birine mingen at aidauşy men arbanyñ aldyñğy jağyna jaiğasqan tağy bir adamnan basqa nökeri joq ieken. Don Kihot ilgeri ozyp şyqty da, bylai dedi:
— Qaida jol tarttyñdar, bauyrlar? Būl neğylğan arba, ne äkele jatyrsyñdar, mynau neğylğan jalaular?
At aidauşy oğan bylai dep jauap qatty:
— Arba meniki, ieki qaharly arystan qamalğan tor äkele jatyrmyn, būlardy Oran gubernatory ūly märtebeli ağzamğa tartu retinde saraiğa jiberip otyr, al tular bolsa — korol ämirşimizdiñ öziniki, sonyñ dünie-mülkin äkele jatqanymyzdyñ belgisi.
— Al, arystandar qandai, iri me? — dep sūrady Don Kihot.
— Iriligi sonşa, — dep jauap qatty arbanyñ aldyñğy jağynda otyrğan adam, — būlardan irisi, ony aitpağanda, osylar sekildisiniñ özi Afrikadan İspaniiäğa ieşqaşan äkelingen joq. Men arystandardyñ küzetşisimin, būl ğūmyrymda talai-talai arystandy jetkizdim, biraq mynalar siiäqtyny ieşqaşan äkelgen iemespin. Būlardyñ biri — ierkek, iekinşisi — ūrğaşy, ierkegi — aldyñğy torda, qanşyry — artqy torda, qazir olar aş, tañerteñnen beri när tatqan joq, sol sebepti, tileuiñiz bolğyr, bizdi ötkizip jiberiñiz, tezirek bir ieldi mekenge jetip, būlardy tamaqtandyruymyz kerek bop tūr.
Don Kihot bolmaşy ğana myrs ietti de, oğan bylai dep jauap berdi:
— Au, mağan qarsy arystannyñ küşikterin attandyrğan ba, sonda? İendi mağan arystannyñ küşikterin jibergen be? Qūdaidyñ aldynda tūrğandai bop aitaiyn, būlardy mūnda joldağan senorlar köredi qazir, meniñ arystandardan qorqa qūiatyn adam iemestigimdi! Qane, tüse ğoi arbadan, tuysqan jäne, ieger küzetşi bolsañ, torlardy aş ta, añdardy bosat, — būlardy mağan aidap salğan siqyrşylarğa qasaqana äri ädeii Lamançalyq Don Kihot degenniñ kim iekenin tanytyp bereiin qazir.
“İehe-he! — dedi iştei idalgo. — Aibyndy rytsarymyz aqyry körsetti özin: älgi süzbeden bas süiegi jidip, miy aşyp ketken boldy”.
Osy arada onyñ qasyna Sanço jaqyndap:
— Senor! Qūdai aqy, ötinem, qojaiynym Don Kihottyñ arystandarğa tiıspeuiniñ bir amalyn tabyñyzşy, ieger ol arystandarğa tiıser bolsa, olar bizdiñ tüte-tütemizdi şyğarady ğoi, — dedi.
— Apyrai, mynadai jyrtqyş añdarğa tiısedi-au dep oilaitynyñdai jäne qauiptenetiniñdei qojaiynyñ sonşalyqty keñkeles pe iedi? — dep sūrady idalgo.
— Ol keñkeles iemes, ol — keremet täuekelşil, — dep jauap qatty Sanço.
— İendeşe onyñ täuekelşildigi tükke aspai qalatyndai bir amal jasarmyn, — dep uäde ietti idalgo.
Sony aityp, torlardy aşudy talap ietip küzetşiniñ janyn quyryp jatqan Don Kihottyñ qasyna kelip, bylai dedi:
— Senor kavalero! Kezbe rytsarlarğa, men bilsem, zäredei ümitke oryn qaldyrmaityn şytyrman oqiğalardy iemes, oidağydai aiaqtalarynan ümitti oqiğalardy izdegen laiyq, öitkeni ieserlikke teñ ierlikten tabandylyqtan göri topastyq basym körinis beredi. Basqasynyñ bärin bylai qoiğanda, arystandar sizge şabuyl jasağaly jatqan joq: būlar ūly märtebeli ağzamğa syilyqqa jiberilgen, sondyqtan būlardy kidirtuge de, jolyn bögeuge de bolmaidy.
— Mūny siz, senor idalgo, qolğa üirengen qūryñyz ben şaqar küzeniñizge baryp aityñyz, basqa bireudiñ şaruasyna aralaspañyz. Būl meniñ şaruam, myna arystandardy mağan aidap saldy ma, joq pa, ony özim ğana bilem, — dep qūlaqqağys ietti Don Kihot.
Odan soñ ile-şala küzetşige qarap bylai dep aiqailap jiberdi:
— Äi, sen, pälen-päştuan, jeksūrynnyñ jeksūryny! Osy qazir torlardy aşpasañ, myna naizamen seni arbağa tüirep qūiam!
Qaru-jaraq asynğan sümelektiñ alğan betinen qaitpaitynyn körgen arbakeş bylai dep til qatty:
— Marhabatty myrzam! Raqymşylyq bildirip, aiauşylyq jasañyz mağan, qaşyrlarymdy tuaryp, qauipsiz jerge alyp ketkenşe arystandardy şyğarmai tūra tūruğa ämir ietiñiz, äitpese arystandar būlardy jaryp tastaidy, ondai jağdaida mağan ömir boiy öksip ötuge tura keledi: öitkeni bar bailyğym osy qaşyrlar men osy arba ğana.
— Öi, sorqainağan! — dep aiqailap jiberdi Don Kihot. — Tüs qane, tuar qaşyrlaryñdy, jalpy, neğylsañ o qyl, — bekerge äurelengeniñe jäne tekke aramter bolğanyña qazir-aq köziñ jetedi.
Arbakeş atynan tüsti de, yldym-jyldym qimyldap qaşyrlaryn tuaryp tastady, al küzetşi sol arada qatty dauystap bylai dep söilep ketti:
— Osy arada tūrğandardyñ bärin kuälikke şaqyram: ierkimnen tys türde jäne küşteu boiynşa torlardy aşyp, arystandardy bosatyp jatyrmyn jäne myna senorğa aldyn-ala ieskertem: jyrtqyştardan keletin barlyq ziiän men zalalğa özi jauap beredi, oğan qosa jalaqymdy jäne basqa da qosymşa aqymdy da özi qaitarady. Al, sizder, senorlar, tordyñ iesigin aşqanymşa qaşyp ülgeretin bolyñyzdar, özime kelsem, añdar mağan timeidi ğoi dep senem.
İdalgo Don Kihotty myna sekildi iesalañdyqtan ainytu äreketine qaita kiristi: mūndai ieserlikke salynu — qūdaidyñ şydamyna şäk keltiru bop tabylady, dedi. Don Kihot bolsa, oğan ne isteu keregin özi biletinin ieskertti. İdalgo Don Kihotqa jaqsylap oilanuğa keñes berdi, öitkeni öziniñ bütkil tüsinik-ūğymynşa, Don Kihottyñ qatelesip tūrğanyn aitty.
— Äñgime bylai, senor, — dep mälim ietti Don Kihot, — ieger myna, sizdiñ oiyñyzşa, tragediiänyñ körermeni bolğyñyz kelmese, onda bieñizdiñ büiirine şpor qadañyz da, bas sauğalap qaşyp beriñiz.
Sol arada Sanço da Don Kihotqa közine jas ala jalbarynyp, būl äreketinen bas tartuyn sūrady, mūnymen salystyrğanda jel diırmenderimen bolğan jağdai da, şūğa şyğaratyn şeberhanağa qatysty şytyrman oqiğa da, sondai-aq özi öz bolğaly jasağan tämam ierligi de balanyñ oiynyndai iekenin qūlaqqağys ietti.
— Oilap köriñizşi, senor, — dedi Sanço, — būl jerde ieşqandai siqyrşylyq ta, oğan ūqsas basqa birdeñe de joq, tordyñ közinen men nağyz arystannyñ tyrnağyn kördim, soğan qaradym da, ieger myna arystannyñ tyrnağy osyndai bolsa, özi taudan bir de kem bolmas dep tüidim.
— Zäreñ qalmai tūrğandyqtan, sağan ol jarty älemdei bop ta körinui mümkin, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot. — Aulaq ket, Sanço, mazamdy alma. İeger qaza tabar bolsam, būrynğy şartymyzdy bilesiñ: dereu Dulsineiäğa attan, qalğany öz-özinen rettele jatady.
Būl sözge Don Kihottyñ basqa da köptegen jaidy qosaqtağany sonşa, sol arada tūrğandardyñ ony osynau oğaş äreketinen ainytamyz ba degen bar ümitin qasym qyldy. Jasyl plaşty salt atty onymen ūstasa ketuden qaşpas iedi, biraq Don Kihottyñ jaqsyraq qarulanğanyn körip tūrğandyqtan iesuaspen bailanysudy iessizdik dep bildi, al onyñ iesuas iekenine iendi ieşqandai küdigi qalmağan; qysqasyn aitqanda, Don Kihot küzetşige qaitadan qoqan-loqy jasauğa kirisken kezde idalgo öziniñ biesine, Sanço — sūr jorğasyna, arbakeş — qaşyrlaryna şpor qadady, söitip barlyğy da arystandar qapastan şyğyp ülgergenşe arbadan mümkin bolğanynşa jyraq ketuge jantalasty. Sanço myrzasynyñ ajalyna aldyn-ala joqtau aitumen boldy, öitkeni arystannyñ tyrnağynan jan täsilim ietetinine būl joly ieş kümäni bolmağan; sondai-aq, tağdyr-talaiyna jäne Don Kihotqa qyzmetke qaita kiru jöninde ūiğarym jasağan künine qarğys aitty; sonymen qabat, arbadan alysyraq ketu üşin sūr jorğasyn şyqpyrtyp qoiudy da iesten şyğarğan joq. Söitip, aqyry qaşqyndardyñ jyraqqa jylystap ketkenine közi jetken kezde küzetşi Don Kihotqa sonyñ aldynda ğana jalynyp-jalbarynğanynan audyrtpai qaitadan jalynyp-jalbaryna bastady, biraq Don Kihot oğan būl äñgimeni iestigenin, iendi küzetşiniñ ötiniş bildirip, jalbarynyp bosqa äurege tüspeui keregin, öitkeni būdan ieşteñe şyqpaitynyn, odan da tezirek iske kiriskeni jön bolatynyn mälim ietti. Küzetşi birinşi tormen äure bop jatqan kezde Don Kihot aiqasty jaiau ma älde at üstinde me — qalai jürgizgeni jön iekenin oilastyra bastady, oilana kelip, aqyry — jaiau şaiqasqany jön dep tapty, öitkeni arystandardyñ Rosinantty ürkitip jiberui mümkin iedi. Sol üşin atynan sekirip tüsti de, naizasyn jerge tastap, qalqanyn qolyna alyp, semserin jalañaştap, tañğalarlyq jürektilik pen batyldyq körsetip, adymyn meilinşe nyq basyp arbağa qarai jürdi, jolşybai özin äueli qūdaiğa, odan soñ aiauly hanymy Dulsineiäğa tapsyrumen boldy. Osynau şynşyl tuyndy avtorynyñ osy arağa kelgende bylai dep küpsinetinin aita ketken artyq iemes: “Beu, qūdiretti häm maqtau jetpes jaujürek Lamançalyq Don Kihot, jer betindegi külli kökjaldyñ öz ajaryn tabar ainasy, jaña, iekinşi Arystan jürekti don Manuel, ispan rytsarlarynyñ quanyşy men maqtanyşy! Osynau joiqyn ierlikti sipattap bere alatyn sözdi qaidan tabar iekem men, keiingi ūrpaqtar aitqanyma ilanuy üşin qandai söz oramdaryn paidalansam bolar ieken? Meili, tipti äsireleudiñ äsireleuindei bolğan künniñ özinde de, sağan jaraspaityn, sağan üilespeitin maqtau men madaq bar ma ieken? Jaiau, jalğyz, jaujürek, keñpeiil, bir ğana semsermen, — onyñ özi de onşa ötkir iemes äri “küşigi” de joq, — qolyñda qalqanyñ, — onyñ özi de jarqyrap, jaltyldap tūrğan bolattan iemes, — sen Afrikanyñ qorys pen jyqpyly düniege keltirgen jyrtqyştar işindegi ieñ aibarly ieki arystan tordan qaşan şyğar ieken dep kütip, köz almai qarap tūrsyñ. Joq, öz qareketiñ ğana dañqyñdy asyrsyn seniñ, aibyndy lamançalyq, al men tek sol qareketiñdi baiandap berumen ğana şekteleiin, öitkeni ony däripteuge jeterlik sözim tapşy”.
Avtordyñ joğaryda keltirilgen küpsinui osymen tämamdalady, söitip hikaianyñ üziluge şaq qalğan jibin qaita jalğap, äñgimesin ärmen jalğastyrady: Don Kihottyñ daiyn tūrğanyn jäne qyñyr da qiiämpūrys kavaleronyñ qatty aşuynan zardap şekkisi kelmese arystandy bosatyp jiberuden basqa amaly joqtyğyn körgen küzetşi birinşi tordyñ iesigin aiqara aşyp jiberdi, al onda, qaitalap aitamyz, iendi ğana aian bolğanyndai, şynymen asa iri — tañğalarlyq äri jan şoşyrlyq arystan jatyr iedi. Arystan äueli tordyñ işki jağyna qarai basyn būrdy, odan soñ aiağyn sozyp jiberip, kösile bir kerildi, sosyn auzyn añqita aşyp raqattana iesinep aldy da, ūzyndyğy qos süiemdei bop qalatyn tilimen köziniñ bylşyğyn tazartyp, tūmsyğyn jalandy; būdan keiin tordan basyn şyğaryp, şoqtai janğan közimen ainala-mañdy şoldy; būl kezdegi onyñ tür-tūrpaty men qimyl-qozğalysy batyrlardyñ batyrynyñ da imanyn ūşyrarlyqtai iedi. Don Kihot, alaida, oğan qas qaqpai qarap tūrdy, — ol arystannyñ arbadan sekirip tüsip özimen qūian-qoltyq ūrys bastaityn şağyn, ony pärşa-pärşa ğyp keskilep tastaityn kezdi şydamsyzdana tosyp tūr iedi.
Onyñ būryn-soñdy ieşkim iestimegen naqūrystyğynyñ jetken jerin körmeimisiz. Alaida sodyrlyğynan sypaiylyğy basym tekti arystan, älginde aitylğandai, ainala-töñirekti bir şolyp ötti de, Don Kihottyñ balağa tän şalalyğy men batyldyğyna zäredei män bermegen küii teris ainaldy, söitip Don Kihotqa artyn bergen qalpy asa bir ūstamdylyqpen jäne aspai-saspai tor işine qaitadan ūzynynan sūlap jata ketti; sol arada Don Kihot öşiktirip, tordan aidap şyğu üşin küzetşige arystandy ūruğa ämir ietti.
— Joq, men ony ūra almaimyn, — dep qarsylyq bildirdi küzetşi, — ieger ony öşiktirsem, ol ieñ aldymen özimniñ tüte-tütemdi şyğarady. Siz, senor kavalero, osy istegenderiñizdi qanağat tūtyñyz, öitkeni közsiz batyr iekeniñizdi körsetu üşin būdan artyqtyñ keregi de joq, al tağdyrdy ieki märte talqyğa saluğa bolmaidy. Arystan toryndağy iesik aşyq tūr: şyğa ma, şyqpai ma — ierik özinde, biraq ieger älige deiin şyqpasa, ondaşy keşke deiin şyqpaityn bolğany. Ruhyñyzdyñ myqtylyğyn däleldep te ülgerdiñiz, — ieñ jürekti degen saiyskerdiñ özine qoiylar talap, öz tüsinigimşe, dūşpanyn jekpe-jekke şaqyru jäne onyñ aiqas alañyna keluin kütu ğana, ieger qastasqan adamy kelmei qoisa, onda sonyñ abyroiy tögiledi, jeñistiñ gültäji ony kütip tūrğan adamğa beriledi.
— Dūrys aitasyñ, — dedi Don Kihot. — Jaba sal, tuysqan, iesikti, sosyn osy arada, köz aldyñda bolğan jailardyñ bärine ağyñnan jarylyp kuälik iet, atap aitqanda: arystanğa iesikti qalai aşqanyñdy, ony meniñ qalai kütkenimdi, al onyñ şyqpai qoiğanyn, meniñ ony tağy da qalai kütip tūrğanymdy, al onyñ tağy da şyqpai qoiğanyn jäne jatyp qalğanyn, bärin ait. Meniñ paryzym oryndaldy, joğalyñdar, arbauşylyq aila-amaldar, aqyl-oiğa, aqiqatqa jäne şynaiy rytsarlyqqa jaratqan iemizdiñ özi jar bolsyn; al sen, qaitalap aitam, tordy jap, al sol aralyqta men ierligim jaily öz auzyñnan iestui üşin qaşyp ketkender men qatyspai qalğandardy belgi berip şaqyraiyn.
Küzetşi onyñ aitqanyn būljytpai oryndady, al Don Kihot süzbe jañbyrynan keiin betin sürtken oramalyn naizanyñ ūşyna ilip qaşqyndardy şaqyruğa kiristi, al olar bolsa, idalgonyñ bastauymen älige deiin qūiğyta şauyp, demil-demil art jaqtaryna jaltaqtai qarap bara jatqan bolatyn; Don Kihottyñ aq oramal būlğap tūrğanyn körip qalğan Sanço:
— Qojaiynym ana jabaiy añdardy jairatyp salmasa — atym öşsin, öitkeni ol bizdi şaqyryp jatyr ğoi, — dedi.
Bäri toqtap, belgi berip tūrğan basqa ieşkim iemes, Don Kihottyñ tap özi iekenine köz jetkizdi; sony körip köñili sabasyna tüsken olar aqyryn aiañmen keiin qaitty, ūzamai Don Kihottyñ özderin şaqyrğan aiqaiy anyq iestile bastady. Aqyr soñynda olar arbağa taiap keldi, sol kezde Don Kihot arbakeşke bylai dedi:
— Jek qaşyrlaryñdy, bauyrym, sosyn attana ber; al sen, Sanço, oğan ieki altyn teñge ber, bireuin — özi, iekinşisin — küzetşi alsyn, joldan qaldyrğanymnyñ ötemi bolsyn.
— Quana-quana berem ğoi ony būlarğa, — dedi Sanço, — biraq ana arystandar qaitti? Tiri me olar älde öli me?
Sol arada küzetşi aiqastyñ qalai aiaqtalğanyn büge-şigesin qaldyrmai jäne meilinşe mänerlep aityp berdi, Don Kihottyñ ieren ierligin şama-şarqy jetkenşe äsirelep baqty: oğan közi tüsken bette-aq arystannyñ mysy basylyp qalğanyn, söitip, iesigi ūzaq uaqyt aşyq tūrğanyna qaramai, tordan şyqpağanyn jäne şyğuğa täuekel ietpei qoiğanyn, tek öziniñ, küzetşiniñ, myna kavaleroğa arystandy öşiktirip, tordan küştep şyğaru, — al kavaleronyñ arystandy öşiktiruge köñili ketti iemes pe, — qūdaidyñ şydamyna şäk keltiru bolady degen sözinen keiin ğana onyñ amaly tausylyp, lajsyzdan tordyñ auzyn jabuğa rūqsat ietkenin baiandap berdi.
— Al sen ne aitasyñ būğan, Sanço? — dep sūrady Don Kihot. — Nağyz qaharmandyqqa qarsy tūra alatyn qandai siqyrşylyq bar? Siqyrşylar meni sätsizdikke ūşyratsa ūşyratar, biraq tabandylyğym men batyldyğyma bilik jürgize almaidy.
Sanço aqşany berdi, arbakeş qaşyrlaryn jekti, al küzetşi jasağan jaqsylyğy üşin Don Kihotty qolynan süidi jäne osynau keremet ierlik jaiynda astanağa barğan soñ koroldiñ özine aityp beruge uäde ietti.
— Ägäräki ūly märtebeli ağzam būl ierlikti kim jasady dep sūrasa, Arystan Rytsary dep aitarsyz, öitkeni būrynğy Qaiğyly Beine Rytsary deitin laqap atymdy osylai auystyrğandy, özgertkendi, almastyrğandy, jañartqandy qalap tūrmyn, būl jerde men kezbe rytsarlardyñ köñili soqqanda jä bolmasa osylai ietuge özinen-özi sūranğanda basqa iesim alatyn iejelgi dästürin ūstanyp tūrmyn.
Arba öz jolymen, al Don Kihot, Sanço men jasyl plaşty salt atty öz jolymen saparyn jalğady.
Osy uaqyt işinde Dego de Miranda jūmğan auzyn aşqan joq, ol tek yqylas qūia tyñdaumen ğana jäne Don Kihottyñ nendei äreket jasap, ne jöninde aityp jatqanyn qadağalaumen ğana boldy, mūnyñ bäri oğan iesuastyñ iesti isindei nemese iestilikke ainala bastağan iesuastyqtai bop körindi. Don Kihot hikaiasynyñ birinşi bölimi onyñ qolyna äli tüspegen; ony oqysa Don Kihottyñ sözi men is-äreketine tañyrqanğandy qūiar iedi — öitkeni, Don Kihottyñ aqyl-iesti joğaltudyñ qandai türine şaldyqqanyn biler iedi, biraq ol būdan beihabar-tūğyn, osy ahualğa bailanysty ol mūny birese deni sau adamğa, birese naqūrysqa balaumen boldy, sebebi Don Kihot qisyndy, şeşen jäne kökeige qonatyndai ietip söileitin, al is-äreketi būğan kerisinşe: iersi, kelissiz jäne paryqsyz iedi. Osyğan qarap idalgo öz-özimen bylai dep söilesip ketti: “Işinde süzbesi bar dulyğany basyna kiıp alyp, köz bailauşylar miymdy ieritip jiberdi dep bağamdau — iesuastyqtyñ ieñ asqynğan türi iemei nemene? Odan soñ, qaitken künde de arystandarmen aiqaspai qoimaimyn dep qūlşynudan asqan iesalañdyq bola ma?” Don Kihot onyñ oi-tolğamy men özimen özi jürgizgen sūqbatyn bölip jiberdi:
— Meiirbandy myrza, don Dego de Miranda, şynymen-aq meni pätuasyz da iesersoq bireuge balap kele jatyrsyz-au deimin, ä? Alaida, būğan tañğalatyn da ieşteñe joq, öitkeni is-äreketim osylai jobalauğa negiz bop tūrady. Söitken künniñ özinde de, bir qarağanda jartykeş, jarymes adam sekildi körinuim mümkin bolğanymen, şyn mäninde ondai iemestigimdi moiyndağanyñyzdy qalar iedim. Daliğan keñ arenada, koroldiñ köz aldynda, ier jürek rytsardyñ qūtyryna ūmtylğan būqağa tyrapai asatyn soqqy bergenin tamaşalau ğanibet; jarqyrağan sauyt-saiman kigen rytsardyñ köñildi jarys ötetin orynğa qarai hanymdardyñ köz aldynda saltanatpen ketip bara jatqanyn tamaşalau da ğanibet; sondai-aq, äskeri jäne sol sekildi basqa da jattyğularmen ämirşisi men sarai adamdarynyñ köñilin köterip, olardy qyzyqqa batyratyn, bylaişa aitqanda, ämirşisiniñ abyroiyna qyzmet ietetin rytsarlardy tamaşalau öz aldyna bir ğanibet, alaida būlardyñ bärinen de şöl-şöleitterden, qorys pen jynystardan, jol toraptarynan, taular men ormandardan — barlyq jerden oidağydai aiaqtalar-au degen ümitpen asa qaterli şytyrman oqiğa izdeitin kezbe rytsar joğary tūrady, sondağy olardyñ közdeitin jalğyz-aq maqsaty — mäñgi öşpeitin de köşpeitin zor dañqqa ie bolu ğana. Qaitalap aitam: äldebir qūla tüzde jesirge qol ūşyn bergen kezbe rytsar qalalyq bikeşke qamqorlyq jasaityn sarai mañyndağy rytsardan artyq. Är rytsardyñ öz mindeti bar: sarai rytsary, aitalyq, hanymdarğa qyzmet ietsin, sändi kiımimen öz koroli saraiynyñ saltanatyn asyrsyn, joq-jūqa rytsarlarğa ieñ täuir tağamdardan qonaqasy bersin, saiystar ūiymdastyrsyn, turnirler ötkizsin, keñpeiildilik pen jomarttyq tanytsyn, öz bitim-bolmysyndağy külli jaqsy qabiletimen közge tüssin, al ieñ bastysy, izgi nietti hristian bolsyn, mine sonda ğana ol özine tiısti paryzdy oryndaidy; al kezbe rytsarğa kelsek, ol jer-älemniñ adam aiağy baspağan öñirlerin şarlasyn, it tūmsyğy ötpeitin nu jynystarda adassyn, ierliktiñ asqan ülgisin körsetsin, qūla tüzde, jazdyñ ortasynda, künniñ mi qainar ystyğyna küisin, qysta — dülei boran men tükirik jerge tüspeitin aiazda toñsyn; arystandardan da ol qoryqpasyn, qūbyjyqtardan da şoşymasyn, andriaktardan da jasqanbasyn, öitkeni onyñ ieñ basty da biregei mindeti — birinşilerin aulauy kerek, iekinşilerine şabuyl jasap, tügel közin qūrtuy kerek. Kezbe rytsarlyq qataryna ötu būiyrğandyqtan, men de, ūğym-tüsinigime orai, özime mindet sanalatyn isterdi atqarmai tūra almaimyn, älginde özim aiqaspaq bolğan arystandarğa şabuyl jasaudy tikelei boryşym sanauymnyñ syry da, mine, osynda; ärine, mūnyñ ieren ieserlik iekenin de bilmei qalğam joq, öitkeni batyrlyq degenniñ ne iekeni mağan jaqsy mälim, anyğyraq aitqanda, būl — qorqaqtyq pen ieserlik sekildi qos şetin kinärattyñ ieki ortasyndağy izgilik bop tabylady. Dei tūrğanmen, ieger ierjürek jigeri tasyp ieserlik deñgeiine deiin köterilse, būdan keletin zalal onyñ jigeri jasyp qorqaqtyq deñgeiine deiin qūldyrağanynan äldeqaida az bolady, sol siiäqty dünieqoñyzdan göri ysyrapqordyñ şüleñgirge ainaluy qanşalyqty oñai bolsa, qorqaqtyñ şyn batyrğa ainalğanynan göri, ieserdiñ şyn batyrğa ainaluy da sonşalyqty oñai bolady. Sözimniñ tük jalğany joq, senor Diego: äñgime şytyrman oqiğağa qatysty bolğan jağdaida kem siltegennen artyq siltegen jaqsy, sebebi “Bälen degen rytsar qūianjürek, qorqaq” degennen, “Tügen degen rytsar ieser, öjet” degen söz äldeqaida täuir.
— Moiyndamasqa lajym joq, senor Don Kihot, — dep söilep ketti don Dego, — barlyq söziñiz ben is-äreketiñiz aqyl-oidyñ tarazysyna tartylyp şyqqandai-aq, oğan qosa, meniñ oiymşa, kezbe rytsarlyqtyñ ierejeleri men zañdary aiaq asty joiylyp ketken künde de, ony sizdiñ beine bir osy üşin ädeii jasalğan qoima men mūrağat ispetti jüregiñizden izdep tauyp aluğa bolar iedi. Al qazir jürisimizdi şirata tüselik, keştete bastady ğoi, tura tartyp meniñ qojalyğyma baraiyq, meniñ üiimde siz tän quaty bolmasa da jan quaty şyğyndarynan keiin jaqsylap demalasyz, al mūndai quatty şyğyndaudyñ keide tändi qaljyratyp tastaityny da bar.
— Būl ūsynysyñyzdy, senor don Diego, özime körsetilgen ierekşe meiirimdilik pen zor qūrmet dep bilem, — dep jauap qatty Don Kihot.
Olar attaryn tebinip, jüristi üdetti de, tüs aua sağat iekilerde don Degonyñ qojalyğyna kelip jetti; aita keterligi, Don Kihot ony Jasyl Plaş Rytsary atandyryp ta ülgergen bolatyn.
HÜIII tarau
Qamal-saraida, iağni Jasyl Plaş Rytsarynyñ üiinde, Don Kihottyñ qandai kepke tap bolğany jaiynda, sondai-aq basqa da tañğalarlyq oqiğalar jöninde Don Kihot tüsken Dego de Mirandanyñ üii derevnialyq meken-jai därejesine sai onşa ülken iemes-ti; alaida qarabaiyr tastan bolğanymen, bäribir, qaqpanyñ üstiñgi jağynan gerb şekilip qoiypty, auladan qamba közge şalynady, naq kire beriste şarap jer qoimasy bar ieken, onyñ ainala-mañy topyrlağan böşkeden körinbeidi, Tobosodan äkelingendikten būlar jadylanğan äri auystyrylyp jiberilgen Dulsineiäny Don Kihottyñ iesine saldy da, qaida tūrğany jäne ne aityp tūrğany jaiynda oilanyp jatpağan ol auyr kürsinip, bylai dedi:
— Qaiğymen tapqan, beu, şyryn qazyna!
Bir kezde qandai quanyş bolyp ieñ mağan!
Beu, tobosolyq böşkeler! Sender şetsiz de şeksiz şer-qaiğymnyñ şyryn qazynasyn qaperimde qaita jañğyrttyñdar ğoi!
Būl sözderdi don Degonyñ balasy aqyn-student iestip qaldy, — şeşesimen birge Don Kihotty qarsy aluğa şyqqan iedi: qonaqtyñ alaböten tür-pişinin körip iekeui de añ-tañ boldy; Rosinanttan tüse sala Don Kihot asa bir izettilik körsetip, qolynan süiü üşin bibige qarai bettegen, sol arada don Dego bylai dedi:
— Aldyñyzda tūrğan Lamançalyq Don Kihotqa öziñizge tän qonaqjailyqty barynşa körsetip bağyñyz, senora; būl külli älemdegi rytsarlar işindegi ieñ ierjürek jäne ieñ bilimdar kezbe rytsar.
Donia Kristina iesimdi senora Don Kihotty ierekşe jyly şyraimen jäne meimandostyqpen qarsy aldy, Don Kihot oğan airyqşa ajarly söz oramdarymen meilinşe jarasymdy jauap qaitardy. Ol studentpen de däl osyğan jeteğabyl därejede sypaiy sälemdesti, al Don Kihottyñ lebizin tyñdağan anau mūny sarabdal da sūñğyla adam ieken degen bailamğa keldi.
Osy arada avtor don Degonyñ üiin iegjei-tegjeili suretteidi, däuletti jer ielenuşi dvoriannyñ üii ädette nemen toly bolatynynyñ bärin sipattap şyğady, alaida hikaianyñ tärjimaşysy mūny jäne basqa da uaq-tüiekti audarmai tastap ketkendi maqūl kördi, öitkeni basty taqyrypqa būlardyñ müldem qatysy joq-ty, aqiqatyna kelgende, hikaianyñ qadir-qasieti kör-jerdi jipke tizude iemes, onyñ şynşyldyğynda ğoi.
Don Kihotty arnaiy bölmege ötkizdi, Sanço onyñ sauyt-saimanyn şeşti, söitip Don Kihottyñ üstinde tek şarovary men tüie jüninen toqylğan, sauyt-saimannan jūqqan kirden teñbil-teñbil bop ketken, kamzoly ğana qaldy; bürmeli jağasy studenttikindei bolatyn: krahmaldanbağany öz aldyna, şiltermen de ädiptelmegen-di; qysqa qonyşty sary ietiginiñ syrtynan ol balauyzdalğan kebis kidi. Beline öziniñ baiyrğy semserin bailady, onysy itbalyq terisinen jasalğan tañğyşqa bekitilgen bolatyn (jūrttyñ aituynşa, Don Kihot köp jyl büirek auruynan taqsiret tartypty), odan soñ iyğyna sapaly sūr şūğadan tigilgen jamylğysyn ildi; alaida, bärinen būryn ol basy men betin bes pe, alty ma şelek (şelektiñ sany jöninde kuälik ietuşiler pikiri ärqily) sumen şaidy, biraq tipti soñğy şaiyndysynyñ özi sarysudyñ tüsin tapty, al mūnyñ bäri tättiqūmar Sançonyñ sol bir qūryp ketkir süzbeni, — ol myrzasynyñ basyn appaq qardai ietip jibergen iedi ğoi, — satyp alğanynyñ qyrsyğy bolatyn. Söitip, üstine joğaryda aitylğan kiımderin kigen, aduyndy da aibarly keiipke iengen Don Kihot kelesi bölmege ötti, dastarqan daiyn bolğanşa äñgimemen aldarqata tūrmaq bop mūnda ony student tosyp otyr iedi; aita ketken artyq ietpes, senora donia Kristina mynadai izgi nietti adamğa öziniñ bir kisidei qonaq küte alatynyn körsetpek oida bolatyn.
Osy ieki arada, Don Kihottyñ sauyt-saimanyn şeşip jatqan kezde, don Lorenso (don Degonyñ balasyn osylai ataityn) oñtaiyn tauyp, äkesinen:
— Qūdai aqy, aityñyzşy, üige alyp kelgen myna kavaleroñyz kim özi? Şeşem iekeuimizdi iesimi de, keskin-keipi de, sosyn özin kezbe rytsarmyn dep ataityny da, bäri de qairan qaldyryp tūr, — dep sūrağan.
— Būl sūrağyña qandai jauap qaitararymdy bilmei tūrmyn, balam, — degen don Dego. — Aitarym bireu ğana: köz aldymda istegen isi düniedegi ieñ dülei delqūlynyñ ğana qolynan keletin närsedei körinedi, al auzynan şyqqan äñgimeleri parasat-parqy airyqşa mol adamnyñ sözindei iestiledi, osy sebepti älgindei isterin juyp-şaiyp, tükke alğysyz ietip tastaidy. Öziñ söilesip kör, bilim-tanymyn tekser, sanaly adamsyñ, aqyl-iesi ornynda ma älde auyş pa, ädil bağasyn ber, al öz basym ony, aşyğyn aitsam, qalypty adam deuden göri şalyqty adam deuge beiilmin.
Būdan soñ don Lorenso, ilgeride aitylğandai, Don Kihotty aldandyruğa asyqty, al iekeuara äñgime kezinde Don Kihot don Lorensoğa söz arasynda bylai dedi:
— Äkeñiz senor don Dego de Mirandadan sirek kezdesetin qabiletiñiz ben är-aluan darynyñyz jaiynda, sonyñ işinde äsirese jaqsy aqyn iekendigiñiz jöninde qūlağdar bolğam.
— Aqyn boluym äbden mümkin, — dep jauap qatty don Lorenso, — biraq, meni jaqsy aqyn deudiñ ieş qisyny joq. Poeziiäğa yqylasymnyñ bary ras, jaqsy aqyndardy oqyğandy ūnatatynym ras, alaida mūnyñ bäri äkem aitqandai meni jaqsy aqyn dep tanuğa azdyq ietedi.
— Qarapaiymdylyğyñyz mağan ūnap tūr, — dedi Don Kihot, — ädette aqyndar menmen keledi, bū düniede özderinen basqa myqty ieşkim joq dep oilaidy.
— İeskertusiz iereje joq, — dep qūlaqqağys ietti don Lorenso. — Şyn jaqsy aqyndar bar, biraq olar özderin ondai dep oilamaidy.
— Mūndailar az, — dep qarsylyq bildirdi Don Kihot. — Aityñyzşy, qazirgi jazyp jatqan öleñiñiz ne jaiynda? Äkeñiz mağan būğan qatty alañ bop, mazañyz ketip jürgenin aitqan. İeger — glossa bolsa, onda būl turasynda azdy-kem habarym bar, öziñizdi quana-quana tyñdağan bolar iem; al ieger ädebi saiysqa daiyndalyp jatsañyz, onda iekinşi syilyqqa iliguge tyrysqanyñyz jön, öitkeni birinşi syilyq qaşanda yqpaldy nemese joğary qyzmettegi adamdarğa beriledi, al iekinşi syilyq ärdaiym ädildikpen tağaiyndalady, — osylaişa, üşinşi syilyq iekinşige, al iekinşi syilyq bolsa, älgi aitylğan pikirge sai, birinşige ainalady — universitetterdegi ğylymi därejelerge aina-qatesiz ūqsas. Alaida, soğan qaramastan, birinşi atanu qaqyna ie boluğa ieşteñe jetpeidi.
“Äzirşe būl kisi mağan auyş sekildi körinip otyrğan joq, keiin qalai bolaryn köre jatarmyz”, dep oilady don Lorenso.
Al, dauystap bylai dedi:
— Meniñşe, siz joğary oqu ornynda bolğan siiäqtysyz. Qandai ğylymdy zerdelediñiz?
— Kezbe rytsarlyq ğylymyn, — dep jauap qatty Don Kihot. — Ol da poeziiä ğylymy siiäqty tamaşa ğylym, tipti odan säl-päl täuirleu.
— Mūnyñ neğylğan ğylym iekenin bilmeimin, — dedi don Lorenso, — ol jaiynda osy künge şeiin ieşteñe iestimeppin.
— Būl öz qūramyna düniedegi ğylym ataulynyñ barlyğyn nemese barlyğyn derlik jinaqtağan ğylym, — dedi Don Kihot. — Onymen ainalysatyn adam zañ mamany boluy qajet jäne ärkim özine tiısti men tiesilige ie boluy üşin distributivti qūq pen kommutativti qūqtyñ negizderin meñgerui kerek; özi tūtynatyn hristian dininiñ män-mañyzy nede iekenin qonymdy da ūğynyqty tüsindirip berui üşin din mamany boluy qajet; ol däriger boluğa tiıs, äsirese şöl dalalar men ielsiz jerlerde jaraqatty iemdeuge jaramdy şöpterdi tabuy üşin ösimdikter jaiyn jaqsy bilui şart, öitkeni kezbe rytsar sät saiyn täuip izdep jüre almaidy ğoi; däl qazir tünniñ qai mezgili bolğanyn, öziniñ älemniñ qai böliginde jäne qai ielde jürgenin jūldyzdar boiynşa anyqtap bilui üşin ol astrolog boluğa mindetti; sondai-aq, ol matematik boluğa tiıs, sebebi matematikağa mūqtajdyq aiaq asty qajet bop qaluy yqtimal. Al, onyñ dini ilimdik jäne kardinaldyq barlyq izgi qasietterdi boiyna siñirui qajettigi jöninde aityp jatudyñ özi artyq; osy arada ūsaq-tüiek jailarğa oiysa kele aitarym: ol jūrt añyz ietetin Nikolas, nemese, basqaşa atasaq, Nikolao-balyq jüzgendei jüze biluge, at tağalap, ier men jügen jöndei biluge mindetti. İendi biık maqsattar taqyrybyna qaita oralaiyq. Ol qūdaiğa imandai senuge jäne hanymyna adal boluğa tiıs, sondai-aq piğyl-nieti taza, sözi sypaiy, is-äreketi izgi, ierlik iste öjet, ieñbekte tözimtal, qarip-qaserge janaşyr bolğany jön jäne, aqyr soñynda, tipti ajal tabuyna tura kelse de, aqiqat üşin alysuğa mindetti. Izgi nietti kezbe rytsar osyndai ülkendi-kişili ierekşelikter qosyndysynan qūralady; mine, senor don Lorenso, rytsar zertteitin jäne ainalysatyn ğylymnyñ sonşalyqty tatymsyz närse iemestigin, sondai-aq ony orta jäne joğary oqu oryndarynda oqytylatyn ieñ kürdeli degen ğylymdarmen qatar qoiuğa bolatyn-bolmaitynyn iendi öziñiz de bajailağan şyğarsyz.
— İeger osynyñ bäri ras bolsa, onda mūny barlyq basqa ğylymnan artyq dep sanaimyn, — dedi don Lorenso.
— “Osynyñ bäri ras bolsa” degendi qalai tüsinemiz? — dep sūrady Don Kihot.
— Aitaiyn degenim, — dep jauap qatty don Lorenso, — qazirgi kezde osynşa izgi qasietter iesi bop tabylatyn kezbe rytsarlardyñ bar iekenine de nemese būryn-soñdy bolğanyna da onşa seniñkiremeimin.
— Qazir sizdi būryn talai märte aituyma tura kelgen jaidan habardar ieteiin, — dep mälimdedi Don Kihot, — anyğyraq aitqanda, bylai: jūrttyñ köbisi kezbe rytsarlar ömirde bolmağan deitin pikirdi ūstanady, al men bolsam, mynadai oidamyn: köktegi qūdiret äldebir ğajaiyptyñ kömegimen kezbe rytsarlardyñ ömirde şyn mäninde bolğanyn jäne bar iekenin däleldep bermeiinşe, olardy älgi pikirinen ainytu bos äureşilik, būğan özim is jüzinde talai-talai köz jetkizdim, sondyqtan sizdi basqa da köptegen adammen birge öziñiz de ūşyrap otyrğan osynau adasuşylyqtan aryltuğa qazir uaqyt jiberip jatpaimyn. Dittep tūrğan jalğyz ğana närsem — sizdi būl teris joldan taidyryp, ötken zamandardağy kezbe rytsarlardyñ jer-düniege qanşalyqty jaqsylyq jasağanyna jäne qanşalyqty qajet bolğanyna, sol siiäqty, ieger äreket üstinde jürse, olardyñ qazir de qanşalyqty paida äkelerine, — bügingi küni künäkarlyqtyñ qarymtasy retinde jalqaulyq, qyzyq quumen uaqyt ötkizuşilik, näuetektik pen meşkeilik saltanat qūryp otyrğany ras qoi, — ilandyrsa ieken dep jaratqan iemizden jalbarynu ğana,
“Mine, qonağymyzdyñ özin-özi ūstap bergen jeri osy, — dep oilady don Lorenso, — alaida, soğan qaramastan, būl izgi jürekti iesuastyq qoi, sondyqtan basqadai tūjyrymğa keluim nağyz aqymaqtyq bop şyğar iedi”.
Olardy asqa şaqyrğandyqtan äñgimeleri osymen tämam boldy. Don Dego balasynan qonaqtyñ aqyl-oi qabiletine qatysty birdeñe anyqtai alğan-almağanyn sūrady. Balasy oğan bylai dep jauap qatty:
— İesuastyğynyñ şytyrmanğa ainalyp ketkeni sonşa, jer betindegi iemşi men bilimpaz bitkenniñ bäri jabylyp kelse de qonağymyzdy odan sauyqtyra almaidy: būl aqyl-oi şymyldyğy demil-demil aiqara aşylyp ketetin iesuastyq.
Bäri dastarqan basyna jinaldy, al dastarqan don Degonyñ qonaq kütu dästürine äbden laiyq, dälirek aitqanda: as ta tök mol, dämdi jäne köz jauyn alatyndai bop şyqty — būl jaiynda onyñ özi jolda kele jatqanda aityp ta bergen-di; biraq Don Kihotqa äsirese qatty ūnağany üidiñ işinde, beine bir karteziandyq qūthanadağydai, tym-tyrys tynyştyq ornap tūrğany boldy. Üstelden bylai şyğyp, qoldaryn juyp, qūdaiğa qūlşylyq ietkennen keiin Don Kihot ädebi saiysqa arnalğan öleñin oqyp beruin sūrap don Lorensoğa jata jabysty, būğan anau bylai dep jauap qatty:
— Öleñ oquyn qolqalap, sonşa jalynğanda at-tonyn ala qaşatyn, al ieşkim sūramağan kezde qylqyldap tūryp alatyn aqyndarğa ūqsamas üşin sizge glossamdy oqyp bereiin — būl üşin syilyq alarmyn degen dämem joq, mūny tek jattyğu üşin jazğanmyn.
— Meniñ bir tanysym, özi oqymysty adam, — dedi Don Kihot, — bylai deidi: glossa jazudyñ tük qiyndyğy joq, sebebi glossa ädette mätinnen äldeqaida olqy tüsip jatady, al köp rette tipti taratyp aituğa ūsynylatyn şumaqtyñ mäni men maqsatyna da sai kelmeidi. Būğan qosa, glossa qūrastyrudyñ ierejesi de tym qatañ: onda sūraqtarğa, ol aitty ne men aittym deitin sözderge, ietistikten zat iesim jasauğa, mağynany özgertuge rūqsat ietilmeidi, — osylar jäne osy siiäqty basqa da būğaular men bögeuler glossa jazuşylardy tar şeñgelde ūstaidy, mūny, şamasy, öziñiz de biletin şyğarsyz.
— Şynymdy aitsam, senor Don Kihot, — dedi don Lorenso, — jañylğan jeriñizden ūstap alaiyn-aq degenimmen, onymnan ieşteñe önbei otyr: jylan balyq sekildi qolymnan jylp ietip şyğyp ketesiz.
— “Qolymnan jylp ietip şyğyp ketesiz” degen söziñizdi jäne osymen ne aitqyñyz kelgenin ūqpai qaldym, — dep mälim ietti Don Kihot.
— Onyñ bärin keiin tüsindirermin, — dedi don Lorenso, — al iendi qazir berilgen öleñ joldary men glossanyñ özin tyñdap köriñiz. Mine, mynadai:
Oralsa ötken däurenim
Keler kündi tospasam
Aldyn-ala añğarsam
Aqyryn barşa äureniñ.
Glossa
Jüitkidi uaqyt qaiyrylmai
Qas qağymdai mezetke –
Kedei de qylmai, bai qylmai
Fortuna bergen meziretten
Tūra almadym aiyrylmai.
İendi mūnyñ täuir iemin
Tağdyrdan tilep äuremin:
Qaitarşy sol künderimdi,
Ūmytar iem qasiretterimdi
Oralsa ötken däurenim.
Qajet iemes ataq mağan,
Jeñisten de üzildi küderim.
Jürektegi jalğyz arman –
Ötip ketken künderim,
Quanyş, baqyt gül jarğan.
Tağdyrmen qaita dostassam,
Qaiğyğa qaiğy qospas iem;
Qaitadan mağan berse baq:
Ötkendi oilap armandap,
Keler kündi tospasam.
Biraq men tekke talpynam,
Meiirim sūrap köp-körim,
Qatygez qatal tağdyrdan:
Qaita oraltuğa ötkendi
Qauqarsyz ol da, qalpynan
Ainymaidy uaqyt; añdasañ:
Bolar istiñ, keş qalmasañ,
Barysynan da ozu jazbağan;
Jasar iem amal azdağan
Aldyn ala añğarsam.
Ümit penen küdikke ne san
Boi aldyru künde zar ilep,
Azaptyñ bilmeu biterin qaşan –
Ölimnen de jaman aqiret.
Ömirden ieger ötuge oqtalsam,
Özimdi mäjbür ieter de iedim,
Tämamdauğa tirlik däurenin:
Tağdyrmenen tartysqa tüssem,
Tezdeter iem ädeii küşpen
Aqyryn barşa äureniñ.
Don Lorenso glossasyn oqyp bitken boida Don Kihot ornynan atyp tūrdy da, ony oñ qolynan ūstai alyp, aiqaiğa bergisiz qatty dauyspen:
— Qūdaidyñ qūdiretin-ai! Izgi jürekti jas jigit! Siz — külli älemdegi ieñ jaqsy aqynsyz, siz Kiprde de iemes nemese bir aqyn aitqandai, qūdai ony özi keşirsin, Gaetada da iemes, tap sol Afiny akademiiäsynda, ieger ondai närse äli onda bar bolsa, sondai-aq qazirgi parijdik, bolonialyq jäne salamankalyq akademiiälarda gül täjin kiiü qūrmetine laiyqsyz! Qazylar sizge birinşi oryndy qimasa, qūdai rizaşylyğyn berip, Feb olardy jebesimen atsyn, Muzalar ieşqaşan olardyñ tabaldyryğynan attamasyn! Raqym ietip, senor, mağan bes bunaqty öleñiñizdiñ birin oqyp beriñizşi, — ğajaiyp darynyñyzdyñ aluan-aluan qyryna äbden qanyğaiyn.
Özi iesuasqa balağanymen Don Kihottyñ maqtauyna, jūrttyñ aituynşa, don Lorensonyñ qatty riza bop qalğany şynymen-aq tañyrqanuğa tūrarlyq iemes pe? Beu, maqtau sözdiñ qūdireti! Sen tym-tym alysqa qanat qağasyñ jäne tänti qylar öktemdigiñniñ de şekarasy şeksiz! Osynyñ rastyğyn don Lorenso is jüzinde däleldedi, öitkeni Don Kihottyñ ötinişi men tilegin aiaq asty qylmai, Piram men Tisba jaiyndağy añyzdy nemese hikaiatty taqyryp ietken bir sonetin oqyp berdi:
Qabyrğany küiretti qyz, semserge
Sol qyz üşin Priam keiin tüireldi.
Sañylaudy köruge būl süreñdi,
Kiprinen jetti Amur sol jerge.
Sañylau ünsiz: bolmaşy ğana kölemi,
Dybys ta öte qoimaityndai syzaşyq.
Amur üşin qaşan da biraq jol aşyq:
İeşteñe ūstap tūra almastai ony iendi.
Būl iekeui, abzal da aq nietti,
Aşulandyryp tağdyrdy qatty,
Tartylğanymen jazağa jyldam, —
İekeuine bir qarudan ajal jetti,
İekeui bir qabirden oryn tapty,
İekeui qaita tirildi bir añyzdan.
— Qūdaiğa şükir! — dep dauystap jiberdi Don Kihot don Lorensonyñ sonetin tyñdağannan keiin. — Bügingi jadau-jüdeu köp aqynnyñ arasynan aqyry bir jaqsy aqyndy jolyqtyrdym jäne būl aqyn — siz, marhabatty myrzam. Sonetti qandai şeberlikpen jazğanyñyz osyğan közimdi kämil jetkizip otyr.
Don Degonyñ üiinde Don Kihot birneşe kün jan şaqyrdy, odan soñ attanuğa rūqsat sūrady; qonaqjailyq körsetip, qūraq ūşyp kütkeni üşin üi ielerine alğys aitty, sosyn kezbe rytsarlarğa uaqytyn raqatqa batyp, qyzyq quumen ötkizu jaraspaitynyn, sol sebepti paryzyn oryndauğa qaita oralyp, şytyrman oqiğa izdeuge attanbaq nieti baryn mälim ietti: iestuinşe, būl öñirde ondai oqiğalar öte köp körinedi jäne būl jaqta Saragosadağy turnirge deiin bola tūrmaqşy, — al, negizi, aqyr soñynda, sol qalağa baruy kerek; alaida, oğan barmas būryn, jergilikti tūrğyndar ne qily qyzyq äñgime aityp jürgen Montesinos üñgirine kirui qajet bop tūr, sondai-aq Ruidera aidyny atalyp jürgen jeti aidynnyñ bastau alatyn jeri men menşikti qainar közderin zerttep, zerdelemek. Don Kihottyñ osynau qūndy ūiğarymyn Don Dego men onyñ ūly da quattap, üilerinen jäne dünie-mülikterinen köñili ne qalasa sony aluyna bolatynyn, onyñ jeke basynyñ qadir-qasietin, sondai-aq izgi nietti käsibin qūrmet tūtatyndyqtan oğan yqylaspen qyzmet ietetinderin aitty.
Aqyry jolğa şyğatyn kün de keldi, būl Don Kihot üşin qanşalyqty quanyşty kün bolsa, don Degonyñ üiindegi molşylyqta myrğamğa batqan, şöl dalalar men ormandardağy orta qūrsaq ömirge, qaşan da ortalau qorjynyndağy jarytymsyz jürek jalğarğa qaita oraluğa qūlqy soqpağan Sanço Pansa üşin sonşalyqty ökinişti de küiinişti kün boldy. Solai bola tūrğanymen, ol qorjynyn qajet degeniniñ bärimen syqap aldy, al Don Kihot qoştasarda don Lorensoğa bylai dedi:
— Aittym ba sizge älde aitpadym ba, bilmei tūrmyn, aitsam tağy bir qaitalaiyn: Dañq Tūğyrynyñ qol jetpes biıgine şyğar jolyñyzdy qysqartyp, mehnatyñyzdy jeñildetkiñiz kelse, bar-joğy Poeziiänyñ meilinşe tar sürleuinen kezbe rytsarlyqtyñ meilinşe tar soqpağyna auysa qoiyñyz, söitseñiz közdi aşyp-jūmğanşa ol sizdi imperator tağyna äkep otyrğyzady.
Osy lebizi arqyly Don Kihot kemaqyl iekenin aqi-taqi däleldep bergen-di, al būğan qosyp aitqan myna sözimen sony tipti üstemelei tüsken, al ol bylai degen iedi:
— Senor don Lorenso, sizdi özimmen birge ala ketip, momyndarğa qalai meiirim körsetudi, sodyrlardyñ qalai soryn qainatyp, täubasyna keltirudi, iağni özim tañdap alğan jolyma tikelei qatysy bar türli izgilikti is tyndyrudy üiretuge degen yntyzarlyğym bir qūdai ğana aian, alaida būğan jastyğyñyz böget bolatyndyqtan jäne qūrmet tūtuğa laiyq öneriñiz toqtau salatyndyqtan sizge tek keñes berudi ğana qanağat ietem: ieger öz pikiriñizden göri basqa bireudiñ pikirine köbirek qūlaq assañyz aqyn retindegi dañqyñyz dürildep ketetin bolady, öitkeni işten şyqqan balasyn keremet körikti sanamaityn ata-ana joq, al balağa kelgende tüsinik-ūğymymyz bizdi odan da jiı jañyldyryp ketedi.
Don Kihottyñ birde qisyndy, birde qisynsyz şyğatyn şym-şytyryq şatty-būtty sözine, sondai-aq arman-oiynyñ ieñ asyly jäne aqyrğy şegi bop tabylatyn şytyrman oqiğalary ūşyratatyn şataqtarğa qandai qyñyrlyqpen jäne qaisarlyqpen ieşteñege qaramastan iekilene ūmtylatynyna äkesi men balasy tağy da qairan bolysty. Adaldyqtaryn tağy bir märte mälim ietip, tağy bir märte sypaiygerşilik söz almasudan keiin, qamal-sarai qojasy zaiybynyñ marhabatty yrzaşylyğymen Don Kihot Rosinantqa, Sanço Pansa iesegine otyryp jolğa şyqty.